รายงานวจยฉบบสมบรณเรอง

ศราภรณและงานประดบศลปะเขมรในประเทศไทยชวงพทธศตวรรษท 16-18 Head Ornaments and Adornments in Khmer Art of Thailand

From 11th-13th Century A.D.

โดย นางสาว วรรณวภา สเนตตา

ไดรบทนอดหนนการวจยจาก คณะมณฑนศลป มหาวทยาลยศลปากร

รายงานวจยฉบบสมบรณเรอง

ศราภรณและงานประดบศลปะเขมรในประเทศไทยชวงพทธศตวรรษท 16-18

Head Ornaments and Adornments in Khmer Art of Thailand From 11th-13th Century A.D.

โดย นางสาว วรรณวภา สเนตตา

ไดรบทนอดหนนวจยจาก คณะมณฑนศลป มหาวทยาลยศลปากร

พ.ศ. 2555-2556

(พมพเผยแพร มนาคม พ.ศ. 2557)

2

บทคดยอ ศราภรณและงานประดบศลปะเขมรในประเทศไทยชวงพทธศตวรรษท 16-18

การศกษารปแบบศราภรณและงานประดบศลปะเขมรในประเทศไทยชวงพทธศตวรรษท 16-18 ในงานวจยน ศกษาจากงานศลปกรรมทพบหลกฐานในดนแดนไทยและสามารถเชอมโยงเปรยบเทยบกบรปแบบในประเทศกมพชา โดยการจดแบงรปแบบเปน 3 กลม กลมแรก ศราภรณแบบมงกฎและกะบงหนา กลมทสอง คอศราภรณแบบมงกฎเทรด และกลมทสาม ไดแกศราภรณรปแบบพเศษทปรากฏในประตมากรรมและรปเคารพสมยนครวดและบายน

พฒนาการสาคญของรปทรงและลวดลายประดบศราภรณเรมปรากฏขนในศลปะสมยนครวด ชวงกลางพทธศตวรรษท 17 สงผลตอรปแบบศราภรณสมยบายนในพทธศตวรรษตอมา ลกษณะทสงเกตไดชดเจนของศราภรณแบบมงกฎและกะบงหนา คอการปรบรปทรงมงกฎเปนทรงกรวยสง กะบงหนามขนาดใหญและนยมสรางเปนชนเดยวกน นอกจากนยงพบหลกฐานประตมากรรมททรงมงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน ซงเปนศราภรณทมความนยมตอเนองในสมยบายน การตรวจสอบลวดลายประดบศราภรณและเครองประดบพบวาเปนลวดลายเดยวกบทปรากฏในงานประดบสถาปตยกรรมทสรางขนในชวงพทธศตวรรษน โดยเฉพาะการปรบเปลยนลายประดบทพบความนยมลายดอกกลมเพมมากขน แทนลายหนากระดานดอกซกดอกซอน

สาหรบพระพทธรปทรงศราภรณแบบมงกฎเทรดในศลปะเขมรมลกษณะทตางออกไปจากมงกฎเทรดศลปะอนเดยแบบปาละ กลาวคอ พระพทธรปทรงมงกฎทรงกรวย และกะบงหนาซงตกแตงดวยตาบเปนแถวเรยงลดหลนกน ไมมลวดลายประดบและไมแสดงรปแบบของชายผา โดยเฉพาะรปแบบกณฑลสวนใหญคลคลายจากตนแบบของมกรกณฑลไปมากแลว

นอกจากนศราภรณของเทวบคคลทสรางขนในสมยนครวดและบายน อาจมทมาจากศราภรณแบบมงกฎเทรด โดยมรปแบบสาคญของการประดบกะบงหนาดวยลายดอกไมและใบไม ตลอดจนการประดบรวมกบดอกไมสด อาทเชนจนหมาก จนมะพราว และมาลย อนเปนสญลกษณของความอดมสมบรณ ทงนการสวมศราภรณอาจมการโพกพระเศยรดวยผา การเกลาและถกพระเกศารวมอยดวย

รปแบบของศราภรณยงบอกถงลาดบศกดของบคคลชนสงตลอดจนสถานะของรปเคารพในวฒนธรรมเขมร โดยเฉพาะมงกฎทแสดงความหมายของการเคารพบชาอยางสง ซงปรากฏในรปเคารพทางศาสนา และประตมากรรมทสรางขนเพอเปนตวแทนของบคคลชนสง อนอาจแสดงถงการยกยองกษตรยในฐานะเดยวกบเทพเจา

อยางไรกตามทงรปเคารพในพทธศาสนามหายานและศาสนาฮนดมกทรงศราภรณและเครองประดบแบบเดยวกน ยกเวนกลมพระพทธรปทรงมงกฎเทรดซงอาจเปนการรบอทธพลพทธศลปจากภายนอกและปรบเขาสรปแบบในวฒนธรรมเขมร ทงนศราภรณทรงมงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน ทแพรหลายในประตมากรรมสมยบายน มมากอนในประตมากรรมสมยนครวด จงทาใหขอสนนษฐานของนกวชาการถงความเกยวของของศราภรณรปแบบนในฐานะสญลกษณของพทธศาสนาสมยพระเจาชยวรมนท 7 ตองมการทบทวนใหม

หลกฐานทนาสนใจอกสวนหนงคอชดเครองประดบทองคา พบทปราสาทบานถนนหก จงหวดนครราชสมา ซงสนนษฐานวาเปนศราภรณและเครองประดบของรปเคารพประจาศาสนสถาน รปแบบและลวดลายประดบสามารถเปรยบเทยบไดกบศราภรณและเครองประดบประตมากรรมทสรางขนในระยะน สมพนธกบรปแบบแผนผงและงานประดบปราสาทแหงน ชวยใหการกาหนดอายสมยศราภรณ

3

และเครองประดบสอดคลองกบชวงเวลาทมการสถาปนาศาสนสถานหลายแหงในชมชนรอบเมองพมายราวปลายพทธศตวรรษท16-17

ผลการศกษาโดยการเปรยบเทยบรปแบบศลปกรรมทพบในดนแดนไทยและประเทศกมพชา พบความสมพนธดานรปแบบและพฒนาการของลวดลายประดบทสอดคลองกน โดยเฉพาะการผสมผสานกบลกษณะทองถนทตางออกไปจากรปแบบทเมองพระนครตามทนกวชาการไดเคยตงขอสงเกตไว ซงพบมากในกลมประตมากรรมและพระพทธรปจากจงหวดลพบร และประตมากรรมบางองคทจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร

Abstract Head Ornaments and Adornments in Khmer Art of Thailand From 11th-13th Century A.D. Based on French scholars’ researches on the stylistic development during Baphoun, Angkor Wat and Bayon, this research further explored stylistic relationship between head ornaments, adornments and decorative ornaments in Khmer sanctuaries.

This research identifies the styles of head ornaments found in Khmer sculptures in Thailand with 3 stylistic groups as follows; the crown and diadem, the crowned Buddha, and the adornments of divinities. Within each group, analytical comparison of the ornaments focuses on 1. Forms and patterns of ornament 2. order of the adornment By comparing the styles and forms of artifacts found in Thailand to Cambodia, the results demonstrate that patterns of ornaments can be dated from the same period. Influences from the different dominant styles found in local artisan can be noticed among sculptures from Lopburi province, which scholars believed play the significant influence in Thai style crowned Buddha created a century later.

4

สารบญ หนา บทท 1 บทนา 1 ความเปนมาของการศกษา และสมมตฐานการศกษา…………………………………………….5 2 ศราภรณและเครองประดบในศลปะเขมร........................………………………...................10 2.1 ศราภรณ…………………………………………………………………………………………..10 2.2 ถนมพมพาภรณ…………………………………………………………………………………13

3 ตวอยางรปแบบศราภรณศลปะเขมรในประเทศไทยทใชในการศกษา……………………….14 3.1 ศราภรณแบบมงกฎ-กะบงหนา…………………………………………………………….14 3.2 ศราภรณแบบมงกฎเทรด…………………………………………………………………….16 3.3 ศราภรณแบบอนๆ………………………………………………………………………………17 บทท 2 ศราภรณและงานประดบ…………………………………………………………………………………………19

1 การประดบรางกายและงานประดบสถาปตยกรรมในวฒนธรรมอนเดยและเขมร โบราณ……………............................................................................................................19

2 งานประดบสถาปตยกรรมและเครองประดบศลปะเขมรสมยกอนเมองพระนคร............22 บทท 3 ศราภรณศลปะเขมรสมยบาปวน นครวด และบายน: รปแบบ ลวดลายประดบ

และการกาหนดอายสมย……………......................................................................................28 1 เครองประดบพระเศยร (ศราภรณ) ……………………………………………………………………...28

1.1 ศราภรณแบบมงกฎ-กะบงหนา …………………………………………………………….28 1.1.1 พฒนาการของลวดลายและรปทรง...............................................28 1.1.2 ศราภรณและเครองประดบทองคาจากปราสาทบานถนนหก จงหวดนครราชสมา ………………………………………………………….....41

1.2 ศราภรณแบบมงกฎเทรด ……………………………………………………………..........45 1.3 ศราภรณแบบอนๆ ……………………………………………………………....................48 2 เครองประดบพระวรกาย (ถนมพมพาภรณ) ………………………………………………………….62 3 ลวดลายประดบสถาปตยกรรมและเครองประดบ …………………………………………………..77 บทท 4 วเคราะหสรปรปแบบศราภรณและงานประดบ ผลการศกษาจากหลกฐานศลปกรรมใน

ประเทศไทย ……………………………………………………………....................................................80 ภาคผนวก…………………………………………………………….......................................................................82 สารบญภาพ……………………………………………………………....................................................................84 บรรณานกรม …………………………………………………………….................................................................88 ประวตผวจย ……………………………………………………………..................................................................91

5

บทท 1 บทนา

1 ความเปนมาของการศกษา และสมมตฐานการศกษา แบบแผนอนชดเจนของศลปะเขมรซงไดมการศกษาไวโดยนกวชาการในอดต เปนปจจยสาคญททาใหการศกษางานศลปกรรมเขมรโบราณในแตละยคสมยสอดคลองกบขอมลทางประวตศาสตร และปรากฏความสมพนธของววฒนาการลวดลายประดบ องคประกอบสถาปตยกรรม ตลอดจนศราภรณประดบงานประตมากรรม

ระเบยบแบบแผนของศลปะเขมรนยงเปนบรรทดฐานทใชในการศกษาศลปะเขมรในประเทศไทยซงเปนสวนหนงของอารยธรรมเขมรโบราณ แมวาจะมความคลาดเคลอนเลกนอยในการกาหนดอายสมย1 และพบการปรบเปลยนรปแบบและลวดลายของงานประดบทตางไปจากอทธพลตนแบบในชวงเวลาเดยวกน อนเปนลกษณะเฉพาะของงานศลปกรรมเขมรในดนแดนไทย โดยเฉพาะอยางยงในชวงพทธศตวรรษท 16-17 สมยบาปวนและนครวด อนเปนยคสมยทชมชนพมายและพนมรงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทยเปนศนยกลางสาคญของภมภาค สงผลใหเกดการสรางศาสนสถานและงานศลปกรรมจานวนมากในดนแดนไทย และพบวามการปรบเปลยนสาคญทงในดานสดสวนสถาปตยกรรมและระเบยบงานประดบของปราสาทประธาน2 การปรบองคประกอบสถาปตยกรรมดงกลาวนบวาเปนพฒนาการสาคญของศลปะเขมรซงมระเบยบแบบแผนทเครงครด และสนนษฐานวามความสอดคลองกบการปรบเปลยนลวดลายประดบ ตลอดจนรปแบบศราภรณในงานประตมากรรมทงทสรางขนในคตพทธศาสนามหายานและศาสนาฮนด ซงใหอทธพลสบเนองมายงศลปะสมยบายนในพทธศตวรรษท 18 งานวจยนตงสมมตฐานและตรวจสอบความสมพนธดงกลาว และมแนวโนมทศราภรณและเครองประดบประตมากรรมศลปะเขมร โดยเฉพาะอยางยงเครองประดบพระเศยร อาจสรางขนโดยเกยวของกบรปแบบงานประดบปราสาทแบบเขมร ซงนอกเหนอจากการวเคราะหรปแบบศลปกรรม ลาดบพฒนาการและกาหนดอายสมยแลว ยงมประเดนทควรพจารณาเกยวกบความหมายของศราภรณ ซงสวนใหญใชประดบเพอแสดงสถานะของเทวบคคลและสะทอนความเชอในคตทางศาสนา อยางไรกตามการขาดหายของหลกฐานจารกและคมภรทางศาสนาทาใหการตความประตมากรรมบางสวนยงมขอจากดอยมาก โดยจะพบวาศราภรณบางรปแบบใชประดบประตมากรรมหลายประเภททงในความหมายของพระพทธรป พระโพธสตว หรอเทพเจาชนรอง จงจาเปนตองตรวจสอบกบหลกฐานศลปกรรมหลายดาน หลกฐานสาคญของศราภรณศลปะเขมรทพบในประเทศไทย ไดแกชดเครองทองประดบประตมากรรม พบทปราสาทบานถนนหก จงหวดนครราชสมา ปจจบนจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต พมาย ซงเปนศราภรณของรปเคารพทไมพบหลกฐานแลว การศกษารปแบบและลวดลายโดย 1 สมธ ศรภทร และ มยร วรประเสรฐ, ทบหลง การศกษาเปรยบเทยบทบหลงทพบในประเทศไทยและประเทศกมพชา (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2533), 35. 2 วรรณวภา สเนตตา,“สถาปตยกรรมเขมรในดนแดนไทยชวงพทธศตวรรษท 16-17 : ลาดบการสบเนอง” วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร 2553.

6

ตรวจสอบรวมกบแผนผงศาสนสถานแหงน สามารถกาหนดอายรปแบบศราภรณชดนในศลปะบาปวนและนครวด ราวปลายพทธศตวรรษท 16 ถงพทธศตวรรษท17 เครองทองประดบประตมากรรมชดนประกอบดวยเครองประดบพระเศยร 2 ชนคอ “มงกฎทรงกรวย” และ “มงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน” (ภาพท 1) ซงเปนรปแบบศราภรณทมมากอนในศลปะนครวดและพบทวไปในรปเคารพสมยบายน อยางไรกดการศกษาเครองประดบชดนยงมขอจากดในการสบคนลกษณะทางประตมานวทยา และไมสามารถระบไดแนชดวาเปนศราภรณของพระพทธรปแบบบายนทสรางในสมยพระเจาชยวรมนท 7 (ราวพ.ศ.1724-1763) ตามทเคยมการเสนอขอสนนษฐานไว3 หลกฐานศลปกรรมอกสวนหนงยงสะทอนแนวคดในคตพทธศาสนามหายานและอทธพลศลปะจากตางถน สงผลใหเกดการสรางประตมากรรมประดบดวยศราภรณรปแบบพเศษซงแพรหลายในศลปะบายน ตวอยางเชนศราภรณประดบรปเทวบคคลทยอดปราสาทบายน เมองนครธม ประเทศกมพชา (ภาพท 2) ทนกวชาการไดตงขอสงเกตไววาอาจเกยวของกบศราภรณของทวารบาล อสร หรอพระโพธสตว4 ซงงานวจยนจะทบทวนและเปรยบเทยบกบรปแบบศราภรณของประตมากรรมกลมหนงทพบในอโรคยศาลหลายแหงในดนแดนไทย (ภาพท 3) รปแบบศราภรณตามคตพทธศาสนามหายานในศลปะเขมรอาจเกยวของไมมากกนอยกบอทธพลงานประดบในศลปะแบบปาละและศลปะพมาแบบพกามทเจรญรงเรองขนในชวงเวลาใกลเคยง5 อนเปนทมาของศราภรณ “มงกฎเทรด” หรอ “เทรดขนนก” ในกลมพระพทธรปทรงเครอง และประตมากรรมเทวบคคลจานวนมากทพบในประเทศกมพชาและในดนแดนไทย (ภาพท 4 และ 5) ซงมรปแบบทอาจเทยบเคยงไดกบองคประกอบสถาปตยกรรมทเรยกวา “ซมฝกเพกา” หรอ “ซมเคลก” (Clec)6 อนเปนอทธพลศลปะพกามทผานมาทางศลปะภาคเหนอ ทงนรปแบบของศราภรณทรงมงกฎเทรดในศลปะเขมรมลกษณะทตางออกไปจากอทธพลตนแบบในศลปะอนเดยสมยปาละ7 โดยแสดงการผสมผสานกบระเบยบของศราภรณทมมากอนในอารยธรรมเขมรอนประกอบดวยมงกฎและกะบงหนา เพมงานประดบเหนอพระกรรณทงสองขางคลาย “กรรเจยก” และเปนทนาสงเกตวามองคประกอบของวสดประเภทผาและการถกพระเกศาหรอการหอหมพระเกศาอกชนหนงรวมอยดวย (ภาพท 6)

3 พรยะ ไกรฤกษ, รากเหงาแหงศลปะไทย (กรงเทพฯ : สานกพมพรเวอรบคส, 2553), 314-316. 4 Boisselier, J. “Vajrapani dans L’art du Bayon,” Proceedings of the 22nd Congress of International Orientalists, Istanbul, 1951. In Sharrock P., “The Mystery of The Face Towers,” Bayon : New Perspective (Bangkok : River Book, 2007), 238-239. 5 Woodwards H.W., “Studies in the Art of Central Siam 950-1350 A.D.” Ph.D. dissertation, Yale University, 1975. Chapter VIII. 6 ศกดชย สายสงห, รายงานวจยเรอง “พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย” (นครปฐม : มหาวทยาลยศลปากร, 2553), เลมท 4, 14. 7 เชษฐ ตงสญชล, “อทธพลศลปะปาละในงานศลปกรรมไทย,” การสมมนาโครงการนาเสนอผลงานคนควาดานประวตศาสตรศลปะไทยและเอเชยอาคเนย เสนอทอาคารศนยรวม มหาวทยาลยศลปากร วงทาพระ, 16 มถนายน 2555.

7

ภาพท 1 มงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน ภาพท 2 ศราภรณประดบเทวบคคลทปราสาทบายน พบทปราสาทบานถนนหก จ.นครราชสมา ประเทศกมพชา ทมา : Bunker E. and Latchford D., ทมา : Sharrock P., “The Mystery of The Face Khmer Gold Gifts from the Gods Towers,” Bayon : New Perspective (Bangkok : (Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd., 2008) River Book, 2007), 239. Fig. 4.27b.

ภาพท 3 ประตมากรรมเทวบคคล ภาพท 4 เศยรเทวบคคล ปนปน พบทปราสาทเมองสงห สนนษฐานวาหมายถงพระวชรปาณทรงครฑ จ.กาญจนบร อโรคยศาลกแกว จ.ขอนแกน

8

ความเกยวของของงานประดบสถาปตยกรรมและรปแบบศราภรณยงสามารถตรวจสอบไดจากหลกฐานประตมากรรมสารดกลมหนงทจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร (ภาพท 7) และแมพมพสารดในพพธภณฑสถานแหงชาต พมาย (ภาพท 8) แสดงภาพพระพทธรปหรอพระโพธสตวในซมเรอนแกวและซมอาคารทรงปราสาท โดยทรงศราภรณแบบมงกฎและมงกฎเทรดแตกตางกน สนนษฐานวาสรางขนโดยจาลองความหมายเชงสญลกษณในคตพทธศาสนามหายานซงแพรหลายในชวงพทธศตวรรษน อยางไรกตามอกประเดนหนงทควรพจารณารวมกบรปแบบของศราภรณ คอวธการแสดงออกของงานชางทแตกตางกนไปในวสดแตละประเภท อาทเชนในชนงานเครองประดบทองคา งานประดบในประตมากรรมลอยตวทงทสลกจากหนทรายและหลอดวยสารด ซงแตกตางไปจากประตมากรรมนนตาหรอพระพมพ โดยทวไปแลวรปแบบของศราภรณยงแสดงใหเหนถงวสดทใชประดบพระเศยรของบคคลชนสงในธรรมเนยมสมยโบราณ อนประกอบดวยผาโพกสาหรบเกบพระเกศา ตกแตงดวยพวงมาลาดอกไมสดและเครองประดบประเภทโลหะและอญมณมคา ลกษณะเชนนยงคงปรากฏในงานศลปกรรมบางชนทแสดงแบบแผนของการสวมศราภรณไวอยางชดเจน และบางสวนไดคลคลายไปมากแลว นอกจากนประเดนการศกษาทกลาวมาขางตนสามารถเชอมโยงผลการศกษาไปสประตมากรรมใน “ศลปะลพบร” (ราวกลางพทธศตวรรษท 18 ถงปลายพทธศตวรรษท 19)8 โดยเฉพาะอยางยงศราภรณทปรากฏในกลมพระพทธรปทรงเครองทสรางขนในทองถน ตลอดจนเปนการทบทวนทมาของศราภรณในงานศลปกรรมไทย อาทเชนกลมเทวรปสารดสมยสโขทยและพระพทธรปทรงเครองศลปะอยธยา9 ซงมตนเคาจากศราภรณในศลปะเขมรและผสมผสานเขากบคตพทธศาสนาแบบหนยานในระยะตอมา

8 ศกดชย สายสงห, รายงานวจยเรอง “พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย” (นครปฐม : มหาวทยาลยศลปากร, 2553), เลมท 4, 4. 9 ขอสงเกตเรองศราภรณสาหรบหมพระเกศา และความเกยวของกบพระสวรรณมาลาทองคาจากกรปราควดราชบรณะ จ.พระนครศรอยธยา กบรปแบบศราภรณของกลมเทวรปและพระพทธรปทรงเครอง ดรายละเอยดเพมเตมใน ศรพจน เหลามานะเจรญ, “ปราชญเกาเลาวา : เรองของศราภรณ” วารสารดารงวชาการ 4,1 (มกราคม-มถนายน, 2548) : 72-81.

9

ภาพท 5 พระพทธรปทรงมงกฎเทรด สารด ภาพท 6 ประตมากรรมเทวสตร สารด ปางมารวชย (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) จาก จ.นครราชสมา (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ทมา : ศลปชย ชนประเสรฐ, ทมา : กรมศลปากร, ถนมพมพาภรณ “ภาพชดพระพทธรปทรงมงกฎเทรดศลปะลพบร,” กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตงกรป, 2535. เมองโบราณ 11, 4 (ตลาคม-ธนวาคม, 2528)

ภาพท 7 เทวบคคลในซมเรอนแกว สารด ภาพท 8 แมพมพพระพทธรปทรงมงกฎเทรด สารด (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) ทมา : Zefferys M., Zefferys N. and Stone J., ทมา : กรมศลปากร, พพธภณฑสถานแหงชาตพมาย Heaven and Empire (Bangkok : กรงเทพฯ : บรษทถาวรกจการพมพจากด, 2542. White Lotus, 2001), 106.

