hausar masu {wallon {afa a cikin garin sakkwatodegeljournal.org/papers/degel-2016-12-13.pdf ·...
TRANSCRIPT
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
130 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
Hausar Masu {wallon {afa a Cikin Garin Sakkwato
Muhammad M. Umar & Musa Shehu
Tsakure
Wannan bincike ya shafi karin harshen rukunin masu }wallon }afa a cikin garin
Sakkwato. Wato binciken za a gudanar da shi ne don }o}arin gano ainihin
yanayin samuwar sauyi a sanadiyar zamantakewa, wanda ya haifar da Hausar
masu sha’awar tamola. Domin tabbatar da samuwar wannan Hausar da ta sha
bamban da ta wasu rukunan jama’a, za a yi amfani da kalmomi da sassan jimla,
wa]anda suka fi armashi da kar~uwa a idon magoya bayan ‘yan wasa ko kulob-
kulob. Hanyoyin cim ma wannan }uduri sun ha]a da: Ziyarar kai tsaye a filayen
buga }wallon }afa da kuma gidajen kallon }wallo daban-daban da ke a cikin
garin Sakkwato, domin ji kai tsaye daga bakin masu amfani da wannan Hausar,
da kuma samun damar tattaunawa da su, domin tattara bayanai. Haka kuma,
binciken ya gano cewa masu harkar }wallon }afa sun }ware sosai wajen amfani
da salon }ir}ira sababbin kalmomi, ta hanyar fa]a]a ma’anar kalmomin Hausa,
da kuma Hausantar da kalmomin Ingilishi tare da sarrafa su ta yadda za su dace
da tsarin Hausa mai mayar da ]an wani nata.
1.0 Gabatarwa
Karin harshen rukuni ya samu ne sanadiyar bambancin aji ko matsayi ko jinsi ko mu}ami ko kuma
sana’a da ake samun a cikin zamantakewar al’umma. Kuma }ar}ashin wannan kashi na karin
harshe ake samun nau’o’i da dama, musamman abin da ya shafi Hausar rukunin jama’a masu
}wallon }afa, mai matsayin wasa wadda }ungiyoyi biyu masu ‘yan wasa goma sha ]aya (11)
kowannensu, ke }o}arin buga wani abu da aka yi da tsumma ko roba ko fata domin samun nasarar
cin }wallo ko jefa ta a cikin gola. Ana gudanar da wasar tamola ko tawayya a filin buga }wallon
}afa, tare da kulawar al}alan wasa bisa wasu sharu]]a da ke yi wa ‘yan }wallon jagoranci.
Kowace }ungiya tana da masu horar da ‘yan wasa da kuma magoya bayansu. Da gangan na }i
kawo tarihin }wallon }afa.1
Farfajiyar binciken za ta tsaya ne a kan hanyoyi biyu da aka fi amfani da wannan karin harshe,
wato duba yanayin samuwar Hausar masu buga }wallon }afa, yayin da suke wasar motsa jiki a
filayen buga wasanni daban-daban, da kuma masu kallon }wallon }afa, yayin da suke kallon
wasannin }wallo na cikin gida da na }asashen waje, musamman a gidajen kallon wasanni na ku]i,
da kuma dandalin tattaunawarsu inda suke tabka muhawarori. Akwai kuma, dandalin zaman
ma’abota wasanni da za a ri}a ziyara, domin jin hirar da suke yi, musamman bayan an dawo daga
buga wasa, ko kuma bayan kammala kallon wata wasar kulob-kulob na }asashen }etare. Akasari
a wa]annan lokuta ake samun zafafar gardandami, da sharhi ko a dawa a kan yadda wasanni suka
1Don ta}aitaccen labarin abubuwan da suka wuce a kan }wallon }afa dubi Fage, Usman Usaini. Ire-iren Karin Harshen
Hausa na Rukuni. Kano: Benchmark Publishers Limited, 2002, shafi na 134-135.
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
131 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
kaya, wanda ta haka ne ake samun samuwar kalmomi da dama da ake dangantakawa da masu
}wallon }afa.
2.0 Matsayin {wallon {afa ga Al’ummar Hausawa
{wallon }afa na ]aya daga cikin manyan wasanni da suka samu kar~uwa a duniya. Wannan dalili
ne ya sa ake samun yara da manya na mayar da hankali wajen bugawa domin motsa jini ko kallonta
ta talabijin domin nisha]i. Tsananin tasirin }wallon }afa ga masu sha’awarta ya haifar musu
matu}ar shagala sosai, da kuma samun wasu Hausawa na amsa sunayen wasu ‘yan }wallo na cikin
gida da ma na }asashen waje a matsayin la}abinsu. Saboda haka, a wannan sashe za mu duba irin
yadda Hausawan garin Sakkwato ke kallon }wallon }afa, ko mu duba irin matsayin da suka bata
a wannan lokaci da muke ciki. Sai dai ya kamata mu san cewa; kamar yadda ake samun masu
sha’awar }wallon }afa a cikin al’umma, haka ake samun ]imbin masu tsananin }iyayya da ita.
{wallon }afa wata babbar hanya ce da mutane ke amfani da ita wajen motsa jikinsu, domin samun
ingantacciyar lafiya da jin garau. A yau al’ummar garin Sakkwato sun ]auki yin }wallon }afa ko
buga ta a matsayin nau’in atisaye. Saboda haka, wannan ne ya sa ake samun nau’o’in mutane masu
buga }wallon }afa domin motsa jini kawai. Misali ana samun rukunin mutane masu }iba, ko
babban ciki na rungumar wasar }wallo don kawai rage jikinsu. Ta wannan wasar sukan
saminasarar zubar da kitsen da ke tattare a jikinsu. Haka kuma, wasu daga cikinsu suna yin wasar
ne domin samun }arfin jiki da kuzari. Domin likitoci sun ba da fatawar cewa; gudanar da wasar
}wallon }afa ko zagayen filin }wallo ko kuma yawaita atisaye ko gudu, sukan taimaki jiki samun
isassar lafiya da taimaka wa jiki }arin inganci.
{wallon }afa a yau ta zama wata hanya da ake neman abincin kai wa ga bakin salati. Saboda
mutane da dama sun ri}i }wallon }afa a matsayin sana’ar zamani, wadda ake iya dogaro da ita
domin biya wa kai bu}atu na yau da kullum. Kamar kowace sana’a ita ma }wallon }afa sai an
saka jari da kuma }wazo da himma wajen koyon dabaru wasar, tun daga mataki na }asa. Wannan
ya sa ake samun ‘yan wasa da dama da ke ]aukar horo na musamman, a makarantun koyon
}wallon }afa da ake samu a wasu }asashe na duniya. A ta}aice, babban abin da ya sa mutane ke
tururuwa cikin harkar wasannin }wallon }afa, shi ne ana samun ku]a]e masu ]imbin yawa ta
wannan hanya. A yau ‘yan }wallon }afa na ]aya daga cikin masu ku]in duniya, kamar dai yadda
hasashe ya nuna.
