1

HARCERSKISŁOWNIK BIOGRAFICZNY

2

Rada Redakcyjna

prof. dr hab. Adam Massalski – przewodniczącyhm. Wanda Czarnota

prof. dr hab. Adam Dobrońskiprof. dr hab. Antonina Guryckaprof. dr hab. Andrzej Janowski

prof. dr hab. Andrzej Pankowiczprof. dr hab. Maria Straszewska

prof. dr hab. Ryszard Szwedprof. dr hab. Bogusław Śliwerski

dr Julia Tazbirhm. Katarzyna K. Traczyk

dr Janusz Wojtycza

Sekretarz redakcji: Izabela Lasek

3

HarcerskiSłownik

Biograficznytom II

pod redakcjąJanusza Wojtyczy

Warszawa 2008

4

Autorzy: Julian Borkowski, Marcin Braun, Beata Chomicz, Jadwiga Czachowska,

Wanda Czarnota, Józef Czyżowski, Grażyna D. Duchniak, Włodzimierz Dusiewicz,Albert Gajewski, Andrzej Glass, Małgorzata Jarosińska,

Kazimierz Jarzembowski, Agnieszka Kazek, Joanna Kita, Krzysztof Kubisz,Zofia Kubisz, Julian W. Kurek, Andrzej Lech, Bolesław Leonhard, Adam Massalski,

Piotr Matys, Marian Miszczuk, Marian Młodzikowski, Zbigniew R. Muszyński,Ignacy W. Nendza, Aleksander Niebudek, Stanisław Panek, Marian Pietrzykowski,

Marek Popiel, Michał Przychodzki, Anna Pytlińska-Spiss, Ludmiła Remi,Bogdan Radys, Andrzej Rembalski, Tadeusz F. Siuda, Jadwiga Skiba,

Marek Skrzydlewski, Joanna Sporczyk, Maria Straszewska,Teresa Śledziewska Levitt, Julia Tazbir, Barbara Wachowicz, Lesław J. Welker,

Jan W. Wodniecki, Janusz Wojtycza, Krzysztof Wojtycza, Robert Zadura,Leszek Zakrzewski, Paweł Zarembski

Recenzenci:prof. dr hab. Adam Massalski

prof. dr hab. Andrzej Pankowiczprof. dr hab. Janusz Tazbir

Redaktor: Agnieszka KazekOpracowanie wskazówek bibliograficznych: Agnieszka Rytel

Projekt okładki: Marek Skrzydlewski

© copyright Muzeum Harcerstwa

PROMOCJA CZYTELNICTWA

Zrealizowano ze środkówMinisterstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

oraz Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych

ISBN 978-83-923571-0-8t. 2 ISBN 978-83-923571-3-1

ISBN 978-83-60405-55-0

Wydawcy:Muzeum Harcerstwa

www.muzeum.harcerstwa.plMarron Edition

www.marronedition.eu

5

WSTĘPHarcerski Słownik Biograficzny, którego drugi tom oddajemy w ręce czytel-

ników, jest jedną z inicjatyw Muzeum Harcerstwa związanych ze zbliżającą sięsetną rocznicą powstania ruchu harcerskiego. Pierwszy tom, opublikowanyw 2006 roku, wywołał duże zainteresowanie i zyskał pozytywne oceny – takżeśrodowiska naukowego, zarówno historyków, jak i pedagogów. Jest to dla naszachętą do dalszych intensywnych wysiłków, aby utrzymać wysoki poziom edy-torski publikacji.

Wkład harcerstwa i jego przedstawicieli – działaczy oraz wychowanków – dokultury i nauki, a zwłaszcza pedagogiki, nie ulega wątpliwości. Jednak możnazauważyć, że ten dorobek nie jest w wystarczającym stopniu udokumentowa-ny naukowymi opracowaniami, przez co ulega rozproszeniu i zapomnieniu.

Harcerski Słownik Biograficzny jest pierwszym w dziejach ruchu harcer-skiego opracowaniem tego typu, przygotowanym z wykorzystaniem historycz-nego warsztatu naukowego. Lokuje się wśród innych podobnych wydawnictw,prezentujących wybitnych przedstawicieli poszczególnych profesji lub człon-ków korporacji. Leksykony takie stanowią niezastąpione i cenne źródło w warsz-tacie historyka, w tym przypadku zwłaszcza historyka oświaty i wychowania,a często są również interesującą lekturą dla miłośników historii. Nie bez zna-czenia jest też fakt, iż właśnie w harcerstwie ważną rolę pełnią wzory osobowe,przyjmujące postać zarówno patronów drużyn, jak i liderów poszczególnychśrodowisk harcerskich, osób znaczących i pozostawiających w pamięci wycho-wanków niezatarte wspomnienia.

Rada Redakcyjna postanowiła, że podejmie starania, aby w pierwszych trzechtomach znalazła się większość spośród nieżyjących już najwybitniejszych po-staci związanych z ruchem harcerskim. Powstanie w ten sposób swego rodzajupoczet, zbiorowy pomnik twórców harcerstwa, oddany do rąk czytelników w rokujubileuszu ruchu.

Podjęte zadanie przybliżenia czytelnikom sylwetek wybitnych działaczy i in-struktorów realizuje coraz liczniejszy zespół autorów, w skład którego wchodzązarówno profesjonalni historycy, jak i harcerscy historycy amatorzy, niejednokrot-nie od wielu lat z potrzeby serca wzbogacający dorobek harcerskiej historio-grafii swoimi opracowaniami. Warto podkreślić, że obecnie autorzy biogramówmogą korzystać z gromadzonych w Muzeum Harcerstwa w Warszawie, obszer-nych już, zbiorów biograficznych. Zapraszamy serdecznie do współpracy wszyst-kich chętnych. Prosimy również o nadsyłanie na adres Muzeum Harcerstwa

6

(00–491 Warszawa, ul. M. Konopnickiej 6, e-mail: muzeum.harcerstwa@zhp.pl)uwag i uzupełnień dotyczących biogramów już zamieszczonych. Zostaną oneuwzględnione w planowanym suplemencie, w którym znajdą się również przy-datne czytelnikom indeksy – nazwisk i miejscowości występujących w tekstachbiogramów.

Na treść Harcerskiego Słownika Biograficznego składają się biogramy dosto-sowane do standardu Polskiego Słownika Biograficznego. W załączonych wska-zówkach bibliograficznych wymieniono najważniejsze źródła – pozycje druko-wane i archiwalia – wykorzystane przez autorów (w kolejności wskazanej przezinstrukcję redakcyjną Polskiego Słownika Biograficznego: opracowania ogólne,opracowania, wydawnictwa źródłowe, wzmianki prasowe, archiwalia i źródłarękopiśmiennicze oraz relacje ustne). W wydawnictwie został przyjęty układholenderski, który zakłada, że w każdym kolejnym tomie biogramy są umiesz-czone w układzie alfabetycznym od A do Z.

W imieniu Rady Redakcyjnej Harcerskiego Słownika Biograficznego serdecz-nie dziękuję autorom i redakcji za trud przygotowania biogramów i opracowa-nia redakcyjnego kolejnego tomu naszego wydawnictwa.

Janusz Wojtycza

7

ACKERMANN Jadwiga

ADAMCIO Leopold

BACZYŃSKI Stanisław

BARTKIEWICZÓWNA Janina

BERKOWSKI Roman

BŁAŻEJEWSKI Wacław

BOGDAŃSKI Antoni

BRAUN Jerzy

BYTNAR Jan

CHODZIŃSKA Stanisława

CIECHANOWSKI Stanisław

CIERNIAKOWA Zofia

CZARNECKI Władysław

CZEKAŃSKI Zbigniew

CZERWIŃSKA Magdalena

DAWIDOWSKI Maciej Aleksy

DĄBROWSKI Juliusz

DERENGOWSKI Franciszek Tadeusz

DOMAŃSKI Lechosław

DUCHNIAKOWA Helena

DYDYŃSKA Anna

EUSTACHIEWICZ Lesław

EYCHHORN Natalia

FIEDLER Maria

FIRLIK Franciszek

FLORCZAK Zofia

FRELICHOWSKI Wincenty

FUSEK Witold

GARBACIK Józef

GLASS Henryk

GOŁASZEWSKI Czesław

GOŁOGÓRSKI Daniel

GOŁOŃSKI Jerzy

GRENDA Kazimierz

GROMSKI Antoni

HARSDORF Ewa

HARSDORF-BROMOWICZOWA Teresa

HERMACHOWA Urszula

KENIŻANKA Władysława

KORZENIOWSKI Rudolf

KOSSOWSKA Izydora

KOWALSKI Jarosław

KOZŁOWSKI Jerzy

KRAHELSKA Krystyna

KRÓL Tadeusz

KUKUCZKA Jerzy

LANGNER Władysław

LEPALCZYK Irena

LEWANDOWSKA Irena

LIS-KULA Leopold

MACHAŁOWA Natalia

MARSZAŁEK Leon

MARTYNOWICZÓWNA Władysława

MIROSZEWSKI Stanisław

MITERA Tadeusz

MOLENDA Bogusław

WYKAZ BIOGRAMÓW

8

NEKRASZ Władysław

NEKRASZOWA Natalia

NIEBUDEK Stefania

NOWAK-PRZYGODZKI Antoni

OLBROMSKI Antoni

OLEWIŃSKI Piotr

OLIZAR Bohdan

PANCEWICZ Bronisław

PAWŁOWSKI Eugeniusz

PIOTROWSKA Anna

POLAK Tadeusz

PYTLIŃSKA Bogdana

REMI Zenon

ROSSMAN Jan

RUDNICKI Aleksander

RYDAROWSKA Maria

SADOWSKI Andrzej

SIUDA Ryszard

SKORUPKA Ignacy

SKRZYPCZAK Jan

SOSNOWSKI Józef

STECKIEWICZ Maria

STUDZIŃSKI Gustaw

SULIGA Jan

SURZYCKI Jan

SZCZEPAŃCÓWNA Bronisława

SZLETYŃSKI Jerzy

SZLETYŃSKI Stefan

SZPUNAR Julian

SZYMAŃSKA Maria

ŚLEDZIEWSKA Halina

ŚLEDZIEWSKI Wacław

ŚLIWIŃSKI Walerian

ŚWITALSKA Maria

TOKARZ Alojza

UHL-KUBISZOWA Zofia

UKLEJSKA Maria

WACIÓRSKI Stefan

WALCISZEWSKA Maria

WĄSOWICZ Stanisław

WIZA Józef

WOCALEWSKA Zofia

WODNIECKI Władysław

WOŁOWSKA Zofia

WYRZYKOWSKI Kazimierz

ZAWADZKI Tadeusz

9

AAN — Archiwum Akt Nowychabp — arcybiskupAE — Akademia EkonomicznaAGH — Akademia Górniczo-HutniczaAK — Armia KrajowaAM — Akademia MedycznaAP — Archiwum PaństwoweArch. — ArchiwumArch. Kom. Hist. — Archiwum Komisji

HistorycznejArch. MH — Archiwum Muzeum Harcer-

stwa w WarszawieArch. MHW — Archiwum Muzeum Histo-

rycznego miasta stołecznego Warszawyart. — artystaAWF — Akademia Wychowania Fizyczne-

gob. — byłyBBWR — Bezpartyjny Blok Współpracy

z Rządemb.d. — brak datybibl. — bibliotekaBIP — Biuro Informacji i Propagandybł. — błogosławionyBłażejewski Bibliografia 1911–1960 —

Błażejewski W. Bibliografia harcerska1911–1960, Warszawa 1981

Błażejewski Z dziejów — Błażejewski W.Z dziejów harcerstwa polskiego (1910––1939), Warszawa 1985

b.m.w. — brak miejsca wydaniabp — biskupBroniewski Całym życiem — Broniewski S.

Całym życiem. Szare Szeregi w relacjinaczelnika, Warszawa 1983

CAW — Centralne Archiwum Wojskowecz. — częśćdok. — dokumentdz. harc. — działacz harcerskifot. — fotografiaG. — GdańskGaweł Harcerska sztafeta — Gaweł T. Har-

cerska sztafeta pokoleń. Biogramy in-struktorów ZHP w Chorągwi Krakow-skiej, Kraków 1991

Gaweł Pełnili służbę — Gaweł T. Pełnilisłużbę. Komendanci Krakowskiej Cho-rągwi ZHP, Kraków 1989

Gaweł Pokłon tym, którzy tworzyli —Gaweł T. Pokłon tym, którzy tworzyli...Instruktorzy Chorągwi KrakowskiejZHP, Kraków 1999

gen. — generał„Harc.” — „Harcerstwo”Harcerki 1911–1939 — Harcerki 1911–

–1939. Historia, program, wychowanie,red. J. Raniecka-Bobrowska, Warszawa1990

Harcerki 1939–1945 — Harcerki 1939–1945,red. K. Wyczańska, wyd. 2, Warszawa1983

Harcerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki— Harcerki 1939–1945. Relacje – pa-miętniki, red. K. Wyczańska, Warszawa1985

hm. — harcmistrz, harcmistrzyni„HR” — „Harcerz Rzeczypospolitej” [mie-

sięcznik wydawany w latach 1981–1989]IH PAN — Instytut Historii Polskiej Aka-

demii Nauk

WYKAZ SKRÓTÓWOprócz przedstawionych poniżej w Harcerskim Słowniku Biograficznym zastosowa-

no przyjęte w jęz. polskim i powszechnie używane skróty i skrótowce.

10

inf. — informacjainst. — instytutJabrzemski Harcerze — Jabrzemski J.

Harcerze z Szarych Szeregów, Warsza-wa 1997

Jankowski Harcerstwo Pomorza — Jan-kowski J. Harcerstwo Pomorza Gdań-skiego i Kujaw 1911–1945, Warszawa1987

Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmi-strzynie i harcmistrze, Kr. 2006 — Ja-rzembowski K., Kuprianowicz L. Harc-mistrzynie i harcmistrze Związku Har-cerstwa Polskiego mianowani w latach1920–1949, Kraków 2006

Jarzembowski, Kuprianowicz Materiały —Jarzembowski K., Kuprianowicz L. Ma-teriały do „Księgi harcmistrzyń i harc-mistrzów Związku Harcerstwa Polskie-go mianowanych w latach 1920–1949”,„Harcerstwo” 1997–1998 [wkładka]

jęz. — językK. — Kielcekard. — kardynałKat. — KatowiceKEN — Komisja Edukacji NarodowejKIMB — Koło Instruktorów im. Mieczy-

sława BemaKom. Hist. — Komisja HistorycznaKOP— Korpus Ochrony PograniczaKPH – Koło Przyjaciół HarcerstwaKr. — KrakówKRN — Krajowa Rada Narodowakrypt. — kryptonimks. — ksiądzKUL — Katolicki Uniwersytet LubelskiKurowska Szare Szeregi — Kurowska M.

Szare Szeregi w Krakowie 1939–1945,„Krzysztofory”. Zeszyty Naukowe Mu-zeum Historycznego Miasta Krakowa1978, z. 5, s. 59–89

l. — lataL. — LondynLeksykon — Leksykon harcerstwa, red.

O. Fietkiewicz, Warszawa 1988Leonhard Kalendarium — Leonhard B.

Kalendarium z dziejów harcerstwa kra-kowskiego 1910–1950, Kraków 2001

LOPP — Liga Obrony Przeciwpowietrzneji Przeciwgazowej

Lub. — LublinLw. — LwówŁ.— Łódźm. — miastom. st. — miasto stołeczneMałopolski słownik — Małopolski Słownik

Biograficzny Uczestników Działań Nie-podległościowych 1939–1956, red. T. Gą-siorowski [i in.]

Materiały do HSB — Materiały do Harcer-skiego Słownika Biograficznego, red.O. Fietkiewicz, „Harcerstwo” 1994–1996[wkładka]

międzyn. — międzynarodowyMileska Materiały do historii — Mileska

M. I. Materiały do historii krakowskie-go harcerstwa żeńskiego w latach 1911––1939, 2 t., Kraków 2003–2004

min. — ministerstwoMin. WRiOP — Ministerstwo Wyznań Re-

ligijnych i Oświecenia Publicznegomjr — majormps — maszynopisNKWD — Narodnyj Komissariat Wnu-

triennich DiełNRH — Naczelna Rada HarcerskaNSZZ — Niezależny Samorządny Związek

ZawodowyOH ZMP — Organizacja Harcerska Związ-

ku Młodzieży Polskiejoprac. — opracowanieP. — PoznańPAN — Polska Akademia NaukPankowicz, Wojtycza Informator — Panko-

wicz A., Wojtycza J. Informator statys-tyczny do dziejów społeczno-gospodar-czych Galicji. Skauting polski w Galicjiw latach 1911–1918, red. H. Madurowicz--Urbańska, Kraków–Warszawa 2000

państw. — państwowyPAU — Polska Akademia UmiejętnościPCK — Polski Czerwony Krzyżpers. — personalnyphm. — podharcmistrz, podharcmistrzynipierw. — pierwotniePKP — Polskie Koleje Państwowe

11

PKWN — Polski Komitet Wyzwolenia Na-rodowego

PLAN — Polska Ludowa Akcja Niepodle-głościowa

płk — pułkownikp.o. — pełniący obowiązkipolit. — politechnikaPolit. Krak. — Politechnika KrakowskaPolit. Lwow. — Politechnika LwowskaPolit. Warsz. — Politechnika Warszawskapoł. — połowapor. — porucznikPorębski Krakowskie — Porębski S. Kra-

kowskie Szare Szeregi, Kraków 1985POS — Polska Organizacja Skautowapow. — powiatPOW — Polska Organizacja Wojskowapowiat. — powiatowypoz. — pozycjapp — pułk piechotyppłk. — podpułkownikppor. — podporucznikPPR — Polska Partia RobotniczaPPS — Polska Partia SocjalistycznaPRL — Polska Rzeczpospolita Ludowapryw. — prywatnyprzysp. wojsk. — przysposobienie woj-

skowePSB — Polski Słownik Biograficznypseud. — pseudonimPSZ — Polskie Siły ZbrojnePTTK — Polskie Towarzystwo Turystycz-

no-Krajoznawczepw. — pod wezwaniemPZPR — Polska Zjednoczona Partia Robot-

niczaRAF — Royal Air Forcered. — redakcjaref. — referatRGO — Rada Główna Opiekuńczarks — rękopisRossman, Zawadzka Tadeusz Zawadzki —

Rossman J., Zawadzka A. Tadeusz Za-wadzki „Zośka”, Warszawa 1991

RP — Rzeczpospolita PolskaRz. — RzeszówSeweryn-Spławska Harcerki w ZHP — Se-

weryn-Spławska W. Harcerki w Związku

Harcerstwa Polskiego. Początki i osiąg-nięcia w Kraju oraz lata 1939–1949 pozaKrajem, Londyn 1993

SGGW — Szkoła Główna GospodarstwaWiejskiego

SGPiS — Szkoła Główna Planowania i Sta-tystyki

Sikorski Harcerskie odznaki — Sikorski T.Harcerskie odznaki honorowe 1916–1988,Kraków 1911

spraw. — sprawozdaniesygn. — sygnaturaSzare Szeregi — Szare Szeregi. Harcerze

1939–1945, red. J. Jabrzemski, 3 t., War-szawa 1988

Szare Szeregi. Ocalałe dokumenty – SzareSzeregi. Związek Harcerstwa Polskiegow czasie II wojny światowej. Ocalałe do-kumenty, oprac. J. Rossman, Londyn1982

SZP — Służba Zwycięstwu Polskit. — tomT. — Toruńtow. — towarzystwoTPD — Towarzystwo Przyjaciół DzieciTWP — Towarzystwo Wiedzy Powszech-

nejUAM — Uniwersytet im. Adama Mickie-

wicza w Poznaniu (od 1955)UB — Urząd BezpieczeństwaUJ — Uniwersytet JagiellońskiUJK — Uniwersytet Jana Kazimierza we

Lwowie (od 1919)UŁ — Uniwersytet ŁódzkiUMCS — Uniwersytet Marii Curie-Skło-

dowskiej w LublinieUMK — Uniwersytet Mikołaja Kopernika

w ToruniuUNESCO — United Nations Educational,

Scientific and Cultural Organisationuniw. — uniwersytetUniw. Lwow. — Uniwersytet Lwowski (do

1919)Uniw. Pozn. — Uniwersytet Poznański (do

1939)ur. — urodzonyUSB — Uniwersytet Stefana Batorego w Wil-

nie (od 1919)

12

USC — Urząd Stanu CywilnegoUW — Uniwersytet Warszawskiw. — wiekW. — WarszawaWAGGGS — World Association of Girl

Guides and Girl Scoutswłaśc. — właściwiewoj. — województwowojew. — wojewódzkiWOSM — World Organization of Scout

MovementWP — Wojsko Polskie„WPH” — „Wojskowy Przegląd Histo-

ryczny”Wr. — WrocławWSK — Wojskowa Służba KobietWSP — Wyższa Szkoła PedagogicznaWSS — Wojskowa Służba Społeczna„WTK” — „Wrocławski Tygodnik Kato-

lików”„WU” — „Wiadomości Urzędowe” [ZHP]WWP — Wolna Wszechnica Polskawych. fiz. — wychowanie fizycznewydz. — wydziałWŻDH — Warszawska Żeńska Drużyna

Harcerskaz. — zeszyt

zam. — zamieszkałyZawadzka Dzieje harcerstwa — Zawadz-

ka A. Dzieje harcerstwa żeńskiego w Pol-sce 1911–1948/1949, Warszawa 2004

Zawadzka Gawędy — Zawadzka A. Gawę-dy o tych, które przewodziły, 3 cz., War-szawa 1999–2000

Zawadzka Harcerstwo żeńskie — Zawadz-ka A. Harcerstwo żeńskie w Warszawiew latach 1911–1949, Warszawa 1995

ZBoWiD — Związek Bojowników o Wolnośći Demokrację

zesp. — zespółZHP — Związek Harcerstwa PolskiegoZHPnW — Związek Harcerstwa Polskiego

na WschodzieZHPpgK — Związek Harcerstwa Polskie-

go poza granicami KrajuZHR — Związek Harcerstwa Rzeczypospo-

litejzm. — zmarłyZMP — Związek Młodzieży PolskiejZNiO — Zakład Narodowy imienia Osso-

lińskichZNP — Związek Nauczycielstwa Polskie-

goZWZ — Związek Walki Zbrojnej

13

AACKERMANN Jadwiga Paulina (1901–

–1985), profesor doktor habilitowany, histo-log, harcmistrzyni, komendantka Krakow-skiej Chorągwi Żeńskiej (1923–1926).

Urodziła się 17 II 1901 r. w Krakowiejako córka Adama (1870–1942, doktora me-dycyny) i Eugenii z Sulczewskich (1882––1946). Miała cztery siostry: Eugenię (żonęEdwarda Fąferka, właściciela hurtowni,zamordowanego w Auschwitz), Janinę (za-mężną Karpińską, zatrudnioną w biurzeInst. Ekspertyz Sądowych w Krakowie),Irenę (1905–1945, zamężną Sławikowską)i Marię (zamężną Ziemiańską, sekretarzatygodnika „Przekrój”) oraz brata Adama(1910–1974, inżyniera metalurga, żołnie-rza I Korpusu PSZ w Szkocji).

W l. 1907–1911 uczyła się w Szkole Po-wszechnej Heleny Strażyńskiej w Krakowie,a następnie w Gimnazjum im. A. Mickie-wicza, w którym w 1919 r. zdała maturę.W tymże roku rozpoczęła studia na Wydz.Filozoficznym UJ w zakresie nauk biolo-gicznych i chemii. Równocześnie ukończyław l. 1923–1924 Studium Pedagogiczne UJ.W 1924 r. uzyskała absolutorium i rozpo-częła studia doktoranckie. Tytuł doktorafilozofii otrzymała w 1927 r. na podstawiepracy pt. O wchłanianiu lecytyny w jelicie.Już w 1920 r. rozpoczęła pracę zawodowąjako demonstratorka w Zakładzie Histolo-gii przy Wydz. Lekarskim UJ. W kwietniu1921 r. została mianowana młodszym asy-stentem i w tym charakterze pracowała dokońca września 1928 r.

Do skautingu wstąpiła w 1915 r. W 1918 r.została drużynową drużyny zuchów złożo-nej z uczennic szkół powszechnych i gimna-zjów Krakowa w wieku do 12 lat. W grud-

niu tegoż roku opublikowała w miesięcz-niku młodzieży żeńskiej krakowskich szkółśrednich „Nowe Życie” artykuł Jak wy-obrażam sobie obowiązki młodej dziewczy-ny w chwili obecnej. We wrześniu 1919 r.jej drużyna została przekształcona w I Dru-żynę Harcerek im. Królowej Jadwigi, któradziałała do marca 1920 r. Kiedy w kwietniu1920 r. II Krakowska Drużyna Harcerek im.Emilii Plater została połączona z III Kra-kowską Drużyną Harcerek im. NarcyzyŻmichowskiej, objęła funkcję drużynowejtej drużyny. Z dniem 9 XII 1920 r. otrzy-mała stopień instruktorski przodownicy.W 1921 r. wzięła udział w kursie instruk-torskim Głównej Kwatery Żeńskiej w Ry-dzynie Wielkopolskim. 1 III 1923 r. otrzy-mała stopień podharcmistrzyni (po zmianiesystemu stopni – harcmistrzyni). 22 XII1923 r. została mianowana komendantkąKrakowskiej Chorągwi Żeńskiej. Pełniąc tęfunkcję, zwracała szczególną uwagę nawłaściwe przygotowanie do pracy druży-nowych, rozwinęła też na terenie chorąg-wi akcję letnią. Komendantką chorągwibyła do 1926 r., następnie została zastęp-czynią komendantki chorągwi oraz refe-rentką kursów i obozów.

W sierpniu 1925 r. w Jachówce prowa-dziła obóz instruktorski (pierwszy w Kra-kowskiej Chorągwi Żeńskiej obóz pod na-miotami), a w 1926 r. była zastępczyniąkomendantki hm. Henryki Braunowej nakursie instruktorskim w Waksmundziek. Nowego Targu oraz wzięła udział w kon-ferencji instruktorskiej w SromowcachWyżnych, gdzie wspólnie z WładysławąKeniżanką referowała sprawę Zlotu Na-rodowego w 1928 r. W 1924 r. powołano jąw skład NRH, ponownie wybrano ją doNRH w 1925 i 1926 r. Jako komendantkachorągwi należała z urzędu do ZarząduOddziału Krakowskiego ZHP, później byław jego skład wybierana w 1926 i 1927 r.W 1929 r. została zwolniona z ZHP na włas-ną prośbę. Poświęciła się pracy naukowej.

W 1928 r. została mianowana starszymasystentem. W maju 1939 r. zamknęła prze-

ACKERMANN JADWIGA

14

ACKERMANN JADWIGA

wód habilitacyjny na podstawie pracy Ba-dania histochemiczne nad zawartością li-pidową i karotenoidową jelita zimującejżaby i została mianowana docentem.

Wobec nieobecności kierownika Zakła-du Histologii UJ prof. Stanisława Maziar-skiego zabezpieczyła na początku września1939 r. całe mienie zakładu, sprzęt badaw-czy i bibliotekę. Do końca września 1939 r.pracowała w szpitalu PCK mieszczącym sięprzy ul. Skarbowej. Nadal opiekowała sięmajątkiem Zakładu Histologii, znajdują-cym się w kamienicy przy ul. Wielopole 15.Utrzymywała także kontakt z ZakłademChemii Lekarskiej przy ul. Kopernika 7.Z uwagi na trudne warunki materialnepodjęła pracę jako księgowa i ekspedient-ka w firmie swego szwagra E. Fąferko. Od1941 r. pracowała jako ekspert toksykologw Zakładzie Chemii Lekarskiej, funkcjonu-jącym wówczas jako Oddział ChemicznyInst. Medycyny Sądowej w Krakowie. Byłatu zatrudniona do 18 I 1945 r. Przygoto-wała szereg prac badawczych z zakresuchemii toksykologicznej. Wspólnie z kie-rownikiem tej placówki dr. Janem Z. Ro-blem opracowała m.in.sposób wykrywaniazwiązków pochodnych kwasu barbiturowe-go oraz szczawiowego w narządach ludz-kich. Przez cały okres II wojny światowejbrała udział w tajnym nauczaniu studen-tów, współpracując ściśle z rektorem UJprof. S. Maziarskim.

W styczniu 1945 r. powróciła do pracyw Zakładzie Histologii UJ jako starszy asys-tent. Od lutego do sierpnia 1945 r. byłakontraktowym adiunktem, a od listopada1945 do końca sierpnia 1946 r. starszymasystentem. Prowadziła wykłady na Wydz.Lekarskim (histologia) i Wydz. Przyrodni-czo-Matematycznym UJ (biologia, histolo-gia) oraz zajęcia z asystentami służby zdro-wia m. Krakowa (1945–1947). W grudniu1946 r. ponownie została adiunktem; w tymcharakterze pracowała do końca sierpnia1951 r. W styczniu 1950 r. Zakład Histolo-gii został przeniesiony do Akademii Lekar-skiej (później AM). Tu Ackermannówna

pracowała początkowo jako I zastępca kie-rownika prof. S. Maziarskiego, a od 1951 r.jako p.o. kierownika zakładu. W 1953 r.została kierownikiem katedry oraz kierow-nikiem Zakładu Histologii AM. W 1953 r.otrzymała tytuł profesora nadzwyczajne-go, a w 1964 r. – tytuł profesora zwyczaj-nego. W roku akademickim 1954/1955była zastępczo prorektorem AM ds. nauki.W l. 1953/1954 oraz 1955/1956 pełniłafunkcję prodziekana Wydz. LekarskiegoAM. W 1957 r. prowadziła kursy dokształ-cające dla felczerów. Od 1969 r. była kie-rownikiem Zakładu Histologii Inst. Bio-logiczno-Morfologicznego AM, a od grudnia1969 do końca września 1971 r. przewod-niczyła tam Radzie Inst.

Była członkiem Oddziału KrakowskiegoPAN, uczestnicząc w pracach Komisji: Bio-logicznej, Nauk Morfologicznych i NaukZoologicznych. Organizowała międzynaro-dowe sympozja i kongresy. W czasie swojejdługoletniej pracy na uczelni wychowałakilku profesorów i wielu doktorów specja-lizujących się w histologii. Opublikowaławiele prac naukowych, głównie w czasopi-smach lekarskich. Przed 1939 r. pracowa-ła w Zarządzie Tow. Asystenckiego UJ,gdzie wybrano ją na sekretarza, a następ-nie wiceprezesa. Po wojnie współpracowa-ła w zakresie nauk przyrodniczych zeSzkołą Pracy Społecznej w Górkach Wiel-kich. Należała do wielu stowarzyszeń i to-warzystw naukowych. Od 1950 r. byłaczłonkiem Polskiego Tow. Anatomicznego(później Tow. Histologiczne i Cytochemii),przewodniczącą Oddziału Krakowskiegooraz członkiem Zarządu Głównego. Uczest-niczyła w pracach redakcji „Folia Morpho-lohia” i „Folia Biologica”. W 1971 r. prze-szła na emeryturę.

Zmarła po długiej chorobie 20 IV 1985 r.w Krakowie i została pochowana w grobow-cu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim.

Była odznaczona Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski (1959), ZłotymKrzyżem Zasługi (1953), Brązowym Meda-lem „Za Długoletnią Służbę” (1938) oraz

15

ACKERMANN JADWIGA — ADAMCIO LEOPOLD

Odznaką „Za Wzorową Pracę w SłużbieZdrowia”.

Nie założyła rodziny, opiekowała się sy-nem owdowiałej siostry.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 15; — Harcerki1911–1939; Leonhard Kalendarium; MileskaMateriały do historii; — Ackermann J. [Wspo-mnienie z okresu II wojny światowej], w: Relacjepracowników UJ o ich losach osobistych i dzie-jach uczelni w czasie II wojny światowej, oprac.J. Michalewicz, Kr. 2005, s. 143–145, Z Prac Ar-chiwum UJ, Seria F, Varia, t. 5; IV Spraw. za r. 1924[Zarząd Oddziału ZHP w Kr.], [Kr. 1925], s. 2, 5––8; V Spraw. NRH za r. 1924, W. [1925], s. 59;V Spraw. za r. 1925 [Zarząd Oddziału ZHP w Kr.],[Kr. 1926], s. 3, 12–14; VI Spraw. Zarządu Od-działu ZHP w Kr. za r. 1926, „Wiadomości Har-cerskie” 1927, nr 1, s. 2–24; — Arch. UJ: teczkipers. i rks. J. Ackermann; Arch. AM w Kr.: tecz-ka pers. J. Ackermann; — inskrypcje na grobow-cu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim w Kra-kowie.

Jadwiga Skiba

ADAMCIO Leopold, pseud. Julian, Ka-rol, Mieczysławski, Romanowski (1904––1978), nauczyciel, harcmistrz, komendantWołyńskiej Chorągwi Harcerzy (1937––1939) i Wołyńskiej Chorągwi Szarych Sze-regów „Ul Gleba” (1939–1940).

Urodził się 18 XII 1904 r. w Przemyśluw rodzinie robotniczej Józefa oraz Marce-li z Kaczkowskich, był najstarszy z pięcior-ga rodzeństwa. W l. 1915–1924 uczył sięw szkole powszechnej, a następnie II Państw.Gimnazjum im. prof. Kazimierza Moraw-skiego w Przemyślu. Od września 1916 r.należał do gimnazjalnej I Drużyny Harce-rzy im. Dezyderego Chłapowskiego. Popewnym czasie został jej drużynowym i pro-wadził ją do 1924 r. Wiosną 1918 r. zostałczłonkiem Harcerskiego Klubu Sportowe-go (HKS) „Czuwaj”. Jako 14-latek wstąpiłteż w szeregi przemyskiej grupy POW, skąd

przeszedł do tzw. Legii Studenckiej. W jejszeregach pod pseud. Julian i Karol brałudział w walkach z Ukraińcami o Prze-myśl, Lwów i Małopolskę Wschodnią.

Po maturze w 1924 r. rozpoczął studiahumanistyczne na UJK we Lwowie, jed-nak niebawem musiał je przerwać z powo-du trudnej sytuacji materialnej rodziny.Podjął wówczas pracę nauczyciela w SzkolePowszechnej w Błażku (wiosce na Lubelsz-czyźnie). Wkrótce wrócił na uczelnię i ukoń-czył studia w zakresie historii i geografii,uzyskując w 1929 r. tytuł magistra filozo-fii. W czasie studiów był członkiem zarzą-du HKS „Czuwaj” (1924–1928 i 1931).Współpracował z Komendą Hufca i Ko-mendą Chorągwi we Lwowie, gdzie zało-żył HKS i był jego kierownikiem w l. 1928––1931. Po studiach odbył służbę wojskowąw Szkole Podchorążych Rezerwy Piechotyw Nisku. W styczniu 1932 r. otrzymał sto-pień podporucznika.

Potem pracował jako bezpłatny prak-tykant, a następnie nauczyciel kontrakto-wy w gimnazjach w Przemyślu i Żółkwi.W r. 1931/1932 trafił do Chełmży, gdziezostał nauczycielem etatowym Państw.Gimnazjum Humanistycznego. Włączył siętu w pracę harcerską. 11 II 1932 r. otrzy-mał stopień podharcmistrza. W marcu1932 r. uzyskał przydział do Chorągwi Po-morskiej, gdzie objął 24. Pomorską Druży-nę w Chełmży, którą prowadził do końcalutego 1934 r. W maju 1932 r. został hufco-wym Hufca Harcerzy w Chełmży. Latemtegoż roku wziął udział w Międzyn. ZlocieSkautów Wodnych w Garczynie. W stycz-niu 1933 r. wszedł w skład Komendy Po-morskiej Chorągwi Harcerzy, w której do1934 r. był kierownikiem Wydz. Wych. Fiz.i Przysp. Wojsk. W 1933 r. został mianowa-ny przez Kuratora Okręgu SzkolnegoPoznańskiego instruktorem objazdowymdrużyn harcerskich na terenie woj. pomor-skiego. Wtedy pracował już w Państw. Gim-nazjum im. M. Kopernika w Toruniu, gdziew okresie 21 I–30 IV 1934 r. był drużyno-wym VI Drużyny Harcerzy im. Zawiszy

16

ADAMCIO LEOPOLD

Czarnego, tzw. „Czarnej Szóstki” oraz człon-kiem komendy hufca. W styczniu 1934 r.został członkiem podkomisji próby pod-harcmistrzowskiej przy Komendzie Chorą-gwi Pomorskiej. Od kwietnia do czerwcategoż roku był urlopowany z pracy harcer-skiej, potem ustąpił z funkcji. ZorganizowałHKS w Toruniu i od czerwca 1934 r. był jegoprezesem.

Jesienią 1934 r. został przeniesiony doRównego, gdzie był profesorem tamtejsze-go gimnazjum. W październiku tegoż rokuotrzymał przydział do Wołyńskiej Chorą-gwi Harcerzy, gdzie w listopadzie został za-stępcą komendanta i kierownikiem Wydz.Drużyn Harcerskich Komendy Chorągwioraz okręgowym instruktorem harcerskimw Kuratorium Okręgu Szkolnego Wołyń-skiego. 10 I 1935 r. otrzymał stopień harc-mistrza. W czerwcu 1937 r. został p.o. ko-mendanta Wołyńskiej Chorągwi Harcerzy,co przedłużono na kolejny rok; równocze-śnie był kierownikiem Wydz. KształceniaStarszyzny Komendy Chorągwi Wołyńskiej.

W marcu 1939 r. został zmobilizowanyz równoczesnym awansowaniem do stopniaporucznika. We wrześniu 1939 r. walczyłw szeregach Batalionu Piechoty KOP „Ho-ryń” jako adiutant dowódcy. Po wkroczeniuwojsk sowieckich uniknął niewoli i podjąłpracę w sowieckim szkolnictwie we Lwo-wie. Gdy 22 IX 1939 r. powołano HarcerskąOrganizację Niepodległościowo-Wojskową,wszedł w skład jej kierownictwa, a w grud-niu tegoż roku, po wejściu organizacji doSzarych Szeregów, został I zastępcą komen-danta ich Obszaru Wschodniego, kierującnadal Chorągwią Wołyńską, czyli „UlemGleba”. Po aresztowaniu w marcu 1940 r.komendanta obszaru hm. Wilhelma Słabe-go objął jego funkcję i pod pseud. Mieczy-sławski i Romanowski kierował ObszaremWschodnim do 14 V 1940 r., kiedy zostałaresztowany przez NKWD, a następnieosadzony w lwowskim więzieniu Brygid-ki. W czerwcu 1941 r. po napaści niemiec-kiej na ZSRR udało mu się wydostać z wię-zienia. Pracował jako robotnik w ogrodach

znacjonalizowanych, a potem w ZarządzieNieruchomości. Zaangażował się w tajnymnauczaniu i podjął dalszą walkę w szere-gach AK. Od marca 1942 r. był zastępcąszefa Oddziału IIA Komendy Obszaru III(Lwów). 11 XI 1943 r. został awansowanydo stopnia kapitana. W czasie akcji „Bu-rza” wziął udział w walkach o miasto. Pozajęciu Lwowa przez wojska sowieckie uda-ło mu się uniknąć dekonspiracji i ponow-nego uwięzienia.

Kiedy skończyły się działania zbrojne natym terenie, wrócił do Przemyśla. Praco-wał jako nauczyciel w Państw. Gimnazjumi Liceum Handlowym. Objął funkcję pre-zesa HKS „Czuwaj”. Był tu jednak zbytznany, więc przeniósł się do Wałbrzycha,gdzie od kwietnia 1946 r. pracował w Państw.Gimnazjum i Liceum im. Bolesława Lima-nowskiego, początkowo jako zastępca, a na-stępnie dyrektor szkoły. W październiku1950 r. został mianowany zastępcą dyrek-tora Państw. Szkoły Administracyjno-Go-spodarczej w Gdyni. Od września 1951 dowrześnia 1952 r. był dyrektorem Państw.Technikum Statystycznego, z którego poreorganizacji powstały Technikum Staty-styki i Technikum Handlu Zagranicznego.Na ich bazie w 1958 r. utworzono Techni-kum Ekonomiczne i Zasadniczą Szkołę Han-dlową oraz Państw. Szkołę Ekonomiczną,których dyrektorem był do końca pracy za-wodowej. W 1969 r. przeszedł na emery-turę.

Od kwietnia 1951 r. był kandydatemPZPR. Był także członkiem ZNP, należałdo Polskiego Związku Filatelistycznego(PZF), gdzie pełnił funkcję prezesa koła.

Zmarł 1 VII 1978 r. w Gdańsku, zostałpochowany w Gdyni.

Był odznaczony Krzyżem SrebrnymOrderu Virtuti Militari (1939), KrzyżemKawalerskim Orderu Odrodzenia Polski(1958), Złotym Krzyżem Zasługi, SrebrnymKrzyżem Zasługi (1936), Krzyżem AK,Krzyżem Partyzanckim (1975), odznaka-mi: „Gwiazda Przemyśla”, „Orlęta Lwow-skie”, harcerską Odznaką „Wdzięczności”

17

ADAMCIO LEOPOLD — BACZYŃSKI STANISŁAW

(1936), Odznaką XX-lecia Hufca we Lwo-wie (1932), Odznaką Harcerstwa Przemy-skiego (1932), Odznaką XXV-lecia ZHP,Złotą Odznaką PZF, Odznaką X-lecia Służ-by Harcerskiej (1932).

W 1935 r. poślubił Janinę Rabę ze Lwo-wa. Miał córkę Marię (zamężną Adamcio--Deptulską, lekarkę, zam. w Gdyni).

— Mazur G., Węgierski J. Konspiracja lwow-ska 1939–1944. Słownik biograficzny, Kat.1977; — Jankowski Harcerstwo Pomorza; Kra-kowski S. Tropami przemyskiego harcerstwa,Przemyśl 1998; Słowik S. Polskie życie sportowew Toruniu w okresie międzywojennym (1920––1939), T. 2000; Szare Szeregi; – Legeń L. Doj-rzewanie w walce. Wspomnienia żołnierza „Li-powicy”, Wr. 1989; Spraw. Zarządu OddziałuPomorskiego ZHP za r. 1932, T. 1933; — „DzieńPomorski” 1934, nr 123; „Harc.” 1994, nr 9;„Monitor Polski” 1936, nr 263; „WU” 1932,nr 2, 10; 1934, nr 2, 9, 10; 1935, nr 2; 1936, nr 2;1937, nr 1, 5, 7; — AAN: zesp. ZHP 1913–1939,t. 1215–1217, 1219, 1222; Arch. Zespołu SzkółAdministracyjno-Ekonomicznych w Gdyni:życiorys L. Adamcio.

Lesław J. Welker

BBACZYŃSKI Stanisław (1908–1983),

nauczyciel, hufcowy Hufca Harcerzy w Li-manowej (1933–1939), harcmistrz.

Urodził się 4 XI 1908 r. w Limanowejw rodzinie Michała (urzędnika sądowego)i Marii z Czeczotków. Wkrótce przeniósł sięz rodziną do Krosna. Szkołę powszechnąukończył w 1923 r., a egzamin maturalnyzłożył w seminarium nauczycielskim w maju1929 r. W 1921 r. wstąpił do III DrużynyHarcerzy im. Księcia Józefa Poniatowskie-

go w Krośnie. W 1924 r. został drużynowymDrużyny im. Karola Chodkiewicza w Kro-śnie, którą kierował do sierpnia 1929 r.Uczestniczył w I Zlocie Narodowym Har-cerzy w Warszawie w lipcu 1924 r.

We wrześniu 1929 r. podjął pracę w cha-rakterze nauczyciela kontraktowego w Roz-toce, skąd już w listopadzie tegoż roku zo-stał przeniesiony do Szkoły Powszechnejw Limanowej. Tutaj zorganizował I Dru-żynę Harcerzy im. T. Kościuszki, którąprowadził do grudnia 1935 r. Stała się onazaczątkiem powołanego w 1933 r. HufcaHarcerzy w Limanowej, obejmującego w tymczasie Limanową (2 drużyny), Dobrą,Mszanę Dolną (2 drużyny) i Rabkę (2 dru-żyny). Hufcem tym Baczyński kierował dowybuchu wojny.

Od sierpnia 1931 r. do września 1932 r.odbywał służbę wojskową w Batalionie Pod-chorążych Rezerwy Piechoty nr 5a w Cie-szynie, którą ukończył w stopniu kapralapodchorążego (w styczniu 1935 r. zostaławansowany do stopnia podporucznika re-zerwy). Następnie wrócił do pracy w szko-łach powszechnych w Limanowej oraz Mor-darce, gdzie przez rok był kierownikiem.W 1931 r. prowadził pierwszy obóz limanow-skich harcerzy w Szczawie, a w 1935 r. kie-rował zgrupowaniem obozów w Łososinie(złożonym z kursu zastępowych, obozu sta-łego i kolonii zuchowej) oraz uczestniczył– na czele 28-osobowej limanowskiej dru-żyny zlotowej – w Jubileuszowym ZlocieHarcerstwa Polskiego w Spale. W lipcu1936 r. zorganizował w Limanowej kurswodzów zuchowych i kurs administracyj-no-gospodarczy, a w sierpniu tegoż rokuobóz wędrowny po Huculszczyźnie.

W r. 1936/1937 kierował harcerskimoddziałem przysp. wojsk. W lipcu 1937 r. pro-wadził kurs zastępowych w Łososinie. 30 V1933 r. otrzymał stopień podharcmistrza,a 10 VI 1937 r. – harcmistrza.

W r. 1937/1938 ukończył Państw. WyższyKurs Nauczycielski w zakresie matematy-ki, fizyki i biologii. Od lutego do listopada1938 r. odbywał szkolenie wojskowe. W lip-

18

BACZYŃSKI STANISŁAW — BARTKIEWICZÓWNA JANINA

cu 1939 r. zorganizował obóz w Białce Ta-trzańskiej.

1 IX 1939 r. jako podporucznik rezerwyzostał zmobilizowany do Batalionu Obro-ny Narodowej i do 23 IX 1939 r. brał udziałw działaniach wojennych Po powrocie doLimanowej pracował w jawnym szkolnic-twie polskim jako nauczyciel i kierownikszkoły.

W październiku 1939 r. na polecenie ko-mendanta Krakowskiej Chorągwi Harcerzyhm. Eugeniusza Fika wspólnie z młodymiinstruktorami harcerskimi: StanisławemBiedroniem i Leonem Weinbrenneremzorganizował harcerską grupę konspira-cyjną, która zajmowała się zbieraniemwiadomości na temat wojska niemieckie-go, jego dyslokacji, ruchów, aprowizacji itp.9 XI 1939 r. został aresztowany i do 12 III1940 r. był więziony przez gestapo w No-wym Sączu. Po zwolnieniu powrócił dopracy w szkolnictwie, ale już 1 XII 1940 r.uwięziono go ponownie i 18 VI 1942 r. osa-dzono w obozie koncentracyjnym Mauthau-sem Gusen I.

Wrócił do Polski i w czerwcu 1945 r.zgłosił się do pracy w szkolnictwie na Ślą-sku. Pracował w Szkole Podstawowej (SP)nr 2 w Łagiewnikach Śląskich, gdzie zor-ganizował międzyszkolną pracownię fizy-ko-chemiczną, którą następnie prowadziłdo 1951 r. Przez rok prowadził kurs dlaanalfabetów. Od listopada 1947 do listo-pada 1951 r. był kierownikiem SP nr 27,a następnie do września 1969 r. kierowni-kiem SP nr 26 im. Wiktora Palińskiegow Bytomiu. Od 1953 do 1965 r. prowadziłMiędzyszkolną Świetlicę nr 12. W l. 1961––1967 kierował założonym przez siebieUniw. dla Rodziców, działającym przy SPnr 26 w Bytomiu. We wrześniu 1969 r. prze-szedł na emeryturę. W roku szkolnym1969/1970 pracował jeszcze na pół etatujako nauczyciel w SP nr 49. Od 1947 r. byłczłonkiem Stronnictwa Demokratycznego.

Zmarł 4 VIII 1983 r. w Bytomiu i zostałpochowany na cmentarzu przy ul. Po-wstańców Śląskich.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzy-żem Zasługi (1964), Medalem Zwycięstwai Wolności (1964), Medalem 10-lecia Pol-ski Ludowej (1955), Odznaką Grunwaldzką(1962), Złotą Odznaką ZNP (1962), Od-znaką X-lecia Służby Harcerskiej (1934).

Od 1963 r. pozostawał w związku mał-żeńskim.

— Wojtas-Ciborska E. Księga limanowian. Bio-grafie ludzi związanych z ziemią limanowską,cz. 1, Limanowa 2006, s. 15–16; — LeonhardKalendarium; — Arch. Kom. Hist. ChorągwiKrakowskiej ZHP: rozkazy Komendy ChorągwiHarcerzy z l. 1932–1939; — dok. w posiadaniuautorów: kronika Hufca Harcerzy w Limano-wej z l. 1934–1939; odpis życiorysu S. Baczyń-skiego z 1 VII 1977 r.; — inf. Bronisława Cze-chowskiego i Aleksandra Winnickiego.

Józef Czyżowski Janusz Wojtycza

BARTKIEWICZÓWNA Janina, pseud.Bartek (1912–1975), harcmistrzyni, ko-mendantka Pomorskiej Chorągwi Harce-rek (1948–1949), twórczyni Ośrodka Wod-nego Harcerek w Funce.

Urodziła się 27 VI 1912 r. w Toruniu jakonajmłodsze dziecko w rodzinie Bernarda(1868–1945, właściciela warsztatu mecha-nicznego) i Joanny z Kińczewskich (1868––1951). Miała pięcioro rodzeństwa. Dwajbracia zginęli podczas wojny polsko-bolsze-wickiej w 1920 r., trzeci w czasie okupacjihitlerowskiej. Ponadto miała siostrę Irenę(1897–1965, księgową) i brata Edmunda(1907–1981, księgowego).

Mając niepełne średnie wykształcenie,zmuszona trudną sytuacją materialną ro-dziny, w 1928 r. podjęła pracę zarobkowąw firmie ogrodniczo-nasiennej. Pracowałatam do wybuchu wojny. W 1926 r. wstąpiłado II Drużyny Harcerek (DH) im. Dąbrów-ki przy Miejskim Gimnazjum Żeńskim i jużna początku harcerskiej działalności ze-

19

BARTKIEWICZÓWNA JANINA

tknęła się z trudnym zadaniem – pracąwychowawczą i charytatywną w bardzobiednej dzielnicy Torunia. W 1928 r. prze-szła do VII DH im. M. Konopnickiej, gdzieobjęła funkcję przybocznej. W tymże rokuuczestniczyła w II Ogólnopolskim ZlocieHarcerek w Rybienku k. Wyszkowa. W na-stępnym roku ukończyła kurs drużynowych.W 1930 r. wzięła udział w Zlocie StarszyznyHarcerek w Kiełpinach, w drużynie gierpolowych, następnie została mianowanasekretarką, a potem członkinią KomendyHufca w Toruniu.

W 1932 r. wzięła udział w kursie sportówwodnych Głównej Kwatery Harcerek (GKH)w Trokach na Wileńszczyźnie i odtąd żeglar-stwo stało się jej pasją. W następnym rokuzdobyła stopień sternika jachtowego żeglu-gi śródlądowej i sternika jachtowego żeglugimorskiej Polskiego Związku Żeglarskiego,odbyła również swój pierwszy rejs morskido Szwecji. W Toruniu zorganizowała przyswojej drużynie zastęp wodny „Żagielek”,który na Jubileuszowym Zlocie HarcerstwaPolskiego w Spale w 1935 r. wszedł w składstraży wodnej zlotu. W sierpniu 1933 r.ukończyła kurs w Szkole InstruktorskiejHarcerstwa Żeńskiego na Buczu i 15 grud-nia tegoż roku otrzymała stopień podharc-mistrzyni. W tymże roku objęła Ref.Żeglarstwa Komendy Pomorskiej ChorągwiHarcerek i równocześnie pełniła funkcjęprzybocznej Hufca Harcerek w Toruniu.Odtąd co roku prowadziła jako komendant-ka obozy wodne GKH i na jej polecenie wy-typowała miejsce oraz nadzorowała praceprzy budowie Ośrodka Wodnego Harcerekw Funce n. Jez. Charzykowskim. W 1937 r.po zdobyciu patentu instruktorskiego byłakomendantką obozu Chorągwi PomorskiejHarcerek i Chorągwi Wielkopolskiej Har-cerek nad jez. Narocz, potem popłynęła jakoI oficer na zagraniczny rejs jachtem „Gra-żyna”.

Równocześnie cały czas aktywnie uczest-niczyła w życiu Hufca Harcerek w Toruniu.W 1938 r. prowadziła kurs zastępowych Po-morskiej Chorągwi Harcerek. Jesienią tegoż

roku objęła funkcję hufcowej III Hufca Har-cerek Toruń Powiat. W ramach PogotowiaHarcerek brała udział w kursach przysp.wojsk. W 1939 r. pracowała w służbie na-słuchu wojskowego samolotów, w lipcutegoż roku prowadziła obóz żeglarski. Zdo-była stopień kapitana jachtowego morskie-go. W sierpniu 1939 r. prowadziła kursżeglarski na morzu na jachcie „Grażyna”(zakończony został spływem kajakowym poSzwajcarii Kaszubskiej). W czasie okupa-cji pracowała w Toruńskim ZakładzieHigieny i wspólnie z dr Wandą Błeńską wy-syłała lub dostarczała paczki z lekarstwamii żywnością do więzień, obozów jenieckichi koncentracyjnych. Schwytana przy prze-kazywaniu paczki, była 12 dni więzionaprzez gestapo.

Po wojnie wróciła do pracy zarobkowejw Centrali Nasiennej i społecznej w harcer-stwie. Szkoliła drużynowych w ramachCentralnych Akcji Szkoleniowych, prowa-dziła obozy, była kierowniczką Wydz. Wy-chowania Wodnego GKH (1947–1948). Or-ganizowała rejsy i obozy w Funce, była teżkomendantką Zlotu Harcerskiego w Toru-niu z okazji XXX-lecia ZHP na Pomorzu.

1 II 1946 r. uzyskała stopień harcmi-strzyni. W 1948 r. została komendantkąPomorskiej Chorągwi Harcerek. W sierpniu1949 r. była komendantką Ogólnopolskie-go Spływu Gwiaździstego do Gopła, w cza-sie którego uczestnicy opracowali sześćszlaków dla potrzeb turystyki wodnej. Po po-łączeniu chorągwi harcerek i harcerzy peł-niła początkowo w 1949 r. funkcję zastępcykomendanta Pomorskiej Chorągwi Harcer-stwa; wobec zachodzących zmian politycz-nych zrezygnowała w pracy w ZHP. Dopie-ro po odrodzeniu harcerstwa w grudniu1956 r. znów włączyła się w pracę harcerską.Zgłosiła w Głównej Kwaterze Harcerstwagotowość do pracy w dziale wychowaniawodnego harcerek. Odtworzyła szkoleniowyośrodek w Funce, organizowała obozyżeglarskie i obozy hufca, szkoliła drużyno-wych w Tleniu, odbyła rejs morski na jach-cie „Zew Morza”. Była pilotem Bydgoskiej

20

BARTKIEWICZÓWNA JANINA — BERKOWSKI ROMAN

Chorągwi Harcerstwa (1958) i zastępcąkomendanta Hufca Harcerstwa Toruń ds.harcerek. W maju 1958 r. była komen-dantką Centralnego Kursu Żeglarskiegow Funce, który powtórzono w roku następ-nym. Jesienią 1961 r. zrezygnowała z dal-szej pracy harcerskiej w Toruniu. Jeszczetylko latem 1962 r. szkoliła drużynowychdrużyn żeglarskich w Pucku i wzięłaudział w 5-tygodniowym rejsie „ZawiszyCzarnego” i „Czerwonych Żagli” do Helsi-nek na VIII Światowy Festiwal Młodzieżyi Studentów, o czym pisała w liście do b. ko-mendantki Pomorskiej Chorągwi Harce-rek, hm. Jadwigi Luśniak: Wyhuśtałam sięna morzu pełnych 5 tygodni. [...] Dostały-śmy porządną szkołę w drodze powrotnej –bardzo silny sztorm, w czasie którego załoga„Kutra” pływała dzielnie przez 8 dni. Fak-tycznie dziewczęta spisywały się bardzodobrze, zdyscyplinowane, poważne a pełnehumoru, twarde. [...] Było nas 8, w tym5 „funkowych dam”. Zadanie moje wyko-nane, dzieci funkowe wyprowadziłam namorze. I ten etap chyba zakończony.

Chciała nadal służyć ludziom. Postano-wiła przyłączyć się do dr W. Błeńskiej, któ-ra w prymitywnych warunkach walczyław Afryce z trądem. Uczyła się intensywniejęz. angielskiego oraz wykonywania protezi obuwia ortopedycznego, jeździła do Pozna-nia, gdzie odbywała szkolenie z zakresu re-habilitacji i fizykoterapii. W marcu 1965 r.odpłynęła do Afryki i wkrótce rozpoczęłapracę w szpitalu dla trędowatych w Bulu-bie (Uganda). Tam w ciągu 10 lat pobytuz wielką energią i zapałem wykonała dlaokaleczonych przez trąd ludzi setki protez,tysiące butów, prowadziła ćwiczenia reha-bilitacyjne, wymyślając różne nowe sposo-by terapii. Szkoliła sanitariuszy i pomoc-ników medycznych, wykorzystując przytym elementy metodyki harcerskiej, dzieli-ła się też wynikami swojej pracy z innymiafrykańskimi ośrodkami leczenia trędowa-tych. Jej zasługą były warsztaty-protezow-nie, sale do terapii, tkalnie itp. Zwracałauwagę nie tylko jej serdeczność w stosun-

ku do pacjentów, ale także troska o pracow-ników i ich rodziny.

Pobyt w Afryce niespodziewanie prze-rwała choroba – rak przełyku. Po operacjiw Londynie Bartkiewiczówna wróciła jesz-cze do Ugandy, by mimo osłabienia nieśćnadal pomoc potrzebującym jej pacjentom,ale organizm prawie nie przyjmował pokar-mów, traciła siły. W czerwcu 1975 r. przyje-chała do Polski na urlop.

Zmarła 9 IX 1975 r., została pochowanana cmentarzu św. Jerzego w Toruniu.

W sierpniu 1975 r. otrzymała od ks. abp.metropolity Antoniego Baraniaka MedalTysiąclecia Biskupstwa Poznańskiego jakowyraz wdzięczności za pełną poświęceniapracę w służbie miłości bliźniego.

Staraniem seniorów harcerstwa jednaz ulic Torunia na osiedlu Koniuchy, gdziezaczynała swoją harcerską służbę, otrzy-mała imię J. Bartkiewiczówny, kilka jed-nostek harcerskich nosi też jej imię, po-nadto przez Harcerski Krąg Seniorów im.J. Bartkiewiczówny wydane zostały jej Li-sty z Afryki (T. 2000), pisane do przyjaciółw kraju.

Rodziny nie założyła.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 16; — Horuble-wicz I. Gawęda o „Bartku”, Bydgoszcz 1983,passim; taż Sukcesy „Bartka” w kilku dziedzi-nach działalności, Bydgoszcz 1987, passim; Pio-trowska-Szulczewska D. Wielkopolska Chorą-giew Harcerek 1912–1939, P. 1992, s. 31, 207;Zawadzka Dzieje harcerstwa; — Bartkiewicz J.Listy z Afryki, opr. B. Chomicz, T. 2000; — Arch.Hufca ZHP w Toruniu: relacja Jadwigi Luśniakz 1983 r., mps.

Beata Chomicz

BERKOWSKI Roman, pseud. Zryw,Gryf I, Dantes (1908–1970), inżynier me-chanik, harcmistrz, kierownik Referatu Lot-niczego Głównej Kwatery Harcerzy (1936––1937), kierownik Wydziału Lotniczego

21

BERKOWSKI ROMAN

Głównej Kwatery Harcerzy (1946–1948)i kierownik Wydziału Technicznego Na-czelnictwa ZHP (1948–1949).

Urodził się 27 II 1908 r. w Mogilnie (woj.bydgoskie) w rodzinie robotniczej Kazimie-rza i Antoniny z Woźniaków. W 1921 r. ukoń-czył tamże szkołę podstawową i do 1926 r.uczęszczał do szkoły wydziałowej. Następ-nie przeniósł się do Gimnazjum Matema-tyczno-Przyrodniczego w Gnieźnie, gdziew 1930 r. uzyskał świadectwo dojrzałości.W szkole należał do harcerstwa i prowa-dził modelarnię lotniczą.

28 VI 1929 r. uzyskał stopień podharc-mistrza. W r. 1930/1931 ukończył SzkołęPodchorążych Rezerwy nr 5 w Krakowiejako plutonowy podchorąży. W styczniu1933 r. został awansowany na podporuczni-ka piechoty, do wybuchu wojny pięciokrot-nie odbywał ćwiczenia w wojskowych od-działach transportu kolejowego. W 1931 r.rozpoczął studia na Wydz. MechanicznymPolit. Warsz. (Oddział Lotniczy). Studio-wał z przerwami wynikającymi z koniecz-ności wykonywania pracy zarobkowej.

W końcu 1932 r. wziął udział w tworze-niu Harcerskiego Klubu Lotniczego (HKL)w Warszawie, gdzie nawiązał współpracęz phm. Tadeuszem Derengowskim. Zimą1932/1933 r., kiedy powstała w HKL myśllotniczej wyprawy na Jamboree w 1933 r.,podjął się pokierowania budową szybow-ca szkolnego „Wrona”. Po przejściu prak-tyki warsztatowej w Warsztatach Szybow-cowych Antoniego Kocjana uzyskał oddyrekcji Państw. Szkoły Lotniczej i Samo-chodowej szopę przy ul. Niemcewicza,gdzie pod jego kierunkiem (przy szczegól-nym udziale T. Derengowskiego oraz Boh-dana Zająca) członkowie HKL przystąpilido budowy „Wrony”; budowa była konty-nuowana w hangarze Aeroklubu Warszaw-skiego na lotnisku mokotowskim. Równo-cześnie Berkowski zdobywał kwalifikacjeszybowcowe: ukończył zorganizowany przezHKL teoretyczny kurs szybowcowy i odbyłprzeszkolenie szybowcowe w Szkole Szy-bowcowej w Polichnie na kursie HKL, zdo-

bywając kategorię A pilota szybowcowego(1933). W czerwcu uzyskał kategorię Bw Szkole Szybowcowej w Bezmiechowej.Równocześnie pokrył płótnem przywie-zioną tam harcerską „Wronę”. W drugiejpołowie lipca tegoż roku uczestniczył w szy-bowcowym obozie treningowym w Bezmie-chowej. W składzie 19-osobowej harcerskiejekipy lotniczej, kierowanej przez phm. JanaKlasę, uczestniczył w IV Jamboree w Gödölőna Węgrzech (1–15 VIII 1933). Tam wyko-nał drobne naprawy szybowców uszkodzo-nych podczas transportu z Polski oraz do-kończył budowę „Wrony”.

W 1934 r., gdy T. Derengowski objął Ref.Lotniczy przy Głównej Kwaterze Harcerzy(GKH), został jego zastępcą. 1 III 1934 r.pod jego kierunkiem utworzono HarcerskieWarsztaty Szybowcowe (HWS), które otrzy-mały pomieszczenie w Państw. Szkole Lot-niczej i Samochodowej przy ul. Hożej 88,prowadzonej przez entuzjastę lotnictwa płk.inż. Mieczysława Pietraszka. HWS podjęłyprodukcję szybowców „Wrona”. W 1935 r.warsztaty przeniosły się na lotnisko moko-towskie, a w 1936 r. otrzymały barak przyrogu al. Niepodległości i ul. Wawelskiej.

W l. 1936–1937 Berkowski kierował Ref.Lotniczym GKH. W 1936 r. uczestniczyłw wyprawie szybowcowej HKL do Turkin. Stryjem w celu wypróbowania terenuna harcerskie szybowisko (w wyprawiewzięło udział 16 członków HKL z 6 szybow-cami). 10 IV 1937 r. Berkowski otrzymał sto-pień harcmistrza. 31 I 1938 r. przeszedł dopracy jako technik-technolog w WarsztacieStudium Państw. Zakładów Lotniczych –Wytwórni Płatowców nr 1 na Okęciu Pa-luch; HWS zakończyły wówczas swą dzia-łalność.

W chwili wybuchu wojny jako specjalistaw przemyśle lotniczym Berkowski był zwol-niony ze służby wojskowej. Podczas okupa-cji prowadził Spółkę Rzemieślniczo-Han-dlową (w l. 1942–1944 wraz z BronisławemŻurakowskim i Tadeuszem Chylińskim),produkującą mydła toaletowe. Celem spół-ki, prócz zapewnienia środków do życia, było

22

BERKOWSKI ROMAN

przygotowanie małej wytwórni lotniczej nadzień wyzwolenia kraju.