10

2 ศราภรณและเครองประดบในศลปะเขมร โดยทวไปแลวเครองประดบแบงออกไดเปน 2 สวน ซงมชอเรยกเฉพาะ ไดแก “ศราภรณ” หมายถงเครองประดบศรษะ เชนพระมาลา มงกฎ ผาโพกศรษะ และ “ถนมพมพาภรณ” หมายถงเครองประดบกาย10 อาทเชน กรองศอ กณฑล พาหรด และธามรงค ในงานวจยนจะกลาวถงเครองประดบศรษะเปนสาคญ โดยการวเคราะหรปแบบและลวดลายรวมกบเครองประดบกาย จากหลกฐานประตมากรรมศลปะเขมรทพบในดนแดนไทย ทงนคาศพททหมายถงเครองประดบสวนใหญมาจากรากศพทภาษาสนสกฤต ทเผยแพรเขามาพรอมกบคตความเชอทางศาสนาในวฒนธรรมอนเดยโบราณ และปรบเขาสวฒนธรรมเขมรและวฒนธรรมไทย และเมอมการศกษาโดยนกวชาการไทย เครองประดบบางสวนจงมการใชชอทปรบเขาสระบบของงานชางแบบไทย งานวจยนจงไดรวบรวมคาศพทและความหมายของศราภรณและเครองประดบเพอใหเกดความสอดคลองเปนระบบเดยวกนดงตอไปน

2.1 ศราภรณ ประกอบดวย มงกฎ หรอ มกฎ หมายถงเครองสวมศรษะทรงสงหรอมยอดแหลมสง ใชประดบพระเกศาซง

สนนษฐานวามทมาจากการเกลาพระเกศาเปนมนมวยผมทรงสงและปลอยปลายพระเกศาใหตกลงไปดานหลงแบบ “ชฎามงกฎ” พบในกลมประตมากรรมเทวบคคลในศลปะอนเดย และไดพบหลกฐานในดนแดนไทย ตวอยางเชนพระโพธสตวอวโลกเตศวร จากจงหวดสราษฎรธาน กาหนดอายราวพทธศตวรรษท 12-13 (ภาพท 9) สาหรบประตมากรรมรปเคารพในศลปะเขมรมกประดบพระเกศาดวยการถกและเกลาเปนทรงกระบอกสง ดานบนผายออกเลกนอยเรยกวา “กรฏมงกฎ” กรณฑมงกฎ (Karandamakuta) หมายถงมงกฎทมตนเคามาจากศลปะอนเดยและลงกา ปรากฏขนในชวงพทธศตวรรษท 15-18 และใหอทธพลไปยงศลปะชวาภาคกลาง โดยปรากฏในภาพสลกรปพระโพธสตวทบโรพทโธ ประกอบดวยกะบงหนาและมงกฎทมลกษณะเปนทรงกลมซอนลดหลนกนขนไปคลายกบการมดพระเกศาเปนมวยผม

“กรณฑ” ยงมความหมายทเกยวของกบตลบ หบ หรอหมอ11 ซงสอดคลองกบรปทรงของมงกฎทมลกษณะคลายหมอนาปรณฆฏ (Purnaghata) ซอนกนขนไป12 กรณฑมงกฎปรากฏในศลปะสมยสโขทย โดยเปนศราภรณของเทวบคคล พบในภาพลายเสนชาดกบนแผนหนจากวดศรชม (ภาพท 10) ประตมากรรมปนปนประดบศาสนสถาน13 ตลอดจนศราภรณของกลมเทวรปสารดทสรางในสมยสโขทย

10 กรมศลปากร, ถนมพมพาภรณ (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตงกรป, 2535), 34. 11

ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2542 [Online]. Accessed 23 April 2013. Available from http://rirs3.royin.go.th/dictionary.asp

12 Sivaramamuurti C., อางถงใน เชษฐ ตงสญชล, “การแพรหลายของการณฑมกฏในศลปะอนเดยและเอเชย

อาคเนย,” วารสารดารงวชาการ 7,2 (กรกฎาคม-ธนวาคม, 2551 : 3. 13

กรรณรส ศรสทธวงศ, “กรณฑมงกฎเทวดาศลปะสโขทย และพระพทธรปทรงเครองศลปะอยธยาตอนกลาง,” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2552.

11

ภาพท 9 “ชฎามงกฎ” พระโพธสตวอวโลกเตศวร ภาพท 10 “กรณฑมงกฎ” ภาพลายเสนชาดก พบทพระบรมธาตไชยา จ.สราษฎรธาน บนแผนหน พบทมณฑปวดศรชม จ.สโขทย (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ทมา : บรรลอ ขอรวมเดช, “รปแบบศลปะบนแผนจารก ทมา : นดดา หงสววฒน, บรรณาธการ. พระพทธรป ลายเสนเรองชาดกของวดศรชม จงหวดสโขทย,” และเทวรป : ศลปะทวารวด ศลปะทกษณ วทยานพนธสาขาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด และศลปะรวมแบบเขมร (กรงเทพฯ : มหาวทยาลยศลปากร, 2553, 380. สานกพมพคต, 2555), 57.

มงกฎเทรด, เทรด หรอ อณหส หมายถงเครองสวมศรษะในลกษณะเดยวกบมงกฎและกะบง

หนา ซงตกแตงดวยแผนสามเหลยมหรอ “ตาบ” เปนแถวเรยงซอนกน มลวดลายประดบ หรอเรยกวา “เทรดขนนก” อนมตนเคามาจากศลปะอนเดยสมยปาละตอนปลายราวพทธศตวรรษท 17 พบในกลมพระพทธรปทรงเครองศลปะหรภญชย ศลปะลานนา ตลอดจนพระพทธรปและประตมากรรมเทวบคคลศลปะเขมรสมยบายน

มงกฎทรงกรวย เปนมงกฎทรงเตยทมลวดลายประดบซอนกนเปนชน ปลายยอดแหลม ใชสวมครอบทบมวยผม พบมากในกลมประตมากรรมเขมรสมยบาปวนและนครวด

มงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน คอมงกฎทสลกเปนแถวลายกลบบวซอนลดหลนกนขนไป ปรากฏในกลมประตมากรรมเขมรสมยนครวดและบายน กะบงหนา หรอ กรอบหนา ใชสวมศรษะโดยการคาดอยเหนอพระพกตร และมมงกฎทรงเตยหรอ “รดเกลา” รดรอบมนมวยผมอกชนหนง นกวชาการเชอวาตนเคาของกะบงหนาในศลปะเขมรมาจากศราภรณแบบมาลาทรงกระบอก ของประตมากรรมรปพระวษณและพระหรหระในศลปะเขมรชวงพทธศตวรรษท 12-14 ดานหลงของมาลาทรงกระบอกยาวคลมทายพระเศยร และดานหนาโคงลงเปนมมแหลมเหนอพระขมบ ตกแตงดวยแนวขอบเปนเสนนนและมลวดลายประดบ14

รปแบบของกะบงหนาเรมปรากฏในประตมากรรมเขมรชวงพทธศตวรรษท 15 ในศลปะแบบ กเลนและใหอทธพลไปยงศลปะแบบพะโค15 และมระเบยบลวดลายประดบสบเนองตอมา

14

สภทรดศ ดศกล หมอมเจา, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 263. 15

สภทรดศ ดศกล หมอมเจา, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 272.

12

การสวมกะบงหนาใชการผกรอยดวยชายผาไวททายพระเศยร (ภาพท 11) ตอมาในศลปะแบบบาปวนและนครวด นยมสรางกะบงหนาเปนชนเดยวกนใชสวมครอบพระเศยรและเชอมตอกบแผนปกคลมทายพระเศยร โดยมมงกฎสวมครอบมวยผมอกชนหนง (ภาพท 12)

ภาพท 11 “มงกฎและกะบงหนา” พระวษณพบทปราสาทพนมรง (พพธภณฑสถานแหงชาต มหาวรวงศ) ทมา : พรยะ ไกรฤกษ, รากเหงาแหงศลปะไทย (กรงเทพฯ : สานกพมพรเวอรบคส, 2553), 192.

ภาพท 12 ภาพลายเสนศราภรณ “มงกฎและกะบงหนา” ศลปะนครวด ทมา : หมอมเจา สภทรดศ ดศกล, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 404.

13

2.2 ถนมพมพาภรณ ไดแกเครองประดบพระวรกาย ใชประดบประตมากรรมเทวบคคล เทวสตร รวมถงพระพทธรป

ทรงเครอง ประกอบดวย กณฑล หมายถง ตมหหรอเครองประดบห ในศลปะเขมรนยมตกแตงรปเคารพดวยกณฑลรปดอกบวตม นอกจากนยงนยมกณฑลลายดอกไมรปแบบตางๆพบมากในภาพสลกรปนางอปสรประดบ ศาสนสถาน

ธามรงค หมายถง แหวน ใชประดบทนวมอ โดยทวไปแลวมกไมพบการสวมธามรงคในประตมากรรมลอยตว แตปรากฏในภาพสลกรปบคคลประดบศาสนสถาน และประตมากรรมบางองคเชนพระโพธสตวอวโลกเตศวรเปลงรศม ศลปะบายน ทรงธามรงคสลกรปพระพทธรปขนาดเลกประดบนวพระบาททงสบ พาหรด หรอ พาหวลย หมายถง กาไลตนแขน

ทองพระกร ทองกร หรอ กงกณะ หมายถงกาไลขอมอ สาหรบกาไลขอเทาเรยกวา “ทองพระบาท” หรอ “ปาทสระ” ประตมากรรมในศลปะอนเดยยงแสดงการสวมกาไลบรเวณขอศอกเรยกวา “เกรยร” นอกจากนยงพบการสวมกาไล “รดพระชงฆ” ในกลมพระพทธรปทรงเครองปางสมาธดวย กรองศอ หรอ หาระ หมายถง สรอยคอ สงวาล หมายถงสรอยประดบพระวรกายโดยคาดเฉวยงบา หรออาจเรยกวา “สงวาลไขว” หรอ “สรอยสะพายแลง” หมายถงการสวมสรอยสองเสนไขวกนเปนรปกากบาท สาหรบกลมประตมากรรมพระโพธสตวบางองคมกปรากฏเครองประดบประเภท “สายธรา” หรอ “ยชโญปวต”คาดเฉวยงบาดานซาย และสรอยปะคา หรอ “อกษะมาลา” (ภาพท 13) อทรพนธะ หมายถงเขมขดรดใตอก ใชประดบทงในประตมากรรมเทวบคคลและเทวสตร

รดพระองค หรอ ปนเหนง หมายถงเขมขดรดรอบบนพระองค (เอว) ในงานประตมากรรมเขมรมกพบเขมขดรดรอบพระโสณ (สะโพก) คาดทบผานง มลวดลายประดบและมอบะหอย หรอเรยกวา “กฏพนธะ” สาหรบพระพทธรปทรงเครองมกคาดทบสบงดวย “รดประคด” มลวดลายประดบและมอบะหอย รปแบบคลายกบรดพระองคประดบเทวรป

นอกจากนการประดบพระวรกายดวยผานงในศลปะเขมร พบวามววฒนาการมาจากผานงยาวแบบ “โธต” (Dhoti) ของอนเดย16 ผานงในภาพสลกและประตมากรรมศลปะเขมรมทงแบบเรยบ สลกเปนรว และผานงลายดอก ประตมากรรมรปบรษทรงภษาโจงสนแบบ “สมพรต” มรวของการจบชายผาดานหนา และมชายพกซอนอยอกชนหนง ดานหลงมชายกระเบนหอยอย

สาหรบประตมากรรมรปสตรทรงภษายาวมจบดานหนา คาดทบดวยเขมขดและชกชายผาออกมาดานหนา นอกจากนในภาพสลกสมยนครวดและบายน ยงแสดงเครองแตงกายของกษตรย พราหมณ บคคลชนสง และบคคลตางชาตพนธ ซงไดมการศกษาไวแลวอยางกวางขวาง17 ในงานวจยนจะไดกลาวถงศราภรณและเครองประดบเปนสาคญ

16

สภทรดศ ดศกล หมอมเจา, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 254. 17

สภทรดศ ดศกล หมอมเจา, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 379-396.

14

ภาพท 13 ภาพลายเสนแสดงศราภรณและเครองประดบรปเคารพ ทมา : กรมศลปากร, ถนมพมพาภรณ (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตงกรป, 2535), 39. 3 ตวอยางรปแบบศราภรณศลปะเขมรในประเทศไทยทใชในการศกษา 3.1 ศราภรณแบบมงกฎ-กะบงหนา ศราภรณแบบมงกฎและกะบงหนาประกอบดวยมงกฎซงใชสวมครอบมนมวยผม และกะบงหนาคาดรอบพระเศยร เหนอพระพกตร อนเปนศราภรณทปรากฏทวไปทงในงานประตมากรรมลอยตว ภาพสลกนนตาประดบศาสนสถาน และชดเครองประดบทองคา ใชประดบทงเทวรปและพระพทธรปทรงเครองทสรางขนในชวงเวลาน

พฒนาการสาคญของรปแบบศราภรณกลมน พจารณาไดจากรปทรงของกะบงหนาซงสรางเปนชนเดยวครอบพระเศยร และมสดสวนใหญกวาในศลปะเขมรสมยกอนหนา เนองจากมแถวลายประดบเพมขน และพบรวมกบมงกฎทรงกรวยซงตอมาจงพฒนาเปนมงกฎทรงกรวยสงมากยงขนในสมยนครวด นอกจากนยงพบมงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน ตกแตงดวยลวดลายเลยนแบบกลบดอกบว ใชประดบรวมกบกะบงหนา หรอสวมครอบมนมวยผมเพยงชนเดยวในประตมากรรมสมยบายน สาหรบพระพทธรปศลปะเขมรในประเทศไทย ไดพบหลกฐานทงพระพทธรปสลกจากหนทรายและพระพทธรปสารด ทรงมงกฎและกะบงหนาตามแบบเทวรป พระพทธรปทรงเครองเรมปรากฏในศลปะบาปวน โดยมพระเกศาถกเปนแนวตรง พระอษณษะประดบดวยมงกฎทรงกรวยตกแตงดวยลวดลายประดบ บางองคสลกเปนขมวดพระเกศา ตวอยางเชนพระพทธรปนาคปรก ปจจบนจดแสดงใน

15

พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร (ภาพท 14) พระพทธรปหนทรายองคนไมทรงเครองประดบ และไมแสดงการครองจวรและสงฆาฏ แตมขอบสบงดานหนาเวาตาอยระดบใตพระนาภ ขอบดานหลงโคงสง สนนษฐานวาคงมการประดบดวยเครองประดบจรงและการหมจวรถวาย

พระพทธรปนาคปรกทรงเครอง และพระพทธรปทรงเครองประทบยน แสดงปางประทานอภยทงสองพระหตถ เรมมความนยมสรางมากยงขนในสมยนครวดและบายน พระพทธรปกลมนทรงมงกฎและกะบงหนา ประดบดวยกณฑล กรองศอ พาหรด สดสวนของมงกฎและกะบงหนาตางไปจากสมยบาปวน กลาวคอกะบงหนามกรอบขนาดใหญประดบดวยแถวลวดลายทเพมขน และมงกฎเปนทรงกรวยสง ตวอยางเชนมงกฎและกะบงหนาของพระพทธรปนาคปรก ปจจบนจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร (ภาพท 15) พระพทธรปองคนสลกจากหนทรายแสดงการครองจวรและสงฆาฏ แมวาจะทรงมงกฎ กะบงหนา และสวมกณฑล แตไมปรากฏเครองประดบพระวรกายตามแบบพระพทธรปทรงเครองทวไป สาหรบพระพทธรปทรงเครองประทบยน พระหตถทงสองขางแสดงปางประทานอภย สวนใหญเปนพระพทธรปขนาดเลก หลอดวยสารด ทรงศราภรณแบบมงกฎและกะบงหนา มงกฎมสดสวนเปนทรงกรวยสง และทรงเครองประดบไดแก กณฑล กรองศอ พาหรด ทองพระกร และทองพระบาท ครองจวรแบบหมคลม ทรงสบงทบเปนจบหนานาง คาดทบดวยรดประคดตกแตงดวยลวดลายประดบและมอบะหอย (ภาพท 16)

ภาพท 14 พระพทธรปนาคปรก ศลปะบาปวน ภาพท 15 พระพทธรปนาคปรก ศลปะนครวด (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ทมา : นดดา หงสววฒน, บรรณาธการ. พระพทธรป และเทวรป : ศลปะทวารวด ศลปะทกษณ และศลปะรวมแบบเขมร (กรงเทพฯ : สานกพมพคต, 2555), 121.

16

ภาพท 16 พระพทธรปทรงเครองประทบยน ภาพท 17 พระวชรธร จากปราสาทนางรา ปางประทานอภยทงสองพระหตถ จ. นครราชสมา (พพธภณฑสถานแหงชาต เจาสามพระยา) (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) ทมา : พรยะ ไกรฤกษ, รากเหงาแหงศลปะไทย (กรงเทพฯ : สานกพมพรเวอรบคส, 2553), 284.

ตอมาในสมยบายน คตการนบถอพทธศาสนามหายานในสมยพระเจาชยวรมนท 7 ไดแพรหลายเขามาในดนแดนไทย โดยเฉพาะการบชาในคตรตนตรยมหายาน อนประกอบดวยพระพทธรปนาคปรก พระโพธสตวอวโลกเตศวร และนางปรชญาปารมตา และพบการสรางพระพทธรปทรงเครองหลายแบบ กลมแรก ไดแกพระพทธรปทรงเครองประทบยน พระหตถทงสองขางแสดงปางประทานอภย ทรงศราภรณและเครองประดบคลายคลงกบพระพทธรปสมยนครวด แตมรายละเอยดของลวดลายประดบแตกตางกนเลกนอย

อกกลมหนง ไดแกพระพทธรปทรงมงกฎแบบกลบดอกบวซอนชน พบหลกฐานในกลมพระพทธรปนาคปรกทรงเครองปางสมาธ นอกจากนมงกฎทรงกลบดอกบวซอนชนยงพบประดบรปพระโพธสตวอวโลกเตศวร นางปรชญาปารมตา ตลอดจนเทวบคคลทสรางขนในสมยบายนดวย อาทเชนพระวชรธร (ภาพท 17) ซงพบใน “อโรคยศาล” และศาสนสถานหลายแหงทสรางในสมยบายน 3.2 ศราภรณแบบมงกฎเทรด มงกฎเทรด หรอนยมเรยกวา “เทรดขนนก” คอมงกฎและกะบงหนาอกรปแบบหนง พบในกลมพระพทธรปและพระพมพในคตพทธศาสนามหายานซงสรางขนในชวงพทธศตวรรษท 17-18 และมความนยมสบเนองในพทธศตวรรษท 19 รปทรงของกะบงหนาประดบดวยแผนสามเหลยมปลายแหลมหรอเรยกวา “ตาบ” ซอนกนจานวน 5 ตาบหรอมากกวา มลวดลายประดบทตาบแทรกดวยลายกานดอกบว หรอบางครงเปนแบบเรยบเรยงซอนลดหลนกน ไมมลวดลายประดบ กะบงหนาลกษณะนจงม

17

สดสวนคอนขางสง ทาใหเมอพจารณาพระพกตรพระพทธรปบางองคจากดานหนาตรง มกไมสงเกตเหนพระอษณษะหรอมงกฎทประดบอยบนพระเศยรอกชนหนง

นอกจากนพระพทธรปทรงมงกฎเทรดบางองคมกทรงกณฑลทมปลายโคงหรอเรยกวา “มกรกณฑล” ตวอยางเชนพระพทธรปสารด 3 องคปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร (ภาพท 18) มงกฎเทรดและมกรกณฑลมตนแบบมาจากพระพทธรปทรงเครองศลปะอนเดยสมยปาละ และแพรหลายในศลปะพมาสมยพกาม อยางไรกตามรปแบบทตางกนของมงกฎเทรดในพระพทธรปศลปะเขมรจะไดกลาวถงเพมเตมในบทท 3

3.3 ศราภรณแบบอนๆ ไดแกศราภรณประดบเทวบคคลทพบในงานประตมากรรมลอยตว และภาพสลกประดบศาสนสถานสมยนครวดและบายนในประเทศกมพชา และพบหลกฐานเชอมโยงดานรปแบบกบศลปกรรมเขมรทพบในประเทศไทย ในงานวจยนจะกลาวถงศราภรณ 2 กลม กลมแรก เปนศราภรณของเทวบคคลในศลปะบายน ไดแก อสร ทวารบาล และประตมากรรมรปเทวบคคลทรงครฑ ประกอบดวยชฎามงกฎทรงกระบอกสง ดานบนผายออกเลกนอยมลวดลายประดบ กะบงหนาตกแตงดวยลายใบไมเปนแถวยาวเรยงตอกนจรดพระองสา สวมครอบพระเศยร และมแผนปดดานหลงทายทอยสลกเปนลวดลายประดบ นอกจากนยงทรงเครองประดบไดแก กรองศอ กณฑล พาหรด ทองพระกร และทองพระบาท ตวอยางเชนประตมากรรมรปอสรหรอทวารบาล ปจจบนจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร (ภาพท 19)

ภาพท 18 พระพทธรปสารดปางมารวชย 3 องค ภาพท 19 เศยรอสรหรอทวารบาล จาก องคกลางทรงมงกฎเทรดและมกรกณฑล จ.ลพบร (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร)

18

อกกลมหนงคอศราภรณของเทวสตร นางอปสร หรอนางปรชญาปารมตา ศราภรณในกลมนมลกษณะเฉพาะคอมการประดบรวมกบการเกลาพระเกศา การประดบดอกไม ใบไม พวงอบะและผา สงผลใหศราภรณมรปทรงสงและมขนาดใหญเปนพเศษ (ภาพท 20) ประตมากรรมเหลานยงทรงเครองประดบไดแกกณฑล กรองศอ พาหรด ทองพระกร และทองพระบาท ทรงผานงชกชายผาออกมาดานหนา คาดทบดวยรดพระองคประดบดวยอบะอยางสวยงาม สาหรบพฒนาการเรองลวดลายประดบศราภรณ และการตความทางประตมานวทยาของรปเคารพเหลานจะไดกลาวถงเพมเตมในบทท 3

ภาพท 20 ประตมากรรมเทวสตร สารด จาก จ.นครราชสมา (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) (ภาพขยายจากภาพท 6) ทมา : นดดา หงสววฒน, บรรณาธการ. พระพทธรป และเทวรป : ศลปะทวารวด ศลปะทกษณ และศลปะรวมแบบเขมร (กรงเทพฯ : สานกพมพคต, 2555), 128.

19

บทท 2 ศราภรณและงานประดบ

1 การประดบรางกายและงานประดบสถาปตยกรรมในวฒนธรรมอนเดยและเขมรโบราณ อาจกลาวไดวาการประดบในศลปกรรมเขมรสบทอดแนวคดมาจากวฒนธรรมอนเดยอนมความหมายครอบคลมทงในงานสถาปตยกรรมและการประดบรางกาย ซงสะทอนในภาพสลกประดบ ศาสนสถานและประตมากรรมจานวนมากทสรางขนทงในคตพทธศาสนาและศาสนาฮนด โดยมแนวคดสาคญทมากกวาการใหผลในดานความงาม แตเปนการสรางความสมบรณใหกบสถาปตยกรรมและตวบคคล จดมงหมายของการประดบคอการสรางความเปนศรมงคลตลอดจนปกปองคมครองอาคารและรางกาย การประดบตกแตงจงเปนองคประกอบทสาคญและจาเปนอยางยงในการสรางสรรคงานศลปกรรมในวฒนธรรมอนเดยซงใหอทธพลมายงอารยธรรมในดนแดนเอเชยตะวนออกเฉยงใต

การประดบในวฒนธรรมอนเดยสามารถอธบายดวยคาวา “อลงการ” (Alankara) หมายถงการประดบรางกายดวยเครองประดบและเครองนงหม รวมถงการตกแตงทรงผมอยางสวยงาม การแตงเตมจดเดนบนรางกายดวย นามน เครองสาอางหรอกลนหอม ตลอดจนการวางทาทางของรางกาย18 ซงสะทอนในรปบคคลทงชายและหญง ในงานประตมากรรมลอยตวและประตมากรรมประดบสถาปตยกรรม สนนษฐานวางานประดบยงสมพนธกบรางกายและรปรางทาทางทสมบรณตามคตความงามดงทกลาวไวในคมภรพฤหตสหตา19 หนงในคมภรโบราณของอนเดยซงอธบายถงลกษณะสดสวนทดของบรษและสตร และรปแบบทางประตมานวทยาของรปเคารพในคตความเชอทางศาสนา งานประดบศาสนสถานในศลปะอนเดยระยะแรก เชนภาพสลกรปเทวสตรทภารหต สรางขนในราวพทธศตวรรษท 420 (ภาพท 21) แสดงการประดบรางกายสตรดวยกาไลขอมอ กาไลขอเทา สรอยคอ และตมห สวมผานงยาวคาดทบดวยเขมขดรดสะโพก สวมผาโพกศรษะและถกเสนผมอยางสวยงาม แสดงขนาดทใหญและมนาหนกมากของเครองประดบ ในทางตรงกนขามผานงมลกษณะบางแนบเนอ เปดเผยสดสวนของสะโพกกวางมเนอมากและทอนขาทกลมกลงตามคตความงาม อยางไรกตามแมวาประตมากรรมในศลปะเขมรไมนยมสรางรปเคารพทแสดงการเคลอนไหว หรอแสดงทาทางการยนแบบตรภงคเชนในศลปะอนเดย แตยงคงประดบดวยศราภรณ เครองทรง ตลอดจนสญลกษณทางประตมานวทยาทไดแรงบนดาลใจจากวฒนธรรมอนเดยอยมาก และปรบเขาสความนยมในระเบยบของศลปะเขมร โดยเฉพาะการแสดงสดสวนของรปเคารพบรษและสตร ทสนนษฐานวามแนวคดเรองความสมบรณแบบของรางกายมนษยทเปนพนฐานของการสรางประตมากรรม เชนเดยวกบการสรางศาสนสถานทมงานประดบเปนสวนเตมเตมใหกบอาคาร จารกอนเดยโบราณสมยราชวงศวากาฏกะ ราวพทธศตวรรษท 10 ไดบรรยายถงการตกแตงถาอชนตาหมายเลข 16 ในความหมายของ “อลงการ” อนประกอบดวยการประดบพทธสถานดวยประต หนาตาง 18

Vidya D., The Body Adorned (Singapore ; Columbia University Press, 2009), 24. 19

แสง มนวทร, ผแปล. ลกษณะของบรษ สตร และประตมา แปลจากคมภรพฤหตสหตา ของวราหมหร (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2505), 65. 20 Vidya D., The Body Adorned (Singapore ; Columbia University Press, 2009), 79.