A yau siyasar duniya ta taimaka ainun wajen bun}asa sana’ar buga }wallo, domin akwai babbar
}ungiyar }wallon }afa ta duniya da aka kafa domin ha]a kan al’ummomin duniya. Aikin wannan
}ungiya shi ne alhakin kula da harkokin wasannin duniya. Wannan ya samar da tsarin gasar
wasannin }wallon }afa, wanda ke farawa tun daga matakin cikin gida, da matakin nahiya har zuwa
ga matakin duniya. Misali kowace }asa tana da ‘yan wasa masu wakiltarta, kuma gwamnatin }asar
ita ke kula da albashin kowane ]an wasa, tare da lafiyarsa. Akwai kuma kulob-kulob da ke sayen
‘yan wasa domin samun nasarar lashe gasar da suke fafatawa. Sayen ‘yan wasa yana da matsayi
tun daga matakin }asa zuwa nahiyoyi daban daban. Kuma kowane kulob shi ke biyan ]an wasa
albashi da alawus-alawus da sauransu.
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
132 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
Wasar }wallon }afa na ]aya daga cikin manyan wasanni masu kawo sada zumunci tsakanin
al’umma. Ana amfani da wasar ne wajen ha]a kan }abilu daban-daban na duniya, musamman
saboda bambancin wurin zama, ko harshe, ko addini ko al’ada ko sauran hanyoyin zamantakewar
rayuwa. Misali, a da }asashe suna zaune cikin ya}e-ya}e da rashin zaman lafiya da matsananciyar
gaba. Amma a yau wasar }wallo ta kasance hanyar sulhu da sasantawa tsakanin }abilun duniya.
Saboda haka, muna iya cewa wasar }wallon }afa ta taimaka wajen rage }abilanci ko nuna wariyar
launin fata, musamman saboda shirya wasannin sada zumunci, da kuma gasar cin kofin duniya da
ta nahiyoyi daban-daban. Ga shi kuma hukumomin }wallon }afa sun tanadi hukunci daban-daban
ga duk wanda aka sama da laifin aikata irin wa]annan laifuka.
Idan kuma muka juya a ~angaren filayen buga wasanni za mu ga ‘yan wasar sukan fito daga
}abilu, da addinai, da al’adu daban-daban, kuma abin ban sha’awa wasar kan ~atar da bambance-
bambancen da ke tsakaninsu har ana cewa suna zama abu ]aya. Misali, a kulob-kolob na }asashen
waje da suka ha]a }abilu daga }asashe mabambanta, za ga ka ‘yan wasa na rungumar juna,
musamman bayan zura }wallo a raga, ba tare da nuna }yama ko wariyar launin fata. Su ma gidajen
kallon }wallo maha]a ce ta }abilu masu bambancin addinai daban-daban, amma saboda tarayyar
goyon bayan wani kulob sai ka nemi bambance-bambancen da ke tsakanin ‘yan kallo ka rasa. Ko
babu komi wasar }wallon }afa ta taimaka ainun ta wannan haujin.
Akwai Hausawan da suka ]auki }wallon }afa a matsayin abokiyar hira, domin takan taya al’umma
hira ta hanyar rage lokaci ga masu bugawa ko masu kallon yadda take kayawa a cikin akwatunan
talabijin. Haka kuma, muna iya cewa aba ce da ke ]ebe wa ma’abota wasanni kewa. Sa’annan
}wallon }afa ta zama sahun gaba wajen samar da sha}atawa, musamman lokacin da rayuwa ke
son hutu, bayan share dogon lokaci ana ayyuka barkatai. Wani abin armashi ga wasar }wallo shi
ne ana samunta cikin kasakasan CD, da kuma cikin sigar wasannin gem da ake samu a kwamfuta
da wasu wayoyin salula. A ta}aice, tagulla a wani }auli, ta taimaka wajen taya al’umma hira,
musamman lokutan ka]aici, ko lokutan da babu ayyuka da yawa, kai ko lokutan da ake hutu da
sauransu.
3.0 Matsayin Gidajen Kallon {wallo a Garin Sakkwato
Gidajen kallon }wallo wurare ne da aka ke~e a cikin wani gida, ko shago ko kuma wani katafaren
fili, domin gudanar da sana’ar watsa wasanni da ake biya kafin a kalla. Akasarin }wallayen da ake
kallo a talabijin, }wallaye ne na }asashen waje, musamman }ungiyoyin wasanni da ke Turai, da
sauran }asashen duniya. Masu wannan sana’ar kan tanadi wuri, da wutar lantarki ko janareta, da
manyan akwatunan talabijin, da tauraron ]an’adam ko dish, tare da sayen kati mai kawo dukkanin
wasannin da ake bu}ata.
Babban matsayin wa]annan gidaje na kallon }wallo shi ne sana’ar zamani, wadda musamman
‘yan shekaru baya ake samun ma}udan ku]a]e a cikinta. Dalilin kiran ta sana’ar zamani bai wuce
ganin daga baya ta kunno kai ba, kuma duk abubuwan da ta }umsa na zamani ne. Haka kuma,
wannan sana’ar gidan kallon }wallo ta taimaka wajen bun}asa tattalin arzikin garin Sakkwato,
domin an sami yawaitar mutane cikin wannan sana’ar, sannan ana samun masu }anana sana’a’o’i
suna ca~awa a duk lokacin da ake kallon }wallo. Misali, akwai masu sayar da ruwan sanyi, da
rake, gasasshen nama, da ‘yan tireda, kai duk shagon da ke kusa da irin wa]annan gidaje yakan
sami ciniki, saboda yawan masu kallo. Kuma ana iya cewa wannan sana’ar ta rage zaman kashe
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
133 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
wando, tare da samar da aikin dogaro da kai, musamman ga masu tsaro ko kar~ar ku]i a gidajen
kallon wasanni.