Jako podporucznik WP Berkowski dzia-łał od grudnia 1939 r. w SZP, następnieZWZ, m.in. przygotowując dla wydz. sape-rów urządzenia do sabotażu kolejowego. Odwrześnia 1942 r. pod pseud. Zryw i Gryf Ibył w organizacji dywersyjnej KomendyGłównej (KG) AK „Wachlarz” w Dziale Stu-dium Oddziału I Organizacyjnego, kierowa-nego przez T. Derengowskiego. Berkowskiwspółpracował z A. Kocjanem w wywiadzielotniczym Biura Studiów PrzemysłowychOddziału II KG AK i z Działem Naukowo--Technicznym „Dural” Wydz. PrzemysłuLotniczego KG AK przy pracach prowadzo-nych przez inż. Stanisława Madeyskiegooraz inż. Stefana Waciórskiego. Dla bata-lionu „Parasol” w 1944 r. opracowywałprzyrządy do ćwiczeń spadochronowychna kursy prowadzone przez Romualda Fla-cha, pseud. Spad. Od 1943 r. pod pseud.Dantes był dowódcą 1. kompanii Bazy Lot-niczej AK (tj. Pułku Lotniczego „Łużyce”).Brał udział w Powstaniu Warszawskim. Popowstaniu udało mu się uciec z konwojui powrócić do domu we Włochach pod War-szawą.

Po wojnie odbył służbę w 15. pułku lot-niczym w Radomiu jako kierownik warsz-tatów lotniczych (maj 1945 – styczeń 1946).Zimą 1945/1946 r. rozpoczął starania o re-aktywowanie działu lotniczego w GKH ZHP.W styczniu 1946 r. powstał Wydz. LotniczyGKH kierowany przez Berkowskiego.W lipcu tegoż roku wydział zorganizował1. Kurs Przodowników Modelarstwa Lot-niczego w Osowcu k. Grodziska Mazowiec-kiego i Harcerski Obóz Szybowcowy w Bo-rowej Górze k. Piotrkowa Trybunalskiego,zaś w sierpniu podobny obóz w Żądźborku(obecnie Mrągowo). W Osowcu odbyła sięrównież Harcerska Konferencja Lotniczaz udziałem 60 uczestników z całego kraju(28–29 IX 1946). Na konferencji zatwier-dzono projekty nowych sprawności lotni-czych, regulamin mundurowy drużyn lot-niczych oraz statut Harcerskich Klubów

Lotniczych, zaś Berkowski przedstawiłprogram harcerskiej pracy lotniczej. Dlarealizacji tych celów Wydz. Lotniczy GKHrozpoczął ofensywę modelarską, tworzącw październiku 1946 r. Centralną Mode-larnię Lotniczą ZHP.

W listopadzie 1946 r. Berkowski utworzyłHarcerskie Warsztaty Lotnicze przy Cen-tralnej Modelarni Lotniczej ZHP w DomuHarcerza przy ul. Łazienkowskiej 5, w któ-rych rozpoczęto budowę motoszybowca„Pegaz” przeznaczonego do udziału w Jam-boree w 1947 r. pod Paryżem (wkrótce ZHPzrezygnował z udziału w Jamboree, wystę-pując z międzyn. ruchu skautowego, zaśbudowa „Pegaza” przeciągnęła się z powo-du opóźnienia budowy silnika).

31 IX 1949 r. – wobec wprowadzonychw ZHP zmian – Berkowski zakończył swąpracę w harcerstwie. W 1948 r. budowę mo-toszybowca „Pegaz” przeniesiono do Okrę-gowych Warsztatów Lotniczych na lotni-sku Gocław w Warszawie. Od 1 X 1946 r.Berkowski był kierownikiem tych warsz-tatów. Ukończono w nich budowę „Pega-za”, a oblatano go w 1949 r. w Inst. Lotnic-twa.

Od lutego 1948 r. Berkowski pracowałw Inst. Lotnictwa jako kierownik warsz-tatu, kierując pracami przy budowie pro-totypu śmigłowca „Gil” oraz samolotuszkolno-treningowego „Bies”, a następniejako kierownik Zakładu Technologicznego,później kierownik Pracowni Rentgeno-logicznej i kierownik Pracowni PodwoziLotniczych. Był cenionym pracownikiemo wysokich kwalifikacjach. W końcu lat pięć-dziesiątych XX w. uzyskał dyplom magi-stra inżyniera na Wydz. Lotniczym Polit.Warsz. W 1959 r. w Inst. Lotnictwa zostałstarszym asystentem, a w 1961 r. adiunk-tem. Wykonał tam interesujące badania natemat okładzin hamulcowych.

W l. 1957–1960 wziął udział we wzno-wieniu harcerskiej działalności lotniczej,był współorganizatorem Harcerskiej Kon-ferencji Lotniczej w Warszawie w kwietniu1957 r. oraz współpracownikiem Ref. Lot-

23

BERKOWSKI ROMAN — BŁAŻEJEWSKI WACŁAW

niczego Głównej Kwatery Harcerstwa. Byłautorem wielu fachowych publikacji za-mieszczonych w prasie lotniczej, a wspól-nie z M. Kwiatkowskim i Z. Krukowskimprzygotował opracowanie Skorupy prze-kładkowe z rdzeniem komórkowym (zarystechnologii wytwarzania i metod obliczeń)(W. 1963).

Zmarł nagle 13 X 1970 r. w Warszawie.Został pochowany na cmentarzu w Warsza-wie Włochach.

W 1931 r. ożenił się z Reginą Piechocką,z którą miał troje dzieci: córkę Danutę (ur.1934) oraz synów: Jerzego (ur. 1940) i Mar-ka (ur. 1944, doktora, inżyniera elektroni-ka, instruktora żeglarstwa). Po śmiercipierwszej żony ożenił się powtórnie.

— Bibliografia Instytutu Lotnictwa 1945–1975,oprac. S. Rudka, W. 1976; Słownik biograficz-ny techników polskich, z. 16, W. 2005; — Glass A.R. Berkowski (1908–1970), „Skrzydlata Polska”1985, nr 10, s. 10; Glass A. Dzieje harcerskichskrzydeł, Kr. 1984; Szołdrska H. LotnictwoArmii Krajowej, P. 1998.

Andrzej Glass

BŁAŻEJEWSKI Wacław (1902–1986),wydawca, historyk harcerstwa, harcmistrz,twórca i kierownik Centralnego ArchiwumHarcerskiego (1933–1939, 1945–1947), kie-rownik Harcerskiego Biura Wydawnicze-go (1932–1937, 1945–1947).

Urodził się 25 VIII 1902 r. w rodzinieWładysława, stolarza i Bronisławy z Mro-zowskich. Miał trzech braci: Czesława,Tadeusza i Jana (zginął w Powstaniu War-szawskim). W wieku trzech lat przeszedłchorobę Heinego-Medina, a ówczesny stanwiedzy medycznej nie pozwolił na jej cał-kowite wyleczenie. Przeprowadzone póź-niej trzy operacje nie dały pożądanych wy-ników, ze skutkami choroby musiał więcborykać się do końca życia. Choroby, woj-na i trudna sytuacja materialna spowodo-wały, że naukę szkolną rozpoczął dopiero

w 1915 r. w 6-klasowym II ProgimnazjumMiejskim, które ukończył w 1919 r. O dal-szej nauce nie mógł marzyć. Przez następ-ne 9 lat podejmował dorywcze zajęcia.

Z harcerstwem zetknął się, kiedy miał14 lat, obserwując patriotyczną manifesta-cję (w rocznicę Konstytucji 3 maja), w któ-rej brali udział i pełnili służbę porządkowąskauci. Od najmłodszych lat pasjonowałygo książki, dzięki którym poznał lepiej zało-żenia skautingu. Wiosną 1921 r. zgłosił sięw Komendzie Warszawskiej Chorągwi Mę-skiej, gdzie komendant Ignacy Wądołkow-ski skierował go do 7. Warszawskiej Dru-żyny Harcerzy (WDH) im. K. Kniaziewicza.W drużynie tej, kierowanej początkowoprzez Aleksandra Pichelskiego, a następ-nie Władysława Kruszewskiego, brał udziałw obozach, zdobywał stopnie harcerskieoraz pełnił funkcje sekretarza, biblioteka-rza, zastępowego i członka rady drużyny.

W 1923 r. odbył chorągwiany kurs ko-mendantów obozów. W tymże roku wziąłudział w obozie drużyny, a następnie uczest-niczył jako sekretarz w kursie instruktor-skim w Mickunach na Wileńszczyźnie, kie-rowanym przez phm. I. Wądołkowskiego.Na kursie, który odwiedzili J. Piłsudskioraz Naczelnik Głównej Kwatery Męskiejhm. Stanisław Sedlaczek, zdobył stopieńćwika.

W r. 1923/1924 Błażejewski należał dokierownictwa 7. WDH. Od września 1923 r.pełnił funkcję referenta personalnego, a odlutego 1924 r. skarbnika Komendy War-szawskiej Chorągwi Męskiej. 31 V 1924 r.został mianowany przodownikiem. Wziąłudział w IV Walnym Zjeździe OddziałuWarszawskiego ZHP. W l. 1925–1926 odbyłstudia w WWP. Latem 1927 r. ukończył kursinstruktorski nad Wigrami, na którym sze-fem wyszkolenia był hm. Aleksander Ka-miński.

25 IV 1928 r. Błażejewski otrzymał sto-pień podharcmistrza (w związku ze zmianąsystemu stopni instruktorskich uznany zastopień harcmistrza). Równocześnie rozwi-jał swoje zainteresowania, gromadząc zbio-

24

BŁAŻEJEWSKI WACŁAW

ry książek harcerskich, varsavianów i dziełhistorycznych. Wziął udział w kolejnychobozach drużyny – na Huculszczyźnie i Wi-leńszczyźnie. Jesienią 1929 r. został dru-żynowym 7. WDH, którą prowadził do je-sieni 1931 r. W tym czasie zorganizowałdwa obozy letnie: w pobliżu wsi Glinak. Małkini i nad Bugiem. Po przekazaniufunkcji drużynowego do 1939 r. pozosta-wał sekretarzem istniejącego przy druży-nie KPH.

W Komendzie Warszawskiej ChorągwiMęskiej poznał hm. Józefa Sosnowskiego,wówczas kierownika wyszkolenia w Dyrek-cji Poczty i Telefonów, który zaproponowałmu pracę w wydz. technicznym tej insty-tucji. Błażejewski pracował tam od maja1928 r. do wybuchu wojny.

Kiedy Sosnowski doprowadził w 1932 r.do powstania Harcerskiego Biura Wydaw-niczego (HBW), jako jego przewodniczącywciągnął Błażejewskiego do współpracyw charakterze kierownika technicznego.W l. 1932–1936 HBW wydało 42 pozycje,z czego 39 pod kierunkiem Błażejewskie-go. W 1933 r. za namową SosnowskiegoBłażejewski na podstawie zgromadzonychmateriałów opracował i wydał w nakładzietysiąca egzemplarzy Historię HarcerstwaPolskiego, wznowioną po uzupełnieniachw 1935 r. w nakładzie 3 tys. egzemplarzy.Książka ta przez wiele lat stanowiła podsta-wę dla wielu innych popularnych opracowańi była źródłem wiedzy o dziejach harcerstwadla całych pokoleń harcerzy i instruktorów.

Błażejewski i Sosnowski zorganizowa-li I Wystawę Książki Harcerskiej ( 2–9 XII1934 r. w sali reprezentacyjnej Państw.Urzędu. Wych. Fiz. i Przysp. Wojsk.); w tymczasie ukazała się też bibliografia Książkaharcerska 1910–1935, napisana przez J. Lin-cela przy współpracy Błażejewskiego. W lip-cu 1936 r. w związku z reorganizacją ruchuwydawniczego w ZHP Sosnowski i Błaże-jewski złożyli rezygnacje z funkcji w HBW.

Od października 1933 r. Błażejewski byłkierownikiem Centralnego Archiwum Har-cerskiego (CAH); pozyskał wtedy szereg bez-

cennych archiwów działaczy harcerskich (poperypetiach wojennych i powojennychzbiór trafił do AAN w Warszawie, gdzie sta-nowi zespół akt ZHP, mający podstawoweznaczenie dla badań nad dziejami harcer-stwa).

W 1933 r. wziął udział w IV Jamboreew Gödöllő (Węgry), a w 1937 r. w V Jam-boree w Vogelenzang (Holandia).W czasieJubileuszowego Zlotu Harcerstwa Polskie-go w Spale w 1935 r. był kierownikiemDziału Wydawniczego Szefostwa Prasy, Pro-pagandy i Reprezentacji, który opubliko-wał informator zlotowy, przewodnik zlo-towy i przewodnik po wystawie, a takżegazetkę ścienną „Wici Harcerskie”. Uczest-niczył również w przygotowaniu wystawyprezentującej rozwój harcerstwa w pierw-szym 25-leciu. W tymże roku wziął udziałw II Światowym Zlocie Roversów na wy-spie Ingarö w Szwecji. Po powrocie opu-blikował książkę Ingarö – wyspa braterstwa.Wspomnienia z wyprawy na 2-gi ŚwiatowyZlot Roversów w Ingarö w Szwecji w 1935 r.(W. 1936), która zapoczątkowała działal-ność wydawnictwa „Godziemba”, będące-go spółką Błażejewskiego i KazimierzaGorzkowskiego. Oficyna ta wydała szereg in-teresujących pozycji, m.in. T. Kwiatkowskie-go Zwyczaje i obrzędy harcerskie (W. 1937)oraz W. Szyryńskiego Ambulans harcerski(W. 1937).

W pierwszych dniach września 1939 r.spaliło się mieszkanie Błażejewskiego naRakowcu wraz z jego pięknym księgozbio-rem. Błażejewski nie wrócił już do pracyw Dyrekcji Poczty i Telefonów, aby nawetw ten sposób nie służyć okupantom. W cza-sie okupacji imał się różnych prac: był ad-ministratorem domu, prowadził handelksiążkami. Równocześnie kompletował swójdrugi księgozbiór. Z powodu charaktery-stycznej sylwetki nie mógł działać w kon-spiracji. Prowadził jednak działalność wy-dawniczą. Staraniem „Godziemby” w 1940 r.ukazywało się konspiracyjne pismo satyrycz-ne „Lipa”, a w 1941 r. – dziennik konspira-cyjny „Dzień”. Wciągnięty przez K. Gorz-

25

BŁAŻEJEWSKI WACŁAW

kowskiego został współpracownikiem BIP,wykonując zlecone prace, jak przewóz sprzę-tu i materiałów czy kolportaż. Wydawnic-two „Godziemba” wydało w 1944 r. zbio-rek wierszy W. Gomulickiego Pod znakiemSyreny, zbiór drobnych utworów C. K. Nor-wida pt. Gromy i pyłki i nowelę S. Żerom-skiego Pocałunek, przy czym nakłady dwóchostatnich pozycji prawie w całości spłonę-ły podczas Powstania Warszawskiego. Przy-gotowywano też do druku wznowienieksiążki Andrzej Małkowski A. Kamińskie-go, której wstępne składy i rękopis spaliliNiemcy w czasie powstania.

W końcu września 1944 r. Błażejewskizostał z rodziną wywieziony do Pruszko-wa. Po kilku dniach udało mu się wyrwaćz obozu, następnie przez pół roku miesz-kał na wsi. W tym czasie jego kolejny księ-gozbiór uległ zniszczeniu. W marcu 1945 r.wrócił do Warszawy. Od maja tegoż rokupracował jako kierownik HBW, równocze-śnie był redaktorem „Wiadomości Urzędo-wych” Naczelnictwa ZHP i kierownikiemCAH. Wydał w tym czasie szereg wznowieńoraz nowych książek harcerskich, na któ-re w okresie spontanicznego odradzania sięruchu harcerskiego było ogromne zapotrze-bowanie. W 1948 r. najpierw niesłusznie pró-bowano oskarżyć go o niedobór w kasieHBW, a następnie – jak wielu innych in-struktorów harcerskich z okresu przedwo-jennego i wojennego – usunięto z ZHP roz-kazem Naczelnictwa z dnia 1 IV 1949 r.Pracował później w Komendzie GłównejStraży Pożarnych (lipiec 1948 – wrzesień1949), redakcji „Nowych Książek” (paź-dziernik 1950 – luty 1951), Państw. Wydaw-nictwie Szkolnictwa Zawodowego (marzec1951 – czerwiec 1961) oraz powielarni Za-kładu Szkolenia Polskiego Tow. Ekono-micznego. Gromadził kolejny, trzeci już księ-gozbiór harcerski, który w 1974 r. znalazłsię w zbiorach Biblioteki ZNiO. Przez wielelat był aktywnym członkiem ZarząduGłównego i Oddziału Warszawskiego Tow.Przyjaciół Książki. W latach sześćdziesią-tych i siedemdziesiątych XX w. zorganizo-

wał ze swoich zbiorów kilka wystaw ksią-żek harcerskich. Po Zjeździe Łódzkim(1956) był współzałożycielem Kręgu In-struktorskiego „Wigry”, pozostając w nimaż do jego rozwiązania (1965). Przez pe-wien czas redagował załącznik do „Wiado-mości Wigierskich” zatytułowany „Kilkadat z dziejów Harcerstwa”. Był także człon-kiem Kom. Hist. Głównej Kwatery Harcer-stwa.

Równocześnie pracował nad Bibliogra-fią harcerską 1911–1960, monumentalnymdziełem, które ukazało się w 1981 r. (t. 2,obejmujący l. 1961–1981 – w 1985). Ponad-to przygotował do druku kolejne, w dużejczęści zmienione opracowanie historii har-cerstwa, opublikowane pt. Z dziejów har-cerstwa polskiego 1910–1939 (W. 1985),które przyczyniło się do popularyzacji hi-storii harcerstwa. Wydał również Postaciz dziejów. 35 biogramów działaczy i in-struktorów harcerskich (W. 1984). Samoraz wspólnie ze Stanisławem Broniew-skim opracował dla PSB szereg biogramówwybitnych instruktorów harcerskich: Igna-cego Kozielewskiego, Mariana Luzara, An-drzeja Małkowskiego, Tadeusza Maresza,Jana Mauersbergera, Władysława Nekra-sza, Antoniego Olbromskiego, Piotra Ole-wińskiego, Alojzego Pawełka, Tomasza Pi-skorskiego.

Zmarł w Warszawie 19 XI 1986 r. JanRossman, żegnając go na PowązkowskimCmentarzu Komunalnym, powiedział: Gdyodchodzi taki człowiek, jakim był WacławBłażejewski, zostają po nim nie tylko jegodzieła, prace, dokonania, ale w duszachi sercach pozostających zostaje także i to,co nam z siebie dawał: jego myśli i uśmiech,życzliwość i gotowość pomocy. Tego WacławBłażejewski może nauczył się w harcerstwie,ale tego uczy nas przykład Jego pracowi-tego, pełnego życzliwości życia. A w swo-ich książkach mówił i mówić będzie także donastępnych pokoleń: czuwajcie! Dla naszejOjczyzny – tak jak czuwali ci – harcerkii harcerze – którym dał historyczne świadec-two w swoich książkach i pracach. Był

26

BŁAŻEJEWSKI WACŁAW — BOGDAŃSKI ANTONI

dzielny taką dzielnością, o jakiej pisał Alek-sander Kamiński. Zmagał się z życiemz uporem i wiarą w sens bycia prawym. Byłdzielny dzielnością, której dziś jest corazmniej.

Został odznaczony Złotym Krzyżem Har-cerskiego Odznaczenia Honorowego „ZaZasługę” (1947), Złotym Krzyżem „Za Za-sługi dla ZHP”, Odznaką ZasłużonegoDziałacza Kultury, Złotą Odznaką „Za Za-sługi dla Warszawy”.

W 1935 r. zawarł związek małżeńskiz Heleną Jadwigą Jaglińską. Miał syna Ste-fana (ur. 1946) i córki: Zofię (ur. 1948) orazMarię (ur. 1950).

— Bełcikowska A. „Historia Harcerstwa Polskie-go” W. Błażejewskiego, „Niepodległość” 1936,z. 3, s. 470–471; Grodecka E. „Historia Harcer-stwa Polskiego” W. Błażejewskiego, „Skrzydła”1936, nr 2, s. 12; Miszczuk M. Wacław Błaże-jewski 1902–1986. Postaci z dziejów, „Harc.”1988, nr 3, s. 33–43, nr 4, s. 29–34; tenże Wacła-wa Błażejewskiego dzieje harcerstwa, „Motywy”1986, nr 9; Pilawska W. Wacław Błażejewski1902–1986. Spotkania, „Motywy” 1986, nr 49;Piskorski T. W sprawie bibliografii harcerskiej,„Harc.” 1934, nr 4, s. 230; Trepiński A. Jak ra-towano dobra kulturalne w domach prywatnych,w: Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945,t. 2, red. S. Lorentz, W. 1970, s. 123; — Spraw.NRH za r. 1933, W. [1934]; toż za r. 1934,W. [1935]; — Arch. MH: Błażejewski W. Wspo-mnienia, mps; Rossman J. Przemówienie na po-grzebie śp. hm. W. Błażejewskiego w dniu 26 li-stopada 1986 r., mps [cytat].

Marian Miszczuk

BOGDAŃSKI Antoni (1891–1938),ksiądz, harcmistrz, komendant Włocław-skiej Chorągwi Męskiej (1922–1925), prze-wodniczący Oddziału Włocławskiego ZHP,Naczelny Kapelan ZHP (1925–1929).

Urodził się 14 IX 1891 r. w Maluszyniek. Radomska w rodzinie Józefa (lekarza)i Antoniny z Krywultów. Miał dwóch braci:

Józefa (1889–1936, urzędnika w kopalni„Saturn”) i Aleksandra (1893–1939, żoł-nierza I i II wojny światowej oraz wojny pol-sko-bolszewickiej, poległego w kampaniiwrześniowej), a także sześcioro przyrod-niego rodzeństwa z pierwszego małżeń-stwa ojca.

Uczęszczał do gimnazjum w Warszawie.Brał udział w strajkach szkolnych 1905 r.,czym naraził się władzom carskim. Z tegopowodu przeniósł się do Włocławka, gdzieukończył szkołę średnią i w l. 1908–1913studiował w Wyższym Seminarium Duchow-nym. Kolejne 4 lata spędził na studiach teo-logicznych we Fryburgu. W dniu 28 III1914 r. przyjął święcenia kapłańskie. WeFryburgu pozostał do 1919 r., zajmując sięposługą duszpasterską wśród Polaków.Tam zapoznał się z ideą ruchu skautowe-go. Po powrocie do kraju w 1919 r. zostałpowołany na stanowisko profesora teolo-gii moralnej w Wyższym Seminarium Du-chownym we Włocławku. Był m.in. profe-sorem Stefana Wyszyńskiego, przyszłegoPrymasa Tysiąclecia. W l. 1919–1920 byłteż dyrektorem Niższego Seminarium Du-chownego im. Piusa X we Włocławku,wykładowcą w szkołach średnich i wizyta-torem szkolnym.

Zaraz po powrocie z Fryburga zgłosił siędo pracy harcerskiej i poświęcił się jej z wiel-kim zaangażowaniem. Mówiono o nim, żełączył w sobie zalety wiary i ducha, byłwcieleniem prawa harcerskiego. Cieszył siępowszechnym szacunkiem, a młodzież da-rzyła go wielkim zaufaniem. Doceniał har-cerskie metody działania, rolę harcerstwaw wychowaniu i kształtowaniu patrioty-zmu młodych Polaków. Harcerstwo stałosię jego ideą, najważniejszym sposobemoddziaływania na młodzież. Uważał, żebyło syntezą najlepszych zasad i metod słu-żących wychowaniu. Szybko dał się poznaćjako doskonały organizator. W 1921 r. wziąłudział z grupą harcerzy w zlocie z okazji10-lecia powstania pierwszych drużynskautowych we Lwowie. Interesował sięmetodyką pracy zastępów i drużyn oraz

27

BOGDAŃSKI ANTONI

obrzędowością harcerską. Wymieniał po-glądy z bardziej doświadczonymi instruk-torami. Wsłuchiwał się w patriotyczne ga-wędy Przewodniczącego ZHP gen. JózefaHallera oraz wiceprzewodniczącego ZHPks. Jana Mauersbergera. W ten sposób na-bywał wiedzę i umiejętności do kierowa-nia działalnością włocławskiego harcerstwa.W 1922 r. powierzono mu funkcje komen-danta Hufca Męskiego i komendanta Sa-modzielnego Hufca Żeńskiego we Włocław-ku. W czerwcu tegoż roku Walny ZjazdHarcerzy we Włocławku wybrał go na ko-mendanta Włocławskiej Chorągwi Męskiej.Jako komendant chorągwi wykazał się zdol-nościami organizacyjnymi i dla usprawnie-nia działań chorągwi powołał kilka działów,m.in. programowy, gospodarczy, wojskowo--sportowy. Powołał także komisje na stop-nie i sprawności harcerskie, zorganizowałszkolenie drużynowych i inspektorów har-cerskich. Po dwóch latach kierowania cho-rągwią w 1924 r. opisał swój dorobek w me-moriale do Naczelnika Harcerzy. Wymieniłw nim działające na terenie chorągwi jed-nostki: 26 bibliotek, 11 warsztatów, 20 izbharcerskich, 2 domy harcerza (wynajmo-wane), pole z inwentarzem, 3 dzierżawio-ne ogrody, firma handlowa, sklep KomisjiDostaw Harcerskich i 2 boiska sportowe.Marzył też o wybudowaniu Domu Harcerzawe Włocławku, z salą konferencyjną, warsz-tatami modelarskimi, biblioteką, łaźnią i ga-binetem lekarskim. Rozpoczął zbieraniefunduszy na ten cel, ale budowla nie powsta-ła z powodu braku środków finansowych.

W celu harmonijnego, zdrowego i moral-nego wychowania młodzieży harcerskiejopracował regulamin wychowania pusz-czańskiego, którego założeniem było wycho-wanie dzieci w kontakcie z przyrodą – naobozach, wycieczkach i biwakach, w opar-ciu o metodykę harcerską. Według tego re-gulaminu puszczańskiego przygotowano naobozie w Piasecznie 160-osobową delegacjępolskich harcerzy na Jamboree w Daniiw sierpniu 1924 r.; polska reprezentacja od-niosła znaczne sukcesy, zdobywając szereg

czołowych miejsc w poszczególnych kon-kurencjach oraz piąte miejsce w ogólnejpunktacji. Ks. Bogdański również był uczest-nikiem Jamboree w Kopenhadze. Jego pra-ca instruktorska i wychowawcza zostaładostrzeżona przez władze ZHP. Odbywają-cy się we Lwowie V Walny Zjazd ZHPw 1925 r. powierzył mu funkcję Naczelne-go Kapelana ZHP. Opuścił wtedy Włocła-wek i funkcję komendanta chorągwi, prze-nosząc się do Warszawy.

Będąc Naczelnym Kapelanem ZHP, dbałprzede wszystkim o wychowanie religijnew szeregach harcerskich. Starał się, abykapelanami harcerskimi zostawali młodzikapłani, znający metodykę pracy drużynharcerskich, najlepiej ci, którzy sami byliharcerzami. Pisał artykuły o wychowaniureligijnym w harcerstwie. Jako pierwszyNaczelny Kapelan ZHP położył podwalinywychowania religijnego w organizacji. Funk-cję tę pełnił do 1929 r. Był również w tymczasie kapelanem garnizonu włocławskiego.

W 1930 r. wyjechał na dwa lata do Sta-nów Zjednoczonych, gdzie pracował wśródPolonii. Po powrocie do kraju pracowałprzez cztery lata w diecezji sandomierskiej.W 1936 r. powrócił do diecezji włocławskiej.Był już wtedy chory na gruźlicę, chorobarozwijała się mimo intensywnego leczenia.W 1937 r. został proboszczem w Skulsku.Swojego profesora odwiedził tam ks. S. Wy-szyński, który jako Prymas Polski po wie-lu latach tak wspominał to spotkanie: Roz-mowa, którą wtedy prowadziliśmy, krótkai zwięzła, wstrząsnęła mną do żywego. Czy-tał po prostu w moim przyszłym życiu.Wszystko, co mnie spotyka dziś, przepowie-dział mi. Skąd wiedział, to była jego tajem-nica, bo jeszcze na to absolutnie się nie za-nosiło ani w myślach, ani w pragnieniach,ani w planach Kościoła Chrystusowego.

Ks. Bogdański zmarł 13 VI 1938 r. w opi-nii świętości. Został pochowany na cmenta-rzu parafialnym w Skulsku, a w pogrzebiewzięło udział 60 księży z biskupem włocław-skim, delegacje harcerskie i młodzieżowe,lokalne władze oraz parafianie. Jako osobo-

28

BOGDAŃSKI ANTONI — BRAUN JERZY

wość obdarzona twardym charakterem orazwyraźną charyzmą, miał w swoim otocze-niu przeciwników, także w kręgach ducho-wieństwa. Nie doszedł do wysokich godno-ści kościelnych.

W 1988 r. w 50. rocznicę jego śmierci naścianie prawej nawy Bazyliki we Włocław-ku odsłonięto poświęconą mu tablicę pa-miątkową. Dziesięć lat później z inicjaty-wy harcerskich seniorów z Włocławkautworzono Wspólnotę Harcerskich KręgówSeniorów im. ks. hm. Antoniego Bogdań-skiego w Skulsku. Wspólnota założyła Mau-zoleum Harcerskie w Sanktuarium MatkiBoskiej Bolesnej w Skulsku, gdzie co rokuw pierwszą sobotę czerwca, podczas Patro-nalnego Dnia Skupienia, odsłaniane są ta-bliczki epitafijne zasłużonych seniorówharcerskich należących do Wspólnoty.Obecnie należy do niej ponad 20 kręgów,głównie z Wielkopolski, Kujaw i Pomorza,a w Dniach Skupienia bierze udział kilku-set seniorów i harcerzy. Organizację DniSkupienia wspierają władze samorządoweSkulska.

Ks. Bogdański został odznaczony papie-skimi odznaczeniami „Pro Ecclesia et Pon-tyfice” i „Benemerenti”, Złotym KrzyżemZasługi, Odznaką „Za Zasługę” (1924) orazpośmiertnie Krzyżem Niezłomnych (1999).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 98; Włocławski słow-nik biograficzny, red. S. Kunikowski, t. 1, Wło-cławek 2004; — Błażejewski Z dziejów; Hojan J.Ks. hm. Antoni Bogdański, Skulsk 2001, passim;Wasilewski H. Nauczyciel Prymasa Tysiąclecia –ks. Antoni Bogdański, „Promocje” 2001, nr 10.

Bogdan Radys

BRAUN Jerzy Bronisław, pseud. Rogow-ski (1901–1975), poeta, dramaturg, filozof,publicysta, działacz społeczny i polityczny,hufcowy Hufca Męskiego w Tarnowie(1919), autor pieśni Płonie ognisko i szumiąknieje.

Urodził się 1 IX 1901 r. w Dąbrowie Tar-nowskiej w rodzinie Karola (1868–1935,notariusza, działacza społecznego, naczelni-ka Ochotniczej Straży Pożarnej i prezesaTow. Gimnastycznego „Sokół”) oraz Henry-ki z Millerów (1871–1954, komendantkiHufca Żeńskiego w Tarnowie, a następnieKrakowskiej Chorągwi Żeńskiej, współ-autorki z synem Jerzym pieśni Hej, przednami bramy świata, która – w angielskimprzekładzie – została w 1932 r. uznana pie-śnią braterstwa skautingu żeńskiego). Miałdwóch braci i siostrę. Kazimierz (1899––1921), harcerz, legionista i lotnik, zginąłw czasie lotu ćwiczebnego. Juliusz (1904––1990) – który po Jerzym przejął prowa-dzenie tarnowskiego hufca – po ukończeniustudiów prawniczych na UJ pracował jakoadwokat, działał w „Unii”, był więzionyw czasie okupacji i w latach stalinizmu, pozwolnieniu z więzienia podjął pracę na-ukową w dziedzinie ochrony środowiska,uzyskał tytuł profesora, pracował w PAN;był także aktywnym działaczem turystycz-nym. Siostra Jadwiga zamężna Domańska(1907–1996), aktorka, więźniarka łagrów,żołnierz armii gen. Władysława Andersa,po wojnie była działaczką kulturalną ka-nadyjskiej Polonii.

J. Braun ukończył 4-klasową szkołę w Dą-browie Tarnowskiej. Do gimnazjum uczęsz-czał w Krakowie, a później w Tarnowie,gdzie w 1913 r. wstąpił do III Drużyny Har-cerskiej im. Michała Wołodyjowskiego,prowadzonej przez Franciszka Zarzyckie-go, późniejszego generała oraz ministraprzemysłu i handlu. Został jej drużyno-wym, a następnie komendantem HufcaMęskiego w Tarnowie. Założył w 1919 r.miesięcznik „Czuwaj. Organ HarcerskiejKomendy Dzielnicowej w Tarnowie” i byłjego redaktorem naczelnym. W tym piśmiew 1920 r. ukazała się po raz pierwszy jegopiosenka Nasze harce (Kawał chleba do ple-caka), ułożona w listopadzie 1918 r. Po-wszechnie znany jest jej fragment Płonieognisko i szumią knieje, stanowiący dziś sa-modzielną pieśń. Przetrwała ona do dziś

29

BRAUN JERZY

z jedną tylko zmianą – zamiast oryginal-nego tekstu: o obrońcach ukrainnych gra-nic (chodziło o obronę tych granic przedTurkami w czasach patrona drużyny, Woło-dyjowskiego) śpiewa się dziś: o obrońcach na-szych polskich granic. Braun współpracowałz lwowskim pismem „Skaut”, w którympublikował utwory prozatorskie dla mło-dzieży. Aktywną działalność w harcerstwiezakończył w 1919 r., gdy wyjechał z Tar-nowa i rozpoczął studia polonistyczne naUJ, ale i później publikował utwory o te-matyce harcerskiej, m.in. zbiór pioseneki pieśni Nasze harce (Wilno 1922), Szopkaharcerska (Kr. 1924).

W 1920 r. jako ochotnik 5. pp wziął udziałw ofensywie spod Dęblina, walkach podLwowem i na Wołyniu. Odznaczony Krzy-żem Walecznych – nie przyjął odznaczenia,uznając służbę ojczyźnie za obowiązek nie-wymagający nagrody. Po zakończeniu woj-ny wrócił na studia i ukończył je w 1923 r.

Związał się z kołem literackim „Helion”,a potem jego frakcją „Litart”. Założył, wy-dawał i redagował „Gazetę Literacką”.Przez całe życie tworzył poezje, drukiemukazały się m.in. Najazd Centaurów (Kr.1922), Tancerz otchłani (P. 1933; W. 1997),Rytmy włoskie (L. 1974) – zbiór wydanyw Polsce jako Oddech planety (W. 1977).Pisał również utwory prozą, scenariusze fil-mowe (m.in. Huragan, reż. J. Lejtes, 1927),dramaty (m.in. Europa, prapremiera 1931,reż. S. Jaracz), a nawet powieści fantastycz-ne, m.in. Kiedy księżyc umiera (Kr. 1925).

Pod koniec lat dwudziestych XX w. ze-tknął się z mesjanistyczną filozofią JózefaMarii Hoene-Wrońskiego. Przyjął ją w swo-jej chrześcijańskiej interpretacji. Propago-wał tę doktrynę w książkach, m.in. Zagad-ka dziejowa Polski (W. 1938), wydawanymprzez siebie piśmie „Zet” i na kongresachfilozoficznych. Działalność publiczna Brau-na wiązała się ściśle z jego poglądami filozo-ficznymi. Politykę i historię polityczną wi-dział nie z punktu widzenia walki interesówczy administrowania krajem, ale w katego-riach filozoficznych, jako walkę idei, re-

alizowanie Bożego planu w historii, speł-nianie dziejowego posłannictwa narodu.Problemom walki idei przejawiającej sięw historii poświęcone są też dramatyBrauna, jak wspomniana Europa oraz na-wiązująca do Nie-Boskiej komedii sztukaRewolucja.

W czasie II wojny światowej doprowa-dził do połączenia kilku organizacji pod-ziemnych w jedną o nazwie „Unia” i zostałjej przewodniczącym. „Unia” skupiała wie-le wybitnych postaci inteligencji katolic-kiej. Stwarzała możliwości dyskusji ide-owych, utworzyła Wszechnicę Narodowąoraz Inst. Europy Środkowej, wydawałaczasopisma (m.in. „Kultura Jutra”), zor-ganizowała teatr, z którym związany byłm.in. Karol Wojtyła, późniejszy papież. Miałatakże swoje oddziały wojskowe z własnąwytwórnią granatów, od 1942 r. włączone doAK. W następnym roku „Unia” połączyłasię ze Stronnictwem Pracy (SP). Braunjako członek Zarządu Głównego SP wszedłdo Rady Jedności Narodowej (RJN).

W Powstaniu Warszawskim kierował In-spektoratem Propagandy w Śródmieściu. Poupadku powstania uciekł z niemieckiegotransportu i nawiązał kontakt z podziem-nymi władzami. Po aresztowaniu przywód-ców państwa podziemnego w marcu 1945 r.przejął obowiązki przewodniczącego RJN,a w maju został oficjalnie zatwierdzony natym stanowisku. 27 VI 1945 r. Stefan Kor-boński złożył na jego ręce funkcję p.o. De-legata Rządu na Kraj. Braun był ostatniąosobą na tym stanowisku, a po samorozwią-zaniu Polskiego Państwa Podziemnego pra-cował przy likwidacji Delegatury. Współtwo-rzył Testament Polski Walczącej.

Aresztowany w 1946 r. i zwolniony pokilku miesiącach – został redaktorem „Ty-godnika Warszawskiego”. Ponownie aresz-towany w 1948 r. – w 2-letnim brutalnymśledztwie stracił oko i przeżył dwa atakiserca. W 1951 r. został skazany na doży-wotnie więzienie (prokurator żądał karyśmierci). W więzieniu nie załamał się, pro-wadził wykłady, pisał wiersze, uczył się ję-

30

BRAUN JERZY — BYTNAR JAN

zyków. Zwolniony w 1956 i zrehabilitowanyw 1958 r. działał aktywnie m.in. w warszaw-skim Klubie Inteligencji Katolickiej, a tak-że w Związku Literatów Polskich – ZLP(w 1957 r. został wiceprezesem OddziałuWarszawskiego ZLP). W czasie SoboruWatykańskiego II organizował grupy in-telektualistów przygotowujące materiałyprzekazywane następnie kard. StefanowiWyszyńskiemu. Po długich staraniach uzy-skał paszport (1965) i osobiście wziął udziałw pracach soborowych jako ekspert ds. eku-menizmu. Pozostał na stałe w Rzymie, gdzieżyjąc niezwykle skromnie, publikował pra-ce filozoficzne (m.in. Zarys filozofii Hoene--Wrońskiego) oraz poezje. Odwiedzał też sku-piska polonijne w różnych krajach.

Zmarł 17 X 1975 r. w rzymskim szpitaluna skutek zawału serca. Spoczywa w AleiZasłużonych na warszawskich Powązkach.

Został pośmiertnie odznaczony KrzyżemKomandorskim Orderu Odrodzenia Polski(2006).

W 1924 r. zawarł związek małżeńskiz Hanną Wachal. Nie miał dzieci.

— Braun J. Unia, „Więź” 1985, nr 7–9; Braun K.Jerzy Braun 1901–1975, „Zeszyty Historyczne”1991, nr 98; Korboński S. Polskie Państwo Pod-ziemne, Bydgoszcz 1990; Łętocha R. Oportet vosnasci denuo. Myśl społeczno-polityczna JerzegoBrauna, Kr. 2006 [rozdział 2. tej książki to naj-pełniejsza wydana do tej pory biografia Brauna;książka zawiera także bardzo obszerną bibliogra-fię]; Żychowska M. Jerzy Braun (1901–1975)twórca kultury harcerskiej i „unionizmu”, Tar-nów 2003 [najpełniejsza bibliografia; zawieratakże przedruk zbioru Nasze harce]; taż Har-cerstwo ziemi tarnowskiej, Tarnów 1992.

Marcin Braun

BYTNAR Jan Roman, pseud. Rudy, Ja-nek, Czarny, Krokodyl (1921–1943), harc-mistrz, podporucznik, hufcowy HufcaOchota Chorągwi Warszawskiej SzarychSzeregów (1942) i Hufca Południe Grup

Szturmowych Szarych Szeregów (1942––1943).

Urodził się 6 V 1921 r. w Kolbuszowejna Rzeszowszczyźnie w rodzinie Stanisła-wa (1897–1945, nauczyciela, harcerza I Dru-żyny Rzeszowskiej, legionisty, ciężko ranne-go w bitwie pod Krzywopłotami, twórcypierwszych szkół dla dzieci niepełnospraw-nych, aresztowanego wraz z synem, więź-nia Auschwitz, który zginął podczas ewa-kuacji obozu) oraz Zdzisławy z Rechulów(1901–1994, nauczycielki, w l. 1930–1940kierowniczki Szkoły Specjalnej w Warsza-wie, działaczki Tajnej Organizacji Nauczy-cielskiej, w Powstaniu Warszawskim kierow-niczki poczty powstańczej w Śródmieściu,żołnierza AK, podporucznika). Miał siostręDanutę (1924–2008, architekta, harcerkę14. WŻDH „Białej”, żołnierza AK, zamężnąDziekańską).

Dzieciństwo spędził we wsi Niekłań naKielecczyźnie. Uczęszczał do szkoły po-wszechnej w Piastowie pod Warszawą(1926–1930), a później do 1931 r. przy ul.Zagórnej 9 w Warszawie. Następnie roz-począł naukę w klasie matematyczno-fi-zycznej Gimnazjum i Liceum im. StefanaBatorego (1931–1939). Tam zaprzyjaźniłsię z Alkiem Dawidowskim i TadeuszemZawadzkim. Od 1933 r. należał do 23. War-szawskiej Drużyny Harcerzy im. Bolesła-wa Chrobrego, zwanej od koloru chust„Pomarańczarnią”. Był w zastępie „WilkówMorskich”. Przyrzeczenie harcerskie złożyłw kwietniu 1934 r. i zdobył kolejno stopieńwywiadowcy (1935), ćwika (1936), harcerzaorlego (1937) i harcerza Rzeczypospolitej(1938). Zdobył również 32 sprawności. Od1936 r. pełnił funkcję przybocznego. Zor-ganizował też drużynę harcerską w szkolepowszechnej przy ul. Zagórnej. Tzw. małąmaturę złożył w 1937 r., a maturę kończącąnaukę w liceum w 1939 r., po czym zdałegzamin konkursowy na Polit. Warsz.

Po wybuchu wojny i tułaczce września1939 r. wstąpił do koła samokształceniowe-go „Gromada” oraz rozpoczął działalnośćw konspiracyjnej organizacji PLAN, jed-

31

BYTNAR JAN

nej z pierwszych organizacji podziemnychw Polsce (należał do niej od październikado grudnia 1939). Był autorem pierwszejnalepki, którą członkowie PLAN umiesz-czali na plakatach niemieckich obwiesz-czających unicestwienie Państwa Polskiegoi powołanie tworu pod nazwą GeneralneGubernatorstwo. Nalepka ta następującokomentowała niemieckie obwieszczenie: Ko-mendant Piłsudski powiedziałby: A my wasw d… mamy! Od grudnia 1939 do czerwca1940 r. działał w komórce więziennej ZWZkierowanej przez Kazimierza Gorzkowskie-go, a od marca 1941 r. w Szarych Szeregachjako komendant Hufca Ochota Okręgu Po-łudnie Chorągwi Warszawskiej („Ul Wisła”),należącego w całości do Organizacji MałegoSabotażu „Wawer” (Obwód Mokotów Gór-ny). Od listopada 1942 r. był dowódcą HufcaPołudnie Grup Szturmowych Szarych Sze-regów, stanowiącego równocześnie pluton„Sad” w Oddziale Specjalnym „Jerzy” Ke-dywu Komendy Głównej AK.

Był bohaterem małego sabotażu. Napi-sy: „Polska walczy”, „Polska zwycięży” i in.umieszczał w najbardziej niebezpiecznychmiejscach (np. na murze niemieckich koszarprzy ul. Rakowieckiej), dużą kotwicę – znakPolski Walczącej – namalował 3 V 1942 r.na Pomniku Lotnika na pl. Unii Lubelskiejw pobliżu siedziby gestapo w al. Szucha(cokół z kotwicą przetrwał wojnę, obecnieznajduje się w Muzeum Woli przy ul. Srebr-nej w Warszawie). Dokonał zmiany napisuna biurze werbunkowym przy ul. NowyŚwiat z „Jedźcie z nami do Niemiec” – na„Jedźcie sami do Niemiec” oraz zdjął hitle-rowską flagę z gmachu Zachęty. Skonstru-ował specjalny klucz do opuszczania ulicz-nych latarni (niezbędnego, aby zawieszać nanich polskie flagi) oraz specjalne „wiecznepióro” do wykonywania napisów na mu-rach. Od wiosny 1940 r. studiował na taj-nych kompletach wg programu studiówWydz. Mechanicznego Polit. Warsz., a odjesieni 1940 r. w działającej jawnie Państw.Szkole Technicznej II stopnia (przedwojną im. H. Wawelberga i S. Rotwanda).

Kolega z roku, późniejszy profesor Polit.Warsz. Zbigniew Jaśkiewicz ocenił go: ge-niusz matematyczny, jakiego przez pół wie-ku pracy pedagogicznej nie spotkałem.

Poza studiami brał udział w seminariachu hm. Jana Rossmana, gdzie wykładali wy-bitni naukowcy. Wg relacji T. Zawadzkiegostudiował dzieła znakomitego socjologa –Floriana Znanieckiego, humanisty, filologai jednego z pierwszych skautów – Stanisła-wa Pigonia oraz ekonomisty – StanisławaSzczepanowskiego. Wyniki dyskusji nadprzyszłym kształtem Polski i świadectwowielkiej „łuny myśli” przyszłych bohaterówKamieni na szaniec odnotowane zostaływ 1944 r. na łamach pisma „Brzask”, reda-gowanego przez Rossmana.

Ukończył kurs podharcmistrzowski (tzw.„Szkołę za lasem”) prowadzony przez Ros-smana i 3 V 1942 r. otrzymał stopień pod-harcmistrza. W styczniu 1943 r. ukończyłw stopniu kaprala podchorążego SzkołęPodchorążych Rezerwy Piechoty AK „Agri-cola”. Wziął udział w akcji „Wieniec II”– wysadzeniu pociągu z niemiecką broniąi amunicją pod Kraśnikiem (31 XII 1942)oraz akcji na urzędnika niemieckiego (18 I1943), a 2 II 1943 r. w czasie ewakuacjimieszkania aresztowanego hm. Jana Błoń-skiego, szefa szkolenia wojskowego Chorąg-wi Warszawskiej Szarych Szeregów, przy ul.Brackiej 23 jako dowódca ubezpieczenia zo-stał lekko ranny.

Został aresztowany przez gestapo 23 III1943 r. W ciągu trzech dni katowania w sie-dzibie gestapo przy al. Szucha nikogo niewydał. 26 III 1943 r. odbito go w słynnejakcji pod Arsenałem, przygotowanej przezT. Zawadzkiego. Zmarł 30 III 1943 r.w Szpitalu Wolskim przy ul. Płockiej naskutek obrażeń odniesionych w czasie śledz-twa. Jego oprawcy – gestapowcy HerbertSchultz i Ewald Lange – dobrze zoriento-wani w sprawach konspiracji harcerskiejzostali zastrzeleni w maju 1943 r.

Pochowano go 2 IV 1943 r. na Powązkachw Warszawie (pod nazwiskiem Jan Domań-ski). Od jego grobu zaczyna się sławna

32

BYTNAR JAN — CHODZIŃSKA STANISŁAWA

kwatera Batalionu „Zośka”, która zachowa-ła do dziś białe brzozowe krzyże. Spoczy-wa w jednej mogile wraz ze swym przyja-cielem A. Dawidowskim, rannym w akcjipod Arsenałem i zmarłym również 30 III1943 r.

Pośmiertnie został odznaczony KrzyżemSrebrnym Orderu Virtuti Militari i Krzy-żem Walecznych oraz mianowany harcmi-strzem (15 VIII 1943) i podporucznikiem.

T. Zawadzki powiedział o nim: Był dla naswzorem żołnierza, a zarazem instruktoraSzarych Szeregów. We wrześniu 1943 r., kie-dy powstał batalion „Zośka”, jego 1. kom-pania otrzymała imię „Rudy”. W PowstaniuWarszawskim, dowodzona przez AndrzejaRomockiego, pseud. Morro, została uznanaza najwybitniejszą kompanię powstańczą.Pierwszą drużynę harcerską im. Janka Byt-nara założył w 1946 r. w Krościenku n. Du-najcem przy Liceum im. Stefana Żeromskie-go Władysław Słodkowski, pseud. Kurant,żołnierz AK. W 1990 r. Z. Bytnarowa miałaspis 152 jednostek ZHP, które przyjęły zapatrona jej syna. Od 1967 r. Hufiec ZHPWarszawa Mokotów im. Szarych Szeregóworganizuje Rajdy „Arsenał” upamiętniają-ce akcję odbicia Bytnara. W 1980 r. wmuro-wano w ścianę budynku przy al. Niepodle-głości 159, gdzie mieszkał Bytnar, tablicępamiątkową. W 2002 r. jednej z ulic Moko-towa nadano jego imię. Należy on także dopopularnych patronów szkół.

W maju 1943 r. Aleksander Kamińskiz inspiracji J. Rossmana i T. Zawadzkiegonapisał na podstawie pamiętnika tego ostat-niego i relacji świadków książkę Kamieniena szaniec (w pierwszych wydaniach zewzględu na wymogi konspiracji „Rudy” wy-stępuje jako „Czarny”). W 1978 r. powstałfilm fabularny Akcja pod Arsenałem w re-żyserii J. Łomnickiego, na podstawie sce-nariusza J. S. Stawińskiego, a w 1995 r. filmRudy, Alek, Zośka w reżyserii H. Gliszczyń-skiej, wg scenariusza B. Wachowicz.

— Kunert A. K. Słownik biograficzny konspira-cji warszawskiej 1939–1944, t. 1, W. 1987; — Bro-

niewski S. Akcja pod Arsenałem, W. 1972, pas-sim; tenże Całym życiem; tenże Pod Arsenałem,W. 1957, passim; Bura L. Pod Arsenałem, „Ty-dzień” 1978, nr 15; Kamiński A. Kamienie naszaniec, W. 1943. passim; Majewski S. Poma-rańczarnia, „Stolica” 1997, nr 13; Pod mura-mi Arsenału, odbicie więźniów, „Biuletyn Infor-macyjny” 1943, nr 16; Rolewicz J. Harcmistrz JanBytnar, „Pokolenia” 1972, nr 4; Rossman J. Ar-senał i sens walki, „Stolica” 1963, nr 11; tenże,Zawadzka Tadeusz Zawadzki; Strzembosz T. Od-bijanie i uwalnianie więźniów w Warszawie1939–1944, W. 1978; Wachowicz B. A kiedy trze-ba, na śmierć idą po kolei, „Kontrasty” 1988,nr 8; taż Harcerze Rzeczypospolitej, „Przekrój”1978, nr 1720, 1721; taż Pięknie umierać i pięk-nie żyć, w: A. Kamiński Kamienie na szaniec,W. 2000, s. 5–43; taż Rudy, Alek, Zośka, W. 2002,passim; taż Wojna przeciwko rodzinie, „Uroda”1989, nr 4; — Bohaterowie „Kamieni na sza-niec” w świetle dokumentów, oprac. T. Strzem-bosz, W. 1994; Broniewski S. Rudy, w: Wspomnie-nia o Rudym, W. 1983; Bytnarowa Z. Pamiętnikmatki, Mielec–W. 1997, passim; Drewnowski J.,Koźniewski K. Pierwsza bitwa z gestapo. Wspo-mnienie o PLAN, W. 1969; Szare Szeregi. Oca-lałe dokumenty; — Arch. MH: Zawadzki T.Pamiętnik, rks; – dok. w posiadaniu autorki:Bytnarowa Z. Gawęda o Arsenale; taż Odpo-wiedzi na ankietę dotyczącą dziejów rodziny, oso-bowości, charakterystyki Rudego oraz przyjaźniz Zośką i Alkiem; taż Wspomnienia z PowstaniaWarszawskiego; — relacje Zdzisławy Bytnarowej,Danuty Dziekańskiej, Danuty Rossmanowej, Ka-zimierza Sułowskiego, Stefana Mirowskiego.

Barbara Wachowicz

CCHODZIŃSKA z Sakowskich Stanisła-

wa (1912–1970), nauczycielka, harcmistrzy-ni, komendantka Hufca Harcerek w Rze-

33

CHODZIŃSKA STANISŁAWA

szowie (1936–1939, 1945–1947), komen-dantka Rzeszowskiej Chorągwi Harcerek(1947–1949).

Urodziła się 13 II 1912 r. w Stanisławo-wie w rodzinie Józefa (1883–1923, wojsko-wego) i Marii z Dębogórskich (1882–1944).Miała trzy siostry: starszą Wandę i młodsze:Antoninę oraz Janinę. Od 1919 r. uczęszcza-ła do Szkoły Powszechnej im. Marii Konop-nickiej i Szkoły Powszechnej św. Jadwigiw Rzeszowie, a później do 1926 r. do Pryw.Seminarium Żeńskiego w Rzeszowie.

W 1926 r. wstąpiła do I Drużyny Har-cerek im Królowej Jadwigi przy Semina-rium Nauczycielskim w Rzeszowie. Byłazastępową, przyboczną, a w l. 1928–1931drużynową macierzystej drużyny. W 1931 r.zdała maturę. Ukończyła kursy: spółdziel-czości (1930), LOPP i ratownictwa, obronyprzeciwgazowej i przeciwlotniczej (1933).W l. 1932–1933 była drużynową KręguStarszoharcerskiego im. K. Marcinkow-skiego, a od października 1933 r. kierowałaZrzeszeniem Drużyn Starszoharcerskichw Rzeszowie. W lipcu 1935 r. była komen-dantką drużyny harcerek rzeszowskich naJubileuszowym Zlocie Harcerstwa Polskie-go w Spale. Od 1934 do 1936 r. pracowaław Inspektoracie Szkolnym w Rzeszowie,a w l. 1936–1940 jako nauczycielka szkół po-wszechnych w Rzeszowie, Staroniwie i Świl-czy. Od 1936 r. do wybuchu wojny była huf-cową Hufca Harcerek w Rzeszowie. Jakodrużynowa, potem hufcowa zorganizowałai przeprowadziła w l. 1931–1939 dziewięćobozów harcerskich w różnych częściachPolski – od Karpat Wschodnich aż po Hel.Stopień podharcmistrzyni otrzymała 18 II1938 r. W tymże roku ukończyła WyższyKurs Nauczycielski w Warszawie, a w rokunastępnym kurs administracji i maszyno-pisania w Szkole Instruktorskiej Harcer-stwa Żeńskiego na Buczu.

W czasie okupacji działała w konspira-cji, zaprzysiężona w ZWZ. Początkowo pra-cowała w dziale łączności, a potem – będączatrudniona od 1940 r. w InspektoracieOświaty – w tajnym nauczaniu (1942–1944).

W l. 1944–1945 uczyła w Szkole Po-wszechnej w Racławówce, a w l. 1945–1950pracowała w Kuratorium Okręgu Szkolne-go. Od 1945 do 1947 r. ponownie pełniłafunkcję hufcowej Hufca Harcerek w Rze-szowie. Stopień harcmistrzyni otrzymała8 X 1946 r. W l. 1946–1947 pełniła funkcjęzastępczyni komendantki RzeszowskiejChorągwi Harcerek, a od stycznia 1947 doczerwca 1949 r. była komendantką tejżechorągwi. 15 VI 1949 r. została zwolnionaz funkcji komendantki, oskarżona o złe go-spodarowanie, nadużycia finansowe i wresz-cie o najcięższe wówczas przestępstwo –umożliwienie przenikania wrogich elemen-tów z podziemia do organizacji. W 1950 r.została aresztowana, zabrano i zniszczonowtedy papiery i pamiątki harcerskie doku-mentujące jej wcześniejszą działalność. Podkoniec tegoż roku, po kilku miesiącachpobytu w areszcie śledczym, wyszła nawolność – chora i zniszczona psychicznie.Dopiero w 1953 r. podjęła pracę zawodową,ale nie wróciła już do pracy w oświacie,pracowała w Wojew. Biurze Projektów Bu-downictwa Komunalnego. Zrehabilitowa-na w 1956 r. – wróciła na krótko do pracyinstruktorskiej, pełniąc w l. 1957–1959funkcję zastępcy komendanta Rzeszow-skiej Chorągwi Harcerstwa, ale zły stanzdrowia nie pozwolił jej na kontynuowa-nie służby. Społecznie działała w związ-kach zawodowych, była także ławnikiemsądowym.

Zmarła w maju 1970 r. i pochowana zo-stała na cmentarzu Pobitno w Rzeszowie.

Otrzymała Odznakę „Zasłużony dlaWoj. Rzeszowskiego”.

W 1942 r. w Zakopanem zawarła zwią-zek małżeński z Marianem Chodzińskim(1915–1985, inżynierem architektem).Miała dwóch synów: Rafała (ur. 1945, re-alizatora dźwięku) i Lecha (ur. 1951, tech-nika budowlanego).

— Jarosińska M. Harcerstwo żeńskie i ruch zu-chowy w Rzeszowie (1912–1939), Rz. 2005; Iżyń-ski J. Hm. Stanisława Chodzińska, „Nowiny

34

CHODZIŃSKA STANISŁAWA — CIECHANOWSKI STANISŁAW

Harcerskie” [Rz.] 1986; — Muzeum Okręgowew Rz.: Arch. Społeczno-Historyczne, zesp. I/8;— inf. syna Lecha Chodzińskiego.

Małgorzata Jarosińska

CIECHANOWSKI Stanisław Witalis(1869–1945), profesor doktor habilitowa-ny, lekarz anatomopatolog, przewodniczą-cy Zarządu Oddziału ZHP w Krakowie(1921–1922), członek Naczelnej Rady Har-cerskiej (1921–1925), członek Głównej Kwa-tery Męskiej (1926–1927).

Urodził się 28 IV 1869 r. w Krakowie jakosyn Wiktoryna Stanisława (1835–1883, in-żyniera, pracownika kolei) i FlorentynyWiktorii ze Schwarców (1840–1903, wnucz-ki restauratora krakowskiego Kacpra Pol-lera). Jego dziad Stanisław (1793–1866) byłzasłużonym kupcem i radnym miejskimw Krakowie. Miał braci: Kazimierza (1862––1942, inżyniera kolejnictwa) i Zygmunta(1873–1966, inżyniera mechanika, profe-sora Polit. Lwow., a po wojnie Polit. Ślą-skiej i AGH) oraz siostry: Jadwigę (1863––1948, zamężną Zieleniewską), Florenty-nę (1865–1886), Katarzynę (1867–1925),Annę (ur. 1872, zm. w niemowlęctwie), Elż-bietę (1875–1948), Łucję (1877–1883) i Wik-torynę Zuzannę (1883–1966, zamężnąKostkową).

W l. 1878–1883 uczył się w IV Gimnazjumwe Lwowie, a potem w związku z przenie-sieniem się rodziny do Krakowa kontynu-ował naukę w krakowskim Gimnazjum św.Anny. W l. 1886–1894 odbył studia lekar-skie na UJ. W okresie od kwietnia do wrze-śnia 1894 r. pracował jako lekarz asystentw I Szpitalu Garnizonowym w Wiedniuoraz jako wolontariusz w pracowni che-micznej prof. dr. Kratschmera. Pracę na UJrozpoczął w październiku 1894 r. jako asy-stent Zakładu Anatomii Patologicznej, kie-rowanego przez prof. dr. Tadeusza Browi-cza. Jako stały sprawozdawca zamieszczałartykuły w fachowej prasie niemieckoję-zycznej. Opublikował również wiele artyku-

łów naukowych w polskich czasopismach le-karskich. W 1896 r. zdobył w konkursie im.Jakubowskiego dwie nagrody UJ za pracenaukowe (jedną wspólnie z dr. J. Nowakiem).W 1897 r. habilitował się z zakresu anato-mii patologicznej i został zatwierdzony nastanowisku docenta. W r. 1897/1998 prze-bywał w Paryżu jako stypendysta fundacjiim. Kasprzaka. Od grudnia 1899 r. pełniłfunkcję zastępcy prosektora krajowego Szpi-tala św. Łazarza w Krakowie. W styczniu1900 r. został profesorem rzeczywistym bez-płatnym, a w maju 1907 r. profesorem płat-nym. Był współpracownikiem Komisji PAU:Bibliograficznej (od 1900), Antropologiczno--Etnograficznej (od 1905), Historii NaukPrzyrodniczych i Komisji dla Jęz. Polskiego(od 1918). Od 1906 r. był redaktorem naczel-nym „Przeglądu Lekarskiego”, założył i re-dagował w l. 1906–1910 „Rocznik Lekarski”,a ponadto w l. 1908–1909 współredagował„Przegląd Pediatryczny”. W 1908 r. zostałmianowany zastępcą profesora zwyczajne-go, a nominację na profesora zwyczajnegootrzymał w styczniu 1909 r.

Był aktywny w wielu instytucjach i sto-warzyszeniach, zwłaszcza działających narzecz młodzieży. Od 1911 r. pracował w Za-rządzie Kolonii Wakacyjnych dla uczniówkrakowskich szkół średnich, był w l. 1912––1917 jego wiceprezesem. W tym czasiewspółorganizował ośrodek kolonijny w Po-rębie Wielkiej. W l. 1919–1920 działał w Pol-sko-Amerykańskim Komitecie Pomocy dlaDzieci. Od 1912 r. był członkiem Wydz. IzbyLekarskiej w Krakowie i Galicyjskiej Krajo-wej Rady Zdrowia jako delegat Izby Lekar-skiej, a w l. 1917–1919 jako jej członek mia-nowany. Przez kilka miesięcy w l. 1914–1915przebywał w Wiedniu, pracując w SzpitaluJubileuszowym. W 1915 r. współpracowałw akcji szczepień przeciwospowych Kra-kowskiego Komitetu Biskupiego. StworzyłKomisję Walki z Chorobami Weneryczny-mi Wydz. Lekarskiego UJ i przewodniczyłjej w l. 1915–1917. W l. 1917–1919 byłczłonkiem Zarządu Tow. Opieki nad Mło-dzieżą, od 1917 r. prezesem Tow. Lekarskie-

35

CIECHANOWSKI STANISŁAW

go Krakowskiego, a w 1918 r. członkiemRady Najwyższej Lekarskiej w Warszawiei członkiem Tymczasowej Rady ZdrowiaPolskiej Komisji Likwidacyjnej.

Do służby w WP zgłaszał się ochotniczow 1918, 1919 i 1920 r. Ostatecznie zostałprzeniesiony do rezerwy w stopniu podpuł-kownika.

W październiku 1919 r. został dyrekto-rem Zakładu Anatomii Patologicznej UJi równocześnie prosektorem Szpitala św.Łazarza w Krakowie, a od lipca 1921 r. byłtakże tymczasowym prosektorem krajowymzakładu dla umysłowo chorych w Kobierzy-nie. Od 1919 r. redagował „Polską GazetęLekarską”.

W 1919 r. nie przyjął proponowanej muteki ministra zdrowia publicznego, zostałnatomiast członkiem Naczelnej Rady Zdro-wia Publicznego w Warszawie. Wchodziłw skład Naczelnej Rady Lekarskiej przyMin. Zdrowia i Najwyższej Rady Zdrowiaprzy tymże ministerstwie (do 1923) orazNaczelnej Izby Lekarskiej w Warszawie (od1923). Od 1927 r. był członkiem NaczelnejPaństw. Rady Zdrowia przy Min. Spraw We-wnętrznych (jako delegat Wydz. Lekarskie-go UJ). W 1928 r. uczestniczył w ZjeździePatologów w Wiedniu. Brał udział w obra-dach pierwszego Międzyn. Kongresu Wych.Fiz. w Amsterdamie (1928). W l. 1929–1931był członkiem Naczelnego Związku Leka-rzy Państwa Polskiego w Warszawie.

W okresie organizacji struktur PaństwaPolskiego uczestniczył w przygotowaw-czych pracach ustawodawczych, opracowu-jąc szereg opinii dla Min. Zdrowia Publicz-nego oraz Min. WRiOP o projektach ustaw,statucie Rady Wych. Fiz., programach na-uczania higieny w szkołach oraz kształce-niu kierowników wych. fiz.

Jako jeden z najaktywniejszych działa-czy społecznych dwudziestolecia między-wojennego na polu tworzenia podstaw no-woczesnego systemu wych. fiz. już w 1920 r.zorganizował Państw. Jednoroczny KursWych. Fiz. dla nauczycieli szkół średnich,a w okresie od października 1920 do grud-

nia 1922 r. był kierownikiem tego kursu.Dzięki jego staraniom w 1927 r. powstałytrzyletnie uniwersyteckie studia wych. fiz.przy UJ, z tego powodu uważany jest zatwórcę obecnej AWF w Krakowie. Był człon-kiem Rady ds. Wych. Fiz. i Kultury Ciele-snej (1920–1923), Rady Naczelnej Wych.Fiz. i Przysp. Wojsk. (1925–1927) oraz RadyNaukowej Wych. Fiz. od jej powstaniaw 1927 r. do wybuchu wojny. Opracowałprojekty aktów prawnych dotyczącychm.in. stworzenia lepszych warunków pracyi kształcenia nauczycieli wych. fiz., zasaddziałalności poradni sportowo-lekarskich,problemu wych. fiz. na wsi i powszechne-go obowiązku wych. fiz. w środowisku aka-demickim. Uczestniczył również w pracachKomisji Projektu Budowy CentralnegoInst. Wych. Fiz. w Warszawie. Był autoreminstrukcji do badań zdolności fizycznejmłodzieży. Pragnął, aby lekarze poszerzaliswe wykształcenie w zakresie specjalizacjisportowej, domagał się podniesienia pozio-mu badań dotyczących wpływu ruchu i wy-siłku na ustrój ludzki.