20

ประตมากรรม และเสาประดบทตกแตงอยางสวยงาม โดยมวหารของพระพทธเจาอยภายใน21 แสดงความหมายของการประดบทเกยวของกบรางกายและสถาปตยกรรมอยางใกลชด

ภาพท 21 ประตมากรรมเทวสตร ศลปะอนเดย ทมา : Vidya Dehejia, The Body Adorned (Singapore ; Columbia University Press, 2009), 80.

คมภรศลปะศาสตรของอนเดยยงไดเปรยบเทยบศาสนสถานในความหมายของ “ปราสาท” (Prasada) กบรางกายมนษย (Purusa) โดยชนฐานปราสาทหมายถงสวนเทา (Pada) สวนเรอนธาตและครรภคฤหะ (Grabhagrha) หมายถงสวนทอง และเชอมโยงในแนวแกนตงกบงานประดบ “อมลกะ” (Amalaka) บรเวณสวนบนของปราสาทซงหมายถงศรษะ22

ศาสนสถานจงสรางขนตามระเบยบการวางผงทสอดคลองกบคตจกรวาลและสดสวนสมพนธ โดยเฉพาะอยางยงศาสนสถานในวฒนธรรมเขมร ลวนเกยวของกบภมศาสตรทตง ทศ และการวางผงซงสมพนธกบแหลงนาธรรมชาต การขดสระนาหรอบาราย เพอสรางใหเปนศนยกลางของชมชน นอกจากนศาสนสถานยงมการประดบตกแตงดวยลวดลายและภาพเลาเรอง อนมสถานะและพนทเฉพาะ สอดคลองกบองคประกอบสถาปตยกรรม แมวาจะแตกตางกนไปตามฝมอและรปแบบของงานชางในแตละทองถน แตยอมสะทอนกฎเกณฑและความหมายทเกยวของกบความเปนมงคลและความอดมสมบรณเสมอ

21

Vidya D., The Body Adorned (Singapore ; Columbia University Press, 2009), 71. 22

Vatsyayan K., The Square and the Circle of the Indian Arts (New Delhi ; Rakesh Press, 1983),74-75.

21

ศาสนสถานเหลานเนนความสาคญของอาคารประธานหรอปราสาทประธาน ซงภายในเปนครรภคฤหะ หรอหองประดษฐานรปเคารพ ตงอยในตาแหนงทเปนแกนกลางของแผนผง เหนอหองนขนไปเปนโครงสรางของชนหลงคาปราสาท ซงกอเปนชนซอนลดหลนกนขนไปและมงานประดบตกแตงทแสดงถงการเปนรปยอของปราสาทในแตละชน โดยมสวนยอดบนสดประดบดวยหนทรายสลกเปนสญลกษณมงคล เชนรปกลศ (หมอนาปรณฆฏ) หรอรปดอกบว ดงนนปราสาทประธานจงหมายถงทประดษฐานเทพเจาหรอพระพทธเจาทไดรบการเคารพบชาสงสด อนเกยวของรปจาลองของเขาพระสเมรและเขาจกรวาล ทมองคประกอบของ ระเบยงคด แนวกาแพง หรอสระนาลอมรอบ ในความหมายของมหาสมทรและขอบเขตของกาแพงจกรวาล

ทศหลกของศาสนสถานมกตงหนไปทางทศตะวนออก โดยสวนใหญแลวปราสาทแบบเขมรใชหนทรายเปนวสดหลกในการกอสราง และแกะสลกลวดลายประดบลงบนเนอหน สาหรบปราสาททกอดวยอฐหรอศลาแลง มกประดบดวยงานปนปน และผสมผสานเขากบองคประกอบสถาปตยกรรมทสลกขนจากหนทราย อยางไรกดแมวาจะสรางขนดวยวสดทตางกน แตแบบแผนของงานประดบและลวดลายประดบในศลปะเขมรมความสอดคลองกน ซงการศกษาของนกวชาการในอดตใชรปแบบและลวดลายของงานประดบสถาปตยกรรมเปนสวนสาคญในการกาหนดอายศลปะเขมรสมยตางๆ และเปนแบบอยางของการศกษาศลปะเขมรทพบในประเทศไทยอกประการหนง

สถานะและพนทเฉพาะของงานประดบในวฒนธรรมเขมร ปรากฏในลายประดบองคประกอบสถาปตยกรรมซงอาจแบงออกไดเปน 2 สวนหลกคอ องคประกอบของซมประต ประกอบดวย หนาบน ทบหลง และเสาประดบประต อกสวนหนงคอ องคประกอบของชนหลงคา ไดแก ซมบญชร นาคปก ปราสาทจาลอง และงานประดบสวนยอดปราสาท สาหรบงานประดบผนงเรอนธาตเปนการตกแตงโดยการสลกลวดลายทพนผวเรอนธาต ตกแตงเปนซมจระนา ซมหนาตาง และเสาประดบผนง ซงสรางความกลมกลนใหกบปราสาทโดยรวม (ภาพท 22)

สวนใหญแลวงานประดบองคประกอบสถาปตยกรรมเหลานเปนการจาลองรปแบบของงานชางไม โดยเฉพาะในสวนของซมประตและหนาตางซงสลกหนเลยนแบบวธการเขาไม ลวดลายประดบสวนหนงมาจากการประดบดวยดอกไมรอยเปนพวงอบะ ลายกลบบว และพนธพฤกษา ผสมผสานเขากบรปสตวเชนมกร นาค สงห หรอหนากาลเปนตน

องคประกอบสาคญทใชแสดงภาพเลาเรองในความหมายทางประตมานวทยา มกปรากฏบรเวณหนาบนและทบหลงเนองจากมขนาดพนทเหมาะสม โดยเฉพาะในทศตะวนออกหรอดานหนาของศาสนสถาน และรอบหองครรภคฤหะ มกสลกภาพทเกยวของกบการบชาเทพเจาสงสดประจาศาสนสถานนน สาหรบซมประตหรอโคประ ซงเปนทางเดนเขาสศาสนสถาน อาจพบการสลกรปคชลกษม หรอสญลกษณมงคล ซงหมายถงการอวยพรใหแกผทมานมสการ นอกจากนศาสนสถานขนาดใหญอาทเชนปราสาทนครวด ปราสาทบายน และปราสาทบนทายฉมาร จะพบภาพเลาเรองทผนงระเบยงคดเปนภาพของเทพเจา พระพทธเจา และภาพสลกเรองรามเกยรต นอกจากนยงพบภาพทเกยวของกบกษตรยหรอบคคลชนสงรวมอยดวย อาจกลาวไดวาการประดบคอการสรางใหเกดผลตอมมมองทางสายตา ดวยวธการซา การเชอมโยงตอเนองของลวดลาย สญลกษณ หรอภาพเลาเรอง สมพนธกบลาดบการเขาถงพนทในศาสนสถาน อนเปนกฎเกณฑสาคญของสถาปตยกรรมตะวนออก โดยทวไปแลวงานประดบสถาปตยกรรมอาจแบงไดเปน ระเบยบของงานประดบ (Order) และลวดลายประดบ (Ornament) ซงมความสมพนธทง

22

ในดานรปแบบ สดสวนและการสอความหมาย เชนเดยวกบการประดบรางกายของบคคล อนแสดงออกถงลาดบศกดและสถานะ ซงใหความหมายเพอสรางความเปนมงคลและการปกปองคมครอง

ภาพท 22 องคประกอบสถาปตยกรรมเขมร ปรบปรงจากแผนผงและรปดานปราสาทหนพมาย ทมา : กรมศลปากร

2 งานประดบสถาปตยกรรมและเครองประดบศลปะเขมรสมยกอนเมองพระนคร ความสมพนธของลวดลายประดบสถาปตยกรรมและเครองประดบในวฒนธรรมเขมร พบหลกฐานในศลปกรรมสมยกอนเมองพระนคร ซงมความเกยวของกบลวดลายในศลปะอนเดยอยางใกลชด ลวดลายสาคญทปรากฏในทบหลงศลปะแบบสมโบรไพรกก (พ.ศ.1150-1200) และศลปะแบบไพรกเมง (พ.ศ.1180-1250)23 คอลายมกร 2 ตวมรปบคคลขนาดเลกขอยขางบน

23

สภทรดศ ดศกล หมอมเจา, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 60.

23

มกรทงสองตวหนเขาหากน คายวงโคง 1 หรอ 2 วง และมรปสงหขนาดเลกออกมาดวย วงโคงนประดบดวยลายดอกไมและพวงอบะ และมวงรรปไขประดบดวยรปบคคลขนาดเลกประกอบ (ภาพท 23)

ภาพท 23 ทบหลงศลปะเขมรแบบสมโบรไพรกก (พพธภณฑกเมต ประเทศฝรงเศส) (MG 18853) ทมา : Jessup, H. and Zephir, T. ed., Sculpture of Angkor and Ancient Cambodia : Millennium of Glory (USA. : Thames and Hudson Ltd., 1997), 166-167.

ลวดลายดงกลาวมทมาจากลาย “มกรโตรณะ” (Makara Torana) ซงเรมปรากฏในศลปะอนเดยแบบอมราวด บรเวณพทธสถานถากนหารและถาอชนตาหมายเลข 19 ในราวพทธศตวรรษท 9-10 และเปนทนยมตอเนองในศาสนสถานแบบอนเดยใตสมยราชวงศปลลวะ และราชวงศจาลกยะแหงพาทามในชวงพทธศตวรรษท 12-13 24 โดยเปนลายประดบซมประตหรอกรอบประต ประกอบดวยทบหลงและเสาประดบกรอบประต และถายแบบมาเปนลายตกแตงซมจระนาประดบผนงเทวาลย ลายมกรโตรณะยงพบเปนลายประดบรดพระองคชนหนง สรางขนจากทองคาประดบอญมณ ปจจบนเปนสมบตสวนบคคล ลายตกแตงทหวเขมขดเปนรปมกร 2 ตวหนเขาหากน มรปบคคลขนาดเลกขอยดานบน ปลายหางมกรเปนลายมวนไปดานหลง ตรงกลางประดบดวยอญมณทรงรรปไข เจยรแบบหลงเบย ฝงหมขอบและตกแตงดวยลายเมดไขปลา (granulation) หวเขมขดมลวดลายตอเนองกบสลก และเชอมตอกบสายเขมขดจานวน 4 เสน ซงถกรอยดวยหวงทองคาประกอบกน (ภาพท 24-25) อยางไรกดเปนทนาสงเกตวาการขนรปของเครองประดบชนนเปนการหลอโลหะแบบสญขผง (lost wax)25 ซงเปนวธทใชในการผลตโลหะในเอเชยตะวนออกเฉยงใตมาแตโบราณ ผสมผสานกบการเคาะขนรปและดนลาย (repoussé) ซงมกพบเสมอในงานเครองประดบทองคา รปแบบของรดพระองคชนนอาจเปรยบเทยบไดกบรดพระองคของประตมากรรมหนทรายรปเทวสตรจากเกาะเกรยง ศลปะแบบสมโบรไพรกก ปจจบนจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ ประเทศกมพชา (ภาพท 26-27) รดพระองคประกอบดวยหวเขมขดประดบลายกนกและลายกานขด และสายเขมขดจานวน 4 เสน คาดรอบพระโสณทบผานงซงเวาหนาทองลงมา

24

เชษฐ ตงสญชล, “มกรโตรณะในศลปะอนเดยใต ศลปะสมยอมราวด วากาฏกะ ปลลวะ และจาลกยะแหงพาทาม,” วารสารดารงวชาการ 5,2 (กรกฎาคม-ธนวาคม, 2549) : 151. 25

Bautze-Picron C., “Jewels for a King-Part I,” Indo-Asiatische Zeitschrift 14, (2010) : 46.

24

ภาพท 24 รดพระองคทองคาประดบอญมณ (สมบตสวนบคคล) ศลปะเขมรสมยกอนเมองพระนคร ทมา : Bautze-Picron C., “Jewels for a King-Part I,” Indo-Asiatische Zeitschrift 14, (2010) : 43.

ภาพท 25 ภาพขยายลายมกร (จากภาพท 24) ทมา : Bautze-Picron C., “Jewels for a King-Part I,” Indo-Asiatische Zeitschrift 14, (2010) : 43.

ภาพท 26 ประตมากรรมเทวสตรจากเกาะเกรยง ประเทศกมพชา (Ka 1621) (พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) ทมา : Jessup, H. and Zephir, T. ed., Sculpture of Angkor and Ancient Cambodia : Millennium of Glory (USA. : Thames and Hudson Ltd., 1997), 170.

25

ภาพท 27 ภาพลายเสนแสดงลวดลายรดพระองค ภาพท 28 ลายกานขดประดบกรอบหนาตาง ประดบประตมากรรมเทวสตรจากเกาะเกรยง ถาอชนตาหมายเลข 24 ทมา : National Museum of Cambodia, ทมา : เชษฐ ตงสญชล, ลวดลายในศลปะ Khmer Art in Stone ทวารวดการศกษาทมาและการตรวจสอบกบ (Cambodia : JSRC Printing House, 1996), 17. ศลปะอนเดยสมยคปตะ-วากาฏกะ (นครปฐม :

โรงพมพมหาวทยาลยศลปากร, 2553), 180.

ภาพท 29 ชนสวนของสงวาลทองคา พบทชวาภาคกลาง กาหนดอายราวพทธศตวรรษท 14-15 ทมา : Richter A., The jewelry of Southeast Asia (Singapore : C.S.Graphics, 2000), 180.

26

รปแบบของลายกานขดดงกลาวคลายคลงอยางมากกบลายประดบกรอบหนาตางภายในถา อชนตาหมายเลข 24 ศลปะอนเดยสมยวากาฎกะ กาหนดอายราวพทธศตวรรษท 1126 (ภาพท 28) อนอาจเปนแรงบนดาลใจสาคญของลวดลายในศลปะเขมรสมยกอนเมองพระนคร และสนนษฐานวาเกยวของกบงานประดบศลปะชวาภาคกลางในระยะตอมา รวมสมยกบวฒนธรรมทวารวด วฒนธรรม ศรเกษตรในพมา และวฒนธรรมมเซนในเวยดนาม27 ลวดลายนยงปรากฏในชนสวนเครองประดบทองคาซงเชอมตอกบสงวาล (ภาพท 29) แสดงใหเหนถงความหมายของลวดลายทสอสารระหวางวฒนธรรม มรปแบบใกลเคยงกบทปรากฏในภาพลายเสนเครองประดบสมยกอนเมองพระนครอกชดหนง ซงเคยจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ แตปจจบนไดสญหายไปแลว (ภาพท 30 รป B)

ภาพท 30 ภาพลายเสนเครองประดบสมยกอนเมองพระนคร ทมา : Groslier B.P., Indochina. (Switzerland : Nagel Publisher, 1966), 41.

26 เชษฐ ตงสญชล, ลวดลายในศลปะทวารวด การศกษาทมาและการตรวจสอบกบศลปะอนเดยสมยคปตะ- วากาฏกะ (นครปฐม : โรงพมพมหาวทยาลยศลปากร, 2553), 46-47. 27

ลายกานขดทประกอบดวยกานขดสองตวมวนเขาหากนคนดวยอญมณตรงกลาง ยงเปนลายประดบธรรมจกรศลาสมยทวารวดทพบในประเทศไทย ดรายละเอยดเพมเตมใน สนต เลกสขม, พฒนาการของลายไทย: กระหนกกบเอกลกษณไทย (กรงเทพฯ: ดานสทธาการพมพ, 2553), 19, 37-38. และ เชษฐ ตงสญชล, ลวดลายในศลปะทวารวด การศกษาทมาและการตรวจสอบกบศลปะอนเดยสมยคปตะ-วากาฏกะ (นครปฐม : โรงพมพมหาวทยาลยศลปากร, 2553), 192-193.

27

การศกษาของนกวชาการพบวาทงลายมกรโตรณะและลายกานขด ลวนพฒนามาจากรปรางตามธรรมชาตของตนบว ซงมทมาจากศลปะอนเดยและแพรหลายไปสศลปะเขมรและศลปะชวารากเหงาและลาตนของบวซงเกดเปนใบและดอกบว หรอ “ปทมะมละ” (Padmamula) หมายถงตนกาเนดของสรรพชวตและปญญาญาณ และเปนรปทรงทพฒนาไปสลายมกร ทผสมผสานลกษณะของชาง แรดและจระเขเขาดวยกน มความหมายของการเจรญเตบโตและความอดมสมบรณจากแหลงนา เชนเดยวกบลายกานขดซงมทมาจากลายคดโคงของกานดอกบว แสดงถงการเจรญงอกงามและเปนลวดลายทใชประดบพทธสถานอนเดยในระยะแรกทภารหตและสาญจ28

อยางไรกตามแมวารปเคารพในศลปะเขมรสมยกอนเมองพระนครมกไมแสดงการสวมเครองประดบ แตคงมการบชาดวยเครองประดบททาจากอญมณและโลหะมคา ทงนจากภาพถายและภาพลายเสนของรดพระองคทองคา ศลปะสมยกอนเมองพระนครจานวนหนงซงเคยเกบรกษาในพพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ พบวามรปแบบและลวดลายคลายกบเครองประดบประตมากรรมทสรางขนในระยะน29 ตางจากรปเคารพทสรางขนในสมยเมองพระนครตงแตราวพทธศตวรรษท 15 เรอยมา ซงนยมสลกตกแตงดวยเครองประดบและเครองทรงอยางละเอยดเสมอนจรง และพบการสรางเครองประดบทาดวยทองคาประดบอญมณสาหรบถวายบชารปเคารพ จากหลกฐานศลปกรรมดงกลาวทาใหสนนษฐานไดวา สถานะของศราภรณและเครองประดบในวฒนธรรมเขมรสรางขนเพอประดบรางกายบคคลชนสง (Secular jewelry) และเพอสกการะรปเคารพ (Statuary jewelry) ซงมลาดบศกดทแตกตางกน สงผลใหเกดความหลากหลายของรปแบบศราภรณทปรากฏในภาพสลกหรอประตมากรรมลอยตว และสะทอนถงชนชนตลอดจนกลมคนหลายชาตพนธทอยรวมกนในสงคมเขมรโบราณ นอกจากนยงพบวาการประดบสถาปตยกรรมและบคคลมความสมพนธเกยวของกน เหนไดจากลวดลายสาคญในศลปะเขมรสมยกอนเมองพระนครทปรากฏในงานประดบสถาปตยกรรมและเครองประดบรางกาย ซงรบอทธพลตนแบบมาจากศลปะอนเดย แสดงถงการเชอมโยงความหมายของลวดลายอนเปนมงคลทสรางขนแกศาสนสถานและรปเคารพผานเครองประดบ

สอดคลองกบการศกษาของนกวชาการทผานมาซงใชพฒนาการของลายประดบเปนแนวทางหนงในการศกษาและกาหนดอายศลปกรรมเขมร เพอตรวจสอบรวมกบจารกและเอกสารทางประวตศาสตร ลกษณะเชนนยงคงสบเนองมายงสมยเมองพระนครในศลปะสมยบาปวน นครวด และบายน อนเปนชวงเวลาทกาหนดไวในการศกษาศลปกรรมของงานวจยน

โดยเฉพาะหลกฐานศลปกรรมสมยนครวดและบายนจานวนมากทพบในดนแดนไทย ซงเปนการรบอทธพลรปแบบมาจากเมองพระนครและการสรางขนในทองถน การศกษาในบทตอไปจะนาเสนอเรองการตความสถานะของรปเคารพจากลกษณะทางประตมานวทยา และเชอมโยงเปรยบเทยบหลกฐานศลปกรรมทพบในดนแดนไทยรวมกบรปแบบในประเทศกมพชา 28

Bosch F.D.K., The Golden Germ (The Netherlands : YSEL Press, 1960), 38-39. 29

ดรายละเอยดเพมเตมใน Bossilier J.,(1966) และ Groslier G.,(1921) อางถงใน Richter A., The jewelry of Southeast Asia (Singapore : C.S.Graphics, 2000), 49-50. และ Bunker, Emma and Latchford, Douglas. Adoration and Glory the Golden Age of Khmer Art (Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd., 2004), 433-434.

28

บทท 3

ศราภรณศลปะเขมรสมยบาปวน นครวด และบายน : รปแบบ ลวดลายประดบ และการกาหนดอายสมย

1 เครองประดบพระเศยร (ศราภรณ) 1.1 ศราภรณแบบมงกฎ-กะบงหนา 1.1.1 พฒนาการของลวดลายและรปทรง ศราภรณประดบเทวบคคลในศาสนาฮนดและศาสนาพทธมหายานในศลปะเขมร ประกอบดวย

มงกฎทรงกรวยสาหรบสวมครอบมวยพระเกศา และกะบงหนาซงใชคาดรอบพระเศยร มพฒนาการสาคญของสดสวนและลวดลายประดบ กลาวคอ รปแบบของมงกฎและกะบงหนาปรากฏในประตมากรรมเขมรสมยพะโค (ราวพ.ศ.1420-1440) และเปนตนแบบสาคญใหกบศราภรณในระยะตอมา ลวดลายสาคญของกะบงหนาประกอบดวย ลายรปสเหลยมขนมเปยกปน หรอ “ลายหนากระดานดอกซกดอกซอน”30 “ลายเมดประคา” และ “ลายใบไมรปสามเหลยมเลกๆคนดวยลายกานตอดอก”31 ซงเปนลวดลายทพบเสมอในเครองประดบประตมากรรมเขมรตลอดชวงพทธศตวรรษท 16

ภาพท 31 เศยรพระนารายณจากปราสาทพนมบก ศลปะแบบบาปวน (พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) (หมายเลข 1 ลายดอกซกดอกซอน 2 ลายเมดประคา 3 ลายใบไมสามเหลยมคนดวยลายกานตอดอก 4 ลายกลบบว 5 มงกฎทรงกรวยประดบลายใบไมสามเหลยม) ทมา : หมอมเจา สภทรดศ ดศกล, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 309.

30 สนต เลกสขม, กระหนกในดนแดนไทย (กรงเทพฯ : ดานสทธาการพมพ, 2545), 80-81. 31 หมอมเจา สภทรดศ ดศกล, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 94.