Akwai ~angaren jama’ar Sakkwato masu kallon }wallo saboda tana samar da nisha]i da
annashuwa. Wato, akwai farin ciki tattare da ita, musamman idan wani abu ya faru na ban dariya,
ko na burgewa, ko na al’ajabi ko kuma idan }ungiyar da mutum ke goyon baya ta ci }wallo, ko ta
yi nasara. Misali idan ana kallon }wallo a cikin unguwa, da zarar an ci wasa za ka ji kuwace-
kuwace, da sowa da dare-dare masu nuna murna da jin da]i. A ta}aice, ma’abota kallon }wallo
na ha]uwa da raha da kwanciyar hankali, ko samun wadatar zucci a wasu lokuta.
4.0 Abubuwan da ke Haifar da Hausar Masu {wallon {afa
Ha]uwar al’umma wuri ]aya, na cikin muhimman abubuwan da suka haifar da Hausar masu
}wallon }afa, musamman saboda bambancin }abila ko addini. Wannan ya sa dole uwar na }i, ake
samun karin harshen buroka a tsakanin masu buga }wallo ko masu kallonta a akwatunan talabijin.
Saboda haka, ba abin mamaki ba ne a sami }ir}irar sabbin kalmomi, wa]anda sai wanda ke cikin
rukunin ma’abota wasar }wallon }afa, ke iya fahimtar abin da ake nufi.
Adawa na nufin kushewa ko jin zafin wani da wani samu. Adawa na faruwa a wasar }wallon }afa
yayin da aka ce }ungiyoyi biyu sun ha]u, saboda wasar sada zumunci, a yayin wata takara ko
gasar lashe wani kofi ko kyauta. A irin wannan yanayi kowane sashe yana tsananin adawa da
]an’uwansu, domin kowa ya fi da son ya sami galaba. Su ma masu kallo ko goyon bayan
}ungiyoyin suna tsananin adawa da junansu, domin kowa ya fi son }ungiyar da yake so ta yi
nasara. A fagen masu }wallon }afa adawa na iya ]aukar zuwa kallon }wallon abokanin hamayya,
da fatar ganin yadda za a lalla sa su. A ta}aice, wani lokaci akan dace a ci abokanin adawa, a yayin
wata rana akan sami akasin haka, kuma wannan adawa ta taimaka wajen samar da Hausar masu
}wallon }afa.
A ~angaren masu kallon wasanni, an fi samun adawa tsakanin magoya bayan babban kulob,
musamman mai ri}e da kambu, ko kuma a tsakanin manyan }wararrun kulob-kulob, wa]anda
kowane daga cikinsu zakara ne, kuma yakan yi adawar ganin abokin hamayyar sa ya yi nasara
komi zamanta }arama. A ko’ina ana samun wannan adawa, sai dai tafi }arfi a wasannin Turai,
inda ake samun ma’abota goyon bayansu a garin Sakkwato. Tsananin adawa yayin kallo }wallo
na haifar da sabbin kalmomi da ake dangantawa da masu }wallon }afa. Misali a }asar Ispaniya
ana samun adawa tsakanin Real Madrid da Barcelona, a Ingila akwai adawa tsakani Manchester United da Arsenal, ko tsakanin Manchester United da Manchester City, sai a }asar Italiya inda ake
samu adawa tsakanin A.C Milan da Inter Milan da sauran.
Tsokana na nufin jawo magana, ko yin wani abu da zai jawo hankalin wani, da zimmar ~ata masa
rai ko don tsokanarsa wasa. Sai dai, tsokana a nan tafi shafuwar yinta don nuna adawa. Masu kallon
}wallon na amfani da wasu kalmomi don ci wa ‘yan adawa rai, ko don kawai a ~ata musu rai,
musamman idan ba su ke ci ba. Saboda haka, ta wannan hanya ce ake samun }ir}ira kalmomi,
wa]anda suke samuwa sanadiyar wannan tsokana da ake yi tsakanin masu kallon }wallon }afa.
Yadda tsokana ke kasancewa a gidajen kallon }wallo kan faru ne, lokacin da ake lallasa wani
kulob, ko kuma kulob yana wasa amma cin }wallo bai samu ba. A irin wannan lokaci ne tsokana
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
134 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
ke kutsowa. Misali idan ana cikin wasa, sai aka ga wani daga cikin gwarzayen ‘yan wasa ya rage
motsi ko taka leda, sai ka ji abokan adawa na cewa ruwa na malala, ko su yi ta fa]in a shigo da
wane, ko da yana cikin wasar. Idan kuma ana son a ba da tsoro ko tsokana ga abokan adawa, to
duk lokacin kyamara da nuno layin ‘yan wasan da ba a saba, wato masu jiran canji ko ta kwana,
sai ka ji ana cewa; benci na haya}i, ko kuma idan wani ]an wasa ya ji rauni, ko wanda ya yi likya-
likya har ya nemi a yi canjinsa. A irin wannan lokaci za ka ji abokan adawa na cewa “sai ya ishe
ta”. A ta}aice, haka wa]annan kalmomi ko jimloli ke samuwa har su sami gindin zama a tsakanin
rukunin jama’a ma’abota wasannin }wallon }afa.
Idan muka lura da kyau za mu ga dalilan adawa da tsokana suna cikin muhimman abubuwan da
suka samar da Hausar masu }wallon }afa. Sai dai, sun bar baya da }ura, musamman a shekarun
baya da aka fi samun fa]ace-fa]ace da tashin hankali, wa]anda ke haifar da samun raunuka da
jikkitar wasu, kai wani lokaci har hasarar rayuka ake samu. Saboda kawai an ci }ungiyar da wasu
ke goyon baya, musamman idan an nuna musu adawa ko tsananiin tsokana, ko ri}a yi musu sowa
ko dariya a kan rashin nasarar da suka yi. Wannan dalili ya sa a farko-farkon buga }wallon }afa
da kallonta ake gayyatar jami’an tsaro, domin rage fa]a tsakanin masu }wallon }afa, amma da
tafiya ta yi tafiya an sami wayewar kai da fahimtar juna, inda a yau an rage samun tashin-tashina
a gidaje kallon }wallo da filayen da ake buga wasanni.
Nisha]i wani abu da ke faruwa cikin zukatan al’umma, ta hanyar nisha]i mutum ke iya bayyanar
da abin da ke cikin zuciyarsa, musamman na farinciki, tare da yin fara’a. Saboda haka, dangantakar
nisha]i da wasar }wallon }afa wata ala}a ce da ke bayyana ~aro-~aro lokacin aka sami abubuwan
burgewa ko na taka leda kamar haka; yin yanka gwanin ban sha’awa, tare da yin wani sitayil, ko
zura }wallo ta amfani da salon da zai }ayatar, ko yin fasin ko ri}a raba }wallo yadda ya kamata.