W l. 1919/1920, 1927/1928 i 1928/1929był dziekanem Wydz. Lekarskiego UJ – wy-brany po raz czwarty w 1929 r. nie przyjąłtego stanowiska. Został wybrany do Sena-tu UJ na trzyletnią kadencję od 1921/1922do 1923/1924 r. W 1921 r. został członkiemPaństw. Komisji Egzaminacyjnej dla kan-dydatów na nauczycieli szkół średnich.Współdziałał w organizacji pierwszych po-radni szkolnych w Krakowie, zabierał głosw sprawie kształcenia higienistek szkolnychi ustanowienia lekarzy szkolnych w Mało-polsce. W l. 1919–1921 był członkiem Okrę-gowych Rad Zdrowia w Krakowie i Lwowie.

W lutym 1921 r. na prośbę władz ZHPzorganizował Zarząd Oddziału ZHP w Kra-kowie, zatwierdzony następnie przez Na-czelnictwo ZHP. Zarząd liczył 15 członkówi energicznie działał w sekcjach: prawni-czej, lekarskiej, skarbowej i prasowej. Cie-chanowski starał się uzyskać tereny podstanice harcerskie, prowadził działalnośćpropagandową oraz współpracował z ko-

36

CIECHANOWSKI STANISŁAW

mendami chorągwi w zakresie kursów in-struktorskich, a ponadto uporządkowałpracę Komisji Dostaw Harcerskich, opie-kował się wycieczkami harcerzy górnoślą-skich do Krakowa, a nawet organizował dlaharcerek i harcerzy kursy pływania. Do1922 r. był przewodniczącym Zarządu Od-działu, w 1924 r. – wiceprzewodniczącym,w 1925 r. – członkiem Zarządu, a w 1926 r.członkiem Komisji Rewizyjnej Zarządu Od-działu. W l. 1922–1925 był członkiem NRH,zaś od 1926 do 1927 r. członkiem czynnymGłównej Kwatery Męskiej.

Jako kurator Bratniej Pomocy MedykówUJ skutecznie poparł starania o pierwsząwielką pożyczkę na budowę Domu Medy-ków. Był też kuratorem Chóru Akademic-kiego oraz do 1927 r. kuratorem Akademic-kiego Związku Sportowego. Przewodniczyłuniwersyteckiej komisji dbającej o fizycznyrozwój młodzieży. Z ramienia Senatu UJzorganizował Kasę Chorych dla studentów,przez pewien czas (do 1930) był powoływa-ny do Wojew. Komitetu Pomocy dla Mło-dzieży Szkół Wyższych.

Pełnił funkcje sekretarza Wydz. IV PAUi redaktora wydawnictw tego wydziału.W grudniu 1930 r. został mianowany człon-kiem rzeczywistym Naukowego Tow. Pe-dagogicznego. Był członkiem Rady przyDyrektorze w Centralnym Inst. Wych. Fiz.w Warszawie. Od 1930 r. był redaktorem„Rozpraw” i „Biuletynu Międzyn.” Wydz.IV PAU.

Jego spuścizna naukowa obejmuje po-nad 160 prac. Monografia O przeroście gru-czołu krokowego (1896) była wielokrotnietłumaczona na języki obce i zyskała świa-towy rozgłos. Razem z T. Browiczem, S. Do-mańskim i L. Kryńskim opracował pierw-szy nowoczesny Słownik lekarski polski(Kr. 1905). Opracował i uzupełnił Anato-mię człowieka A. Bochenka (Kr. 1916, 1917,1921, 1927). Wspólnie z Leonem Wachhol-zem opracował podręcznik Technika sekcjizwłok: protokół sekcji i orzeczenie (W. [1920]).Zredagował dzieło Gruźlica i jej zwalczanie(W. 1927). Napisał również prace: Pięćdzie-

sięciolecie pracy prof. Browicza („PraceZakładu Anatomii Patologicznej Uniw. Pol-skich” 1925) i Józef Dietl jako anatom pato-logiczny (P. 1938). Z innych dziedzin wydałm.in. opracowanie Towarzysz walk Trau-gutta major Wańkowicz-Leliwa (Kr. 1925)oraz publikację jubileuszową 1866–1891.Towarzystwo Muzyczne w Krakowie (Kr.1891).

Na stanowisku kierownika Zakładu Ana-tomii Patologicznej UJ pozostawał do wio-sny 1939 r., kiedy jako profesor honorowyprzeszedł na emeryturę. 6 XI 1939 r. wrazz innymi profesorami UJ został aresztowa-ny przez gestapo i więziony przy ul. Mon-telupich. Jako ciężko chory dzięki stara-niom dr. M. Ciećkiewicza został po kilkudniach zwolniony. Mimo złego stanu zdro-wia oraz podeszłego wieku w czasie oku-pacji nadal egzaminował z patologii ogól-nej i bakteriologii słuchaczy tajnego Wydz.Lekarskiego UJ.

Był członkiem rzeczywistym AkademiiNauk Lekarskich (1920), członkiem czyn-nym PAU (1930) i Tow. Naukowego Peda-gogicznego (1930), członkiem honorowymTow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu (1912)oraz Polskiego Związku Lekarzy i Przyrod-ników w Petersburgu (1912), członkiem ko-respondentem Tow. Lekarskiego Warszaw-skiego (1913), członkiem rzeczywistymTow. Naukowego Warszawskiego (1913),członkiem honorowym StowarzyszeniaLekarzy Polskich w Warszawie (1922), Tow.Lekarskiego w Krakowie i Polskiego Tow.Higienicznego (1924), a ponadto członkiemSpolku Lekařu Českych w Pradze (1913),Tow. Patologów Niemieckich, PolskiegoTow. Balneologicznego (1929), towarzystwlekarskich w Wilnie (1910), Łodzi (1911),Lublinie (1914), Kaliszu i Lwowie (1928)oraz Druskiennikach.

Zmarł 10 VIII 1945 r. w Krakowie. Zo-stał pochowany na cmentarzu Rakowic-kim. W 1992 r. w gmachu Collegium Medi-cum w Krakowie przy ul. Grzegórzeckiej 16,gdzie mieściły się kierowane przez niegoKatedra i Zakład Anatomii Patologicznej,

37

CIECHANOWSKI STANISŁAW — CIERNIAKOWA ZOFIA

wmurowano tablicę poświęconą jego pa-mięci. Jego imieniem została nazwana jed-na z ulic w Krakowie na Woli Justowskiej.Poświęcono mu pracę doktorską A. Sawic-kiej Działalność naukowa i społeczna prof.dr. Stanisława Ciechanowskiego, napisanąpod kierunkiem prof. J. Kowalczykowej (AM,Kr. 1966); jego działalność była także przed-miotem badań naukowych dr. J. Bugajskie-go i pracy magisterskiej S. Sokołowicza (obajWyższa Szkoła Wych. Fiz. w Krakowie).

Został odznaczony Krzyżem Koman-dorskim Orderu Polonia Restituta (1925),Medalem X-lecia Odzyskanej Niepodległo-ści (1928), Odznaką Honorową „Orlęta”(1919), Odznaką Honorową NaczelnejRady Pomocy dla Młodzieży, Złotą Od-znaką Honorową Związku Bratniej PomocyMedyków, harcerską Odznaką „Za Zasłu-gę”, Odznaką V Batalionu SanitarnegoWP. W uznaniu zasług dla krzewienia ideisportu Związek Polskich Związków Spor-towych i Polski Komitet Olimpijski nada-ły mu godność członka honorowego.

W 1895 r. poślubił Janinę Marię Wańko-wicz (1872–1955, córkę jednego z dowód-ców powstania styczniowego na Litwie,współpracownika Romualda Traugutta).Miał syna Stanisława Marka (1906–1969,inżyniera architekta, podharcmistrza, huf-cowego Hufca Harcerzy w Nowym Targuw l. 1934–1939) oraz córki: Zofię (1896––1972, doktora filozofii, germanistkę, wice-dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej, członkaZarządu Organizacji Przysposobienia Ko-biet do Obrony Kraju, Katolickiego Sto-warzyszenia Kobiet, Międzyn. Stowarzy-szenia Kobiet z Wyższym Wykształceniem,Tow. Literackiego im. A. Mickiewicza orazZwiązku Bibliotek Polskich), Marię Janinę(1897–1968, zamężną Wędrychowską), Ma-rię Anielę (1905–1977, zamężną Bzowską)oraz Annę (1909–1988, zamężną Strze-lecką).

— Biogramy uczonych polskich, oprac. A. Śród-ka, cz. 6, Nauki medyczne, z. 1, Wr. 1990; Bi-bliografia polska 1901–1939, red. J. Wilska,

t. 4, W. 1998, s. 431–439; Czy wiesz, kto to jest?,red. S Łoza, W. 1938, s. 108–109;— Bugajski J.Pionierzy wychowania fizycznego – zasłużenipracownicy Studium Wych. Fiz. UJ w Krako-wie: Stanisław Ciechanowski, Zygmunt Wyro-bek, Józef Figna, Tadeusz Rogalski, „RocznikNaukowy Wyższej Szkoły Wych. Fiz. w Kr.” 1962,t. 1, s. 205–227; H. Z. [Halina Zwolska] Stani-sław Ciechanowski (1869–1945), w: Wyrok naUJ – 6 listopada 1939, red. L. Hajdukiewicz, Kr.1989, s. 88–89; Kowalczykowa J. Historia Kate-dry Anatomii Patologicznej w Krakowie, w: Sześć-setlecie medycyny krakowskiej, t. 2, Historia ka-tedr, red. L. Tochowicz, Kr. 1964, s. 415–433;taż Prof. dr Stanisław Ciechanowski, „PatologiaPolska” 1950, nr 1, s. 88–92; taż Sto lat pracyKrakowskiego Zakładu Anatomii Patologicznej,„Patologia Polska” 1952, nr 4, s. 301––307; Leonhard Kalendarium; Stachura J. Sta-nisław Witalis Ciechanowski (1869–1945), w:Złota księga Wydz. Lekarskiego, red. J. Grochow-ski, Kr. 2000; Stańczykowski J. Osiągnięcia na-ukowe anatomopatologów polskich i ich wkładdo nauk lekarskich, „Rocznik Pomorskiej Akade-mii Medycznej” 1956, t. 2, s. 291–310; —II Spraw. NRH (1 I 1921–1 IX 1921), W. 1921,s. 26–28; V Spraw. NRH za r. 1924, W. [1925],s. 59; VII Spraw. NRH za 1926 r., [W.] 1927, s. 37,46; VIII Spraw. NRH za 1927 r., [W.] 1928, s. 43;IV Spraw. za r. 1924 [Zarządu Oddziału ZHPw Kr.], [Kr. 1925], s. 2; V Spraw. za r. 1925 [Od-działu ZHP w Kr.], [Kr. 1926], s. 3; — Arch. UJ:S II 619, teczka pers. S. Ciechanowskiego; — inf.wnuka Andrzeja Ciechanowskiego.

Joanna Kita

CIERNIAKOWA z Langierów ZofiaAnna (1891–1983), nauczycielka, tłumacz-ka, założycielka pierwszego żeńskiego za-stępu skautowego w Krakowie, instruktor-ka skautowa.

Urodziła się 14 IX 1891 r. w Jordanowiejako jedyna córka Henryka (naczelnikasądu) i Anny z Tarnawskich (zm. 1944).

Szkołę początkową ukończyła w Jaśle,a Pryw. Gimnazjum Klasyczne im. Królo-

38

CIERNIAKOWA ZOFIA

wej Jadwigi w 1911 r. w Krakowie. W cza-sie nauki w gimnazjum należała do tajnychkółek samokształceniowych. W l. 1911––1916 studiowała na Wydz. FilozoficznymUJ – jako przedmiot główny filologię kla-syczną, a jako poboczny – polonistykę. Pod-czas studiów była czynna w AkademickimKole Tow. Szkoły Ludowej (TSL): w sekcjiteatralnej oraz sekcji bibliotek i odczytówdla dzieci wiejskich. Brała udział w wyjaz-dach z przedstawieniami na teren zaborurosyjskiego. Należała także do Tow. „Eleu-sis”, organizacji wychowania narodowegow duchu poczwórnej abstynencji, z ramie-nia tej organizacji jeździła z odczytami dogórników na Śląsk (teren zaboru pruskie-go). W TSL poznała swojego przyszłego mężaJędrzeja Cierniaka, a w „Eleusis” m.in. Sta-nisława Pigonia i Andrzeja Małkowskiego,którzy zainteresowali ją skautingiem.

We wrześniu 1911 r. założyła pierwszyw Krakowie zastęp skautingu żeńskiegoprzy Seminarium Nauczycielskim TSL. Jużw grudniu 1911 r. zastęp wszedł w skład za-łożonej przez Romę Wodziczko-DediowąI Żeńskiej Drużyny Skautowej im. Klaudiiz Działyńskich Potockiej. Niebawem zało-życielka przekazała prowadzenie drużynyLangierównie, która pełniła funkcję dru-żynowej do 1913 r. Po wybuchu I wojnyświatowej w związku z wyjazdem z Kra-kowa komendantki miejscowej MariiStrehlówny Langierówna przejęła równieżjej funkcję. Z powodu ewakuacji liczba har-cerek znacznie zmalała, ale ciągłość pracyzostała zachowana, a harcerki pod jej ko-mendą pełniły szereg funkcji pomocni-czych dla Legionów Polskich: szyły macie-jówki, plecaki, pokrowce na przybornikii odzież oraz przygotowywały opatrunkiosobiste dla polskich oddziałów; podjęłyrównież służbę sanitarną w tzw. izbie opa-trunkowej na Dworcu Głównym, którą kie-rował lekarz Tadeusz Żeleński (Boy).Komendantka pełniła osobiście 24-godzin-ne dyżury w tej izbie. Wyczerpująca służ-ba nadwerężyła siły Langierówny, którazasłabła podczas dyżuru i została w 1916 r.

skierowana do pracy w ośrodku dla legio-nistów-ozdrowieńców w Rabce.

W 1916 r. zawarła związek małżeńskiz J. Cierniakiem. Gdy w następnym rokumężowi jako legioniście, który nie złożyłprzysięgi na wierność monarchii austro--węgierskiej, groziło wcielenie do obcegowojska, przekroczyli oboje nielegalnie gra-nicę Królestwa i wyjechali do Warszawy. Tuwe wrześniu 1918 r. Cierniakowa podjęłapracę jako nauczycielka jęz. łacińskiegow Pryw. Gimnazjum Jadwigi Kowalczy-kówny i Jadwigi Jawurkówny przy ul. Wiej-skiej 5 (uczyła tam do 31 VII 1939). Rów-nocześnie w l. 1927–1937 uczyła łacinyw Pryw. Gimnazjum im. Cecylii Zyberk--Plater przy ul. Pięknej 24.

Od początku okupacji do wybuchu Po-wstania Warszawskiego brała udział w taj-nym nauczaniu. Równocześnie uczyła jęz.niemieckiego w warszawskim zarządzie„Społem”.

Po upadku Powstania Warszawskiego,w którym straciła matkę, dom i cały doby-tek, dotarła do Krakowa, gdzie w lutym1945 r. podjęła pracę w Liceum ss. Urszu-lanek przy ul. Starowiślnej 3, gdzie praco-wała do zamknięcia szkoły (1949). Późniejudzielała prywatnych lekcji łaciny. Uczyłarównież kultury antycznej w półlegalnymInst. ss. Urszulanek, gdzie kształciły sięmłode siostry z różnych zakonów krakow-skich.

Włączyła się w prace naukowe prowa-dzone przez prof. S. Pigonia i pracowałajako tłumacz. Z Pigoniem współpracowałaprzez następne lata przy ustalaniu tekstówutworów S. Żeromskiego do całości wyda-nia zbiorowego jego „Dzieł” (W. 1956––1957). W ramach tej współpracy opraco-wała także dla Wydawnictwa Literackiegodo zbiorowego wydania „Dzieł” W. Orkanatekst 12. tomu pt. Czantoria i pozostałepisma literackie (Kr. 1969). Ponadto prze-łożyła Cycerona De senectute (O starości,W. 1963, Biblioteka Klasyków Filozofii),a z jęz. francuskiego książkę J. HeurgonaŻycie codzienne Etrusków (W. 1966, w serii

39

CIERNIAKOWA ZOFIA — CZARNECKI WŁADYSŁAW

„ceramowskiej”). Była poliglotką. Znałabiegle grekę, łacinę, niemiecki, francuski,włoski, angielski, ponadto swobodnie czy-tała po hiszpańsku i rosyjsku.

Jej przekłady znalazły się w tomie PoezjiS. Quasimodo (W. 1961). Prócz wierszydokonała licznych drobnych przekładówfilologicznych o tematyce religijnej z jęz.francuskiego, angielskiego, włoskiego orazniemieckiego (Péguy, Pirandello, św. Ka-tarzyna Sieneńska, Papini, A. Huxley,E. Stein, R. Schutz, Unamuno), a także –na tematy klasyczne (np. G. B. Angiolettioraz A. Maiuri). Głośny stał się jej esej o Wa-żykowym przekładzie pieśni Horacego DoLeukonoe, zamieszczony w „Twórczości”(1974, nr 6) i opublikowane skierowanedo niej listy Karola Ludwika Konińskiego(„Znak”1975, nr 250–251). Jako tłumacz-ka współpracowała w latach sześćdziesią-tych XX w. z „Gościem Niedzielnym”,publikowała też w „Przewodniku Katolic-kim” i „Więzi”.

Dawna elska i harcerka z niepokojempatrzyła na szerzącą się w Polsce plagęalkoholizmu, a także innych uzależnień.Gdy w 1972 r. powstało w Krakowie pierw-sze Koło Abstynentów im. A. Małkowskie-go, przystąpiła do niego jako członek-za-łożyciel. Była niemal do ostatnich chwilczynnym członkiem Polskiego Tow. Filo-logicznego, gdzie wygłaszała odczyty.

Zmarła 10 III 1983 r. w Krakowie i zo-stała pochowana na cmentarzu Rakowic-kim – Prandoty.

Była odznaczona Krzyżem Niepodległo-ści. Za pracę samarytańską w czasie I woj-ny światowej otrzymała również dyplomuznania Czerwonego Krzyża. W 1970 r.przyznano jej nagrodę Polskiego Tow.Filologicznego za wybitne zasługi w dzie-dzinie dydaktyki języków klasycznych orazpopularyzacji wiedzy o antyku.

W 1916 r. zawarła związek małżeńskiz J. Cierniakiem (1886–1942, polonistą,sierżantem I Brygady Legionów Polskich,działaczem oświatowym i ruchu ludowe-go, od 1929 r. wizytatorem oświaty pozasz-

kolnej Min. WRiOP, aresztowanym zadziałalność konspiracyjną i rozstrzelanymw zbiorowej egzekucji 2 III 1942). Miałatrzy córki: Annę (1919–2002, romanistkęi polonistkę, tłumaczkę, redaktora Państw.Inst. Wydawniczego i miesięcznika „Po-ezja”, uczestniczkę Powstania Warszaw-skiego), Jadwigę (ur. 1923, doktora filozofii,psychologa, tłumaczkę, redaktora Państw.Wydawnictwa Naukowego i pracownikaPrzychodni dla Trudnej Młodzieży, żołnie-rza AK, uczestniczkę Powstania Warszaw-skiego – ranną, autorkę książki Człowieksprzymierzeńcem czy wrogiem, 1978) orazZofię (ur. 1927, historyka sztuki, tłumacz-kę, kustosza Muzeum Narodowego w Kra-kowie).

— Grodecka E. Pierwsze ćwierćwiecze harcer-stwa żeńskiego, cz. 1, 1911–1914, W. 1937, s. 108[podano błędnie, że Z. Langier należała do „Za-rzewia”]; Leonhard B. Była pierwszą zastępowąw Krakowie. Głęboko sięgają korzenie, „Moty-wy” 1983, nr 32, s. 11; tenże Kalendarium; Mi-leska Materiały do historii; Sapiński S. Najwyż-szej próby. O Zofii Cierniakowej (1891–1983),„Gość Niedzielny” 1988 z 20 listopada, s. 3, 7;— Leonhard B. Zofia Langier-Cierniakowa. Wspo-mnienie w 20. rocznicę śmierci, „Gazeta Wybor-cza” 2003 z 28 marca, dodatek „Kraków”, s. 12;– Arch.UJ: sygn. S II 516, Album UniversitatisJagellonicae; sygn. S II 235B/1911/12, WF 374/1913/14 I p, S II 375/1913/14 II p, rodowody stu-dentów; — inf. córki Zofii.

Bolesław Leonhard

CZARNECKI Władysław (1906–1977),artysta plastyk – grafik, harcmistrz, ilus-trator licznych książek harcerskich, hono-rowy konsultant ds. artystycznych Prezy-dium Naczelnej Rady Harcerskiej (1957).

Urodził się 9 V 1906 r. w Kieleckiem jakosyn Juliana (właściciela warsztatu szew-skiego) i Stanisławy. Miał pięcioro rodzeń-stwa, w tym brata bliźniaka Stanisława. Doósmego roku życia nie chodził z powodu

40

CZARNECKI WŁADYSŁAW

niedowładu nóg. Na siedząco pomagał ojcuw warsztacie, wykazując duże zdolnościmanualne. Od lat dziecinnych rysował ota-czający świat i zdarzenia z życia rodziny.Rysunki te były nad wiek dojrzałe i trafnieoddawały rzeczywistość. Rysowaniem za-rabiał na swoje wykształcenie.

W 1922 r. wstąpił do 50. WarszawskiejDrużyny Harcerzy (WDH) zorganizowanejprzy Szkole Powszechnej przy ul. Moko-towskiej 5. Z kolei w 1924 r. w Szkole SztukZdobniczych i Malarstwa poznał harcerzaz 39. WDH Adama Siemaszko i za jego na-mową przeszedł do bliższego mu środowi-ska na Powiślu, do drużyny nazywanej„bursiacką”, która składała się z kilku plu-tonów (ok. 200 członków) chłopców i dziew-cząt, głównie sierot po poległych żołnierzachI wojny światowej, zesłańców z Syberii i re-patriantów z głębi Rosji. Zastęp „Lisów”,któremu przewodził młodszy od swoichpodwładnych Czarnecki, wyróżniał sięw tej wielkiej gromadzie. W tym okresieCzarnecki rozpoczął swoją bogatą drogęartystyczną, wtedy też pojawiła się następ-na jego pasja życiowa – żeglarstwo. W bur-sie, przy której działała drużyna, harcerzesami budowali łodzie i kajaki, a pierwsząwłasnoręcznie zbudowaną łódź ochrzcili„Stasio”; łodzią tą popłynęli na II Zlot Na-rodowy do Poznania (lipiec 1929), a póź-niej na obóz nad Wigrami. Przy okazjiharcerskich wypraw Czarnecki poznawałfolklor. O jego wrażliwości na walory sztukiludowej świadczą m.in. rysunki poświęconetańcom ludowym. Zastęp wodny z 39. WDHzałożył nową drużynę żeglarską przy Szko-le Powszechnej nr 186 przy ul. Czernia-kowskiej 128.

W tym czasie Czarnecki pozostawał pa-cjentem phm. Wiktora Szyryńskiego, le-karza, który uznał go za wyjątkowy przy-padek, a swoje uwagi nad nieprzeciętnąosobowością ułomnego artysty o nadzwy-czajnej sile ducha wyraził w pracy nauko-wej Fantazja w psychice. Jest tam bardzotrafny, a jednocześnie uzasadniony nauko-wo opis osobowości Czarneckiego: Przypo-

minam sobie z grona swoich pacjentów gło-śnego artystę malarza, którego ulubionymtematem było barwne odtwarzanie swobod-nego, sprawnego ruchu. Obrazy jego i rysun-ki roiły się od tańczących par, roześmianychnarciarzy, zabaw i gier dziecięcych. I zarów-no żywość ruchu, jak i jaskrawość barwstwarzały wrażenie mocnej, beztroskiej ra-dości życia i sprawności fizycznej. Tymcza-sem autor tych pogodnych scen był małym,schorowanym człowieczkiem, ciągle uskar-żającym się na różne dolegliwości, spędza-jącym znaczną część swego życia w łóżku,w gorączce i innych objawach chorobowych.

Za pomocą prostego konturu, cienkieji niezawodnej kreski potrafił przekazać głę-bokie uczucia i przeżycia. Jego rysunki po-święcone zuchom sugestywnie oddawałyatmosferę dziecięcych zabaw i zawodów.Zwrócił na to uwagę Aleksander Kamiń-ski, który chętnie widział w swoich książ-kach ilustracje Czarneckiego. Z tej współ-pracy narodziła się ich szczera, dozgonnaprzyjaźń. Czarnecki wykonał też ilustra-cje do znaczącego wydawnictwa harcer-skiego Polacy na Dżembori. Wspomnieniaz Międzyn. Zlotu Skautowego w ArrowePark pod Birkenhead (Anglia) 1929 r.(W. 1931). Na Jubileuszowym Zlocie Har-cerstwa Polskiego ZHP w Spale w lipcu1935 r. pełnił funkcję komendanta dwor-ca. Był też współorganizatorem I Międz.Zawodów Łuczniczych (1928), prowadziłdział zabawkarski w więziennictwie, dzia-łał w Robotniczym Tow. Przyjaciół Dzieci,odbywał wyprawy na Huculszczyznę i doRumunii w celu poznania tamtejszegofolkloru.

We wrześniu 1939 r. jak większość har-cerzy opuścił Warszawę i wrócił do stolicydopiero w listopadzie. Zmienił miejsce za-mieszkania, przenosząc się na nowe osied-le robotnicze Warszawskiej SpółdzielniMieszkaniowej (WSM) na peryferyjnymwówczas Rakowcu. Pracując oficjalnie jakorobotnik, organizował z dobrym skutkiempracę konspiracyjną: prowadził nasłuchradiowy, ilustrował prasę podziemną, kie-

41

CZARNECKI WŁADYSŁAW

rował pracą gromad młodzieżowych dzia-łających jako świetlice, schroniska i kolo-nie letnie, prowadząc je metodą harcerską.W czerwcu 1941 r. został przypadkowoaresztowany w czasie ulicznej obławy. Poprzesłuchaniu przez gestapo na Szuchazostał zwolniony „z braku winy”. Niemcynie podejrzewali Czarneckiego o działalnośćkonspiracyjną; ze swoim wyglądem i niepo-zornym wzrostem musiał być w ocenie prze-słuchujących niegroźnym przechodniem.Jednak pobyt na gestapo odcisnął piętno nadalszym jego życiu. Po powrocie do domu –z obawy przed ewentualnym niespodziewa-nym aresztowaniem – zniszczył wszystkieswoje dokumenty oraz cały twórczy dorobekdotyczący harcerstwa i taki, który mógłbysię wydać Niemcom podejrzany. Żył w oba-wie przed ponownym aresztowaniem. Stałsię nieufny wobec nieznajomych i zamknąłsię w sobie. Dzięki kontaktom osobistymdostał się na dłuższe leczenie do szpitala.Równowagę psychiczną przywróciła mu per-spektywa rychłego zostania ojcem (nieba-wem przyszła na świat jego córka Wanda).Wybuch Powstania Warszawskiego zasko-czył Czarneckiego i jego rodzinę na Rakow-cu, który od początku walk zajęty był przezNiemców i skąd artyleria niemiecka ostrze-liwała Warszawę. O czynnym włączeniu siędo walki nie było mowy, zresztą niebawemwszystkich mieszkańców wywieziono doobozu przejściowego w Pruszkowie. Czar-necki uciekł z transportu z żoną i córką, ra-tując się w ten sposób przed gehenną życiaobozowego. Rodzina chroniła się do końcawojny w w Kieleckiem, gdzie urodziła się imnastępna córka – Małgorzata.

Po wyzwoleniu w 1945 r. zgłosił się dopracy w Głównej Kwaterze Harcerzyi zamieszkał w Osowcu k. Grodziska Mazo-wieckiego, gdzie był instruktorem i kierow-nikiem Ośrodka Harcerskiego. W 1946 r.wrócił do Warszawy na osiedle WSM naRakowcu, gdzie sprawował opiekę nad po-wstającą drużyną żeglarską. Pracowałw świetlicach Tow. Przyjaciół Dzieci (TPD),m.in. na Kole. Dzięki poparciu TPD i Ligi

Morskiej, w której miał wielu swoich przed-wojennych wychowanków, organizowałcoroczne spływy do Gdańska i Szczecina.Włączył się czynnie do harcerskiej akcji„Mazury”, bliskiej mu jako wodniakowii miłośnikowi folkloru, prowadząc ją nawetpo podporządkowaniu harcerstwa ZMPw 1949 r. Okres powojenny to czas jegobardzo aktywnej pracy artystycznej. Ilu-strował wtedy liczne książki i czasopisma.Powstał wówczas także bogaty cykl po-święcony Powstaniu Warszawskiemu,szczególnie udziałowi w nim młodzieży har-cerskiej.

Po 1949 r. Czarnecki przeniósł się naMokotów, gdzie również mieszkał w osie-dlu WSM przy ul. Wołowskiej. Organizo-wał grupy (drużyny) podwórkowe i osiedlo-we, utworzył koło młodych dziennikarzyoraz zespół żeglarski, z którym niósł po-moc dzieciom chorym na chorobę Heine-go-Medina, przebywającym w Zakładzie Re-habilitacyjnym w Zagórzu pod Warszawą.

20 IX 1957 r. otrzymał stopień harcmi-strza. W grudniu tegoż roku wszedł w składkolegium redakcyjnego biuletynu „Zucho-we Wieści”. Po przejściu na emeryturę(1972) w II Ogrodzie Jordanowskim przyul. Odyńca w Warszawie stworzył zespół„Sprawnych Rąk”. Zorganizował środowi-skową drużynę wodną (później 42. WDH),z którą opłynął Kurpie i Mazury. W trakciespływów na postojach organizował wystawyswoich prac poświęconych udziałowi mło-dzieży polskiej w II wojnie światowej.

Wszędzie, gdzie pracował, łączył talentwychowawcy i kunszt artystyczny. Tak byłow Szkole TPD nr 16 przy ul. Wiktorskiej,Szkole TPD nr 98 przy ul. Grottgera, w re-dakcjach „Z życia osiedla”, „Głosu Na-uczycielskiego”, wydawnictwach „Sporti Turystyka”, „Śląsk” oraz Państw. Zakła-dach Wydawnictw Szkolnych. Poważnymwyzwaniem artystycznym było dla niegowykonanie ilustracji do książek: I. Kos-sakowskiej Bajki Warmii i Mazur, Z. Kwaś-nicowej Polskie tańce ludowe Mazur czyZ. Dąbrowskiego Czas wolny dzieci i mło-

42

CZARNECKI WŁADYSŁAW — CZEKAŃSKI ZBIGNIEW

dzieży i E. Łazowskiego Organizacja opie-ki lekarskiej nad wych. fiz. i sportem w ra-mach społecznej służby zdrowia w Polsce.Wykaz książek i czasopism, w których sązamieszczone ilustracje Czarneckiego, za-wiera więcej niż 150 tytułów. Początek się-ga 1928 r., kiedy ukazała się ilustrowanaprzez niego książka J. Milchalskiego Ku-rierki. Czarnecki zajmował się oprawą gra-ficzną czasopism harcerskich „Na tropie”i „Drogi”, projektował pocztówki okolicz-nościowe, na Święta Bożego Narodzenia,Dzień Myśli Braterskiej, ukazujące harce-rzy wodniaków, szybowników i wiele in-nych oraz ilustracje książek, m.in.: Pio-nierka harcerska W. Nekrasza (W. 1939,1947), Antek Cwaniak A. Kamińskiego(Kat. 1932, 1935, W. 1947, Kat. 1957), Na-rodziny dzielności A. Kamińskiego (W. 1947,Kat. 1958), Wycieczki harcerskie W. Szyryń-skiego (W. 1936, 1938, 1947), Kiddi, dziecięobozu R. Leightona (P. 1934, Częstochowa1947, 1948), Gry i zabawy w izbie harcer-skiej J. Dąbrowskiego (W. 1936, 1946, 1958),Gry i zabawy ruchowe R. Trześniowskie-go (W. 1957, 1959, 1961, 1972), Kamieniena szaniec A. Kamińskiego (W. 1946) i Tech-nika na obozach harcerskich Z. Dąbrow-skiego (W. 1960). Jego ostatnie, naznaczo-ne chorobą lata życia to czas bardzo czynnyi do końca oddawany na rzecz Hufca War-szawa Mokotów im. Szarych Szeregów,w którym był instruktorem, kronikarzemi twórcą izby pamięci, u schyłku życia za-projektował również sztandar hufca oraz39. WDH „Błękitnej”. Przy współpracyjego córki Wandy Czarneckiej Zespół „Bo-hater” Hufca ZHP Warszawa Mokotówwydał w 1981 r. publikację PowstanieWarszawskie w grafice Władysława Czar-neckiego zawierającą cały jego dorobektwórczy poświęcony tej tematyce (z notąbiograficzną i zdjęciem artysty).

Zmarł 30 XII 1977 r. w Warszawie. Zo-stał pochowany na cmentarzu Bródnow-skim.

Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasłu-gi, Medalem 3 Maja (1925), Medalem Zwy-

cięstwa i Wolności, Złotym Krzyżem Har-cerskiego Odznaczenia Honorowego „ZaZasługę” (1947), Odznaką „ZasłużonegoPracownika Morza”, Odznaką„Przyjacie-la Dziecka” i Odznaką „Zasłużony dla War-szawy”. Otrzymał honorowy tytuł Budow-niczego Floty Harcerskiej.

W 1937 r. zawarł związek małżeńskiz Marią Szczeblowską (instruktorką zu-chową Hufca „Wilcze Gniazdo”). Miał dwiecórki: Wandę (harcerkę w Hufcu WarszawaMokotów) i Małgorzatę (zam. Czarnecką--Chojnacką).

— Błażejewski Bibliografia 1911–1960; tenżeBibliografia harcerska 1961–1981, W. 1985; —Kazimierczuk J. Harcmistrz Władysław Czar-necki, „Biuletyn Historyczny Chorągwi Stołecz-nej ZHP” 1984, nr 3; Sikorski Harcerskie odzna-ki, s. 128; Szyryński W. Fantazja w psychice,Jerozolima 1946 [cytat]; — Jubileuszowy ZlotHarcerstwa Polskiego. Spała, 11–12 lipca 1935 r.Przewodnik po zlocie. Dzienniczek uczestnika,W. [1935], s. 20 [wymieniony jako komendantdworca w stopniu hm. – błąd]; Rozkaz L. 19/57z 20 IX 1957 r., „WU” 1957, nr 6, s. 10 [nomina-cja harcmistrzowska]; Rozkaz L. 22/57 z 1 XII1957 r., „WU” 1958, nr 1, s. 3; — dok. w posiada-niu autora: wspomnienia Mariana Kobuszew-skiego, Adama Siemaszko, Stanisława Rybakaz 39. WDH oraz córki Wandy Czarneckiej, rks;pismo NRH l. dz. NHR/518/57 [mianowanie ho-norowym konsultantem ds. artystycznych Pre-zydium NRH]; — inf. córki Małgorzaty Czar-neckiej-Chojnackiej.

Włodzimierz Dusiewicz

CZEKAŃSKI Zbigniew Kazimierz(1907–1940), porucznik, podharcmistrz,hufcowy I Hufca Harcerzy we Lwowie(1934–1935), dowódca 1. Kompanii Harcer-skiej II Ochotniczego Batalionu ObronyLwowa (1939).

Urodził się 4 VII 1907 r. w Kataharówce(pow. Tarnopol) w rodzinie Feliksa (leśni-czego w Szczawnem k. Sanoka) i Klary

43

CZEKAŃSKI ZBIGNIEW

z Drozdowskich. Miał pięcioro rodzeństwa– siostry: Janinę (1914–1993, harcmistrzy-nię, w l. 1945–1949 hufcową Hufca Har-cerek w Chorzowie) i Wandę (1911–1964,nauczycielkę, zamężną Czwartacką, harc-mistrzynię, w l. 1936–1939 – hufcową Huf-ca Harcerek w Chorzowie, w l. 1945–1948komendantkę Śląsko-Dąbrowskiej Chorąg-wi Harcerek) oraz braci: Adolfa (1909––1991, prawnika, zam. w Dębicy), Mie-czysława (1916–1976, prawnika, po wojniem.in. prokuratora w Dębicy i Rybniku)i Bolesława (1918–1995, po wojnie pracow-nika górnictwa w Zabrzu). Po przeniesieniusię do Sanoka rozpoczął naukę w gimna-zjum. W czasie nauki gimnazjalnej udzielałkorepetycji. Należał do harcerstwa, pełniłfunkcje zastępowego, przybocznego, dru-żynowego oraz zastępcy hufcowego Huf-ca Męskiego w Sanoku. W dniu 3 II 1928 r.uzyskał stopień podharcmistrza. Po zda-niu w 1928 r. matury wybrał drogę służbywojskowej, aby pomóc młodszemu rodzeń-stwu w zdobyciu wykształcenia. Szkołę Pod-chorążych w Ostrowi Mazowieckiej-Komo-rowie ukończył z pierwszą lokatą i 15 VIII1931 r. otrzymał stopień podporucznika.Następnie służył w 19. pp we Lwowie, sta-cjonującym na wzgórzu Cytadeli, a równo-cześnie był instruktorem w I KorpusieKadetów we Lwowie. Pomagał material-nie młodszym braciom, umożliwiając Adol-fowi ukończenie studiów, a Mieczysławo-wi gimnazjum. Od października 1934 dowrześnia 1935 r. był hufcowym I HufcaHarcerzy we Lwowie, a następnie praco-wał w Ref. Wych. Fiz. i Przysp. Wojsk. Ko-mendy Lwowskiej Chorągwi Harcerzy.Prowadził szkolenia harcerskie z zakresuobronności. Jego przywiązanie do harcer-stwa ilustruje fakt, że za zezwoleniemwładz wojskowych nosił zawsze na mun-durze oficerskim krzyż harcerski. 10 VI1939 r. rozkazem Naczelnika Harcerzy zo-stał mianowany komisarzem PogotowiaHarcerzy we Lwowie, obejmującego terentrzech województw: lwowskiego, stanisła-wowskiego i tarnopolskiego.

1 IX 1939 r. w ramach formacji ObronyNarodowej zdecydowano utworzyć II Ochot-niczy Batalion Obrony Lwowa, a w jego skła-dzie 1. Harcerską Kompanię Wartowniczą,której został dowódcą. 5 września przystą-piono do jej formowania i rozpoczęto in-tensywne szkolenie wojskowe ochotni-ków. Kompania w sile ok. 120 ludzi weszław skład II Ochotniczego Batalionu Obro-ny Lwowa i wyruszyła jako pomoc dla woj-ska na odcinek frontu w rejonie Kortumo-wej Góry, Kleparowa, Hołoska Małegoi Zamarstynowa. Przez cały okres walk do-wodził nią Czekański, dając przykładwzorowej postawy w obliczu wroga. 22 IX1939 r. wobec opanowania terenu przezwojska sowieckie nastąpiła kapitulacjaLwowa, a kompania została rozwiązana.Czekański próbował przedostać się na Wę-gry, został zatrzymany przez Sowietów, aleudało mu się odzyskać wolność. Podjąłdziałalność konspiracyjną w strukturachwojskowych i harcerskich. Był członkiemKomendy Lwowskiej Chorągwi Szarych Sze-regów, a od stycznia 1940 r. wojskowym in-struktorem objazdowym. Z powodu zagro-żenia aresztowaniem razem z żoną częstozmieniał miejsce zamieszkania, a w pew-nym okresie ukrywał się nawet w szcze-rym polu, wreszcie wyjechał ze Lwowa.W lipcu 1940 r. w czasie podróży inspekcyj-nej został zatrzymany w Drohobyczu i prze-wieziony do Lwowa, gdzie był więzionym.in. w tzw. Brygidkach na Zamarstyno-wie. Na rozprawie otrzymał wyrok śmierci.Przepadł bez wieści w czasie wkraczaniaNiemców do miasta 30 VI 1941 r. – prawdo-podobnie zamordowany przez NKWD w wię-zieniu przy ul. Łąckiego. Rodzinie pomimousiłowań nie udało się uzyskać dokładniej-szych informacji na jego temat.

We wrześniu 1939 r. zawarł związekmałżeński z Jadwigą Bukowską (po wojniezamieszkałą w Jodłowej k. Dębicy, a następ-nie w Nysie). Dzieci nie miał.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 23 [dotyczy sióstr];

44

CZEKAŃSKI ZBIGNIEW — CZERWIŃSKA MAGDALENA

Materiały do HSB „Harc.” 1994, nr 11–12, s. 33[dot. W. Czekańskiej]; Rocznik oficerski 1932,W. 1932, s. 130, 549; — Krężel J. Szare Szeregina terenie południowo-wschodniej Polski, t. 3.Konspiracja harcerzy, Kr. 1998, s. 37, 248–249;Szare Szeregi; Zűrn-Zahorski Z. PogotowieHarcerek i Pogotowie Harcerzy we wrześniu1939 r., Kr. 1999, s. 394, 520; — Czekański W.Stryj Zbyszek, w: Od lat najmłodszych do póź-nej siwizny.... Wspomnienia harcerzy obrońcówLwowa 1939 r., t. 14, cz. 3, Szczecin–Wr.–Kr.2001, s. 20–21; Od lat najmłodszych do późnejsiwizny... Zbiór oryginalnych wspomnień żołnie-rzy I. Ochotniczej Harcerskiej Kompanii Obro-ny Lwowa w 1939 r., zestawił F. Cały, Wr. 1992,s. 4–10; Tereszkiewicz S. Wspomnienia dowód-cy 1 Plutonu Zwiadowczego Kompanii Harcer-skiej Obrony Lwowa we wrześniu 1939 r. —Arch. Kom. Hist. Chorągwi Krakowskiej ZHP:Borczyk C. Zbigniew Kazimierz Czekański, Sa-nok 1993, mps; Jaworski Z. Sprawozdanie z wi-zyty u żony por. Czekańskiego pani J. Czekańskiej,29 VIII 1990, rkp, listy Władysława Bobra, Cze-sława Borczyka, Joanny Chmiel, żony JadwigiCzekańskiej, siostry Janiny Czekańskiej; — dok.w posiadaniu autora: Kronika Kompanii Harcer-skiej II Ochotniczego Batalionu Obrony Lwowa –wrzesień 1939, oprac. G. Burtan i in., mps; — inf.bratanka Wojciecha Czekańskiego z Dębicy.

Janusz Wojtycza

CZERWIŃSKA zamężna Krawczyk Mag-dalena Anna, pseud. Sosna (1923–2004),historyk, harcmistrzyni, komendantka Lu-belskiej Chorągwi Harcerek (1948–1949).

Urodziła się 23 V 1923 r. w Gliniku Ma-riampolskim k. Gorlic w rodzinie Jana Ma-riana (1878–1962, inżyniera mechanika, poI wojnie światowej dyrektora Fabryki Ma-szyn i Narzędzi Wiertniczych w Gliniku Ma-riampolskim, później Podlaskiej WytwórniSamolotów w Białej Podlaskiej i Międzyko-munalnego Związku Elektryfikacji woj. lu-belskiego „Lubzel”, po II wojnie światowejZjednoczenia Energetycznego Okręgu Lu-belskiego; w l. 1930–1935 senatora RP

z listy BBWR) i Marii Urszuli z Opolskich(1889–1965). Miała dwie siostry i czterechbraci: Mieczysław (1912–1935) zginął tra-gicznie, Krystyna Maria (1914–1944), bio-log, poległa w Powstaniu Warszawskim,Witold Bolesław (1917–1997), absolwentSzkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie,aresztowany przez NKWD w październiku1939 r. przy próbie przekroczenia granicywęgierskiej, przebywał na Syberii z wyro-kiem 25 lat zesłania; wyszedł z ZSRR z armiągen. Władysława Andersa; służył w Wiel-kiej Brytanii jako pilot w 318. DywizjonieMyśliwsko-Rozpoznawczym „Gdańskim”;po wojnie osiadł w Argentynie, Janina(1919–2007) zamężna Karśnicka, miesz-kała w Bydgoszczy, Tadeusz (1921–1944),student tajnej Polit. Warsz., żołnierz bata-lionu „Kiliński” zginął w Powstaniu War-szawskim, Wojciech (ur. 1925) ekonomista,podharcmistrz, członek Szarych Szeregówi AK, wywieziony w 1944 r. do łagru w ZSRR(Borowicze), gdzie przebywał do 1946 r., byłhufcowym Hufca Lublin Powiat w l. 1947––1948, zam. w Wałbrzychu.

Początkowo uczyła się w domu. Naukęszkolną rozpoczęła w r. 1932/1933 w kla-sie IV szkoły powszechnej w Białej Podla-skiej, następnie od klasy VI uczęszczałado szkoły w Puławach. Kontynuowała na-ukę w l. 1935–1937 w puławskim Gimna-zjum im. ks. Czartoryskich, skąd po ukoń-czeniu dwu klas przeniosła się, ze względuna zmianę miejsca pracy ojca, do lubelskie-go Gimnazjum ss. Urszulanek, które ukoń-czyła, uzyskując „małą maturę” w 1939 r.Liceum humanistyczne ukończyła w okre-sie okupacji niemieckiej w Lublinie w ze-spole tajnego nauczania.

Do ZHP należała od 1933 r. – w BiałejPodlaskiej, w Puławach oraz w Lublinie.W okresie pobytu w Lublinie (1937–1939)była zastępową w IV Drużynie Harcerekim. Orląt Lwowskich. W 1938 r. na obozie--kursie w Zielenicy rozpoczęła próbę druży-nowej. W 1939 r. w ramach prac PogotowiaHarcerek uzyskała przeszkolenie sanitar-ne i łącznościowe. W lipcu 1939 r. uczest-

45

CZERWIŃSKA MAGDALENA

niczyła w obozie służby Lubelskiej Chorą-gwi Harcerek w Żabinach. Od 31 VIII do9 IX 1939 r. w ramach Pogotowia Harce-rek pracowała w centrali telefonicznej ko-mendy miasta (garnizonu lubelskiego),a w następnych dniach, do wkroczeniaNiemców (17 IX 1939), przy przygotowywa-niu i wydawaniu żywności uchodźcom i żoł-nierzom z rozbitych jednostek wojskowych,przemieszczających się przez Lublin.

W konspiracji – pod pseud. Sosna – pra-cowała od listopada 1939 r., najpierw w taj-nej organizacji harcerek jako drużynowa,a później w WSK AK Obwód Lublin Miastodo lipca 1944 r. Pracując w WSK, utrzymy-wała nadal kontakt z harcerstwem, prowa-dząc kolportaż i organizując patriotyczneuroczystości oraz opiekę nad cmentarzami.Od października 1941 r. pracowała jako wy-chowawczyni w Ochronce nr 5 PolskiegoKomitetu Opiekuńczego w Lublinie (Kra-kowskie Przedmieście 30), prowadzonejgłównie przez harcerki dla dzieci z ubogichrodzin lubelskich i wysiedlonych przezNiemców z terenów wcielonych do Rzeszy.W l. 1942–1944 zatrudniona była w biurzelubelskiego oddziału RGO jako pracownikzaopatrzenia. Zajmowała się m.in. wysyłkąpaczek żywnościowych dla więźniów obozówkoncentracyjnych w Niemczech i na Maj-danku oraz dożywianiem wysiedlonych z Za-mojszczyzny, przebywających w obozie przej-ściowym przy ul. Krochmalnej w Lublinie.Podnosiła też swoje kwalifikacje: oprócz na-uki licealnej w zespole tajnego nauczania,w 1942 r. przeszła rozszerzone przeszkole-nie sanitarne i łącznościowe, a w zastępiedrużynowych „Siewców” kontynuowałapróbę drużynowej, prowadząc jednocześniejedną z konspiracyjnych żeńskich drużynharcerskich w Lublinie. W prowadzonej dru-żynie szkoliła gońców i łączniczki dla AK.W l. 1943–1944 uczestniczyła w kursie pod-harcmistrzowskim, zorganizowanym przezKomendę Lubelskiej Chorągwi Harcerek.Podczas akcji „Burza” 22 VII 1944 r. zostałaskierowana wraz z grupą 16 innych łączni-czek na przeszkolenie w zakresie łączności

radiowej do oddziału dyspozycyjnego Do-wództwa Okręgu Lublin AK, dowodzonegoprzez kpt. Leona Rembarza i stacjonujące-go w okolicach Krzczonowa k. Lublina (od-dział wziął udział w potyczkach z Niemca-mi pod Krzczonowem w rejonie Woli Dużeji wsi Łączki; po wkroczeniu wojsk sowiec-kich 26 VII 1944 r. został rozformowany).

Po powrocie do Lublina Czerwińska nieujawniła się. W l. 1944–1949 studiowałahistorię na KUL. W tym czasie działaław Bratniej Pomocy oraz nadal w harcer-stwie, początkowo społecznie, a późniejetatowo. Od października 1945 r. prowadziłaprzez dwa lata II Hufiec Harcerek w Lubli-nie, będąc równocześnie (1946–1947) człon-kinią Komendy Lubelskiej Chorągwi Har-cerek. Kurs podharcmistrzowski odbyła powojnie pod kierunkiem hm. Marii JadwigiNowickiej. Zakończyła go w lecie 1945 r.w Rysicach k. Otwocka, uzyskując stopieńpodharcmistrzyni (co nie zostało udoku-mentowane). Mimo pracy w oficjalnymharcerstwie uczestniczyła w listopadzie1945 r. w Łodzi w konferencji instrukto-rek „niezrzeszonych w reżimowych struk-turach”. 15 VI 1948 r. została mianowanaharcmistrzynią, a w listopadzie tegoż rokukomendantką Lubelskiej Chorągwi Harce-rek. Funkcję tę pełniła do kwietnia 1949 r.,po czym powołana została na zastępcę ko-mendanta ds. programowo-szkoleniowychpołączonej Lubelskiej Chorągwi Harcer-stwa, w której równocześnie kierowałaWydz. Szkolenia. Z funkcji tych została od-wołana jeszcze w tymże roku. W okresiepowojennej służby w harcerstwie prowadzi-ła w czasie wakacji letnie obozy harcerek,a latem 1949 r. była wizytatorką obozów or-ganizowanych na Ziemiach Odzyskanych.W październiku 1949 r. wyszła za mąż i wy-jechała z mężem do Krakowa.

Pod koniec 1956 r. wróciła do służby in-struktorskiej. Zorganizowała i prowadziłaprzez dwa lata 7. Krakowską Drużynę Har-cerek przy Technikum Odzieżowym (ul.Pędzichów) w Hufcu Kraków Kleparz, póź-niej Kraków Łobzów. Należała do kadry

46

CZERWIŃSKA MAGDALENA — DAWIDOWSKI MACIEJ ALEKSY

obozów w Gołkowicach k. Starego Sączai Polanach k. Grybowa, a zimą 1957/1958prowadziła kurs zastępowych 7. KDH w Wi-towie. W 1957 r. była instruktorką Wydz.Kształcenia Kadry Komendy KrakowskiejChorągwi Harcerstwa. W 1958 r. otrzymałapółroczny urlop instruktorski, po którym niewróciła już do działalności harcerskiej.

W l. 1961–1983 pracowała jako korek-tor w krakowskim oddziale Państw. Wy-dawnictwa Naukowego. W styczniu 1984 r.przeszła na emeryturę. W sierpniu 1990 r.wstąpiła do Koła Kraków KrowodrzaŚwiatowego Związku Żołnierzy AK.

Zmarła 15 IV 2004 r. Pochowana zosta-ła na cmentarzu Batowickim w Krakowie.

Była odznaczona Brązowym KrzyżemZasługi (1981) i Krzyżem AK (1994).

W 1949 r. zawarła związek małżeńskiz Mieczysławem Tytusem Krawczykiem,pseud. Miech (1925–1996, inżynierem bu-downictwa lądowego, członkiem SzarychSzeregów i AK), z którym miała troje dzie-ci: córkę Annę (ur. 1950, doktora habilito-wanego, docenta w Inst. Jęz. PolskiegoPAN w Krakowie, profesora Uniw. JanaKochanowskiego w Kielcach, zamężną Tyr-pę) oraz synów: Jana (ur. 1952, doktora fi-zyki, pracownika Inst. Fizyki JądrowejPAN w Krakowie) i Piotra (ur. 1959, orien-talistę, muzyka jazzowego, menedżera).

— Dąbrowski S. J., Tryczyński S. A. Słownikbiograficzny lubelskiego harcerstwa 1911–2001,Lub. 2001; Jarzembowski, Kuprianowicz Harc-mistrzynie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 23; —Huczko J. Czerwińskich lekcja patriotyzmu,„Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 1999, nr 1,s. 53–59 [fot.]; Lubelska Chorągiew Harcerek1939–1944, red. D. Magierska i in., Lub. 2007;Muszyński Z. R. Magdalena Anna CzerwińskaKrawczyk (1923–2004), „Gazeta Wyborcza”2004, nr 96, dodatek „Lublin”, s. 8; Rybski B.,Wojtycza J., Wojtycza K. Materiały do historiiKrakowskiej Chorągwi Harcerstwa w l. 1956––1959, Kr. 2000, s. 9, 65; Wojtycza K. Hufiec Kra-ków Kleparz-Łobzów w l. 1957–1972, Kr. 2007;Zimmer B. Harcerstwo Lubelszczyzny. Zarys hi-

storyczny 1911–1950, Lub. 1987; — Żołnierskiepokolenie w relacjach żołnierzy AK, z. 2, Kr.1997, s. 11–14, 33, fot.; — Arch. Komendy Huf-ca ZHP Kraków Krowodrza: rozkazy KomendyHufca Kraków Kleparz-Łobzów; Arch. KUL:akta studenckie nr H. 6001; — inf. ZarząduCmentarzy Komunalnych w Krakowie; inf. cór-ki Anny Tyrpy.

Zbigniew R. Muszyński

DDAWIDOWSKI Maciej Aleksy (pierw-

sze imię nieużywane), pseud. Alek, Gliz-da, Kopernicki, Koziorożec (1920–1943),podharcmistrz, p.o. hufcowego Hufca Po-łudnie – dowódca plutonu „Sad” OddziałuSpecjalnego „Jerzy” Kedywu KomendyGłównej AK (1943).

Urodził się 3 XI 1920 r. w Drohobyczuw rodzinie Aleksego (inżyniera technolo-ga, dyrektora administracyjnego FabrykiKarabinów w Warszawie na Woli, aresz-towanego w listopadzie 1939 r. i rozstrze-lanego przez Niemców) i Janiny z Saga-towskich (inżyniera chemika, więzionej naMajdanku i w Ravensbrück). Miał siostręMarię, pseud. Jagoda, Maryla (1922–2007),żonę Tomasza Strzembosza (profesora dok-tora habilitowanego, historyka, harcmi-strza, Przewodniczącego i HonorowegoPrzewodniczącego ZHR), uczestniczkę kon-spiracji harcerskiej, po wojnie instruktor-kę szkół pielęgniarskich.

Uczęszczał do I Gimnazjum i Liceum im.Stefana Batorego w Warszawie, w którymw 1939 r. uzyskał świadectwo dojrzałości.Uczył się w tej samej klasie, co TadeuszZawadzki i Jan Bytnar. W 1933 r. wstąpiłdo 23. Warszawskiej Drużyny Harcerzy(WDH) im. Bolesława Chrobrego, od koloruchust nazywanej „Pomarańczarnią” i dostał

47

DAWIDOWSKI MACIEJ ALEKSY

przydział do zastępu „Jeleni”, w którymprawdopodobnie zdobył stopień harcerzaorlego. Uczestniczył w Jubileuszowym Zlo-cie Harcerstwa Polskiego w Spale w lipcu1935 r.

Tak scharakteryzował go w Kamieniachna szaniec Aleksander Kamiński: W Alkuzacięcie przywódcze zaznaczyło się wcześnie.Nie miało ono nic wspólnego z „wodzo-stwem”, posiadało charakter naturalnego,koleżeńskiego przodownictwa. Ten wysoki,zawsze uśmiechnięty dryblas, niepotrafią-cy mówić spokojnie, przeżywający każdyczyn i każdy problem, duszę całą wkłada-jący w każdą rozmowę i w każdą pracę –miał w sobie coś, co przyciągało doń kole-gów. Ile razy szedł ulicą, tyle razy widziećmożna było obok niego dwóch, trzech chłop-ców. Ilekroć zabierał się do majstrowaniaczegoś w pracowni szkolnej, tylekroć pod-suwali się inni, by przypatrzyć się jego ro-botom, spytać o radę. Żaden z chłopców niepotrafiłby uzasadnić, dlaczego ciągnie go doAlka i dlaczego chętnie spełnia jego życze-nia. Być może działała tu owa Alkowa nie-codzienność, poszukująca w nauce, w grachi w życiu rozwiązań niebanalnych? Ale rów-nież mogła pociągać w Alku wyjątkowaszczerość, bezpośredniość i uczynność takwielka, że niekiedy aż krępująca.

Z biegiem czasu skupiła się wokół Alkagrupka pięciu, sześciu kolegów, niemalwielbicieli. Powstanie tej drużyny wokółnaturalnego przywódcy odbyło się wedługwszelkich reguł „doboru naturalnego”. Bylito chłopcy podobni do Alka psychicznie, jakon pragnący przebijać się w pierwszym sze-regu życia ku Wielkości i Sławie.

Po wybuchu wojny z harcerskim batalio-nem marszowym pod komendą hm. Lecho-sława Domańskiego, pseud. Zeus, 17 wrze-śnia dotarł do Chełma Lubelskiego. Tambatalion został rozwiązany, a Dawidowskiwraz grupą harcerzy z 23. WDH wrócił doWarszawy. Już w końcu października zacząłdziałać wraz z T. Zawadzkim, pseud. Zoś-ka, J. Bytnarem, pseud. Rudy w organizacjiPLAN, w której uczestniczyli m.in. w wyda-

waniu kolejnych numerów „Biuletynu Pol-skiego”. Od grudnia 1939 r. do czerwca1940 r. razem z kolegami działał w komór-ce więziennej ZWZ; praca ta polegała nadoręczaniu grypsów, przekazywaniu infor-macji, ostrzeżeń, sporządzaniu list aresz-towanych, wywożonych do obozów itp.;zbierano też informacje o okolicznościachi procedurze aresztowań, które przekazy-wano do odpowiednich komórek podziemia.To właśnie dzięki Dawidowskiemu w czerw-cu 1940 r. udało się ustalić, że więźniowiez Pawiaka byli wywożeni do lasów w Pal-mirach, gdzie ich rozstrzeliwano (tam praw-dopodobnie zginął również jego ojciec).

Pod koniec 1940 r. wraz z kilkoma har-cerzami 23. WDH Dawidowski złożył przy-rzeczenie szaroszeregowe i przysięgę wa-werską, kiedy jego drużyna znalazła sięw składzie Szarych Szeregów i utworzo-nej przez A. Kamińskiego organizacji „Wa-wer”, której zadaniem był tzw. mały sabo-taż. Prowadził drużynę wchodzącą w składHufca Mokotów Górny Chorągwi War-szawskiej Szarych Szeregów, będąc równo-cześnie jednym z najwybitniejszych wyko-nawców akcji małego sabotażu. Jego znanąakcją było zdjęcie z cokołu pomnika M. Ko-pernika umieszczonej tam przez Niemcówtablicy z napisem: Dem grossen Astrono-men, zakrywającej napis: Mikołajowi Ko-pernikowi – Rodacy. Zdjętą tablicę ukryłw pryzmie śniegu, skąd po kilku dniach zo-stała wywieziona na sankach. Za tę akcjęotrzymał honorowy pseud. Kopernicki.Kiedy w odwet za usunięcie tablicy Niem-cy ukryli pomnik Jana Kilińskiego w pod-ziemiach Muzeum Narodowego, Dawi-dowski napisał na murze gmachu: LuduWarszawy – jam tu, Jan Kiliński, a na co-kole pomnika Kopernika 13 III 1941 r.:W odwet za zniszczenie pomnika Kilińskie-go zarządzam przedłużenie zimy o 6 tygo-dni – Mikołaj Kopernik, astronom.

Od września 1941 do wiosny 1942 r.uczył się w Państw. Szkole Technicznej IIstopnia (przed wojną im. H. Wawelbergai S. Rotwanda). W kwietniu 1942 r. – zagro-

48

DAWIDOWSKI MACIEJ ALEKSY — DĄBROWSKI JULIUSZ

żony dekonspiracją – wyjechał z Warsza-wy i ukrywał się przez kilka miesięcyw majątku Olesinek k. Góry Kalwarii. Odwrześnia tegoż roku do początku 1943 r. pra-cował w straży przemysłowej firmy „Fuchs”na Powiślu. Po reorganizacji Szarych Sze-regów w listopadzie 1942 r. został dowódcą1. drużyny i zastępcą hufcowego w HufcuGrup Szturmowych Południe w Warszawie,stanowiącym równocześnie pluton „Sad”(sabotaż i dywersja) Oddziału Specjalnego„Jerzy” Kedywu Komendy Głównej AK.W styczniu 1943 r. uczestniczył w kursietajnej Szkoły Podchorążych „Agrykola” (Za-stępczym Kursie Szkoły Podchorążych Re-zerwy Piechoty), uzyskując stopień kapralapodchorążego oraz wziął udział w kursiepodharcmistrzowskim „Szkoła za lasem”,otrzymując z dniem 3 V 1943 r. (pośmiert-nie) stopień podharcmistrza oraz pseud. in-struktorski Koziorożec. Brał udział w kil-ku akcjach rozbrojeniowych i ewakuacjimateriałów konspiracyjnych z mieszkaniaJana Błońskiego przy ul. Brackiej. Po aresz-towaniu J. Bytnara został p.o. hufcowegoHufca Południe – dowódcą plutonu „Sad”.W czasie akcji pod Arsenałem, w której od-bito Bytnara z rąk gestapo, dowodził sekcją„granaty”. Podczas odskoku po akcji, cięż-ko ranny w brzuch, dwukrotnie utorowałgranatami drogę wycofującym się kolegom.W wyniku rany otrzymanej w czasie akcjizmarł 30 III 1943 r. Został pochowany nacmentarzu Powązkowskim, a po wojnie –w kwaterze „Zośki” i „Parasola” w jednejmogile z Bytnarem.

Za bohaterską postawę został jako pierw-szy harcerz z Grup Szturmowych odznaczo-ny pośmiertnie Krzyżem Srebrnym VirtutiMilitari oraz awansowany do stopnia sier-żanta podchorążego. Jest jednym z bohate-rów książki A. Kamińskiego Kamienie naszaniec. II pluton kompanii „Rudy” batalio-nu „Zośka” na jego cześć nazwano „Alek”.

— Kunert A. K. Słownik biograficzny konspi-racji warszawskiej 1939–1944, t. 3, W. 1991; —Broniewski Całym życiem; Kamiński A. Kamie-

nie na szaniec, Kat. 1968, passim [cytat]; Ros-sman, Zawadzka Tadeusz Zawadzki, Wacho-wicz B. Rudy, Alek, Zośka, W. 2002, passim; —Bohaterowie „Kamieni na szaniec” w świetle do-kumentów, oprac. T. Strzembosz, W. 1996.

Krzysztof Wojtycza

DĄBROWSKI Juliusz, pseud. Bem(1909–1940), prawnik, publicysta, harc-mistrz, członek Głównej Kwatery SzarychSzeregów (1939–1940), autor popularnychharcerskich podręczników metodycznych.

Urodził się 12 X 1909 r. w Krakowie jakosyn Jana (zm. 1940 na Pawiaku, prawnikai publicysty o poglądach lewicowych) i Kry-styny z Gawareckich (zm. w 1944 r. w obo-zie Ravensbrück). Miał młodszego brataStanisława (1915–1994, architekta, tater-nika, członka KIMB i PLAN, więźnia obo-zów koncentracyjnych, harcmistrza) orazsiostrę Janinę (również więzioną przezNiemców w obozie).