29

ในระยะตอมาลวดลายของกะบงหนาสมยบาปวน (ราวพ.ศ.1550-1650) จะปรากฏแถวลายกลบบวขนาดเลกเพมเขามา32 มงกฎทรงกรวยตกแตงดวยลายใบไมรปสามเหลยม เปนแถวลดหลนกน (ภาพท 31) ซงตอมาลายใบไมรปสามเหลยมนจะมขนาดเลกลงและเพมจานวนขนจนมลกษณะคลายรปฟนปลาในสมยนครวด (ราวพ.ศ.1650-1720)33

ตวอยางพฒนาการลวดลายดงกลาวพบในศราภรณของพระโพธสตวอวโลกเตศวร จากจงหวดนครราชสมา (ภาพท 32) กะบงหนามแถวลายกลบบวขนาดเลกเพมเขามา และมกรอบกะบงหนารวมอยดวย สนนษฐานวาลกษณะเชนนอาจมทมาจากไรพระเกศาทปรากฏในประตมากรรมบางองค ตวอยางเชนพระพทธรปนาคปรก จากจงหวดกาปงจาม ปจจบนจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาตพนมเปญ (ภาพท 33) พระพทธรปองคนมพระเกศาถกเปนเสนตรง ทกรอบพระพกตรมไรพระศก และลวดลายประดบคลายกะบงหนา ประกอบดวยลายเมดประคาและแถวลายกลบบวขนาดเลก ทรงมงกฎทรงกรวยประดบดวยลายกลบดอกบวซอนชน ซงนกวชาการเชอวาเปนรปแบบทเกดจากการสวมกะบงหนาครอบพระเกศา รวมกบการสลกแสดงไรพระศกของพระพทธรป34

ภาพท 32 เศยรพระโพธสตวอวโลกเตศวร จาก จ.นครราชสมา (พพธภณฑสถานแหงชาต เชยงใหม) ทมา : พรยะ ไกรฤกษ, รากเหงาแหงศลปะไทย (กรงเทพฯ : สานกพมพรเวอรบคส, 2553), 294.

32 Boisselier J., “Évolution du Diadème dans la Statuaire Khmère,” Bullentin de la Société des Études Indochinoises 25, 2 (1950) : 13. 33 หมอมเจา สภทรดศ ดศกล, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 94. 34 หมอมเจา สภทรดศ ดศกล, อางถงใน ศกดชย สายสงห, รายงานวจยเรอง “พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย” (นครปฐม : มหาวทยาลยศลปากร, 2553), เลมท 4, 10-11.

30

ภาพท 33 พระพทธรปนาคปรก ศลปะบาปวน (ka 1680) (พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) ทมา : Jessup, H. and Zephir, T. ed., Sculpture of Angkor and Ancient Cambodia : Millennium of Glory (USA. : Thames and Hudson Ltd., 1997), 245.

ภาพท 34 เศยรพระพทธรปจากปราสาทเทพพนม ศลปะบายน (พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) ทมา : Jessup, H. and Zephir, T. ed., Sculpture of Angkor and Ancient Cambodia : Millennium of Glory (USA. : Thames and Hudson Ltd., 1997), 296.

31

เศยรพระพทธรปศลปะแบบบายนอกองคหนง (ราวพ.ศ.1720-1780)35 พบทปราสาทเทพพนม เมองพระนคร (ภาพท 34) ทกรอบพระพกตรแสดงไรพระศก และขมวดพระเกศาสลกเปนลายโคงปลายขมวด โดยมพระอษณษะสลกเปนลายกลบดอกบว ลกษณะเชนนยงพบในพระพทธรปบางองคทสรางขนในระยะตอมา เชนพระพทธรปหนทรายปางสมาธ จากวดพระศรรตนมหาธาต จงหวดลพบร ปจจบนจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร (ภาพท 35) กาหนดอายราวพทธศตวรรษท 17-18 พระพทธรปองคนแสดงขมวดพระเกศา และพระอษณษะสลกลายกลบดอกบว โดยมกรอบกะบงหนาประดบลวดลายเชอมตอกบแถบลวดลายบรเวณเหนอพระกรรณและทายพระเศยร อกองคหนงคอพระพทธรปหนทราย จากวดหนาพระเมร จงหวดพระนครศรอยธยา (ภาพท 36) แสดงแถบลวดลายทกรอบพระพกตร รวมกบขมวดพระเกศาและพระอษณษะรปกลบดอกบว

ภาพท 35 พระพทธรปปางสมาธ จากวดพระศรรตนมหาธาต จ.ลพบร (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร)

ภาพท 36 พระพทธรปประทบยน จากวดหนาพระเมร จ.อยธยา (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 35

หมอมเจา สภทรดศ ดศกล, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 374.

32

นอกจากนลวดลายทนยมตกแตงกะบงหนาไดแก ลายดอกซกดอกซอน และลายใบไมรปสามเหลยมคนดวยลายกานตอดอก พบวาเปนลวดลายทใชประดบศราภรณตงแตศลปะแบบพะโคเรอยมา และเปนลวดลายประดบสถาปตยกรรมทนยมในศลปะแบบบนทายสร (ภาพท 37)

สนนษฐานวาลายใบไมรปสามเหลยมคนดวยลายกานตอดอกเกยวของกบลาย “ปทมะมลละ” (Padmamula) ในศลปะอนเดย (ภาพท 38) ซงหมายถงตนกาเนดของความอดมสมบรณ โดยมองคประกอบของใบบวและดอกบวรวมอยดวย36 ในศลปะอนเดยแถวลายใบไมรปสามเหลยมเหลานจะแทรกดวยลายกานดอกบว และปรากฏในศราภรณของพระพทธรปศลปะปาละ โดยเฉพาะพระพทธรปทรงมงกฎเทรดทสรางขนในชวงพทธศตวรรษท 16-17 (ภาพท 39)

อยางไรกตามเปนทนาสงเกตวา “ลายกานตอดอก” ในศลปะเขมรอาจมทมาจากดอกบว เนองจากลายกานตอดอกในระยะแรกทปราสาทพะโค แสดงลายกานดอกบวทเจรญเตบโตตอเนองกน (ภาพท 40) ตอมาจงพฒนาใหเปนลายประดษฐมากยงขน ดงนนลายใบไมสามเหลยมคนดวยลายกานตอดอกซงใชประดบศราภรณในศลปะเขมร นาจะมทมาจากลวดลายแบบเดยวกนทปรากฏในศลปะอนเดย และสอความหมายถงความอดมสมบรณ

ภาพท 37 ลายใบไมรปสามเหลยมแทรก ภาพท 38 องคประกอบของลายปทมะมลละ ดวยลายกานตอดอก เสาประดบกรอบประต ทมา : Bosch F.D.K., The Golden Germ ปราสาทบนทายสร (The Netherlands : YSEL Press, 1960), 44. ทมา : หมอมเจา สภทรดศ ดศกล, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 95.

36 Bosch F.D.K., The Golden Germ (The Netherlands : YSEL Press, 1960), 42.

33

ภาพท 39 ศราภรณพระพทธรปทรงเครองศลปะปาละ ภาพท 40 ลายกานตอดอก ปนปน ปราสาทพะโค สมยพระเจาวครหปาละท 3 ทมา : หมอมเจา สภทรดศ ดศกล, ศลปะขอม ทมา : Huntington, S.L., The “Pala-Sena” (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 149. Schools of Sculpture (The Netherlands : E.J. Brill, 1984) Fig.72.

ทงนพฒนาการสาคญของลวดลายกะบงหนาในสมยนครวดและบายนในพทธศตวรรษตอมา คอการปรบลายใบไมรปสามเหลยมใหมการแบงชองไฟจานวนมากขน ทาใหเกดการซอนเหลอมกนคลายลายฟนปลา และมความนยม “ลายดอกกลม” มลกษณะเปนแถวลายดอกไมแปดกลบเรยงตอกน ซงมา แทนทลายหนากระดานดอกซกดอกซอน

ลายดอกกลมเปนลวดลายทพบมากในศลปกรรมสมยนครวดและบายน โดยเปนลวดลายในงานเครองประดบและสถาปตยกรรม หลกฐานสวนหนงปรากฏในศราภรณของพระโพธสตวอวโลกเตศวรซงพบในประเทศกมพชาและในดนแดนไทย อาทเชนเศยรพระโพธสตวอวโลกเตศวร จากจงหวดสโขทย และเศยรพระพทธรปทรงเครอง กาหนดอายราวปลายพทธศตวรรษท 1737 (ภาพท 41-42) นอกจากนยงพบในกลมประตมากรรมพระโพธสตวอวโลกเตศวร (BK 152) (BK182) ซงพบในการบรณะบรเวณปราสาทบนทายกฎ38 (ภาพท 43) รปเคารพเหลานสลกจากหนทราย ทรงมงกฎและกะบงหนาประดบดวยแถวลายกลบบวขนาดเลก ลายดอกกลม ลายเมดปะคา และลายใบไมรปสามเหลยมแทรกดวยลายกานตอดอก อนเปนตนแบบสาคญของลายประดบทนยมตอเนองในศลปะบายน

37 Woodwards H.W., The Sacred Sculpture of Thailand (Thailand : Riverbooks,1997), 96-97. 38 พระโพธสตวอวโลกเตศวรองคนพบรวมกบพระพทธรปนาคปรก และพระพทธรปทรงเครองหนทรายจานวนมากซงถกฝงรวมกนและมสภาพแตกหกเสยหาย บรเวณลานดานทศตะวนออกโคประปราสาทบนทายกฎ ดรายละเอยดเพมเตมใน Ishizawa, Yoshiaki. ed., “Special Issue on the Inventory of 274 Buddhist statues and the stone pillar discovered from Banteay Kdei temple,” Renaissance Culturelle du Cambodge 21 (2004), 219.

34

ภาพท 41 เศยรพระโพธสตวอวโลกเตศวร จาก ภาพท 42 เศยรพระพทธรปทรงเครอง จ.สโขทย ทมา : Woodwards H.W., The Sacred Sculpture ทมา : Woodwards H.W., The Sacred Sculpture of Thailand (Thailand : Riverbooks,1997), 74. of Thailand (Thailand : Riverbooks,1997), 97.

ภาพท 43 เศยรพระโพธสตวอวโลกเตศวร (BK182) ภาพท 44 กะบงหนาและแผนปกคลมทายพระเศยร จากปราสาทบนทายกฎ ภาพสลกรปเทวบคคล ปราสาทนครวด ทมา : Ishizawa, Yoshiaki. ed., “Special Issue ทมา : Jacques C. and Freeman M., Ancient Angkor on the Inventory of 274 Buddhist statues (Thailand :River Books, 1999), 63. and the stone pillar discovered from Banteay Kdei temple,” Renaissance Culturelle du Cambodge 21 (2004), 219.

35

ภาพท 45 เศยรพระโพธสตวอวโลกเตศวร (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร)

ภาพท 46 ทบหลงพระนารายณบรรทมสนธ ปราสาทเปอยนอย จ. ขอนแกน

นอกจากการปรบลวดลายแลว ประตมากรรมทสรางขนในระยะนมกสวมกะบงหนาครอบพระเกศา กะบงหนาไมแสดงการผกรอยดวยชายผาดานหลงพระเศยร แตสรางเปนชนเดยวกนและเชอมตอกบแผนปกคลมทายพระเศยร (ภาพท 44-45) อยางไรกตามการสวมกะบงหนาคงมการใชวสดประเภทผารวมกบการประดบดวยดอกไมสดและโลหะมคา ดงเชนทปรากฏในศราภรณของประตมากรรมบางองคศลปะอนเดย

36

สาหรบรปทรงของมงกฎพบวามการปรบเปลยนจากมงกฎทรงกรวยในศลปะบาปวน ใหมสดสวนเปนทรงกรวยยอดแหลมยงขนในสมยนครวด ลกษณะเชนนพบในงานศลปกรรมเขมรในดนแดนไทย อาทเชนพระพทธรปนาคปรกจากกสนตรตน อาเภอนาดน จงหวดมหาสารคาม ปจจบนจดแสดงทพพธภณฑสถานแหงชาต ขอนแกน และศราภรณของพระนารายณบรรทมสนธ ภาพสลกทบหลงทปราสาทเปอยนอย จงหวดขอนแกน เปนตน (ภาพท 46) ทงนวฒนธรรมการประดบดวยศราภรณในอารยธรรมเขมรโบราณ ยงรวมถงการประดบเพอแสดงสถานะของกษตรยและบคคลชนสง ดงจะเหนไดจากภาพสลกพระเจาสรยวรมนท 2 ทผนงระเบยงคดปราสาทนครวด (ภาพท 47) ทรงมงกฎทรงกรวยและกะบงหนา และเครองประดบพระวรกาย ประกอบดวยกณฑล กรองศอ สงวาลไขว พาหรด ทองพระกร ทองพระบาท และรดพระองค อนอาจแสดงถงสถานะทไดรบการเคารพอยางสง จารกในสมยบายนยงกลาวถงการสรางรปเคารพเพออทศใหพระราชบดาและพระราชมารดาของพระเจาชยวรมนท 7 ในรปของพระโพธสตวและนางปรชญาปารมตา39 และยงมรปเคารพทสรางขนแทนพระราชวงศและบคคลชนสงอกเปนจานวนมากตามทระบไวในจารกทปราสาทบายน ซงประตมากรรมเหลานมลกษณะทางประตมานวทยาเชนเดยวกบรปทสรางขนเพอบชาในคตทางศาสนา สถานะของกษตรยและบคคลชนสงในวฒนธรรมเขมรโบราณ จงไดรบการยกยองเทยบไดกบรปเคารพศกดสทธ (Sacred Image)

ภาพท 47 พระเจาสรยวรมนท 2 ภาพสลกผนงระเบยงคดปราสาทนครวด

39 สภรณ อศวสนโสภณ, ผแปล. “ศลาจารกปราสาทพระขรรคในบรเวณเมองพระนคร” ประชมศลาจารกภาคท 4 (กรงเทพฯ : โรงพมพสานกนายกรฐมนตร, 2513), 1696.

37

การศกษาของนกวชาการยงพบวากลมพระพทธรปทสรางขนในชมชนอารยธรรมเขมรในดนแดนไทย มกปรากฏรายละเอยดของศราภรณทตางออกไป โดยการทรงมงกฎทรงกรวยและกะบงหนา แสดงลวดลายเลกๆคลายลายตารางระหวางไรพระศกและขอบกะบงหนา ซงสนนษฐานวาเปนสวนหนงของศราภรณหรอพระมาลาทใชรวบพระเกศาไวดานใน โดยมกะบงหนาครอบพระเกศาอกชนหนง พบในกลมพระพทธรปหนทรายและสารด ศลปะแบบนครวด จากจงหวดลพบร40 (ภาพท 48) ปจจบนจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต สมเดจพระนารายณ ทงนหากพจารณาในรายละเอยดพบวาพระพทธรปบางองคทรงกะบงหนา โดยมแถวลายกลบบวขนาดเลกเพมเขามา ตามแบบแผนของศราภรณศลปะเขมรทพบในระยะน แตยงคงนยมลายหนากระดานดอกซกดอกซอน ลกษณะสาคญคอมชองวางทแสดงพระเกศาและไรพระศกรวมอยดวย ตวอยางเชนเศยรพระพทธรปหรอเทวบคคล สลกจากหนทราย พบทวดจนทราราม จงหวดลพบร (ภาพท 49) ซงตางไปจากประตมากรรมเขมรทพบในเมองพระนคร และอาจจดเปนรปแบบทพบในประเทศไทยตามทนกวชาการไดสนนษฐานไว

ภาพท 48 ภาพลายเสนพระพทธรปหนทรายในพพธภณฑสถานแหงชาต สมเดจพระนารายณ ทมา : ศกดชย สายสงห, รายงานวจยเรอง “พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย” (นครปฐม : มหาวทยาลยศลปากร, 2553), เลมท 4, 11.

40 ศกดชย สายสงห, รายงานวจยเรอง “พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย” (นครปฐม : มหาวทยาลยศลปากร, 2553), เลมท 4, 10-11.

38

ภาพท 49 เศยรพระพทธรปหรอเทวบคคล จาก จ.ลพบร ภาพท 50 พระพทธรปนาคปรก (ขยายจากภาพท 15) ทมา : สภทรดศ ดศกล, หมอมเจา, ศลปะในประเทศไทย, (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) พมพครงท 11. (กรงเทพฯ : โรงพมพมหาวทยาลย ธรรมศาสตร, 2539), ภาพท 49.

ภาพท 51 พระพทธรปทรงเครองประทบยน ปางประทานอภยทงสองพระหตถ สารด (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร)

39

ลกษณะดงกลาวยงไดพบในพระพทธรปบางองคในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร อาทเชนพระพทธรปนาคปรกหนทราย และพระพทธรปทรงเครองสารด แสดงปางประทานอภยทงสองพระหตถ พระพทธรปสององคนทรงมงกฎและกะบงหนา โดยมกรอบพระพกตรและเสนพระเกศาปรากฏอยดวย (ภาพท 50-51)

ศราภรณอกรปแบบหนงคอ “มงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน” เรมปรากฏขนในระยะนและมความนยมอยางมากในสมยบายน โดยเฉพาะกลมพระพทธรปทรงเครองและพระโพธสตวตามคตพทธศาสนามหายานสมยบายน

อยางไรกดการศกษาของนกวชาการพบวามงกฎทรงกลบดอกบวซอนชนมมากอนในศลปะสมยนครวด41 ซงนอกจากจะเปนศราภรณประดบเทวรปและทวารบาลแลว พบวามงกฎแบบนยงเปนศราภรณของรปเคารพในพทธศาสนามหายานสมยนครวดอกดวย ตวอยางสาคญคอพระโพธสตวอวโลกเตศวร 4 กร สลกจากหนทราย พบทปราสาทบงมาเลย (DCA 5352) ปจจบนเกบรกษาในศนยอนรกษศลปกรรมเมองพระนคร ประเทศกมพชา (ภาพท 52-53) พระโพธสตวองคนทรงกะบงหนาประดบดวยลายกลบบวขนาดเลก ลายหนากระดานดอกซกดอกซอน และลายใบไมรปสามเหลยมทเรยงซอนกนคลายลายฟนปลา นอกจากนยงทรงเครองประดบไดแก กรองศอ พาหรด และทองพระกร แตไมปรากฏการสวมกณฑล ซงคงเคยมตามแบบแผนของประตมากรรมเขมรแตหกหายไปแลว

มงกฎรปแบบนยงสมพนธกบพระอษณษะของพระพทธรปหนทรายหลายองคในจงหวดลพบร (ภาพท 54) ซงนกวชาการพบวาลกษณะของพระอษณษะทคลายทรงมงกฎรปดอกบวซอนชน และกณฑลรปดอกบวตม เปนรปแบบศลปะบายนทยงคงปรากฏตอเนองในทองถนหลงจากทอทธพลศลปะเขมรจากศนยกลางทเมองพระนครไดคลคลายลงในชวงพทธศตวรรษท 1942

41 Boisselier J., “Évolution du Diadème dans la Statuaire Khmère,” Bullentin de la Société des Études Indochinoises 25, 2 (1950) : 15. และ หมอมเจา สภทรดศ ดศกล, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), ภาพท 210. 42 ศกดชย สายสงห, “พระพทธรปในยคหวเลยวหวตอของศลปะไทยระหวางพทธศตวรรษท 18 ถงกลางพทธศตวรรษท 19,”เอกสารประกอบการสมมนาโครงการนาเสนอผลงานคนควาดานประวตศาสตรศลปะไทยและเอเชยอาคเนย เสนอทอาคารศนยรวม มหาวทยาลยศลปากร วงทาพระ, 3-4 กรกฎาคม 2553. (อดสาเนา)

40

ภาพท 52 พระโพธสตวอวโลกเตศวร ภาพท 53 เศยรพระโพธสตวอวโลกเตศวร จากปราสาทบงมาเลย (ภาพขยายจากภาพท 52) ทมา : International Council of Museum ed., ทมา : Giteau M., Les Khmers : sculptures One Hundred Missing Objects Khmers, reflects de la civilisation d'Ankor. (Spain : EFEO., 1997), 23. (Fribourg : Office du Livre, 1965), Fig.44.

ภาพท 54 พระพทธรปนาคปรก หนทราย (พพธภณฑสถานแหงชาต สมเดจพระนารายณ)

41

1.1.2 ศราภรณและเครองประดบทองคาจากปราสาทบานถนนหก จงหวดนครราชสมา

สดสวนและลวดลายประดบศราภรณในงานประตมากรรมเขมร มลกษณะคลายคลงกบชดเครองประดบทองคา ปจจบนจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต พมาย ซงไดพบหลกฐานจากการบรณะปราสาทบานถนนหก อาเภอหนองบนนาก จงหวดนครราชสมา ปราสาทขนาดเลกประจาชมชนซงตงอยทางทศใตของเมองพมาย

จากรปแบบแผนผงและงานประดบ สนนษฐานวาปราสาทบานถนนหกสรางขนในราวปลายพทธศตวรรษท 16 ถงตนพทธศตวรรษท 17 สมพนธกบกลมปราสาทรวมสมยในชมชนใกลเคยง43 อนเปนชวงเวลาทเมองพมายและชมชนโดยรอบเปนบานเมองขนาดใหญทมความสาคญในระดบภมภาค เครองประดบประตมากรรมชดนทาขนจากทองคาดนลายประดบดวยอญมณ ยกเวนมงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน เปนงานกะไหลทองบนสารดประดบอญมณทสวนยอด การตรวจสอบลวดลายเบองตนสามารถจดกลมกะบงหนา มงกฎทรงกรวย กรองศอ ทองพระกร และกณฑล เปนเครองประดบชดเดยวกน สาหรบมงกฎทรงกลบดอกบวซอนชนและพาหรดมลวดลายทตางออกไป และมความเปนไปไดทเครองประดบเหลานอาจถกพบในสถานทตางๆ แตนามารวบรวมไวในชดเดยวกน หรออาจสรางขนสาหรบรปเคารพหลายองคทบชารวมกนในศาสนสถาน

ลวดลายประดบประกอบดวย ลายใบไมรปสามเหลยมคนดวยลายกานตอดอก ลายเมดประคา และลายดอกกลม ซงมาแทนลายหนากระดานดอกซกดอกซอนทพบเสมอในเครองประดบประตมากรรมในศลปะยคกอนหนา รายละเอยดของลวดลายมดงน กะบงหนา (ภาพท 55-56) ตกแตงดวยแถวลายใบไมรปสามเหลยมคนดวยลายกานตอดอก แถวลายดอกกลม และแถวลายเมดประคา ประดบลายดอกไมแบบสกลบตรงกลางและเหนอพระกรรณทงสองขาง ฝงอญมณแบบหนามเตย

มงกฎทรงกรวย (ภาพท 57-58) ตกแตงดวยการสลกดนเปนลายกลบบวขนาดเลกและลายใบไมรปสามเหลยมคนดวยลายกานตอดอก ซอนลดหลนกน 4 ชนตามแบบแผนของศราภรณสมย บาปวน มงกฎเปนทรงกรวยไมแหลมสงมากนกเมอเปรยบเทยบกบมงกฎสมยนครวด

ศราภรณอกชนหนงคอ มงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน (ภาพท 59-60) มรปแบบและวสดทตางออกไปเนองจากเปนงานกะไหลทองบนสารด ทาใหมนาหนกมากกวาเครองประดบชนอน มงกฎเปนทรงกลบดอกบวซอนชนลดหลนกน 4 ชน ประดบลายวงกลมทกลบบว สวนยอดบนสดประดบดวยอญมณ ทงนนอกเหนอจากศราภรณแลว เครองประดบทองคาทพบจากปราสาทบานถนนหกยงประกอบดวยเครองประดบไดแก กรองศอ กณฑล และพาหรด ซงจะไดวเคราะหรปแบบและลวดลายในหวขอตอไป

43 ดรายละเอยดเพมเตมในภาคผนวก

42

ภาพท 55 กะบงหนา (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) ทมา : Bunker E. and Latchford D., Khmer Gold Gifts from the Gods (Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd., 2008) Fig. 4.26a.

ภาพท 56 ภาพลายเสนกะบงหนา

43

ภาพท 57 มงกฎทรงกรวย (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) ทมา : Bunker E. and Latchford D., Khmer Gold Gifts from the Gods (Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd., 2008) Fig. 4.26b.

ภาพท 58 ภาพลายเสนมงกฎทรงกรวย

44

ภาพท 59 มงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) ทมา : Bunker E. and Latchford D., Khmer Gold Gifts from the Gods (Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd., 2008) Fig. 4.27b.