Duk wa]annan suna sa a sami nisha]i da jin da]i, musamman masu kallo kan tashi tsaye suna
kuwa, suna murna, kai wani lokaci har da zage-zage don nuna jaruntaka da dai sauransu. Su ma
‘yan kallo kan ba junansu dariya saboda faruwar wani abu cikin wasar da ake kallo. A ta}aice,
}wallon }afa tana samar da nishatantarwa a cikin al’umma a garin Sakkwato, musamman a
tsakanin masu sha’awar wasanni.
6.0 Matsayin Hausar Masu {wallon {afa ga Daidaitacciyar Hausa
Hausar masu }wallon }afa karin harshen Hausa na rukuni ne, kuma karin harshen Hausa na rukuni
mataki ne na biyu cikin rabe-raben karin harshen Hausa. Dalilin mu a nan shi ne, Hausar masu
}wallon }afa yanayi ne na samar da sababbin kalmomi da sarrafa harshe wanda ya bambanta da
yadda wasu rukunoni na al’umma ke amfani da harshen Hausa, sai dai kamar kullum ana samun
fahimta tsakaninsu.
Matsayin Hausar masu }wallon }afa a cikin harshen Hausa, shi ne karin harshe ne da wasu
ke~a~~un rukunin jama’a ke amfani da shi a cikin al’ummar Hausawa. Wannan karin harshe ne
da ya samu sanadiyar zamani, kuma tuni ya sami gindin zama a cikin harshen Hausa, saboda
kasancewar wasu rukunin jama’a na ri}a jefa ire-iren kalmomi ko jimlolin }wallon }afa,
musamman yayin da ake magana ko zantawa. Har ila yau, wannan karin harshe ya ba da
gudummuwa wajen bun}asa harshen Hausa, wato dai Hausar masu }wallon }afa ta taimaka wajen
ha~aka Hausa, musamman saboda sauye-sauyen da ta haddasa a cikin Hausa. A ta}aice, muna iya
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
135 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
cewa harshen Hausa ya amfana ta Hausar masu }wallon }afa, ta fuskar }ari da aka samu na nau’in
Hausar rukuni, da ha~akar kalmomi da jimlolin Hausa da dama
Kamar yadda harshe ke ya]uwa, haka shi ma wannan karin harshe na Hausar masu }wallon }afa
ke ya]uwa. Saboda haka, Hausar kan fara ne daga mutum ]aya zuwa biyu ko fiye, a musamman
filayen da ake buga }wallo ko gidajen kallon }wallo da ke birjik a cikin garin Sakkwato. Ya]uwa
a nan kan kasance ta daga mutum zuwa mutum ko daga rukunin jama’a zuwa wani rukuni. A mafi
yawan lokuta, an fi ]aukar Hausar tare da ya]a ta a wuraren buga }wallo, ko wuraren da ake
hidimar kallonta har zuwa maha]ar matasa ko majalisarsu.
Kamar yadda aka al’adanta, matasa kan zauna a majalisu inda suke hirar }wallon }afa, musamman
a lokutan kakannin wasannin duniya. Ta haka irin wa]annan kalmomi da jimloli ke game ko’ina
gwargwadon hali, musamman a muhallan bincikenmu. Tamkar karin harshen Sakkwatanci Hausar
masu }wallon }afa ta game sa}o da lungu cikin garin Sakkwato.
7.0 Hausar Masu {wallon {afa a Cikin Garin Sakkwato
Hausar masu }wallon }afa Hausa ce da ake samu a tsakanin matasa a filayen buga }wallon }afa,
wato wuri ne da ake kira filin wasa, inda ake buga }wallo a matsayin motsa jiki. Yayin gudanar
da wannan wasa ake samun yawan amfani da salon magana, wanda ya ji~inci yanayin wasar
}wallon }afa. Misali ri}a ambatar sunayen da suka shafi }wallo, da fili, da ‘yan wasa da sauran
yanaye-yanayen yadda ake gudanar da wasar. A ~angaren gidajen kallon }wallo kuwa, ana iya
cewa wuri ne da aka shirya domin kallon }wallo, wadda ake bugawa kai tsaye, ko wadda aka riga
aka kammala. A nan ma, lokacin kallon }wallo ake samu ma’abota kallo na jefa kalmomi ko
jimloli, wa]anda ke dacewa da yanayin yadda ‘yan wasa ke taka leda a cikin talabijin, ko sharhi
irin na ]an kallo ko bayan fage.
Wannan Hausar masu }wallon }afa da ake amfani da ita a cikin garin Sakkwato ana iya cewa ta
ha]a da: Hausar masu }wallon }afa wadda ake yi tare da fahimtarta a cikin gari na yankin
Sakkwato. Wato duk wanda ya fito daga wani yanki ba zai fahimci akasarin wainar da ake toyawa
ba. Akwai kuma, Hausar gama-gari wadda ake samu a ko’ina a cikin Hausawa. Saboda mafi yawan
wa]annan kalmomin }wallon }afa na gama-gari an kar~e su ne daga harshen Ingilishi, don a yi
amfani da su kai tsaye a cikin harshen Hausa. Sannan ana samun }ago ko gano hanyar sarrafa
harshe ko samar da Hausar da za ta dace da rukunin masu sha’awar }wallon }afa. Sai dai ana
samun tarayya ta fuskar wannan }ir}ira, inda ake samun amfani da wannan Hausar tsakanin masu
}wallon }afa da ke zaune a wurare mabambanta a cikin }asar Hausa.
7.1 Hausar Masu Buga {wallon {afa
Hausar masu buga }wallon }afa Hausa ce wadda masu buga }wallon }afa kan yi amfani da
wannan karin harshe, yayin da suke hidimar buga }wallo a filayen wasanni daban-daban. Ko kafin
fara wasa, lokacin da ake shirye-shiryen farawa za ka iske matasan na hasashen yadda za su motsa
jikinsu, ko bayan an kammala ta, inda ake samun sharhi na yadda wasar ta gudana, da kuma shirya
wa wasa ta gaba lokutan tirenin. Wani lokaci ma idan ana zaune a majalisa akan ri}a hirar yadda
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
136 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
wasar yau ko ta wani lokaci ta kaya, tare da fashin ba}in matsaloli da nasarorin da aka samu, da
}o}arin fito da hanyoyin gyara ko na ci gaba da farar anniyya.
Abin ban sha’awa da wannan Hausar masu buga }wallon }afa shi ne, suna amfani da ita a cikin
harkokinsu na al’amurran rayuwa, sai dai ba kowa zai fahimci ma’anar ire-iren wa]annan
kalmomi ba, sai wanda ke cikin rukunin masu abu. Sai dai ya kamata a san cewa, ana samun
jama’a masu sha’awar zuwa kallon masu buga }wallon }afa a filayen wasa, domin ]ebe wa ido
}eya.