Mieszkał z rodziną w Sankt Petersbur-gu, a od maja 1918 r. w Warszawie. Uczęsz-czał do Gimnazjum J. Chrząszczewskiej,następnie Gimnazjum Lorentza, gdzie wstą-pił do 20. Warszawskiej Drużyny Harcerzy(WDH). Później uczył się w Gimnazjum im.Mikołaja Reja (gdzie działał w 8. WDH),a przez ostatnie dwa lata w GimnazjumMęskim Związku Zawodowego NauczycieliPolskich Szkół Średnich (gdzie grono peda-gogiczne miało zdecydowanie lewicowe po-glądy). Tu zdał maturę w 1927 r. W tymżeroku podjął studia prawnicze na UW, rów-nocześnie uczęszczając do Studium PracySpołeczno-Oświatowej WWP. W 1927 r.wstąpił też do 40. WDH, z którą związałsię na stałe (jej drużynowym był MieczysławBem, który poległ jako sanitariusz w czasiezamachu majowego w 1926). Został najpierwzastępowym, a w 1928 r. przybocznym.W zakresie obowiązków miał prowadzenieszkolenia; dzięki niemu 40. WDH stała sięjedną z najlepszych drużyn powszechniac-kich, a prowadzony przez niego zastęp „Or-

49

DĄBROWSKI JULIUSZ

łów” był kuźnią kadr, również dla innychdrużyn. Tak opisano jego kontakty z harce-rzami: Z jego namów wielu chłopaków spró-bowało studiów wyższych. On budził ichambicje i aspiracje, pomagał w wytyczaniużyciowych dróg. Gdy dusili się w ślepej ulicz-ce nędzy i bunt ich wyrażał się już tylko ne-gacją, Juliusz Dąbrowski potrafił skiero-wać ich siły w stronę pozytywnego dążenia– tak ku zmianom społecznym, ustrojowym,politycznym, jak i ku osiągnięciom osobi-stym i zawodowym. „Potrafisz to wszystkozmienić” – mawiał do tych chłopców, któ-rzy już nie bardzo znajdowali dla siebiejakiekolwiek miejsce.

W 1928 r. wziął udział w kursie nad Wi-grami, po ukończeniu którego przyznanomu 16 II 1929 r. stopień podharcmistrza;harcmistrzem został 10 XII 1931 r. Działa-jąc na bazie macierzystej 40. WDH, pchnąłna nowe tory dotychczas zaniedbywanedrużyny powszechniackie. W l. 1929–1933pełnił funkcję zastępcy kierownika Wydz.Szkół Powszechnych Komendy ChorągwiWarszawskiej.

W 1932 r. ukończył studia z tytułemmagistra prawa i podjął pracę jako inspek-tor w Funduszu Pracy. W harcerstwie peł-nił nadal wiele funkcji: był przybocznym40. WDH, a od 1933 r. również kierownikiemWydz. Drużyn Głównej Kwatery Harcerzy(GKH), w l. 1932–1934 – członkiem komite-tu redakcyjnego pisma „Harcmistrz”, reda-gował też „Zastępowego” – dodatek do mie-sięcznika „W kręgu wodzów”. Od 1933 r.był członkiem Komisji Wydawniczej GKH,a od 1934 r. wchodził w skład Wydz. Progra-mowego GKH. Pisał i publikował bardzodużo, był autorem podręcznych książeczeko grach i harcach, artykułów i instrukcji.Swoje publikacje kierował przede wszystkimdo zastępowego drużyny powszechniackiej,który był podstawowym ogniwem wycho-wawczym w harcerstwie i któremu trzebabyło pomóc w jego trudnej pracy. Dąbrow-ski uważał, że jeżeli temu najniższemurealizatorowi nie poradzi się w sposób kon-kretny i szczegółowy, na nic zdadzą się

wszelkie programy pedagogiczne. Wiedziałbowiem, że zastępowymi w tych druży-nach są przeważnie chłopcy pełni zapału,ale o skromnym talencie i niewielkiej in-wencji. Zdawał sobie również sprawęz braku atrakcyjnego programu dla harce-rzy starszych, którzy po osiągnięciu szesna-stego roku życia masowo odchodzili z har-cerstwa i dlatego starał się o wypracowaniemetodyki pracy dla zastępów chłopcówstarszych. Uważał, że powinien to być pro-gram, którego realizacja dawałaby wiedzęmłodzieży o życiu społecznym kraju, jegoniedostatkach i istniejących konfliktachspołecznych oraz dowodziła potrzeby zmia-ny polskiej rzeczywistości.

Był nie tyko wizjonerem, ale też prak-tykiem, który każdy pomysł potrafił prze-łożyć na konkretną grę, zabawę, ćwiczenie,gawędę czy pracę. Jedną z najbardziej ce-nionych przez niego form pracy były biegiharcerskie – także biegi o charakterze zwia-du społecznego.

Był autorem wielokrotnie wznawianychpodręczników metodycznych: Harce zimo-we w polu (I wyd. W. 1935), Gry i zabawyw izbie harcerskiej (I wyd. W. 1934), W świe-tlicy harcerskiej (I wyd. W. 1935) oraz arty-kułu Harcerski sposób wychowania (w: Har-cerstwo w szkole powszechnej 1921–1931,W. 1931). Był wizytatorem Hufca HarcerzyWarszawa Mokotów i członkiem komisji nastopień podharcmistrza w Komendzie War-szawskiej Chorągwi Harcerzy. W 1933 r. naJamboree w Gödöllő na Węgrzech kierowałdrużyną zlotową, a w 1935 r. na Jubileuszo-wym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spalepracował w redakcji obozowego dziennika.Na zlocie tym wśród pięciu najwyżej sklasy-fikowanych drużyn warszawskich znalazłasię 40. WDH – jego macierzysta drużyna,kolebka drużyn powszechniackich i KIMB.

Dąbrowski pełnił funkcję kierownikaWydz. Starszych Chłopców GKH (1935––1936) i zastępcy kierownika Wydz. DrużynGKH (1935–1937). Opracował i osobiścieprowadził (w r. 1936/1937) wielką akcjęharcerstwa męskiego – Trzyletni Wyścig

50

DĄBROWSKI JULIUSZ

Pracy mający na celu uaktywnienie słab-szych drużyn za pomocą centralnie zaini-cjowanego i sterowanego programu (treścią„wyścigu” były w dużej mierze zadaniaspołeczne, pozwalające odczuć harcerzom,że uczestniczą w zmienianiu swego otocze-nia). Opracował też specjalną instrukcjęzawierającą wskazówki metodyczne, któ-ra miała ułatwić drużynom realizację za-dań.

Był jednym z czołowych instruktorówKIMB powstałego w listopadzie 1931 r.w oparciu o instruktorów 40. WDH i kilkuinnych warszawskich drużyn ze szkół po-wszechnych. KIMB reprezentował lewico-wy nurt w ZHP; jego działalność rozwijałasię w dwóch kierunkach: wypracowaniametod pracy harcerskiej w szkołach po-wszechnych (co ze względu na charaktertych szkół sprowadzało się do pracy z mło-dzieżą robotniczą) i walki o realizację postu-latów ideowych dotyczących wychowaniaharcerskiego. Mówiono również o koniecz-ności związania harcerstwa z ruchem robot-niczym, a Dąbrowski popularyzował te ideew swoich artykułach oraz występował prze-ciwko uciskowi mniejszości narodowychi antysemityzmowi. W trosce o sytuację eko-nomiczną młodzieży KIMB doprowadził doutworzenia Sekcji Porad Zawodowych orazPośrednictwa Pracy przy Zarządzie Okrę-gu Warszawskiego ZHP dla młodzieży, któ-ra po ukończeniu szkoły powszechnej sta-wała na progu samodzielnego życia.

W grudniu 1936 r. był jednym z organi-zatorów spotkania przedstawicieli lewico-wych środowisk w ZHP, na którym zdecydo-wano podjąć wydawanie pisma „Na przełaj”.W grudniu 1937 r. wstąpił do Klubu De-mokratycznego w Warszawie, a w kwiet-niu 1939 r. został członkiem władz Stron-nictwa Demokratycznego. W listopadzie1937 r. został zwolniony z GKH, oficjalnieza złamanie dyscypliny przez opublikowa-nie listu otwartego do Naczelnika Harcerzy,w którym zaprotestował przeciwko kontak-tom ZHP z Hitlerjugend. Usunięty z władzharcerskich, wraz z Tadeuszem Kwiatkow-

skim wydał książkę Jeden trudny rok. Opo-wieść o pracy harcerskiej (W. 1938), któraw przystępnej formie przedstawia pracędwóch drużyn harcerzy starszych i ich spo-sób włączania się w sprawy gospodarcze,społeczne i polityczne. Znalazły się w niejdoświadczenia jej autorów i wiedza o pro-wadzeniu drużyny złożonej z młodzieżystarszej.

Po wybuchu wojny z harcerskim bata-lionem marszowym Dąbrowski wyszedłz Warszawy i wrócił do niej 19 IX 1939 r.Wraz z Aleksandrem Kamińskim, Floria-nem Marciniakiem i Lechosławem Domań-skim wszedł w skład utworzonej w końcuwrześnia konspiracyjnej Głównej Kwatery,a w październiku tegoż roku z przyjaciół-mi z 40. WDH założył PLAN. Organizacjata miała oblicze zdecydowanie lewicowe, cobyło zgodne z jego przekonaniami.

18 I 1940 r. do mieszkania Dąbrowskichwkroczyło gestapo i wobec nieobecnościJuliusza aresztowało jego rodzinę: ojca,matkę, żonę, siostrę i brata. Dąbrowskizgłosił się dobrowolnie na gestapo, liczącże w ten sposób uratuje najbliższych.Niestety, jego rodzina nie została zwolnio-na, a on sam po dwu i pół miesiącach śledz-twa został rozstrzelany 2 IV 1940 r. w Pal-mirach. Ojciec zmarł na Pawiaku w maju1940 r., matka w Ravensbrück w paździer-niku 1944 r. Brat i siostra więzieni w obo-zach koncentracyjnych przeżyli wojnę.

Dąbrowski był jednym z najwybitniej-szych metodyków harcerskich okresu mię-dzywojennego.

Żona Juliusza Helena Wiernik-Dąbrow-ska (harcerka z Chorągwi Łódzkiej, człon-kini KIMB i PLAN) była przez długi czaswięziona na Pawiaku. Została rozstrzela-na w nocy z 22 na 23 III 1942 r. w lasachMagdalenki pod Warszawą.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 108; Leksykon, s. 70,204–205; — Błażejewski Z dziejów; Gaj J. Głów-ne nurty ideowe w ZHP w l. 1918–1939, W. 1966,s. 78, 134–135, 150–156; Harcerki 1939–1945;

51

DĄBROWSKI JULIUSZ — DERENGOWSKI FRANCISZEK TADEUSZ

Koźniewski K. Czerwony harcmistrz, opowieśćo Juliuszu Dąbrowskim, W. 1971, passim [cytat],tenże Ognie i ogniska, W. 1961, s. 141, 146–147,151–155, 158–159, 164–165, 179–181; Majka J.Kartki z historii i tradycji Związku HarcerstwaPolskiego, W. 1971, s. 74, 77–78, 80–81; —Dąbrowski J. O powodach mego pozostawaniaw ZHP. Z archiwum Jana Rossmana, „Harc.”1994, nr 11–12, s. 5–9; — „Harc.” 1994, nr 11––12, s. 40 [nekrolog S. Dąbrowskiego].

Krzysztof Wojtycza

DERENGOWSKI Franciszek Tadeusz(pierwsze imię nieużywane), pseud. Szary,Zremb, Dering (1912–1944), chemik, pilot,harcmistrz, kierownik Referatu Lotnicze-go Głównej Kwatery Harcerzy (1934–1936,1937–1939) i Harcerskiego Klubu Lotnicze-go w Warszawie (1933–1939).

Urodził się 1 III 1912 r. w Dąbrowie Sta-rej (Górniczej) jako syn Leona i Bolesławyz Albrychtów. Na początku I wojny świato-wej wyjechał z rodzicami do Rosji; w 1918 r.powrócił do Polski i zamieszkał w Warsza-wie. W 1920 r. rozpoczął naukę w Technicz-nej Szkole Kolejowej, a od 1922 r. uczęszczałdo Państw. Gimnazjum im. T. Czackiegow Warszawie przy ul. Kapucyńskiej. Tamnależał do 27. Warszawskiej Drużyny Har-cerzy im. Stanisława Konarskiego, a od1929 r. był jej drużynowym. W 1930 r. zdałmaturę. 15 XII 1930 r. otrzymał stopieńpodharcmistrza W l. 1930–1936 studiowałna Wydz. Chemii Polit. Warsz. W 1936 r.odbył półroczną praktykę w Państw. Zakła-dach Lotniczych – Wytwórni Silników nr 1Warszawa Okęcie. Do 1939 r. zaliczył stu-dia i przystąpił do pracy dyplomowej.

W 1931 r. ze swą drużyną uczestniczyłw Zlocie Skautów Słowiańskich w Pradze.W zimie 1932/1933 r. współorganizowałHarcerski Klub Lotniczy (HKL) w Warsza-wie. W HKL ukończył teoretyczny kursszybowcowy, na harcerskim kursie szybow-cowym w Polichnie (woj. kieleckie) uzyskałkategorię A pilota szybowcowego, a na kur-

sie szybowcowym w Bezmiechowej – kate-gorię B. Wiosną 1933 r. pomagał Romano-wi Berkowskiemu w budowie pierwszegoharcerskiego szybowca szkolnego „Wro-na”. W tymże roku był współorganizato-rem i uczestnikiem Harcerskiej WyprawySzybowcowej na IV Jamboree w Gödölőna Węgrzech. W 1934 r. objął, po Janie Kla-sie, Ref. Lotniczy Głównej Kwatery Har-cerzy, będąc równocześnie wiceprezesemHKL, którym faktycznie kierował. Wiosną1934 r. na szybowcu „Czajka” wykonał lottrwający 7 h 47 min. W 1934 r. zdobyłuprawnienia instruktora szybowcowego,co pozwoliło mu na prowadzenie podczaswakacji harcerskich kursów szybowco-wych. W lipcu 1935 r. był komendantemkursu szybowcowego w Goleszowie k. Cie-szyna. W kwietniu 1936 r. brał udziałw Harcerskiej Wyprawie Szybowcowej (zor-ganizowanej przez HKL) do Turki n. Stry-jem; wykonywano tam loty szybowcoweokreślające przydatność terenu na harcer-skie szybowisko. W 1936 r. uzyskał dyplompilota samolotowego. W maju tegoż rokuwraz z grupą harcerzy-szybowników re-prezentował Polskę na Międzyn. ZlocieSzybowcowym w Budapeszcie (z okazjiVI Kongresu Międzyn. Organizacji Stu-diów Szybowcowych). Na początku 1937 r.przeszedł przeszkolenie spadochronowe;później został też instruktorem spadochro-nowym. 10 VII 1937 r. uzyskał stopień harc-mistrza.

W 1937 r. był organizatorem 19-osobowejlotniczej drużyny na V Jamboree w Voge-lenzang (Holandia). Kierował zespołem zlo-towym i pilotował szybowiec „Sokół bis”holowany za samolotem RWD-8 z Warsza-wy do Hagi i z powrotem; dał pokazy akro-bacji szybowcowej w Ypenburgu (Haga),Teuge i Eindhoven. W lecie 1938 r. był ko-mendantem harcerskich kursów szybow-cowych w Tęgoborzu. W 1938 r. kierowałII Harcerską Wyprawą Szybowcową doUSA, dokąd zawiózł szybowiec treningowy„Komar”, na którym szkolił młodzież Po-lonii amerykańskiej w Pittsburghu (Pensyl-

52

DERENGOWSKI FRANCISZEK TADEUSZ — DOMAŃSKI LECHOSŁAW

wania). W czerwcu 1939 r. uczestniczyłw Międzyn. Zlocie Dziennikarzy Lotniczychw Rzymie, gdzie zajął drugie miejsce, prze-latując 4 500 km na szybowcu „Bąk II”(SP-BRK) trasą Warszawa–Tallin–Wiedeń––Rzym.

W pierwszych dniach września 1939 r.pomagał przetransportować rzutem po-wietrznym przejęte przez Eskadrę SztabowąDowództwa Lotnictwa samoloty AeroklubuWarszawskiego z lotniska mokotowskiegodo Powsina, na skraj Lasów Kabackich. Pozajęciu Warszawy przez hitlerowców pilno-wał do listopada 1939 r. ukrytego w stogusiana w Lesie Kabackim samolotu RWD-8;z nastaniem mrozów musiał go pozostawić.Jesienią 1939 r. razem z konstruktoremszybowców Antonim Kocjanem podjął dzia-łalność w organizacji wywiadowczej „Musz-kieterowie” (prowadzonej przez StefanaWitkowskiego, pseud. Tęczyński, Inży-nier), zajmując się wywiadem lotniczymoraz jako kurier. Organizacja ta współpra-cowała z II Odziałem WywiadowczymKomendy Głównej SZP, później ZWZ.W „Muszkieterach” działał do listopada1941 r., mając poważny udział w zdobyciui opracowaniu planów 40 lotnisk niemiec-kich na ziemiach polskich, za co odznaczo-ny został Srebrnym Krzyżem Zasługi.Równocześnie od wiosny 1940 r. należałdo Polskiego Związku Powstańczego, prze-kształconego później w SZP, pomagającpłk. Zenonowi Romanowskiemu w szko-leniu grupy złożonej z uczniów Szkoły Rze-mieślniczej im. S. Konarskiego przy ul. Lesz-no i Śliskiej. Od listopada 1941 r. działałw ZWZ-AK. Po utworzeniu organizacji dy-wersyjnej Komendy Głównej ZWZ „Wa-chlarz” został do niej skierowany, od marca1942 r. kierował szkoleniem, prowadząckursy dywersyjne. Od października 1942 r.był kierownikiem Oddziału I (Organizacyj-nego) „Wachlarza”. Działał w Warszawiei w Mińsku Białoruskim. Ukończył tajnąpodchorążówkę rezerwy, uzyskując w grud-niu 1942 r. stopień kaprala podchorążego.Na początku 1943 r. był w grupie rozwiązu-

jącej „Wachlarz”. W marcu 1943 r. zostałprzekazany do Oddziału DyspozycyjnegoKedywu „Motor 30” (OS 30), gdzie zostałdowódcą zespołu kwatermistrzowskiego(transport samochodowy, magazyn broniitp.; w skład „Motoru 30” wchodziły oddzia-ły „Zośka” i „Agat”, późniejszy „Parasol”).20 V 1943 r. dowodził grupą „Stacja” pod-czas odbicia więźniów w Celestynowie.W tym okresie razem z Marią Kann i Ste-fanem Waciórskim uczestniczył w przygo-towaniu pierwszego numeru konspiracyjne-go czasopisma lotniczego „Wzlot”. Gdy wewrześniu 1943 r. nazwę „Motor 30” zamie-niono na „Sztuka 90” (Szturmowa Kadra),pozostał dowódcą oddziału kwatermistrzo-stwa. Podlegały mu magazyny broni, kasaoddziału i środki transportu. W marcu1944 r. wyjechał do Krakowa, aby ratowaćłączniczkę, która wpadła w ręce gestapo.Łącznik, z którym nawiązał kontakt, oka-zał się agentem niemieckim i spowodowałjego aresztowanie (18 III 1944). Był prze-trzymywany w krakowskim więzieniu przyul. Montelupich. Prawdopodobnie jeszczew marcu podczas próby ucieczki z więzie-nia został zastrzelony przez Niemców.

Rodziny nie założył.

— Słownik biograficzny techników polskich, t. 16,W. 2005, s. 40; — Borkiewicz-Celińska H. Bata-lion „Zośka”, W. 1990; Chlebowski C. Wachlarz.Monografia wydzielonej organizacji dywersyj-nej AK wrzesień 1941 – marzec 1943, W. 1983;Glass A. Dzieje harcerskich skrzydeł, Kr. 1984;tenże T. Derengowski, „Skrzydlata Polska” 1985,nr 10; Szołdrska H. Lotnictwo Armii Krajowej,P. 1998; Strzembosz T. Oddziały szturmowe kon-spiracyjnej Warszawy 1939–1944, W. 1983.

Andrzej Glass

DOMAŃSKI Lechosław Jan Józef,pseud. Zeus (1912–1941), nauczyciel, harc-mistrz, członek Głównej Kwatery SzarychSzeregów („Pasieki”), wizytator dla PolskiWschodniej.

53

DOMAŃSKI LECHOSŁAW

Urodził się 24 VI 1912 r. w Janowie Podla-skim w rodzinie Zygmunta (zm. 1930,lekarza powiat., od 1922 r. wojew. inspekto-ra lekarskiego w Nowogródku) i Jadwigiz Mirewiczów (córki architekta powiat. w Ja-nowie). Miał brata Mansweta pracującegona placówce dyplomatycznej w StanachZjednoczonych.

I wojnę światową spędził wraz z rodzinąw Anapie (północny Kaukaz), a później naKrymie, dokąd ewakuowano pracownikówpaństwowych. Rodzina powróciła do Polskiw 1918 r. – do Siedlec, skąd przeniosła sięw 1920 r. do Krasnegostawu, gdzie w 1922 r.Domański rozpoczął naukę w gimnazjum.Od 1925 r. mieszkał w Nowogródku i tuwstąpił do IV klasy Państw. Gimnazjum im.A. Mickiewicza, w którym w 1930 r. zdałmaturę.

Po śmierci ojca przeniósł się z matką doWarszawy i rozpoczął studia na UW. Wstą-pił na wydz. prawa, ale w następnym rokuprzeniósł się na wydz. matematyczno-przy-rodniczy, wybierając jako kierunek geogra-fię. Zaliczył pierwszy rok, ale w r. 1932/1933zachorował i musiał wziąć urlop. Studiakontynuował na Wydz. Matematyczno--Przyrodniczym USB w Wilnie. Pracowałw tym czasie w Wilnie jako kierownik bur-sy Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet.

Za namową ojca wstąpił do I Nowogródz-kiej Drużyny Harcerzy, która w 1928 r.wysłała go na kurs zastępowych WileńskiejChorągwi Harcerzy nad jez. Gawlas, pro-wadzony przez instruktorów „CzarnejTrzynastki Wileńskiej”. W czasie studiówna USB został członkiem „Gromady Włó-częgów” 13. Wileńskiej Drużyny Harcerzyim. Zawiszy Czarnego. Związał się wtedyna dłuższy czas z tą drużyną, z którą prze-żywał wielkie imprezy: Zlot Skautów Sło-wiańskich w Pradze (1931), Zlot ChorągwiWileńskiej (1932) i wyprawę na IV Jambo-ree w Gödöllő na Węgrzech (1933). Uzna-nie, jakie zdobył u drużynowego hm. JózefaGrzesiaka i w gronie instruktorów „Czar-nej Trzynastki” sprawiło, że pełnił funkcjękomendanta obozu w Wołokumpii i prowa-

dził drużynę na Jubileuszowym Zlocie Har-cerstwa Polskiego w Spale (1935). W tymczasie pełnił równocześnie szereg funkcji:drużynowego 43. Warszawskiej DrużynyHarcerzy – WDH (1930–1932), referentaspisu drużyn (1931–1932) i instruktoraWydz. Międzyn. Głównej Kwatery Harce-rzy – GKH (1932–1933) oraz kierownikaWydz. Kształcenia Starszyzny KomendyWileńskiej Chorągwi Harcerzy (1936).

31 X 1931 r. został mianowany podharc-mistrzem, a 10 VI 1937 r. – harcmistrzem.W lecie 1936 r. wziął udział w I WyprawieInstruktorskiej ZHP do Stanów Zjednoczo-nych, której zadaniem było rozbudzeniepracy harcerskiej w ośrodkach Polonii.Była to wielka przygoda, interesująca dlaniego (jako geografa) również ze względówzawodowych. W czasie tej 2,5-miesięcznejwyprawy, w której wzięło udział 24 instruk-torów i 8 instruktorek, we współpracy z or-ganizacjami polonijnymi przeprowadzonoszereg kursów i obozów harcerskich dlamłodzieży pochodzenia polskiego. Domań-ski samodzielnie przeprowadził kursy har-cerskie dla Federacji Polaków w Milwaukee.

Rok szkolny 1936/1937 spędził w War-szawie, gdzie początkowo pracował jakokreślarz i kierownik świetlicy dla bezrobot-nych, a jednocześnie prowadził Hufiec Har-cerzy Warszawa Śródmieście i ponownie43. WDH.

W kwietniu 1937 r. przeszedł do pracyw charakterze instruktora objazdowegoGKH dla drużyn pozostających pod opiekąRodziny Kolejowej (organizacji samopomo-cowej pracowników PKP). W tymże rokuwyjechał na cztery miesiące do Kanady,gdzie pomagał w organizowaniu pracy har-cerskiej wśród młodzieży polskiej.

Zaabsorbowanie harcerstwem i pracązarobkową spowodowało, że choć pracędyplomową napisał w 1934 r., dyplom ma-gisterski uzyskał dopiero w 1937 r. Przy-stąpił do pracy w charakterze nauczycielageografii w Gimnazjum im. Stefana Bato-rego w Warszawie. Objął tam funkcję ko-mendanta Szczepu 23. WDH im. Bolesława

54

DOMAŃSKI LECHOSŁAW

Chrobrego, od koloru chust nazywanej „Po-marańczarnią”, będąc równocześnie p.o. kie-rownika Wydz. Drużyn GKH. W szczepietym już wcześniej znaleźli się późniejsi bo-haterowie Szarych Szeregów: Jan Bytnar,pseud. Rudy, Aleksy Dawidowski, pseud.Alek i Tadeusz Zawadzki, pseud. Zośka,z którymi łączyły go partnerskie i przyjaciel-skie stosunki.

Od kwietnia 1939 r. pełnił funkcję kie-rownika Wydz. Harcerzy i Skautów GKH,Sprawy skautów (harcerzy w wieku lat 16––18) szczególnie go interesowały i miał swójudział w opracowaniu programu wędrow-ników (wileńskiej koncepcji programowejdla tego szczebla wiekowego).

W ostatnich dniach sierpnia 1939 r. zo-stał dodatkowo mianowany KomisarzemPogotowia Harcerzy. W sierpniu 1939 r. od-chodzący do wojska Naczelnik Harcerzy hm.Zbigniew Trylski mianował go najpierw za-stępcą, a potem p.o. Naczelnika Harcerzy.W tym charakterze dowodził on batalionemharcerskim, który wyszedł z Warszawy nawschód na apel płk. Romana Umiastow-skiego. Funkcję tę pełnił jeszcze formalniewówczas, gdy 4 X 1939 r. powrócił do War-szawy. Wraz z Aleksandrem Kamińskim,Florianem Marciniakiem oraz JuliuszemDąbrowskim wszedł w skład pierwszej,utworzonej w końcu września 1939 r. kon-spiracyjnej Głównej Kwatery, która przy-stąpiła do organizowania tajnego harcer-stwa męskiego. Objął funkcję wizytatoradla Polski Wschodniej (być może też zastęp-cy naczelnika Szarych Szeregów), w związ-ku z czym wiele podróżował po wschodnichterenach Polski przedwrześniowej. Wiado-mo, że jesienią 1939 r. był w Zamościu,a 24 grudnia tegoż roku we Lwowie.

Wyruszył z Warszawy do Wilna, praw-dopodobnie 14 III 1940 r., na kolejną wizy-tację w teren dobrze mu znany z okresuprzedwojennego, gdzie miał rozległe kon-takty i wielu przyjaciół. Trasa jego podró-ży prowadziła przez Małkinię, Białystok,Grodno i Ejszyszki. 21 III 1940 r. w czasienielegalnego przekraczania granicy sowiec-

ko-litewskiej w pobliżu tej ostatniej miejsco-wości został zatrzymany przez sowiecki od-dział pograniczny i osadzony w więzieniuw Lidzie. Potem był kolejno przetrzymy-wany w Baranowiczach, następnie ponow-nie w Lidzie i wreszcie w mińskim więzie-niu NKWD – w sumie przez 11 miesięcy.W tym czasie był 14 razy przesłuchiwanyprzez funkcjonariuszy NKWD – przez wie-le godzin, często w nocy, a także poddanykonfrontacji z Antonim Bączykowskim,harcerzem współpracującym z NKWD. Napodstawie analizy zachowanych dokumen-tów NKWD można stwierdzić, że pomimodługiego śledztwa Domański nie przeka-zał żadnych istotnych informacji. W akcieoskarżenia zarzucano mu członkostwow kontrrewolucyjno-powstańczej organiza-cji Szare Szeregi, której głównym celem byłudział w zbrojnym powstaniu przeciwkowładzy sowieckiej oraz przywrócenie pań-stwa polskiego. 1 II 1941 r. Wojskowe Kole-gium Sądu Najwyższego ZSRR na sesjiwyjazdowej w Mińsku uznało go winnymdziałania przeciwko władzy sowieckiej, na-wiązywania kontaktów z kontrrewolucyj-nymi organizacjami i nielegalnego prze-kroczenia granicy państwowej i wydało naniego wyrok śmierci przez rozstrzelanie,wykonany prawdopodobnie 15 II 1941 r.,gdy Prezydium Rady Najwyższej ZSRR od-rzuciło prośbę o łaskę i wyrok utrzymałow mocy.

Rodziny nie założył

— Głuszek Z. Szare Szeregi. Słownik biogra-ficzny, t. 1, W. 2006; Jarzembowski, Kupriano-wicz, Harcmistrzynie i harcmistrze, Kr. 2006,s. 110; — Broniewski Całym życiem; Gronek B.Rzecz o nieznanych losach harcmistrza Lecho-sława Domańskiego i Szarych Szeregach, cz. 1,„Studia Rzeszowskie” 2000, t. 7, s. 147–166;cz. 2, „Studia Rzeszowskie” 2002, t. 8, s. 187––212; Haykowski M. Harcerstwo w obronie War-szawy 1939, Kr. 1989; Kamiński A. Kamieniena szaniec, Kat. 1968, s. 8–10, 16–19, 21, 24,26, 29, 37; Rossman J. Życiorys harcmistrza Le-chosława Domańskiego, „Materiały Historycz-

55

DOMAŃSKI LECHOSŁAW — DUCHNIAKOWA HELENA

ne Komisji Środowiskowej Szarych Szeregówprzy AP m. st. Warszawy” 1987, z. 3; tenże, Za-wadzka Tadeusz Zawadzki; Sikorski E. Druh„Zeus” Lechosław Domański (1913–1941), „Nie-dziela” 1986, nr 50 z 14 grudnia, s. 7; tenże Le-chosław Domański (1912–1940). Postać z dzie-jów, „Harc.” 1988, nr 1, s. 33–38; — Bohaterowie„Kamieni na szaniec” w świetle dokumentów,oprac. T. Strzembosz, W. 1996; Spraw. NRH za r.1937, W. [1938], s. 200.

Krzysztof Wojtycza

DUCHNIAKOWA ze StankiewiczówHelena (1904–1999), bibliotekarka, harc-mistrzyni, hufcowa Hufca Harcerek War-szawa Praga (1936–1939).

Urodziła się 2 I 1904 r. w Warszawie jakocórka Jana i Marii z Prokopowiczów, po-chodzących z Podlasia. W wieku 17 lat zo-stała sierotą i musiała liczyć wyłącznie nawłasne siły. Dyplom uzyskała w Szkole Pra-cownic Społecznych Macierzy, koncesjono-wanej przez Min. WRiOP i pracowała przez4 lata w bibliotece Min. Rolnictwa.

W 1919 r. wstąpiła do harcerstwa, a rokpóźniej została przyboczną 32. WŻDH. NaZlocie Harcerek w Świdrze k. Warszawy(1924) była w drużynie łączności polowej.Po ukończeniu w 1925 r. kursu drużyno-wych została drużynową 40. WŻDH im.Narcyzy Żmichowskiej. W l. 1926–1929pracowała w Dworku Cisowym, gdzie podkierunkiem Olgi Małkowskiej zajmowałasię opieką sanitarno-zdrowotną nad dzieć-mi dworkowymi oraz góralami z okolicz-nych wsi. Dodatkowo miała pod opiekądzieci specjalnej troski, dla których stwo-rzyła zastęp „Wiewiórek”. Po powrocie doWarszawy w 1930 r. na polecenie Komen-dy Warszawskiej Chorągwi Żeńskiej reak-tywowała 33. WŻDH „Olszyna” im. ElizyOrzeszkowej. Zmieniła jej nazwę na „Ol-szynki Grochowskie” oraz wybrała hasłoz myśli Orzeszkowej: Choć trudno, ale iśćnaprzód, choć nisko, lecz patrzeć wysoko,choć ciasno, lecz umysł i serce rozszerzać.

W pracę z drużyną wkładała wiele starańoraz troski. W rocznicę powstania listopa-dowego prowadziła harcerki pod krzyż Ol-szynki, gdzie składały kwiaty i zapalałyznicze. Była komendantką dziewięciu obo-zów letnich oraz zimowych. Podczas waka-cji w 1931 r. prowadziła obóz w Skrwilniek. Rypina, finansowany przez Koło Ziemianpow. rypińskiego i Polski Związek Zachod-ni; na obozie tym harcerki opiekowały siędziećmi ze Śląska.

30 V 1933 r. otrzymała stopień podharc-mistrzyni. W sierpniu 1933 r. była komen-dantką reprezentacji 33. WŻDH na ZlociePolaków z Warmii i Mazur w parku im.Jana Paderewskiego w Warszawie. Bezpo-średnio po tym zlocie została wydelegowa-na z 33. WŻDH na obóz w Pomiechówkupod Warszawą, na którym były szkolonepolskie harcerki z zagranicy. W lipcu 1934 r.była komendantką obozu w Ilniku nadStryjem. Obóz znajdował się w pobliżu wsi,w której ludność bojkowska i ukraińskamieszkała w kurnych chatach; pod jej kie-rownictwem harcerki zorganizowały doży-wianie dzieci i biednej ludności. W tymżeroku ukończyła kurs podharcmistrzowskiw Szkole Instruktorskiej Harcerstwa Żeń-skiego na Buczu. Na Jubileuszowym Zlo-cie Harcerstwa Polskiego w Spale w 1935 r.prowadziła swoją drużynę i była referentkądrużyn polonijnych; wcześniej na oboziew Jurkach k. Łomży 33. WŻDH pod jej ko-mendą przygotowała na zlot pionierkęi zdobnictwo. W lipcu 1936 r. była komen-dantką obozu dla zastępowych w Mścisze-wicach k. Kartuz, zorganizowanym przezGdańską Chorągiew Harcerek, w którymuczestniczył zastęp najbiedniejszych harce-rek z 33. WŻDH.

Drużynową 33. WŻDH była do jesieni1936 r., czyli do końca istnienia drużyny.W l. 1930–1938 pracowała jako sekretarkaw Wydz. Zagranicznym Głównej KwateryHarcerek (GKH) w dziale drużyn polskichza granicą. Poza pracą w sekretariacie opra-cowywała zestawy bibliotek z zakresu be-letrystyki, geografii i historii Polski dla

56

DUCHNIAKOWA HELENA

harcerstwa poza granicami. Była współau-torką przeznaczonej przede wszystkim dladrużynowych polskich za granicą książkiNasze gry i ćwiczenia, która ukazała się podred. hm. Janiny Tworkowskiej (W. 1936,1938). W lipcu 1936 r. z ramienia GKH pro-wadziła na duńskiej wyspie Falster kurs dlazastępowych, dojeżdżała też do środowiskpolskich w miejscowościach Nykobing orazMarijbo na wyspie Lolland. W czasie tegopobytu uczestniczyła w Zlocie SkautekDuńskich na wyspie Fionia. Z Danii wyje-chała przez Belgię do Francji, gdzie nawią-zała kontakty z władzami harcerstwa pol-skiego w Paryżu. Nad kanałem La Manchezwizytowała dwa obozy polskich harcerekz Belgii i Francji. Od 1937 r. w komendzieWarszawskiej Chorągwi Harcerek samo-dzielnie prowadziła ref. zagraniczny dladrużyn polskich we Francji. W tymże rokuzostała wydelegowana przez Wydz. Zagra-niczny GKH na Walny Zjazd HarcerstwaPolskiego w Czechosłowacji, odbywający sięw Cieszynie, po którym pojechała na obózw Wilkowicach na Śląsku; musiała go opu-ścić, ukrywając się przed żandarmerią nie-miecką. W miejscowości Podmokle na Po-graniczu (Prusy Wschodnie) wiosną 1937 r.prowadziła kurs dla zastępowych, a w sierp-niu tegoż roku w Dworku Cisowym – kurszastępowych dla harcerek ze Stanów Zjed-noczonych i Kanady.

Od jesieni 1936 r. kierowała Hufcem Har-cerek Warszawa Praga. Jej harcerskimi wy-chowankami były m.in. Wanda Kamieniec-ka-Grycko i Irena Lepalczyk. 10 VI 1937 r.została mianowana harcmistrzynią. Ostat-nią zbiórkę hufca przeprowadziła 1 VIII1939 r.

W okresie okupacji niemieckiej w ra-mach Pogotowia Harcerek pełniła funkcjęopiekunki społecznej RGO Patronat Wola,kierując pracami na terenie pałacu fabry-ki Frageta przy ul. Elektoralnej w Warsza-wie. Organizowała pomoc dla więźnióworaz ich rodzin, zdobywała żywność, odzieżi lekarstwa. Pomagała dzieciom z warszaw-skiego getta. W swoim mieszkaniu zorga-

nizowała przedszkole dla dzieci z kamieni-cy, które prowadziły harcerki. 6 sierpnia1944 r. przez obóz w Pruszkowie, utworzo-ny na terenie zakładów taboru kolejowe-go, razem z córką została wywieziona doIII Rzeszy na przymusowe roboty. Przeby-wała w obozie pracy w miejscowości Em-mendingen, gdzie pracowała w fabrycezbrojeniowej Wehrle-Werk A.G.

Po wkroczeniu wojsk alianckich orazutworzeniu francuskiej strefy okupacyjnejwłączyła się w pracę Komitetu Polskiego.Objęła opiekę nad dziećmi i młodzieżą, zor-ganizowała referat sanitarny, drużynę zu-chową i harcerską. Pisała artykuły do ga-zety „Wieści Polskie”. W 1946 r. powróciłado Polski, pełniąc podczas transportu służ-bę w wagonie sanitarnym. Odpowiadającna apel skierowany do harcerzy, zgłosiła siędo pracy w Otwocku k. Warszawy, gdzieszwajcarska organizacja wybudowała wio-skę prewentoryjną dla dzieci-ofiar II wojnyświatowej. W pracy wychowawczej stosowa-ła zasady, które poznała w Dworku Cisowym.W l. 1947–1971 pracowała w Państw. DomuMałego Dziecka im. ks. G. P. Boudouin’a,gdzie stworzyła od podstaw sekcję adop-cyjną. Została też kuratorem społecznymw Sądzie dla Nieletnich. Działała w SekcjiAdopcyjnej Tow. Przyjaciół Dzieci, a jakoharcerka w zespole dawnych instruktorek„Wędrowniczek po Zachodnim Stoku”.Przez lata opiekowała się grobem Krysty-ny Krahelskiej. Włożyła wiele wysiłku, abydoprowadzić do wmurowania w kościele św.Marcina w Warszawie tablicy dla uczczeniapamięci harcerek poległych w II wojnieświatowej. Jej przede wszystkim należy za-wdzięczać umieszczenie na Cmentarzu Woj-skowym na Powązkach tablicy pamięci har-cerek-sanitariuszek rozstrzelanych przezhitlerowców w szpitalu św. Łazarza na Woli.Od grudnia 1981 r. była członkinią Harcer-skiego Kręgu Seniorów im. Szarych Szere-gów przy Hufcu ZHP Warszawa Mokotów,gdzie przewodniczyła komisji stopni. Byłarównież członkiem Prezydium KrajowejRady Harcerskich Kręgów Seniorów.

57

DUCHNIAKOWA HELENA — DYDYŃSKA ANNA

Zmarła tragicznie 7 II 1999 r. W dniu28 V 1999 r. w kościele św. Marcina na Sta-rym Mieście w Warszawie odbyła się mszaśw., a następnie harcerski pogrzeb na cmen-tarzu Bródnowskim.

Została odznaczona Złotym KrzyżemZasługi oraz Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP”z „Rozetą-Mieczami” (1990).

W 1933 r. zawarła związek małżeńskiz Władysławem Duchniakiem (1906–1939,podharcmistrzem, podporucznikiem, pole-głym w Siennicy Nadolnej k. Krasnegosta-wu). Miała córkę Grażynę Dorotę (ur. 1938,rzeźbiarkę).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 25; Księga pocho-wanych żołnierzy polskich poległych w II wojnieświatowej, t. 1, Żołnierze września, Pruszków1993, s. 176; — Grochowska M. M., Grzymała--Siedlecki B. Krystyna Krahelska, W. 1996, s. 229––230; Harcerki 1911–1939; Kapiszewski H. Zwią-zek Harcerstwa Polskiego w Niemczech, W. 1969,s. 102, 158; — Lepalczyk I. Wśród ludzi i ksią-żek; Pomarańczowa Dwójka – to my, red. H. Ku-ropatwińska, W. 1996, s. 70.

Grażyna Dorota Duchniak

DYDYŃSKA zamężna Paszkowska An-na, pseud. Marta, Stefa (1902–1997), lekar-ka, harcmistrzyni, Naczelniczka GłównejKwatery Żeńskiej (1928–1931).

Urodziła się 17 IX 1902 r. w Warszawiew rodzinie Ludwika (1868–1944, doktoramedycyny, członka kółek niepodległościo-wych, asystenta w Katedrze Histologii UW,dyrektora Departamentu Uzdrowisk Min.Zdrowia RP, redaktora „Neurologii Pol-skiej” i „Medycyny” oraz prezesa Warszaw-skiego Tow. Dobroczynności) i Wacławyz Frąckiewiczów (1878–1908, córki przed-siębiorcy budowlanego). Dziad Teodor Dy-dyński był profesorem prawa rzymskiegow Szkole Głównej, a później na UW i pre-zesem Warszawskiego Tow. Naukowego.Bracia babki Jadwigi z Wolańskich, z zie-

miańskiej rodziny z Kujaw, walczyli w po-wstaniu styczniowym. Anna miała młodsząo rok siostrę Krystynę (zm. 1996, plastycz-kę, żonę kpt. Zdzisława Henneberga, dowód-cy 303. dywizjonu myśliwskiego, po wojniezamieszkałą w Anglii) i przyrodnią siostręz drugiego małżeństwa ojca Marię (doktorabiochemii).

Początkowo uczyła się w domu, a na-stępnie na prywatnych kompletach. Jesie-nią 1915 r. rozpoczęła naukę w klasie III napensji Cecylii Plater-Zyberkówny. W 1916 r.wstąpiła do 6. Warszawskiej Drużyny Har-cerek im. Królowej Jadwigi; przyrzecze-nie złożyła 2 VI 1918 r. W kwietniu 1918 r.została zastępową. W 1920 r. ukończyłakurs sanitarny PCK i przez kilka miesię-cy pracowała jako ochotniczka-sanitariusz-ka w wojskowym Szpitalu Ujazdowskim.W 1921 r. zdała maturę i w l. 1921–1926 stu-diowała ogrodnictwo w SGGW, uzyskującw 1926 r. tytuł inżyniera ogrodnictwa.

Od września 1921 r. była drużynową6. WŻDH. Stopień przodownicy otrzymała21 XII 1923 r. Prowadziła kolonie drużynyw 1923 i 1924 r., a w 1925 r. – obóz w Sro-mowcach. W 1924 r. brała udział w zlociedrużyn żeńskich w Świdrze oraz międzyn.obozie skautek w Anglii w Foxlease. W paź-dzierniku tegoż roku objęła funkcję hufco-wej, a 25 IV 1925 r. uzyskała stopień pod-harcmistrzyni (po zmianie systemu stopniinstruktorskich uznany za stopień harcmi-strzyni). W l. 1926–1928 uczyła się w stu-dium pracy społeczno-oświatowej WWP,w tym samym czasie wchodziła w skład Ko-misji Osobowej Głównej Kwatery Żeńskiej(GKŻ), a od września 1926 r. do września1927 r. była też przyboczną NaczelniczkiGKŻ hm. Jadwigi Falkowskiej i kierow-niczką Wydz. Organizacyjnego GKŻ. Latem1926 r. prowadziła kurs instruktorski Cho-rągwi Warszawskiej w Sromowcach, przy-gotowywała pod kierunkiem J. FalkowskiejVI Konferencję Programową Instrukto-rek, w której wzięła udział z referatami:Próba na drużynową i Zasady kwalifikacjidrużyn oraz uczestniczyła w IV Międzyn.

58

DYDYŃSKA ANNA

Konferencji Instruktorek w USA, gdziewygłosiła referat o znaczeniu krajoznaw-stwa w harcerstwie.

Na VIII Zjeździe Walnym ZHP w 1928 r.została wybrana na funkcję NaczelniczkiGKŻ. Pracująca pod jej kierunkiem GKŻdążyła do usamodzielnienia ruchu żeńskie-go. Swoje poglądy w tej kwestii Dydyńskawyraziła w artykule Harcerstwo żeńskiewobec przebudowy Związku („Skrzydła”1930, nr 2). Uczestniczyła w przygotowa-niu kolejnych konferencji instruktorskich:VII – w Różance (1927) i VIII – w Zwardo-niu (1929), gdzie wygłosiła referat Skautprzyjacielem całego świata. W 1927 r. wzię-ła udział w kursie instruktorskim GKŻw Różance. Na II Ogólnopolskim ZlocieHarcerek w Rybienku k. Wyszkowa w lip-cu 1928 r. była przyboczną komendantkizlotu J. Falkowskiej, a na Zlocie Starszy-zny w Kiełpinach w lipcu 1930 r. wchodzi-ła w skład komendy. Obowiązki Naczel-niczki Harcerek pełniła do lutego 1931 r.W l. 1928–1931 była członkinią NRH.

W 1929 r. podjęła studia medyczne na UW,które ukończyła w 1936 r. na USB w Wilnie.W tym czasie angażowała się w prace V KołaStowarzyszenia Akademickiej MłodzieżyKatolickiej „Juventus Christiana”, gdziespotkała swojego przyszłego męża JerzegoPaszkowskiego. Po ślubie przeniosła sięwraz z mężem do Wilna. W 1937 r. z powo-du zmiany miejsca pracy męża – pracowni-ka PKP – przeniosła się do Torunia i tamrozpoczęła praktykę lekarską jako asystent-ka oddziału pediatrycznego Szpitala Miej-skiego oraz lekarz szkolny. Równocześnieweszła w skład Komendy Pomorskiej Cho-rągwi Harcerek, będąc m.in. członkiniąkomisji prób instruktorskich. W 1936 r.przebywała w Londynie na kursie kierow-niczek drużyn specjalnych (chorych i ka-lekich).

Wybuch wojny zastał ją w Toruniu, trój-ka małych dzieci była na wakacjach u ro-dziny w Nałęczowie. 3 IX 1939 r. zostałaewakuowana wraz z mężem i po rozbiciupociągu znalazła się w Kutnie, gdzie w okre-

sie bitwy pod Kutnem pracowała jako le-karz w szpitalu polowym, także przenoszącrannych pod kulami. Po zajęciu Kutna przezNiemców wróciła z mężem do Torunia;oboje uważali za swój patriotyczny obowią-zek pozostać na terenach, które zostaływłączone do Rzeszy. Nie otrzymała pozwo-lenia na prowadzenie praktyki lekarskiej,zajmowała się więc domem i dziećmi.

Późną wiosną 1940 r. oboje Paszkowcyzostali wciągnięci do konspiracji przez hm.Józefa Ratajczaka, pseud. Karolczak, ko-mendanta Okręgu Pomorskiego ZWZ, któ-ry wówczas organizował terenowe ogniwaZWZ na Pomorzu. Paszkowska skontakto-wała go z innymi instruktorkami, zajęła sięprowadzeniem kasy komórki ZWZ orazpełniła funkcję łączniczki. Była też szefowąsanitariatu, a harcerki pod jej kierunkiemzajmowały się gromadzeniem materiałówopatrunkowych. Mieszkanie Paszkowskichprzy ul. Wyspiańskiego 56, posiadające dwawyjścia, stało się punktem kontaktowymdla oficerów i łączników sztabu Okręgu Po-morskiego ZWZ. Jesienią 1940 r. Paszkow-ska odbyła podróż do Warszawy w celu prze-wiezienia pieniędzy i pism oraz ostrzeżeniaRatajczaka o aresztowaniach na Pomorzu.Wraz z mężem ratowała także książki wy-rzucane z zajmowanych przez Niemcówpolskich mieszkań.

2 VII 1942 r. Paszkowscy zostali areszto-wani. Byli więzieni i przesłuchiwani przezgestapo w Toruniu, Gdańsku i StarogardzieGdańskim. Paszkowskiej, która w chwiliaresztowania była w ósmym miesiącu cią-ży, udało się pomyślnie urodzić i przeka-zać córkę pod opiekę przyjaciółki, harcer-ki Karoliny Lee, jednak wskutek fatalnychwarunków sanitarnych przebyła ciężkiezakażenie połogowe. 1 XII 1942 r. zostałaprzewieziona wraz z mężem do obozu kon-centracyjnego Stutthof k. Gdańska. Tam,już po dwóch dniach pobytu, osłabiony wię-zieniem oraz torturami J. Paszkowski zostałokrutnie pobity i zmarł.

Przebywające w obozie instruktorki har-cerskie szybko nawiązały współpracę. Pro-

59

DYDYŃSKA ANNA

wadziły wspólny śpiew i modlitwy, a takżetajne nauczanie, zwłaszcza historii i lite-ratury polskiej oraz obchody rocznic naro-dowych i świąt kościelnych. Dzieliły siężywnością z paczek, pomagały w zdobywa-niu czystej bielizny i ciepłej odzieży. Stara-ły się pomagać mężczyznom, którzy mieliznacznie gorsze warunki. Paszkowska po-czątkowo pracowała przy obieraniu ziem-niaków, potem w pralni. Następnie byłakierowniczką pracowni rymarskiej, zajmu-jącej się reperowaniem tornistrów wojsko-wych. Jako kierowniczka warsztatów osła-niała nielegalne prace i pomagała innym.Pod koniec 1944 r. została lekarką w obo-zowym szpitalu. Starała się zorganizowaćchorym możliwie jak najlepszą opiekę orazwzględnie dobre leczenie. Lecząc chorych natyfus, sama zapadła na tę ciężką chorobę.

W kwietniu 1945 r. szpital, podobnie jakwcześniej cały obóz, został ewakuowany –chore kobiety, którymi opiekowała się Pasz-kowska, w tragicznych warunkach trans-portowano na barkach. W dniach 8–9 majaszpital został przejęty przez Szwedzki Czer-wony Krzyż. Więźniarki zostały przetrans-portowane do Malmö, gdzie otoczono jetroskliwą opieką. Paszkowska wkrótce zo-stała zatrudniona jako lekarz w szpitalu dlabyłych więźniów.

W październiku 1945 r. wróciła do Polskiz grupą budowniczych polsko-szwedzkiegosanatorium przeciwgruźliczego w Otwocku.Otrzymała pracę jako lekarz w Państw.Domu Matki i Dziecka w Otwocku, gdziezamieszkała wraz z odszukanymi dziećmi,matką i dwiema siostrami męża. Pracowa-ła również jako lekarz szkolny. W lipcu1947 r. podjęła pracę w Szwedzko-PolskimSanatorium Przeciwgruźliczym dla Dzie-ci, początkowo jako asystent, a od 1952 r.jako ordynator. W 1948 r. rozpoczęła pracęnaukową w Oddziale Pediatrycznym Inst.Gruźlicy pod kierunkiem prof. F. Groera.W 1953 r. uzyskała specjalizację drugiegostopnia z pediatrii i ftyzjatrii, a w 1957 r.została adiunktem. W l. 1948–1966 ogłosiła42 doniesienia naukowe, głównie w piśmie

„Gruźlica”, napisała trzy rozdziały w pod-ręcznikach dla lekarzy i dwie popularnebroszury. Do 1966 r. prowadziła wykładyoraz ćwiczenia na kursach specjalizacyj-nych prowadzonych przez Inst. Doskonale-nia Kadr Lekarskich. Na emeryturę prze-szła w 1970 r. Do 1981 r. pracowała jeszczejako konsultant, od 1986 r. mieszkała w War-szawie.

W połowie lat sześćdziesiątych XX w.weszła w skład komisji b. instruktorek har-cerskich przy Zakładzie Historii Polskiw II Wojnie Światowej IH PAN, powołanejdla zebrania dokumentów oraz materia-łów dotyczących wkładu harcerek w wal-kę z okupantem hitlerowskim. Wynikiempracy komisji stała się przygotowana podred. M. Straszewskiej książka pt. Harcer-ki 1939–1945 (W. 1973). Opracowania Dy-dyńskiej-Paszkowskiej Harcerki w obozachkoncentracyjnych, Harcerki w obozie kon-centracyjnym w Stutthofie pod Gdańskiemi Jadwiga Falkowska, druhna Jaga – harc-mistrzyni Rzeczypospolitej zostały złożonew IH PAN, a pierwsze z nich zostało opu-blikowane w książce Harcerki 1939–1945.Relacje – pamiętniki (W. 1985). PóźniejDydyńska-Paszkowska wzięła udział w przy-gotowaniu do druku książki pt. Harcerki1911–1939. Historia, program, wychowa-nie (W. 1990), w której zamieściła dwa ar-tykuły: Prace programowe Głównej Kwa-tery Żeńskiej (Głównej Kwatery Harcerek)i konferencje programowe oraz Harcerkiw światowym ruchu skautowym, a także bio-gram Jadwiga Falkowska (1889–1944). Odlat sześćdziesiątych XX w. do końca swegożycia utrzymywała kontakt ze środowiskiem„Wędrowniczek po Zachodnim Stoku”.

Zmarła 16 IX 1997 r. w Warszawie. Zo-stała pochowana na cmentarzu w Otwocku.

Była odznaczona Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski, SrebrnymKrzyżem Zasługi (1931), Medalem Wojska(1948), Krzyżem AK (1989), Odznaką Pa-miątkową Okręgu Pomorskiego AK (1986).

W 1932 r. zawarła związek małżeńskiz Jerzym Edmundem Paszkowskim, pseud.

60

DYDYŃSKA ANNA — EUSTACHIEWICZ LESŁAW

Kopernik (inżynierem budownictwa, po-rucznikiem rezerwy, pracownikiem PKP,członkiem kierownictwa Pomorskiego Okrę-gu ZWZ, zamęczonym w obozie w Stuttho-fie – 1942). Miała czworo dzieci: Zofię (ur.1934, zamężną Łepkowską), Jana (ur. ok.1936), Andrzeja (ur. 1937) i Annę (ur. 1942).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 25; Komorowski K.Konspiracja pomorska 1939–1947. Leksykon, G.1993; Łysiak M. Szkice biograficzne wojennegopokolenia lekarzy toruńskich 1939–1945, T. 2001,s. 32–34 [błędy]; — Błażejewski Z dziejów; Har-cerki 1911–1939; Harcerki 1939–1945; Harcmi-strzyni Anna Dydyńska-Paszkowska. Naczelnicz-ka Harcerek 1928–1931, oprac. M. Jędrzejewska,W. 1998, passim; — Dydyńska-Paszkowska H.Harcerki w hitlerowskich obozach koncentracyj-nych, w: Harcerki 1939–1945. Relacje – pamięt-niki, s. 586–620; — Arch. MH: Nikiel Z. DruhnaAnna Dydyńska-Paszkowska, rks.

Janusz Wojtycza

EEUSTACHIEWICZ Lesław Antoni Wła-

dysław, pseud. konspiracyjne: Jerzy, Ksawe-ry, Witold, Xawery; pseud. i krypt. literac-kie: Adam, L., L. E., L. Sokolicz (1913–1998),historyk literatury, krytyk literacki, teatro-log, podharcmistrz, komendant LubelskiejChorągwi Szarych Szeregów „Ul Zboże”(1942–1943).

Urodził się 26 XI 1913 r. w Brodach jakosyn Tadeusza (zm. 1949, nauczyciela i dy-rektora gimnazjum, następnie inspektoraszkół średnich) i Marii z Rotterów. Miałbrata Stanisława i siostrę Wandę (zamężnąKledzik, członkinię AK w Lublinie). Dzie-ciństwo spędził w Stanisławowie. Po prze-niesieniu ojca po I wojnie światowej do

Wielkopolski szkołę powszechną skończyłw Ostrowie Wielkopolskim, a do szkółśrednich uczęszczał w Ostrowie i Rogoź-nie, gdzie zdał w 1930 r. maturę w Gimna-zjum im. Przemysława II. W okresie naukiw szkołach średnich należał do harcerstwa.W l. 1930–1934 studiował filologię polskąna Uniw. Pozn. Po ukończeniu studiówprzebywał 3 miesiące – jako stypendystarządu włoskiego – w Regia UniversitataItaliana w Perugii. Po powrocie do wybu-chu II wojny światowej uczył w Liceum im.K. Marcinkowskiego w Poznaniu. W okre-sie pracy w szkolnictwie był członkiemTow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyż-szych.

Po wybuchu wojny i zajęciu Wielkopol-ski przez Niemców przebywał przez pewienczas w obozie przy ul. Głównej w Pozna-niu, po czym został wysiedlony na terenLubelszczyzny i zamieszkał z rodzicamioraz rodzeństwem u krewnych w Lublinie.W l. 1940–1941 był nauczycielem prywat-nym w Świdniku k. Lublina i jednocześnieczłonkiem świdnickiej grupy wywiadow-czej, założonej w maju 1940 r. przez hm.Jerzego Henryka Szcześniewskiego, pseud.Żuraw, przed wojną hufcowego w Zamościu,członka organizacji „Brochwicz” działają-cej na Lubelszczyźnie. W Lublinie praco-wał (1941–1943) jako nauczyciel w ŻeńskiejSzkole Handlowej M. Sobolewskiej, szkołachzawodowych (mechanicznej i chemicznej),a także w tajnym Gimnazjum i Liceum im.S. Konarskiego, skupiającym młodzież wy-siedloną z zachodniej i północnej Polski.

Pod koniec 1942 r. mianowany został ko-mendantem Lubelskiej Chorągwi SzarychSzeregów „Ul Zboże”. W styczniu 1943 r.w drodze powrotnej z odprawy w „Pasiece”został zatrzymany przez Niemców w Otwoc-ku i przewieziony na Pawiak. Po kilkuna-stu dniach został zwolniony; w połowie lu-tego 1943 r. powrócił do Lublina i podjąłdziałalność jako komendant „Ula Zboże”,mając do współpracy phm. Zbigniewa Ury-cha, pseud. Ryszard i Jerzego Najmołę,pseud. Zbigniew, reprezentujących nowo

61

EUSTACHIEWICZ LESŁAW

powstałe grupy konspiracyjnego harcer-stwa. Rozkazem Naczelnika Szarych Sze-regów L. 3 z dnia 3 V 1943 r. mianowanyzostał podharcmistrzem.

Rozpoczynając służbę jako komendantchorągwi, nie znał lubelskiego środowiskaharcerskiego i Szarych Szeregów. Utrzymy-wał łączność ze środowiskiem świdnickimi zorganizowanym przez niego w Lubliniezastępem, złożonym głównie z uczniów taj-nych kompletów, wysiedleńców z Wielko-polski i Pomorza, którego zastępowym byłćwik Józef Kotecki. Z hufcami („rojami”)terenowymi Lubelszczyzny kontakty zo-stały pozrywane wskutek licznych aresz-towań i Eustachiewicz praktycznie nie miałz nimi łączności. Dopiero reorganizacjaSzarych Szeregów (utworzenie Grup Sztur-mowych i Bojowych Szkół) przyczyniła siędo znacznego wzrostu liczbowego lubel-skiego konspiracyjnego harcerstwa; po-wstały nowe zastępy. Nie rozwinięto nato-miast działalności „Zawiszy”. Na przełomiesierpnia i września 1943 r. znaczny zespółz lubelskich Grup Szturmowych skierowa-no do podchorążówki AK. Eustachiewiczzrezygnował z funkcji komendanta chorą-gwi i – po ukończeniu kursu podchorążych– trafił na początku 1944 r. (w stopniu ka-prala podchorążego) do oddziału partyzanc-kiego AK „Nerwy”. W oddziale prowadziłnasłuch radiowy i pełnił funkcję kronika-rza. 19 VII 1944 r. w czasie ataku oddzia-łów AK na zajęty przez Niemców dwórw Kłodnicy został dwukrotnie ranny (w ra-mię i biodro). W wyniku udziału w akcji„Burza” awansowano go do stopnia pod-porucznika (zweryfikowanego w 1968 r.przez Główną Komisję Weryfikacyjną AKw Londynie). Po wyleczeniu i powrocie doLublina zajętego przez Armię Czerwonąpozostał w konspiracji. Redagował pod-ziemne pismo satyryczne AK „Wentyla-tor” (wydał 2 numery po 30 egz. datowane1 X i 2 XI 1944). Aresztowano go w listopa-dzie 1944 r. i więziono na Zamku Lubel-skim. W styczniu 1945 r. został skazanyprzez Wojskowy Sąd Garnizonowy w Lu-

blinie na karę śmierci za przynależność donielegalnej organizacji AK i redagowaniew ramach tej organizacji gazetki satyrycz-nej „Wentylator”, ośmieszającej niektórychczłonków PKWN oraz członków KRN.Matka i siostra wystąpiły o jego ułaskawie-nie do gen. brygady Aleksandra Tarnow-skiego, prezesa Wydz. Sądownictwa Wojsko-wego przy Naczelnym Dowództwie WP.Naczelny Dowódca WP gen. broni MichałRola-Żymierski, korzystając z prawa łaski,16 I 1945 r. zamienił mu karę śmierci na10 lat więzienia. Od maja 1945 r. Eustachie-wicz przebywał w więzieniu we Wronkach.Ze względu na jego stan zdrowia (zgęszcze-nie szczytu prawego płuca, niedokrwistość,schorzenie systemu nerwowego) lekarzwięzienny wnioskował o przerwanie wyko-nywania kary. Podobnie wypowiedział sięWydz. Prawny KRN. W marcu 1946 r. Bo-lesław Bierut złagodził mu karę do 2 lat wię-zienia. Zwolniony został w październiku1946 r. W wyniku złożonego przez Eusta-chiewicza wniosku 14 I 1948 r. WojskowySąd Okręgowy w Lublinie uznał skazanieza niebyłe (zatarcie skutków prawnych).

Po wyjściu z więzienia powrócił do Po-znania, gdzie podjął pracę w Liceum im.Jana Kantego (1946–1950), a w l. 1947–1958pracował na Uniw. Pozn. (UAM), począt-kowo jako młodszy asystent, później asy-stent, a po uzyskaniu w 1947 r. doktoratu(na podstawie pracy „Eneida” w przekładzieAndrzeja Kochanowskiego) jako adiunkt.Wykładał literaturę powszechną, był za-stępcą profesora literatury polskiej (1955––1958), prowadził lektorat jęz. włoskiego.Był wykładowcą w Szkole Dramatycznejw Poznaniu. W 1948 r. wstąpił do PPR,a po zjednoczeniu partii należał (do 1958)do PZPR. W 1958 r. na własne życzenie prze-niósł się do Krakowa i podjął pracę w tam-tejszej WSP jako zastępca profesora historiiliteratury polskiej. Odejście z UAM byłoprawdopodobnie następstwem rezygnacjiz przynależności do PZPR lub wydaleniaz partii. Współpracował z Komisją Historycz-noliteracką Krakowskiego Oddziału PAN.

62

EUSTACHIEWICZ LESŁAW

W okresie pobytu w Krakowie rozpocząłwspółpracę z tygodnikiem „Kierunki”, którąutrzymywał do 1979 r., a w 1964 r. byłkierownikiem działu literackiego w tymczasopiśmie. W l. 1958–1971 współpraco-wał z miesięcznikiem „Dialog”. W obydwupismach publikował artykuły i recenzje te-atralne. W 1962 r. zamieszkał w Warsza-wie. W l. 1965–1969 był recenzentem we-wnętrznym w Inst. Wydawniczym „Pax”.W 1974 r. został powołany na stanowiskodocenta kontraktowego w WSP w Siedl-cach. W 1977 r. prowadził zajęcia dydak-tyczne w kieleckiej WSP. Od tego roku doprzejścia na emeryturę w 1979 r. pracowałjako adiunkt w Inst. Programów SzkolnychMin. Oświaty i Wychowania. Współpraco-wał również z teatrami: w sezonie 1967/1968był konsultantem literackim w TeatrzeWspółczesnym we Wrocławiu, a w l. 1970––1979 kierownikiem literackim Teatru Kla-sycznego w Warszawie. W okresie pobytuw Krakowie współpracował z Teatrem Lu-dowym w Nowej Hucie.

W latach nauki gimnazjalnej (1927–1928)publikował wiersze w czasopiśmie szkol-nym „Promień”. Jako historyk literaturyzadebiutował w 1934 r. recenzją książkiG. Bertoniego Lingua e pensiero w „RuchuLiterackim”. W latach wojny opublikował(pod pseud. Sokolicz) w podziemnym cza-sopiśmie „Kultura Polska” artykuł na tematpolskiej literatury dla dzieci i młodzieży.W okresie powojennym – poza współpracąz czasopismami – był autorem kilku wiel-konakładowych podręczników historii lite-ratury dla szkół średnich: Literatura okre-su Młodej Polski (10 wydań w l. 1960–1969),Literatura staropolska (6 wydań w l. 1962––1966) oraz wypisów z literatury, licznychprac na temat dramaturgii polskiej: Drama-turgia polska w l. 1945–1977 (W. 1979), Dra-maturgia Młodej Polski (W. 1982, 1986),Dwudziestolecie 1919–1939 (W. 1983, 1990),Dramaturgia współczesna (W. 1985) i eu-ropejskiej: Dramat europejski w. 1887–1918(W. 1993) oraz literatury: Obraz współcze-snych prądów literackich (W. 1976, 1978),

Młoda Polska (W. 1979, 1982), adaptacjiscenicznych klasyki polskiej i obcej. Zaj-mował się również przekładami, pracamiedytorskimi oraz redakcyjnymi. Opubliko-wał wiele rozpraw i studiów w czasopi-smach i pracach zbiorowych. Niektóre jegoprace z zakresu historii literatury – szcze-gólnie dotyczące okresu międzywojennego– były krytycznie oceniane ze względu najednostronność doboru i ocen twórczościprzedstawianych pisarzy.