ภาพท 60 ภาพลายเสนมงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน

45

1.2 ศราภรณแบบมงกฎเทรด มงกฎเทรด หรอ เทรดขนนก คอศราภรณทประกอบดวยมงกฎ และกะบงหนาซงมแผน

“ตาบ” ทรงสามเหลยมปลายแหลมมลวดลายประดบ พบในกลมพระพทธรปทสรางขนในคตพทธศาสนามหายาน โดยมตนแบบสาคญในศลปะอนเดยสมยปาละชวงพทธศตวรรษท 16-17 (ภาพท 61) และศลปะพมาสมยพกาม

ภาพท 61 พระพทธรปทรงมงกฎเทรด สมยพระเจาวครหปาละท 3 ทมา : ทมา : Huntington, S.L., The “Pala-Sena” Schools of Sculpture (The Netherlands : E.J. Brill, 1984) Fig. 69-71. องคประกอบสาคญคอกะบงหนาประดบดวยแผน “ตาบ” เรยงซอนกนจานวน 5 ตาบ ตกแตงลวดลายคลายลายใบไม ลายเมดพลอย แทรกดวยลายกานดอกบว (ภาพท 39) กะบงหนาสวมคาดรอบพระเศยร โดยปรากฏเมดพระศก 1 แถว และมชายผาหรอ “กรรเจยก” ทปลอยใหตกลงจรดพระองสา ซงเปนสวนทใชผกกะบงหนาใหตรงไวกบพระเศยร นอกจากนยงประดบดวยดอกไมเหนอพระกรรณทงสองขาง และทรง “มกรกณฑล” ในระดบพระองสา อยางไรกตามเปนทนาสงเกตวาพระพทธรปทรงมงกฎเทรดอทธพลศลปะเขมรทพบในประเทศไทยสวนใหญมรปแบบศราภรณทตางออกไปจากศลปะอนเดยแบบปาละ กลาวคอ พระพทธรปทรงมงกฎทรงกรวยยอดแหลม และกะบงหนาประดบดวยตาบเรยงเปนแถวลดหลนกน ไมมลวดลายประดบ ไมปรากฏรปแบบของชายผาหรอกรรเจยกซงเปนสวนทผกยดกะบงหนา แตมลายตกแตงกณฑลทมกปรากฏบรเวณพระองสาของพระพทธรป ตวอยางเชนพระพทธรปปางมารวชยสารด ในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร (ภาพท 62) ลกษณะกณฑลของพระพทธรปองคนเปนรปดอกไมสกลบและม

46

ชายประดบ คลายคลงกนกบเครองประดบประตมากรรมสมยบายนอาทเชนกณฑลของครฑยคนาค ซงเปนภาพสลกทลานชางเมองนครธม (ภาพท 63)

ภาพท 62 พระพทธรปทรงมงกฎเทรด ปางมารวชย สารด ภาพท 63 ภาพสลกครฑยคนาค ลานชาง เมองนครธม (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ทมา : Stern P., Les Monuments Khmers du ทมา : นดดา หงสววฒน, บรรณาธการ. พระพทธรป Style du Bayon et Jayavarman VII. (Paris : และเทวรป : ศลปะทวารวด ศลปะทกษณ Presses Universitaire de France, 1965), Fig. 183. และศลปะรวมแบบเขมร (กรงเทพฯ : สานกพมพคต, 2555), 168. มกรกณฑล ปรากฏในเครองประดบประตมากรรมรปสกนทกมารจากจนทจาโก ศลปะชวาภาคตะวนออก กาหนดอายราวครงหลงพทธศตวรรษท 1844 ประตมากรรมองคนทรงศราภรณทมชายผาอยดานหลง และทรงกณฑลเปนลายดอกไมในกรอบรปวงกลมโดยมชายเปนลายมกรแทรกดวยลายกนกและลายพนธพฤกษาเหนอพระองสา (ภาพท 64) ซงเปนรปแบบทผสมผสานอทธพลศลปะอนเดยแบบปาละ

44 Kempers B., Ancient Indonesia Art (Netherlands : C.P.J. Van Der Peet, 1959), 84-85.

47

ภาพท 64 สกนทกมาร จากจนทจาโก ภาพท 65 พระพทธรปทรงมงกฎเทรด (พพธภณฑจารกาตาร) ปางมารวชยในซมเรอนแกว (พระราชวงดสต) ทมา : Kempers B., Ancient Indonesia Art ทมา : พรยะ ไกรฤกษ, รากเหงาแหงศลปะไทย (Netherlands : C.P.J. Van Der Peet, 1959), Pl. 257. (กรงเทพฯ : สานกพมพรเวอรบคส, 2553), 362.

นอกจากนพระพทธรปทรงมงกฎเทรดศลปะเขมรยงนยมสรางเปนพระพทธรปสารดขนาดเลกประทบในซมเรอนแกว ซงไดแรงบนดาลใจมาจากพระพทธรปในศลปะอนเดยแบบปาละ โดยมลวดลายประดบซมเรอนแกวสมพนธกบงานประดบสถาปตยกรรมเขมร ตวอยางเชนพระพทธรปปางมารวชยทรงมงกฎเทรด 3 องคในซมเรอนแกว ในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร และพระพทธรปปางมารวชยในซมเรอนแกว ปจจบนประดษฐานทพระทนงอมพรสถาน พระราชวงดสต (ภาพท 65)

ซมเรอนแกวมรปแบบเชนเดยวกบกรอบซมหนาบนในสถาปตยกรรมเขมร ปลายกรอบซมประดบดวยนาคหลายเศยร และมตนพระศรมหาโพธอยเบองหลง ลกษณะสาคญคอพระพทธรปทรงมงกฎเทรด ตกแตงดวยตาบเปนแถวลดหลนกนประดบดวยแถวลายวงกลม นกวชาการเชอวารปทรงของมงกฎเทรดนมลกษณะคลายคลงกบงานประดบ “ซมฝกเพกา” หรอ “ซมเคลก” ในสถาปตยกรรมภาคเหนอ ซงมซมจระนาตกแตงดวยครบยาวตงเรยงลาดบอนเปนอทธพลมาจากศลปะพมาสมยอาณาจกรพกาม45 อยางไรกดพระพทธรปองคนไมทรงมกรกณฑล แตทรงกณฑลรปดอกบวตมตามแบบแผนเครองประดบทพบทวไปในประตมากรรมเขมร

พระพทธรปทรงมงกฎเทรดอกกลมหนงไดพบหลกฐานไมมากนก เปนประตมากรรมสารดขนาดเลก มรปแบบศราภรณทยงคงเคาโครงของมงกฎเทรดศลปะปาละอยมาก กะบงหนาประดบดวยตาบม

45 ศกดชย สายสงห, รายงานวจยเรอง “พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย” (นครปฐม : มหาวทยาลยศลปากร, 2553), เลมท 4, 14.

48

ลวดลายประกอบแทรกดวยลายกานดอกบว และทรงมกรกณฑล ตวอยางเชนพระพทธรปประทบยน จากอาเภอสามชก จงหวดสพรรณบร และพระพทธรปประทบยน จากกรปรางควดราชบรณะ จงหวดพระนครศรอยธยา (ภาพท 66-67)

ภาพท 66 พระพทธรปประทบยน ทรงมงกฎเทรด ภาพท 67 พระพทธรปประทบยน ทรงมงกฎเทรด จาก จ.สพรรณบร (พพธภณฑเมองโบราณ) จากกรปรางควดราชบรณะ ทมา : ศลปชย ชนประเสรฐ, “พระพทธรปทรง (พพธภณฑสถานแหงชาต เจาสามพระยา) มงกฎเทรดในประเทศไทย,” วารสารมหาวทยาลย ทมา : ศลปชย ชนประเสรฐ, “ภาพชดพระพทธรป ศลปากร (2529) : 101. ทรงมงกฎเทรดศลปะลพบร,” เมองโบราณ 11,4 (ตลาคม-ธนวาคม, 2528), ภาพท 9. 1.3 ศราภรณแบบอนๆ อาจกลาวไดวารปแบบมงกฎเทรดในกลมพระพทธรปทรงเครอง มลกษณะบางประการทเชอมโยงกบรปแบบศราภรณของเทวบคคลในศลปะแบบนครวดและบายน ซงอาจแบงออกไดเปน 2 รปแบบหลก กลาวคอ กลมแรก เปนศราภรณแบบมงกฎและกะบงหนา ซงตกแตงดวยลายใบไมและดอกไม อกกลมหนงเปนแบบกะบงหนา ตกแตงดวยลายใบไมและดอกไม รวมกบการเกลาและการถกพระเกศา ซงจะไดกลาวถงในรายละเอยดตอไป ศราภรณแบบมงกฎและกะบงหนาซงตกแตงดวยลายใบไมและดอกไม พบในประตมากรรมสารดรปเทวสตร (ภาพท 68) สนนษฐานวาคอนางปรชญาปารมตา ทรงมงกฎทรงกรวยยอดแหลมและกะบงหนาทประดบดวยลายใบไมและดอกไม ศราภรณทคลายคลงกนยงไดพบในปนปนรปเทวสตรอกองคหนง จากโบราณสถานเนนทางพระ อาเภอสามชก จงหวดสพรรณบร (ภาพท 69)

49

แสดงรายละเอยดของกะบงหนาทตกแตงดวยลายใบไมไวอยางชดเจน ทาใหเชอไดวาคงมการประดบพระเศยรดวยใบไมและดอกไมสดตลอดจนโลหะมคา อยางไรกดศราภรณเหลานมกประดบรวมกบการถกพระเกศา ดงจะเหนไดจากดานหลงพระเศยรของประตมากรรมเทวสตรสารดองคหนงในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร (ภาพท 6 และ 20)

ภาพท 68 นางปรชญาปารมตา สารด ภาพท 69 ปนปนรปเทวสตร จากโบราณสถาน (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) เนนทางพระ จ.สพรรณบร ทมา : นดดา หงสววฒน, บรรณาธการ. ทมา : พรยะ ไกรฤกษ, รากเหงาแหงศลปะไทย พระพทธรป และเทวรป : ศลปะทวารวด (กรงเทพฯ : สานกพมพรเวอรบคส, 2553), 333 ศลปะทกษณและศลปะรวมแบบเขมร (กรงเทพฯ : สานกพมพคต, 2555),125. ทงนประตมากรรมททรงมงกฎและกะบงหนาลายใบไมและดอกไม อาจหมายถงการแสดงสถานะของสตรทไดรบการเคารพบชาในฐานะรปเคารพศกดสทธ เชนนางปรชญาปารมตา นางตารา หรอศกตในคตพทธศาสนามหายาน ในขณะทสตรทสวมกะบงหนาแตไมสวมมงกฎอาจหมายถงนางอปสร หรอสตรชนสงในราชสานก สนนษฐานวาศราภรณทมการประดบดวยใบไมและดอกไมสด เปนคตความเชอทองถนทแพรหลายในภมภาคน โดยการประดบดอกไมหรอใบไมมงคล อาทเชน จนมะพราว จนหมาก ใบปาลม และดอกบว ซงเปนสญลกษณของความอดมสมบรณ นอกจากนยงพบการประดบดวยมาลยและพวงอบะแบบตางๆ รวมกบไขมก โลหะมคา ตลอดจนการเกลาและถกพระเกศา

50

รปแบบทหลากหลายของการตกแตงเหลานปรากฏในภาพสลกนางอปสรทปราสาทนครวด46 ตลอดจนศาสนสถานหลายแหงทสรางขนในสมยนครวดและบายน (ภาพท 70-71) อนแสดงใหเหนถงแบบแผนการใชเครองประดบของสตรชนสงในสมยโบราณไดเปนอยางด

ภาพท 70 ลวดลายประดบกะบงหนานางอปสร ปราสาทนครวด

ภาพท 71 ศราภรณประดบรวมกบดอกไมสด ภาพสลกนางอปสรหรอสตรชนสง ลานชนบนปราสาทบายน

46 ดรายละเอยดรปแบบศราภรณนางอปสรทปราสาทนครวดเพมเตมใน. Marchal S., Khmer Costume and Ornaments of The Devatas of Angkor Wat (Thailand : Orchid Press, 2005)

51

นอกจากนยงมศราภรณแบบพเศษซงพบทงในภาพสลกและประตมากรรมลอยตว สนนษฐานวาใชสาหรบการแสดงนาฏศลปหรอพธกรรมบางอยาง ศราภรณของบรษสวมกะบงหนาตกแตงดวยลายหนากาลและลายดอกไม มรปทรงขนาดใหญและมความสงคอนขางมาก จงอาจมวสดอนประกอบกบโลหะ เชนผา หนงสตวหรอขนนก โดยประดบรวมกบสรอยไขมกและมาลยดอกไมสด (ภาพท 72)

สาหรบศราภรณของสตรเปนรปชอดอกไม ประกอบดวยกะบงหนาทตกแตงดวยลายดอกไมทรงกลมขนาดใหญตรงกลางศรษะ เหนอขนไปเปนชอดอกไมใบไมทมปลายทงสองขางตกลงมาดานขาง ปรากฏในภาพสลกรปสตรทผนงปราสาทหลายแหงเชนปราสาทธมมานนท ปราสาทเจาสายเทวดา และปราสาทพระขรรคกาปงสวาย (ภาพท 73-74) และไดพบหลกฐานในภาพสลกทบหลงปราสาทหนพมาย และประตมากรรมสารด ในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร (ภาพท 75-76)

ภาพท 72 บรษสวมศราภรณลายหนากาล ภาพท 73 ประตมากรรมสารด สตรสวมศราภรณ ภาพสลกลานพระเจาขเรอน เมองนครธม รปชอดอกไม (สมบตสวนบคคล) ทมา : Roveda, V., Images of The Gods ทมา : Bunker, Emma and Latchford, Douglas. (Thailand :River Books, 2005), 445. Adoration and Glory the Golden Age of Khmer Art (Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd.,

2004), 65.

52

ภาพท 74 สตรสวมศราภรณรปชอดอกไม ภาพสลกปราสาทธมมานนท ทมา : Jacques C. and Freeman M., Ancient Angkor (Thailand :River Books, 1999), 125.

ภาพท 75 สตรสวมศราภรณรปชอดอกไม ทบหลงรปบคคลถวายความเคารพพระพทธรปนาคปรก ปราสาทหนพมาย ทมา : “ทบหลงสมยพทธศตวรรษท 17” เมองโบราณ 13,4 (ตลาคม-ธนวาคม, 2530) : 20.

53

ภาพท 76 ประตมากรรมสารด สตรสวมศราภรณรปชอดอกไม (ดานหนาและดานขาง) (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ทมา : Zefferys M., Zefferys N. and Stone J., Heaven and Empire (Bangkok : White Lotus, 2001), 98. สาหรบศราภรณของเทวบคคลในคตพทธศาสนามหายานสมยบายน ทเปนประเดนการศกษาของนกวชาการทผานมา คอพระพกตรเทวบคคลทสลกบนยอดปราสาทบายน (ภาพท 2) อนเปนศาสนาสถานศนยกลางเมองนครธม และศนยกลางของการเคารพบชาประจาอาณาจกร ซงมการตความทางประตมานวทยาโดยเชอวาเกยวของกบรปเคารพในคตพทธศาสนามหายาน47

47 การศกษาของนกวชาการทผานมาไดเสนอการตความเทวบคคลทปราสาทบายนออกเปน 4 แนวทางคอ แนวทางแรก บวเซอรลเยร (Boisselier, J.) เชอวาคอพระพกตรของพระพรหม และเกยวของกบพธอนทราภเษกของพระเจาชยวรมนท 7 ดรายละเอยดเพมเตมใน Boisselier, J., “The Symbolism of Angkor Thom,” SPAFA Digest 9,2 (1998) : 16-17. แนวทางทสอง วดเวรด (Woodwards H.W.) และ แชลลอค (Sharrock P.) สนนษฐานวาหมายถงพระโพธสตวในพทธศาสนามหายานแบบวชรยาน แนวทางทสาม ฌาค (Jacques C.) ปฏเสธแนวคดเรองพทธศาสนาโดยเชอวาเปนการสรางในระยะหลงทอาณาจกรเขมรยอนกลบไปนบถอศาสนาฮนด อกแนวทางหนงคอขอเสนอจากผลการสารวจทางโบราณคดทเชอวาเทวบคคลเหลานอาจไมไดสอสารความหมายเฉพาะเทวบคคลเพยงองคเดยว แตเปนการบชาสภาวะการปรากฏอยทวไปในความหมายของ “ปรษะ” ทงนยงมความเหนอกมากเกยวกบการดดแปลงแผนผงปราสาทบายนในชวงเวลาใดเวลาหนง ตลอดจนผลกระทบจากการทาลายรปเคารพทางพทธศาสนาทพบในปราสาทบายนรวมถงศาสนสถานอนๆทสรางในสมยพระเจาชยวรมนท 7 ซงอาจเกดขนจากการเปลยนไปอปถมภศาสนาฮนด หรอแนวคดในการเมองการปกครองของอาณาจกรเขมรในระยะตอมาทสงผลตอการตความรปเคารพและเทวบคคลจานวนมากในปราสาทบายน ดรายละเอยดเพมเตมใน Vickery M., “Bayon : New Perspectives Reconsidered,” Journal of Khmer Studies (7, 2006) : 143-145.

54

นอกจากทปราสาทบายนแลวเทวบคคลนยงปรากฏในภาพสลกทยอดซมประตทงหาแหงของเมองนครธม ตลอดจนศาสนสถานสาคญเชนปราสาทตาพรหม ปราสาทบนทายกฎ และปราสาทบนทายฉมาร ทาใหเกดขอสนนษฐานวาเทวบคคลดงกลาวอาจเกยวของกบเทพผปกปองคมครองอาณาจกร48

อกความเหนหนงเชอวาเทวบคคลดงกลาวหมายถง “พระวชรสตว” ซงบชารวมกบเหวชระ สมภาวะ และรตนตรยมหายาน อนประกอบดวยพระโพธสตวอวโลกเตศวรและนางปรชญาปารมตา โดยมพระพทธเจาในรปของพระพทธรปนาคปรกอยในสถานะสงสดในวชรธาตมณฑล ซงหมายถงพระพทธรปนาคปรกหนทราย ทพบในปราสาทประธานหลงกลางของปราสาทบายน49

โดยทวไปแลวคตพทธศาสนามหายานแบบวชรยาน บชาพระวชรสตวในฐานะของพระอาทพทธ พระพทธเจาสงสดเหนอพระธยานพทธทงหา และนบถอพระอาทพทธในภาคปรากฏเปนพระวชรสตว พระวชรธร หรอพระสมนตภทรโพธสตว ในบางนกายนบถอพระวชรสตวเปนพระธยานพทธองคท 6 ลกษณะทางประตมานวทยาทสาคญคอการทรงเครองอยางกษตรยหรอนกบวช พระหตถขวาถอวชระ และพระหตถซายถอกระดง “พระวชรธร” ถอวชระและกระดงโดยไขวมอทงสองไวทพระอระในทา “วชรหมการ” และ “พระวชรสตว” จะถอวชระดวยพระหตถขวาไวทพระอระ และพระหตถซายถอกระดงวางไวทพระโสณหรอพระเพลาดานซาย50

คตการบชาพระวชรสตวยงปรากฏในจารกสระบาก จงหวดนครราชสมา กลาวถงการบชาพระวชรสตวในคตพทธศาสนามหายานทมมากอนสมยบายน51 และแพรหลายในชมชนรอบเมองพมาย โดยมปราสาทหนพมายเปนศนยกลาง และเปนทเคารพบชาอยางสงในสมยพระเจาชยวรมนท 7 จารกทปราสาทหนพมายยงระบถงการบชาพระวชรสตวในภาคปรากฏทดรายในรปของ “ไตรโลกยวชย”52

อยางไรกดหากพจารณาในรายละเอยดพบวารปเทวบคคลทยอดปราสาทบายนทรงศราภรณประกอบดวยกะบงหนาทตกแตงดวยลายใบไมและดอกไมเปนแถวลดหลนกน โดยมความยาวจรดพระองสา กะบงหนาประดบแถวลายกลบบวและลายดอกไมสกลบ ทรงกณฑลรปดอกบวตม และกรองศอประดบดวยลายดอกกลม โดยมสญลกษณรปสเหลยมขาวหลามตด หรอรปวงกลมทกลางพระนลาฏ อนหมายถงตาทสามหรออณาโลม

สนนษฐานวารปแบบของศราภรณอาจเกยวของกบองคประกอบสถาปตยกรรมทเปนโครงสรางของยอดปราสาท ซงเปนชนซอนลดหลนกนโดยมยอดบนสดประดบดวยหนสลกเปนรปดอกบวทอาจหมายถงมงกฎของเทวบคคลองคน คลายคลงกบยอดซมประตเมองนครธม (ภาพท 77-78) ทงนยงมประเดนทตองตรวจสอบเพมเตมถงกลมปราสาททมมระเบยงคดปราสาทบายน ซงมสวนยอดประดบดวยหนสลกเปนรปบคคลกระทาอญชลโดยรอบ วางซอนชนลดหลนกนขนไป ซงการสารวจทาง

48 JSA., Annual Report on the Technical Survey of Angkor Monuments. (Japan : Interbooks Co., Ltd., 1998), 292-293. 49 Woodwards H.W., “Tantric Buddhism at Angkor Thom,” Ars Orientalis 12 (1981) : 62. 50 อรณศกด กงมณ, ตามหารองรอยขอมและมอญในมหาสารคาม (ขอนแกน : โรงพมพศรภณฑออฟเซท, 2543), 122-123. 51 Prapandvidya C., “The Sab Bak Inscription Evidence of an Early Vajrayana Buddhist Presence in Thailand.” Journal of Siam Society 78, 2 (1990) : 10-14. 52 จารกทปราสาทหนพมายกลาวถงการสรางรป กมรเตง ชคต เสนาบด “ไตรโลกยวชย” เพอถวายแด “กมรเตง ชคต วมาย” หรอพระพทธรปนาคปรกทเปนประธานของปราสาทหนพมาย ในปพ.ศ. 1651 ดรายละเอยดเพมเตมใน กรมศลปากร, เมองพมาย. (กรงเทพฯ : สานกพมพสมพนธ, 2531), 40-42.

55

โบราณคดไดพบหลกฐานชนสวนดงกลาวในบรเวณปราสาทบายน53 และสามารถตรวจสอบไดจากโครงสรางแบบเดยวกนทปราสาทบนทายฉมาร (ภาพท 79) จากหลกฐานดงกลาวทาใหตองมการทบทวนเรองการตความสถานะของเทวบคคลองคน และความเกยวของในความหมายของการบชาสงสดประจาอาณาจกรเพมเตม

ภาพท 77 ศราภรณและงานประดบรปดอกบว ยอดปราสาทบายน ทมา : Sahai S., The Bayon of Angkor Thom (Bangkok : White Lotus Co., Ltd., 2007), 107.

53

Cunin O., “How many face Towers in the Bayon?.” Interpreting Southeast Asia’s Past : Monument, Image and Text. Archaeologist 2 (2008) : 20.

56

ภาพท 78 งานประดบรปดอกบว ยอดซมประตเมองนครธม ทมา : Sahai S., The Bayon of Angkor Thom (Bangkok : White Lotus Co., Ltd., 2007), 90.