7.2 Hausar Masu Kallon {wallon {afa
Wannan sashe ya }umshi tsokaci ne kan Hausar masu kallon }wallon }afa, yadda take samuwa da
yadda ake sarrafa ta a gidajen kallon }afa, ko majalisun samari daban-daban da ke cikin garin
Sakkwato. Wannan karin harshe yana samuwa ne kafin a fara kallon wasa, inda kowane mai goyon
baya zai tofa albarkacin bakinsa a kan yadda wasar za ta kasance. Sai dai, idan an fara kallon
wasar, lokaci ne da ake samun tsananin adawa, nuna goyon baya, da ri}a jefa kalaman tsokana ko
na wasa kai, musamman idan ana kan nasara. Sai babban lokacin gardandami bayan an gama
kallon wasar, wanda ke haifar da hirar }wallo a duk inda aka ga gungun matasa. Irin wannan lokaci
ne magoya bayan }ungiyoyin da suka fafata ke bayyana ra’ayoyinsu a kan rashin adalcin da aka
yi wa wani ~angare, ko nuna jin da]i ko rashin jin da]in yadda }wallon ta kaya.
Ita ma wannan Hausar masu kallon }wallon }afa kamar takwararta da ake yi a filin buga }wallo,
ana samun ma’abota kallon wasar }wallon }afa na tsarma ta a cikin maganganunsu na yau da
kullum, musamman idan sun ha]u da junansu. Sai dai shi ko duk wanda bai tu’ammuli da harkar
kallon }wallon }afa ba zai fahimci wainar da ake toyawa ba, balantana ma har ya kama tasha. A
ta}aice, ga muhimman kalaman Hausar masu kallon }wallon }afa, kamar yadda aka kalato a
bakunan ma’abota kallon wasanni, da wa]anda aka ci karo da su a gidajen kallon }wallo a cikin
garin Sakkwato.
Jadawali Mai Nuna Hausar Masu {wallon {afa a Cikin Garin Sakkwato
Lamba Hausar Masu {wallon
{afa
Ma’anarta
1 Wacce ku ci mu Ramuwar zura }wallo ta nan take, bayan an fara zura
wa gefen da ya rama }wallo
2 {yare ko wasi}a ko sa}o Ingantaccen kurosin, ko bugun sama da zai kai ga
wanda ake so ya kar~a
3 Katanga Jeruwar ‘yan wasa, a matsayin kariya ga gola ko mai
tsaron gida, idan za a buga firikik
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
137 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
4 Mai kan jaki/ tururuwa Ruud van Nistelrooy lokacin da yana buga wa
}ungiyar Manchester United
5 Ya sa kai ]an wasa ya ja }wallo da gudu
6 Akwai }ura Nuni ne a kan fafatawar manyan }ungiyoyin }wallo
7 Osi Zura wa ]an wasa }wallo ta }ar}ashin }afafunsa
8 Suka Buga }wallo da cikin faruttan }afa
9 Kora Kai wa abokan karawa hari na ba zata
10 Kwante Ragowar }wallo da aka jinkirta bugawa
11 Yau akwai zama Akwai kallon }wallo ke nan
12 Záárìyáá2 Sunan da ake yi wa Gerrad Pique ]an wasar Barcelona
13 Kullu yaumin hasara Sunan da aka ri}a yi wa Real Madrid tlokacin da suka
rage kuzari
14 Ga ci ga yanka {ungiyar }wallon }afa ta Barcelona da ke }asar
Ispaniya
15 Kanikawa {ungiyar wasar }wallon }afa ta Chelsea da ke }asar
Ingila
16 Cehwane Sayen sabbin ‘yan wasa
17 Agogo [an wasa ya zagaya da }wallo
18 Ya yi mai taggo da
wando
Obahed, ko jallabiyya ko a yanke mutum ta sama, ta
hanyar buga }wallo ta tsallake kansa
19 [an na farce Messi ]an wasan Barcelona
20 Jahili ne [an wasan da bai iya ba
21 Kare shi, ko tashi da shi Mai tsaron gida ya hana wucewa
22 Ya buga mai su Wasa da }afafu, ko yin wala-wala da su, bayan ]an
wasa na ri}e da }wallo a tsakiyar }afafunsa, don
2Siriri ko sar}a}}en yanki dogo da ake zurawa a kubakar wando don ]aurawa a gindi. Masu }wallon }afa sun fa]a]a
ma’anarta saboda ganin yadda ake wuce Gerrad Pique da }wallo tamkar yadda ake zura zariya a kubakar wando.
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
138 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
kawai ya samu yanke wani, ko wucewa da }wallo ba
tare da wata tangar]a ba
23 Ja shara [an wasa ya ja }wallo daga tsakiya yana yankan
abokan takara
24 Sun ba da }waya Sun ba ri an cinye su, ta hanyar kar~ar maki uku daga
gare su.
25 Ku bi]i }wa]]o ‘Yan wasa su nemi cin gwal
26 Ku bi]i tsaro A yi difendin gem, a buga }wallo tare da tsare gida,
kuma ba a damu a je a zura }wallo ba
27 Ruhe Lokacin da wani [an wasa ya yi shot, ko ya buga
}wallo da }arfi don neman gwal
28 Ana tare Masu kallon }wallo su yi tarayyar kulob wajen goyon
baya, ko a sami ha]in guiwar goyon baya tsakanin
}ungiyoyi biyu mabambanta. Misali, Barcelona da ke
Ispaniya suna abota da Manchester United da ke
Ingila. Su kuma Real Madrid na Ispaniya suna abota
da ‘yan Arsenal da ke Ingila
29 Dodon raga Ronaldo na Brazil
30 Gyado Ronaldo ko Ronaldinho ‘yan wasar }asar Brazil, ana
yi musu wannan suna ne saboda fitowar ha}oransu na
sama
31 A ci gaba da gashi3 A ci gaba da matsa lamba, ko lallasa abokan fafatawa
32 Kahirrai masu kurus {ungiyar Barcelona, wanda bajensu ked a ratsin
kurus
33 Ba a tare Idan [an wasa ya zura }wallo a raga, sai ya yi alamar
kurus don nuna jin da]insa, a nan masu goyon
bayansu kan ce ba a tare.
34 [an sarauniyar Ingila Wayne Rooney ko [an wasan }ungiyar Manchester United
35 Golan duniya Iker Casillas golan }ungiyarReal Madrid.
3Nama sai ran sallah na matsayin cikin zancen a fa]ar Hausawa.