Zmarł 11 IV 1998 r. Został pochowanyna Cmentarzu Komunalnym Północnymw Warszawie.

Był odznaczony czterokrotnie KrzyżemWalecznych, Złotym Krzyżem Zasługi(1956), Medalem Wojska (1948) i KrzyżemAK (1986).

Rodziny nie założył.

— Dąbrowski S. J., Tryczyński S. A. Słownikbiograficzny lubelskiego harcerstwa 1911–2001,Lub. 2001, s. 59 [błędne: data aresztowania, dataśmierci]; Współcześni polscy pisarze i badacze li-teratury. Słownik biobibliograficzny, red. J. Cza-chowska i in., t. 2, W. 1994, s. 265–267; — Bień-kowski Z. Dystans, „Kultura” 1974, nr 31, s. 6;Burek T. Pozłotka i coś jeszcze…, „Twórczość”1974, nr 9, s. 90–96; Danilewicz-Zielińska M.Krajowe nowości wydawnicze. Historia literatu-ry, „Kultura” (Paryż) 1975, nr 7–9, s. 190–192;Jarzembowski K. „Ul Zboże”. Lubelska Chorą-giew Szarych Szeregów 1939–1944. L. 1942–1944,„Harc.” 1993, nr 11–12, s. 35–38; Kozioł U. Z po-czekalni, „Odra” 1968, nr 5, s. 89–90; Leszczyń-ska Z. Prokuratorzy i sędziowie lubelskich sądówwojskowych 1944–1955, Lub. 2006; Onoszko J.,Linkowski Cz. Powstanie, organizacja i działaniabojowe oddziału AK „Nerwy”, w: AK na środ-kowej i południowej Lubelszczyźnie i Podlasiu,red. T. Strzembosz, Lub. 1993, s. 149, 158, 173,182; Turlejska M. [Ł. Socha] Te pokolenia żało-bami czarne… Skazani na śmierć i ich sędzio-wie 1944–1954, L. 1989, s. 124 [błędna data wy-roku]; Wiraszka R. Błękitna jedynka 1911–1989,Kr. 1989, s. 52; Zawadzki S., Cenzartowicz T.Lesław Eustachiewicz – „Xawery”, „Jerzy”1913–1998, „Biuletyn Informacyjny Światowe-

63

EUSTACHIEWICZ LESŁAW — EYCHHORN NATALIA

go Związku Żołnierzy AK” [Lub.] 1998, nr 20,s. 13–14; Zimmer B. Harcerstwo Lubelszczyzny.Zarys historyczny 1911–1950, Lub. 1987; tenżeRwały się sieci na Ziemi Lubelskiej, w: SzareSzeregi, t. 1, s. 245–271; — Arch. UAM: sygn.akt: 103a/11, 103b/580, 126/41/14, 164/25; CAW:III–436,4, nr 13; — dok. w posiadaniu autora:pismo Zarządu Cmentarza Komunalnego Pół-nocnego w W., znak ICI–1014–108877–1612/05;— dok. ze zbiorów Kazimierza Jarzembowskie-go: relacja Wandy Kledzik z 14 IX 1987 r. spisanaprzez K. Jarzembowskiego; wyrok z 8 I 1945 r.i decyzja o zamianie kary śmierci na 10 lat wię-zienia z 16 I 1945 r.

Zbigniew R. Muszyński

EYCHHORN zamężna Hiszpańska Na-talia, pseud. Tala, Bury Wilk, Majewska(1904–1944), architekt, harcmistrzyni, huf-cowa III Hufca Żeńskiego w Warszawie(1928–1932), założycielka i kierowniczkaKręgu Starszoharcerskiego „Wilcze Gniaz-do” w Warszawie (1930–1939), kierownicz-ka Wydz. Harcerek Starszych GłównejKwatery Harcerek (1933–1937).

Urodziła się 16 IV 1904 r. w Warszawiew rodzinie o wysokiej kulturze i tradycjachpatriotycznych. Była córką Franciszka(1878–1964, architekta, uczestnika walkio szkołę polską w 1905 r.; w czasie okupa-cji aktywnego w Stołecznym Komitecie Sa-mopomocy Społecznej, zasłużonego przyodbudowie stolicy) i Natalii z domu Po-mian-Borodzicz (1877–1944), śpiewaczki es-tradowej i aktorki, gorącej zwolenniczkiJ. Piłsudskiego, którego kult przekazała cór-kom; w 1920 r. aktywnej w organizacji Bia-ły Krzyż). Siostra Hanna Szwankowska (ur.1919), historyk, varsavianistka, należała dokierowanego przez Natalię zespołu II Od-działu (wywiad i kontrwywiad) KomendyGłównej ZWZ-AK; po jej aresztowaniudziałała w komórce opieki nad więźniami.Mieszkająca z rodziną babka – Tekla Bo-rodziczowa (1836–1926) była weterankąpowstania styczniowego.

N. Eychhhorn odebrała staranne wy-kształcenie pod kierunkiem nauczycieli do-mowych. Dopiero w wieku 16 lat rozpoczęłanaukę w Wyższej Realnej Szkole ŻeńskiejAnieli Wereckiej. Była bardzo dobrą uczen-nicą, czynną w życiu szkoły, m.in. występo-wała w szkolnym teatrze amatorskim. Wstą-piła do istniejącej przy szkole 10. WŻDHim. gen. Józefa Sułkowskiego, jednej z naj-starszych drużyn warszawskich. Jako „BuryWilk” objęła zastęp „Wilków”. Świadectwodojrzałości otrzymała w 1924 r. i wstąpiłana Wydz. Architektury Polit. Warsz. Podczaswakacji z 10. WŻDH uczestniczyła w I Na-rodowym Zlocie Harcerek w Świdrze podWarszawą (lipiec 1924). Spotkanie z hm.Olgą Małkowską, komendantką zlotu,twórczynią polskiego skautingu żeńskiego,było dla niej ważnym przeżyciem. W tym-że roku ukończyła Kurs I HarcerskiegoPlutonu Przysp. Wojsk. Później uczestni-czyła jeszcze w różnych szkoleniach zwią-zanych z obronnością kraju. W 1929 r. zo-stała mianowana drużynową 18. WŻDH im.Zawiszy Czarnego przy II Żeńskim Gimna-zjum Miejskim. W tym czasie powstał no-woczesny gmach szkoły, którego jej ojciecbył współautorem, a ona wraz ze swym na-rzeczonym i kolegą ze studiów, harcerzem– Stanisławem Hiszpańskim nadzorowa-ła budowę w ramach praktyk. Izba harcer-ska, urządzona i ozdobiona przez dziew-częta pod jej kierunkiem, stała się ważnymspoiwem tej bardzo zżytej drużyny. Jed-nak łączyło ją przede wszystkim bogactwoprzeżyć obozowych. Samą sztukę obozowania(pionierkę) Natalia doprowadziła do perfek-cji, zarówno pod względem technicznym, jaki estetycznym. W 1926 r. była komendantkąobozu w Bodzentynie, w 1927 r. w Mestwi-nie na Pomorzu, w 1928 r. w Górze-Szy-manowo, w 1930 r. – obozu ulokowanegok. Sejn na Suwalszczyźnie. W lipcu 1929 r.z drużyną brała udział w II NarodowymZlocie Harcerek w Rybienku, którego ko-mendantką była hm. Jadwiga Falkowska.

Z harcerek 18. WŻDH – absolwentekII Miejskiego Gimnazjum i Liceum – za-

64

EYCHHORN NATALIA

wiązał się w 1930 r. Krąg Starszoharcerski„Wilcze Gniazdo” działający pod kierunkiemN. Eychhorn. Z upływem lat krąg powięk-szał się o harcerki z młodszych rocznikówi inne osoby, którym bliski był harcerski stylżycia. Mokotowski dom Natalii i Stanisła-wa Hiszpańskich stał się miejscem spotkań„Wilków”, a dla niektórych – schroniskiem.Kręgowi „Wilcze Gniazdo” Hiszpańskazaszczepiła zamiłowanie do wędrowania,a zawierało się w nim przesiąknięte patrio-tyzmem krajoznawstwo i ludoznawstwo, po-znawanie przyrody, odkrywanie jej piękna,sprawność fizyczna oraz zaradność, urokprzygody i Baden-Powellowskie „szukanieprzyjaciół”. Odbywała z „Wilczym Gniaz-dem” nie tylko wędrówki piesze, ale takżenarciarskie na obozach zimowych na Pod-karpaciu. W związku z VII Międzyn. Kon-ferencją Skautek, jaka odbyła się w 1932 r.w Szkole Instruktorskiej HarcerstwaŻeńskiego na Buczu k. Skoczowa, Krąg„Wilcze Gniazdo” rozbił w pobliżu poprze-dzony wędrówką pokazowy obóz, zysku-jąc pochwałę Olave Baden-Powell, gościakonferencji. Na Jubileuszowym ZlocieHarcerstwa Polskiego w Spale w 1935 r.„Wilki” pełniły służbę w hotelu obozowymi brały udział w przygotowaniu wystawyobrazującej dorobek 25-lecia harcerstwa.

N. Eychhorn-Hiszpańska była zamiło-waną żeglarką i kajakarką. Pływając najachcie harcerskim „Grażyna”, zdobyła sto-pień sternika morskiego, prowadziła kur-sy żeglarskie, szkoliła „Wilki”. Kierowaław 1938 r. spływem kajakowym Kręgu „Wil-cze Gniazdo” Prutem i Dunajcem do Mo-rza Czarnego, w drodze na I Międzyn. ZlotSkautek Rumuńskich. Tuż przed wybu-chem wojny na przełomie lipca i sierpnia1939 r. z „Wilczym Gniazdem” brała udziałw Światowym Zlocie Skautek „Pax-Ting”(Zlot Pokoju) w Gödölő na Węgrzech. Waż-ne miejsce w Kręgu „Wilcze Gniazdo” zaj-mowała praca społeczna. W ramach współ-pracy harcerstwa żeńskiego z Tow. Opiekinad Bezdomnymi „Osiedle” – „Wilki” or-ganizowały zbiórki odzieży i prowadziły

świetlicę w barakach na Annopolu orazświetlicę na Pawiaku, agendę Sądu dla Nie-letnich Przestępczyń.

20 IV 1927 r. została mianowana pod-harcmistrzynią (po zmianie systemu stop-ni instruktorskich zweryfikowana jako harc-mistrzyni). Obejmowała odpowiedzialnefunkcje w Organizacji Harcerek. W l. 1928––1932 była hufcową III Hufca Żeńskiegow Warszawie. W l. 1932–1935 należała dozespołu redakcyjnego pisma instruktorek„Skrzydła”. Pod pseud. Bury Wilk w licz-nych artykułach dzieliła się doświadczeniemz pracy w drużynie oraz w kręgu, poruszałasprawy ideowe, programowe, instruktażo-we. Miała duży udział w tworzeniu progra-mu oraz metody pracy ze starszymi dziew-czętami (stopień wędrowniczki). W 1933 r.powierzono jej kierownictwo Wydz. Star-szych Harcerek Głównej Kwatery Harcerek.Współdziałała też w opracowaniu programui organizacji Zjazdu Starszego Harcerstwanad jez. Narocz (1936). Wchodziła w składKomendy Warszawskiej Chorągwi Harce-rek, pełniąc funkcję kierowniczki Wydz.Gospodarczego. Należała do Komitetu Bu-dowy Domu Harcerskiego w Warszawie(ukończonej w 1938).

W jej intensywnym życiu architekturazajmowała ważne miejsce. Brała m.in.udział w inwentaryzacji zabytków StaregoMiasta, tak cennej przy odbudowie stolicy.Zarobkowała, partycypując z mężem w pra-cowni jej ojca i przy nadzorze budowlanym.Zaprojektowała m.in. Przystań Szkolnąnad jez. Wigry. Miała udział w pracach pro-jektowych domów Tow. Osiedli Robotni-czych, Audytorim Maximum UW, DworcaGłównego. Jednak zaabsorbowanie harcer-stwem sprawiło, iż studia przeciągały się,a wybuch wojny przeszkodził w uzyskaniudyplomu.

Przeszła liczne kursy Przysp. Wojsk.Kobiet i LOPP. W ramach Pogotowia Har-cerek organizowała kursy łączności i sa-nitarne. Od ostatnich dni sierpnia 1939 r.razem z hm. Jadwigą Gronostajską kiero-wała zespołami harcerek obsługujących

65

EYCHHORN NATALIA — FIEDLER MARIA

Centralę Telefoniczną na Poczcie Głównej.Skierowana jako łączniczka do Dowódz-twa Obrony Warszawy, została ranna w cza-sie ewakuacji. Po pobycie w szpitalu w Bia-łymstoku przedostała się do Warszawy.Zarabiała pracami remontowymi i wrazz ojcem podjęła działalność w StołecznymKomitecie Samopomocy Społecznej przyrejestracji strat wojennych dzielnicy Wola.W listopadzie 1939 r. została zaprzysiężo-na w SZP (ZWZ-AK), przyjmując pseud.Majewska. Została mianowana zastępcąszefa Wydz. Łączności Wewnętrznej Oddz.II Komendy Głównej (wywiad i kontrwy-wiad). Kierowany przez nią zespół „Koty”składał się głównie z członkiń „WilczegoGniazda”; były w nim również harcerkiz 3. WŻDH i jedna z Kręgu „Kuźnica”.„Koty” pełniły służbę obserwacyjną, wy-wiadowczą, osłonową, łączności i ku-rierską (w której i ona brała udział), a tak-że przechowywały broń i dokumentację.

8 V 1943 r. została aresztowana przez ge-stapo w lokalu, w którym odkryto broń i do-kumenty. Przywożoną do siedziby gestapoz izolatki na Pawiaku, poddawano wymyśl-nym torturom. W czasie licznych przesłuchańna gestapo wracała z siniakami na całymciele i śladami po uderzeniach narzędziemo śrubowatych skrętach. [...] Z nieprawdo-podobną odwagą i godnością znosiła tortu-ry. W czerwcu 1943 r. poddano ją „topieniu”.Polegało to na wlewaniu dużej ilości wodydo nosa ofiary, którą trzymano w pozycjileżącej z zakneblowanymi ustami. Przezcały czas pobytu w więzieniu Tala ani namoment nie załamała się psychicznie [...]nikogo nie obciążyła, nikt w tej sprawie niezostał aresztowany – świadczy lekarka Pa-wiaka.

Rozkazem z maja 1943 r. została miano-wana podporucznikiem i otrzymała KrzyżWalecznych. Wiadomość tę grypsem prze-kazano jej na Pawiak. Dnia 25 sierpnia tegożroku wywieziono ją do Auschwitz z wyro-kiem śmierci po pięciu latach obozu koncen-tracyjnego. Nie załamało to jej wiaryw ostateczne zwycięstwo. Podtrzymywała na

duchu współwięźniarki, niosła pomoc. Na-wiązała kontakt z podziemną komórką obo-zową. Skrajnie wycieńczona chorobami –zmarła na tyfus 14 II 1944 r.

Została odznaczona Krzyżem Walecz-nych i Krzyżem AK. Poświęcona jej pla-kietka pamiątkowa znajduje się w koście-le św. Marcina w Warszawie.

W 1932 r. zawarła związek małżeńskize Stanisławem Hiszpańskim (1904–1975,architektem, malarzem, kapitanem pilo-tem, współzałożycielem Aeroklubu Akade-mickiego, uczestnikiem kampanii wrze-śniowej i jeńcem Woldenbergu). Dzieci niemiała.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kraków 2006, s. 26; Słownik uczest-niczek walki o niepodległość Polski 1939–1945.Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej,W. 1988; — Czuperska-Śliwicka A. Cztery lataostrego dyżuru. Wspomnienia z Pawiaka, W. 1989[cytat]; Ossowska W. Przeżyłam..., Lwów – War-szawa, W. 1995; Pod żaglami „Grażyny”. Relacjei wspomnienia, oprac. M. Appelt, P. 1997; Żoł-nierze KG AK wspominają, red. K. Wyczańska,W. 1994; Żywulska K. Przeżyłam Oświęcim,P. 1949; — Arch. MH: Szwankowska H. N. Eych-horn-Hiszpańska hm., mps.

Maria Straszewska

FFIEDLER Maria, pseud. Fidel, Fifi

(1904–1991), pedagog, harcmistrzyni, ko-mendantka Wielkopolskiej Chorągwi Har-cerek (1946–1949).

Urodziła się 5 IX 1904 r. w Dusznikach(pow. Szamotuły) w rodzinie Rudolfa (na-uczyciela, pochodzenia niemieckiego) i Mar-ty z Heinowskich (zm. 1928). Miała siostręMartę (zm. 1989) i braci: Leonarda oraz

66

FIEDLER MARIA

Henryka (uczestnika powstania wielkopol-skiego i więźnia obozu w Dachau). Naukępoczątkowo pobierała w domu oraz w szko-le wiejskiej w Golejewku (pow. Rawicz),a następnie od września 1913 r. uczęszczałado żeńskiej szkoły średniej w Rawiczu. Wewrześniu 1919 r. rozpoczęła naukę w Żeń-skim Liceum im. Dąbrówki w Poznaniu,wtedy też wstąpiła do 1. Drużyny Harcerekim. Emilii Plater. Pełniła w niej funkcję za-stępowej. W nagrodę za wzorowe prowadze-nie zastępu w 1924 r. skierowana została namiędzyn. obóz w Kirach k. Zakopanego (tupoznała Olgę Małkowską). Po powrocie po-wołana została na drużynową 1. DrużynyHarcerek im. Dąbrówki, którą prowadziłado września 1925 r. W tymże roku zdała eg-zamin dojrzałości (nauczycielski).

Po uzyskaniu uprawnień nauczycielskichprzyjęła propozycję O. Małkowskiej i pod-jęła pracę w Cisowym Dworku. Z inicjaty-wy Małkowskiej dokształcała się, m.in. natrzymiesięcznym kursie w Szkole Bedalesw Anglii (1926), a w 1927 r. była uczest-niczką Międzyn. Zjazdu Wychowawczyń„Nowego Typu” w Locarno. Uczestniczyłatakże w zjazdach i konferencjach skautekw Anglii, Szkocji i Szwajcarii. Po śmiercimatki w 1928 r. powróciła do Poznania. Roz-poczęła studia na Wydz. HumanistycznymUniw. Pozn., ucząc jednocześnie w prywat-nej szkole. W l. 1928–1929 była kierow-niczką Ref. Zuchów Komendy PoznańskiejChorągwi Żeńskiej. W 1933 r. uzyskałatytuł magistra filozofii z zakresu pedago-giki. Po ukończeniu studiów wróciła dopracy w Cisowym Dworku, prowadząc ad-ministrację szkoły oraz internat. Po trzy-dniowej akcji ratowania ludzi i zwierząt pod-czas powodzi w Pieninach w 1934 r. ciężkozachorowała na zapalenie stawów. Wróciłado Poznania w celu leczenia szpitalnego. Nazaproszenie przyjaciółki Anny Malatyńskiejrekonwalescencję odbywała w Warszawie,gdzie później uczyła w Pryw. GimnazjumŻeńskim im. Cecylii Plater-Zyberkówny.Wykładała tam pedagogikę i propedeuty-kę filozofii; objęła też kierownictwo inter-

natu. Opiekowała się drużyną szkolną(1938/1939) oraz współpracowała z GłównąKwaterą Harcerek (GKH). W 1939 r. uczest-niczyła z trzyosobową delegacją GKHw Konferencji Okrągłego Stołu w Notre Cha-let w Szwajcarii, poświęconej programomorganizacji żeńskich.

W Warszawie przebywała do lata 1939 r.Wybuch wojny zastał ją w Poznaniu, gdziemieszkała przez całą okupację, pracującjako ekspedientka w niemieckiej firmie„Wolwort” (sieć sklepów). Odmówiła zapi-sania się na listę narodowości niemieckiej.Jesienią 1939 r. wraz z gronem instrukto-rek i harcerek organizowała pomoc dla lud-ności cywilnej. Po zlikwidowaniu w 1940 r.polskich szkół prowadziła tajne nauczaniedzieci w zakresie szkoły podstawowej, a mło-dzież starszą uczyła jęz. angielskiego; lek-cje odbywały się często w mieszkaniu jejojca. 15 X 1943 r. otrzymała stopień pod-harcmistrzyni, a w roku następnym – harc-mistrzyni.

Po wyzwoleniu Poznania w 1945 r. pra-cowała w biurze oraz nauczała na kursachdla dorosłych w szkole na Jeżycach. W cza-sie wakacji prowadziła szkolenie w zakresiewychowania przedszkolnego. W grudniu1945 r. została wizytatorem szkolnym; rów-nocześnie działała w harcerstwie. Od lute-go 1946 do kwietnia 1949 r. pełniła funkcjękomendantki Wielkopolskiej Chorągwi Har-cerek. Wdrożyła wiele ciekawych pomysłówi rozwiązań organizacyjnych. Zalecała np.organizowanie obozów na Ziemiach Odzy-skanych, które miały być miejscem inte-gracji z miejscową ludnością napływową, re-alizowanej poprzez prezentowanie tradycjinarodowej, piosenek i historii; harcerki po-magały również w czasie obozów w pracachdomowych i w polu. Po likwidacji w 1949 r.samodzielnego ZHP wycofała się z czynne-go życia organizacyjnego. Nadal pracowa-ła w Kuratorium Oświaty w Sekcji Wych.Przedszkolnego i działała w ZNP, kierującKomisją Pedagogiki Specjalnej. W grudniu1950 r. z przyczyn politycznych otrzymałazwolnienie z pracy w kuratorium. Zwolnio-

67

FIEDLER MARIA — FIRLIK FRANCISZEK

na także została z ZNP. Zamieszkała wów-czas w Warszawie. W l. 1951–1957 praco-wała w redakcji czasopisma „Wychowaniew Przedszkolu” jako redaktor terenowy.W 1957 r. w trakcie procesu rehabilitacyj-nego została oczyszczona ze stawianychwcześniej zarzutów. Po procesie powróci-ła do Poznania i podjęła pracę w StudiumNauczycielskim na stanowisku metodykawychowania przedszkolnego. Na emerytu-rę przeszła w 1968 r.

Po 1956 r. utrzymywała kontakt z har-cerstwem wielkopolskim oraz Główną Kwa-terą Harcerstwa. W lutym 1957 r. uczestni-czyła w konferencji wyborczej ChorągwiWielkopolskiej, a Główna Kwatera zapro-siła ją do udziału w pracach NRH w cha-rakterze doradcy, którą to funkcję pełniłado 1958 r. Czynnie uczestniczyła w pracachKom. Hist. Chorągwi Wielkopolskiej, orga-nizowała spotkania byłych druhen „Fide-lek” i inne.

W dorobku pisarskim pozostawiła posobie książki: Zakres wyobrażeń i pojęćdzieci w pierwszym roku nauki (W. 1938),Przedszkole na wsi (W. 1954) i Matematy-ka już w przedszkolu (W. 1977, 1980, 1991),była także współautorką programu pt. Teo-ria i praktyka wychowania przedszkolne-go w Studiach Nauczycielskich (P. 1963)oraz opracowania Metodyka wychowaniaprzedszkolnego w zakresie rozwijania pojęćmatematycznych w przedszkolu (P. 1964),opublikowała wiele artykułów w czasopi-smach.

Zmarła 6 X 1991 r., pochowana zostałana cmentarzu Winiarskim przy ul. Wojcie-chowskiego w Poznaniu.

Była odznaczona m.in. Krzyżem Kawa-lerskim Orderu Odrodzenia Polski (1968),Srebrnym Krzyżem Zasługi (1956), Hono-rową Odznaką m. Poznania (1967).

Rodziny nie założyła.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 27; — Kujawska K.Opowieść o Marii Fiedler, W. 2002, passim; Pie-trzykowski M., Pilarczyk Z. 45 lat pracy Kom.

Hist. Chorągwi Wielkopolskiej ZHP 1957–2002,P. 2002; Serwański E. Wielkopolska w cieniuswastyki, W. 1970; — Arch. Kom. Hist. Wielko-polskiej Chorągwi ZHP: Fiedler M., własnoręcz-ny życiorys z 15 V 1984 r.; Pigoń A., Mąkówna M.,poświadczenia o tajnym nauczaniu z 28 I 1946 r.i 1 XII 1946 r.

Marian Pietrzykowski

FIRLIK Franciszek, pseud. Fajfer, Or-liński (1909–1941), nauczyciel, harcmistrz,komisarz Pogotowia Harcerzy w Poznaniu(1939), komendant Wielkopolskiej Chorąg-wi Szarych Szeregów „Ul Przemysław”(1940–1941).

Urodził się 17 I 1909 r. w Brunowie (pow.Jarocin) jako syn Jana (listonosza) i Mariiz Hołyszów. Miał trzech braci i siostrę: Wła-dysław zginął w obozie koncentracyjnym,Sylwester wojnę spędził w oflagu w Murnau,a następnie zamieszkał w Chicago, Adam,gromadzący pamiątki oraz dokumenty poF. Firliku, zmarł w Poznaniu w poł. latosiemdziesiątych XX w.; siostra Helenazmarła w 1956 r.

Do IV klasy uczył się w szkole niemiec-kiej w Kórniku, w l. 1920–1925 uczęszczałdo Szkoły Wydziałowej nr 1 im. Działyń-skich w Poznaniu, a następnie od 1925 r.uczył się w Państw. Seminarium Nauczy-cielskim Męskim im. Ewarysta Estkow-skiego, gdzie w 1928 r. uzyskał świadectwodojrzałości.

Do harcerstwa wstąpił w 1922 r., kiedyzwiązał się z 16. Poznańską Drużyną Har-cerzy (PDH) im. gen. Józefa Bema. Pełniłw niej funkcję zastępowego, w 1925 r. zdo-był stopień ćwika, a w okresie kilkumie-sięcznego braku drużynowego w 1926 r. –z własnej inicjatywy jako zastępowy pełniłtę funkcję. Uczestniczył w obozach, zlotachchorągwianych oraz w I Zlocie Narodowymw Warszawie w lipcu 1924 r. Został przy-bocznym, pełnił funkcję oboźnego na obo-zach w Ignalinie i Horoszowej (1928), brałudział w II Zlocie Narodowym Harcerzy

68

FIRLIK FRANCISZEK

w Poznaniu (1929) i obozie w Oranach(1930).

Pierwszą posadę objął w 1928 r. w Zbą-szyniu, skąd z początkiem roku szkolnego1929/1930 został przeniesiony do SzkołyPowszechnej im. S. Konarskiego w Pozna-niu. Pracując w tej szkole, w 1930 r. zdałpraktyczny egzamin na nauczyciela pu-blicznych szkół powszechnych. W 1931 r.odbywał służbę wojskową w Jarocinie. Posiedmiu miesiącach został z niej zwolnio-ny (prawdopodobnie wskutek doznanegopostrzału w rękę). Wrócił do pracy w szkole.W 1932 r. został mianowany na stanowiskonauczyciela stałego. W 1933 r. zdał jako eks-tern egzamin maturalny z zakresu średniejszkoły ogólnokształcącej. W tymże rokurozpoczął studia na Wydz. Matematyczno--Przyrodniczym Uniw. Pozn., gdzie 2 VII1937 r. uzyskał stopień magistra filozofiiw zakresie biologii ogólnej. Po ukończeniustudiów został powołany na stanowiskookręgowego instruktora przyrody, geogra-fii i ogrodów szkolnych w Kuratorium Okrę-gu Szkolnego Poznańskiego. Na stanowiskutym pozostawał do wybuchu II wojny świa-towej, pracując także w ograniczonym wy-miarze godzin lekcyjnych jako nauczycielPublicznej Szkoły Powszechnej im. S. Ko-narskiego.

Równocześnie kontynuował służbę har-cerską. Dnia 15 XI 1928 r. został miano-wany podharcmistrzem. W 1931 r. uczest-niczył w obozie w Kowańcu k. NowegoTargu. Od 1930 r. był I przybocznym komen-danta Poznańskiej Chorągwi Harcerzy orazczłonkiem komisji prób na stopień podharc-mistrza i komisji na stopień harcerza Rze-czypospolitej, w której pracował z niewielkąprzerwą do 1935 r. 31 X 1931 r. został mia-nowany harcmistrzem. W r. 1931/1932 miałprzerwę w pracy harcerskiej w związku z peł-nieniem służby wojskowej i został zwolnio-ny z funkcji przybocznego komendanta cho-rągwi, którą ponownie pełnił w l. 1934–1936.Prowadził obozy 16. PDH w Lipuszu (1932)i Łęzeczkach (1933). Był komendantemreprezentacji harcerstwa poznańskiego na

IV Jamboree w Gödöllő (1933). Od stycz-nia tegoż roku był również wizytatorem po-wiatów Poznań, Środa, Nowy Tomyśl i Mię-dzychód. Prowadził szkolenia starszyznyzarówno na kursach harcerskich dla na-uczycieli, jak i dla instruktorów. W l. 1933––1934 był hufcowym III Hufca Harcerzyw Poznaniu, a od października 1934 doczerwca 1936 r. redaktorem „Rozkazów Ko-mendanta Chorągwi Poznańskiej Harcerzy”oraz „ABC”. W październiku 1934 r. zostałmianowany przybocznym do spraw tech-nicznych w komendzie podobozu Wielko-polskiej Chorągwi Harcerzy Jubileuszowe-go Zlotu Harcerstwa Polskiego w Spale.W czasie zlotu był oboźnym i komisarzemharców poznańskiego podobozu. Współpra-cował też z Wydz. Zagranicznym GłównejKwatery Harcerzy (GKH). W 1937 r. z ra-mienia GKH prowadził w Belgii, Francjioraz Rumunii kursy instruktorskie i kur-sy zastępowych, a w maju 1938 r. w Niero-dzimiu k. Bucza kurs, podczas któregoprzygotowywano program pracy harcerskiejdla ośrodków zagranicznych. W 1938 r. wy-jechał do Stanów Zjednoczonych na wy-prawę, której celem była praca oświatowaoraz programowa w polskich organiza-cjach harcerskich na terenie Stanów Zjed-noczonych.

Przez wiele lat działał w organizacjiśpiewaczej, a na krótko przed wojną zostałczłonkiem zarządu Chóru Męskiego „Echo”w Poznaniu. Brał udział w prowadzonychprzez władze wojskowe przygotowaniachdo wojny i przewidywanego ruchu oporu,m.in. przechodząc szkolenie na Oksywiu,w Rembertowie i Fordonie.

Wybuch wojny zastał go na stanowiskukomisarza Pogotowia Harcerzy w Pozna-niu. Urzędował w Domu Żołnierza, odbie-rał informacje i meldunki oraz wydawałpolecenia oddziałom harcerskim, biorącymudział w akcjach ewakuowania sprzętui urządzeń z poznańskich fabryk. Jednakdziałalność ta trwała zaledwie kilka dni, bo-wiem Poznań w planach wojennych nie byłprzewidziany jako miasto obronne. Firlik

69

FIRLIK FRANCISZEK

znalazł się w Warszawie, gdzie przebywał ażdo jej kapitulacji. Następnie wrócił do Po-znania, a niebawem w gronie instruktorówi działaczy harcerskich zainicjował działal-ność konspiracyjną. Udzielano pomocy wy-siedleńcom i jeńcom, ratowano przed znisz-czeniem polskie książki i dzieła kulturynarodowej, prowadzono już wówczas tzw.wojnę psychologiczną, polegającą na wysy-łaniu listów do Niemców zajmującychmieszkania po wyrzuconych Polakach.Zbierano także fotografie, dokumentującegzekucje dokonywane przez Wehrmacht.Do grona współpracowników Firlika nale-żeli w tym czasie Stefan Adam Schmidt,Witold Marcinkowski i Franciszek Wita-szek. Razem z hm. Józefem Wizą i phm.Romanem Łyczywkiem Firlik wstąpił dokonspiracyjnej organizacji „Ojczyzna”.

Kiedy na początku stycznia 1940 r. jegorodzinę wysiedlono z mieszkania przy ul.Kochanowskiego 22, ulokował rodzicóww Generalnym Gubernatorstwie w Jędrze-jowie, sam zaś dotarł do Warszawy. Skon-taktował się tam z hm. Florianem Marci-niakiem, Naczelnikiem Szarych Szeregów,a także wstąpił do ZWZ. W marcu 1940 r.został mianowany komendantem konspi-racyjnej Wielkopolskiej Chorągwi SzarychSzeregów „Ul Przemysław” i wrócił do Po-znania pod nazwiskiem Franciszka Orliń-skiego. Był komendantem chorągwi SzarychSzeregów, a równocześnie członkiem Szta-bu Okręgu ZWZ, pełniąc w pewnym okresierównież funkcję zastępcy kierownika Wydz.II (kontrwywiadu).

W konspiracyjnym harcerstwie poznań-skim zaczęto w tym czasie prowadzić szko-lenie dywersyjno-wojskowe, pełnić służbęłącznościową, obserwacyjną, informacyjną;organizowano ponadto tajne nauczanie.Włączano do pracy coraz większe grupyharcerzy. Firlik organizował działalnośćw samym Poznaniu oraz rozszerzał ją naokoliczne miejscowości, m.in. Ostrów, Wą-growiec, Kościan, Krotoszyn i Leszno. Dlakonspiracji kilkanaście razy zmieniał miej-sce zamieszkania. Zaraz po powrocie z War-

szawy zamieszkał u swego wuja Olejnicza-ka przy ul. Łanowej 13. Po pewnym czasieprzeniósł się do mieszkania kuzynki Ste-fanii Jasiewicz przy ul. Strumykowej 21,później przeprowadził się na ul. św. Trój-cy, gdzie mieszkał niezameldowany aż doaresztowania. Stał się jedną z ofiar konfi-denta gestapo Zenona Ciemniejewskiego.W dniu jego aresztowania gestapo przepro-wadziło rewizję przy ul. Mostowej w firmiebudowy dróg, gdzie Firlik – jako Orliński –zgodnie z zapisem w posiadanych dokumen-tach był zarejestrowany. Nie było go jednakw miejscu pracy i został aresztowany naulicy. Stało się to 19 VI 1941 r. ok. godz.12.00 na ul. Podgórnej. Firlik wyszedł odMariana Marciniaka, który mieszkał w ofi-cynie domu przy ul. Szkolnej 18 (obecnie 4);pod tym adresem był równocześnie punktkontaktowy z Naczelnictwem Szarych Sze-regów. Marciniak odprowadził Firlika dopl. Świętokrzyskiego. Chwilę później wi-dziano, jak mężczyzna w tyrolskim kapelu-szu oraz przeciwdeszczowym płaszczu pro-wadził Firlika przez al. Marcinkowskiegona ul. św. Marcina. Na wysokości sklepu bła-watnego firmy „Buśko” przy ul. św. Marci-na Firlik usiłował uciec, wpadł do sklepui przeskoczył kontuar, kierując się do wyj-ścia na podwórze. Niestety, po drodze byłauniesiona klapa od wejścia do piwnicy. Po-tknął się i został złapany. Odprowadzono godo siedziby gestapo, mieszczącej się w DomuŻołnierza. Jego dalszy los nie jest dokład-nie znany. Już 23 VI 1941 r. rozeszła sięwiadomość, że pozbawił się życia.

W nocy z 20 na 21 VI 1941 r. aresztowa-no również całą rodzinę Olejniczaków, z któ-rych mieszkania przez pewien czas Firlikkorzystał. Pięcioro z nich gestapo zwolniłopo przesłuchaniu i 10 dniach pobytu w aresz-cie, tylko Tadeusz Olejniczak był więzionydo 29 VIII 1941 r. w Forcie VII. Wszyscyzaprzeczyli, jakoby Firlik mieszkał u nich.Wcześniej aresztowano także brata Fran-ciszka – Władysława Firlika, który po prze-słuchaniach i pobycie w Forcie VII trafiłdo obozu koncentracyjnego i tam zginął.

70

FIRLIK FRANCISZEK — FLORCZAK ZOFIA

Gestapo nie rozpracowało konspiracyj-nej roli Firlika, nie wyszło na jaw, że byłon komendantem chorągwi Szarych Sze-regów oraz pełnił odpowiedzialną funkcjęw ZWZ. Z raportu poznańskiego gestapoz 30 I 1942 r. – donoszącego władzom o li-kwidacji Narodowej Organizacji Bojowej(NOB) – wynika, że aresztowano go jakokierownika studentów Stronnictwa Naro-dowego i jego działanie łączono z działalno-ścią NOB (z raportu tego pochodzi równieżinformacja o samobójstwie). Firlik niezdradził nikogo, dzięki czemu ocalił odśmierci wiele osób.

Został pośmiertnie odznaczony Srebr-nym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1941)i Krzyżem Walecznych (1949). Był takżeodznaczony Brązowym Medalem „Za Dłu-goletnią Służbę” (1938), Odznaką X-leciaSłużby Harcerskiej (1932) i Odznaką „Mu-rowanego Szesnastaka” (1930). Jednej z ulicPoznania nadano imię F. Firlika. W 1961 r.szczep, do którego należała 16. PDH, otrzy-mał jego imię.

Rodziny nie założył.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 113; Laurentowski F.Firlik Franciszek, w: Wielkopolski słownikbiograficzny, W.–P. 1981, s. 183; — BroniewskiCałym życiem; Fersten A. Firlikowej prawdy do-pełnienia, „Harc.” 1986, nr 6, s. 30–33; tenżePrawdy? Fakty? Wątpliwości? „Harc.” 1986, nr10, s. 41–43 [odpowiedź M. Przychodzkiemu];Kowalczyk B. Za harcerstwo i Polskę, „Nurt”1976, nr 7, s. 8; Pałasik N. W służbie podziemnejWielkopolski, „Wprost” 1985, nr 42–47; Przy-chodzki M. Franciszek Firlik 1909–1941. Posta-ci z dziejów, „Harc.” 1986, nr 6, 24–29; tenżeList [do A. Ferstena], „Harc.” 1986, nr 10, s. 38––40; Serwański E. Wielkopolska w cieniu swa-styki, W. 1967; tenże Z działalności konspiracyj-nej Wielkopolan w latach okupacji hitlerowskiej,„Przegląd Zachodni” 1974, nr 5–6; Śmigaj J.O Szarych Szeregach w Poznaniu, „Więź” 1981,nr 3, s. 122–137; Woźniak M. Polskie organizacjewojskowe w Wielkopolsce w latach okupacji hi-tlerowskiej, „Studia i Materiały do Dziejów Wiel-

kopolski” 1972, z. 20; — Marciniak M. Wspomnie-nie o Franku Firliku, ,,Bemak” 1962 [Poznań],nr 20, s. 6–7; Mizerska J. Konspiracja, w: Wy-siedlenie i poniewierka. Wspomnienia Polakówwysiedlonych przez okupanta hitlerowskiegoz ziem polskich „wcielonych” do Rzeszy 1939––1945, wyb. i opr. R. Dyliński, M. Flejsierowicz,S. Kubiak, P. 1974 s. 304–313; taż Pracowałamw „obyczajówce”, w: Z lat okupacji. Wspomnie-nia Wielkopolan o życiu codziennym 1939––1945, opr. W. Jamroziak, K. Młynarz, P. 1983,s. 389–397; Przychodzki M. Notatki z fortowejkatowni, w: Pamiętnik ocalony, P. 1983, s. 347––368; — dok. w posiadaniu autora: Czywczyń-ski M., wyciągi ze sprawozdań Zarządu Oddziałui rozkazów Komendy Poznańskiej Chorągwi Har-cerzy z okresu międzywojennego w odniesieniudo F. Firlika; Firlikowa M. O rodzinie Firlików[relacja spisana przez autora 16 XII 1985]; li-sty J. Mizerskiej do autora z 13 I 1977 r. i 13 IX1985 r.; oświadczenie T. Olejniczaka, kuzyna Fir-lika z 5 XI 1976 r.; fotokopie dok. z teczki „Aleks”:Geheime Staatspolizei – Staatspolizei-leitestellePosen B. FR. II C – 192/41 Posen, den 30 Januar1942. Illegale polnische Organisation „Narodo-wa Organizacja Bojowa”. Nationale Kampf-organisation fur die ehem. pol. Westgebiete, mps;— dok. osobiste i życiorys F. Firlika (własnoręcz-ny) z 1937 r. w posiadaniu bratowej M. Firliko-wej; — inf. Edwarda Serwańskiego.

Michał Przychodzki

FLORCZAK Zofia Irena (1912–1996),doktor habilitowany, historyk literatury,harcmistrzyni, delegatka Naczelniczki Har-cerek do Naczelnictwa ZHP (1943–1944),twórczyni ruchu „Wędrowniczek po Za-chodnim Stoku”.

Urodziła się 14 VIII 1912 r. w Kijowiejako córka Stefana, drukarza i Stanisławyze Smoligów. Rodzina przyjechała do War-szawy po rewolucji październikowej.

Z. Florczak uczęszczała do Gimnazjumim. Emilii Plater i w 1929 r. uzyskała tam-że świadectwo dojrzałości. Następnie studio-wała polonistykę na UW, kończąc studia

71

FLORCZAK ZOFIA

magisterium uzyskanym w 1934 r. Ukoń-czyła ponadto studium pedagogiczne naUW (1936) i odbyła praktykę nauczy-cielską. W l. 1934–1939 pracowała w Komi-tecie Pomocy Bezdomnym i Bezrobotnym„Osiedle”. W 1924 r. wstąpiła do 15. WŻDHim. Tomasza Zana, a w l. 1929–1932 byłajej drużynową. W l. 1932–1934 prowadziłaHufiec Harcerek Warszawa II, a po reorga-nizacji (do 1938) Hufiec Harcerek Warsza-wa Śródmieście. Uczestniczyła w ZlocieSkautów Słowiańskich w Pradze (1931) orazw IV Jamboree w Gödölő (1933).

Dnia 23 III 1932 r. została mianowanapodharcmistrzynią, a 20 IV 1934 r. – harc-mistrzynią. W 1936 r. uczestniczyła w wy-prawie instruktorskiej do Stanów Zjedno-czonych. W czerwcu 1939 r. była delegatkąOrganizacji Harcerek na międzyn. konfe-rencję – Radę Okrągłego Stołu w Szwecji.

W czasie okupacji w ramach PogotowiaHarcerek działała w służbie kultury naro-dowej, organizując tajne koncerty, wieczo-ry literackie, spotkania z twórcami dla grupmłodzieży. Łączyła to z działalnością zawo-dową, pracowała bowiem w RGO w sekcjipomocy młodzieży. W l. 1943–1944 była de-legatką Naczelniczki Harcerek do Naczel-nictwa ZHP. Funkcję tę, pełnioną wcześniejprzez hm. RP Marię Wocalewską, utożsa-miano z funkcją zastępczyni NaczelniczkiHarcerek. W l. 1943–1944 prowadziła kurspodharcmistrzowski „Cisy” dla instruktorekwarszawskich. Podejmowała też inne dzia-łania w ramach Komendy Pogotowia. W cza-sie Powstania Warszawskiego znalazła sięna Starym Mieście, gdzie z grupą harcerekorganizowała pomoc dla walczących oddzia-łów i pełniła służbę przeciwpożarową. Po po-wstaniu wyszła z ludnością cywilną i w Kra-kowie kontynuowała w ramach RGO pomocdzieciom i młodzieży.

Zakończenie działań wojennych na zie-miach polskich i objęcie władzy przezPKWN (później Rząd Tymczasowy) posta-wiło harcerskie grono instruktorskie przedtrudnym wyborem. Nastąpiła formalna li-kwidacja struktur podziemnego harcerstwa.

25 III 1945 r. w Krakowie NaczelniczkaHarcerek odwołała Pogotowie i zwolniłahm. Józefinę Łapińską z funkcji jego ko-mendantki. Merytoryczne zakończeniepracy Pogotowia Harcerek nastąpiło naspotkaniu komendantek Pogotowia z ca-łej Polski w Józefowie-Rycicach (sierpień1945), o czym Józefina Łapińska poinfor-mowała mianowaną przez władze państwo-we Naczelniczkę Harcerek hm. WiktorięDewitzową. Instruktorki, podobnie jak in-struktorzy, przyjmowały zgodnie, że niedo-puszczalna jest konspiracja z udziałemmłodzieży. Z. Florczak była zdecydowanieprzeciwna podejmowaniu współpracy z jaw-nym harcerstwem. Uznała jednak, że trze-ba utrzymać więź organizacyjną i tradycjęw gronie dorosłych instruktorek. Zespół,któremu przewodziła, był początkowo ści-śle zakonspirowany, co nie uchroniło jejprzed aresztowaniem (czerwiec – wrzesień1947). Skupione wokół Z. Florczak instruk-torki podejmowały konkretne działania, jaknp. pochowanie hm. RP Jadwigi Falkowskiejna Powązkach Wojskowych, spotkania in-struktorek i harcerek przy jej grobie, wmu-rowanie tablicy poświęconej harcerkom po-ległym i zmarłym w l. 1939–1945 w kościeleśw. Marcina przy ul. Piwnej w Warszawiei coroczne msze św. w pierwszą niedzielę paź-dziernika. Inicjatywę tę przejęła Organiza-cja Harcerek ZHPpgK, ustanawiając DzieńPolskiej Harcerki. W połowie lat pięćdzie-siątych XX w. zespół przybrał nazwę „Wę-drowniczki po Zachodnim Stoku”.

Z. Florczak pracowała w tym czasie(1945–1954) w Centrum Szkolenia Pra-cowników Opieki Społecznej w Łodzi: byławicedyrektorką, wykładowcą i kierow-niczką działu pracy kulturalnej. W 1954 r.rozpoczęła pracę w Inst. Badań LiterackichPAN w Warszawie, zajmowała się historiąpiśmiennictwa polskiego XVI–XVIII w.W 1965 r. uzyskała stopień doktora, nato-miast w 1979 r. – doktora habilitowanego.W 1982 r. przeszła na emeryturę.

Wyjazdy służbowe do Anglii, Szwecji,Szwajcarii i Włoch ułatwiły jej nawiązanie

72

FLORCZAK ZOFIA

kontaktów z emigracyjną Polską. Szukałamateriałów do dziejów piśmiennictwa XVI––XVIII w. w bibliotekach brytyjskich, a jed-nocześnie źródeł do historii konspiracjipolskiej l. 1939–1945. W 1965 r. weszław skład Komisji b. instruktorek przy Za-kładzie Historii Polski w II Wojnie Świato-wej Inst. Historii PAN, która miała na celuzebranie dokumentów i relacji dotyczącychdziałalności Pogotowia Harcerek w l. 1939––1945, a następnie w skład zespołu redak-cyjnego, który przygotował książki: Har-cerki 1939–1945 (W. 1973, 1983) i Harcerki1939–1945. Relacje – pamiętniki (W. 1985).Wzięła także udział w przygotowaniu publi-kacji Harcerki 1911–1939. Historia, pro-gram, wychowanie (W. 1990).

W środowisku ZHPpgK traktowano jąjako reprezentantkę krajowego ruchu har-cerskiego. Kontaktowała się bezpośrednioz Naczelniczką Harcerek ZHPpgK hm. Kry-styną Szwagrzak. Dwukrotnie uczestniczy-ła w konferencjach instruktorek Adastra:w 1987 r. w Londynie oraz w 1990 r. w Wind-sorze.

Pilnie obserwowała zmiany zachodzącew ruchu harcerskim w latach osiemdzie-siątych XX w., powstawanie środowisk nie-zależnych i opozycyjnych wobec władz ZHP,zmierzających do przywrócenia skauto-wych metod i idei wychowawczych. Nale-żała do grona instruktorek i instruktorów,którzy uważali istniejący ZHP za organiza-cję niezdolną do przemian. Konsekwentnieutrzymywała kontakty wyłącznie z harcer-kami nowych organizacji. W l. 1989–1990udzielała młodym instruktorkom, kierow-niczkom ZHP-1918 i ZHR wsparcia in-struktorskiego. W 1991 r. uczestniczyław Zlocie 80-lecia Harcerstwa w Olsztyniek. Częstochowy. Organizowała pielgrzym-ki instruktorskie do Rzymu (1982–1983oraz 1986), w czasie których grono instruk-torów dawnego ZHP spotkało się z JanemPawłem II. W Krajowym Komitecie Odro-dzenia ZHP, którego była wiceprzewodni-czącą, żądała rozwiązania ZHP i budowaniaruchu na nowo, bez udziału dotychczaso-

wej kadry. Poparła strajk okupacyjny sie-dziby Głównej Kwatery ZHP (ul. Konop-nickiej 6) zorganizowany w marcu 1990 r.pod hasłem „Przywróćmy harcerstwo spo-łeczeństwu” – wzięła udział w mszy św.odprawionej na zakończenie strajku. Naorganizacyjnym zebraniu Krajowego Komi-tetu Odrodzenia ZHP 16 XII 1989 r. ujaw-niła kierowaną przez siebie strukturę jakonieprzerwanie istniejącą Organizację Har-cerek dawnego ZHP, a siebie jako jej Na-czelniczkę. Oznaczało to oficjalne zakoń-czenie konspiracji. Podobne oświadczeniezłożyła w Olave Center w Londynie na ręceDyrektorki Biura WAGGGS Jane Holt(1990). Zostało ono również opublikowa-ne w wydawnictwie Sowieckiemu zniewole-niu – Nie! (W. 1998), stąd autorzy niektó-rych publikacji nazywają ją bezpodstawnieNaczelniczką Harcerek.

W 1967 r. odbyła podróż do Afrykiwschodniej do osiedla trędowatych, który-mi opiekowała się polska lekarka WandaBłeńska. Relację z podróży zawarła w dwóchpublikacjach Dohta (1993) i Buluba (1994).Była osobą głęboko przekonaną o słuszno-ści własnych racji, nieskłonną do kompro-misu.

Zmarła 5 XII 1996 r. w Warszawie. Zo-stała pochowana na Powązkach.

Rodziny nie założyła.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 27; — Dobrzyń-ska T. Zofia Florczak, „Pamiętnik literacki” 1998,z. 2, s. 229–231; Florczak Z. Szkicowy obrazdziałalności dawnego ZHP, w: Sowieckiemuzniewoleniu – nie. Harcerska druga konspira-cja, W. 1998, s. 21–27; Harcerki 1939–1945;Zawadzka Harcerstwo żeńskie; — Druhna Zo-fia. Wspomnienia o harcmistrzyni Zofii Florczak,W. 1998, passim; — „Gazeta Wyborcza” 1996,nr 288 z 11 grudnia [nekrolog]; — Arch MH: tecz-ka pers. Z. Florczak; Inst. Badań Literackich:teczka pers. Z Florczak.

Julia Tazbir

73

FRELICHOWSKI STEFAN

FRELICHOWSKI Stefan Wincenty(1913–1945), błogosławiony, ksiądz, pod-harcmistrz, kapelan Chorągwi PomorskiejHarcerzy, patron harcerstwa.

Urodził się 22 I 1913 r. w Chełmży w ro-dzinie Ludwika (1883–1957, mistrza piekar-skiego, czynnego w Stowarzyszeniu KupcówKatolickich) i Marty z Olszewskich (1886––1965). Miał braci: Czesława (1909–1930,studenta prawa) i Leonarda Wiktora (1911––1940, aresztowanego przez gestapo, zmar-łego po uwolnieniu w wyniku doznanychtortur i zapalenia płuc) oraz trzy siostry:Eleonorę (1916–1986), Stefanię Jadwigę(1919–1948, absolwentkę liceum) i Mar-cjannę (1926–2003, absolwentkę kursówpedagogiki specjalnej i opieki lekarskiej).

W l. 1919–1923 był uczniem szkoły po-wszechnej w Chełmży. 17 IX 1922 r. przy-stąpił do I Komunii Św., w tymże roku zo-stał ministrantem. Codziennie uczęszczałna msze św., a wieczorem roznosił chleb dodomów ludzi ubogich. W 1923 r. rozpocząłnaukę w Gimnazjum Humanistycznymw Chełmży. Tu w 1927 r. wstąpił do 2. Po-morskiej Drużyny Harcerskiej im. Zawi-szy Czarnego i po zdobyciu stopnia mło-dzika złożył przyrzeczenie harcerskie.W harcerstwie znalazł doskonałą możli-wość kształtowania swojego charakteru.Szybko zdobył stopień wywiadowcy (1928)i został zastępowym zastępu „Lisów”, a na-stępnie przybocznym. Będąc dobrym orga-nizatorem, podjął się prowadzenia sklepikuharcerskiego. W 1928 r. był uczestnikiemobozu w Horoszowej na Huculszczyźnie, za-kończonego dwutygodniową wędrówką natrasie Horoszowa–Mielnica–Okopy św. Trój-cy–Chocim (Rumunia). Ukończył podczastego obozu kurs drużynowych. Wycieczkii obozy były jego pasją, którą rozwijał w har-cerstwie. W 1928 r. uczestniczył w koloniidrużyn harcerskich w Otłoczynie i w kil-kudniowej wycieczce po Polsce. W 1929 r.wziął udział w II Zlocie Narodowym w Po-znaniu.

W 1930 r. został drużynowym swojejmacierzystej drużyny. Opracował trzylet-

ni program, mający podnieść poziom pra-cy drużyny, niestety, nie zdążył go zreali-zować. W pierwszym roku chciał położyćnacisk na wycieczki oraz przygotowaniedrużyny do zdobywania stopni; w wakacjeharcerze mieli uczestniczyć w kursachoraz obozach z innymi drużynami, którezaowocowałyby potrzebnym doświadcze-niem. W drugim roku szczególny akcentmiał być położony na rozwój harcerskiegoducha, kształtowanego głównie poprzezgawędy, a w wakacje przez wycieczki i obo-zy. Dopiero w trzecim roku drużynowy za-mierzał wytypować zastępowych i przygo-tować własny dobry obóz. Zajęcia te miałyzapewnić nie tylko wzorowe wypełnianieprzez harcerzy założeń prawa harcerskie-go, ale przede wszystkim spełnianie obo-wiązków względem ojczyzny. Frelichowskiwierzył, iż harcerstwo może zagwaranto-wać siłę i bezpieczeństwo niepodległej Pol-sce. W pamiętniku zapisał: Ja sam wierzęmocno, że państwo, którego wszyscy oby-watele byliby harcerzami, byłoby najpotęż-niejszym ze wszystkich. Harcerstwo bowiem,a polskie szczególnie, ma takie środki, po-moce, że kto przejdzie przez jego szkołę, tojest typem człowieka, jakiego nam teraz po-trzeba. A już najdziwniejszą, ale najlepsząjest idea harcerstwa: Wychowanie młodzie-ży – przez młodzież. I ja sam, jak długo tyl-ko będę mógł, co daj Boże, aby zawsze było,będę harcerzem i nigdy dla niego pracowaći go popierać nie przestanę. Czuwaj!

Drużynę w Chełmży prowadził do wrze-śnia 1931 r., gdyż po wakacjach był jużalumnem Seminarium Duchownego. Pomaturze, którą zdał w tymże roku, wybórjego drogi życiowej nie był prosty. Na decy-zję wstąpienia do seminarium miało wpływna pewno wiele czynników, a jednym z nichbył bez wątpienia jego udział w strukturachgimnazjalnej Sodalicji Mariańskiej, w któ-rej dzięki swej pracowitości, sumiennościoraz talentowi do pracy z ludźmi otrzymałw 1930 r. funkcję prezesa.

W Seminarium Duchownym w Pelpliniebył aktywnym członkiem wielu seminaryj-

74

FRELICHOWSKI STEFAN

nych stowarzyszeń, m.in. liturgicznego, mi-syjnego i abstynenckiego. Angażował sięw pracę charytatywną i działalność „Cari-tas”. Swoje myśli i spostrzeżenia publiko-wał na łamach lokalnych czasopism. Był od-powiedzialny za krąg StarszoharcerskiegoZrzeszenia Kleryków im. Hozjusza, któregoczłonkowie szkolili funkcyjnych, a takżepomagali w prowadzeniu drużyn harcer-skich w Pelplinie; w l. 1933–1936 był ko-mendantem kręgu. W 1934 r. uczestniczyłw obozie szkoleniowym StarszoharcerskichKręgów Kleryków w Ardżeluży k. Woroch-ty. Prowadził go Naczelny Kapelan ZHPks. hm. Marian Luzar. Na obozie Frelichow-ski ukończył kurs instruktorski. KomendaPomorskiej Chorągwi Harcerzy wystąpiłaz wnioskiem do Naczelnictwa ZHP o przy-znanie mu stopnia podharcmistrza, któryotrzymał jednak dopiero 9 I 1937 r.

W 1934 r. zdobył dwa kolejne stopnie har-cerskie: ćwika oraz harcerza orlego. W lip-cu 1935 r. wraz z członkami pelplińskiegokręgu uczestniczył w Jubileuszowym ZlocieHarcerstwa Polskiego w Spale. Zakończyłwówczas próbę harcerza Rzeczypospolitej.Po Zlocie udał się z grupą 20 kleryków zeswego kręgu na wędrówkę mającą ich zin-tegrować i pobudzić do działania. W 1936 r.władze kościelne rozwiązały Starszohar-cerski Krąg Kleryków w Pelplinie. Freli-chowski nadal podtrzymywał kontakt z har-cerskim środowiskiem pelplińskim orazchełmżyńskim, a także z Komendą Pomor-skiej Chorągwi Harcerzy w Toruniu. Pełniłobowiązki nieformalnego komendanta dru-żyn miejskich w Pelplinie. Z tego okresu za-chowały się wspomnienia świadczące o tym,iż często uczestniczył w zbiórkach harcer-skich, na których wygłaszał gawędy, uświet-niając w ten sposób harcerskie ogniska.

Krótko przed święceniami kapłańskimiprzyjął nominację na osobistego sekreta-rza i kapelana ks. bp. Stanisława Wojcie-cha Okoniewskiego. Święcenia kapłańskieotrzymał 14 III 1937 r. w Pelplinie. Odwrześnia 1937 do lutego 1938 r. był na urlo-pie instruktorskim. W styczniu 1938 r. zo-

stał wikarym w kościele pw. Świętej Trójcyw Wejherowie. W połowie kwietnia 1938 r.powrócił na stanowisko kapelana i sekre-tarza ordynariusza chełmińskiego. Razemz bp. Okoniewskim wziął udział w Kongre-sie Eucharystycznym w Budapeszcie. W lip-cu 1938 r. został wikarym w kościele pw.Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Pannyw Toruniu. W parafii był m.in. odpowiedzial-ny za ruch misyjny, publikował również krót-kie artykuły na łamach parafialnej gazetki„Wiadomości Kościelne”. W 1939 r. po otrzy-maniu zgody biskupa zapisał się na Wydz.Teologiczny UJK we Lwowie; wybuch woj-ny pokrzyżował jego naukowe plany.

Na placówce wikariuszowskiej w Toru-niu często widziano go w gronie harcerskiejmłodzieży. Miał z nią świetny kontakt, jakoinstruktor harcerski doskonale zdawał so-bie sprawę, że duszpasterstwo ludzi mło-dych należy prowadzić bardzo aktywnie. Poodprawieniu mszy św. grał w piłkę lub je-chał z harcerzami na wycieczkę rowerową.W swojej wychowawczej działalności kładłduży nacisk na wyrobienie wśród harcerzyducha wspólnoty i braterstwa. Świadkowiewspominają go z tego okresu jako kapłanagorliwego, potrafiącego zrozumieć drugie-go człowieka. W spełnianiu swej służbypasterskiej wyróżniał się oddaniem i po-święceniem. Wobec osób samotnych i cier-piących potrafił znaleźć słowa pocieszeniai zachęty do wytrwania. Poświęcał szcze-gólną uwagą dzieciom oraz młodzieży, da-jąc świadectwo radosnego chrześcijańskie-go życia.

Na wniosek Naczelnego Kapelana ZHPbp Okoniewski dokonał w październiku1938 r. nominacji ks. Frelichowskiego na ka-pelana Pomorskiej Chorągwi Harcerzy.Ponadto ks. Stefan Wincenty bardzo ak-tywnie uczestniczył w strukturach ruchustarszoharcerskiego. W grudniu 1938 r.objął obowiązki referenta starszych harce-rzy w Hufcu Harcerzy w Toruniu. Jegopraca przyczyniła się do wyraźnego odro-dzenia ruchu starszoharcerskiego. Swojemyśli i spostrzeżenia chciał przelać na pa-

75

FRELICHOWSKI STEFAN

pier, wydając biuletyn „Zew Starszego Har-cerstwa Chorągwi Pomorskiej” (zachowałsię jeden numer).

Ks. Frelichowski bardzo czynnie współ-działał z harcerkami i harcerzami w ramachPogotowia Harcerzy i Pogotowia Harcerek,współpracując z komendantem PomorskiejChorągwi Harcerzy hm. Władysławem Sie-radzkim oraz komendantką PomorskiejChorągwi Harcerek hm. Jadwigą Luśnia-kówną. Razem z harcerzami i harcerkaminiósł pomoc zagrożonej ludności cywilneji pozostał na swoim stanowisku aż do chwi-li aresztowania 11 IX 1939 r. (po kilkudniach wypuszczono go z toruńskiego aresz-tu). Mimo licznych ostrzeżeń i informacjio możliwości powtórnego uwięzienia, po-został w parafii, gdzie odważnie wypełniałswoje obowiązki.

Po fali masowych aresztowań w Toru-niu i okolicach w dniach 17–21 X 1939 r.ks. Frelichowski znalazł się w toruńskiejtwierdzy, tzw. Forcie VII. Od pierwszychdni niewoli otworzył się całkowicie na po-trzeby drugiego człowieka. Świadkowiewspominali niezwykłą odwagę, z jaką or-ganizował m.in. ciche msze św. oraz kon-spiracyjną spowiedź. Dla załamanych, przy-gnębionych swoim losem więźniów głosiłpogadanki i wykłady. Zajmował się rozdzia-łem otrzymywanej od rodzin żywności,zorganizował nielegalny „gabinet fryzjer-ski”. W styczniu 1940 r. więźniów Fortu VIIw Toruniu przetransportowano do NowegoPortu Gdańskiego i stamtąd po kilku dniachdo obozu w Stutthofie. Ks. Frelichowskiprzebywał tam od poł. stycznia do 9 IV1940 r. Przez krótki czas, na początku kwiet-nia 1940 r., pracował też w kamienioło-mach (żwirowni) Grenzdorf. W Stutthofiebył organizatorem dwóch nielegalnychmszy św., jakie uwięzieni kapłani odprawi-li w Wielkim Tygodniu 1940 r. W tajemni-cy przed SS-manami ks. Frelichowski wy-chodził z ukrytą Eucharystią do więźniówświeckich, aby pojednać ich z Bogiem. Dlawielu z tych ludzi było to ostatnie spotka-nie kapłana przed śmiercią.

Od 10 IV 1940 do 12 XII 1940 r. ks. Ste-fan Wincenty przebywał w obozie koncen-tracyjnym Sachsenhausen pod Berlinem.Za swoją kapłańską odwagę był prześlado-wany przez sadystycznego kryminalistę,blokowego Hugona Kreya, który dla ośmie-szenia jego gorliwości wyciął mu na głowiecharakterystyczną „piuskę” oraz nakazałprzenoszenie zmarłych więźniów do obo-zowej kostnicy. Praca ta otworzyła przedks. Frelichowskim drogę do ludzi cierpią-cych i chorych, umierających w obozowejtrupiarni.

Od 14 XII 1940 do 23 II 1945 r. przeby-wał w obozie koncentracyjnym w Dachau.Jak zawsze był wśród ludzi potrzebującychpomocy. Otaczał opieką chorych, samot-nych i zrozpaczonych, m.in. poprzez słu-chanie nielegalnej spowiedzi, a także roz-dawanie komunii św. Organizował kółkadyskusyjne dla młodzieży i alumnów. Przy-czynił się do założenia tzw. obozowegoseminarium. Od lipca 1943 r. był współod-powiedzialny za obozowy „Caritas”, roz-dzielający pożywienie i lekarstwa. Pod jegoprzewodnictwem powstał tzw. Legion Chry-stusa, konspiracyjne stowarzyszenie kapła-nów oraz alumnów uwięzionych w oboziekoncentracyjnym w Dachau. Do LegionuChrystusa mogli należeć kapłani i alumni,którzy chcieli pracować nad pogłębieniemi rozwojem swojego kapłaństwa; składaliprzyrzeczenie, iż będą zmierzać do dosko-nałości poprzez nieustanną pracę nad sobą.Ta postawa miała być fundamentem ichduchowej formacji w nowych warunkachduszpasterskich po odzyskaniu wolności.Z inicjatywy ks. Frelichowskiego członko-wie Legionu Chrystusa organizowali róż-ne formy religijnego kultu, należały do nichnp. poświęcenie się Sercu Jezusowemu,żywy różaniec wśród więźniów, rozmyślaniaspisywane ręcznie i udostępniane zniewo-lonym kapłanom. Alumn jezuicki KazimierzChudy zapisywał na małych tekturowychkartonikach pomysły oraz konferencje, któ-re wygłaszał ks. Frelichowski; przy tym trze-ba podkreślić, że robienie jakichkolwiek

76

FRELICHOWSKI STEFAN

notatek w obozie koncentracyjnym było su-rowo zabronione. Te opracowania są świa-dectwem tego, czym żył w obozie ks. StefanWincenty.