ภาพท 79 งานประดบรปบคคลกระทาอญชล ปราสาทบนทายฉมาร

57

ทงนเมอเปรยบเทยบศราภรณของเทวบคคลทปราสาทบายนกบประตมากรรมพระวชรสตวและพระวชรธรทพบในดนแดนไทยและกมพชา พบวาสวนใหญทรงศราภรณแบบมงกฎและกะบงหนาทมรปแบบคลายคลงกน ตวอยางเชนประตมากรรมสารดรปพระวชรสตว (ภาพท 80) ทรงมงกฎทรงกรวยและกะบงหนาทตกแตงยาวจรดพระองสา และภาพสลกพระวชรสตวทเสาประดบผนงปราสาทหนพมาย (ภาพท 81) ทรงมงกฎทรงกรวยและกระบงหนาทตกแตงเปนชายยาวจรดพระองสา โดยมปลายทสะบดขนจากทาทางการยนเหยยบอสรหรออวชชา

หลกฐานทนาสนใจอกกลมหนงคอพระวชรสตวสารดซงเปนเครองประกอบพธ (ภาพท 82-83) พระวชรสตวทรงมงกฎทรงกรวยและกะบงหนาซงไมมชายยาวประดบ ทรงเครองประดบตามแบบแผนของประตมากรรมเขมร ประทบบนฐานดอกบวมรปสงหแบก มรายละเอยดของแผนหลงทตกแตงเปนซมหรอประภามณฑล โดยมพระพทธรปนาคปรกอยดานบนยอดซม และมเทวบคคล 4 องคประกอบในลายกานขด สนนษฐานวาอาจเกยวของกบการบชาพระพทธเจาในสถานะสงสดดงทปรากฏในวชรธาตมณฑล

ภาพท 80 พระวชรสตว สารด (Cœdés, 1923) ภาพท 81 พระวชรสตว ภาพสลกปราสาทหนพมาย ทมา : Sharrock P., “The Mystery of The Face Towers,” Bayon : New Perspective (Bangkok : River Book, 2007), 239.

58

ภาพท 82 พระวชรสตว สารด ภาพท 83 พระวชรสตว สารด (Ka 5240) (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) (พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) ทมา : นดดา หงสววฒน, บรรณาธการ. ทมา : Jessup, H. and Zephir, T. ed., Sculpture of Angkor พระพทธรป และเทวรป : ศลปะทวารวด and Ancient Cambodia : Millennium of Glory (USA. : ศลปะทกษณและศลปะรวมแบบเขมร Thames and Hudson Ltd., 1997), 74. (กรงเทพฯ : สานกพมพคต, 2555),158.

สาหรบพระวชรธรมรปแบบศราภรณทตางออกไปจากพระวชรสตวทกลาวขางตน โดยทรงกะบงหนาและมงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน และทรงกณฑลรปดอกบวตมโดยไมทรงเครองประดบอนๆตวอยางเชนพระวชรธร หนทราย ประทบนงบนฐานดอกบว พระหตถแสดงทาวชรหมการ พบท อโรคยศาลปราสาทนางรา จงหวดนครราชสมา ปจจบนจดแสดงทพพธภณฑสถานแหงชาต พมาย (ภาพท 17)

พระวชรธรรปแบบดงกลาวเปนหนงในประตมากรรมหนทรายทมกพบรวมกบพระพทธรปและพระโพธสตวอวโลกเตศวร ในศาสนสถานประจาอโรคยศาลทกระจายอยทวไปตามชมชนโบราณทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทย ซงสถาปนาขนตามแนวคดเรองการรกษาโรคภยและการบชา “พระไภสชยคร” ในคตพทธศาสนามหายานทปรากฏในจารกสมยพระเจาชยวรมนท 7

อยางไรกดการตความรปเคารพทพบในอโรคยศาล นอกเหนอจากทกลาวในจารกอโรคยศาลแลว ยงพบความสาคญของการบชาพระโพธสตวอวโลกเตศวร ซงพบหลกฐานในภาพสลกหนาบนและประตมากรรมลอยตวทงในดนแดนไทยและกมพชา ทงนยงมประเดนตองตรวจสอบเพมเตมรวมกบประตมากรรมพระวชรธร พระยม และเทวบคคลทรงครฑ ซงอาจเกยวของกบคตพทธศาสนามหายานแบบวชรยานทแพรหลายในชวงเวลาน

59

นอกจากนศราภรณของเทวบคคลซงตกแตงกะบงหนาดวยลายใบไมยาวจรดพระองสา อาจเปรยบเทยบไดกบศราภรณของทวารบาล ยกษ อสร และเทพเจาชนรอง ทมมาในศลปะยคกอนหนา อาทเชนศราภรณของทวารบาลทปราสาทพะโคและปราสาทโลเลย ศลปะแบบพะโค (ราวพ.ศ.1420-1440)54 ทวารบาลทปราสาทพะโคเกลาพระเกศาเปนชฎามงกฎ และสวมกะบงหนาคาดทบพระเกศาหยกศกยาวจรดพระองสา กะบงหนาตกแตงดวยลายหนากระดานดอกซกดอกซอนและลายใบไมรปสามเหลยม ประดบดอกไมกลมเหนอพระกรรณทงสองขาง สวมกณฑลเปนแผนวงกลมลายดอกไม (ภาพท 84) และสวมกรองศอ พาหรด อทรพนธะ และรดพระองคหลายเสนคาดทบผานงททบเปนชายพกไวดานหนา

ภาพท 84 ทวารบาล ปราสาทพะโค หลงทศตะวนออกเฉยงเหนอ ทมา : Roveda, V., Images of The Gods (Thailand :River Books, 2005), 207.

อกรปแบบหนงคอศราภรณของประตมากรรมสารดรปพระยมทรงกระบอ แสดงการถกพระ

เกศาและเกลาเปนชฎามงกฎ สวมกะบงหนาตกแตงลวดลายยาวจรดพระองสา ดานหลงพระเศยรมแถบผาหรอแผนโลหะสาหรบยดกะบงหนา (ภาพท 85) รปแบบศราภรณดงกลาวยงพบในกลมประตมากรรมรปอสรหรอทวารบาล หนทราย ในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร (ภาพท 18 และ 86-87) แสดงการเกลาพระเกศาแบบชฎามงกฎและทรงกระบงหนา ซงตกแตงดวยลายใบไม ลายดอกกลม และลายวงกลม ดานหลงมแผนปกคลมทายพระเศยร ทรงกณฑลเปนแผนวงกลมลายดอกไม

54 หมอมเจา สภทรดศ ดศกล, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 94.

60

ภาพท 85 พระยมทรงกระบอ (ดานหนาและดานหลง) ทมา : Bunker, Emma and Latchford, Douglas. Adoration and Glory the Golden Age of Khmer Art (Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd., 2004), 303-304.

ภาพท 86 ประตมากรรมทวารบาลหรออสร ภาพท 87 เศยรทวารบาลหรออสร จาก จ.ลพบร จากเมองศรเทพ จ.เพชรบรณ (ดานหลงของภาพท 18) (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) นอกจากนยงไดพบประตมากรรมหนทรายขนาดเลกอกกลมหนง ในอโรคยศาลทกระจายอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและในประเทศกมพชา (ภาพท 3 และภาพท 88-89) คอเทวบคคลทรงครฑเปนพาหนะ พระเกศาเกลาเปนชฎามงกฎ และทรงกะบงหนาตกแตงดวยลายใบไมยาวจรดพระองสา นอกจากนยงทรงเครองประดบตามแบบแผนรปเคารพในศลปะเขมร ประกอบดวยกรองศอ กณฑล พาหรด ทองพระกรและทองพระบาท

61

บวเซอรลเยร (Boisselier, J.) สนนษฐานวาคอ พระวชรปาณทรงครฑ55 ซงพบหลกฐานการคตการบชาทเกยวของกบพระวชรปาณจากงานศลปกรรมในศาสนสถานสมยบายน56 อยางไรกตามประตมากรรมเทวบคคลทรงครฑนมกไดพบรวมกบประตมากรรมพระโพธสตว อวโลกเตศวร 4 กร ซงสนนษฐานวาคอรปเคารพประธานของอโรคยศาล ความสาคญและสถานะของประตมากรรมเทวบคคลทรงครฑนจงตองมการตรวจสอบเพมเตมตอไป

ภาพท 88 ประตมากรรมเทวบคคลทรงครฑ ภาพท 89 ประตมากรรมเทวบคคลทรงครฑ จากกสนตรตน จ.มหาสารคาม จากปราสาทบนทายฉมาร ทมา : Boisselier J., “Garuda dans L’art Khmèr,” BEFEO XLIV (1947-1950) : Pl. XXIV. อาจกลาวไดวาศราภรณของเทวบคคลทยอดปราสาทบายน มรปแบบคลายคลงกบศราภรณของพระวชรสตว ทวารบาล และเทพเจาชนรองจานวนมากทสรางขนในชวงเวลาใกลเคยงกน โดยมความแตกตางเลกนอยทสงเกตไดจากมงกฎซงแสดงสถานะของรปเคารพสาคญ อยางไรกดหาก เทวบคคลทยอดปราสาทบายนหมายถงพระโพธสตวในคตพทธศาสนามหายานแบบวชระยานตามทนกวชาการไดเสนอไว ดงนนชนหลงคาปราสาทและงานประดบรปดอกบวซอนชนทสวนยอดปราสาท จงควรหมายถงศราภรณทรงมงกฎในสถานะของการเคารพบชาอยางสง อนงความแตกตางของงานประดบสวนยอดปราสาทรปบคคลกระทาอญชลโดยรอบ เหนอพระพกตรเทวบคคลทปราสาทบนทายฉมาร สงผลใหการตความรปเทวบคคลนจาเปนตองพจารณารวมกบ 55 Boisselier J., “Garuda dans L’art Khmèr,” BEFEO XLIV (1947-1950) : 79. 56 จากการตความภาพสลกทปราสาทตาพรหมและปราสาทพระขรรคซงมเนอหาเกยวของกบครฑ นาค และพระ วชรปาณ ทบชาในฐานะพระโพธสตวทคมครองผทเปลยนมานบถอศาสนาพทธ ดรายละเอยดเพมเตมใน Sharrock P., “Garuda, Vajrapani and religious change in Jayavarman VII’s Angkor,” Journal of Southeast Asian Studies 40, 1 (February 2009) : 140-141.

62

งานประดบทซมประตเมองนครธมและปราสาทบางหลงในบรเวณปราสาทบายนเพมเตม และมความเปนไปไดทรปเทวบคคลดงกลาวอาจไมไดสรางขนในความหมายของพระโพธสตวองคใดองคหนงโดยเฉพาะตามทนกวชาการไดเคยเสนอไว 2 เครองประดบพระวรกาย (ถนมพมพาภรณ) นอกจากศราภรณอนประกอบดวยมงกฎและกะบงหนาแลว รปเคารพในศลปะเขมรยงประดบพระวรกายดวย กรองศอ กณฑล พาหรด ทองพระกร ทองพระบาท อทรพนธะ และรดพระองค มรปแบบและลวดลายทคลายคลงกบระเบยบลายประดบของศราภรณ โดยเฉพาะอยางยงลายดอกกลม ลายดอกสกลบ และลายดอกบวตม ทมกพบเสมอในงานเครองประดบ สาหรบพระพทธรปทรงเครอง ทรงศราภรณและเครองประดบคลายคลงกบเทวรป ประกอบดวยกรองศอ กณฑล ทองพระกร และทองพระบาท โดยมรดพระคดตกแตงดวยอบะคาดทบสบง

ตวอยางสาคญของการศกษารปแบบเครองประดบไดแกประตมากรรมทวารบาลสารด พบทปราสาทสระกาแพงใหญ จงหวดศรสะเกษ (ภาพท 90) ปจจบนจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต พมาย เครองประดบประกอบดวย กรองศอ พาหรด ทองพระกร ทองพระบาท และรดพระองคซงคาดทบผานงลายรวเลกๆ ขอบบนของผานงดานหนาทองเวาลงตาและขมวดเปนชายผาไวทดานหนา

ภาพท 90 ทวารบาลสารด จากปราสาทสระกาแพงใหญ (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย)

63

เครองประดบของทวารบาลองคน (ภาพท 91-93) ตกแตงดวยลายวงกลม และประดบดวยลาย

ดอกไมแบบสกลบตรงกลาง กรองศอมอบะหอยดานหลงเปนลายวงกลมและลายใบไมรปสามเหลยม รปแบบคลายคลงกบกรองศอของประตมากรรมพระวษณสารดขนาดใหญ ซงพบทปราสาทแมบญตะวนตก ประเทศกมพชา (ภาพท 94) และอาจกาหนดอายทวารบาลองคนในชวงปลายพทธศตวรรษท 16 สอดคลองกบจารกทปราสาทสระกาแพงใหญซงกลาวถงการสถาปนาเทพเจาประจาศาสนสถาน57

ภาพท 91 พาหรดและกรองศอ (ดานหลง) ประดบทวารบาลสารด ปราสาทสระกาแพงใหญ ทมา : สภทรดศ ดศกล, หมอมเจา. ผแปล, “ประตมากรรมสมฤทธ พบทปราสาทสระกาแพงใหญ อาเภออทมพรพสย จงหวดศรสะเกษ ของศาสตราจารยชอง บวสเซอลเย.” ศลปากร 33, 4 (กนยายน-ตลาคม 2532) : 11-12.

ภาพท 92 ภาพลายเสนพาหรด ทวารบาลสารด ปราสาทสระกาแพงใหญ

57 กรมศลปากร, จารกในประเทศไทยเลม 3 อกษรขอมพทธศตวรรษท 15-16 (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2529), 171-175. และ สภทรดศ ดศกล, หมอมเจา. ผแปล, “ประตมากรรมสมฤทธ พบทปราสาทสระกาแพงใหญ อาเภออทมพรพสย จงหวดศรสะเกษ ของศาสตราจารยชอง บวสเซอลเย.” ศลปากร 33, 4 (กนยายน-ตลาคม 2532) : 7.

64

ภาพท 93 ภาพลายเสนกรองศอ (ดานหลง) ทวารบาลสารด ปราสาทสระกาแพงใหญ

ภาพท 94 พระวษณ สารด จากปราสาทแมบญตะวนตก (Ga 5387) (พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) ทมา : Jessup, H. and Zephir, T. ed., Sculpture of Angkor and Ancient Cambodia : Millennium of Glory. (USA. : Thames and Hudson Ltd., 1997), 259.

65

ภาพท 95 ภาพขยายลวดลายรดพระองค ทวารบาลสารด จากปราสาทสระกาแพงใหญ ทมา : สภทรดศ ดศกล, หมอมเจา. ผแปล, “ประตมากรรมสมฤทธ พบทปราสาทสระกาแพงใหญ อาเภออทมพรพสย จงหวดศรสะเกษ ของศาสตราจารยชอง บวสเซอลเย.” ศลปากร 33, 4 (กนยายน-ตลาคม 2532) : 11-12. ลวดลายทนาสนใจอกลายหนงคอแถวลายรปวงรเรยงซอนกนสองแถว ซงปรากฏทกรองศอ ของพระวษณทปราสาทแมบญตะวนตก สนนษฐานวาคงมงานตกแตงอญมณหรอหนสในลายวงรทเซาะเปนรองเหลานแตปจจบนสญหายไปหมดแลว โดยเปนลวดลายแบบเดยวกบรดพระองคของทวารบาลทปราสาทสระกาแพงใหญ ซงแสดงแถวลายวงรซอนกนสองแถวดวยลายเสน (ภาพท 95) ลวดลายดงกลาวยงใชตกแตงเครองประดบประตมากรรมหนทรายบางองคในระยะตอมา อาทเชน รดพระองคของพระอศวร จากปราสาทหนองค อาเภออรญประเทศ จงหวดสระแกว และพระโพธสตวอวโลกเตศวรอกองคหนง ในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร ศลปะสมยนครวด (ภาพท 96-97)

ภาพท 96 รดพระองค พระอศวร จากปราสาทหนองค จ.สระแกว (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร)

66

ภาพท 97 รดพระองค พระโพธสตวอวโลกเตศวร (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร)

ภาพท 98 ประตมากรรมเทวสตร (Radcliffe Collection) และภาพขยายอทรพนธะ ทมา : Bunker E. and Latchford D., Adoration and Glory the Golden Age of Khmer Art. (Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd., 2004), Fig.79a.

67

ภาพท 99 ภาพลายเสนอทรพนธะ อกตวอยางหนงคอประตมากรรมเทวสตรสลกจากหนทราย (ภาพท 98-99) พระเกศาถกและรวบเปนมวยเหนอพระเศยร มหวงขนาดเลกรดรอบ ทรงผานงทมขอบเวาลงมาพบเปนชายผาดานหนาและคาดทบดวยรดพระองคประดบดวยอบะ ตามแบบแผนของประตมากรรมสมยบาปวน เครองประดบประกอบดวยกรองศอ พาหรด และอทรพนธะ ตกแตงดวยลายวงกลมและลายดอกไมสกลบ คลายคลงกบเครองประดบทวารบาลจากปราสาทสระกาแพงใหญ และทวารบาล 2 องค จากปราสาทเมองตา จงหวดบรรมย ปจจบนจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร (ภาพท 100-101) อยางไรกดประตมากรรมเทวสตรดงกลาวปจจบนเปนสมบตสวนบคคลและไมระบแหลงทมา ในทนจงเปนเพยงการตงขอสงเกตเรองลวดลายทนาจะเกยวของกบเครองประดบในศลปะแบบบาปวน

ภาพท 100 ทวารบาล จากปราสาทเมองตา จ. บรรมย (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร)

68

ภาพท 101 ทวารบาล จากปราสาทเมองตา จ. บรรมย (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) นอกจากนรปแบบเครองประดบอกสวนหนงยงศกษาไดจากกลมประตมากรรมหนทราย พบทศาลตาผาแดง ศาสนสถานทสรางขนในอทธพลศลปะเขมรในจงหวดสโขทย ปจจบนจดแสดงทพพธภณฑสถานแหงชาต สโขทย (ภาพท 102-103) เครองประดบประตมากรรมรปสตรประกอบดวยกรองศอ และรดพระองคมอบะหอย คาดทบผานงทชกชายผายาวออกมาดานขาง สาหรบประตมากรรมรปบรษทรงกรองศอ พาหรด สงวาลไขว และรดพระองคคาดทบผานงทชกชายผายาวออกมาดานขาง รปแบบและลวดลายของเครองประดบประตมากรรมทงสององคมลกษณะคลายคลงกน กรองศอมลกษณะเปนแผนโคง ประดบดวยแถวลายใบไม ลายเมดประคา แทรกดวยลายดอกไมในกรอบรปวงกลม รดพระองคเปนลายดอกไมสกลบในกรอบสเหลยมจตรส ลอมรอบดวยลายเมดประคา และประดบดวยอบะลายใบไม สาหรบรดพระองคของประตมากรรมบรษมลายดอกไมสกลบประดบตรงกลาง และสวมสงวาลประดบดวยลายเมดประคา4แถว คนดวยลายดอกไมสกลบ

การทรงผานงของประตมากรรมทงสององค โดยการชกชายผายาวออกมาดานขาง เปนลกษณะสาคญของเครองทรงสมยนครวด สาหรบรปแบบกรองศอ พาหรด และรดพระองคประดบอบะลายใบไม เปรยบเทยบไดกบประตมากรรมสมยนครวด (ภาพท 104-105) โดยมลวดลายทแตกตางออกไปเลกนอย

รปแบบทตางออกไปจากเรองประดบสมยนครวด คอลวดลายของรดพระองคทประดบดวยแถวลายดอกไมสกลบ ลอมกรอบดวยลายเมดประคา และประดบดวยอบะลายใบไม ซงมกพบเสมอในเครองประดบประตมากรรมสมยบายน อาทเชนพระคเนศ สารด ในพพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ (ภาพท 106) ซงรดพระองครปแบบนนยมใชประดบรปเคารพตลอดจนประตมากรรมบรษและสตรในสมยบายน โดยมทงแบบมอบะและไมมอบะตกแตง

69

ภาพท 102 ประตมากรรมหนทรายจากศาลตาผาแดง จ. สโขทย (พพธภณฑสถานแหงชาต สโขทย) ทมา : Boisselier, J. La Sculpture En Thailande. (Fribourge: Office der livere ,1974), 128.

ภาพท 103 ประตมากรรมหนทรายจากศาลตาผาแดง จ. สโขทย (พพธภณฑสถานแหงชาต สโขทย) ทมา : Boisselier, J. La Sculpture En Thailande. (Fribourge: Office der livere ,1974), 128.

70

ภาพท 104 ภาพลายเสนพาหรดและรดพระองค ภาพท 105 รดพระองคและทองพระกร ภาพสลกนางอปสร นางอปสร ปราสาทนครวด โคประทศตะวนตก ปราสาทธมมานนท ทมา : Marchal S., Khmer Costume and ทมา : สรศกด จนทรวฒนกล, 30 ปราสาทขอมในเมอง Ornaments of The Devatas of Angkor พระนคร. (กรงเทพฯ : เมองโบราณ, 2551), 245. Wat. (Thailand : Orchid Press, 2005), Pl.38.

ภาพท 106 รดพระองคแบบมอบะหอย พระคเณศ สารด (Ga 5387) (พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) ทมา : Cort L.A. and Jett P., ed. Gods of Angkor : Bronzes from the National Museum of Cambodia. (Thailand : Silkworm Book, 2010.) Fig. 29.

71

ภาพท 107 ภาพสลกสตรผนงปราสาทบนทายสรหลงทศใต (รดพระองคลายดอกไมสกลบตกแตงดวยอบะ) หมอมเจา สภทรดศ ดศกล, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 296.

สนนษฐานวาลายของรดพระองคทประดบดวยแถวลายดอกไมสกลบ ลอมกรอบดวยลายเมดประคา นาจะมทมาจากลวดลายรดพระองคของภาพสลกรปสตรทปราสาทบนทายสร ซงประดบดวยลายวงโคงสลบกบอบะ (ภาพท 107)

ลวดลายของรดพระองคทงสองแบบยงไดพบในพระพทธรปหนทรายบางองคจากจงหวดลพบร อาทเชนทอนพระวรกาย ซงพระเศยรและพระกรหกหายไปแลว (ภาพท 108) สนนษฐานวาเปนพระพทธรปทรงเครองประทบยน แสดงปางประทานอภยทงสองพระหตถ อนเปนรปแบบพระพทธรปทรงเครองทพบมากในสมยนครวดและบายน ประตมากรรมองคนทรงกรองศอและรดประคด รวมถงการทรงสบงทบเปนจบดานหนามลายประดบ มลวดลายทเปรยบเทยบไดกบเครองประดบพระพทธรปทรงเครองสมยนครวด

อกองคหนงคอพระพทธรปยนพระหตถขวาแสดงปางประทานอภย พระหตถซายหงายออกวางแนบพระวรกาย (ภาพท 109) พระพทธรปองคนไมทรงเครองประดบ แตทรงรดประคดประดบลายดอกไมสกลบในกรอบสเหลยมจตรส คนดวยลายเมดประคา คาดทบสบงททบเปนจบดานหนา

ลกษณะเชนนสอดคลองกบการศกษาทผานมาซงพบรปแบบการสวมศราภรณทมรายละเอยดตางไปจากแบบแผนทเครงครดกวาของงานศลปกรรมในเมองพระนคร และคงเปนทมาของการสรางสรรคเครองทรงของพระพทธรปบางองคทสรางขนในระยะนดวย รปแบบและลวดลายทตางออกไปเลกนอยยงไดพบในกลมพระพทธรปประทบยนปางประทานอภย จากวดหนาพระเมร จงหวดพระนครศรอยธยา (ภาพท 36 และ 110) และพระพทธรปจากถาเขาพระพทธบาท จงหวดสระบร (ภาพท 111) ปจจบนจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร

72

ภาพท 108 รดประคด พระพทธรปหนทราย จากจงหวดลพบร (พพธภณฑสถานแหงชาต สมเดจพระนารายณ)

ภาพท 109 รดประคด พระพทธรปหนทราย จากจงหวดลพบร (พพธภณฑสถานแหงชาต สมเดจพระนารายณ)

73

ภาพท 110 รดประคด พระพทธรปหนทราย ภาพท 111 รดประคด พระพทธรปหนทราย จากวดหนาพระเมร จ.อยธยา จากถาเขาพระพทธบาท จ.สระบร (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) นอกจากเครองประดบทสลกลงบนประตมากรรมแลว ยงพบการบชารปเคารพดวยเครองประดบททาจากโลหะมคา และไดพบหลกฐานเครองประดบทองคาทปราสาทบานถนนหก จงหวดนครราชสมา ซงมลวดลายจดเปนชดเดยวกนกบศราภรณ เครองประดบเหลานสรางขนจากทองคาโดยวธสลกดนลายรวมกบการฝงอญมณ ประกอบดวย กรองศอ (ภาพท 112-113) แยกออกเปนสองชนและคงมหวงทองคาขนาดเลกสาหรบยดเพอประดบบรเวณบาของรปเคารพซงหกหายไปแลว58 ลวดลายกรองศอเปนระเบยบเดยวกบกะบงหนา (ภาพท 55-56) ประกอบดวยแถวลายดอกกลมคนดวยแถวลายเมดประคา ประดบลายดอกไมแบบสกลบตรงกลาง มหนามเตยสาหรบฝงอญมณ นอกจากนแถวลายดอกกลมและลายวงกลมยงใชตกแตง ทองพระกรและกณฑล (ภาพท 114-116) ฝงดวยอญมณแบบหมของและฝงแบบหนามเตย ซงคงเปนการออกแบบลวดลายเครองประดบในชดเดยวกน พาหรด (ภาพท 117-118) ประดบดวยลายดอกไมโดยรอบ ลกษณะลวดลายตางไปจากเครองประดบชนอนทพบรวมกน คอประดบดวย “ลายดอกซอน” มหนามเตยสาหรบฝงอญมณตรงกลาง ซงเปนลวดลายทพบในงานประดบสถาปตยกรรมสมยนครวด และเปนลวดลายทนยมอยางมากในเครองประดบประตมากรรมสมยบายน

58 ตวอยางของกรองศอทสมบรณอาจเปรยบเทยบไดกบเครองทองประดบเทวรปอกชดหนง (สมบตสวนบคคล) พบในบรเวณเมองเกาะแกร กาหนดอายราวปลายพทธศตวรรษท 15 ดรายละเอยดเพมเตมใน Bunker E., “Splendour and Sensuality in Angkor Period Khmer Jewellery,” Orientation 31, 3 (March, 2000) : 105.