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
139 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
36 A ruhe }ohwa Idan an ci wani kulob, kuma magoyon bayansa suna
fita kafin a gama, ko a bushe.
37 Sai ya ishe ta [an wasa ya nemi a sauya shi, saboda gajiya ko
samun rauni.
38 Za a coke baya Za a ]inke ~ara ko gi~in da kulob ke fuskanta a wani
~angare yayin da ake buga wasa.
39 Ya tunhwaye ta, ya ishe
ta
Cin }wallo bayan gola ya yi amai.
40 Ta ]anyace Ramuwar cin }wallo da za ta sauya galaban wani
~angare zuwa matakin daidai kafin a tashi daga wasa.
41 Ya yi odiye ko ya ci gida
‘Yeskwaba
[an wasa ya zura }wallo ragarsu bias kuskure
42 Kawo Tsakiyar filin wasa, inda ake ]ora }wallo idan za a
fara wasa ko idan an ci }wallo
43 Yaji Sunan da ake yi wa Pepe ]an wasar Real Madrid
44 |arawon gola A bar ]an wasa shi ka]ai cikin gidan da ba nasu ba,
sannan a bashi }wallo
45 Ku ja layi A tsare gida a hana kowa wucewa zura }wallo
46 Ya ri}e shi Wani ]an wasa ya hana abokin karawarsu sha}at ko
samun walwala a cikin wasa
47 Ga Mesin nan bayanku,
ko ga Ronaldo nan
bayanku.
Ma’abota kallon }wallo kan tsokani junansu,
musamman kafin buga }wallon adawa tsakanin Real Madrid da Barcelona
48 Gidauniya Cin gwal mai yawan adadin ga~o~in sunan wani
kulob
Jadawali Mai Nuna Hausar Masu {wallon {afa ta Gama-Gari
Lamba Hausar Masu {wallon
{afa
Ma’anarta
1. Turoyin Jifar }wallo da hannu
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
140 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
2. Kwánàà4 Bugun gefe
3. Fyanariti Bugun daga kai sai mai tsaron gida ko gola.
4. Gola Mai tsaron gida, ko raga, ko inda ake cin }wallo
5. Kohi Kofi ko kyautar da ake ba }ungiyar da ta yi nasarar
lashe wata gasa
6. Gwal Zura }wallo cikin raga
7. Fawul Laifi ko sa~a }a’idar a wasar }wallon }afa
8. Ofsayid Shiga gidan abokan karawa ba bisa tsari ba. Wato
]an wasa ya kasance ba tare da kowa ba, ko ya wuce
wanda suke tare sannan a bashi }wallo, satar fage
9. Firikik Bugun kyauta da ake ba wa]anda aka yi wa sharri
ko }eta
10. Yalokad Katin jan kunne ko na kashedi da ake ba wanda ya
yi laifi a cikin wasa
11. Difendin gem Buga }wallo tare da tsare gida, kuma ba a damu a je
a zura }wallo ba
12. Akuro Cirawa sama a buga }wallo ta baya, wanda zai sa
mutum ya fa]i rairan
13. Hedin ko sa kai Nusar }wallon sama da gaban goshi, ko bugu-da-kai
14. Obahed Jallabiyya ko a yanke mutum ta sama, ta hanyar
buga }wallo ta tsallake kansa
15. Kurosin Buga }wallo sama a gidan abokan karawa, da
zimmar ta kai ga ]an wasan gefenku
16. Lasiman/lasman Mataimakin al}alin wasa, mai ]aga tuta idan wani
abu ya faru a cikin fili
17. Ya yi firi [an wasa ri}e da }wallo daga shi sai gola ko mai
tsaron gida
18. Ya kashe gwal Ya kasa zura }wallo cikin raga
4Lan}wasa ko karkacewa da ke gefen gola a filin buga }wallon }afa.
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
141 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
19. Tirenin Horar da ‘yan wasa, ko koyon }wallo, ta hanyar
motsa jiki
20. Kwata-fainal Wasar kusa da wadda ke kusa da }arshe
21. Sami-fainal Wasar kusa da }arshe
22. Fainal Wasar }arshe
23. Koc Mai horar da ‘yan wasa
24. Kaftin Shugaban ‘yan wasa
25. Difenda [an wasan baya
26. Sitiraika Mai kai hari
27. Tim {ungiyar ‘yan wasa
28. Jassi/Jesi Rigar ‘yan wasa
29. Fasin Le
30. Fasin-fasin Yin yawo da hankalin ]an wasa ta hanyar hana shi
kar~ar }wallo
31. Rezin Ri}a buga }wallo sama da saman }afa ko }afa biyu
bayan ana tsaye wuri ]aya. Ko hikimar sarrafa
}wallo
32. Ongwal [an wasa ya zura }wallo gidansu da kuskure
33. Duro Kunnen doki ko canjarar, wato ba wanda ya cinye
wani, ko a ce kowa ya samu maki ]aya maimakon
maki uku da ake ba kulob guda da ya yi galaba a kan
]an’uwansa
34. Tiri Point Maki uku
35. Basa {ungiyarBarcelona da ke Ispaniya.
36. Riyal {ungiyarReal Madrid da ke Ispaniya.
37. Manyu {ungiyarManchester United da ke Ingila.
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
142 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
38. Fagi Mai horar da }ungiyarManchester United da ke
}asar Ingila.
39. Tebur Jerin sunayen }ungiyoyin }wallo da sakamakon
gasa mai nuna kulob ]in da ke kan gaba da maki.
40. Lokal camfiyon {ungiyar da ba ta ]aukar kofi.
41. Wolbes [an }wallon duniya mai ri}e da lamban girma ta
shekara
42. Laliga Gasar cin kofi tsakanin manyan }ungiyoyin }asar
Ispaniya
43. Firimiya Gasar cin kofi tsakanin manyan }ungiyoyin }asar
Ingila
44. Siri’a Gasar cin kofi tsakanin manyan }ungiyoyin }asar
Italiya
45. Ralageshon, sun
tsunduma
Rage darajar kulob daga babban mataki na gasa
zuwa }aramin mataki, don ya kasa samun wani kaso
na maki da ake bu}ata
46. Camfiyon lig Gasar cin kofin zakarun Turai
47. ‘Yan ralageshon, ko
sabbin yara
[aukaka darajar kulob daga }aramin mataki na gasa
zuwa babban mataki, bayan kulob ya samun wani
kaso na maki da ake bu}ata
48. Fifa Ta}aitaccen sunan }ungiyar }wallon }afa ta duniya
49. General Gatuso Sunan da ake yi wa tsohon ]an wasar A.C Milan Gennaro Ivan Gattuso
50. Timba ko ya sha timba5 Buga }wallo ta daki gimshi}an da ke ri}e da ragar
gola, ba tare da ta shiga raga ba.