Największym heroizmem odznaczył sięna przełomie l. 1944/1945, kiedy w oboziew Dachau wybuchła epidemia tyfusu pla-mistego. Jako jeden z nielicznych pospie-szył odizolowanym od reszty obozu chorymz kapłańską posługą. Nielegalnie przedzie-rał się przez zasieki i druty kolczaste, abyprzynieść nie tylko chleb i wodę, ale przedewszystkim Najświętszy Sakrament. Kładłsię przy konającym współwięźniu i słuchałspowiedzi św. Dzięki niemu udało się zor-ganizować legalną pomoc dla bloków obję-tych epidemią; niosło ją 23 kapłanów. Po-magając chorym, zaraził się tyfusem, cow połączeniu z zapaleniem płuc przyczyni-ło się do jego śmierci w dniu 23 II 1945 r.

Koledzy obozowi, ks. Bernard Czapliń-ski i o. Marian Żelazek w wielkiej konspi-racji napisali o nim wspomnienie. Przyszłylekarz Stanisław Bieńka, pracownik obo-zowej kostnicy, wyjął kosteczki z jegodwóch palców. Jedną z nich umieścił w gip-sowej masie, a drugą wtopił w odlew ma-ski jego twarzy. Te bezcenne pamiątki za-kopano na obozowej plantacji i po wojnieprzekazano rodzicom ks. Frelichowskiego.

W 1948 r. ks. Frelichowskiego odznaczo-no pośmiertnie Krzyżem Oficerskim Orde-ru Odrodzenia Polski. W 1963 r. rozpocząłsię w Pelplinie jego proces beatyfikacyjny,który miał dowieść tzw. heroiczności cnót.W 1992 r. prace procesowe przejęła diece-zja toruńska, prowadząca proces o udowod-nienie męczeństwa, a nie heroiczności cnót.W 1995 r. otrzymał pośmiertnie Krzyż „ZaZasługi dla ZHP” z „Rozetą-Mieczami”.

Proces beatyfikacyjny zakończył się uro-czystym wyniesieniem ks. Stefana Wincen-tego Frelichowskiego do godności błogo-sławionych. Dokonał tego w Toruniu w dniu7 VI 1999 r. papież Jan Paweł II, któryw homilii na toruńskim lotnisku zwróciłsię bezpośrednio do polskich harcerzy sło-wami: Pragnę także zwrócić się do całej ro-

dziny polskich harcerzy, z którą nowy bło-gosławiony był głęboko związany. Niech sta-nie się dla was patronem, nauczycielemszlachetności i orędownikiem pokoju i po-jednania.

W środowiskach harcerskich odbyło sięwiele uroczystości, konferencji i prelekcjipoświęconych błogosławionemu, a mają-cych za zadanie przybliżenie jego postaciharcerkom i harcerzom. Została opracowa-na nowa sprawność harcerska: patron.Harcerskie Kręgi Kleryckie w WyższychSeminariach Duchownych w Toruniu i Opo-lu przyjęły imię bł. ks. Stefana Wincente-go Frelichowskiego.

Dekretem Biskupa Toruńskiego z dnia31 VIII 1999 r. w Toruniu została erygo-wana rzymskokatolicka parafia pw. bł. ks.Stefana Wincentego Frelichowskiego.

W 1999 r. Komenda Hufca ZHP w Toru-niu otrzymała relikwie bł. ks. Frelichow-skiego, a w 2000 r. przekazano relikwie tak-że Naczelnictwu ZHPpgK. W 2000 r. bł. ks.Frelichowski został ogłoszony patronemZHPpgK. W dniu 20 IX 2002 r. Kongrega-cja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakra-mentów uznała bł. ks. Frelichowskiego pa-tronem harcerzy w Polsce, co ogłoszonodnia 22 II 2003 r. podczas mszy św. w kate-drze Wojska Polskiego w Warszawie. Wtedyteż przekazano na ręce ks. bp. polowego Sła-woja Leszka Głódzia relikwiarz błogosławio-nego.

Co roku 23 lutego, w kolejne roczniceśmierci, kustosz Sanktuarium bł. ks. Ste-fana Wincentego Frelichowskiego w Toru-niu organizuje nabożeństwa i sympozja po-święcone patronowi harcerstwa. W 2006 r.odbyła się peregrynacja jego relikwii poośrodkach harcerskich w całej Polsce, za-kończona poświęceniem pamiątkowej ta-blicy w kruchcie katedry polowej w War-szawie.

— Durczewski J. Druh Wicek – patron harcer-stwa polskiego. Opowieść o błogosławionym ks.phm. Stefanie Wincentym Frelichowskim, T. 2007,passim; Girzyński Z. Towarzysze męczeńskiej

77

FRELICHOWSKI STEFAN — FUSEK WITOLD

drogi błogosławionego ks. Wincentego StefanaFrelichowskiego. Losy duchowieństwa diecezjichełmińskiej w l. 1939–1945, T. 2005; Grot E.Błogosławieni męczennicy obozu Stutthof, G. 1999;Palmowski W. Nawcz miejsce pamięci ofiar Mar-szu Śmierci więźniów KL Stutthof – Kościół--Pomnik pw. Błogosławionych ks. bpa MichałaKozala, ks. Wincentego Stefana Frelichowskie-go, ks. abpa Antoniego Juliana Nowowiejskiegoi 107 męczenników z okresu II wojny światowej,Kr. 2000; Podlaszewska K. Sługa Boży ks. StefanWincenty Frelichowski (1913–1945), T. 1998, pas-sim; Zadura R. Błogosławiony ks. Stefan Win-centy Frelichowski (1913–1945), T. 2006, pas-sim; — Frelichowski S. W. Pamiętnik, T. 2003,passim [cytat]; — inf. siostrzeńca KrzysztofaJaczkowskiego.

Robert Zadura

FUSEK Witold Jerzy Kazimierz, pseud.Zbój Becz (1885–1941), farmaceuta, harc-mistrz, założyciel skautingu w Bieczu.

Urodził się 30 IX 1885 r. (niektóre pu-blikacje podają 11 IX) w Bieczu jako synWilhelma Józefa (1842–1914, farmaceuty,weterana powstania styczniowego, zasłużo-nego aptekarza bieckiego i botanika) i Wan-dy Poray Sucheckiej (1847–1929). Miałdwie siostry: Zuzannę (1876–1944, zamężnąDaniec, żonę rejenta w Lesku, zmarłą nazesłaniu w Kazachstanie) oraz Jadwigę (ur.1878, zmarłą w niemowlęctwie).

Uczęszczał do szkoły w Bieczu (1892––1897), gimnazjum w Tarnowie (1987–1900)i wyższego gimnazjum w Sanoku (1900––1904), gdzie zdał maturę. Równocześniew rodzinnej aptece przysposabiał się do za-wodu aptekarza. Został zapisany do KsiągGremialnych Aptekarzy Galicji Zachodniejjako uczeń (1902), odbył praktykę w apte-ce ojca (1904–1906), uzyskując dyplom asy-stenta sztuki farmaceutycznej (1906). Na-stępnie podjął naukę w Studium FarmacjiUJ, uzyskując dyplom magistra farmacji(1908). Już podczas studiów był asystentemw Katedrze Farmakognozji UJ. Po studiach

odbył służbę wojskową w GarnizonowymSzpitalu Wojskowym w Krakowie na Wa-welu (1908–1909), a później podjął pracęw Obwodowej Aptece w Tarnowie (1909),następnie w aptekach „Pod Złotą Gwiazdą”i „Pod Złotą Koroną” (1910–1911) w Kra-kowie. W 1911 r. wrócił do Biecza i podjąłpracę w rodzinnej aptece.

W czasie studiów wstąpił do krakow-skiego Akademickiego Koła Elsów i szyb-ko stał się jednym z jego czołowych działa-czy. Współuczestniczył w zorganizowaniu„Związku Nadziei”, którego zadaniem byłokrzewienie idei „Eleusis” w kręgach mło-dzieży gimnazjalnej. Redagował i wydawałmiesięcznik „Młodzież”, w którym wielemiejsca poświęcał skautingowi i jego pro-pagowaniu.

W sierpniu 1911 r. przekształcił Druży-nę Bartoszową w Bieczu w I Biecką Dru-żynę Skautową im. Zbója Becza i został jejdrużynowym. Powołanie tej drużyny byłooryginalną, autorską próbą syntezy idei„Eleusis” i brytyjskiego skautingu. Usilniezabiegał o stworzenie warunków material-nych dla działania tej drużyny – pomógłpozyskać i zagospodarować izbę skautowąw miejscowej Czytelni Ludowej im. T. Ko-ściuszki, prowadził zbiórki drużyny i jejdokumentację, organizował rozliczne dzia-łania finansowe (przedstawienia teatralne,zbiórki publiczne, „Ognisko” będące rodza-jem koła przyjaciół, pomoc finansową dlaskautów w zakupie ekwipunku), a nawetkuchnię drużyny, co pozwoliło jej uzyskaćimponujący roczny obrót finansowy. Ory-ginalną cechą tej drużyny był znaczny udziałmłodzieży rzemieślniczej (terminatorów),gdyż na miejscu nie było gimnazjum. Do1914 r. przez drużynę przeszła spora gru-pa miejscowej młodzieży, a sama drużynazdobywała zaufanie i popularność w śro-dowisku. Doniesienia o jej działaniu znaj-dujemy już w najstarszych numerach lwow-skiego „Skauta”.

Na Zjeździe „Związku Nadziei” zwoła-nym do Przemyśla w końcu grudnia 1911 r.Fusek czynnie poparł projekt rozwiązania

78

FUSEK WITOLD

tej organizacji i skierowania jej członkówdo drużyn skautowych. Na początku 1912 r.zgłosił swoją drużynę do Związkowego Na-czelnictwa Skautowego we Lwowie, któ-re z dniem 13 II 1912 r. formalnie miano-wało go drużynowym. W latach następnychuczestniczył w zjazdach oficerów skauto-wych, kursie instruktorskim w Skolem,wspierał organizowanie drużyny skautowejw Gorlicach, wraz z drużyną uczestniczyłw zlotach okręgowych i zlocie doraźnym weLwowie, referował na odprawach kadryproblematykę organizacji drużyn skauto-wych, a także uczestniczył w dyskusji nadkształtem prawa skautowego, formułującswój projekt.

W sierpniu 1914 r. został zmobilizowanydo Garnizonowego Szpitala Wojskowegonr 15 w Krakowie, a następnie Ruchome-go Szpitala Rezerwowego nr 1/1. Zdemobi-lizowany został w listopadzie 1915 r. w stop-niu kapitana i z odznaczeniem „SignumLaudis” za uratowanie szpitala przed nie-wolą rosyjską. Jesienią 1918 r. wszedłw skład władz powiat. tworzącej się Rzecz-pospolitej Polskiej, zorganizował Straż Oby-watelską w Bieczu i został jej komendantem.Do pracy harcerskiej wrócił w 1922 r., kiedyzostał opiekunem odrodzonej drużyny har-cerskiej w Bieczu, która przyjęła nazwę1. Bieckiej Męskiej Drużyny Harcerskiejim. Kazimierza Pułaskiego. Funkcję dru-żynowego objął w sierpniu 1927 r., a statusczłonka czynnego ZHP uzyskał w marcu1928 r. W październiku 1927 r. jego druży-na zbudowała w Bieczu pomnik poświęco-ny skautom bieckim poległym w czasieI wojny światowej. Fusek kierował pracądrużyny z wielką energią, tak że już wkrót-ce uzyskała kategorię A.

Jako drużynowy drużyny krakowskie-go Podgórza Fusek uczestniczył w III Jam-boree w Arrove Park (1929), a z własnądrużyną w tymże roku w II Zlocie Naro-dowym w Poznaniu oraz Zlocie SkautówSłowiańskich w Pradze (1931). Współtwo-rzył w 1927 r. 1. Biecką Drużynę Harcerekim. Królowej Jadwigi, a dla „weteranów

drużyn” zorganizował Zrzeszenie Starszo-harcerskie „Ogniwo”. W prasie harcerskiejpublikował artykuły poświęcone własnymdoświadczeniom w pracy harcerskiej. Dnia15 XII 1930 r. został awansowany do stop-nia harcmistrza. W 1935 r. otrzymał urloporganizacyjny.

Przechowała się niemal kompletna do-kumentacja drużyn Fuska z l. 1911–1914oraz 1922–1936, która obecnie znajduje sięw zbiorach Muzeum Ziemi Bieckiej w Bie-czu i w znacznej części jest eksponowanana wystawie stałej.

Równolegle z pracą skautową i harcerskąFusek aktywnie działał w swym środowisku.W Czytelni Ludowej im. T. Kościuszki peł-nił funkcje społecznego bibliotekarza i pre-zesa, współtworzył w Bieczu Polskie Tow.Gimnastyczne „Sokół” (1912), pełnił funk-cję radnego Rady Miejskiej, działał w za-rządach Składnicy Kółek Rolniczych, Kon-gregacji Kupieckiej, „Caritas”, ZwiązkuPszczelarskim, Akcji Katolickiej Mężówi innych stowarzyszeniach. Od 1934 r. pro-wadził działalność polityczną w Stronnic-twie Narodowym, wchodząc w skład Zarzą-du Powiat. w Gorlicach. Realizował w nimszeroko zakrojoną akcję propagandową orazodczytową. Jako doskonały mówca zyskałdużą popularność. Z powodu swej działal-ności był zwalczany przez miejscowe śro-dowiska komunizujące, a w listopadzie1938 r. został na krótko aresztowany przezpolicję.

W prasie ogólnopolskiej opublikował kil-ka artykułów naświetlających genezę dra-matu Klątwa S. Wyspiańskiego. W 1938 r.współorganizował Tow. Przyjaciół Bieczaoraz zaczął gromadzić eksponaty dla przy-szłego muzeum. Wraz z harcerzami w trak-cie wędrówek po regionie gromadził miej-scowe legendy, opisy zwyczajów, a takżeciekawostki, które złożyły się na książkę:Biecz i dawna ziemia biecka na tle swychlegend, bajek, przesądów i zwyczajów (Biecz1939, II wyd. poszerzone Biecz 1998).

W kampanii wrześniowej 1939 r. zostałzmobilizowany do kadry zapasowej 10. Szpi-

79

FUSEK WITOLD

tala Okręgowego w Przemyślu, z którymdotarł do Brzeżan. Po klęsce wrócił pieszodo Biecza. W drodze powrotnej zostałaresztowany przez Ukraińców w Lisku(obecnie Lesko), ale udało mu się zbiec.Zimą 1939/1940 r. został zaprzysiężonyjako członek Narodowej Organizacji Woj-skowej (NOW) i wraz z WładysławemChrząszczem i Bolesławem Antonim Au-gustowskim (swymi dawnymi harcerzami)utworzył pierwszą komórkę NOW w powie-cie. Prawdopodobnie został pierwszym ko-mendantem NOW na pow. gorlicki; pracakonspiracyjna szybko się rozwinęła, organi-zacja gromadziła porzuconą broń, lekarstwai środki opatrunkowe, udzielała pomocyuciekinierom, wysiedlonym oraz przekrada-jącym się na Węgry, uruchomiła nasłuch ra-diowy i wydawała własny maszynopiśmien-ny biuletyn z nasłuchu, kolportowała prasękonspiracyjną. W pracę konspiracyjną Fu-sek wciągnął wielu swoich wychowankóworaz rodzinę. W lipcu 1940 r. został aresz-towany przez gestapo i po 24 godz. zwol-niony. Ponownie został aresztowany 19 V1941 r. – wraz z rodziną, pracownikamiapteki oraz grupą ok. 30 osób z kręgu swo-ich współpracowników i znajomych. Więk-szość z nich niebawem zwolniono, jednakFusek został osadzony w niemieckim wię-zieniu w Jaśle, 3 czerwca przeniesiony dowięzienia w Tarnowie, a 25 lipca odesłanogo do obozu koncentracyjnego Auschwitz,gdzie otrzymał numer 18 699. W obozie swójlos znosił z godnością, podnosząc innychna duchu. Zmarł z wyczerpania w szpitaluobozowym 6 XII 1941 r.

Jego wychowankowie po II wojnie świa-towej rozbudowali dawny pomnik harcer-ski, umieszczając na nim nazwisko swegodrużynowego oraz nazwiska 17 bieckichharcerzy poległych w czasie II wojny świa-towej. W 1936 r. Fusek został wyróżnionyOdznaką XXV-lecia ZHP.

W 1910 r. zawarł związek małżeński zeStefanią Ślepowron Oczkowską (ur. 1889,nauczycielką). Miał czworo dzieci: Wiesła-wa Kazimierza (ur. 1912, magistra farma-

cji, podharcmistrza, podchorążego w Bry-gadzie Strzelców Karpackich podczasobrony Tobruku, porucznika II Korpusuw czasie kampanii włoskiej, pułkownikarezerwy, odznaczonego Krzyżem ZłotymVirtuti Militari i wojennymi odznaczenia-mi brytyjskimi, kierownika apteki w Gor-licach, autora książki Przez piaski pustyń,członka honorowego Tow. Przyjaciół Bieczai Ziemi Bieckiej, Honorowego ObywatelaZiemi Gorlickiej, Halinę (ur. 1914, magi-stra farmacji) oraz Andrzeja (1916–1919)i Mariana (1921–1928).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 114; Panek S. WitoldFusek 1885–1941, w: Małopolski słownik, t. 11,Kr. 2005, s. 36–39; Pankowicz, Wojtycza Infor-mator; Pietrzkiewicz W. Wybitni ludzie Podkar-pacia. Informator biograficzny, Krosno 1998, s. 9;— Bartuś M. 50 lat Muzeum w Bieczu: 1953––2003, [Biecz] 2003, passim; Daszkiewicz A. Ruchoporu w rejonie Beskidu Niskiego 1939–1944,W. 1975; Dusza L. Kryptonim Nadleśnictwo 14.Z dziejów konspiracji w Gorlickiem, W. 1981;Kaczmarski K. Podziemie Narodowe na Rze-szowszczyźnie 1939–1944, Rz. 2003; Leonhard B.Fusek Witold. Służyli idei trzeźwości, „Zdrowiei Trzeźwość” 1981, nr 7, s. 10; tenże Kalenda-rium; Materiały do historii harcerstwa bieckie-go i gorlickiego, zebrał P. Matys, Biecz 2001,passim; Matys P. „Rodowody” pierwszych dru-żyn harcerskich w Bieczu i Gorlicach, w: Z dzie-jów ruchu harcerskiego. Studia – szkice – mate-riały: 1911–2006, Rz. 2006, s. 87–99; tenże ZbójBecz – harcerska biografia Witolda Fuska, Biecz1989, passim; Nekrasz W. Harcerze w bojach,t. 1, W. 1930, s. 2, t. 2. W. 1931, s. 343–344, 347;Pabis-Bronsztajn M. Aptekarstwo w Bieczu. Dzie-je Rodziny Fusków, „Arch. Historii Medycyny”1884, z. 2, s. 191–206; Ratajska K. DziedziceFilomatyzmu, Wr. 1987; Ślawska G., Ślawski T.Z przeszłości harcerstwa w Bieczu 1911–1939, w:Studia i materiały Muzeum Okręgowego w Kro-śnie, Rz. 1983, s. 32–55; Ślawski T. Biecz i oko-lice w okresie okupacji hitlerowskiej, w: Stu-dia i materiały Muzeum Okręgowego w Krośnie,Krosno 1990, s. 74–78; Wojtycza J. Skauting pol-

80

FUSEK WITOLD — GARBACIK JÓZEF

ski w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim w l. 1910––1919, Kr. 2000; — Fusek W. Mój ojciec mgr far-macji Witold Fusek (1885–1941), „Biuletyn In-formacyjny Środkowopomorskiej OkręgowejIzby Aptekarskiej, Farmacja Pomorza Środko-wego” 2007, nr 2, s. 74–78; tenże Wspomnienieo autorze, w: Fusek W. Biecz i dawna ziemiabiecka na tle swych legend, bajek, przesądówi zwyczajów, Biecz 1998, s. 5–6; Kaleta R. Prze-mówienie wygłoszone podczas uroczystości zor-ganizowanej w Bieczu w sobotę 28 września1985 r. dla uczczenia setnej rocznicy urodzin Wi-tolda Fuska, założyciela pierwszej w tym mieściedrużyny harcerskiej, w: Fusek W. Biecz i daw-na ziemia biecka na tle swych legend, bajek,przesądów i zwyczajów, Biecz 1998, s.185–194;Kostrzewski J. Z mego życia. Pamiętnik, Wr.1970, s. 234, 242; Pigoń S. Z Komborni w świat,Kr. 1957, s. 220, 226, 231; — Muzeum Ziemi Biec-kiej w Bieczu: zesp. Harcerstwo 1911–1939, zesp.Rodzina Fusków, zesp. Aptekarstwo w Bieczu;Muzeum Regionalne PTTK w Gorlicach: Spraw.Państw. Gimnazjum i Liceum w Gorlicach, mps;— relacje syna Wiesława Fuska.

Piotr MatysStanisław Panek

GGARBACIK Józef, pseud. Lis Włóczę-

ga (1907–1976), profesor doktor habilito-wany, historyk, harcmistrz, komendant Kie-leckiej Chorągwi Harcerzy (1935–1936).

Urodził się 18 III 1907 r. w Dobrucowej(pow. Jasło) jako syn Michała (ur. 1889,kowala i lokalnego działacza społecznego)i Anny z Zająców. Miał pięciu braci: Tade-usza, Eugeniusza (ur. 1913 r., profesoradoktora habilitowanego, ekonomistę, pod-harcmistrza), Adolfa, Bolesława (który słu-żył w WP i w 1939 r. dostał się do niewoliniemieckiej; został uznany za zaginionego),

Michała i trzy siostry: Marię, Katarzynęi Józefę; siedmioro z rodzeństwa zdobyłowykształcenie średnie lub wyższe.

W l. 1914–1918 uczęszczał do czterokla-sowej szkoły ludowej w Tarnowcu, a na-stępnie do Gimnazjum Miejskiego im. Kró-la Stanisława Leszczyńskiego w Jaśle. Byłdobrym uczniem, dzięki czemu mógł korzy-stać z ulg finansowych związanych z opła-tami szkolnymi. Szczególnie pasjonowałago historia, poznał też dobrze jęz. niemiec-ki. Będąc uczniem starszych klas, udzielałmłodszym kolegom korepetycji z historii,jęz. łacińskiego i jęz. niemieckiego. Poma-gał też jako wolontariusz w bibliotece szkol-nej oraz udzielał się w szkolnym teatrze.Jednak jego największą pasją w tym czasiebyła działalność w harcerstwie.

Jako uczeń I klasy gimnazjum wstąpiłdo 1. Drużyny Harcerzy im. gen. JózefaBema, która liczyła wówczas 163 harce-rzy podzielonych na 13 zastępów. Praw-dopodobnie ze swą drużyną wziął w 1921 r.udział w zlocie we Lwowie. Od 1924 r. byłdrużynowym. Oprócz tradycyjnych zajęćharcerskich dzięki jego inicjatywie w dru-żynie prowadzona była szeroko zakrojonapraca samokształceniowa. Był również or-ganizatorem dwóch obozów harcerskich:w Studzience i Potakówce. Tuż przed ma-turą, ze względu na oskarżenia grupy na-uczycieli o poglądach endeckich, groziłoGarbacikowi wyrzucenie ze szkoły, bo-wiem zarzucano mu, że odciąga harcerzyod praktyk religijnych. Jednak dzięki in-terwencji dyrektora gimnazjum i prefek-ta ks. Jana Paska, a równocześnie kapela-na Hufca Harcerzy w Jaśle, udało mu sięuniknąć kary. W 1926 r. zdał maturę i udałsię na studia do Krakowa. Naukę na Wydz.Filozoficznym UJ mógł podjąć jedyniedzięki bezzwrotnej pożyczce w wysokości100 zł, której na opłacenie wpisowegoudzielił mu dziekan prof. Wacław Sobieski.

Z powodu przeniesienia się do Krakowazrezygnował z prowadzenia drużyny i podjąłpracę w Komendzie Krakowskiej ChorągwiMęskiej. W l. 1927–1930 pełnił obowiązki

81

GARBACIK JÓZEF

kierownika Wydz. Przysp. Wojsk. i Wych.Fiz. Komendy Chorągwi. Następnie byłdrużynowym 12. Krakowskiej DrużynyHarcerzy, należącej do IV Hufca Harcerzy.

Począwszy od III roku studiów uczęsz-czał na następujące seminaria: prof. JanaDąbrowskiego z historii średniowiecznej,prof. W. Sobieskiego poświęcone dziejomnowożytnym i prof. Władysława Semkowi-cza z zakresu nauk pomocniczych historii.Uczestniczył także w zajęciach StudiumPedagogicznego UJ. Aby utrzymać się w cza-sie studiów i opłacić pobyt w bursie, udzie-lał lekcji. Ponadto brał czynny udział w życiustudenckim. Należał do Koła HistorykówStudentów UJ, Sodalicji Mariańskiej Aka-demików UJ, a także zapewne do Akade-mickiego Koła Jaślan oraz AkademickiejDrużyny Harcerskiej „Watra”. Szczególnieaktywnie uczestniczył w pracach Koła Hi-storyków, nad którym opiekę z ramieniawładz uczelni sprawował prof. W. Semko-wicz. Już w 1928 r. Garbacik wygłosił re-ferat pt. Jak studiować historię średnio-wieczną. W l. 1929–1930 pełnił funkcjęprezesa Koła Historyków; ustąpił z niejw styczniu 1930 r. na znak protestu prze-ciwko próbom faszyzacji życia studenckie-go przez młodzież z kręgów narodowych.W czerwcu 1930 r. uzyskał dyplom magi-stra filozofii z zakresu historii z wynikiembardzo dobrym. Już na ostatnim roku stu-diów był asystentem-wolontariuszem przyKatedrze Historii Średniowiecznej UJ, kie-rowanej przez prof. J. Dąbrowskiego. Poukończeniu studiów odbył roczne przeszko-lenie wojskowe w Szkole Podchorążych Re-zerwy Piechoty w Cieszynie i uzyskał sto-pień kaprala podchorążego. Następniepodjął dalsze studia w celu uzyskania dok-toratu. Dzięki stypendium Senatu Akade-mickiego UJ mógł w 1932 r. wyjechać doWłoch, gdzie pracował w archiwach Wene-cji, Rzymu i Watykanu. Po powrocie dokraju w grudniu 1932 r. na podstawie pra-cy Studia nad stosunkami Polski z Wenecją,której promotorem był prof. J. Dąbrowski,uzyskał stopień doktora z zakresu historii

z pobocznym przedmiotem filologii pol-skiej. Dzięki stypendium PAU w czasiewakacji w 1933 r. mógł odbyć kolejną pod-róż naukową do Włoch. W roku szkolnym1933/1934 zatrudniony został jako nauczy-ciel kontraktowy w II Państw. Gimnazjumi Liceum im. św. Jacka w Krakowie. W tym-że roku ponownie został kierownikiemwydz. w Komendzie Krakowskiej ChorągwiHarcerzy, równocześnie pełniąc przez rok(1933/1934) funkcję komendanta hufcówkrakowskich. Udzielał się także jako czło-nek Oddziału Krakowskiego PolskiegoTow. Historycznego.

Po roku pracy w Krakowie przeniósł siędo Kielc, gdzie podjął pracę jako nauczycielhistorii w Państw. Seminarium Nauczyciel-skim Męskim oraz dodatkowo w Państw.Gimnazjum i Liceum Żeńskim im. bł. Kin-gi. Był też bardzo czynny na polu społecz-nym. W maju 1935 r. został mianowanykomendantem Kieleckiej Chorągwi Harce-rzy. Był komendantem kieleckiego podobo-zu na Jubileuszowym Zlocie HarcerstwaPolskiego w Spale (1935). Kierował szkole-niową akcją obozową w Bocheńcu pod Ma-łogoszczą, w ramach której odbywały siękursy podharcmistrzowskie, drużynowychi zastępowych. Dzięki jego staraniom odlistopada 1935 r. w „Gazecie Kieleckiej”pojawiał się dział „Kronika Harcerska”. Za-inicjował tzw. „ofensywę kielecką”, któramiała na celu zwiększenie liczby zuchówna terenie chorągwi. Z końcem roku szkol-nego 1935/1936 opuścił Kielce i przestałpełnić obowiązki komendanta chorągwi;został zwolniony z funkcji z dniem 14 wrześ-nia tegoż roku. Uzyskał wówczas rocznyurlop instruktorski. Do pracy harcerskiejjuż nie powrócił i z dniem 10 V 1937 r. zo-stał zwolniony z ZHP.

Podczas pobytu w Kielcach brał udziałw pracach Oddziału Kieleckiego PolskiegoTow. Historycznego, w którym przewodni-czył sekcji dydaktycznej. Uczestniczył rów-nież w działalności Uniw. Robotniczego im.Adama Skwarczyńskiego, wygłaszając pre-lekcje dla robotników. Opublikował szereg

82

GARBACIK JÓZEF — GLASS HENRYK

artykułów z zakresu historii Ziemi Święto-krzyskiej na łamach „Gazety Kieleckiej”i czasopisma „Radostowa”. Po opuszczeniuKielc w czerwcu 1936 r. pracował przez dwalata w państw. szkołach średnich w Krako-wie: Gimnazjum i Liceum św. Anny orazGimnazjum i Liceum św. Jacka.

W czasie kampanii wrześniowej jakopodporucznik walczył w 12. pp w Wadowi-cach. Wziął udział w bitwie granicznej podPszczyną, był ranny, a następnie przeby-wał w Przeworsku i Kolbuszowej. Udało musię powrócić do domu i wraz z żoną i córkąschronił się w rodzinnej wsi Dobrucowa.Od lata 1940 r. był zatrudniony w biurzegminy w Tarnowcu, gdzie pracował do sierp-nia 1944 r. Być może należał wówczas dokonspiracyjnej organizacji związanej z PPS,ale brak na to dowodów. Także nie udało sięznaleźć potwierdzenia faktu, że brał udziałw tajnym nauczaniu w pobliskim Jaśle.

Po wyparciu Niemców w styczniu 1945 r.powrócił z rodziną do Krakowa, gdzie nie-bawem podjął pracę w II Gimnazjum im.św. Jacka. W r. 1945/1946 przebywał nastypendium Min. Oświaty we Włoszech,przygotowując rozprawę habilitacyjną. Popowrocie pracował na UJ. W 1947 r. odbyłkolokwium habilitacyjne. Należał wów-czas do PPS, a po Zjeździe Zjednoczenio-wym w 1948 r. znalazł się w PZPR. W rokuakademickim 1950/1951 pełnił funkcjęprodziekana. Jesienią 1952 r. przeniesio-ny został do Lublina, gdzie organizowałWydz. Historyczny UMCS i w l. 1952–1954pełnił funkcję jego dziekana. Tytuł profe-sora nadzwyczajnego otrzymał w marcu1954 r. We wrześniu 1955 r. powrócił na UJ,do Katedry Historii Powszechnej Średnio-wiecznej, a dodatkowo podjął pracę w WSPw Krakowie. Odbywał podróże naukowe doJugosławii (1959) i Włoch (1962 i 1972).Profesorem zwyczajnym został w listopa-dzie 1969 r. Był autorem ponad stu pracnaukowych i popularnonaukowych, w tymkilkunastu książek, głównie dotyczącychstosunków polsko-włoskich w epoce średnio-wiecza.

Zmarł 28 V 1976 r. po długotrwałej cho-robie. Został pochowany na cmentarzuRakowickim w Krakowie.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski (1973) i ZłotymKrzyżem Zasługi (1955).

W 1937 r. zawarł związek małżeńskiz Józefą z Hałków (nauczycielką historii).Miał córkę Annę (ur. 1938) i syna Andrze-ja (ur. 1943).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 115; — Dubiel F.Gmina Tarnowiec. Dzieje dawne i współczesne,Rz. 1994; Dybiec J. Uniwersytet Jagielloński, Kr.2000; Leonhard Kalendarium; Pieradzka K.Józef Garbacik (12 III 1907–28 V 1976), „Kwar-talnik Historyczny” 1977, s. 272–275; Rembal-ski A. Kalendarium harcerstwa na Kielecczyź-nie 1911–1981, K. 1982; — Garbacik J. Wspo-mnienia, w: Księga pamiątkowa w stulecieGimnazjum i Liceum im. Króla StanisławaLeszczyńskiego, Kr. 1968; — AP w K.: Inspek-torat Szkolny Kielecki, sygn. 3, 10, 48, 49, 52,55; Zbiór Edmunda Massalskiego, sygn. 36, 41,45, 94, 114, 115; Arch. UJ, sygn.: WF II 504, WHM35, S III 246, WFH 32, KM 56.

Adam MassalskiAlbert Gajewski

GLASS Henryk Stanisław, używał na-zwiska Stanisław Jankowski, Chudy Wilk(1896–1984), ekonomista, doktor nauk po-litycznych, harcmistrz RP, p.o. NaczelnikaHarcerstwa na Rusi i w Rosji (1919), Na-czelnik Głównej Kwatery Męskiej (1921––1924).

Urodził się 19 V 1896 r. w Dąbrowie Gór-niczej w patriotycznej polskiej rodzinieKarola (pracownika przemysłowo-handlo-wego) i Zofii z Karneyów. Po pobycie od1902 r. w Warszawie rodzina w 1905 r. prze-niosła się do Kijowa, gdzie ojciec pracowałw dyrekcji polskiej fabryki. Tam H. Glassrozpoczął naukę w Gimnazjum Realnymim. św. Katarzyny. Należał do tajnego

83

GLASS HENRYK

„Zetu”, a od piątej klasy gimnazjum kiero-wał tajną polską organizacją samokształ-ceniową Korporacja Uczniowska, obejmu-jącą młodzież z kijowskich gimnazjów. Z jejramienia został delegatem do KomendySkautowej i 20 II 1915 r. wstąpił do tajne-go harcerstwa. Wkrótce wziął udział w nie-legalnym zakupie karabinów dla harcer-stwa oraz pistoletów dla POW. W maju1915 r. zdał maturę i poprowadził pierwszytajny obóz harcerski na Ukrainie przed-dnieprzańskiej. W lecie tegoż roku uczest-niczył w tajnym kursie instruktorskim.

Jesienią 1915 r. rozpoczął studia w Ki-jowskim Inst. Handlowym, który z powo-du zbliżającego się frontu niemieckiegozostał czasowo przeniesiony do Saratowan. Wołgą. Tam, mając tylko stopień mło-dzika i ukończony kurs zastępowych, zor-ganizował dwie drużyny i objął komendęhufca. Zimą 1915/1916 r. ukończył w Sara-towie konspiracyjną szkołę podoficerskąPOW. Na wiosnę 1916 r. wraz z uczelnią po-wrócił do Kijowa; w kwietniu złożył przy-rzeczenie harcerskie, a pod koniec roku objąłII Kijowską Drużynę Harcerzy, która byław rozsypce i przekształcił ją w Drużynę Szta-bową Naczelnika Harcerstwa. W styczniu1917 r. został przybocznym NaczelnikaHarcerstwa na Rusi i w Rosji StanisławaSedlaczka i został powołany w skład Na-czelnictwa, zostając członkiem SztabuSkautowego. Gdy po rewolucji marcowej1917 r. harcerstwo wyszło z podziemia,uczestniczył w kursie instruktorskim w KińGrust pod Kijowem i został mianowany in-struktorem. W tymże roku wraz z Tade-uszem Sopoćko wydał podręcznik technikharcerskich Książeczka harcerza, wznowio-ny w 1921 r., bardzo popularny w dwudzie-stoleciu międzywojennym. Z okresu pracyw Naczelnictwie Harcerstwa na Rusi i w Ro-sji wywodziła się jego przyjaźń z S. Se-dlaczkiem, Władysławem Nekraszem, Sta-nisławem i Olgierdem Grzymałowskimi,Robertem Daszkiewiczem oraz bliska zna-jomość z Eugeniuszem Piaseckim, AlojzymPawełkiem i wieloma innymi.

W lipcu 1917 r. zgłosił się ochotniczo doI Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbór--Muśnickiego w Mińsku Białoruskim. Naokres września i października tegoż rokuzostał odkomenderowany na kurs podcho-rążych do rosyjskiej Mikołajewskiej Szko-ły Artylerii w Kijowie. Tam szybko wszedłw skład kierownictwa konspiracyjnej Cen-trali Junkrów Polskich i zajął się werbowa-niem Polaków do Polskiej Armii oraz zostałczłonkiem Ligi Wojennej Walki Czynnej. Popowrocie do II Korpusu brał udział w wal-kach. Podczas kilkumiesięcznego urlopuz wojska w grudniu 1917 r. uczestniczyłw III Zjeździe Instruktorskim w Rosji, po-wrócił też do pracy w Naczelnictwie i pro-wadzenia swej drużyny. W 1917 r. został Sze-fem Sztabu Skautowego. Wiosną 1918 r.zorganizował harcerski wywiad dla II Kor-pusu gen. Józefa Hallera. Po rozbrojeniuKorpusu na wiosnę 1918 r. wraz z kolegamiprzewiózł do Kijowa kilka skrzyń materia-łów wybuchowych dla POW, które późniejposłużyły do wysadzenia mostów podczasofensywy niemieckiej.

W czerwcu 1918 r. był członkiem kierow-nictwa kursu Instruktorskiego Naczelnic-twa pod Kijowem. W październiku 1918 r.wraz z S. Sedlaczkiem, A. Pawełkiem orazT. Sopoćką został wysłany jako delegat Na-czelnictwa Harcerskiego na Rusi i w Rosjina Zjednoczeniowy Zjazd do Lublina, z tru-dem przedostając się przez Lwów, gdzie za-czynały się walki ukraińsko-polskie. 11 XI1918 r., w chwili rozbrajania Niemców, za-meldował się polskim władzom wojskowymw Warszawie i 14 listopada podjął się wy-prawy z powrotem do Kijowa z rozkazamidla POW. Po drodze – aresztowany przezUkraińców Petlury i przeznaczony na roz-strzelanie – zbiegł dzięki pomocy kolejarzaPolaka i został przez kolejarzy przemyconydo Kijowa.

W grudniu 1918 r. został zastępcą, a na-stępnie w związku z wyjazdem S. Sedlacz-ka do Polski w styczniu 1919 r. – p.o. Na-czelnika Harcerstwa na Rusi i w Rosji. Odpoczątku 1919 r. redagował czasopismo

84

GLASS HENRYK

„Harce”. Na wiosnę 1919 r. zdał egzamindyplomowy na kijowskiej uczelni.

Wiosną 1919 r. bolszewicy zajęli Kijów;w maju i czerwcu nasiliły się aresztowaniaPolaków. Ostrzeżony, że ma być aresztowa-ny i rozstrzelany, uciekł do Homla w prze-braniu bolszewickiego żołnierza. W Łuniń-cu przeszedł przez linię frontu i dotarł doWarszawy. W lipcu 1919 r. przydzielono godo Biura Wywiadowczego II Oddziału Szta-bu Generalnego WP w stopniu podchorąże-go, został delegatem ZHP do II Oddziałui kierownikiem Wydz. Wschodniego w Głów-nej Kwaterze ZHP; kierował działalnościąwywiadowczą 17 ośrodków harcerzy naUkrainie. W sierpniu tegoż roku powołanogo w skład NRH, której członkiem był do1932 r.

W październiku 1919 r. podjął się prze-wiezienia rozkazów i pieniędzy dla POWw Kijowie i Odessie. Wyjechał 7 listopadai przez Rumunię oraz Odessę dotarł doKijowa po miesiącu, gdy miasto było w rę-kach wojsk Denikina. Opuścił natomiastKijów 13 grudnia, gdy był on szturmowa-ny przez bolszewików. Droga powrotna tąsamą trasą, z licznymi przygodami, trwa-ła prawie dwa miesiące. Po powrocie doWarszawy prosił o wysłanie na front, leczpozostawiono go w wywiadzie. W lecie1920 r. kierował harcerską grupą wywia-dowczo-dywersyjną działającą na tyłacharmii bolszewickiej. W działalności kon-spiracyjnej nosił pseud. Stanisław Szarym.W październiku 1920 r. został zdemobili-zowany dla kontynuowania studiów wy-ższych. Swoje wspomnienia z l. 1915–1919opisał w książce Na szlaku Chudego Wilka(wznowionej w Londynie pt. Młodzi walczą,a przez ZHR wydanej w 1998). W l. 1921–1923 wspólnie z S. Sedlaczkiem oraz W. Ni-klewiczem prowadził wydawnictwo „Książ-nica Harcerska i Kultury Fizycznej”, któreopublikowało 15 książek harcerskich.

15 XII 1920 r. otrzymał stopień podharc-mistrza. Przez trzy kadencje (1921–1924)był Naczelnikiem Głównej Kwatery Męskiej.Równocześnie ukończył ekonomię w Wyż-

szej Szkole Handlowej w Warszawie orazPaństw. Kurs Wych. Fiz.

Kilkakrotnie reprezentował harcerstwona międzyn. spotkaniach skautowych,gdzie poznał twórcę skautingu gen. Rober-ta Baden-Powella. W 1922 r. brał udziałw Międzyn. Konferencji Skautowej w Pa-ryżu i w kursie instruktorskim w GilwellPark (Anglia), w 1924 r. w II Jamboreew Danii i w III Międzyn. Kongresie Skau-towym w Kopenhadze, gdzie wygłosił refe-rat o wych. fiz. w drużynach skautowych,a w sierpniu 1926 r. w IV Międzyn. Konfe-rencji Skautowej w Kandersteg w Szwajca-rii. W 1923 r. zorganizował I Wyższy KursInstruktorski w Piwnicznej. 6 II 1924 r. zo-stał mianowany harcmistrzem. W tym cza-sie otrzymał też stopień harcerza Rzeczpo-spolitej.

W l. 1921–1924 miał duży udział w umac-nianiu struktur organizacyjnych harcerstwapo świeżo zakończonej wojnie, kształceniukadr instruktorskich oraz kształtowaniuideologii i myśli harcerskiej. W harcerstwiewidział wielki odrodzeńczy ruch społecznyoparty na zasadach chrześcijańskich i naro-dowych. Jako podręcznik wychowania har-cerskiego wydał w 1923 r. książkę Gawędyz drużynowym, wznowioną w Londynie(1966) oraz przez ZHR (1998), a w 1924 r.książkę Harcerstwo jako czynnik odrodze-nia narodowego. Zwracał uwagę na to, bynie zawężać harcerstwa do zajęć praktycz-nych, podkreślał wagę pracy wychowaw-czej. Wprowadził do harcerstwa wiele formwych. fiz. Dążył do tworzenia drużyn wiej-skich i rzemieślniczo-robotniczych. Głosił,że na pierwszym miejscu musi być jakość,a nie liczba harcerzy. Gdy w 1923 r. Prze-wodniczący ZHP gen. Józef Haller objąłprzewodnictwo partii Chrześcijańska Demo-kracja, wraz z S. Sedlaczkiem przekonał go,że nie można łączyć naczelnych funkcji har-cerskich i politycznych, gdyż harcerstwomusi być apartyjne. Należał do grupy in-struktorów związanych z S. Sedlaczkiem.Podkreślając swą apolityczność, podobniejak Sedlaczek, mimo poglądów narodowych

85

GLASS HENRYK

i katolickich nigdy nie wstąpił do partii po-litycznej – jednak przez swych przeciwnikówbywał nazywany endekiem. Był atakowanyprzez instruktorów piłsudczyków, od któ-rych różnił się zdaniem na temat prioryte-tów w wychowaniu. W harcerstwie cieszyłsię dużym autorytetem. Znany był z rze-telności, słowności, punktualności, obo-wiązkowości, spostrzegawczości, dużegopoczucia humoru, daru błyskawicznej, cię-tej riposty i dowcipnych wierszyków sy-tuacyjnych. W końcu kwietnia 1924 r. objąłWydz. Wych. Fiz. Głównej Kwatery Męskiej.Po zmianie systemu stopni instruktorskichw 1927 r. otrzymał stopień harcmistrzaRzeczypospolitej. W 1925 r. uzyskał sto-pień podporucznika artylerii, a w 1937 r.– porucznika.

Obserwacje zebrane podczas rewolucjipaździernikowej i okresu władzy bolsze-wików w Kijowie skłoniły Glassa i Sedlacz-ka do utworzenia i prowadzenia społeczniew l. 1925–1939 ośrodka dokumentacji i stu-diów – Centralnego Biura PorozumieniaAntykomunistycznego (CBPA) oraz reda-gowania miesięczników „Walka z bolszewi-zmem” (1927–1931) i „Prawda o komunizmie”(1937–1939), a także do opublikowania naten temat kilku książek. Przy badaniu me-tod działalności komunistycznej współpra-cował m.in. z ks. Stefanem Wyszyńskim.Trzon pracowników społecznych CBPA sta-nowili instruktorzy harcerscy: RomanBniński, Władysław Sołtan, Baltazar Pod-horski, Witold Sawicki, Mirosław Sawicki,Olgierd Grzymałowski, Stanisław Mała-chowski, Tadeusz Maresz, Władysław Ne-krasz, Piotr Olewiński, Tadeusz Uhma,Klemens Jędrzejewski, Tadeusz Sopoćko,Bronisław Jung, Janusz Wierusz-Kowalski,Jan Grabowski, Mieczysław Chmielewski,Kazimierz Nowak-Czepczyński i BohdanWęgler. Był delegatem na tajnych kongre-sach Entente Internationale Anticommu-nistic w Genewie. Za działalność antyko-munistyczną władze sowieckie wydały naniego wyrok śmierci. W 1929 r. otrzymałpaczkę z ładunkiem, który miał wybuch-

nąć przy jej otwarciu. Ponieważ pakunekwydał mu się podejrzany, przekazał gokontrwywiadowi, który potwierdził jego za-wartość i przeznaczenie.

W l. 1924–1944 był pracownikiem, a póź-niej kierownikiem technicznym firmy Tow.Przemysłowo-Handlowe swego ojca w War-szawie, zaopatrującej cukrownie w sprzęttechniczny. Jego hobby były filatelistykaoraz turystyka. Niedziele często spędzał nawyprawach kajakowych na Wiśle. Większy-mi wyprawami były spływy Pilicą, Wisłą,Dunajcem, Czarną Hańczą i po jeziorach au-gustowskich. Chętnie wędrował po górach,w szczególności po Beskidzie Sądeckim.

W l. 1930–1939 był w opozycji wobecwładz harcerskich. Protestował przeciwupolitycznieniu władz harcerskich i ścisłe-mu podporządkowaniu ZHP władzom pań-stwowym. Gdy w lutym 1931 r. Przewod-niczącym ZHP został działacz sanacyjnyMichał Grażyński – złożył protest, że dzia-łacz polityczny nie powinien kierować har-cerstwem. Sąd harcerski zawiesił wówczasGlassa na rok w prawach instruktorskich;spór ten sygnalizował wzrastające zróżni-cowanie między poglądami instruktorówsanacyjnych i narodowych. Swe poglądy natemat harcerstwa prezentował na łamach„Młodzieży”, „Harcerza”, „Harcmistrza”,„Strażnicy Harcerskiej”, „Kuriera War-szawskiego” i „Rzeczypospolitej”.

1 IX 1939 r. nie został zmobilizowany.5 września wyjechał z Warszawy samocho-dem Głównej Kwatery Harcerzy (GKH)i dotarł do Lublina. Tam powierzono mudowództwo 20-osobowego oddziału rozbit-ków z 14. pułku artylerii lekkiej z rozkazemdoprowadzenia go do Kamionki Strumiło-wej na północny wschód od Lwowa. Z włas-nych funduszów oddział żywił i leczył. Do-prowadził go na miejsce, a gdy 17 wrześniadowiedział się, że armia sowiecka wkroczy-ła na teren Polski, rozwiązał. W KamionceStrumiłowej dostał się do niewoli niemiec-kiej. Wieziony pociągiem towarowym doobozu jenieckiego – wyskoczył z wagonuw pobliżu stacji Biadoliny pod Tarnowem.

86

GLASS HENRYK

U wiejskiego gospodarza wymienił mundurna cywilne ubranie.

1 XI 1939 r. dotarł do Warszawy i zamel-dował się do wojskowej pracy konspiracyj-nej w II Oddziale SZP-ZWZ. Nawiązał teżkontakt z instruktorami narodowego odła-mu harcerstwa: W. Sawickim, S. Sedlacz-kiem i innymi, tworząc następnie Harcer-stwo Polskie (HP) i wchodząc w skład RadyNaczelnej tej organizacji. W porozumieniuz II Oddziałem Komendy Głównej (KG)SZP (ppłk. Wacławem Berką i mjr. Henry-kiem Krajewskim), za zgodą płk. StefanaGrota-Roweckiego w 1939 r. odtworzyłCBPA jako komórkę działającą na rzeczII Oddziału, lecz nie wykazywaną w jegostrukturze, choć wszyscy członkowie kon-spiracyjnego CBPA zostali uznani za człon-ków SZP (później ZWZ-AK). Wraz z B. Pod-horskim w końcu 1939 r. włamał się doprzedwojennego biura CBPA (zaplombowa-nego przez Niemców) i wyniósł najcenniej-sze dokumenty. Utworzona komórka no-siła różne kryptonimy: „W”, „Wytwórnia”,„Pracownia”, „Fabryka”, „Blok”, „Biuro”,„Sklep”, Grupa A, Wywiad W. Liczba człon-ków „W” wynosiła w l. 1940–1941 ok. 40––60 osób, a w 1944 r. – 120 osób, zaś oddziałochrony „W” składał się w 1944 r. z 41 osób.W marcu 1941 r. „W” rozpoczęła współpra-cę z Delegaturą Rządu. Wydawała „Spra-wozdania miesięczne W” (później „SerwisA”, „Agencja A”, nakładem NSZ). Zajmo-wała się antykomunistycznym wywiadempolitycznym, szczególnie z punktu widze-nia działalności propagandowej.

Ze względów konspiracyjnych Glass uży-wał fałszywych dokumentów na nazwiskoMieczysław Kurkowski, później StanisławJankowski, używał też pseudonimów, m.in.Mieczysław Wolski i kpt. Martel.

W grudniu 1939 r. został zatrzymanyprzez gestapo i przesłuchany w al. Szucha.Odmówił współpracy z Niemcami na odcin-ku antykomunistycznym oraz zostaniavolksdeutschem (ze względu na nazwisko).Został wypuszczony – jako chwilowo nie-groźny dla Niemców, z uwagi na swoją

przedwojenną antykomunistyczną działal-ność.

W zimie 1939/1940 powrócił do pracy za-wodowej w firmie Tow. Przemysłowo-Han-dlowe Karol Glass i S-ka, mieszczącej sięprzy ul. Żurawiej, zajmującej się zaopatrze-niem cukrowni i fabryk w części zamien-ne. Był tam dyrektorem technicznym. Pra-ca dawała mu podstawę utrzymania dlasiebie i rodziny, później otrzymywał teżwynagrodzenie z AK. Dwukrotnie, gdywychodził z biura, PPR podejmowała nie-udane próby zamachu na jego życie.

W 1943 r. zainicjował powstanie Społecz-nego Komitetu Antykomunistycznego orazprzyczynił się do utworzenia w BIP KG AKPodwydziału K (nazywanego „Antyk”), któ-rego kierownictwo objął Tadeusz Żenczy-kowski. W lutym 1944 r. H. Glass zostałdelegowany przez władze HP do rozmówz emisariuszem Rządu Londyńskiego Ta-deuszem Chciukiem, pseud. Celt w spra-wie zjednoczenia harcerstwa (HP i SzarychSzeregów). Gdy NSZ uznały hm. Aleksan-dra Kamińskiego za lewicowca i wydały naniego wyrok, Glass zaprotestował przeciwtemu i wpłynął na to, że wyrok odwołano.

W Delegaturze Rządu wszedł do zespo-łu spraw wewnętrznych opracowującegoprojekt (na okres powojenny w Polsce)ustawy o mniejszościach narodowych, ma-jącej zapewnić większe prawa tym, którzyczują się Polakami, a mniejsze czującym sięrezydentami w Polsce.

Przed Powstaniem Warszawskim częśćarchiwum „W” została zakopana w szkla-nych słojach w ogródku obok domu B. Wę-glera przy ul. Bajońskiej 6 na Saskiej Kępie(została ona w l. 1956–1957 przejęta przezkomunistów przy okazji kopania funda-mentów pod budynek mieszkalny przy ul.Finlandzkiej 2). W powstaniu Glass wal-czył jako oficer II Oddziału KG AK, koordy-nując działalność wywiadowczą członkówoddziału osłonowego „W”, którzy zostalipiątkami przydzieleni do batalionów „Zoś-ka” i „Gustaw”. Zajmowali się oni m.in. ob-serwacją grup komunistycznych; wykryli

87

GLASS HENRYK

np. opuszczenie (i wycofanie się kanałamina Żoliborz) przez żołnierzy Armii Ludo-wej powierzonego im odcinka walki z Niem-cami na Starówce i zaalarmowali batalion„Zośka”. W ostatnim dniu walk na Starów-ce Glass, chory na zapalenie płuc, ewaku-ował się kanałami z pl. Krasińskich na ul.Warecką. Wkrótce zachorował ponadto nadezynterię. W ostatnich dniach września1944 r. został awansowany do stopnia kapi-tana. Po Powstaniu Warszawskim wydostałsię z obozu w Ursusie z ludnością cywilną,po uzgodnieniu tego z II Oddziałem i De-legaturą Rządu. Wywieziony do Miechowa,na krótko zamieszkał w majątku Uniejów.Następnie wyjechał do Krakowa. Podczasniemieckiej rewizji w całym domu przezszczególny zbieg okoliczności uniknąłaresztowania. Po tym wydarzeniu wyjechałna 6 tygodni pod Kraków do Książniczek,dworku hm. RP Tadeusza Strumiłły.

Po nawiązaniu kontaktu z AK i Delega-turą Rządu w grudniu 1944 r. wznowił dzia-łalność grupy „W”, wydając m.in. biuletyn„Polska Informacja Antykomunistyczna”(nr 1 ukazał się w styczniu 1945). Po wej-ściu wojsk sowieckich do Krakowa 19 I1945 r. przeniósł kierownictwo „W” podKraków do T. Strumiłły, nawiązując kon-takt z „NIE” (z płk. „Radosławem” i gen.„Niedźwiadkiem”). Nie przyjął propozycjiwyjazdu wraz z 16 przedstawicielami Ko-mendy Głównej AK i Delegatury Rządu doMoskwy jako ekspert, uważając, że byłbyto wyjazd po śmierć. Po aresztowaniuczłonków „grupy 16” (którzy mieli potemznany proces w Moskwie) zerwał kontaktz organizacjami w kraju i przesyłał raportybezpośrednio do Dowództwa NaczelnegoWodza w Londynie. Prezydium „W” uchwa-liło delegowanie go do Londynu dla nawią-zania łączności z PSZ oraz wyjaśnienia, czydalsza praca „W” jest potrzebna. Był po-szukiwany przez NKWD i UB, lecz uniknąłaresztowania. Latem 1945 r. wyjechał doJeleniej Góry, stamtąd przedostał się przezzieloną granicę do Pragi. Jako instruktorharcerski znany w międzyn. ruchu skauto-

wym oraz organizator działalności antyko-munistycznej w wyjeździe na zachód uzy-skał pomoc ambasady brytyjskiej w Pradze.Angielski samolot zabrał go nielegalnie dobrytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec,skąd został również samolotem przewiezio-ny do Anglii. Żona z najmłodszą córką przy-jechała tam do niego w 1947 r., starsze dzie-ci pozostały w Warszawie u dziadków.

W Anglii używał nazwiska StanisławJankowski. W l. 1946–1948 prowadził ba-dania komunizmu dla Sociological Center(Study Group of Centemporary Affairs)oraz do 1956 r. dla polskiego zespołu ba-dań antykomunistycznych Inst. PolskiejAkcji Katolickiej, publikując szereg arty-kułów (najczęściej pod pseud. A. A. Rock,A.A.R., Stanisław Przybysz, S.P., CzesławMaresz, S. Robert, Student of Politics, Osa,Eshajota) po polsku w „Przeglądzie Pol-skim”, „Gazecie Niedzielnej”, „DziennikuPolskim i Dzienniku Żołnierza”, „TygodniuPolskim”, „Narodowcu”, „Orle Białym”,„Skaucie”, „Ognisku”, „Młodym Lesie”(Buenos Aires), „Głosie Polskim” (Toron-to), „Związkowcu” (Toronto), „TygodnikuPolskim” (Melbourne), „Pamiętniku Kijow-skim” i w jęz. obcych w „DocumentationMensuelle”, „Freedom First”, „East andWest”, „Die Rote Flut”, „Estudios Sobre ElCommunismo”. W l. 1948–1957 pracowałw Polskim Komitecie Oświaty, prowadzącw 1948 r. w Kelvedon obóz dla zdemobili-zowanych Polaków, a w l. 1949–1958 byłkierownikiem oświaty w hostelu Stoverdla 800 Polaków z Afryki, kierował przygo-towaniem zawodowym dorosłych i kształce-niem dzieci i młodzieży. W tym okresieamatorsko zajmował się rzeźbą w drew-nie. W 1952 r. został zweryfikowany w stop-niu majora i zdemobilizowany. Od 1954 r.do 1957 r. reprezentował amerykańską or-ganizację charytatywną Foster Parent’sPlan na hrabstwo Devonshire. Od 1957 r.przebywał w Londynie, gdzie był członkiemKoła Byłych Żołnierzy AK.

W 1959 r. uzyskał dyplom w LondonSchool of Foreign Trade oraz w London

88

GLASS HENRYK

Chamber of Commerce i podjął pracę zawo-dową. Przez kilka lat pracował jako ekspertod uzdrawiania ekonomicznego firm, m.in.polskiego wydawnictwa „Veritas”, firmysprzedaży maszyn do pisania i wytwórniwędlin oraz jako księgowy. W l. 1960–1962prowadził własną firmę „Anglopol”– przed-stawicielstwo amerykańskiej wytwórni sma-rów „Tungsten”. W 1966 r. przeszedł naemeryturę. Na Polskim Uniw. na Obczyź-nie w Londynie w 1959 r. uzyskał stopieńmagistra nauk politycznych, a w 1980 r. dok-torat nauk politycznych za pracę pt. Meto-dy ekspansji komunizmu. Należał do Związ-ku Pisarzy Polskich na Obczyźnie.

W 1945 r. nawiązał kontakt z ZHPpgK.Przez wiele lat pomagał drużynom harcer-skim w hostelu Stover. W 1951 r. w Londy-nie M. Grażyński pojednał się z Glassem,uznał jego argumenty z 1931 r. o niełącze-niu stanowisk w harcerstwie oraz organiza-cjach politycznych i ustąpił ze stanowiskaPrzewodniczącego ZHPpgK. W l. 1964–1967H. Glass był członkiem Komisji RewizyjnejZHPpgK, a od 1967 do 1976 r. – wchodziłw skład GKH ZHPpgK. Był współorganiza-torem Koła Harcerzy i Harcerek z l. 1910––1945 i w 1961 r. utworzył przy nim Har-cerską Kom. Hist., uznaną następnie przezNaczelnictwo ZHPpgK za Kom. Hist. Na-czelnictwa ZHPpgK. Przewodniczył jej od1961 do 1976 r., a uczestniczył w jej pracachdo 1980 r. Owocem pracy Komisji były ze-szyty i tom Historia harcerstwa. W 1973 r.wydał podręcznik harcerski Życie radosne,a w 1979 r. W pracy i walce – 16 życiorysówwybitnych Polaków XX w. Był autorem34 książek, w tym trzynastu harcerskich,dwudziestu o komunizmie i jednej historycz-nej.

Zmarł 14 I 1984 r. w Londynie. Zostałpochowany na cmentarzu Gunnersbury.Prochy jego i żony złożono w 2006 r. w gro-bie rodzinnym na cmentarzu Powązkow-skim w Warszawie.

Otrzymał następujące odznaczenia:Krzyż Srebrny Virtuti Militari, Krzyż Ka-walerski Orderu Polonia Restituta, Krzyż

Niepodległości, Złoty Krzyż Zasługi z Mie-czami, Złoty Krzyż Zasługi, Krzyż AK,Medal Interallie 1914–1918 (Francja), Krzyż„Miecze Hallerowskie”, Medal „PolskaSwemu Obrońcy 1918–1921”, czterokrot-nie Medal Wojska, Krzyż Zasługi dla ZHP(ZHP w Kanadzie), Odznakę I PolskiegoKorpusu i Odznakę Wojsk Polskich naWschodzie.

W małżeństwie z Feliksą (Elą) Grabską(1898–1979, córką prof. Stanisława Grab-skiego, przed I wojną światową we Lwo-wie harcerką – „Panterą” z drużyny OlgiDrahonowskiej i sanitariuszką podczasobrony Lwowa w 1918 r. oraz w wojnie1920) miał czworo dzieci: Krystynę (ur.1927, nauczycielkę, zamężną Lewan-dowską), Stanisława (1929–1935), Andrze-ja (ur. 1930, inżyniera lotniczego, harcmi-strza) i Marię (ur. 1937, rzeźbiarkę, zamężnąJaczyńską).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 116; Klimaszewski B.,Nowakowska E., Wyskiel W. Mały słownik pisa-rzy polskich na obczyźnie 1939–1980, W. 1993;Materiały do HSB, „Harc.” 1994, nr 11–12, s. 45;— Błażejewski Z dziejów [na s. 352–353 – bio-gram z błędami]; Ciura G. Pełnić służbę Bogui Polsce. Harcerstwo Polskie („Hufce Polskie”),W. 1998; Glass A. Życiorys Henryka Glassa – Chu-dego Wilka, w: H. Glass, Na szlaku ChudegoWilka, W. 1998; Marszalec J. Działalność infor-macyjna i propagandowa agend Polskiego Pań-stwa Podziemnego w kwestii komunistycznej, w:Działalność informacyjna Polskiego PaństwaPodziemnego, W. 2003; Mazur G. Biuro Infor-macji i Propagandy SZP-ZWZ-AK, W. 1987,s. 141–142; Metrycki J. Szlakiem Chudego Wil-ka, „W kręgu wodzów” 1991, nr 1–4, s. 67–76;Nekrasz W. Harcerze w bojach, W. 1921, s. 98;Paradowski M. Henryka Glassa – walka z komu-nizmem, „Awangarda Narodu” 1994, nr 7 s. 15;— Celt M. Raport z podziemia – 1942, Wr. 1992,s. 90–97, 130, 147; Glass H. Na szlaku Chude-go Wilka, W. 1932, passim; tenże Życie rados-ne, L. 1973; Jankowski S. [właśc. Glass H.] Har-cerstwo na Ukrainie i w Rosji 1912–1920,

89

GLASS HENRYK — GOŁASZEWSKI CZESŁAW

„Harcerski Zeszyt Historyczny” nr 4 (Londyn);— Henryk Glass – Chudy Wilk, „Jaworzniacy”2001, nr 4, s. 8; — AAN: Akta ZHP 148; CAW,Akta Pers. K23XII1933, KN201; — dok. w po-siadaniu autora: Glass H. Materiały do życiory-su, 1976, mps; tenże Szczegółowy przebieg służ-by wojskowej i pracy ideowo-społecznej, 1947,mps; – inf. córek Krystyny i Marii, syna Andrze-ja, Jana Dziewulskiego, Bronisława Junga, ZofiiRymarówny, Mariana Sedlaczka, WładysławaStrumiłły, Bohdana Węglera.

Andrzej Glass

GOŁASZEWSKI Czesław, pseud. Bra-tek, Pater Noster (1902–1984), urzędnik,harcmistrz, komendant Hufca Męskiego(Harcerzy) Radom (1926–1933, 1945–1948)i Hufca Harcerstwa Radom (1956–1961),zastępca komendanta Radomskiej Chorąg-wi Szarych Szeregów „Ul Oficyna W” i „UlRady” (1939–1940).

Urodził się 19 II 1902 r. w Radomiu jakosyn Wacława, malarza pokojowego i Ludwi-ki z Gomułów. Do szkoły elementarnej i śred-niej – popularnej po strajku szkolnym han-dlówki (przekształconej w Gimnazjum im.Tytusa Chałubińskiego) chodził w rodzin-nym mieście. Tam zdał maturę w 1921 r.i dzięki temu uzyskał uprawnienia księgo-wego. Zawodowo pracował kolejno w ban-ku, elektrowni, garbarni, a następnie w Ze-spole Szkół Skórzanych w Radomiu.