74

ภาพท 112 กรองศอ (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) ทมา : Bunker E. and Latchford D., Khmer Gold Gifts from the Gods (Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd., 2008) Fig. 4.27a.

ภาพท 113 ภาพลายเสนกรองศอ

75

ภาพท 114 กณฑล และ ทองพระกร (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) ทมา : Bunker E. and Latchford D., Khmer Gold Gifts from the Gods (Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd., 2008) Fig. 4.26c และ 4.26e.

ภาพท 115 ภาพลายเสนกณฑล

ภาพท 116 ภาพลายเสนทองพระกร

76

ภาพท 117 พาหรด (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) ทมา : Bunker E. and Latchford D., Khmer Gold Gifts from the Gods (Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd., 2008) Fig. 4.26d.

ภาพท 118 ภาพลายเสนพาหรด

นอกเหนอจากการสกการะรปเคารพดวยเครองประดบแลว เครองทรงและผานงยงเปนองคประกอบสาคญในการบชารปเคารพในวฒนธรรมเขมร ดงทปรากฏในภาพสลกรปพระวษณทผนงระเบยงคดปราสาทบายน59 แสดงรปพระวษณประดษฐานบนแทนภายในอาคาร แวดลอมดวยกลมบคคลในทาอญชล ดานหนามบคคลแสดงทาอษฎางคประดษฐ (ภาพท 119) เปนทนาสงเกตวาการบชาพระวษณในภาพนอาจแสดงถงประเพณการถวายเครองประดบ รวมถงการถวายผาอยางดซงปรากฏในภาพเปนภษายาวคลมพระบาท คาดทบดวยรดพระองค ตางจากรปแบบเครองทรงพระวษณทพบทวไปในประตมากรรมสมยบายนซงมกทรงภษาโจง ขอความในจารกปราสาทพระขรรคและปราสาทตาพรหม เมองนครธม ในสมยพระเจาชยวรมนท 7 ยงกลาวถงการถวาย “ผาสกหลาดอยางบางสขาวและสแดง สาหรบเปนเครองแตงองคพระโพธสตว

59

Zephir, T., “Introduction to Khmer Sculpture,” in Sculpture of Angkor and Ancient Cambodia : Millennium of Glory (USA. : Thames and Hudson Ltd., 1997), 136.

77

และผาไหมสาหรบปรองทฐานรปเคารพ”60 ทาใหเชอไดวารปเคารพทสรางขนในสมยบายนมกตกแตงดวยผาและเครองทรง รวมถงการถวายทองคา อญมณ และไขมกอกดวย

ภาพท 119 การบชารปพระวษณ ภาพสลกผนงระเบยงคดดานทศใตปราสาทบายน ประเทศกมพชา 3 ลวดลายประดบสถาปตยกรรมและเครองประดบ จากหลกฐานศลปกรรมทกลาวมาขางตนพบวาลวดลายทปรากฏในศราภรณและเครองประดบศลปะเขมรมทมาจากงานประดบสถาปตยกรรม โดยในสมยกอนเมองพระนคร พบความสมพนธของรปแบบและลวดลายเครองประดบทเปรยบเทยบไดกบงานประดบในศลปะอนเดย ลวดลายสวนใหญมาจากลายพนธพฤกษาและสญลกษณอนหมายถงความอดมสมบรณ ซงใชประดบศาสนสถานและรปเคารพเพอความเปนศรมงคล

ลวดลายของศราภรณและเครองประดบทสรางขนในชวงพทธศตวรรษท 16-18 มระเบยบของการประดบทสบทอดมาตงแตสมยเมองพระนครยคตน ลวดลายสาคญประกอบดวยแถวลายใบไมรปสามเหลยม ลายวงกลม ลายดอกซอน ลายดอกกลม ลายเมดประคา และลายกลบบว (ภาพท 120)

โดยเฉพาะ “ลายดอกกลม” และ “ลายดอกซอน” ซงมทมาจากลายดอกไมแปดกลบ เปนลวดลายทพบเสมอในศราภรณและเครองประดบประตมากรรมสมยบายน รายละเอยดทตางกนเลกนอยของลวดลายทงสอง คอลายดอกซอนมลกษณะเปนลายดอกไมแปดกลบซอนกนสองชน ลายประดบดงกลาวยงพบเปนงานประดบผนงปราสาทนครวด ตลอดจนศาสนสถานหลายแหงทสรางขนในระยะน

60

สภรณ อศวสนโสภณ, ผแปล. “ศลาจารกปราสาทพระขรรคในบรเวณเมองพระนคร” ประชมศลาจารกภาคท 4 (กรงเทพฯ : โรงพมพสานกนายกรฐมนตร, 2513), 203.

78

ภาพท 120 ลายประดบผนงปราสาทนครวด (หมายเลข 1 แถวลายใบไมรปสามเหลยม 2 ลายวงกลม 3 ลายดอกซอน 4 ลายดอกกลม 5 ลายเมดประคา 6 ลายกลบบว) ทมา : หมอมเจา สภทรดศ ดศกล, ศลปะขอม (กรงเทพฯ : ครสภา, 2539), 156.

เชนเดยวกบ “ลายดอกไมสกลบในกรอบรปสเหลยมจตรส” อาจมทมาจากลายประดบผนง

ปราสาทบนทายสรหลงกลาง (ภาพท 121) ซงแสดงรายละเอยดของลวดลายไวอยางชดเจน และปรากฏเปนลายตกแตงรดพระองคในภาพสลกสตรทผนงปราสาทดวย ตอมาลายดอกไมสกลบในกรอบรปสเหลยมจตรสมกพบเปนลายประดบขนาดเลก ใชตกแตงผนงปราสาททสรางในสมยนครวดและบายน (ภาพท 122)

ลายดงกลาวนยมใชตกแตงรดพระองคในประตมากรรมสมยบายน และสบเนองไปยงลวดลายรดประคดของพระพทธรปบางองคในศลปะลพบร ซงเปนการรบอทธพลรปแบบมาจากศลปะเขมร ทงนลวดลายทนยมในศลปะยคกอนเชนลายหนากระดานดอกซกดอกซอน ยงคงปรากฏในศราภรณทสรางขนในระยะหลงดวย อนเปนลกษณะทพบเสมอในงานศลปกรรมเขมร โดยเฉพาะกลมประตมากรรมทพบหลกฐานในประเทศไทย

79

ภาพท 121 ลายประดบผนงปราสาทบนทายสร หลงกลาง ทมา : หมอมเจา สภทรดศ ดศกลhttp://www.thapra.lib.su.ac.th/supat/slide/result.php?pageNum_rs=1&totalRows_rs=1045&check=suit&keyword=6&Submit32=Search

ภาพท 122 ลายประดบผนงปราสาทเจาสายเทวดา ทมา : Jacques C. and Freeman M., Ancient Angkor (Thailand :River Books, 1999), 129.

80

บทท 4 วเคราะหสรปรปแบบศราภรณและงานประดบ ผลการศกษาจากหลกฐานศลปกรรม

ในประเทศไทย

วฒนธรรมการประดบรางกายและสถาปตยกรรม มจดมงหมายเพอการสรางความงามและสอสารสญลกษณอนเปนมงคล อนเปนแนวคดทรบอทธพลมาจากวฒนธรรมอนเดยโบราณ ลวดลายทปรากฏในศราภรณและเครองประดบในศลปกรรมเขมรลวนพฒนามาจากลายพนธพฤกษา ไดแกลายใบไมรปสามเหลยม ลายดอกกลม ลายกานตอดอก และลายกลบบว ซงมระเบยบของการประดบทรบอทธพลรปแบบมาจากศลปะอนเดยตงแตสมยกอนเมองพระนคร ลวดลายทพบในเครองประดบสมยกอนเมองพระนคร อาทเชนลายมกรและลายกานขด มทมาจากงานประดบสถาปตยกรรมอนเดยโบราณและใหอทธพลตอสถาปตยกรรมเขมรอยางใกลชด

ตอมาระเบยบของงานประดบไดพฒนาขนจนมรปแบบเฉพาะในศลปะเขมรสมยเมองพระนคร โดยเฉพาะในศลปะสมยบาปวน นครวด และสบเนองไปยงสมยบายนตลอดชวงพทธศตวรรษท 16-18 ซงพบการสรางศราภรณและเครองประดบเพอสกการะรปเคารพหลายแบบ ประกอบกบการรบอทธพลพทธศาสนามหายานจากภายนอกตงแตพทธศตวรรษท 17 สงผลใหมการสรางรปเคารพบชารวมกนหลายองคในศาสนสถาน รปแบบศราภรณและเครองประดบทใชในการศกษาน สวนใหญพบหลกฐานในดนแดนไทยซงสามารถตรวจสอบรวมกบงานศลปกรรมทพบในประเทศกมพชา และสามารถแบงออกเปน 3 กลม ไดแก กลมแรก ศราภรณแบบมงกฎและกะบงหนา กลมทสองคอ ศราภรณแบบมงกฎเทรด และกลมทสาม เปนศราภรณรปแบบพเศษทปรากฏในประตมากรรมและภาพสลกเทวบคคลสมยนครวดและบายน ผลการศกษาพบวาพฒนาการสาคญของรปทรงและลวดลายประดบศราภรณเกดขนในสมยนครวด ในชวงกลางพทธศตวรรษท 17 ศราภรณแบบมงกฎและกะบงหนาซงมมาตงแตสมยพะโค ไดมการปรบรปทรงมงกฎใหมลกษณะเปนทรงกรวยสง และกะบงหนาเชอมตอเปนชนเดยวกนใชสวมครอบพระเศยร โดยกะบงหนาอาจเชอมตอกบแผนปกคลมทายพระเศยรในประตมากรรมบางองค เชนทพบในประตมากรรมรปอสรหรอทวารบาล

การปรบรปทรงและลวดลายของศราภรณเหลานพบหลกฐานทงในกลมเทวรป พระโพธสตว และพระพทธรปทรงเครอง โดยเฉพาะพระพทธรปบางองคทสรางขนโดยยงคงเคาโครงของการทรงกะบงหนารวมอยดวย ซงจดเปนงานทสรางขนในทองถนตามทนกวชาการไดสนนษฐานไว

สาหรบศราภรณแบบมงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน นกวชาการพบวาเปนศราภรณของประตมากรรมในสมยนครวดและใหอทธพลตอมาในสมยบายน โดยเฉพาะการพบหลกฐานประตมากรรมพระโพธสตวอวโลกเตศวรสมยนครวด ซงทรงศราภรณแบบมงกฎกลบดอกบวซอนชน เปนผลใหขอสนนษฐานเรองรปแบบของมงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน และความเกยวของกบพระพทธรปทสรางขนในคตพทธศาสนามหายานสมยพระเจาชยวรมนท 7 ทเคยมนกวชาการตความไวตองมการทบทวนใหม

การปรบเปลยนลวดลายประดบทเกดขนในชวงพทธศตวรรษดงกลาว แสดงใหเหนถงความสาคญของลายดอกกลมทเพมมากขน ซงปรากฏในงานประดบสถาปตยกรรมในชวงเวลาเดยวกน

81

และสนนษฐานวาลายดอกกลมคงมความเหมาะสมมากกวาลายหนากระดานดอกซกดอกซอน โดยเฉพาะในงานเครองประดบทองคาซงนยมใชประดบรวมกบการฝงอญมณ

หลกฐานสาคญอกสวนหนงคอชดเครองทอง ซงไดพบทปราสาทบานถนนหก จงหวดนครราชสมา เปนตวอยางสาคญของศราภรณและเครองประดบประตมากรรมเขมร ซงสามารถเปรยบเทยบลวดลายกบเครองประดบในงานประตมากรรม และตรวจสอบรวมกบการกาหนดอาย ศาสนสถานแหงนในราวปลายพทธศตวรรษท 16-17 สาหรบกลมพระพทธรปทรงมงกฎเทรดศลปะเขมรทพบหลกฐานในดนแดนไทย สวนใหญมรปแบบศราภรณทตางจากพระพทธรปศลปะอนเดยแบบปาละ กลาวคอ พระพทธรปทรงมงกฎทรงกรวยสง และทรงกะบงหนาทประดบดวยตาบเปนแถวเรยงลดหลนกน ไมมลวดลายประดบ และไมแสดงลกษณะของชายผา แตมกปรากฏการตกแตงกณฑลมชายยาวจรดพระองสา มรปแบบคลายคลงกบเครองประดบเทวบคคลในสมยบายน นอกจากนการศกษาในกลมท 3 ไดแกศราภรณรปแบบอนๆทพบในสมยนครวดและบายน ลวนพฒนามาจากรปแบบของมงกฎและกะบงหนา แตเนนการประดบดวยลายใบไมและดอกไม และเปนทนาสงเกตวามงกฎและกะบงหนาเปนศราภรณทอาจแสดงถงสถานะของรปเคารพทไดรบการบชาอยางสง ในขณะทเทพเจาชนรอง ทวารบาล หรอนางอปสร มกสวมเฉพาะกะบงหนาทประดบดวยลายใบไมและดอกไม รวมกบการประดบดวยมาลยหรอดอกไมสด ผลการศกษายงชใหเหนวาลายประดบศราภรณและเครองประดบในวฒนธรรมเขมร มรปแบบคลายคลงกบลายประดบสถาปตยกรรม สถานะของศราภรณยงบอกถงลาดบศกดทตางกนของรปเคารพ โดยเฉพาะศราภรณแบบมงกฎและกะบงหนา ซงปรากฏทงในเทวรป พระพทธรปทรงเครอง และเปนเครองทรงของกษตรยเขมร อนแสดงถงการเคารพบชาอยางสง อยางไรกดยงมประเดนการตความเกยวกบรปเคารพในคตพทธศาสนามหายานสมยบายน ทพบหลกฐานจานวนหนงในดนแดนไทยและยงไมมขอสรปชดเจน อาทเชนประตมากรรมเทวบคคลทรงครฑ และพระวชรธร ซงมกพบรวมกบพระพทธรปและพระโพธสตวอวโลกเตศวรในบรเวณอโรคยศาล และสนนษฐานวาพระโพธสตวอวโลกเตศวรคอรปเคารพประธานในอโรคยศาล โดยอาจมการสรางรปเคารพอนๆขนบชารวมกนในระยะตอมา ซงควรมการศกษาเพมเตมโดยเชอมโยงแนวคดเกยวกบคตพทธศาสนามหายานแบบวชรยานทแพรหลายในสมยพระเจาชยวรมนท 7 และตรวจสอบรวมกบหลกฐานศลปกรรมอนๆเพมเตม ทงนการศกษารปแบบศราภรณศลปะเขมรในงานวจยน สามารถจดกลมรปแบบและลวดลายประดบทสรางขนในชวงพทธศตวรรษท 16-18 และพบการสบเนองของรปแบบและลวดลาย ซงชวยใหการตความทางประตมานวทยาของประตมากรรมบางองคมความชดเจนยงขน และเมอนาผลการศกษาเรองพฒนาการรปแบบและลวดลาย เปรยบเทยบกบศราภรณของพระพทธรปทสรางขนในดนแดนไทยชวงปลายพทธศตวรรษท 18-19 พบการรบอทธพลรปแบบและการสรางลกษณะเฉพาะบางประการ สอดคลองกบความเหนของนกวชาการทไดเคยตงขอสงเกตไว

82

ภาคผนวก ปราสาทบานถนนหก จงหวดนครราชสมา : รปแบบแผนผงศาสนสถานชวงพทธศตวรรษท 16-17 แผนผงปราสาทบานถนนหก ประกอบดวยปราสาทประธานหลงเดยวตงหนไปทางทศตะวนออก ลอมรอบดวยกาแพงแกว และเปดเปนโคประในทศตะวนออกและทศตะวนตก ดานนอกลอมรอบดวยสระนาอกชนหนงโดยมทางเขาเฉพาะดานทศตะวนออก อนเปนแบบแผนของศาสนสถานประจาชมชนอารยธรรมเขมรในชวงพทธศตวรรษท 16-17 ทพบทวไปในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย (ภาพท 1) ปราสาทประธาน โคประ และกาแพงแกวกอดวยศลาแลง ตางไปจากศาสนสถานรวมสมยในชมชนใกลเคยงทเปนปราสาทกอดวยอฐ61 ปราสาทประธานมผงเปนรปสเหลยมจตรส มซมประตทางเขาดานเดยวทางทศตะวนออก ปจจบนสวนบนของปราสาทพงทลายลงหมดแลวคงเหลอเพยงโครงสรางกรอบประตหนทราย (ภาพท 2)

ภาพท 1 ปราสาทบานถนนหก จ.นครราชสมา

การสารวจศาสนสถานแหงนในระยะแรกพบชนสวนทบหลงสลกลายหนากาลคายทอนพวงมาลยและหนาบนสลกลายกานตอดอกซงจดอยในศลปะแบบบาปวน62 จากการบรณะโดยกรมศลปากรพบรองรอยของฐานขนาดเลกกอดวยศลาแลงทางดานทศตะวนออกและทศใตของปราสาท

61 ปราสาททกอดวยศลาแลงทงหลงอกแหงหนงคอกพราหมณจาศล อาเภอสดา ทางทศเหนอของเมองพมาย แผนผงของกพราหมณจาศลประกอบดวยปราสาทประธานสามหลงตงหนไปทางทศตะวนออก ลอมรอบดวยกาแพงแกวและโคประ โดยมสระนาลอมรอบอกชนหนง กาหนดอายจากลวดลายทบหลงและงานประดบในศลปะแบบบาปวน 62 สรศกด ศรสาอาง, “รายงานการสารวจโบราณสถานในเขตจงหวดบรรมย สรนทรและศรสะเกษ,” โบราณคด 6, 3 (พฤษภาคม 2519) : 88-99.

83

ประธาน และสนนษฐานวาคงมอาคารขนาดเลกเหลานตงอยทงสทศ ซงใชเปนทประดษฐานรปเคารพองคอนๆในศาสนสถาน

ภาพท 2 ปราสาทประธาน ปราสาทบานถนนหก

ทงนการสรางอาคารขนาดเลกลอมรอบปราสาทประธานทงสทศไมเคยปรากฏในแผนผงศาสนสถานทสรางขนในชวงพทธศตวรรษนมากอน สนนษฐานวาอาคารเหลานอาจสรางขนเพมเตมในระยะหลงและคงมการบชารปเคารพหลายองคในศาสนสถาน ซงนอกจากรปเคารพสาคญทประดษฐานในปราสาทประธานแลว อาจมการปรบเปลยนโคประทศตะวนออกเพอประดษฐานรปเคารพองคอนๆดวย เนองจากพบวากาแพงแกวดานทศตะวนออกไดเวนวางเปนชองเปดทนาจะใชเปนทางเขาออก ศาสนสถานอกทางหนง จากรปแบบแผนผงและหลกฐานงานประดบ สนนษฐานวาปราสาทบานถนนหกคงสรางขนในราวปลายพทธศตวรรษท 16 ถงตนพทธศตวรรษท 17 สมพนธกบกลมปราสาทรวมสมยในชมชนใกลเคยงเชนปราสาทพะโค อาเภอโชคชย และปราสาทบงคา อาเภอปกธงชย นอกจากนเมอพจารณารวมกบขอสนนษฐานเรองลวดลายเครองประดบทองคาทพบทปราสาทแหงน ซงแสดงการผสมผสานรปแบบศลปะแบบบาปวนทสบทอดมาและปรากฏรปแบบใหมทพฒนาขนในศลปะแบบนครวด ทาใหเชอไดวาศานสถานและเครองประดบประตมากรรมชดนอาจสรางขนในชวงเวลาใกลเคยงกน ศาสนสถานและงานศลปกรรมทพบในชมชนบานถนนหกจงเปนหลกฐานสาคญอกแหงหนงของชมชนรอบเมองพมาย ซงแสดงใหเหนถงการตงถนฐานตลอดชวงพทธศตวรรษท 16-17 รวมสมยกบการสถาปนาปราสาทหนพมาย อนเปนลกษณะของบานเมองขนาดใหญทมความสาคญในระดบภมภาค

84

สารบญภาพ หนา บทท 1 ภาพท 1 มงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน พบทปราสาทบานถนนหก จ.นครราชสมา 7 ภาพท 2 ศราภรณประดบเทวบคคลทปราสาทบายน ประเทศกมพชา 7 ภาพท 3 ประตมากรรมเทวบคคล สนนษฐานวาหมายถงพระวชรปาณทรงครฑ 7

อโรคยศาลกแกว จ.ขอนแกน ภาพท 4 เศยรเทวบคคล ปนปน พบทปราสาทเมองสงห จ.กาญจนบร 7 ภาพท 5 พระพทธรปทรงมงกฎเทรด สารด ปางมารวชย (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 9 ภาพท 6 ประตมากรรมเทวสตร สารด จาก จ.นครราชสมา 9 ภาพท 7 เทวบคคลในซมเรอนแกว สารด (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 9 ภาพท 8 แมพมพพระพทธรปทรงมงกฎเทรด สารด (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) 9 ภาพท 9 “ชฎามงกฎ” พระโพธสตวอวโลกเตศวรพบทพระบรมธาตไชยา จ.สราษฎรธาน 11

(พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ภาพท 10 “กรณฑมงกฎ” ภาพลายเสนชาดก บนแผนหน พบทมณฑปวดศรชม จ.สโขทย 11 ภาพท 11 “มงกฎและกะบงหนา” พระวษณพบทปราสาทพนมรง (พพธภณฑสถานแหงชาต มหาวรวงศ) 12 ภาพท 12 ภาพลายเสนศราภรณ “มงกฎและกะบงหนา” ศลปะนครวด 12 ภาพท 13 ภาพลายเสนแสดงศราภรณและเครองประดบรปเคารพ 14 ภาพท 14 พระพทธรปนาคปรก ศลปะบาปวน (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 15 ภาพท 15 พระพทธรปนาคปรก ศลปะนครวด (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 15 ภาพท 16 พระพทธรปทรงเครองประทบยน ปางประทานอภยทงสองพระหตถ 16