51. Hawa tebur, mun hau
tebur
{ungiyar da ta wuce kowa da yawan maki, ko hawa
matsayi na farko da yawan maki
5 Ana yi wa shan timba kirari da cewa; mai tayar da hankalin gola.
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
143 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
52. Kowa na nan, babu injuri Dukkanin ‘yan wasa suna cikinn }oshin lafiya, babu
wanda ya ji rauni.
53. Ya hange gola Cin }wallo ta sama
54. An kai shi injuri [an wasa ya yi raunin da zai hana shi buga }wallo
na wani lokaci
Jadawali Mai Nuna Hausar Masu {wallon {afa ta Ha[in Gambiza (ta cikin garin sakkwato da
ta gama-gari)
Lamba Hausar Masu {wallon
{afa
Ma’anarta
1 Homa Ragar gola ko cin gwal
2 ‘Yan madara, ko
madara, ko ‘yan
babban gida
{ungiyar wasar Real Madrid da ke }asar
Ispaniya
3 Samba Iya raba }wallo daki-daki, tare da yanka
4 {ungiyar tsofaffi/
sanet
{ungiyar wasar }wallon }afa ta A.C Milan da
ke }asar Italiya
5 Kohi haram {ungiyar wasar }wallon }afa ta Arsenal da ke
}asar Ingila
6 Sun ba da gari Lokacin da wata }ungiyar wasa suka kasa
kamo abokan adawarsu bayan sun ba su ratar
maki
7 An wanke mai kashi,
ko an yi mai tsalki
Yi wa ]an wasa osi, ko zura wa ]an wasa
}wallo ta }ar}ashin }afafunsa
8 Ya je sayen kayan
miya
An yanke shi
9 Ya kashe mu, ko ya
kashe gwal
Ya kasa cin }wallo, bayan ya sami damar zura
ta a raga
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
144 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
10 An yi muna PDP An yi rashin adalci ko an nuna son kai
11 Sun ji matsi Gana wa wata }ungiyar }wallo azaba, ta
hanyar yanka, da kai matsanantan hari, da shan
timba
12 Ya hauta [an wasa ya taki }wallo ya juya da ita
13 Kare shi, ko tashi da
shi
Mai tsaron gida ya hana wucewa
14 Ya auna shi, ko ya
gwada shi
[an wasa ya kwarari gola ya fito, sai ya nemi
cin }wallo daga nesa
15 Gida, ko gida muke Filin wasar }ungiyar da ake goyon baya ake
buga wasar
16 Waje muke, ko
gidansu
{ungiyar da ake goyon baya ta ziyarci filin
abokan karawarta
17 Gida da daji, ko gida
da waje, ko mun yi
musu gida da daji
An cinye abokan karawa gidansu, da gidan
}ungiyar da ta lallasa su
18 Bai da kai [an wasan da ba ya sa kai ya doki }wallon
sama
19 Ku zo mu tafi [an wasa ya ja }wallo ya zura da gudu a bi shi
20 Ya }are [an wasa ya gaji, ko kuzarinsa ya rage.
21 A sawo Messi, ko
Ronaldo
Tsokanar abokan takara lokacin wani [an
wasa yana ciki, amma bai aikin da ya saba yi
ba
22 Igwai, ko sarki Henry lokacin da yana bugawa }ungiyar
Arsenal
23 Zuzu ko sarki Zidane lokacin da yana bugawa }ungiyar Real
Madrid
24 {wallo ba ta sonmu A cinye }ungiyar da ]an kallo ke goyon baya.
25 ‘Yan wasanmu ba su
nan
Wasu sun sami raunin da zai hana su buga
}wallo.
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
145 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
26 Ya yi caca Buga }wallo daga nesa, don gwada sa’a, ko
kutsawa cikin abokan fafatawa masu yawa,
don }o}arin wucewa da }wallo.
27 Ya sa shi talla A yi wa ]an wasa yankan wala}anci har ‘yan
jarida su ri}a nuna shi yayin share fage ko filin
tallace-tallace
28 Ya aika shi/bodi Ru]in ]an wasa, musamman idan ana ri}e da
}wallo za a yi kamar a yi dama da ya tafi, sai a
yi gefen hagu.
29 Zan neme ka Alwashin samun nasara daga magoya bayan
kulob-kulob a wata wasa da za a fafata.