Z harcerstwem związał się już w 1915 r.,w II klasie szkoły średniej, wstępując doI Radomskiej Drużyny Harcerzy im. Dioni-zego Czachowskiego. Z drużyną tą był zwią-zany przez cały okres nauki, a także i póź-niej, w tym jako jej drużynowy do 1926 r.Naukę i działalność harcerską przerwał muochotniczy udział w wojnie polsko-sowiec-kiej w 1920 r. Był szeregowym w harcer-skiej kompanii strzeleckiej, w bitwie podHrubieszowem został ranny i do końcawojny pozostawał w szpitalu wojskowym,skąd powrócił do Radomia. Działając na-dal w harcerstwie, w 1925 r. ukończył kurs

instruktorski zorganizowany przez władzeokręgu XI, a 5 VI 1929 r. uzyskał stopieńpodharcmistrza. W l. 1926–1933 pełnił obo-wiązki komendanta Hufca Harcerzy RadomMiasto, równocześnie aktywnie działającw kierownictwie Kręgu Starszoharcerskie-go im. Andrzeja Małkowskiego. W tym okre-sie w hufcu powstała Harcerska Spółdziel-nia Pracy, której był współzałożycielem,Składnica Harcerska i Harcerskie BiuroPodróży. Po przejściu w 1933 r. do KomendyRadomskiej Chorągwi Harcerzy kierowałWydz. Drużyn Miejscowych (1932–1936)i Wydz. Starszego Harcerstwa (1938–1939).

W listopadzie 1939 r. został mianowanyzastępcą komendanta konspiracyjnej Cho-rągwi Radomskiej, funkcje tę pełnił aż doaresztowań w czerwcu 1940 r., kiedy to na-stąpiły duże zmiany w składzie władz Cho-rągwi Radomskiej (później jeszcze przezrok wchodził w skład komendy chorągwi).Kolejne aresztowania w 1941 r. spowodo-wały konieczność odsunięcia się od pracykonspiracyjnej instruktorów dotychczasczynnych w radomskich Szarych Szeregach.Od tego momentu Gołaszewski pod pseud.Bratek działał jedynie w ramach akcji „M”i w wojskowym ruchu oporu jako podpo-rucznik ZWZ-AK. Wykonywał fałszywekenkarty dla potrzeb konspiracji. Po wy-parciu Niemców z Polski stanął na czeleHufca Harcerzy Radom Miasto i pełnił tęfunkcję do 1949 r., doznając kilkakrotnierepresji ze strony UB. W tym okresie cie-szył się ogromną popularnością wśródwychowanków i współpracowników, co wy-rażało się przezwiskiem Pater Noster nada-nym mu przez harcerzy. W grudniu 1947 r.został mianowany harcmistrzem. W okre-sie przerwy w działalności w ZHP w l. 1949––1956 nadal skupiał wokół siebie instruk-torów oraz młodzież harcerską. Po ZjeździeŁódzkim został hufcowym Hufca Harcer-stwa Radom Miasto i wytrwał w tej roli dojesieni 1961 r., kiedy to pozostając w opo-zycji do nasilającego się nurtu upolitycz-nienia harcerstwa i odejścia od tradycyj-nych ideałów zrezygnował z pełnienia

90

GOŁASZEWSKI CZESŁAW — GOŁOGÓRSKI DANIEL

funkcji, dalej jednak utrzymywał kontak-ty z bliskim sobie ideowo ośrodkiem dru-żyn „Starówka” w Radomiu. Był komen-dantem wielu obozów, zimowisk i kursówinstruktorskich.

Zmarł 29 IX 1984 r. w Radomiu i zostałpochowany na miejscowym cmentarzu.

Za pracę w harcerstwie został odznaczo-ny Krzyżem Kawalerskim Orderu Odro-dzenia Polski (1980), Złotym Krzyżem Har-cerskiego Odznaczenia Honorowego „ZaZasługę” (1948), Złotym Krzyżem „Za Za-sługi dla ZHP” (1979) i Krzyżem „Za Za-sługi dla ZHP” (1972). Tuż przed śmierciąw 1984 r. otrzymał tytuł Instruktora Se-niora ZHP. Jego imieniem została nazwa-na jedna z ulic Radomia.

W 1928 r.poślubił Feliksę Chruścicką(ur. 1892). Nie miał dzieci.

— Cmentarz Rzymskokatolicki w Radomiuprzy dawnym trakcie starokrakowskim, obec-nie ul. Limanowskiego, cz. 1, Radom 1997, s. 88;Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 117; — Franecki J.Związek Harcerstwa Polskiego w Radomiu w la-tach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, „Biu-letyn Kwartalny Radomskiego TowarzystwaNaukowego” 1973, z. 3–4, s. 45–69; Mazurkie-wicz M. Jeszcze nie zagasły ogniska, Radom 2001;Seredyński J., Pawlak Z. Zastępy cieni. Opowieśćo walce harcerzy ziemi radomskiej w l. 1939––1945, W. 1982; Szcześniak M. Szkice do dzie-jów harcerzy kieleckich w l. 1945–1950, w:Z dziejów harcerstwa na Kielecczyźnie 1912––1982, red. A. Gembalski, K. 1982, s. 138––179.

Adam Massalski

GOŁOGÓRSKI Daniel Jerzy Michał,pseud. Żbik Czujny (1910–1969), inżynierrolnik, harcmistrz, zastępca komendantaKrakowskiej Chorągwi Harcerzy (1935––1936), współtwórca i prezes HarcerskiegoKlubu Narciarskiego w Krakowie (1936––1939, 1945–1947).

Urodził się w Krakowie 19 VII 1910 r.jako jedyne dziecko Tadeusza Michała(1872–1928, wybitnego naukowca, twórcymaszynoznawstwa rolniczego, profesoraPolit. Lwow. i Wydz. Rolniczego UJ) orazJaniny z Pocałuniów (1888–1968). Stry-jecznym bratem jego ojca był gen. dywizjiEmil Gołogórski (1862–1921, projektanti twórca pancernych fortów Twierdzy Kra-ków, po odzyskaniu niepodległości w 1918 r.pierwszy dowódca Okręgu GeneralnegoKraków, organizator służby saperskiej, bro-ni pancernej i podstaw fortyfikacji WP).Dzieje rodziny Gołogórskich herbu Dębnosięgają XIV w. Jej protoplastą był Mikołajz Gołogór, szambelan lwowski, który zazasługi dostał w 1389 r. od króla Władysła-wa Jagiełły majątki Wicin i Ciemierzyce.

Początkowo uczył się w domu. W l. 1920––1922 uczęszczał do VIII Gimnazjum im.Augusta Witkowskiego w Krakowie przy ul.Studenckiej. Następnie wyjechał z rodzica-mi do Lwowa, gdzie uczęszczał do I Państw.Gimnazjum im. M. Kopernika. Późniejuczył się w IX Gimnazjum im. Józefa Hoe-ne-Wrońskiego w Krakowie. W l. 1925––1929 kontynuował naukę w VIII Państw.Gimnazjum im. A. Witkowskiego w Krako-wie. Egzamin dojrzałości złożył w 1929 r.W l. 1929–1935 studiował na Wydz. Rolni-czym UJ, uzyskując dyplom na podstawiepracy Analizy mechaniczne kilkunastu glebw woj. krakowskim.

W listopadzie 1921 r. wstąpił do działa-jącej w gimnazjum IX Krakowskiej Druży-ny Harcerzy (KDH) im. Dionizego Czachow-skiego. Po wyjeździe do Lwowa w 1923 r. byłplutonowym I Drużyny Wilcząt im. T. Ko-ściuszki w Dublanach. W kwietniu tegożroku złożył przyrzeczenie harcerskie na ręceStanisława Sedlaczka. Od 2 do 24 XI 1924 r.należał do XVI Lwowskiej Drużyny Harce-rzy. Na początku 1925 r. wrócił do IX KDH,należąc do „Żbiczej Gromady”, składającejsię z zastępu „Żbików” i zastępowych pozo-stałych zastępów. W lipcu 1926 r. wziął udziałw obozie drużyny w Łopusznej k. NowegoTargu, w r. 1926/1927 zorganizował zastęp

91

GOŁOGÓRSKI DANIEL

„Orłów” i został jego zastępowym, w marcu1927 r. otrzymał miano Żbik Czujny. W majutegoż roku w stopniu wywiadowcy objąłfunkcję przybocznego IX KDH. W lipcu1928 r. wziął udział w obozie stałymw Boryszkowcach k. Okopów Świętej Trój-cy. We wrześniu tegoż roku otrzymał sto-pień harcerza orlego. W czasie następnychwakacji w lipcu był oboźnym na obozie sta-łym w Porzeczu k. Druskiennik, a w sierp-niu uczestniczył w kursie przybocznychw Podczerwonem k. Czarnego Dunajcaoraz w obozie wędrownym tegoż kursu poCzeskiej Orawie, Liptowie i Wysokich Ta-trach. Był w tym czasie redaktorem gazetki„Zupa obozowa”. Od września 1929 r. opróczpełnienia funkcji przybocznego prowadziłzastęp, a okresowo także gromadę wilczęcą.W czerwcu 1930 r. objął funkcję drużyno-wego IX KDH. W następnym miesiącu byłoboźnym i inwentarzowym na obozie dru-żyny w Waksmundzie k. Nowego Targu,a w sierpniu uczestniczył w kursie instruk-torskim w Łopacie Polskiej k. Żegiestowa.Przeprowadził reorganizację drużyny, dzie-ląc ją na trzy gromady wg wieku członków.Na przełomie 1930/1931 r. zorganizowałpierwszy obóz zimowy IX KDH w Bukowi-nie, był to również jeden z pierwszych obo-zów zimowych w Krakowskiej ChorągwiHarcerzy. W 1931 r. otrzymał stopień har-cerza Rzeczypospolitej. W czerwcu tegożroku wraz z harcerzami IX KDH wziął udziałz reprezentacją chorągwi w Zlocie Harcerzyz okazji Ogólnopolskiego Święta Przysp.Wojsk. i Wych. Fiz. w Spale. W lipcu prowa-dził obóz w Sromowcach Wyżnych. We wrze-śniu tegoż roku został zwolniony z funkcjidrużynowego, a w październiku – miano-wany kierownikiem Ref. Zuchowego Wydz.Organizacyjnego Komendy KrakowskiejChorągwi Harcerzy. 21 IX 1931 r. uzyskałstopień podharcmistrza.

Zimą 1931/1932 r. prowadził obóz narciar-ski IX KDH w Milówce k. Zwardonia. W lip-cu 1932 r. ukończył kurs zuchowy w ośrod-ku na Buczu, w sierpniu 1932 r. kierowałkursem wodzów gromad zuchowych w Gór-

kach Wielkich k. Skoczowa, a w paździer-niku tegoż roku podobnym kursem dlaKrakowa i Podgórza. W sierpniu 1933 r.uczestniczył w IV Jamboree w Gödöllő.Jesienią tegoż roku objął dodatkowo funk-cję wodza Gromady „Wawelskich Zuchów”działającej przy IX KDH. W następnym rokuNaczelnictwo ZHP rozkazem L. 10 z dnia22 IX 1934 r. mianowało go harcmistrzem.W lutym 1935 r. z powodu podjęcia pracynaukowej odszedł z funkcji kierownikaWydz. Zuchów Komendy Chorągwi Harce-rzy, pozostawiając po sobie znaczny doro-bek w postaci licznych gromad i przeszko-lonych instruktorów zuchowych i okrzepłejjuż struktury ruchu zuchowego w hufcach;później współpracował z wydziałem. Jakoczołowy instruktor zuchowy należał doKręgu Rady „Paka Nierodzimska”.

W czasie Jubileuszowego Zlotu Harcer-stwa Polskiego w Spale (1935) pełnił funk-cję komisarza zagranicznego podobozu II,obejmującego reprezentacje Krakowskiejoraz Kieleckiej Chorągwi Harcerzy. Jesie-nią 1935 r. został mianowany drużynowymDrużyny Starszoharcerskiej „Żbicza Gro-mada”, a w sierpniu następnego roku byłkomendantem obozu wędrownego tej dru-żyny. W listopadzie 1935 r. objął dwie funk-cje: I zastępcy komendanta chorągwi i kie-rownika Wydz. Przysp. Wojsk. i Wych. Fiz.Komendy Krakowskiej Chorągwi Harcerzy.

Włączył się do powstającego w tym cza-sie w harcerstwie ruchu sportowego, zosta-jąc kapitanem sportowym HarcerskiegoKlubu Narciarskiego (HKN) w Krakowie.W marcu 1936 r. był komisarzem i człon-kiem kolegium sędziów podczas rozgrywa-nych w Zakopanem zawodów w kombina-cji alpejskiej z udziałem HKN ChorągwiKrakowskiej i Chorągwi Śląskiej. W paź-dzierniku 1936 r. został prezesem HKN, po-zostając nadal kierownikiem sportowymklubu. HKN pod jego kierownictwem na-leżał do najlepszych w ZHP, uczestniczyłw zawodach, organizował kursy narciarskiei propagował w różnych formach narciar-stwo zjazdowe oraz turystykę narciarską.

92

GOŁOGÓRSKI DANIEL

W związku z podjęciem pracy zawodo-wej na Śląsku zrezygnował z pełnionychfunkcji, a z dniem 10 XII 1938 r. został zwol-niony z ZHP na własną prośbę z cofnięciemstopnia instruktorskiego (była to normalnaw takim przypadku procedura). W 1934 r.,jeszcze w czasie studiów na Wydz. Rolni-czym UJ, podjął pracę w charakterze młod-szego asystenta w Zakładzie Maszyno-znawstwa Rolniczego UJ, gdzie pracowałdo września 1936 r. Przez następne dwalata pracował w Śląskiej Izbie Rolniczejw Katowicach. W tym czasie (1938) odbyłzagraniczną podróż naukową. W l. 1938––1939 pracował w Dyrekcji Lasów Państw.w Cieszynie; w chwili wybuchu wojny zo-stał wraz z innymi pracownikami ewaku-owany na wschód. Podczas wojny prowa-dził prywatną działalność gospodarczą.W 1942 r. wstąpił do Stronnictwa Demo-kratycznego (SD), brak jednak informacjio tym, co w nim robił w czasie okupacji.

Po II wojnie światowej do 1948 r. konty-nuował działalność gospodarczą, m.in. jakowspółwłaściciel firmy „Eska”, zajmującej sięobrotem narzędziami rolniczymi, artykuła-mi gospodarczymi i wyrobami bakelitowy-mi. Pełnił społecznie funkcję członka Za-rządu Związku Eksporterów i Importeróww Krakowie. Od 1948 r. organizował w Kra-kowskiem przemysł wikliniarski i trzciniar-ski. Pracował w Zespole Krakowskich Za-kładów Wikliniarskich podległych CentraliPrzemysłu Ludowego i Artystycznego, od1952 r. na stanowisku dyrektora Krakow-skich Zakładów Wikliniarskich. W 1958 r.ciężko zachorował i przeszedł na rentę in-walidzką. W l. 1966–1969 pracował dodat-kowo na Wydz. Rolniczym i Wydz. LeśnymWyższej Szkoły Rolniczej w Krakowie.

Po II wojnie światowej wrócił do służbyinstruktorskiej, był jednym z tych, którzyna przełomie stycznia i lutego 1945 r.przystąpili do organizacji harcerstwa na te-renie Krakowa. W marcu 1945 r. został mia-nowany kierownikiem Wydz. Rolnego Kra-kowskiej Chorągwi Harcerzy. Równolegledo działalności w HKN włączył się w re-

aktywowanie Polskiego Związku Narciar-skiego (PZN), w którym na zjeździe dzia-łaczy narciarskich w Krakowie został wy-brany wiceprezesem. Funkcje kierownikaWydz. Rolnego, referenta szkoleniowegoWydz. Zuchów i członka Komendy Kra-kowskiej Chorągwi Harcerzy pełnił do je-sieni 1945 r.

W październiku 1945 r. został wybranyprezesem HKN. Był również delegatemZHP do PZN. Zaproponowano mu takżeobjęcie funkcji referenta sportów zimo-wych w Głównej Kwaterze Harcerzy. Na-pisał w tym czasie wstęp do wydanej przezHKN książki J. Bugajskiego pt. Zimowi-ska. Podobnie jak przed wojną energicz-nie rozwinął działalność HKN, w tym ak-cję obozów i kursów narciarskich. W lutym1946 r. był jednym z organizatorów rozegra-nych w Zakopanem Harcerskich ZawodówNarciarskich o Mistrzostwo ZHP. W majutegoż roku uczestniczył w Krakowie w Kon-gresie Turystycznym, na którym zostałwybrany w skład komisji powołanej doopracowania polskiej ustawy turystycznej,pracującej pod przewodnictwem prof. Wa-lerego Goetla, a w sierpniu wziął udziałw Międzyn. Kongresie Narciarskim weFrancji. Z dniem 13 IX 1946 r. przywróco-no mu stopień harcmistrza.

Był jednym z głównych organizatorówzawodów lekkoatletycznych ZHP w Krako-wie we wrześniu 1946 r. Zimą 1946/1947 r.prowadził zimowisko HKN w Zwardoniu.Był członkiem Komitetu Honorowego i Ko-misji Nagród Mistrzostw Narciarskich ZHPw Szczyrku w lutym 1947 r. Po zakończe-niu kadencji prezesa HKN od październi-ka 1947 r. był członkiem komisji rewizyj-nej klubu, natomiast w kolejnej kadencjiwładz PZN był jego sekretarzem general-nym. Wobec podporządkowywania harcer-stwa ZMP 1 IV 1949 r. został usunięty z ZHPz cofnięciem stopnia instruktorskiego.Wtedy też w związku z reorganizacją spor-tu szkolnego HKN połączył się z Zakłado-wym Klubem Sportowym „Kolejarz”, doktórego wstąpił Gołogórski. W maju 1950 r.

93

GOŁOGÓRSKI DANIEL — GOŁOŃSKI JERZY

w Zakopanem wziął udział w konferencjinormalizacyjnej sprzętu oraz ekwipunkunarciarskiego, w czasie której wygłosił refe-rat pt. Zagadnienie domowego wyrobu nart.W tymże roku opublikował trzy broszuryz serii Popularna Biblioteka Krajoznawczapod red. K. Saysse-Tobiczyka: Rabka.Zima w Gorcach (t. 22), Krynica. SezonZimowy (t. 26) oraz Okolice Krakowa (t. 52).W 1951 r. uczestniczył w organizacji zawo-dów narciarskich w ramach ZimowychMistrzostw Polski Zrzeszeń Sportowychw Zakopanem, a w lutym 1953 r. w przygo-towaniu II Rajdu Narciarskiego, zorgani-zowanego w Wiśle przez Komisję Turysty-ki Narciarskiej Zarządu Głównego PTTK.W 1954 r. otrzymał uprawnienia sędziegoklasy państw. (najwyższej) w narciarstwienadane przez Sekcję Narciarską GłównegoKomitetu Kultury Fizycznej. Po odrodzeniuharcerstwa w 1956 r. wszedł w skład Ko-mitetu Organizacyjnego Harcerskiego Klu-bu Sportowego, jednak nie zweryfikowałsię jako instruktor harcerski i brak jestdanych o jego dalszej działalności w har-cerstwie. Należał nadal do SD, m.in. pełniłfunkcje wiceprzewodniczącego ZarząduOkręgu i Wojew. Komitetu SD. Pracowałspołecznie w strukturach samorządowych.W 1954 r. został radnym DzielnicowejRady Narodowej Kraków Kleparz. MiejskaRada Narodowa powołała go w 1957 r. naczłonka Komisji Kultury i Sztuki.

Zmarł w Krakowie 28 VII 1969 r. Zostałpochowany na cmentarzu Rakowickim.

Otrzymał Złoty Krzyż Zasługi, Medal10-lecia Polski Ludowej (1955), Złotą Od-znakę „Za Pracę Społeczną dla m. Krako-wa”, Srebrny Krzyż Harcerskiego Odzna-czenia Honorowego „Za Zasługę” (1947),Odznakę Jubileuszową PZN (1969), Od-znakę X-lecia Służby Harcerskiej (1932)oraz dyplom Honorowego Instruktora Nar-ciarstwa nadany mu przez PZN (1963).

W 1946 r. zawarł związek małżeńskiz Heleną z Krzyżanowskich, córką Wacła-wa Krzyżanowskiego (1881–1954, wybitne-go architekta, autora wielu gmachów uży-

teczności publicznej w Krakowie). Miałcórkę Elżbietę (ekonomistkę, zamężną Go-łogórską-Firlit).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 117; Wojtycza J.,Skiba J., Wojtycza K. Groby harcerskie w Kra-kowie. Cmentarze Rakowicki, Podgórski i Sal-watorski, Kr. 2005, s. 9; — Gaweł T. Hm. DanielGołogórski, „HR” 1990, s. 26–28; tenże Pokłontym, którzy tworzyli, s. 72; Leonhard Kalenda-rium; Sady R. Kraków i jego dzielnice 1945–2002,Kr. 2003; Sikorski Harcerskie odznaki, s. 130; —Jubileuszowy Zlot Harcerstwa Polskiego w Spa-le. Spała 11–25 lipca 1935 r. Przewodnik po Zlo-cie. Dzienniczek uczestnika, W. [1935], s. 25;Spraw. NRH za r. 1933, [W. 1934]; toż za r. 1934,[W. 1935]; toż za r. 1935, W. [1936]; toż za r. 1936,W. [1937]; toż za r. 1937, W. [1938]; toż za r. 1938,W. 1939; Spraw. ZHP [Zarządu Oddziału w Kr.]za r. 1930, [Kr. 1931]; toż za r. 1931, [Kr. 1932];Spraw. Zarządu Oddziału, Komendy ChorągwiHarcerek i Harcerzy za r. 1932, Kr.1933; toż zar. 1934, Kr. 1935; — Arch. Kom. Hist. Krakow-skiej Komendy Chorągwi ZHP: rozkazy Komen-dy Chorągwi z l. 1922–1939 i l. 1945–1950; roz-kazy Naczelnictwa ZHP 1948–1949; HistorjaIX-tej drużyny harcerskiej im. D. Czachowskiegow Krakowie, [1929]; — dok. po D. Gołogórskimw posiadaniu córki Elżbiety Gołogórskiej-Firlit.

Janusz Wojtycza

GOŁOŃSKI Jerzy Eugeniusz, pseud.Długi (1904–1965), nauczyciel, harcmistrz,hufcowy Hufca Harcerzy w Grudziądzu(1936–1937), kierownik Wydz. Drużyn Ko-mendy Pomorskiej Chorągwi Harcerzy(1938), hufcowy Hufca Szarych Szeregóww Otwocku (1942–1944), hufcowy HufcaHarcerzy w Toruniu (1947–1949), hufco-wy Hufca Toruń Miasto (1957–1958).

Urodził się 13 IX 1904 r. we Włocławkuw rodzinie Karola Gołońskiego. Miał dwóchbraci: Jana i Karola. Jego rodzina częstozmieniała miejsce zamieszkania. W 1913 r.w szkole w Koluszkach wstąpił do gromady

94

GOŁOŃSKI JERZY

wilczków. Po przesiedleniu rodziny (do Orłan. Oką, w głąb Rosji) znalazł się w szkolezorganizowanej przez polską kolonię. Tamteż działała drużyna harcerska, do którejwstąpił i w niej w 1915 r. złożył przyrze-czenie harcerskie. Po wybuchu rewolucjiw Rosji wraz z rodzicami znalazł się naWołyniu, gdzie uczestniczył w tworzeniuharcerstwa wiejskiego.

Po I wojnie światowej uczył się w gimna-zjum w Łodzi, w 1922 r. w Chełmnie, a póż-niej w Seminarium Nauczycielskim w To-runiu. Wszędzie tam działał w harcerstwie.Jako drużynowy Drużyny Harcerzy im.Mikołaja Kopernika w Toruniu prowadziłobóz w Turznie k. Torunia. Po ukończeniuseminarium był nauczycielem w Działdowie,potem pracownikiem Tow. Pomocy Dzie-ciom i Młodzieży Polskiej z Kresów, m.in.w Domu Dziecka w Grudziądzu, a w latachtrzydziestych XX w. z ramienia ZarząduMiejskiego nadzorował sierocińce w Prusz-kowie i w Łodzi. Grudziądzka „CzarnaÓsemka” pod jego komendą uczestniczyław Jubileuszowym Zlocie Harcerstwa Pol-skiego w Spale (1935). W l. 1936–1937 byłhufcowym Hufca Harcerzy w Grudziądzu,a w 1938 r. kierownikiem Wydz. DrużynKomendy Pomorskiej Chorągwi Harcerzy.Kursy instruktorskie, po których otrzymałstopnie: 5 VI 1929 r. – podharcmistrza oraz10 III 1938 r. – harcmistrza, nie tylkorozszerzały umiejętności harcerskie, aleumacniały jego ducha dzięki obcowaniu z ta-kimi ludźmi, jak hm. Aleksander Kamiń-ski. Od 1938 r. był inspektorem społecznymw Pomorskim Urzędzie Wojew. w Toruniu.

Już na początku okupacji został aresz-towany przez Niemców i osadzony w For-cie VII w Toruniu. Szczęśliwie zwolniony– przedostał się do Warszawy. Rozpocząłdziałalność konspiracyjną pod pseud. Długii pracę w internacie RGO dla sierot wojen-nych. W listopadzie 1941 r. internat zostałprzeniesiony do willi „Capri” w Otwockuprzy ul. Lelewela 5; stanowił miejsce schro-nienia dla chłopców żydowskich, którychnastępnie przekazywano do punktów prze-

rzutowych. Gołoński był kierownikiem in-ternatu, a że kadrę również stanowili in-struktorzy harcerscy, internat przypominałwzorowy obóz harcerski; metoda harcer-ska stosowana w wychowaniu zapewniałamłodzieży ciepło i życzliwość, a równocze-śnie wdrażała do karności i posłuszeństwa.W lutym 1942 r. Gołoński został mianowa-ny komendantem „Roju Sosna” i utworzyłw internacie konspiracyjną drużynę har-cerską. Jesienią 1943 r. został mianowanykomendantem środowiska otwockiego Sza-rych Szeregów (krypt. „Proporzec Sosny”),w skład którego weszły: Rój „Zawiszaków”– ok. 200 harcerzy i Rój „BS” (Bojowe Szko-ły) – ok. 60 harcerzy. W styczniu 1944 r.Gołoński jako przedstawiciel Szarych Sze-regów podpisał z delegatami sztabu IV Re-jonu „Fromczyn” AK protokół o współpra-cy, na mocy którego chłopcy w wieku 16––18 lat taktycznie podlegali dowództwuAK (VII Obwód „Obroża” w Otwocku).

31 VII 1944 r. Otwock zajęły wojska so-wieckie. Gołoński ujawnił się w 1945 r.w Piotrkowie. Wkrótce został aresztowanyza działalność w AK. Skazany na więzieniewe Wronkach – został odbity z transportuprzez oddział AK. Zmaltretowany i chory,dzięki pomocy nieznanego kolejarza dotarłdo Sosnowca, gdzie ukrył się u rodziny.

W 1945 r. podjął pracę w KuratoriumOświaty w Toruniu jako wizytator i współ-organizator sierocińców. Równocześnie byłkomendantem Hufca Harcerzy w Toruniu.Dbał o stworzenie znośnych warunków ma-terialnych i naukę młodzieży – szczególnieosieroconej. Młodzież odwzajemniała sięmu serdecznym przywiązaniem, chwalącgo m.in. przed biskupem. Obserwujący tofunkcjonariusze UB uznali go za „kleryka-ła wywierającego zły wpływ na młodzież”.Został usunięty z pracy, a w 1950 r. areszto-wany. Skazany „za usiłowanie obalenia wła-dzy ludowej” przez rok przebywał w więzie-niu w Koronowie. Zachował się przesłanytam list zbiorowy z toruńskiego internatuz życzeniami na Boże Narodzenie i wyraza-mi wdzięczności za stworzenie wychowan-

95

GOŁOŃSKI JERZY — GRENDA KAZIMIERZ

kom namiastki rodzinnego domu. Oto jegofragment: Nic dziwnego, że Ty, Wizytatorze,za swą pracę i podejście ojcowskie otrzyma-łeś od młodzieży rodzinne miano „Wujek”,którym już dla nas zostaniesz na zawsze. Poodsiedzeniu wyroku, inwigilowany przezagentów UB i bezskutecznie namawiany dowspółpracy, nie mógł przez dłuższy czas zna-leźć pracy. W końcu został zatrudnionyw Kolejowych Zakładach Gastronomicz-nych, a w 1957 r. otrzymał etat referentaw Centralnych Piwnicach Win Importowychw Toruniu. Został wybrany na funkcję prze-wodniczącego Rady Zakładowej i uznany zawzorowego pracownika.

Po Zjeździe Łódzkim w grudniu 1956 r.powrócił do pracy harcerskiej. W l. 1957––1958 był hufcowym Hufca Harcerstwa To-ruń Miasto. Jednak podkopane przejściamizdrowie coraz bardziej utrudniało mu pra-cę. Mimo to pełnił jeszcze funkcję komen-danta szczepu przy Państw. Domu Dziecka„Młody Las” w Toruniu. W 1963 r. przeszedłna rentę i częściowo sparaliżowany pozosta-wał pod opieką żony i przyjaciół-harcerzy.Miał zdolności plastyczne i w wolnych chwi-lach chętnie malował, szczególnie pejzaże.

Zmarł 28 VIII 1965 r. i został pochowanyna cmentarzu św. Jerzego w Toruniu. Zo-stał odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasłu-gi (1937).

W 1948 r. zawarł związek małżeński z Ge-nowefą Sapkowską. Nie miał dzieci.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 117; — Borodzik F.Szare Szeregi na terenie IV Rejonu „Tromczyn”,„Gazeta Otwocka”; Chomicz B. Całym życiemsłużył harcerstwu, „Nowości” 2004 z 16 listo-pada, Komorowski J. Ludzie zasłużeni dlaOtwocka, „Gazeta Otwocka”; tenże Roje „Sosny”i „Wierna rzeka” – Rejon Wawer i Otwock, „Ga-zeta Otwocka”; Zakrzewska A. Służba harcmi-strza Gołońskiego, „Nowości” 1991 z 17 kwiet-nia; — Arch. Komendy Hufca ZHP w Toruniu:ankieta pers. i inne dokumenty J. Gołońskiego.

Beata Chomicz

GRENDA Kazimierz, pseud. Granica,Marek, Gruda, Ł-4 (1906–1959), nauczyciel,harcmistrz, wizytator (1943–1944) i szef(1944–1945) Głównej Kwatery SzarychSzeregów.

Urodził się 15 XI 1906 r. w Poznaniu jakosyn Jana, reżysera i scenografa teatrówamatorskich na terenie Wielkopolski orazJoanny z Witkowskich. Wychowywał sięi pobierał nauki w Toruniu, gdzie ukończyłGimnazjum im. M. Kopernika. Tu związałsię z harcerstwem. Po zdaniu matury stu-diował geografię na Uniw. Pozn., gdziew 1939 r. uzyskał dyplom. Był nauczycie-lem w Swarzędzu i Luboniu. Pełnił służbęinstruktorską w Chorągwi Wielkopolskiej.Od grudnia 1936 r. do wybuchu wojny byłhufcowym Hufca Harcerzy Poznań Powiat.10 III 1933 r. otrzymał stopień podharcmi-strza, a 9 I 1937 r. – harcmistrza.

Jako niezdolny do służby wojskowej nieuczestniczył w kampanii wrześniowej1939 r. Jesienią 1939 r. przeniósł się do War-szawy. Tu wstąpił w struktury konspiracyj-nego harcerstwa. Dysponując wiedzą na te-mat przyłączonych do III Rzeszy polskichziem zachodnich i północnych – w okresieokupacji „Kraj Warty” (Reichsgau Warthe-land) i „Kraj Zachodniopruski” (ReichsgauWestpreussen) – w l. 1940–1943 podjął pra-cę w Wydz. Zachodnim Głównej KwaterySzarych Szeregów „Pasieki” pod kierun-kiem hm. Józefa Wizy, pseud. Siwy (przezpewien okres zastępował go na stanowi-sku kierownika tegoż wydziału). Od maja1943 r. był z ramienia „Pasieki” wizytato-rem Chorągwi Radomskiej („Ul Rady”),z którą utrzymywał łączność do końca dzia-łań wojennych. Brał udział w organizowa-niu harcerskiego oddziału partyzanckiegodowodzonego przez hm. por. Jana Serdyń-skiego, pseud. Artur; tenże oddział znalazłsię następnie w strukturach 72. pp AKi uczestniczył w walkach na terenie Okrę-gu Radomsko-Kieleckiego AK. Prawdopo-dobnie w tym czasie Grenda został awan-sowany do stopnia podporucznika. Odczerwca 1944 r. sprawował funkcję wizyta-

96

GRENDA KAZIMIERZ

tora pięciu chorągwi zachodnich, tj. Cho-rągwi Wielkopolskiej („Ul Przemysław”),Chorągwi Łódzkiej („Ul Kominy”), Chorąg-wi Pomorskiej („Ul Lina”), Chorągwi Ślą-skiej („Ul Huta”) i Chorągwi Zagłębiow-skiej („Ul Barbara”). Angażował się takżew tajne nauczanie w okupowanej Warsza-wie. Zapewne już od 1942 r. do wybuchuPowstania Warszawskiego uczył na tajnychkompletach gimnazjalnych zorganizowa-nych przy Szkole Powszechnej nr 16 przyul. Śniadeckich.

1 VIII 1944 r. na kilka godzin przed wy-buchem Powstania Warszawskiego zostałmianowany przez Naczelnika Szarych Sze-regów hm. Stanisława Broniewskiego,pseud. Orsza, Witold szefem II rzutu Głów-nej Kwatery Szarych Szeregów „Pasieki”pod nazwą Główna Kwatera Harcerzy War-szawa Południe. Jego siedzibą stało się pry-watne mieszkanie należące do Konstancjii Stefana Brzezińskich, rodziców phm. Ka-zimierza Brzezińskiego, pseud. Leon, Karaśprzy ul. Wilczej 44. Po 4 sierpnia przeniósłsię na II piętro budynku dawnej Szkoły Han-dlowej przy ul. Wilczej 41. W pierwszychdniach Powstania Warszawskiego zajmowałsię powołaniem na terenie Śródmieścia Po-łudniowego służb pomocniczych, wspierają-cych walki powstańcze, zlokalizowaniemi nawiązaniem łączności pomiędzy rozdzie-lonymi oddziałami poprzez przekazywaniemeldunków za pomocą gońców harcerskich,przygotowywanych jeszcze w okresie oku-pacji w ramach programu „Mafeking”,rozpoznaniem terenu i obiektów zajętychprzez Niemców, zorganizowaniem i inte-gracją znajdujących się w tej części dzielni-cy skupisk harcerzy z najmłodszego pionu –„Zawiszy”, stopniowym organizowaniemnapływających młodocianych ochotnikówz pobliskich ulic oraz organizacją aprowi-zacji i utrzymaniem łączności z grupamiharcerskimi na terenie walczącego miasta,a zwłaszcza z I rzutem „Pasieki” organi-zującej się przy ul. Świętokrzyskiej 28.Wspomniana penetracja okolicznego tere-nu poddała mu myśl skupienia się na pro-

blemie ludności cywilnej zaskoczonej wy-buchem powstania, zaniepokojonej o losbliskich, rozdzielonych rodzin. Istotnymsposobem udzielenia im pomocy okazały sięprzenoszone przez łączników krótkie wia-domości od poszukiwanych. W ten sposóbGrenda zainicjował nieformalnie 2 VIII1944 r. Harcerską Pocztę Polową, którakilka dni później została oficjalnie zaak-ceptowana przez płk. Antoniego Chruście-la, pseud. Monter, co zostało potwierdzo-ne w rozkazie nr 14 z 11 VIII 1944 r. Obokfunkcjonującej przy Głównej KwaterzeSzarych Szeregów poczty harcerskiej w po-rozumieniu z Grendą zorganizowano siećkolportażu prasy powstańczej, w tym pra-sy harcerskiej. On sam stanął jako kierow-nik na czele powołanej 6 VIII 1944 r. WSS,która miała na celu niesienie pomocy lud-ności walczącej Warszawy we współpracyz władzami wojskowymi i organizującymisię stopniowo władzami cywilnymi. Służbątą kierował do 22 VIII 1944 r., podlegającszefowi BIP VI Oddziału Komendy Okrę-gu Warszawskiego.

Po śmierci hm. Edwarda Zürna, pseud.Jacek, Gniewosz 23 VIII 1944 r. Grendazostał mianowany szefem Głównej Kwate-ry Szarych Szeregów. W praktyce miało tomiejsce po przejściu naczelnika i instruk-torów wraz z całym zapleczem I rzutu „Pa-sieki” na stronę południową Śródmieściana początku września 1944 r. Wówczas toGrenda zajął się sprawami ogólnymi orazplanowaniem ponownego przejścia Sza-rych Szeregów do konspiracji, ponieważuważał, że organizacja ta może odegraćistotną rolę na zachodnich terenach zaję-tych przez Niemcy. Dlatego też po kapitu-lacji powstania opuścił Warszawę z ludno-ścią cywilną. Od tej chwili koncentrowałsię na odtwarzaniu i reorganizacji SzarychSzeregów pod kierunkiem Naczelnika hm.Leona Marszałka, pseud. Jan. Z tego po-wodu często podróżował do Milanówka,Skierniewic, Radomia, Kielc, Częstochowyoraz Krakowa. Angażował się także w or-ganizowanie oddziałów partyzanckich na

97

GRENDA KAZIMIERZ

terenie Radomsko-Kieleckiego Okręgu AK.Po rozwiązaniu Szarych Szeregów, w obli-czu nadciągającej Armii Czerwonej i or-ganizujących się komunistycznych władzna wyzwalanych obszarach Polski, podjąłdecyzję pozostania w konspiracji. Dziękilicznym kontaktom wstąpił do struktur or-ganizacji „NIE” („Niepodległość”) kiero-wanej przez gen. Augusta Emila Fieldor-fa, pseud. Nil. Przeniósł się do Łodzi, gdziepodjął pracę jako asystent na kierunkugeografii w Szkole Głównej Handlowej.Następnie przez krótki okres współpraco-wał z miejscową Delegaturą Sił Zbrojnych,a od początku września 1945 r. sprawowałfunkcję prezesa Okręgu Łódzkiego RuchuOporu bez Wojny i Dywersji – Wolnośći Niezawisłość (WiN). Do najważniejszychjego zadań należało stworzenie strukturyterenowych zespołów; zorganizowanie sta-łej łączności z centralą, wydawanie i kol-portaż gazetek („Polskie Słowo”, „Wolnośći Niezawisłość”, „Honor i Ojczyzna”). Teprace wykonywał do aresztowania 18 XI1946 r. przez Wojew. Urząd Bezpieczeń-stwa Publicznego. 15 I 1947 r. Wojskowy SądRejonowy skazał Grendę za pracę w WiNna karę śmierci, zamienioną na podstawieamnestii na 15 lat więzienia. Karę odby-wał w więzieniu we Wronkach, gdzie byłpoddawany brutalnemu śledztwu i szyka-nowany, co spowodowało znaczne pogorsze-nie jego stanu zdrowia. W marcu 1956 r.został warunkowo zwolniony, a po odwilżypaździernikowej w Polsce odzyskał utraco-ne prawa obywatelskie, przywrócone muprzez Najwyższy Sąd Wojskowy 21 III1957 r. Pracował jako nauczyciel akademic-ki na UŁ. Jednak niedługo cieszył się wol-nością – skutki tortur dały znać o sobie.

Zmarł 10 III 1959 r. w Poznaniu i zostałpochowany na miejscowym cmentarzu Bo-żego Ciała przy ul. Bluszczowej.

Był odznaczony m.in. Srebrnym Krzy-żem Zasługi z Mieczami (1944), KrzyżemWalecznych (1945), a pośmiertnie KrzyżemKomandorskim Orderu Odrodzenia Polski(1994).

Zawarł związek małżeński. Miał synaMarka (inżyniera).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 119; — Bielecki R.W zasięgu PAST-y, W. 1994, s. 330–332; Borkow-ski J. Relacja Marianny Mroczkowskiej pseud.Magda, Barbara, dotycząca służby harcerskiejw Powstaniu Warszawskim, „Niepodległość i Pa-mięć” 2006, nr 23, s. 119, 121, 126 [fot.], 132[biogram], 133, 134; tenże W stulecie urodzinharcmistrza „Granicy”, „Materiały Historycz-ne Stowarzyszenia Szarych Szeregów” 2006, nr79, s. 6–18 [bibliografia]; Broniewski Całymżyciem; Chorągiew Warszawska ZHP w konspi-racji. Warszawskie Szare Szeregi X 1939–VII1944, opr. M. Ł. Michałowski, W. 1998, s. 23, 34[fot.], 385; Głuszek Z. Hej, chłopcy..., cz. 1, Zawi-szacy z Szarych Szeregów, W. 1998, cz. 2, Harce-rze Szarych Szeregów w Powstaniu Warszaw-skim, W. 2001, s. 45 [fot.], s. 396–399 [biogram];Gryżewski T. Harcerska Poczta Polowa Powsta-nia Warszawskiego 1944, W. 1966, s. 7, 8, 10–11,21, 73 [bibliografia]; Jabrzemski Harcerze, s. 38[biogram, fot. nr 14]; Lenczewski T. Skazanyprzez swoich, „Karta” 1992, nr 9, s. 105–109;Mazur G. Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939–1945, W. 1987, s. 344; Ozimek S.Poczta powstańczej Warszawy. Geneza i działal-ność poczt polowych – Harcerskiej i Armii Krajo-wej w Powstaniu Warszawskim, W. 2003, s. 52,57–60 [biogram], 63–65, 70, 71, 75, 83, 158, 260,261, 274, 275, 290; tenże Tylko dwadzieścia pięćsłów..., „Akcent” 1984, nr 3, s. 81, 82, 83; Po-słańcy. Harcerska Poczta Polowa, numer specjal-ny – 62. rocznica Powstania Warszawskiego,„Poczta Polska”, [W.] 1 sierpnia 2006; PowstanieWarszawskie 1 sierpnia – 2 października 1944.Służby w walce, red. R. Śreniawa-Szypiowski,W. 1994, s. 57, 58, 60, 61, 67–70, 136; Szare Sze-regi; — Broniewski S. To nie takie proste. Mojeżycie, W.–[Ł.] 2001; Filiński J. W drodze, Ł. 2003,s. 10, 11; Ganeczko S. Wspomnienie o druhu”Granicy”, w: Harcerska Poczta Polowa Powsta-nia Warszawskiego 1944, opr. T. Różycki, W. 1994;Grabowski G. E. Wspomnienie o KazimierzuGrendzie, pierwszym prezesie Zarządu OkręguWiN w Łodzi, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1995,

98

GRENDA KAZIMIERZ — GROMSKI ANTONI

nr 6, s. 117–122; Kasprzak J. Tropami powstań-czej przesyłki, W. 1992, s. 61, 64, 80; Ludnośćcywilna w Powstaniu Warszawskim, t. 1, cz. 1,Pamiętniki. Relacje. Zeznania, red. C. Madaj-czyk, W. 1974, s. 80, 81, 82, 84; Pełnić służbę...Z pamiętników i wspomnień harcerek Warsza-wy 1939–1945, red. A. Zawadzka, Z. Zawadz-ka, W. 1983; Szare Szeregi. Ocalałe dokumen-ty, s. 85, 267; — AAN: Rozkaz KomendantaOkręgu Warszawskiego nr 14 z 11 VIII 1944 r.;sygn. 203/x–17; AP m. st. W.: Chorągiew War-szawska – teczka pers. Andrzeja Brzęczka; tecz-ka pers. Jerzego Kacprzyńskiego; zbiór korespon-dencji J. Kacprzyńskiego z Jerzym Jabrzemskimi Michałem Czerniakiem z l. 1991–2002; Arch.MH: teczka pers. K. Grendy; Arch. MHW: pismoszefa BIP „Opla” (A. Nowak-Przygodzkiego) doppor. „Jurwisia” (J. Kozłowskiego) z 22 VIII1944 r.; sygn. A/V/1807.

Julian Borkowski

GROMSKI Antoni (1907–1982), nauczy-ciel, harcmistrz, komendant RzeszowskiejChorągwi Harcerzy (1947–1949), komen-dant Rzeszowskiej Chorągwi Harcerstwa(1957).

Urodził się 1 VII 1907 r. w Tarnowiew rodzinie Antoniego (1874–1944, koleja-rza) i Antoniny z Bulandów (1873–1939).Miał dwóch braci: Tadeusza (ur. 1902, na-uczyciela, uczestnika wojny polsko-bolsze-wickiej) i Mieczysława (1910–1991, nauczy-ciela) oraz siostry: Stefanię (1904–1997,zamężną Sidak) i Eugenię (ur. 1910, na-uczycielkę, zamężną Adamiec).

Naukę rozpoczął w 1913 r. w SzkolePowszechnej im. A. Mickiewicza w Rzeszo-wie. Po wybuchu I wojny światowej do koń-ca 1915 r. przebywał w Tyrolu i w Czechach,a później w l. 1916–1921 uczęszczał doszkoły w Rzeszowie. W l. 1922–1927 ukoń-czył Seminarium Nauczycielskie Męskiew Rzeszowie. We wrześniu 1922 r. wstąpiłdo II Rzeszowskiej Drużyny Harcerzy im.T. Kościuszki przy tymże seminarium.10 IX 1924 r. złożył przyrzeczenie harcer-

skie. Pełnił kolejno funkcje: zastępowego,drużynowego, członka Rady Hufca, a od1927 do 1928 r. był hufcowym Hufca Har-cerzy w Rzeszowie. W l. 1927–1929 praco-wał w Szkole Powszechnej w Połomi k. Rze-szowa, a następnie w l. 1929–1932 w SzkolePowszechnej w Strzyżowie n. Wisłokiem.W kwietniu 1930 r. zdał praktyczny egza-min na nauczyciela szkół publicznych.W tymże roku był członkiem kierownic-twa Harcerskiego Kursu Nauczycielskie-go w Żegiestowie. W czerwcu 1932 r. ukoń-czył Państw. Wyższy Kurs Nauczycielskiw Warszawie. Od 1933 r. uczył w Szkole Po-wszechnej im. Henryka Sienkiewicza w Rze-szowie. Równocześnie od 1933 r. aż do wy-buchu II wojny światowej był ponowniehufcowym Hufca Harcerzy w Rzeszowie,prowadząc w tym samym czasie VII Rze-szowską Drużynę Harcerzy i gromadę zu-chów. W 1933 r. był instruktorem na kur-sie metodyki harcerskiej dla nauczycieliw Worochcie, a w roku następnym ukończyłkurs instruktorów zuchowych w Nierodzi-miu. Stworzył ruch zuchowy w Rzeszowie,organizując liczne gromady zuchowe i pro-wadząc szereg kursów instruktorskich. Coroku organizował obozy letnie oraz kursyzastępowych i drużynowych. Prowadzonyprzez niego hufiec przodował w Rzeszow-skiej Chorągwi Harcerzy w rozwoju ruchuzuchowego i sportu łuczniczego (w 1937 r.zdobył w tej konkurencji mistrzostwoZHP). 2 V 1934 r. Gromski otrzymał sto-pień podharcmistrza. W 1935 r. ukończyłkurs komendantów harcerskich oddziałówprzysp. wojsk. w Warszawie. Na Jubileuszo-wym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spa-le (lipiec 1935) był komendantem druży-ny zlotowej. W tymże roku wziął udziałw II Światowym Zlocie Roversów w Szwe-cji, w 1936 r. – w Jubileuszowym ZlocieSkautów Norweskich w Jeloya, a następ-nie w 1937 r. – w V Jamboree w Vogelen-zang w Holandii. 10 III 1937 r. otrzymałstopień harcmistrza.

We wrześniu 1939 r. został komendan-tem harcerskiej służby wartowniczej. W cza-

99

GROMSKI ANTONI

sie okupacji był przez pewien czas łączni-kiem Szarych Szeregów. Od 1940 r. uczyłw Szkole Powszechnej im. A. Mickiewiczaw Rzeszowie. Po wyzwoleniu w l. 1944––1947 był kierownikiem Wydz. Zuchów,a od 1948 r. także Wydz. Ogólnego Komen-dy Rzeszowskiej Chorągwi Harcerzy. Odgrudnia 1947 do czerwca 1949 r. pełniłfunkcję komendanta Rzeszowskiej Chorą-gwi Harcerzy, a od czerwca 1949 r. komen-danta Rzeszowskiej Chorągwi Harcer-stwa, równocześnie będąc kierownikiemWydz. Zuchów i Wydz. Osobowego Komen-dy Chorągwi. W 1947 r. z grupą dzieci pol-skich wziął udział w zlocie skautów duń-skich, a w 1948 r. był kierownikiem kursuinstruktorskiego dla Polaków z Czechodbywającego się w Górkach Wielkich.

W 1950 r. został z przyczyn politycznychodsunięty od pracy harcerskiej. Od 1956 r.był kierownikiem Szkoły Podstawowej(SP) nr 1 im. A. Mickiewicza w Rzeszo-wie. Równocześnie od 1956 r. był zastępcąprzewodniczącego Rady Wojew. OHPL.Na Zjeździe Łódzkim w tymże roku zostałwybrany w skład NRH, której członkiempozostawał do 1964 r. W l. 1957–1961 po-nownie pełnił funkcję kierownika Wydz.Zuchów Komendy Rzeszowskiej ChorągwiHarcerstwa. W l. 1965–1970 był kierow-nikiem SP nr 16 w Rzeszowie. W 1965 r.otrzymał honorowy stopień harcmistrzaPolski Ludowej. Od 1965 do 1969 r. byłprzewodniczącym Chorągwianej KomisjiRewizyjnej.

Od 1926 r. organizował na Rzeszowsz-czyźnie łucznictwo i zawody w tej dyscy-plinie, głównie wśród harcerek i harcerzy.Od 1934 r. pełnił funkcję pełnomocnikaPolskiego Związku Łuczniczego (PZŁ) nam. i pow. Rzeszów. Po II wojnie światowejw l. 1948–1949 był ponownie organizato-rem łucznictwa i pełnomocnikiem PZŁ naRzeszowszczyźnie, w l. 1949–1957 – prze-wodniczącym, w l. 1957–1982 – członkiemZarządu Okręgowego Związku Łuczniczegow Rzeszowie, a w maju 1979 r. został Ho-norowym Prezesem Rzeszowskiego Okrę-

gowego Związku Łuczniczego. Posiadałuprawnienia sędziego łuczniczego klasypaństw., był organizatorem i treneremMłodzieżowej Szkoły Sportowej w Rzeszo-wie (1955–1962). Był również treneremłuczniczym w klubach „Spójnia” (1950––1951), „Budowlani” (1952–1956), „Reso-via” (1956–1959) oraz trenerem łuczniczejkadry narodowej kobiet (1953–1955), człon-kiem Rady Trenerów i Kolegium SędziówPZŁ (1953–1959). Był autorem scenariu-sza wystawy łuczniczej w Muzeum Sportuw Warszawie i ekspertem od łuków sło-wiańskich w Muzeum Archeologicznymw Krakowie. Od dziecka zbierał znaczki,a od 1927 r. był członkiem Polskiego Związ-ku Filatelistycznego (PZF). W 1948 r. zor-ganizował pierwsze w Polsce młodzieżo-we koło filatelistów w SP nr 1 w Rzeszowie.W 1951 r. zorganizował Oddział PZFw Rzeszowie, w l. 1957–1969 był jego pre-zesem, następnie w l. 1969–1974 – człon-kiem Zarządu Głównego PZF, od 1973 –Honorowym Członkiem PZF, a w 1981 r.został Honorowym Prezesem Okręgu PZFw Rzeszowie.

Posiadał dorobek pisarski w zakresiemetodyki i historii harcerstwa. Wydałm.in.: Historię harcerstwa męskiego w Rze-szowie 1911–1939 (Rz. 1939), Harce mło-dzika i wywiadowcy (Kr. 1946, 1958), Pląsy(cz. 1, W. 1946; cz. 2, W. 1957), Zuch Słowia-nin (W. 1946, 1958), Kręgi pracy (Rz. 1947),Zuchy (listonosz i eskimos) (Rz. 1956), Lili-put – mały śpiewnik harcerski (b.m.w. 1958).Ponadto wydał następujące publikacje do-tyczące łucznictwa i filatelistyki: ABCłucznika (W. 1949), Broń łucznicza w języ-ku staropolskim (Rz. 1951), Młodzieżowekoła filatelistyczne (poradnik instruktora)(W. 1972), Z filatelistycznej rzeszowskiejtradycji („Rocznik Woj. Rzeszowskiego”1969). W maszynopisie pozostały: Polskabroń łucznicza na przestrzeni wieków,cz. 1 i 2, Pamiętnik działacza, trenera i sę-dziego łucznictwa 1933–1966 oraz Histo-ria rzeszowskiej poczty na tle ogólnego roz-woju tej instytucji w l. 1629–1914.

100

GROMSKI ANTONI — HARSDORF EWA

Zmarł nagle po operacji oka 9 VI 1982 r.w Rzeszowie, został pochowany na cmen-tarzu Wilkowyja.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski (1970), ZłotymKrzyżem Zasługi (1958), Srebrnym KrzyżemZasługi (1954), Złotym Krzyżem Harcerskie-go Odznaczenia Honorowego „Za Zasługę”(1947), Honorową Odznaką „Za Zasługi dlaZHP” (1969), Złotym Krzyżem „Za Zasłu-gi dla ZHP” (1980), Odznaką „Za Zasługiw Kulturze Fizycznej”, Złotą Odznaką „ZaZasługi dla Polskiej Filatelistyki”, Od-znaką „Zasłużony dla Woj. Rzeszowskie-go”, Odznaką Zasłużonego PracownikaŁączności. Otrzymał tytuł Zasłużonego Na-uczyciela PRL.

W 1937 r. poślubił Irenę Rusyniak (1899––1942, nauczycielkę). Po raz drugi zawarłzwiązek małżeński w 1942 r. z Janiną Wi-derą (1902–1986, nauczycielką). Miał sy-nów: Krzysztofa (ur. 1938, poligrafa, foto-grafa, filatelistę, działacza PZF) i Sewera(ur. 1944, ekonomistę, łucznika).

— Jarosińska M. Antoni Gromski, w: Encyklo-pedia Rzeszowa, Rz. 2004; Jarzembowski, Ku-prianowicz Harcmistrzynie i harcmistrze, Kr.2006, s 119; — Gromski A. Historia harcerstwamęskiego w Rzeszowie 1911–1939, Rz. 1939; Ja-rosińska M. Harcerstwo żeńskie i ruch zuchowyw Rzeszowie (1912–1939), Rz. 2005; 60 latłucznictwa na ziemi rzeszowskiej. Kronika, Rz.1993; — Rozkaz Naczelnika Harcerzy L. 11z 26 XI 1945 r., „WU” 1945, nr 3, s. 18; tenżeL. 9 z 15 XII 1947 r., „WU” 1947, nr 1–12,s. 51; tenże L. 2 z 15 II 1948 r., Rozkaz Pers.Naczelnictwa ZHP L. 3 z 15 VI 1949 r.; — dok.w posiadaniu autorki: Jarosińska M. Hm. Anto-ni Gromski i jego rola w rozwoju ruchu zucho-wego w Rzeszowie, mps.

Małgorzata Jarosińska

HHARSDORF von Enderndorf Ewa Ma-

ria (1910–1999), artystka malarka, harcmi-strzyni, komendantka hufców harcerekw Krakowie (1939), hufcowa Hufca Harce-rek w Limanowej (1946–1948).

Urodziła się 14 IV 1910 r. w Zielonejk. Kamieńca Podolskiego w rodzinie Anto-niego Harsdorf von Enderndorf (1881–1941,aresztowanego za kolportaż prasy konspi-racyjnej, zamordowanego w Auschwitz) orazZofii ze Skarbek-Leszczyńskich (1880––1954, nauczycielki, tłumaczki i redaktorkipublikacji wydawanych w ramach akcji„N”). Rodzina o głębokich tradycjach patrio-tycznych wywodziła się od barona JobstaHarsdorf von Enderndorf, żołnierza Napo-leońskiego osiadłego w Krasnostawcach poklęsce moskiewskiej. Miała dwie siostry: Te-resę Janinę (zob. Harsdorf-BromowiczowaTeresa) i Marię (1916–1983, kierownicz-kę przedszkola, instruktorkę harcerską)oraz braci: Krzysztofa i Andrzeja (zmar-łych w dzieciństwie). W okresie I wojnyświatowej wraz z rodziną zamieszkała naj-pierw w Krasnostawcach, a później w Ka-mieńcu Podolskim. Po zakończeniu wojnyrozpoczęła tam naukę w polskim gimna-zjum. W lipcu 1920 r. uciekając z rodzica-mi przed ofensywą sowiecką, przeniosła siędo Lwowa, a następnie do Nowego Sącza,z którym odtąd związała się do końca życia.Uczęszczała do sądeckiego gimnazjum,potem krótko do Gimnazjum ss. Urszula-nek w Tarnowie i ponownie do ŻeńskiegoGimnazjum w Nowym Sączu. Tu odkryłjej zdolności plastyczne nauczyciel rysun-ków Bolesław Barbacki. Posiadała równieżtalent literacki, czego wyrazem były felie-tony publikowane w sądeckim tygodnikumłodzieży szkolnej „Lot”. W 1926 r. wstą-piła do harcerstwa, gdzie była zastęp-ową, a w czasie studiów w l. 1928–1933 –

101

HARSDORF EWA

zastępową w krakowskiej akademickiejdrużynie starszoharcerskiej „Watra”.Równocześnie od 1931 do 1933 r. kiero-wała Ref. Starszoharcerskim Komendy Kra-kowskiej Chorągwi Harcerek, od 1934 r. byłazastępczynią komendantki chorągwi i huf-cową Hufca Starszoharcerskiego w Krako-wie, a następnie do wybuchu wojny in-struktorką Działu Kształcenia KomendyChorągwi i referentką kształcenia, zaś od1 IX 1938 r. komendantką hufców harcerekw Krakowie. Uczestniczyła m.in. w XI Zjeź-dzie Walnym w Krakowie i Zlocie SkautówSłowiańskich w Pradze w 1931 r., VII Świa-towej Konferencji Skautek na Buczuw 1932 r. oraz Jubileuszowym Zlocie Har-cerstwa Polskiego w Spale w 1935 r. Pro-wadziła kursy i obozy instruktorskie, m.in.w 1934 r. k. Janopola n. jez. Dringis naWileńszczyźnie, w Karwieńskich Błotachna Pojezierzu Kaszubskim, na przełomie1934/1935 r. w Witowie, w 1936 r. w Ma-riampolu n. Dniestrem, w 1937 r. w Rów-nem k. Dukli, a w 1939 r. w Kosarzyskachk. Piwnicznej. Wygłaszała gawędy o star-szym harcerstwie w rozgłośni krakowskiejPolskiego Radia. W kwietniu 1934 r. zosta-ła podharcmistrzynią, a w czerwcu 1936 r.otrzymała stopień harcmistrzyni. W l. 1928––1933 studiowała w Państw. Szkole SztukZdobniczych i Przemysłu Artystycznegow Krakowie, gdzie specjalizowała się w gra-fice, a następnie w l. 1934–1936 w Państw.Inst. Robót Ręcznych w Warszawie. Poukończeniu studiów w l. 1937–1938 uczy-ła rysunku i zajęć praktycznych w Pryw.Liceum i Gimnazjum im. Sebaldy Műnni-chowej w Krakowie, a w roku szkolnym1938/1939 w Gimnazjum im. Emilii Plater.

Wrzesień 1939 r. zastał ją w Krakowie,dokąd jako komendantka hufców harcerekw Krakowie powróciła pospiesznie z No-wego Sącza. Pełniła służbę w PogotowiuHarcerek, obsługując telefon i organizującpomoc dla uchodźców. Po zniszczeniu ar-chiwum chorągwi i hufców przedzierała sięz grupą dziesięciu harcerek i harcerzywzdłuż Wisły w stronę Tarnowa. Później,

po dołączeniu się jeszcze kilkunastu harce-rzy, grupa płynęła rzeką zdobytym galarem,bombardowanym przez wroga. Wreszcieprzez Biłgoraj i Zwierzyniec grupa dotarłado Chełma Lubelskiego; tu jej członkowiewłączyli się do organizacji obrony miasta,a następnie ruszyli do Lublina, skąd prze-dostali się na zachód, wracając przez zajętejuż przez Niemców miejscowości: Świdnik,Lublin i Kraśnik do Krakowa. StamtądHarsdorf dotarła do Nowego Sącza. W stycz-niu 1940 r. wstąpiła do Organizacji OrłaBiałego „Resurectio”, w której dostarczaładla konspiracyjnego czasopisma informa-cji o lokalnych wydarzeniach oraz przenosi-ła wiadomości. Została aresztowana 22 V1940 r. w związku z zatrzymaniem w miesz-kaniu Harsdorfów osoby udającej się naWęgry. Z powodu braku dowodów – w miesz-kaniu nie znaleziono przedmiotów należą-cych do zatrzymanej osoby – zwolniono jąw lipcu 1940 r. Początkowo podjęła pracęw Fabryce Etykiet, Plomb i Opakowań Wy-tłaczanych „Tektura” jako projektantka,a od czerwca 1941 r. pracowała w biurachdawnych Warsztatów Głównych PKP, prze-mianowanych na Ostbahn-Ausbesserung-swerk Neu Sandez przy prowadzeniu kartpracy brygad robotniczych. Po kilku miesią-cach przeniosła się do biura technicznego,gdzie pracowała do końca sierpnia 1944 r.,kiedy zlikwidowano warsztaty. Konse-kwentnie odmawiała podpisania volkslisty.Działała w ZWZ-AK. Dom Harsdorfóww Nowym Sączu przy ul. Batorego byłschronieniem i punktem przerzutowymdla kurierów oraz miejscem przechowywa-nia środków pieniężnych oraz materiałówkonspiracyjnych. Po ewakuacji i likwida-cji warsztatów kolejowych została przydzie-lona do kopania okopów, co wykonywałado końca listopada 1944 r. Po zakończe-niu tej pracy została zatrudniona w Po-wiat. Komitecie RGO, przewoziła pienią-dze z Krakowa dla placówek na tereniepow. limanowskiego i pow. sądeckiego orazopiekowała się dziećmi w Domu Chłopcóww Nowym Sączu przy ul. Tarnowskiej.

102

HARSDORF EWA

Po przejściu frontu przez pewien czaspracowała tam nadal jako instruktorkapracowni stolarsko-zabawkarskiej. Wewrześniu 1945 r. wróciła do pracy w szkol-nictwie, ucząc w Liceum Handlowym i Li-ceum ss. Niepokalanek. Następnie przezwiele lat pracowała w sądeckich liceach, Li-ceum Pedagogicznym w Starym Sączu i jakoinstruktor działu artystycznego w DomuRobotniczym, a później w Domu Kolejarzaw Nowym Sączu, gdzie od 1950 do 1976 r.prowadziła amatorski zespół plastyczny.Rozwinęła tę pracę, organizując plenery,a uczestnicy zajęć niejednokrotnie braliudział w konkursach szczebla wojewódz-kiego i centralnego, na których zdobywalinagrody i wyróżnienia (wystawiali swojeprace za granicą, ponadto trzydzieścioroz nich po ukończeniu studiów artystycz-nych zostało profesjonalnymi plastykami).W ramach pracy z zespołem prowadziłatakże kursy przygotowujące do podjęcia stu-diów plastycznych. Dla działającego przyDomu Kultury Kolejarza Teatru Robotni-czego przez wiele lat wykonywała projek-ty scenografii i dekoracje do przedstawieńteatralnych. Uprawiała malarstwo sztalu-gowe, akwarelę, grafikę i polichromię.Szczególne osiągnięcia miała jako akware-listka. Stworzyła własne, oryginalne tech-niki plastyczne, takie jak collage z użyciemfolii aluminiowych i fotoryt. Uczestniczy-ła w wystawach krajowych i zagranicznych,m.in. w Montrealu i St. Laurent w Kana-dzie.

Od 1946 do 1948 r. była komendantkąHufca Harcerek w Limanowej. W tym cza-sie – m.in. w 1947 r. – była komendantkąkursu drużynowych harcerek. Od 1945 r.należała do Związku Polskich ArtystówPlastyków (ZPAP). Była współzałożycielkąTow. Przyjaciół Sztuk Plastycznych w No-wym Sączu, później przemianowanego naTow. Przyjaciół Sztuk Pięknych. Dziękiniej w Nowym Sączu powstał i przez dłu-gie lata działał silny i aktywny ośrodekżycia kulturalnego i artystycznego, znanynie tylko lokalnie.

Zmarła 12 V 1999 r. i została pochowa-na na cmentarzu przy ul. Rejtana w No-wym Sączu.

Jej prace znajdują się w zbiorach waty-kańskich, Min. Kultury i Dziedzictwa Na-rodowego w Warszawie, MałopolskiegoUrzędu Wojew. w Krakowie, Naczelnej Bi-blioteki Lekarskiej w Warszawie, MuzeumOkręgowego w Nowym Sączu, MuzeumRegionalnego w Limanowej oraz MuzeumRegionalnego w Starym Sączu, sanktu-arium w Licheniu, parafii św. Małgorzatyw Nowym Sączu, a także zbiorach prywat-nych w Kanadzie, USA, Szwecji i Niem-czech. Polichromie ścienne jej autorstwamożna spotkać w kościołach w Trzetrze-winie i Nockowej k. Sędziszowa, w kapli-cach w Nowym Sączu przy ul. św. Duchai w Starym Sączu na Fiedorku i Piwowa-rówce k. Piwnicznej.