(พพธภณฑสถานแหงชาต เจาสามพระยา) ภาพท 17 พระวชรธร จากปราสาทนางรา จ. นครราชสมา (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) 16 ภาพท 18 พระพทธรปสารดปางมารวชย 3 องค องคกลางทรงมงกฎเทรดและมกรกณฑล 17 (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ภาพท 19 เศยรอสรหรอทวารบาล จาก จ.ลพบร (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 17 ภาพท 20 ประตมากรรมเทวสตร สารด จาก จ.นครราชสมา (ภาพขยายจากภาพท 6) 18 บทท 2 ภาพท 21 ประตมากรรมเทวสตร ศลปะอนเดย 20 ภาพท 22 องคประกอบสถาปตยกรรมเขมร ปรบปรงจากแผนผงและรปดานปราสาทหนพมาย 22 ภาพท 23 ทบหลงศลปะเขมรแบบสมโบรไพรกก (พพธภณฑกเมต ประเทศฝรงเศส) (MG 18853) 23 ภาพท 24 รดพระองคทองคาประดบอญมณ ศลปะเขมรสมยกอนเมองพระนคร 24 ภาพท 25 ภาพขยายลายมกร (จากภาพท 24) 24 ภาพท 26 ประตมากรรมเทวสตรจากเกาะเกรยง ประเทศกมพชา (Ka 1621) 24

(พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) ภาพท 27 ภาพลายเสนแสดงลวดลายรดพระองค ประดบประตมากรรมเทวสตรจากเกาะเกรยง 25 ภาพท 28 ลายกานขดประดบกรอบหนาตาง ถาอชนตาหมายเลข 24 25 ภาพท 29 ชนสวนของสงวาล ทองคา พบทชวาภาคกลาง กาหนดอายราวพทธศตวรรษท 14-15 25 ภาพท 30 ภาพลายเสนเครองประดบสมยกอนเมองพระนคร 26

85

หนา บทท 3 ภาพท 31 เศยรพระนารายณจากปราสาทพนมบก ศลปะแบบบาปวน (พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) 28 ภาพท 32 เศยรพระโพธสตวอวโลกเตศวร จาก จ.นครราชสมา (พพธภณฑสถานแหงชาต เชยงใหม) 29 ภาพท 33 พระพทธรปนาคปรก ศลปะบาปวน (ka 1680) (พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) 30 ภาพท 34 เศยรพระพทธรปจากปราสาทเทพพนม ศลปะบายน (พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) 30 ภาพท 35 พระพทธรปปางสมาธ จากวดพระศรรตนมหาธาต จ.ลพบร (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 31 ภาพท 36 พระพทธรปประทบยน จากวดหนาพระเมร จ.อยธยา (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 31 ภาพท 37 ลายใบไมรปสามเหลยมแทรกดวยลายกานตอดอก เสาประดบกรอบประตปราสาทบนทายสร 32 ภาพท 38 องคประกอบของลายปทมะมลละ 32 ภาพท 39 ศราภรณพระพทธรปทรงเครองศลปะปาละ สมยพระเจาวครหปาละท 3 33 ภาพท 40 ลายกานตอดอก ปนปน ปราสาทพะโค 33 ภาพท 41 เศยรพระโพธสตวอวโลกเตศวร จาก จ.สโขทย 34 ภาพท 42 เศยรพระพทธรปทรงเครอง 34 ภาพท 43 เศยรพระโพธสตวอวโลกเตศวร (BK182) จากปราสาทบนทายกฎ 34 ภาพท 44 กะบงหนาและแผนปกคลมทายพระเศยร ภาพสลกรปเทวบคคล ปราสาทนครวด 34 ภาพท 45 เศยรพระโพธสตวอวโลกเตศวร (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 35 ภาพท 46 ทบหลงพระนารายณบรรทมสนธ ปราสาทเปอยนอย จ. ขอนแกน 35 ภาพท 47 พระเจาสรยวรมนท 2 ภาพสลกผนงระเบยงคดปราสาทนครวด 36 ภาพท 48 พระพทธรปหนทราย และภาพลายเสน (พพธภณฑสถานแหงชาต สมเดจพระนารายณ) 37 ภาพท 49 เศยรพระพทธรปหรอเทวบคคล จาก จ.ลพบร 38 ภาพท 50 พระพทธรปนาคปรก (ขยายจากภาพท 15) (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 38 ภาพท 51 พระพทธรปทรงเครองประทบยน ปางประทานอภยทงสองพระหตถ สารด 38

(พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ภาพท 52 พระโพธสตวอวโลกเตศวร จากปราสาทบงมาเลย 40 ภาพท 53 เศยรพระโพธสตวอวโลกเตศวร (ภาพขยายจากภาพท 52) 40 ภาพท 54 พระพทธรปนาคปรก หนทราย (พพธภณฑสถานแหงชาต สมเดจพระนารายณ) 40 ภาพท 55 กะบงหนา (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) 42 ภาพท 56 ภาพลายเสนกะบงหนา 42 ภาพท 57 มงกฎทรงกรวย (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) 43 ภาพท 58 ภาพลายเสนมงกฎทรงกรวย 43 ภาพท 59 มงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) 44 ภาพท 60 ภาพลายเสนมงกฎทรงกลบดอกบวซอนชน 44 ภาพท 61 พระพทธรปทรงมงกฎเทรด สมยพระเจาวครหปาละท 3 45 ภาพท 62 พระพทธรปทรงมงกฎเทรด ปางมารวชย สารด (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 46 ภาพท 63 ภาพสลกครฑยคนาค ลานชาง เมองพระนคร 46 ภาพท 64 สกนทกมาร จากจนทจาโก (พพธภณฑจารกาตาร) 47 ภาพท 65 พระพทธรปทรงมงกฎเทรด ปางมารวชยในซมเรอนแกว (พระราชวงดสต) 47 ภาพท 66 พระพทธรปประทบยน ทรงมงกฎเทรด จาก จ.สพรรณบร (พพธภณฑเมองโบราณ) 48 ภาพท 67 พระพทธรปประทบยน ทรงมงกฎเทรด จากกรปรางควดราชบรณะ 48 ภาพท 68 นางปรชญาปารมตา สารด (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 49 ภาพท 69 ปนปนรปเทวสตร จากโบราณสถานเนนทางพระ จ.สพรรณบร 49 ภาพท 70 ลวดลายประดบกะบงหนานางอปสร ปราสาทนครวด 50

86

หนา ภาพท 71 ศราภรณประดบรวมกบดอกไมสด ภาพสลกนางอปสรหรอสตรชนสง ลานชนบนปราสาทบายน 50 ภาพท 72 บรษสวมศราภรณลายหนากาล ภาพสลกลานพระเจาขเรอน เมองนครธม 51 ภาพท 73 ประตมากรรมสารด สตรสวมศราภรณรปชอดอกไม (สมบตสวนบคคล) 51 ภาพท 74 สตรสวมศราภรณรปชอดอกไม ภาพสลกปราสาทธมมานนท 52 ภาพท 75 สตรสวมศราภรณรปชอดอกไม ทบหลงรปการถวายความเคารพพระพทธรปนาคปรก 52

ปราสาทหนพมาย ภาพท 76 ประตมากรรมสารด สตรสวมศราภรณรปชอดอกไม (ดานหนาและดานขาง) 53

(พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ภาพท 77 ศราภรณและงานประดบรปดอกบว ยอดปราสาทบายน 55 ภาพท 78 งานประดบรปดอกบว ยอดซมประตเมองนครธม 56 ภาพท 79 งานประดบรปบคคลกระทาอญชล ปราสาทบนทายฉมาร 56 ภาพท 80 พระวชรสตว สารด (Cœdés, 1923) 57 ภาพท 81 พระวชรสตว ภาพสลกปราสาทหนพมาย 57 ภาพท 82 พระวชรสตว สารด (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 58 ภาพท 83 พระวชรสตว สารด (Ka 5240) (พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) 58 ภาพท 84 ทวารบาล ปราสาทพะโค หลงทศตะวนออกเฉยงเหนอ 59 ภาพท 85 พระยมทรงกระบอ (ภาพดานหนาและดานหลง) 60 ภาพท 86 ประตมากรรมทวารบาลหรออสร จากเมองศรเทพ จ.เพชรบรณ 60

(พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ภาพท 87 เศยรทวารบาลหรออสร จาก จ.ลพบร (ดานหลงของภาพท 18) 60

(พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ภาพท 88 ประตมากรรมเทวบคคลทรงครฑ จากกสนตรตน จ.มหาสารคาม 61 ภาพท 89 ประตมากรรมเทวบคคลทรงครฑ จากปราสาทบนทายฉมาร 61 ภาพท 90 ทวารบาลสารด จากปราสาทสระกาแพงใหญ (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) 62 ภาพท 91 พาหรดและกรองศอ (ดานหลง) ประดบทวารบาลสารด ปราสาทสระกาแพงใหญ 63 ภาพท 92 ภาพลายเสนพาหรด ทวารบาลสารด ปราสาทสระกาแพงใหญ 63 ภาพท 93 ภาพลายเสนกรองศอ (ดานหลง) ทวารบาลสารด ปราสาทสระกาแพงใหญ 64 ภาพท 94 พระวษณ สารด จากปราสาทแมบญตะวนตก (พพธภณฑสถานแหงชาต กมพชา) 64 ภาพท 95 ภาพขยายลวดลายรดพระองค ทวารบาลสารด จากปราสาทสระกาแพงใหญ 65 ภาพท 96 รดพระองค พระอศวร จากปราสาทหนองค จ.สระแกว (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 65 ภาพท 97 รดพระองค พระโพธสตวอวโลกเตศวร (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 66 ภาพท 98 ประตมากรรมเทวสตร (จาก Radcliffe Collection) และภาพขยายอทรพนธะ 66 ภาพท 99 ภาพลายเสนอทรพนธะ 67 ภาพท 100 ทวารบาล จากปราสาทเมองตา จ. บรรมย (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 67 ภาพท 101 ทวารบาล จากปราสาทเมองตา จ. บรรมย (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) 68 ภาพท 102 ประตมากรรมหนทรายจากศาลตาผาแดง จ. สโขทย (พพธภณฑสถานแหงชาต สโขทย) 69 ภาพท 103 ประตมากรรมหนทรายจากศาลตาผาแดง จ. สโขทย (พพธภณฑสถานแหงชาต สโขทย) 69 ภาพท 104 ภาพลายเสนพาหรดและรดพระองค นางอปสร ปราสาทนครวด โคประทศตะวนตก 70 ภาพท 105 รดพระองคและทองพระกร ภาพสลกนางอปสร ปราสาทธมมานนท 70 ภาพท 106 รดพระองคแบบมอบะหอย พระคเณศ สารด (Ga 5387) (พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ) 70

87

หนา ภาพท 107 ภาพสลกสตรผนงปราสาทบนทายสรหลงทศใต (รดพระองคลายดอกไมสกลบตกแตงอบะ) 71 ภาพท 108 รดประคด พระพทธรปหนทราย จากจงหวดลพบร

(พพธภณฑสถานแหงชาต สมเดจพระนารายณ) 72 ภาพท 109 รดประคด พระพทธรปหนทราย จากจงหวดลพบร

(พพธภณฑสถานแหงชาต สมเดจพระนารายณ) 72 ภาพท 110 รดประคด พระพทธรปหนทราย จากวดหนาพระเมร จ.อยธยา 73

(พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ภาพท 111 รดประคด พระพทธรปหนทราย จากถาเขาพระพทธบาท จ.สระบร 73

(พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ภาพท 112 กรองศอ (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) 74 ภาพท 113 ภาพลายเสนกรองศอ 74 ภาพท 114 กณฑล และ ทองพระกร (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) 75 ภาพท 115 ภาพลายเสนกณฑล 75 ภาพท 116 ภาพลายเสนทองพระกร 75 ภาพท 117 พาหรด (พพธภณฑสถานแหงชาต พมาย) 76 ภาพท 118 ภาพลายเสนพาหรด 76 ภาพท 119 การบชารปพระวษณ ภาพสลกผนงระเบยงคดดานทศใตปราสาทบายน ประเทศกมพชา 77 ภาพท 120 ลายประดบผนงปราสาทนครวด 78 ภาพท 121 ลายประดบผนงปราสาทบนทายสร หลงกลาง 79 ภาพท 122 ลายประดบผนงปราสาทเจาสายเทวดา 79 ภาคผนวก ภาพท 1 ปราสาทบานถนนหก จ.นครราชสมา 82 ภาพท 2 ปราสาทประธาน ปราสาทบานถนนหก 83

88

บรรณานกรม ภาษาไทย กรมศลปากร, จารกในประเทศไทยเลม 3 อกษรขอมพทธศตวรรษท 15-16 กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2529. กรมศลปากร, เมองพมาย. กรงเทพฯ : สานกพมพสมพนธ, 2531. กรมศลปากร, ถนมพมพาภรณ กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตงกรป, 2535. กรมศลปากร, พพธภณฑสถานแหงชาตพมาย กรงเทพฯ : บรษทถาวรกจการพมพจากด, 2542. กรรณรส ศรสทธวงศ, “กรณฑมงกฎเทวดาศลปะสโขทย และพระพทธรปทรงเครองศลปะอยธยาตอนกลาง,” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2552. เชษฐ ตงสญชล, “มกรโตรณะในศลปะอนเดยใต ศลปะสมยอมราวด วากาฏกะ ปลลวะ และจาลกยะแหงพาทาม,” วารสารดารงวชาการ 5,2 (กรกฎาคม-ธนวาคม, 2549) : 151-171. เชษฐ ตงสญชล, “การแพรหลายของการณฑมกฏในศลปะอนเดยและเอเชยอาคเนย,” วารสารดารงวชาการ 7,2 (กรกฎาคม-ธนวาคม, 2551) : 1-15. เชษฐ ตงสญชล, ลวดลายในศลปะทวารวด การศกษาทมาและการตรวจสอบกบศลปะอนเดยสมยคปตะ-วากาฏกะ นครปฐม : โรงพมพมหาวทยาลยศลปากร, 2553. เชษฐ ตงสญชล, “อทธพลศลปะปาละในงานศลปกรรมไทย,” การสมมนาโครงการนาเสนอผลงานคนควาดานประวตศาสตรศลปะไทยและเอเชยอาคเนย เสนอทอาคารศนยรวม มหาวทยาลยศลปากร วงทาพระ, 16 มถนายน 2555. บรรลอ ขอรวมเดช, “รปแบบศลปะบนแผนจารกลายเสนเรองชาดกของวดศรชม จงหวดสโขทย,” วทยานพนธสาขาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2553. นดดา หงสววฒน, บรรณาธการ. พระพทธรปและเทวรป : ศลปะทวารวด ศลปะทกษณ และศลปะรวมแบบเขมร กรงเทพฯ : สานกพมพคต, 2555. พรยะ ไกรฤกษ, รากเหงาแหงศลปะไทย กรงเทพฯ : สานกพมพรเวอรบคส, 2553. ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2542 [Online]. Accessed 23 April 2013. Available from http://rirs3.royin.go.th/dictionary.asp วรรณวภา สเนตตา,“สถาปตยกรรมเขมรในดนแดนไทยชวงพทธศตวรรษท 16-17 : ลาดบการสบเนอง” วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร 2553. ศกดชย สายสงห. “พระพทธรปในยคหวเลยวหวตอของศลปะไทยระหวางพทธศตวรรษท 18 ถงกลางพทธศตวรรษท 19.” เอกสารประกอบการสมมนาโครงการนาเสนอผลงานคนควาดานประวตศาสตรศลปะไทยและเอเชยอาคเนย เสนอทอาคารศนยรวม มหาวทยาลยศลปากร วงทาพระ, 3-4 กรกฎาคม 2553. (อดสาเนา) ศกดชย สายสงห, รายงานวจยเรอง “พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย” นครปฐม : มหาวทยาลยศลปากร, 2553. ศรพจน เหลามานะเจรญ, “ปราชญเกาเลาวา : เรองของศราภรณ,” วารสารดารงวชาการ 4,1 (มกราคม-มถนายน, 2548) : 72-81. ศลปชย ชนประเสรฐ, “ภาพชดพระพทธรปทรงมงกฎเทรดศลปะลพบร,” เมองโบราณ 11,4 (ตลาคม-ธนวาคม,2528) : ภาพท 1-9. ศลปชย ชนประเสรฐ, “พระพทธรปทรงมงกฎเทรดในประเทศไทย,” วารสารมหาวทยาลยศลปากร (2529) : 93-103. สมธ ศรภทร และ มยร วรประเสรฐ, ทบหลง การศกษาเปรยบเทยบทบหลงทพบในประเทศไทยและประเทศกมพชา กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2533. สรศกด จนทรวฒนกล, 30 ปราสาทขอมในเมองพระนคร กรงเทพฯ : เมองโบราณ, 2551. สภทรดศ ดศกล, หมอมเจา, เทวรปสมฤทธสมยสโขทย กรงเทพฯ : คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2508.

89

สภทรดศ ดศกล, หมอมเจา. ผแปล, “ประตมากรรมสมฤทธ พบทปราสาทสระกาแพงใหญ อาเภออทมพรพสย จงหวดศรสะเกษ ของศาสตราจารยชอง บวสเซอลเย.” ศลปากร 33, 4 (กนยายน-ตลาคม 2532) สภทรดศ ดศกล, หมอมเจา, ศลปะขอม กรงเทพฯ : ครสภา, 2539. สภทรดศ ดศกล, หมอมเจา, ศลปะในประเทศไทย, พมพครงท 11. กรงเทพฯ : โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2539. สภรณ อศวสนโสภณ, ผแปล. “ศลาจารกปราสาทพระขรรคในบรเวณเมองพระนคร” ประชมศลาจารกภาคท 4 กรงเทพฯ : โรงพมพสานกนายกรฐมนตร, 2513. สรศกด ศรสาอาง. “รายงานการสารวจโบราณสถานในเขตจงหวดบรรมย สรนทรและศรสะเกษ.” โบราณคด 6, 3 (พฤษภาคม 2519) : 87-108. แสง มนวทร, ผแปล. ลกษณะของบรษ สตร และประตมา แปลจากคมภรพฤหตสหตา ของวราหมหร กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2505. สนต เลกสขม. กระหนกในดนแดนไทย. กรงเทพฯ : ดานสทธาการพมพ, 2545. สนต เลกสขม, พฒนาการของลายไทย: กระหนกกบเอกลกษณไทย กรงเทพฯ: ดานสทธาการพมพ, 2553, อรณศกด กงมณ. ตามหารองรอยขอมและมอญในมหาสารคาม ขอนแกน : โรงพมพศรภณฑออฟเซท, 2543. “ทบหลงสมยพทธศตวรรษท 17” เมองโบราณ 13,4 (ตลาคม-ธนวาคม, 2530) : 15-22. ภาษาตางประเทศ Bautze-Picron C., “Jewel for a King-part I,” Indo-Asiatische Zeitschrift 14 (2010) : 42-56. Boisselier J., “Garuda dans L’art Khmèr,” BEFEO XLIV (1947-1950) : 55-99. Boisselier J., “Évolution du Diadème dans la Statuaire Khmère,” Bullentin de la Société des Études Indochinoises 25, 2 (1950) : 1-24. Boisselier, J., “Vajrapani dans L’art du Bayon,” Proceedings of the 22nd Congress of International Orientalists, Istanbul, (1951) Boisselier, J. Le Cambodge. Paris : Picard, Manuel d’archéologie d’Extrême-Orient 1,1966. Boisselier, J. La Sculpture En Thailande. Fribourge: Office der livere ,1974. Boisselier, J., “The Symbolism of Angkor Thom,” SPAFA Digest 9,2 (1998) : 14-18. Bosch F.D.K., The Golden Germ The Netherlands : YSEL Press, 1960. Bunker, Emma and Latchford, Douglas. Adoration and Glory the Golden Age of Khmer Art Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd., 2004. Bunker E. and Latchford D., Khmer Gold Gifts from the Gods Thailand : Darnsutha Press Co., Ltd., 2008. Bunker, Emma. “Splendour and Sensuality in Angkor Period Khmer Jewellery.” Orientation 31, 3 (March, 2000) : 102-113. Cort L.A. and Jett P., ed. Gods of Angkor : Bronzes from the National Museum of Cambodia. Thailand : Silkworm Book, 2010. Cunin O., “How many face Towers in the Bayon?.” Interpreting Southeast Asia’s Past : Monument, Image and Text. Archaeologist 2 (2008) : 9-24. Giteau M., Les Khmers : sculptures Khmers, reflects de la civilisation d'Ankor. Fribourg : Office du Livre, 1965. Groslier B.P., Indochina. Switzerland : Nagel Publisher, 1966. Huntington, S.L., The “Pala-Sena” Schools of Sculpture The Netherlands : E.J. Brill, 1984. International Council of Museum. ed., One Hundred Missing Objects. Spain : EFEO.,1997. Ishizawa, Yoshiaki. ed., “Special Issue on the Inventory of 274 Buddhist statues and the stone pillar discovered from Banteay Kdei temple.” Renaissance Culturelle du Cambodge 21 (2004).

90

Jacques C. and Freeman M., Ancient Angkor Thailand :River Books, 1999. Jessup, H. and Zephir, T. ed., Sculpture of Angkor and Ancient Cambodia : Millennium of Glory. USA. : Thames and Hudson Ltd., 1997. JSA., Annual Report on the Technical Survey of Angkor Monuments. Japan : Interbooks Co., Ltd., 1998. Kempers B., Ancient Indonesia Art. Netherlands : C.P.J. Van Der Peet, 1959. National Museum of Cambodia, Khmer Art in Stone Cambodia : JSRC Printing House, 1996. Marchal S., Khmer Costume and Ornaments of The Devatas of Angkor Wat. Thailand : Orchid Press, 2005. Prapandvidya C., “The Sab Bak Inscription Evidence of an Early Vajrayana Buddhist Presence in Thailand.” Journal of Siam Society 78, 2 (1990) : 10-14. Ramachandra Rao, S.K., The Icons and Images in Indian Temples Bangalore : Prakashana Printery, 1981. Richter A., The jewelry of Southeast Asia Singapore : C.S.Graphics, 2000. Roveda, V., Khmer Mythology Thailand :River Books, 1997. Roveda, V., Images of The Gods Thailand :River Books, 2005. Sahai S., The Bayon of Angkor Thom Bangkok : White Lotus Co., Ltd., 2007. Sharrock P., “The Mystery of The Face Towers,” Bayon : New Perspective Bangkok : River Book, 2007. Sharrock P., “Garuda, Vajrapani and religious change in Jayavarman VII’s Angkor,” Journal of Southeast Asian Studies 40, 1 (February 2009) : 111-151. Stern P., Les Monuments Khmers du Style du Bayon et Jayavarman VII. Paris : Presses Universitaire de France, 1965. Vatsyayan K., The Square and the Circle of the Indian Arts New Delhi ; Rakesh Press, 1983. Vickery M., “Bayon : New Perspectives Reconsidered,” Journal of Khmer Studies (7, 2006) : 101-173. Vidya D., The Body Adorned Singapore ; Columbia University Press, 2009. Woodwards H.W., “Studies in the Art of Central Siam 950-1350 A.D.” Ph.D. dissertation, Yale University, 1975. Woodwards H.W., “Tantric Buddhism at Angkor Thom,” Ars Orientalis 12 (1981) : 57-71. Woodwards H.W., The Sacred Sculpture of Thailand. Thailand : Riverbooks, 1997. Zefferys M., Zefferys N. and Stone J., Heaven and Empire Bangkok : White Lotus, 2001.

91

ประวตผวจย ชอ สกล นางสาว วรรณวภา สเนตตา ภาควชาออกแบบเครองประดบ คณะมณฑนศลป มหาวทยาลยศลปากร vanvipha@su.ac.th การศกษา

ปรชญาดษฎบณฑต (ศลปะไทย) ภาควชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ศลปศาสตรมหาบณฑต (ประวตศาสตรศลปะ) ภาควชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยศลปากร Master of Architecture (M. Arch) University of Colorado สหรฐอเมรกา สถาปตยกรรมศาสตรบณฑต คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

ประวตการทางาน

พ.ศ. 2543 รบทนโครงการพฒนาอาจารยสาขาวชาขาดแคลน ภาควชาออกแบบเครองประดบ คณะมณฑนศลป มหาวทยาลยศลปากร

พ.ศ. 2553 ถงปจจบน อาจารยประจาภาควชาออกแบบเครองประดบ คณะมณฑนศลป มหาวทยาลยศลปากร