30 Bushi Amfani da al}alin wasa ke yi da mabusa wajen
ba da umurni a cikin wasa
31 An bushe An tashi ko an kammala wasa
32 Hari Abokan karawa su ja }wallo da gudu rufe da
ido, suna neman gwal
33 Le [an wasa ya ba ]an gidansu }wallo, ba tare
da abokin karawa ya kar~e ba
34 Sa ido Zuwa kallon }wallon abokanin adawa domin
ganin yadda wasarsu za ta kaya
35 Ya hange6 [an wasa ya yi ritaya daga buga }wallo }afa.
36 Yanka Hikima ko dabarar wuce ]an wasa da }wallo
ba tare da ya kar~e ba
37 Ga ci ga yanka An cinye abokanin karawa, sannan an taka
musu leda
38 Mamaya A mamayi abokan karawa, tun ba su shirya ba
a buga firikik ko }wallo
39 Na saye [an wasa ya shirya kar~ar }wallon sama,
musamma wadda za a tare da gaba
6 An sarrafa kalmar aro ta ‘hang up’
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
146 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
40 Ya yi kwáánáá7 [an wasa ya rage kuzarin wasa kamar da.
41 Ya yi amai Gola ya kama }wallo ya saki, saboda ba ta
kamuwa, sabili da zafin shot ko bugu
Wa]annan jadawalai uku suna ]auke da wasu daga cikin kalmomi ko yankin jimla ko jimloli da
ke ha]uwa su samar da Hausar masu }wallon }afa a cikin garin Sakkwato. Ita wannan Hausar ta
}umshi Hausar gama-gari wadda ake iya samu a mafi yawan garuruwan }asar Hausa, da kuma
Hausa Basakkwaciya wadda ake amfani da ita a cikin garin Sakkwato kawai. Sai ha]in gambizar
Hausar masu }wallon }afa wadda ake hasashen ana amfani da ita a garin Sakkwato da wasu
garuruwan }asar Hausa. Sai dai idan muka lura da kyau, za mu fahimci cewa wannan Hausar ta
samu ne ta hanyar aron kalmomin harshen Ingilishi, ta hanyar yi musu kwaskwarima domin
dacewa da tsarin harshen Hausa. Kuma wa]annan kalmommin aro na }wallon }afa suna aiki cikin
bambance-bambancen karin harshe tamkar yadda kalmomin asali ke fuskantar rabe-rabe, saboda
kawai bambancin wurin zaman majiya harshe. Sannan kuma akan yi amfani da salon }ir}ira ta
hanyar }ir}ira daga kalmomin asali ko hikimar fa]a]a ma’anar kalmomin aro domin fassara
abubuwa sababbi wa]anda suka shafi }wallon }afa. Haka kuma, akasarin Hausar ta masu buga
}wallon }afa, ita ce mataki na farko kafin samuwar Hausar masu kallon }wallon }afa. A ta}aice,
an sami tasirin Hausar masu buga }wallon }afa a kan ta masu kallonta, saboda mafi yawan masu
buga }wallon suna kallon }wallayen da ake nunawa, na musamman }asashen waje.
8.0 Kammalawa
Binciken da aka gudanar gudummuwa ce a kan karin harshen Hausar masu }wallon }afa a cikin
garin Sakkwato. Bayanan da suka gabata sun nuna cewa akasarin masu buga }wallon }afa a garin
Sakkwato, suna kallon }wallo a gidajen kallon }wallo, sannan ana samun wa]anda ba su buga
}wallo a filayen wasanni, kuma ba su zuwa kallon }wallo a filayen buga ta, amma sai ga su suna
zuwa gidayen kallon }wallo. Saboda haka, muna iya cewa ana samun masu zuwa kallon }wallo
saboda yayi, wai an ce lokacin abu a yi shi. Wayewar kai ya taimaka wajen rage fa]ace-fa]ace a
tsakanin masu sha’awar bugawa ko kallon }wallon }afa, musamman kasancewar wa]anda suka fi
kowane mataki na cikin al’umma runguwar wannan yayin }wallon }afa matasa ne, kuma samari
maza. Daga }arshe, muna fatar wannan ma}ala ta bu]e sabon babin gudanar da zuzzurfan bincike
game da asalin Hausar masu }wallon }afa da abin da ya shafi dangantakarta da Hausar wasu
wasanni na daban, tare da duba bambancin karin harshe sosai a cikin Hausar masu }wallon }afa.
7An fa]a]a ma’anar dare da wuni ko barci zuwa ragewar samba tamkar a ce mai ko kitse ya yi kwana.
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
147 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
Manazarta
Bature, A. 1995. “Nazari kan {ir}irar Sababbin Kalmomi a Hausa”, BabbanTaron {arawa Juna
Sani na Biyar (5) kan Harshe da Adabida Al’adun Hausawa. Kano: Jami’ar Bayero.
[antumbishi, M.A. 2003. A Study of Hausa Slang in Kano Metropolis: A Sociolinguistic
Approach. Unpublished PhD Thesis, Sakkwato: Usmanu [anfodiyo
University.
[antumbishi, M.A. 2004. “Harshe, Al’umma da Kuma Zamananci”: Takardar {ara wa Juna
Ilimi da Aka Gabatar a Sashen Harsunan Nijeriya. Sakkwato: Jami’ar Usmanu
[anfodiyo.
Fage, U.U. 2002. Ire-iren Karin Harshen Hausa na Rukuni. Kano: Benchmark Publishers
Limited.
Garba, S.A. 2010. Hausa a Gidan Rediyon BBC. Kundin Digiri na Biyu, Sakkwato: Jamai’ar
Usmanu [anfodiyo.
{araye, M. 2003. Sabbin Kalmomi: Ingilishi Zuwa Hausa (Littafi na [aya), Cibiyar Nazarin
Harsunan Nijeriya, Kano: Jami’ar Bayero.
Sa’id, B. (Ed.). 2006. {amusunHausa. Kano:Cibiyar Nazarin Harsunan Nijeriya, Jami’ar
Bayero.
Sani, M.A.Z. 2003.Alfiyyar Mu’azu Sani 3: Karorin Harshen Hausa a Wa}e. Kano:
Benchmark Publishers Limited.
Sirajo, I.2001. Hausar Kasuwanci: Yanayin {ir}irar Sababbin Kalmomia Kasuwar Garin
Sakkwato. Kundin Digiri na Farko. Sakkwato:Jami’ar Usman [anfodiyo.
Skinner, N. 1965.{amus Na Turanci Da Hausa-English, Hausa Illustrated Dictionary (Babban Jagora Ga Turanci). Zaria: Northern Nigerian Publishing Company
Ltd.
Umar, M.M. 2005. Kasuwanci da Muhimmancinsa ga Al’ummar Hausawa. Kundin Digiri na
[aya, Sakkwato: Jami’ar Usmanu [anfodiyo.
Umar, M.M. 2012. Nazarin Sa}on G.S.M a Wayar Salular Hausawa. Kundin Digiri na Biyu,
Sakkwato: Jamai’ar Usmanu [anfodiyo.
Yakasai, S.A 2005. “Aro da {ir}ira: Nazarin Samuwar Sababbin Kalmomin Hausa a Jami’a
da Kuma Garin Sakkwato”: Ma}alar da Aka Gabatar a Sashen Nazarin Harsunan
Nijeriya. Sakkwato: Jami’ar Usmanu [anfodiyo.
DEGEL JOURNAL OF FACULTY OF ARTS AND ISLAMIC STUDIES, VOl. 12, (June 2016) ISSN: 0794-9316
148 http://www.degeljournal.org UDU SOKOTO
Yakasai, S.A 2007. “Dangantakar Harshe Da Al’umma: Nazarin Halaye Da [abi’un
Magana a Al’ummar Hausawa”: Ma}alar Da Aka Gabatar a Sashen
Harsunan Asiya da na Afrika. Beijing: Jami’ar Koyon Harsunan Waje.
Yakasai, S.A 2010. “Dangantakar Harshe Da Muhallin Magana: Nazarin Kan Matakan
Magana a Tsakanin Al’ummar Hausawa”. In Harsunan Nijeriya. Centre For
The Study of Nigerian Languages, Bayero University Kano: Volume XXII, Pp.
78-84.
Yakasai, S.A. 2012. Jagoran Ilmin Walwalar Harshe. Sokoto: GarkuwaMedia Services.
Yule, G. 1985. The Study of Language: An Introduction. Australia: Cambridge University
Press.