Została odznaczona Krzyżem Kawaler-skim Orderu Odrodzenia Polski (1988),Krzyżem AK (1995), Odznaką Zasłużone-go Działacza Kultury (1982), Krzyżem „ZaZasługi dla ZHP” (1972), Złotą HonorowąOdznaką Działacza Kultury (1971), ZłotąTarczą Herbową m. Nowego Sącza (1975oraz 1994), Medalem Pamiątkowym ZPAP(1992), Medalem 700-lecia Nowego Sącza(1994), Medalem 50-lecia Oddziału ZPAPw Nowym Sączu (1995). W 1975 r. zostaławpisana do Księgi Zasłużonych dla m. No-wego Sącza, a w 1995 r. otrzymała za cało-kształt pracy twórczej nagrodę im. Bole-sława Barbackiego. Rodziny nie założyła.

— Bieniek J. A wasze imię: wierni Sądeczanie.Przewodnik po miejscach związanych z ruchemoporu w Nowym Sączu i okolicy, Nowy Sącz1986; Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 33; — AleksanderT. Życie społeczne i przemiany kulturalne No-wego Sącza w l. 1870–1990, Kr. 1993; Bieniek JHarcerstwo nowosądeckie lat okupacji 1939––1945, Nowy Sącz 1994; Leonhard Kalenda-rium; Mileska Materiały do historii; Rams M.Odznaczenie dla Ewy Harsdorf, „Bethania”1997,nr 2; Szczepaniec B. Harcerstwo sądeckie w służ-

103

HARSDORF EWA — HARSDORF-BROMOWICZOWA TERESA

bie ojczyzny, „Rocznik Sądecki” 1973, taż Służ-ba ojczyźnie nowosądeckich harcerek i harcerzy1939–1945, Nowy Sącz 1992; Śliwa M. Ocalić ra-dość, „Bethania” 1998, nr 5; — Harsdorf E. Okru-chy wspomnień, „Dunajec” 1983, nr 7 z 13 lute-go, nr 8 z 20 lutego; Harsdorf E. Co robiłamw czasie okupacji, w: Harcerki 1939–1945. Re-lacje pamiętniki, s. 379–389; — dok. w posiada-niu autora: biogram autorstwa siostry T. Hars-dorf-Bromowiczowej, rks.

Leszek Zakrzewski

HARSDORF-BROMOWICZOWA Te-resa Janina Maria, pseud. Jaśka (1912––2003), nauczycielka, hufcowa Hufca Har-cerek w Zakopanem (1947–1949), harcmi-strzyni.

Urodziła się 27 I 1912 r. w Zielonejk. Kamieńca Podolskiego w rodzinie Anto-niego Harsdorf von Enderndorf (1881–1941,aresztowanego za kolportaż prasy konspi-racyjnej i zamordowanego w Auschwitz)oraz Zofii ze Skarbek-Leszczyńskich (1880––1954, nauczycielki, tłumaczki i redaktor-ki publikacji wydawanych w ramach akcji„N”). Rodzina o głębokich tradycjach pa-triotycznych wywodziła się od barona Job-sta Harsdorf von Enderndorf, żołnierzaNapoleońskiego osiadłego w Krasnostaw-cach po klęsce moskiewskiej. Miała dwiesiostry: Ewę (zob. Harsdorf von EnderndorfEwa Maria) i Marię (1916–1983, kierownicz-kę przedszkola, instruktorkę harcerską)oraz zmarłych w dzieciństwie braci: Krzysz-tofa i Andrzeja. Wydarzenia I wojny świa-towej zmusiły rodzinę do opuszczenia ma-jątku i zamieszkania w Krasnostawcach,w posiadłości dziadków, a następnie w Ka-mieńcu Podolskim. Tu Teresa podjęła na-ukę w klasie wstępnej gimnazjum. W lip-cu 1920 r. Harsdorfowie ewakuowali sięprzez Lwów do Nowego Sącza, gdzie podję-ła naukę w Pryw. Gimnazjum Żeńskim.Już wtedy publikowała utwory poetyckiena łamach „Zewu Gór” i w piśmie sądec-kiej młodzieży gimnazjalnej „Lot”.

W 1924 r. po raz pierwszy zetknęła sięz harcerstwem. Wstąpiła do III ŻeńskiejDrużyny Harcerskiej im. E. Plater, w któ-rej w 1926 r. złożyła przyrzeczenie harcer-skie i była zastępową. W l. 1929–1933 stu-diowała filologię polską i romańską na UJw Krakowie. W tym czasie była zastępowąw Akademickiej Drużynie Harcerskiej „Wa-tra” i brała udział w Zlocie Skautów Sło-wiańskich w Pradze (1931). Po ukończeniustudiów w 1934 r. podjęła pracę nauczy-cielki jęz. polskiego w Pryw. GimnazjumŻeńskim i Liceum Ogólnokształcącym im.Marii Konopnickiej w Nowym Sączu,ucząc równocześnie w dwóch innych lice-ach. W l. 1933–1939 była drużynową Dru-żyny Starszoharcerskiej „Magiki”, a ponad-to w l. 1938–1939 komendantką HufcówHarcerek w Nowym Sączu. Uczestniczyłajako drużynowa w Jubileuszowym ZlocieHarcerstwa Polskiego w Spale (1935) i byłakomendantką obozów wędrownych druży-ny „Magiki” po Huculszczyźnie (1934)i w Tatrach (1936). W harcerstwie otrzy-mała pseud. Gwarząca Jodła. Przed wybu-chem wojny była jednym z kierownikówliterackich pisma sądeckiej młodzieżyszkół średnich „Zew Gór”. Od 1932 r. zeswym późniejszym mężem ZbigniewemBromowiczem należała do nieformalnejgrupy taternickiej (mogącej poszczycić sięwieloma pionierskimi przejściami). W lipcu1939 r. kierowała obozem drużyny Pogoto-wia Harcerek w Głodówce k. Suchej Horyna Spiszu. We wrześniu 1939 r. została ko-mendantką Pogotowia Harcerek w NowymSączu. Do 1940 r. działała w konspiracyj-nej Organizacji Orła Białego „Resurectio”,a po jej rozbiciu przez okupanta – w l. 1940––1944 w I Podhalańskiej Drużynie Harcer-stwa Polskiego w Nowym Sączu. Równo-cześnie należała do ZWZ-AK, używającpseud. Jaśka. Uczyła przez jakiś czas w szko-łach powszechnych w Limanowej i Tymbar-ku oraz brała czynny udział w tajnymnauczaniu na poziomie licealnym. Areszto-wana wraz z mężem w sierpniu 1944 r. –została wywieziona w październiku do obo-

104

HARSDORF-BROMOWICZOWA TERESA

zu w Ravensbrück, gdzie otrzymała numer74 530. Należała tam do harcerskiej konspi-racyjnej drużyny „Mury” i brała udziałw tajnym nauczaniu.Przeżycia z tamtegookresu odzwierciedliła w poezji. Po prze-wiezieniu przez Szwedzki Czerwony Krzyżdo polskiego obozu w Doverstorp w Szwe-cji wraz z Władysławą Matuszewską, AnnąNehrebecką, Urszulą Kierską, JadwigąWiktor i Ireną Srebro zorganizowała z by-łych młodocianych więźniarek drużynęharcerską „Wędrowne Ptaki”, w której peł-niła funkcję przybocznej.

Po powrocie do kraju, w październiku1945 r. osiadła w Zakopanem, gdzie od wrze-śnia 1946 r. uczyła wraz z mężem (po jegopowrocie z obozu we Flossenburgu) w szko-le Fundacji Zakładów Kórnickich w Kuź-nicach – do jej likwidacji, a później w liceumw Sanatorium Dziecięcym na Bystrem – do1971 r. Tam też założyła wśród dzieci cho-rych na gruźlicę kostno-stawową i prowa-dziła w l. 1947–1949 Drużynę Harcerską„Zioła”. W l. 1947–1949 była hufcową Huf-ca Harcerek w Zakopanem. W 1946 r. otrzy-mała stopień podharcmistrzyni, a dwa latapóźniej – harcmistrzyni.

Była autorką wielu wierszy o tematycegórskiej. W l. 1946–1949 działała w KolePisarzy Podhalańskich w Zakopanem; bra-ła udział w konkursach poetyckich „Ta-trzańska Jesień”. Wychowała kilka pokoleńmiłośników gór, dla których zakopiańskiemieszkanie Bromowiczów stało zawszeotworem. Uprawiała turystykę pieszą, nar-ciarską i taternictwo. W 1956 r. uzyskałauprawnienia przewodnika tatrzańskiego.Po śmierci męża, w l. 1980–1999, mieszka-ła wraz z siostrami Ewą i Marią w NowymSączu. W lipcu 1999 r. powróciła do Zako-panego.

Jej utwory poetyckie były publikowanew zbiorach: Serca niezagasłe (W. 1975) orazPolskie wiersze obozowe i więzienne 1939––1945 w archiwum Aleksandra Kulisiewi-cza (Kr. 1985), pojedyncze wiersze w „Sło-wie Powszechnym”, a jeszcze przed wojnąw „Rycerzu Niepokalanej”. Jej wspomnie-

nia z Ravensbrück i Doverstorp pt. „Węd-rowne Ptaki” – drużyna polskich harcerekw Szwecji zamieszczono w opracowaniu:Harcerki 1939–1945. Relacje – pamiętni-ki, publikowała również w miesięczniku„Harc.” (1996, nr 1–2 i nr 6) oraz tygodni-ku „Za i Przeciw”. Swoje wspomnienia z gór-skich wędrówek, wzbogacone wierszamio tematyce górskiej, wydała w 1999 r. pt.Przyjaźń z kosodrzewiną. Na szlakach gór-skich wspomnień 1947–1979 (Poronin 1999).W niskim nakładzie ukazały się Utwory ze-brane (Nowy Sącz 2001).

Zmarła 22 VIII 2003 r. w Zakopanem.Została pochowana na zakopiańskim cmen-tarzu przy ul. Nowotarskiej.

Była odznaczona Krzyżem „Za Zasługidla ZHP” z „Rozetą-Mieczami”.

W 1938 r. zawarła związek małżeński zeZbigniewem Bromowiczem (1905–1980,nauczycielem matematyki, fizyki i astro-nomii, turystą, narciarzem i taternikiem,uczestnikiem ruchu oporu i tajnego na-uczania, należącym od maja 1944 r. do od-działu AK „Zawiszy”, w sierpniu 1944 r.aresztowanym i zesłanym do obozu weFlossenburgu). Dzieci nie miała.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 27; Radwańska--Paryska Z., Paryski W. H. Wielka encyklopediatatrzańska, Poronin 1995; — Aleksander T. Życiespołeczne i przemiany kulturalne Nowego Są-cza w l. 1870–1990, Kr. 1993; Bieniek J. Harcer-stwo nowosądeckie lat okupacji 1939–1945, NowySącz 1994; Dzieje miasta Nowego Sącza, t. 3, red.F. Kiryk, Z. Ruta, Kr. 1996; Leonhard Kalenda-rium; Mileska Materiały do historii; Szczepa-niec B. Harcerstwo sądeckie w służbie ojczyzny,„Rocznik Sądecki” 1973, t. 14, s. 539–558; tażSłużba ojczyźnie nowosądeckich harcerek i har-cerzy 1939–1945, Nowy Sącz 1992; — Harsdorf--Bromowiczowa T. Szlakiem „Wędrownych Pta-ków”, „Harc.” 1996, nr 1–2, nr 6; taż „Wędrow-ne Ptaki” – drużyna polskich harcerek w Szwecji(maj – październik 1945), w: Harcerki 1939–1945.Relacje – pamiętniki, s. 631–635; — Śmierciak S.Wspomnienie, „Gazeta Krakowska” 2003 z 30–

105

HARSDORF-BROMOWICZOWA TERESA — HERMACHOWA URSZULA

–31 sierpnia; — dok. w posiadaniu autora:Schramm R. W. [biogram T. Harsdorf–Bromowi-czowej].

Leszek Zakrzewski

HERMACHOWA z GruszczyńskichUrszula Stefania, pseud. Irena (1907–1943),nauczycielka, harcmistrzyni, hufcowa Huf-ca Harcerek w Świętochłowicach (1932––1939), komendantka Pogotowia Harcerekw Świętochłowicach (1939).

Urodziła się 2 IX 1907 r. w Gorlicachw rodzinie Stanisława (urzędnika KasyOszczędności) i Joanny z Charłampowiczów.Miała trzy siostry i brata. Uczęszczała doSzkoły Powszechnej im. Wincentego Pola;w tym czasie wstąpiła do harcerstwa. Na-stępnie uczyła się w Seminarium Nauczy-cielskim w Gorlicach. Egzamin maturalnyzłożyła w 1926 r. Pracowała w szkołach po-wszechnych na Śląsku: w Paruszowicach,Rybniku-Ligocie, Łagiewnikach (pow. Świę-tochłowice), Hajdukach Wielkich i Zarze-czu (pow. Bielsko). Równocześnie konty-nuowała działalność harcerską, uzyskującstopnie podharcmistrzyni (11 II 1932) i harc-mistrzyni (20 IV 1934). W l. 1932–1939 byłakomendantką Hufca Harcerek w Święto-chłowicach, a w l. 1935–1939 – członkiniąKomendy Śląskiej Chorągwi Harcerek.Prowadziła obozy i kursy instruktorskiew Skoczowie, na Buczu, w Wiśle, Wyszko-wie i Druskiennikach. Z zamiłowaniem od-dawała się ogrodnictwu, hodując kwiaty.

Po wybuchu II wojny światowej wróciłado Gorlic. Podjęła pracę w szkole w Bobo-wej, gdzie pracowała w l. 1939–1941, a na-stępnie w Męskiej Szkole w Gorlicach. W Bo-bowej działała w PCK; wspólnie z MariąRydarowską niosła pomoc więzionym przezNiemców w Gorlicach jeńcom z kampaniiwrześniowej. Wspólnie zaopatrywały obózw środki opatrunkowe, bieliznę i żywność,zorganizowały kuchnię i pranie bielizny,wielu jeńcom po dostarczeniu cywilnychubrań ułatwiły ucieczkę. Hermachowa

wspierała również jeńców obozów, wysyła-jąc paczki żywnościowe. Później działaław RGO i wstąpiła do ZWZ. Została refe-rentką WSK na Obwód Gorlice. Zleconojej zorganizowanie służby sanitarnej w po-wiecie. Przygotowywała zapasy środkówopatrunkowych i organizowała we wsiachdrużyny sanitarne. Pełniła też funkcjęłączniczki. Na fałszywy czek podjęła w miej-scowym banku pieniądze przeznaczone dlapartyzantów. Została aresztowana na sku-tek zdrady, w swoim mieszkaniu w dniu22 VII 1943 r. (bezpośrednią przyczynąaresztowania było doniesienie, że rozdzie-lała produkty spożywcze przeznaczone dlaNiemców, pochodzące z akcji partyzanc-kiej na mleczarnię w Ropie). Była więzio-na w tzw. Szklarczykówce – zajmowanejprzez gestapo willi w Gorlicach. Katowa-na przez tydzień – w czasie wielogodzin-nych przesłuchań miała pogruchotane ko-ści, wyłamane palce u rąk, wybite zęby,a prawdopodobnie również liczne obraże-nia wewnętrzne. Była szczuta psami i zrzu-cana ze schodów do piwnicy. Nie wydałanikogo, co potwierdza fakt, że na niej urwałsię łańcuch aresztowań.

28 VII 1943 r. ok. godz. 24.00 została wy-wieziona z Gorlic. Prawdopodobnie w cza-sie transportu zastrzelono ją w okolicy Gli-nika Mariampolskiego, a zwłoki wrzuconodo nieczynnego szybu naftowego. Potwier-dzenie tego uzyskała siostra Hermachowejpo przekupieniu urzędniczki więzieniaw Jaśle, jednak szczegółów jej śmierci nieudało się wyjaśnić. Natomiast mąż, prze-bywający wówczas w oflagu, otrzymał zapośrednictwem Niemieckiego CzerwonegoKrzyża informację, że została wywiezionado Jasła i ślad po niej zaginął.

Imię U. Hermachowej od 1970 r. nosiSzkoła Podstawowa nr 2 w Gorlicach, któ-ra corocznie organizuje Dni Patronki i gro-madzi po niej pamiątki oraz relacje. Nacmentarzu parafialnym w Gorlicach w gro-bowcu rodzinnym Gruszczyńskich złożonojej mundur harcerski, w którym chciała byćpochowana.

106

HERMACHOWA URSZULA — KENIŻANKA WŁADYSŁAWA

W 1933 r. wyszła za mąż za EdwardaHermacha (kierownika szkoły w Zarzeczu,oficera rezerwy, uczestnika kampanii wrze-śniowej, jeńca oflagów). Dzieci nie miała.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 33; Michalska H. [i in.]Słownik uczestniczek walki o niepodległość Pol-ski 1939–1945. Poległe i zmarłe w okresie oku-pacji niemieckiej, W. 1988, s. 138; — Groblew-ska-Orzechowska M. Konspirowały i walczyły,W. 1977, s. 86; Harcerki 1939–1945; Haykow-ski M. Materiały do chronologii historii i trady-cji ZHP, cz. XII, „Harc.” 1983, nr 5, s. 155 (31);Mileska Materiały do historii; Orzechowska M.Urszula z Szarych Szeregów, WTK 1971, nr 30,s. 6–7; — dok. w posiadaniu autora: odpis li-stu Edwarda Hermacha do Okręgowej Komi-sji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rz. z 30 XI1967 r.; Muszyńska M. Życiorys Urszuli Grusz-czyńskiej-Hermachowej – nauczycielki i harcmi-strzyni, która oddała swe życie za wolność Ojczy-zny w walce z okupantem hitlerowskim w czasieII wojny światowej, mps; Ocalić od zapomnienia.Wywiad z p. Krystyną Kipiel, uczennicą U. Her-machowej, mps; — inf. Wojciecha Brągiela z Gor-lic i Stanisława Korusiewicza z Nowego Sącza.

Janusz Wojtycza

KKENIŻANKA (Kenig) Władysława za-

mężna Olbromska (1900–1976), pedagog,harcmistrzyni, komendantka Wielkopol-skiej Chorągwi Żeńskiej (1920–1922), ko-mendantka Łódzkiej Chorągwi Żeńskieji Łódzkiej Chorągwi Harcerek (1927–1932,1935–1937), komendantka Pogotowia Har-cerek Chorągwi Łódzkiej (1938–1942).

Urodziła się 11 VI 1900 r. w Łodzi w ro-dzinie Teodora i Marii z Namysłowskich.Ukończyła łódzkie Gimnazjum Zofii Pęt-

lowskiej. Do harcerstwa wstąpiła w 1913 r.Latem 1916 r. była uczestniczką koloniiw Marzeninie, a rok później podczas kursuinstruktorskiego w Okręgliku pod Łodziąna ręce Marii Wocalewskiej złożyła przy-rzeczenie harcerskie. W 1918 r. objęła funk-cję drużynowej II Łódzkiej Drużyny Harce-rek im. Narcyzy Żmichowskiej i jako jednaz 17 harcerek łódzkich uczestniczyła w kur-sie instruktorskim w Staszowie. W 1919 r.została zastępczynią komendantki drużynłódzkich, pełniąc także funkcję przewodni-czącej Harcerskiej Pomocy Siostrzanej.Następnie wyjechała do Poznania, gdziew l. 1920–1922 była słuchaczką StudiumWych. Fiz. przy Uniw. Pozn. i równocze-śnie wizytatorką objazdową ChorągwiWielkopolskiej. Wraz z grupą starszychharcerek z Poznania wspomagała akcję ple-biscytową na Śląsku. Działała w służbachpomocniczych II powstania śląskiego, bra-ła udział w przerzucie broni z pow. często-chowskiego do oddziałów powstańczych,dostarczała posiłki na linię frontu, a poupadku powstania prowadziła kursy dlaśląskich harcerek.

W 1920 r. została pierwszą komendantkąWielkopolskiej Chorągwi Żeńskiej. W lu-tym 1920 r. otrzymała stopień przodownicy,a uchwałą NRH z dnia 15 XII 1920 r. sto-pień podharcmistrzyni (po zmianie syste-mu stopni równoznaczny ze stopniem harc-mistrzyni). W 1921 r. na zlecenie GłównejKwatery Żeńskiej prowadziła w Rydzyniekurs drużynowych dla dziewcząt z Pozna-nia, Suwałk, Włocławka i Warszawy. Po prze-kazaniu kierownictwa chorągwi w lutym1922 r. nadal zajmowała się kształceniem.

W 1922 r. podjęła pracę w Gimnazjumbł. Jolanty w Gnieźnie. W lipcu tegoż rokuprowadziła kurs drużynowych w Bydgosz-czy, a we wrześniu była w komendzie kursużeńskiego w Patoce k. Lublińca. W l. 1924––1926 była komendantką Hufca Żeńskiegow Poznaniu. W roku szkolnym 1924/1925pracowała w Państw. Seminarium Nauczy-cielskim w Inowrocławiu, a w następnymw Gimnazjum im. Królowej Jadwigi w Pa-

107

KENIŻANKA WŁADYSŁAWA

bianicach, gdzie zorganizowała drużynę har-cerek. Na konferencji programowej w Sro-mowcach w 1926 r. wygłosiła przygotowanywspólnie z Jadwigą Ackermann referatZlot Narodowy. W 1927 r. była referentkąChorągwi Śląskiej i Chorągwi Włocławskiejw Głównej Kwaterze Żeńskiej oraz człon-kinią Komendy Śląskiej Chorągwi Żeń-skiej. W l. 1927–1932 pełniła funkcję ko-mendantki Łódzkiej Chorągwi Żeńskiej.Organizowała wówczas obozy drużyno-wych w różnych rejonach Polski, aby umoż-liwić instruktorkom zapoznanie się z ichhistorią i przyrodą. W 1929 r. prowadziłapod Zwardoniem obóz przysp. wojsk. przy-gotowujący do prowadzenia zajęć z tego za-kresu w drużynach. W l. 1932–1933 byłareferentką opiekunek drużyn w Komen-dzie Łódzkiej Chorągwi Harcerek. Po razdrugi była komendantką Łódzkiej ChorągwiHarcerek w l. 1935–1937. W l. 1936–1939pracowała w Gimnazjum Janiny Czapczyń-skiej w Łodzi. W tym samym czasie byław składzie Zarządu Oddziału ŁódzkiegoZHP i reprezentowała harcerki w Unii Pol-skich Związków Obrońców Ojczyzny. Od1937 do 1939 r. była członkinią KomendyŁódzkiej Chorągwi Harcerek i drużynowądrużyny instruktorskiej. Na XV Konferen-cji Programowej Instruktorek w Skolemw lipcu 1938 r. wygłosiła referat Współcze-sny typ kobiety w związku z wychowaniemharcerskim.

Kiedy w 1938 r. powołano PogotowieHarcerek, została jego komendantką w Cho-rągwi Łódzkiej. Podczas okupacji nawiązałakontakt z komendantem Okręgu ZWZ,w rezultacie czego harcerki podjęły służbęłączności (były kurierkami i łączniczkamimiędzy Rzeszą i Generalną Gubernią, wielespośród nich aresztowano i wywieziono),pomagały też więźniom politycznym, do-starczając paczki i przekazując informacjemiędzy nimi i ich rodzinami. Wiosną 1942 r.zmuszona była opuścić Łódź i zamieszkaław Warszawie. W Komendzie PogotowiaHarcerek pełniła funkcję instruktorki bez-pieczeństwa konspiracyjnego. Wizytowała

tereny wschodnie, kilkakrotnie odwiedza-ła Lwów. Pracowała w Generalnym Inspek-toracie Służby Kobiet. W 1944 r. zostaławcielona do Państw. Korpusu Bezpieczeń-stwa. Brała udział w Powstaniu Warszaw-skim, po jego upadku została wywiezionado obozu pracy we Wrocławiu.

W 1945 r. wróciła do Łodzi oraz pracy na-uczycielskiej, najpierw w XV Liceum Ogól-nokształcącym, następnie w XII SzkolePodstawowej TPD. W l. 1946–1947 była wi-zytatorką ds. harcerskich w KuratoriumOkręgu Szkolnego, a od 1947 do 1948 r.członkinią Działu Kształcenia StarszyznyKomendy Śląskiej Chorągwi Harcerek.W 1948 r. odeszła z harcerstwa. Po ZjeździeŁódzkim (1956) wróciła do organizacji.Kierowała Wydz. Obozów i Imprez Maso-wych (1957–1958) oraz Wydz. Kół Przyja-ciół Harcerstwa (1958–1959) KomendyŁódzkiej Chorągwi Harcerstwa, a także po-magała w kształceniu instruktorek. W tymczasie była też organizatorką i dyrektorkąMiędzyszkolnego Wojew. Ośrodka Sportowe-go w parku im. 3 Maja w Łodzi. W 1960 r.przeszła na emeryturę. Do końca życiawspółpracowała z zespołem instruktorekzbierających materiały do historii Pogoto-wia Harcerek.

Zmarła 29 XI 1976 r., została pochowa-na na Cmentarzu Starym w Łodzi przy ul.Ogrodowej. Była odznaczona Krzyżem Nie-podległości, Złotym i Srebrnym KrzyżemZasługi, Odznaką Grunwaldzką, Krzyżem„Za Zasługi dla ZHP”, Odznaką Opieku-na Miejsc Pamięci Narodowej.

Była żoną Eligiusza Olbromskiego (zm.1966, harcmistrza, w l. 1931–1933 instruk-tora Głównej Kwatery Harcerzy, więźniaAuschwitz, brata hm. Antoniego Olbrom-skiego).

Nie miała dzieci.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 40; — Harcerki 1911––1939; Harcerki 1939–1945; Opieńska-Blauth J.Polskie harcerki w dziesięcioleciu 1911–1921,W. 1988, s. 60, 63, 83; Piotrowska-Szulczew-

108

KENIŻANKA WŁADYSŁAWA — KORZENIOWSKI RUDOLF

ska D. Wielkopolska Chorągiew Harcerek 1912––1939, P. 1992, s. 59, 61, 63–64, 67–68, 141; Za-wadzka Dzieje harcerstwa; — Harcerki 1939––1945. Relacje – pamiętniki [błędna data śmier-ci]; — Arch. Kom. Hist. Chorągwi Łódzkiej ZHP:Kubiak B. Życiorys Władysławy Kenig-Olbrom-skiej, mps.

Wanda Czarnota

KORZENIOWSKI Rudolf Ludwik(1909–1967), ekonomista, harcmistrz, ko-mendant Krakowskiej Chorągwi Harcerzy(1947–1948).

Urodził się 22 III 1909 r. w Szczakowejw rodzinie Ludwika (1877–1951, pracow-nika kolei) i Marii z Kubiców (1888–1973).Miał liczne rodzeństwo, m.in. siostry: Al-binę (nauczycielkę) i Jadwigę (księgową)oraz braci: Juliana (maszynistę kolejowego)i Józefa. W l. 1915–1919 uczęszczał do szko-ły powszechnej w Szczakowej. W 1919 r.przeniósł się wraz z rodziną do Oświęcimia,gdzie został uczniem Gimnazjum Huma-nistycznego im. ks. Stanisława Konarskie-go. W 1923 r. wstąpił w Oświęcimiu dodrużyny sokolo-skautowej. Rok później byłjuż zastępowym. Odbył kursy przysp. wojsk.w Tyrze (1924) oraz w Stryszawie (1925).W 1927 r. założył I Oświęcimską DrużynęHarcerzy im. Księcia Józefa Poniatowskie-go, którą prowadził do marca 1928 r., nato-miast we wrześniu 1928 r. zorganizowałII Oświęcimską Drużynę Harcerzy im. Za-wiszy Czarnego. Ponownie był w Oświęci-miu drużynowym w l. 1930–1932.

W 1928 r. zdał maturę i rozpoczął studiaw zakresie pedagogiki i towaroznawstwaw Wyższym Studium Handlowym w Kra-kowie. 12 III 1929 r. zaliczono mu próbędrużynowego, a 28 czerwca tegoż rokuotrzymał stopień podharcmistrza. W tym-że roku współtworzył Akademicką Groma-dę Starszoharcerską „Chrobria” w Krako-wie, której był drużynowym od kwietnia1930 do końca listopada 1931 r. Zorgani-zował Komendę Hufca Harcerzy w Oświę-

cimiu i w maju 1930 r. został mianowanyhufcowym, funkcję tę pełnił do stycznia1934 r. W l. 1930–1932 był członkiem Ko-mendy Chorągwi Harcerzy w Krakowie,pełniąc funkcje kierownika Wydz. Pro-pagandy i Prasy (1930) oraz Wydz. Wych.Fiz. i Przysp. Wojsk. Rozwijał powierzonąmu działalność m.in. poprzez stałą współ-pracę z radiem (wydział prowadził coty-godniowe kwadranse radiowe) i organizacjęzawodów sportowych, wspomaganie rozwo-ju żeglarstwa, zdobywanie Państw. Odzna-ki Sportowej. Stopień harcmistrza otrzymał12 III 1931 r. Od października 1932 do lu-tego 1933 r. był hufcowym III Hufca Har-cerzy w Krakowie. Ponadto był komendan-tem kursu zastępowych i przybocznych(sierpień 1931), kursu narciarskiego Cho-rągwi Krakowskiej w Zwardoniu (styczeń1932) i kursu drużynowych Chorągwi Bia-łostockiej w Grandziczach k. Grodna (lipiec1933) oraz członkiem kadry kursu narciar-skiego Chorągwi Krakowskiej (styczeń1931), kursu drużynowych Chorągwi Kra-kowskiej w Soli (sierpień 1932) oraz kursudrużynowych Chorągwi Wołyńskiej w Krze-mieńcu (styczeń 1933). Był także czynnyw organizacjach studenckich, m.in. w Brat-niej Pomocy. Od 1930 do 1931 r. pełnił funk-cję prezesa Koła Naukowego, a od 1928 do1931 r. – sekretarza Akademickiego KołaOświęcimian. Studia ukończył w 1932 r.i w następnym roku szkolnym odbył prak-tykę nauczycielską w Szkole Ekonomiczno--Handlowej w Krakowie. W 1933 r. uzyskałdyplom Wyższego Studium Handlowego.W grudniu tegoż roku podjął pracę jakourzędnik w Urzędzie Skarbowym w Siemia-nowicach Śląskich. W 1934 r. przeszedł nawłasną prośbę do Wspólnoty Interesóww Katowicach, gdzie został kierownikiemdziału w Generalnej Dyrekcji Finansowo--Administracyjnej. Na stanowisku tym pra-cował do września 1939 r.

W styczniu 1934 r. został przeniesiony doŚląskiej Chorągwi Harcerzy, gdzie w czerw-cu tegoż roku objął funkcję kierownikaWydz. Obozów i Wycieczek Komendy Cho-

109

KORZENIOWSKI RUDOLF

rągwi. W październiku 1934 r. został wy-brany sekretarzem Śląskiego Okręgu ZHP,którą to funkcję pełnił do stycznia 1937 r.W l. 1934–1936 był sekretarzem redakcjiwydawanego w Katowicach pisma „W krę-gu wodzów”. Uczestniczył w Jubileuszo-wym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spale(lipiec 1935), pełniąc funkcję kierownikaDziału Wycieczek Komisariatu Zagranicz-nego Komendy Zlotu i organizując wyciecz-ki po Polsce dla uczestników z zagranicy.Jako zapalony sportowiec, uprawiającym.in. piłkę nożną i narciarstwo, od 1935 r.brał udział w organizacji Harcerskich Mi-strzostw Narciarskich (HMN), w 1937 r. byłwiceprzewodniczącym Komitetu Wykonaw-czego Międzyn. Mistrzostw ZHP w Zakopa-nem, a w 1938 r. przewodniczącym Komi-tetu Organizacyjnego HMN w Zwardoniu.Od października 1935 do października1937 r. był także prezesem HarcerskiegoKlubu Narciarskiego w Katowicach. Od1936 r. był członkiem komisji prób na sto-pień działacza harcerskiego, a od maja1937 r. kierownikiem Wydz. HarcerstwaStarszego Komendy Śląskiej ChorągwiHarcerzy. W sierpniu 1937 r. był komen-dantem śląskiej drużyny zlotowej na V Jam-boree w Vogelenzang w Holandii. W okresiemiędzywojennym prowadził jako komen-dant sześć obozów letnich. Od 1937 r. byłwiceprezesem lokalnego Stowarzyszenia Ab-solwentów Akademii Handlowej w Krako-wie. Należał do PPS i był aktywnym zwo-lennikiem polityki J. Piłsudskiego.

W chwili wybuchu wojny Wspólnota In-teresów w Katowicach wysłała go z waż-nymi dokumentami na wschód, w kierun-ku Lwowa, gdzie został niebawem ujętyprzez oddziały sowieckie i przewieziony doobozu jeńców wojennych. Udało mu sięuciec i przedostać do Oświęcimia, gdziemieszkali jego rodzice. Tu podjął działalnośćkonspiracyjną. Działał w Szarych Szeregach,pozostając w kontakcie z hm. SewerynemUdzielą. Znając biegle jęz. niemiecki, wyko-nywał zlecone mu zadania, m.in. podczaswyjazdów za granicę (do Pragi) w sprawach

handlowych. W 1940 r. przeniósł się do Kra-kowa i otworzył sklep „Centrfarb” przy ul.Brackiej. W tym czasie włączył się w dzia-łalność Krakowskiej Kongregacji Kupiec-kiej, w związku z czym po wojnie zostałwybrany wiceprezesem OgólnopolskiejKongregacji Kupieckiej ds. Handlu Che-micznego i Perfumeryjnego. Był wielokrot-nie przesłuchiwany przez Wydz. SprawSpołecznych i Politycznych Wojew. UBw Krakowie. Kiedy jego sklep upaństwo-wiono, kierował magazynem farb przy ul.Józefa 25, przekształconym później w hur-townię chemiczną. Pracował w niej do cza-su, kiedy poważnie zachorował. W latachsześćdziesiątych XX w. był przewodniczą-cym Komisji Handlu i Usług DzielnicowejRady Narodowej Kraków Podgórze.

30 I 1945 r. wziął udział w zebraniu kra-kowskich instruktorów, na którym wybra-no komendanta odrodzonej KrakowskiejChorągwi Harcerzy. W marcu tegoż rokuzostał mianowany I zastępcą komendantachorągwi oraz kierownikiem Ref. Kształ-cenia Instruktorów Komendy Chorągwi(później Wydz. Kształcenia Starszyzny).Aktywnie uczestniczył w szkoleniu, m.in.od kwietnia 1945 r. prowadził kurs in-struktorski, a w 1946 r. wziął udział w I Cen-tralnej Akcji Szkoleniowej nad jez. Turawa,gdzie był członkiem komendy. W czerwcu1947 r. został mianowany komendantemKrakowskiej Chorągwi Harcerzy, funkcjętę pełnił do września 1948 r. W tym czasieChorągiew Krakowska przeżywała okresrozkwitu – zarówno liczebnego, jak i jakoś-ciowego: świetnych wyników pracy, m.in.w repolonizacji Ziem Odzyskanych, dzia-łalności sportowej, wydawniczej i gospo-darczej (działała znakomicie prosperującai umożliwiająca materialną niezależnośćharcerstwa Składnica Harcerska, spółka-jednostka gospodarcza Komend ChorągwiHarcerek i Harcerzy). W obliczu przemianzachodzących w harcerstwie w związku z na-rastającą stalinizacją kraju z dniem 18 XI1948 r. Korzeniowski został odwołanyz funkcji komendanta chorągwi i wycofał

111

KOSSOWSKA IZYDORA

ganizowanym przez zrzeszenia niepodle-głościowe. Pracując w przemyskim gnieź-dzie sokolim, prowadziła gimnastykę dladziewcząt i pełniła funkcję drużynowejskautek. Propagowała wycieczki krajoznaw-cze oraz przyrodnicze. W kwietniu 1914 r.wygłosiła w Przemyślu pierwszy publicz-ny odczyt o harcerstwie, który wzbudziłszerokie zainteresowanie, a latem tegożroku uczestniczyła w żeńskim kursie skau-towym w Skolem.

Po wybuchu I wojny światowej pracaskautowa w Przemyślu zamarła, ponownierozwinęła się w r. 1915/1916. Kierowały niąMaria Mudryk i Izydora Kossowska. Zorga-nizowany przez nie kurs zastępowych po-zwolił na rozwinięcie pracy także w oko-licznych miasteczkach. W sierpniu 1917 r.Kossowska kontynuowała udział w konspi-racyjnej pracy niepodległościowej. Pomaga-ła więzionym przez Austriaków legionistom,organizując ucieczki z więzień i szpitali,ukrywając uciekinierów we własnym domui zaopatrując ich w odpowiednie dokumen-ty. Pracowała w Czerwonym Krzyżu, Tow.Szkoły Ludowej oraz w konspiracyjnymZwiązku Młodzieży Gimnazjalnej i POW.W listopadzie 1918 r. zorganizowała szpi-talik dla rannych żołnierzy polskich, peł-niła służbę przy rannych i chorych, a takżesłużbę wartowniczą, dostarczała walczącymżywność, prowadziła w koszarach wojsko-wych kuchnię, z jej inicjatywy powstała nadworcu herbaciarnia dla żołnierzy oraz ewa-kuowanej ludności cywilnej.

W lipcu i sierpniu 1919 r. wzięła udziałw zorganizowanym przez NRH związko-wym kursie instruktorskim w ZwierzyńcuZamojskim, na którym pełniła funkcję„głównej sanitariuszki”. Po wojnie konty-nuowała pracę nauczycielską (ucząc biolo-gii, fizyki i geografii w Seminarium Nauczy-cielskim) oraz służbę harcerską. W 1920 r.w stopniu przodownicy objęła funkcję huf-cowej Hufca Żeńskiego w Przemyślu, doktórego należały także okresowo drużynymęskie. 15 XII 1920 r. otrzymała stopieńpodharcmistrzyni (po zmianie systemu

stopni instruktorskich zweryfikowana jakoharcmistrzyni). Funkcję hufcowej pełniłado 1926 r., pod jej kierunkiem hufiecosiągnął znaczny wzrost liczbowy. Organi-zowała corocznie kolonie i obozy harcer-skie w różnych regionach Polski. Brałaudział w pracach Harcerskiego KlubuSportowego „Czuwaj”, od 1923 r. prowa-dząc w klubie sekcje wodną i narciarską,a później wchodząc w skład jego zarządui komisji rewizyjnej (1926–1927). W 1926 r.zorganizowała wystawę dorobku 15-leciaharcerstwa w Przemyślu i kierowała kursemzastępowych Hufca Przemyśl. W l. 1927––1929 była sekretarzem Koła PrzyjaciółHarcerstwa. Miała dar gawędziarski, umia-ła przykuwać uwagę słuchaczy, szczególniemłodych. Organizowała wieczorki z okazjirocznic patriotycznych oraz ku czci wiel-kich postaci, inscenizacje teatralne, komin-ki, imprezy i występy dla ludności. Zorga-nizowała na własny koszt w Prałkowicachschronisko dla bezdomnych zwierząt. Żyłabardzo skromnie, zawsze gotowa do pomo-cy innym.

Po wybuchu II wojny światowej pracowa-ła jako siostra pogotowia PCK w X Okrę-gowym Szpitalu Wojskowym w Przemyślu.Pozostając w prawostronnej części stare-go miasta, pod okupacją sowiecką, byław l. 1939–1940 komendantką PogotowiaHarcerek, a od 1941 do 1944 r. w swoimmieszkaniu prowadziła tajne nauczaniew zakresie szkoły średniej. W 1944 r. ob-jęła obowiązki nauczycielskie w liceum pe-dagogicznym.

Po wojnie podjęła pracę w Państw. Li-ceum Żeńskim przy ul. Słowackiego, pro-wadząc również drużynę harcerską, ale jużpo trzech latach, szykanowana z przyczynpolitycznych, została przeniesiona do Li-ceum Pedagogicznego przy ul. Basztowejna stanowisko magazynierki, a następniedo wiejskiej szkoły w Aksmanicach, od-ległych o kilkanaście kilometrów od Prze-myśla. Pod koniec życia ciężko chorowała,otoczona serdeczną opieką wychowanek--harcerek.

110

KORZENIOWSKI RUDOLF — KOSSOWSKA IZYDORA

się z działalności w ZHP. Na krótko powró-cił do pracy harcerskiej w 1957 r., kiedybył członkiem kadry kursu instruktorskie-go w Kicarzu k. Piwnicznej.

Kochał sport i literaturę piękną. Inte-resował się fotografiką (wykonywał m.in.widokówki o tematyce harcerskiej) orazhistorią.

Po ciężkiej chorobie zmarł 11 VII 1967 r.Został pochowany na cmentarzu Rakowic-kim w Krakowie.

Był odznaczony Srebrnym Krzyżem Za-sługi (1938), Medalem „Zwycięstwa i Wol-ności” (1946) oraz Złotym Krzyżem Har-cerskiego Odznaczenia Honorowego „ZaZasługę” (1947).

W 1937 r. zawarł związek małżeński zeStefanią Bytomską (zm. 2002, nauczy-cielką). Miał syna Andrzeja (ur. 1939, tech-nika chemika) oraz córki: Marię (ur. 1941,absolwentkę AWF, zamężną Woźny, pod-harcmistrzynię), Barbarę Ewę (ur. 1943,absolwentkę AE, zamężną Patej, przewod-niczkę), Małgorzatę (1947–2001, psycho-loga, zamężną Pańków) oraz Martę (zm.1951).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 136–137 [niepo-twierdzona inf., że Korzeniowski był w 1945 r.komendantem Dolnośląskiej Chorągwi Harce-rzy]; Wojtycza J., Skiba J., Wojtycza K. Grobyharcerskie w Krakowie. Cmentarze Rakowicki,Podgórski i Salwatorski, Kr. 2005, s. 12; — Bu-kowski A. Historia kształceniem kadry pisana,„HR” 1983, nr 4, s. 30–31; Gaweł T. Hm. RudolfKorzeniowski (1909–1967), „HR” 1987, nr 1,s. 16–19; tenże Pełnili służbę, s. 121–126; tenżePokłon tym, którzy tworzyli, s. 104–105; Korze-niowski R. Pionierstwo harcerstwa na ziemiachzachodnich, „Harc.” 1946, nr 1, s. 10–13; Leon-hard Kalendarium; Sikorski Harcerskie odzna-ki, s. 128; — Jubileuszowy Zlot HarcerstwaPolskiego. Spała 11–25 lipca 1935 r. Przewodnikpo Zlocie. Dzienniczek uczestnika, W. [1935],s. 22; Młynarski M. Moja służba w ZHP 1945––1948, Kr. 2000, s. 74–76; 140–142; Rozkaz Na-czelnika Harcerzy L. 3 z 15 III 1947 r., „WU”

1947,1–12, s. 28–30 [błędne imię – Ludwik];Spraw. za r. 1930 [Komendy Chorągwi Harce-rzy ZHP Oddział w Kr.], Kr. [1931], s. 3; toż zar. 1931 [Komendy Chorągwi Męskiej ZHP Od-dział w Kr.], Kr. [1932], s. 6; Spraw. ZarząduOddziału, Komendy Chorągwi Harcerek i Har-cerzy za r. 1932 [ZHP Oddział Krakowski], Kr.1933, s. 26; — Arch. Kom. Hist. Krakowskiej Cho-rągwi ZHP: rozkazy Komend Chorągwi z l. 1945–1950; rozkazy Naczelnictwa ZHP z l. 1948–1949;— dok. z archiwum rodzinnego; — wywiad z ro-dziną z 2 VII 2007 r.

Jadwiga Skiba

KOSSOWSKA Izydora (Iza) (1883––1953), nauczycielka, harcmistrzyni, or-ganizatorka żeńskiego skautingu, hufcowaHufca Żeńskiego w Przemyślu (1920–1926).

Urodziła się 10 V 1883 r. we Lwowiew rodzinie Franciszka Kossowskiego her-bu Jastrzębiec (uczestnika powstania stycz-niowego). Miała siostrę Marię (zm. 1948).We Lwowie chodziła do szkoły średniejoraz rozpoczęła studia, które ukończyła naUJ. W 1906 r. uzyskała prawo nauczaniaw szkołach średnich. W rodzinnym mie-ście zaliczyła sokoli kurs nauczycielskioraz zetknęła się po raz pierwszy z ideąskautingu. W 1912 r. przybyła do Przemy-śla, gdzie już od 1911 r. istniał na terenieseminarium nauczycielskiego tajny zastępskautek, który rozwinął się w Drużynę im.T. Kościuszki (przyrzeczenie od zastępowychodebrała Olga Drahonowska).

Kossowska objęła posadę w Szkole Wy-działowej Żeńskiej im. Królowej Jadwigiprzy ul. Wodnej w Przemyślu, ucząc bio-logii. Założyła w tej szkole II DrużynęSkautową (pierwszą żeńską) im. KrólowejJadwigi oraz zainicjowała założenie przydrużynie Komitetu Opieki nad Skautami.W styczniu 1914 r. uczęszczała na kurs in-struktorek skautowych zorganizowany podegidą Związku Polskich Tow. Sokolich weLwowie. Bezpośrednio potem wzięła udziałw kursie o charakterze wojskowym, zor-

112

KOSSOWSKA IZYDORA — KOWALSKI JAROSŁAW

Zmarła 5 IV 1953 r. w Przemyślu. Zo-stała pochowana na tamtejszym Cmenta-rzu Głównym.

Rodziny nie założyła.Joanna Bury napisała o niej: Iza Kos-

sowska, jako organizatorka żeńskiego ru-chu harcerskiego w Przemyślu, poświęci-ła temu dziełu całe swoje życie. Oddałacałą siebie młodzieży, którą ukochała bar-dzo gorąco od momentu swego przyjazduze Lwowa. Przemyśla nie opuściła nigdy,związała się z nim na złe i na dobre. Czter-dzieści kilka lat życia w służbie młodzieżyi Miasta. Była tą, która inicjowała różnepoczynania harcerek w Przemyślu. Iza Kos-sowska jest bezsprzecznie ideową matkążeńskiej organizacji harcerskiej w Przemy-ślu.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 44; Materiały doHSB, „Harc.” 1995, nr 3, s. 74; Pankowicz, Woj-tycza Informator, s. 117, 226; — Bury J. Harcer-ki przemyskie, Przemyśl 1994, s. 57–59 [cytat];Dobrowolski T. Z dziejów kultury i literatury zie-mi przemyskiej, cz. 3, Kultura. Oświata, Prze-myśl 1978; tenże Harcmistrzyni Iza Kossowska,w: Z dziejów przemyskiego harcerstwa 1911––1981, red. S. Krakowski, W. 1985; Grodecka E.Pierwsze ćwierćwiecze harcerstwa żeńskiego.Materiały do historii, cz. 1, 1911–1914, W. 1937,s. 93, cz. 3, Służba wojenna II, W. 1938, s. 26;Harcerki 1939–1945; Krakowski S. Tropamiprzemyskiego harcerstwa, Przemyśl 1998, s. 111––112; Wojtycza J. Skauting polski w Galicji i naŚląsku Cieszyńskim w l. 1910–1919, Kr. 2000,s. 77; Zawadzka Harcerstwo żeńskie, s. 13, 19,35–36, 53, 90.

Julian W. Kurek

KOWALSKI Jarosław (Jan Jarosław)(1902–1945), nauczyciel, harcmistrz, huf-cowy Hufca Harcerzy w Toruniu (1930––1937), kierownik wydziałów PomorskiejChorągwi Męskiej i Pomorskiej ChorągwiHarcerzy (1928–1934).

Urodził się 20 VI 1902 r. w Korytach(pow. Krotoszyn). W l. 1908–1916 uczęsz-czał do szkół powszechnych w Smoszewiei Odolanowie, a następnie ukończył prepa-randę nauczania w Krotoszynie i w 1919 r.rozpoczął naukę w Państw. SeminariumNauczycielskim w Rogoźnie. W l. 1919–1920przez kilka miesięcy odbywał służbę woj-skową. Maturę uzyskał w 1922 r. i już w majuobjął posadę stałego nauczyciela wych. fiz.w Powszechnej Szkole Katolickiej w Żer-kowie (pow. Jarocin). We wrześniu tegożroku rozpoczął pracę w szkole powszech-nej w Krotoszynie, a rok później – w tam-tejszej szkole wydziałowej. W roku szkolnym1924/1925 ukończył kurs instruktorskiprzysp. wojsk. przy Szkole Podchorążychw Warszawie, po którym uzyskał prawowykonywania obowiązków instruktoraprzysp. wojsk. w zakresie I stopnia i Państw.Kurs Wych. Fiz. W 1927 r. przeniesiono godo Państw. Seminarium NauczycielskiegoMęskiego w Lubawie, gdzie pracował do1929 r., kiedy to podjął pracę w Państw.Seminarium Nauczycielskim Męskim w To-runiu. W l. 1930–1933 należał do SekcjiWych. Fiz. i Przysp. Wojsk w Komitecie Miej-skim Wych. Fiz. i Przysp. Wojsk. W 1934 r.został członkiem Wojew. Komitetu Wych.Fiz. i Przysp. Wojsk. W l. 1931–1932 byłczłonkiem komisji prób Państw. OdznakiSportowej (POS) przy Państw. SeminariumNauczycielskim Męskim. W 1934 r. zostałprzewodniczącym komisji próby POS przyHufcu Harcerzy w Toruniu, a w 1935 r.uczestniczył w pracach takiej komisji przyGimnazjum oo. Redemptorystów. W 1937 r.– po likwidacji seminarium – przeszedł dopracy w utworzonym na jego miejscePaństw. Pedagogium w Toruniu, gdzie pra-cował do wybuchu wojny w 1939 r.

Poza pracą zawodową udzielał się spo-łecznie. W Żerkowie był prezesem miejsco-wego klubu sportowego i naczelnikiem„Sokoła”. W 1923 r. otrzymał uprawnie-nia sędziego lekkoatletycznego. W l. 1922––1923 był sekretarzem, a w l. 1925–1927członkiem Komisji Oświaty Tow. Czytelni

113

KOWALSKI JAROSŁAW — KOZŁOWSKI JERZY

Ludowych w Krotoszynie. Od grudnia1927 r. był instruktorem wych. fiz. w Ko-mendzie Wych. Fiz. i Przysp. Wojsk. napow. lubawski.

W czasie nauki w seminarium w Rogoź-nie związał się z harcerstwem. Od 1921 r.pełnił funkcje instruktorskie i 5 IV 1922 r.otrzymał stopień przodownika. Dwa latapóźniej objął II Drużynę Męską w Kroto-szynie, a w listopadzie 1925 r. został mia-nowany harcmistrzem. Od 1928 r. prowa-dził drużynę harcerską przy seminariumw Lubawie, a także był przybocznym ko-mendanta Hufca Męskiego w Lubawieoraz kierownikiem Wydz. Przysp. Wojsk.Komendy Pomorskiej Chorągwi Męskiej.

W 1930 r. został komendantem HufcaMęskiego w Toruniu. W następnym rokuprzewodniczył delegacji harcerstwa po-morskiego na Zlot Skautów Słowiańskichw Pradze. Objął funkcję kierownika Wydz.Drużyn Miejskich (1931), a w 1933 r. tak-że referenta kształcenia starszyzny w Wydz.Programowym Komendy Pomorskiej Cho-rągwi Harcerzy. Wszedł w skład Honoro-wego Sądu Harcerskiego przy ZarządzieOddziału Pomorskiego ZHP. W lipcu 1933 r.był wykładowcą i instruktorem wych. fiz.na harcerskim kursie dla nauczycieli szkółpowszechnych w Worochcie. W styczniu1934 r. objął funkcję kierownika Wydz.Kształcenia Starszyzny Komendy Chorąg-wi. 13 czerwca tegoż roku ustąpił z funkcjiw Komendzie Chorągwi. Następnie od1935 r. był członkiem Rady HonorowejStarszyzny Harcerskiej. W tymże roku zo-stał okręgowym instruktorem harcerzyKuratorium Okręgu Szkolnego Poznań-skiego (od 1937 r. ponownie Pomorskie-go) i wszedł do Zarządu Oddziału Pomor-skiego ZHP. Funkcję tę pełnił do 1939 r.,będąc od 1936 r. również generalnym wi-zytatorem chorągwi, a rok później zosta-jąc referentem ochrony przyrody, zastępcąprzewodniczącego Komisji DyscyplinarnejKomendy Chorągwi oraz członkiem Okrę-gowego Komitetu KPH. Od czerwca 1935 r.był przewodniczącym komisji próby na pod-

harcmistrza i działacza harcerskiego przykomendzie chorągwi i komendantem obo-zu wyszkolenia Pomorskiej Chorągwi Har-cerzy. W kwietniu 1937 r. zrezygnowałz funkcji hufcowego Hufca Harcerzy w To-runiu. W 1939 r. został mianowany komi-sarzem Pogotowia Harcerzy w Toruniu.

Po wybuchu wojny w 1939 r. znalazł sięw Warszawie. Tu – aresztowany i osadzo-ny na Pawiaku (nr 1058) – został wywie-ziony najpóźniej w lipcu 1944 r. (31 lipcaodszedł ostatni transport). We wrześniu1944 r. znalazł się w obozie koncentracyj-nym w Dachau, a potem we Frankfurcien. Menem w fabryce samochodów Adler-We-rke. Został zastrzelony podczas ewa-kuacji obozu 25 III 1945 r.

Był odznaczony Srebrnym Krzyżem Za-sługi (1934), harcerską Odznaką „Wdzięcz-ności” (1936), Odznaką XXV-lecia ZHP(1936) oraz Odznaką X-lecia Służby Har-cerskiej (1931). Miał żonę Helenę.

— Jankowski Harcerstwo Pomorza; — Spraw.Oddziału Pomorskiego ZHP za r. 1932, T. 1933;toż. za r. 1933, T. 1934; toż za r. 1935, T. 1936; tożza r. 1937, T. 1938; toż za r. 1938, T. 1939; „Moni-tor Polski” 1934, nr 64 z 19 marca; „WU” 1929,nr 1, 1931, nr 1, 1934, nr 2, 1937, nr 2, 5, 8; —AAN: zesp. ZHP 1913–1939, sygn. 694, 1216–17,1220–21, 1280, 1288, 1389; AP w Bydgoszczy:zesp. Kuratorium Okręgu Szkolnego Pomor-skiego, t. 454/4830; AP w T.: zesp. Państw. Gim-nazjum im. M. Kopernika, sygn. 97; zesp. Or-ganizacje Młodzieżowe i Sportowe 1910–1972,syg. VI/21 i zesp. AmTD IV, sygn. 5940, 5944,5946, 5976, 5986; KZ-Gedenkstätte Dachau;rozkazy Komendy Pomorskiej Chorągwi Har-cerzy z l. 1936–1938.

Lesław J. Welker

KOZŁOWSKI Jerzy Zdzisław, pseud.Jurwiś, Kołłątaj, Kędzierski, Kot, Zdzi-sławski, Jerzy Wiśniewski (1917–1997),ekonomista, harcmistrz, członek GłównejKwatery Szarych Szeregów (1943–1944),

114

KOZŁOWSKI JERZY

kierownik Wydz. Organizacyjnego Głów-nej Kwatery Harcerzy (1946–1948).

Urodził się 7 III 1917 r. w Warszawiew rodzinie Leonarda, handlowca i Stefaniiz Bartosińskich. Miał młodszego brata Ta-deusza, pseud. Koziołek (1921–1942, dru-żynowego Szarych Szeregów, który zostałaresztowany w 1942 r. podczas malowania„kotwic” i „szubienic” w ramach Organiza-cji Małego Sabotażu „Wawer”, zginął w Au-schwitz). W okresie nauki w I Państw. Gim-nazjum i Liceum im. Stefana Batoregowstąpił w 1931 r. do 23. Warszawskiej Dru-żyny Harcerskiej (WDH) im. BolesławaChrobrego „Pomarańczarni”. W 1933 r.został zastępowym w 41. WDH przy Szko-le Powszechnej im. Stanisława Konarskie-go w Warszawie, kierowanej przez JanuszaDrewnowskiego. W 1934 r. uzyskał stopieńharcerza orlego. W 1936 r. zdał maturę orazodbył służbę wojskową w Szkole Podcho-rążych Rezerwy Artylerii we WłodzimierzuWołyńskim, uzyskując stopień kaprala pod-chorążego. W ramach reorganizacji 23. WDHi powstania tzw. „Gniazda” w 1937 r. objąłfunkcję drużynowego chłopców młodszych.Był autorem artykułów ukazujących się nałamach czasopisma „Gniazdo” wydawane-go przez „Pomarańczarnię”. Od 1937 r. dowybuchu II wojny światowej studiowałw Szkole Głównej Handlowej (SGH). Po-nadto od 1938 r. piastował stanowisko oso-bistego sekretarza posła IV kadencji naSejm RP gen. broni Lucjana Żeligowskiego.W czerwcu oraz lipcu 1939 r. prowadziłobóz harcerski nad jez. Dryświaty k. Igna-lina na Wileńszczyźnie.

Podczas kampanii wrześniowej 1939 r.walczył w 7. pułku artylerii lekkiej, wcho-dzącym w skład Armii „Łódź” na terenachod Częstochowy po ziemie wschodnieII Rzeczypospolitej. Po kampanii wrześnio-wej powrócił do Warszawy. Na początkuokupacji niemieckiej rozpoczął pracę w Sto-łecznym Komitecie Samopomocy Społecz-nej na terenie Śródmieścia, a od maja 1941do marca 1943 r. pracował w Polskim Komi-tecie Opiekuńczym m. Warszawy w ramach

RGO. Kontynuował przerwane studia w taj-nej Miejskiej Szkole Handlowej. W l. 1942––1943 odbył studia podyplomowe w Stu-dium Nauk Kolonialnych.

W październiku 1939 r. odnowił kontak-ty harcerskie i od pierwszych dni listopa-da do połowy 1941 r. sprawował funkcjędrużynowego konspiracyjnej 23. WDH, któ-ra najpierw działała samodzielnie, a następ-nie włączyła się do Szarych Szeregów. Odlistopada 1941 r. kierował jako komendantHufcem Grzybów w Okręgu Północ Cho-rągwi Warszawskiej („Ul Wisła”), a następ-nie od marca do listopada 1942 r. był ko-mendantem Okręgu Północ. Po ukończeniuw kwietniu 1942 r. kursu instruktorskiego„Szkoła za lasem” 3 V 1942 r. został mia-nowany podharcmistrzem. W listopadzie1942 r. po podziale Szarych Szeregów natrzy piony wiekowe objął obowiązki ko-mendanta Bojowych Szkół Chorągwi War-szawskiej, które sprawował do kwietnia1943 r. Odpowiadał za wyszkolenie poje-dynczego strzelca (kryptonim „Sklepy”).Od grudnia 1941 do czerwca 1943 r. dzia-łał w BIP VI Oddziału Komendy OkręguWarszawskiego AK jako zastępca kierow-nika akcji „N”. Zorganizował i kierowałharcerską grupą „Gdańsk”, skupiającą od60 do 100 harcerzy, która miała na celunękanie niemieckiego okupanta poprzezkolportaż druków „N”, wykonywanie ry-sunków i napisów na murach, np. „Octo-ber” i „Victoria”, gnębienie telefoniczne lubza pomocą listów z pogróżkami kierowa-nymi do volksdeutschów i reichsdeutschów.

W lipcu 1943 r. Kozłowski wszedł w składGłównej Kwatery Szarych Szeregów „Pa-sieki”, w której pozostawał do wybuchu Po-wstania Warszawskiego. Z tego tytułu zająłsię problemem młodzieży żyjącej w cen-trum oddziaływań niemieckiej propagan-dy, pozostającej poza strukturami konspi-racyjnymi. Brał czynny udział w akcji „M”(Młodzież). 15 VIII 1943 r. został mianowa-ny harcmistrzem. Z ramienia „Pasieki” objąłfunkcję wizytatora Hufca Częstochowa(„Rój Obraz”). Tu przeprowadził m.in.

115

KOZŁOWSKI JERZY

kurs podharcmistrzowski. Od stycznia1944 r. takie same obowiązki podjął w Cho-rągwi Mazowieckiej („Ul Puszcza”). Natych dwóch terenach jego aktywność byłaskierowana na prowadzenie akcji „N” w za-kresie kolportażu druków oraz akcji spe-cjalnych. 3 V 1944 r. uzyskał stopień pod-porucznika. Od lipca 1944 r. redagowałharcerskie pismo „W kręgu służby” (zna-ne są dwa numery tej gazetki), wydawaneprzez Komendę Chorągwi Mazowieckiejw Harcerskich Zakładach Wydawniczych„Puszcza”, przeznaczone dla wszystkichinstruktorów, omawiające kwestie szko-leń, metody wychowawcze oraz bieżącą sy-tuację w okupowanym kraju. Kozłowskiużywał wówczas przybranego nazwiskaJerzy Wiśniewski. W okresie okupacji w jegomieszkaniu przy ul. Lwowskiej 9 w War-szawie był przechowywany przedwojennysztandar 23. WDH, który jednak po woj-nie nie został odnaleziony. Obok konspi-racyjnej działalności harcerskiej w l. 1943––1944 Kozłowski pracował w CentraliInformacji Sekcji Informacyjno-Propagan-dowej Departamentu Informacji i Dokumen-tacji, działającej w ramach DepartamentuSpraw Wewnętrznych Delegatury Rząduna Kraj; komórka ta opracowywała tygo-dniowe meldunki o sytuacji okupowanychziem polskich, które były przesyłane doLondynu; tworzyła sieć informacyjną na te-renie Generalnego Gubernatorstwa i nakresach wschodnich, formułowała materia-ły propagandowe dla delegatur okręgowychi tygodnika „Kraj”.

1 VIII 1944 r. na kilka godzin przed roz-poczęciem Powstania Warszawskiego udałsię wraz z Naczelnikiem Szarych Szeregówhm. Stanisławem Broniewskim, pseud. Or-sza oraz kilkoma instruktorami na Wolę,gdzie w ramach Zgrupowania „Radosław”koncentrowały się harcerskie bataliony„Zośka” i „Parasol”. Tu od pierwszychchwil przebywał w rejonie walk batalionu„Zośka” na Cmentarzu Żydowskim. 4 VIII1944 r. przeszedł do Śródmieścia Północ,gdzie uczestniczył w zainstalowaniu Głów-

nej Kwatery Szarych Szeregów (I rzut)w budynku przy ul. Świętokrzyskiej 28. Dwadni później rozpoczęła działalność WSS,w ramach której Kozłowski wziął aktywnyudział w patrolach mających za zadaniezbieranie informacji o sytuacji i nastrojachludności cywilnej walczącego miasta, bez-pieczeństwie, aprowizacji, a także kontak-tach z powstańcami i władzami cywilnymi.W trzeciej dekadzie sierpnia 1944 r. zostałmianowany komendantem Hufca SzarychSzeregów Warszawa Południe, mającegoodtąd swoją siedzibę w gmachu dawnejszkoły handlowej przy ul. Wilczej 41, w któ-rej mieściła się również Główna Kwatera„Pasieka” (rzut II). Jego obowiązki ogra-niczały się głównie do pozostawania w ścis-łej łączności z hm. S. Broniewskim, nad-zorowania działania służb harcerskichw Śródmieściu Południowym i wystawia-nia przepustek na przekraczanie miejsckontrolowanych przez powstańców. 22 VIII1944 r. na polecenie szefa BIP Okręgu War-szawskiego AK objął obowiązki kierowni-ka patroli WSS w 2. i 3. Rejonie I ObwoduAK Śródmieście, przejmując je od hm. Ka-zimierza Grendy, pseud. Granica. Podlega-ły mu patrole w przeważającej części skła-dające się z harcerek i harcerzy, tj.około20-osobowy zespół harcerek kierowanyprzez Marię Boyé, pseud. Tapta, grupa Za-wiszaków z Hufca „Ziemie Zachodnie” podkomendą phm. Zygmunta Głuszka, pseud.Victor i część harcerzy z 16. WDH prowa-dzonej przez Józefa Przewłockiego, pseud.Placek; patrole te zajęły się pomocą ludno-ści, ze szczególnym uwzględnieniem nie-mowląt, dzieci i osób starszych. Na ręceKozłowskiego patrole składały codzienne pi-semne raporty. 30 IX 1944 r. w związkuz utworzeniem Warszawskiego Korpusu AKKozłowski z kilkoma instruktorami harcer-skimi otrzymał przydział do 28. Dywizji Pie-choty im. Stefana Okrzei dowodzonej przezpłk. Edwarda Pfeiffera, pseud. Radwan.

Po kapitulacji powstania zdecydował siępójść do niewoli wraz ze swoimi zwierzch-nikami harcerskimi. Poprzez obóz przej-

116

KOZŁOWSKI JERZY

ściowy w Ożarowie, otrzymawszy numerjeniecki 1359, znalazł się w stalagu XI BFallingbostel, a następnie przebywał w ofla-gach: Bergen-Belsen i X B Sandbostel, skądtrafił do Lubeki. Powrócił do Polski wewrześniu 1945 r. W l. 1946–1948 kierowałWydz. Organizacyjnym, a ponadto wchodziłw skład komisji prób na stopnie instruk-torskie i komisji osobowej Głównej Kwate-ry Harcerzy. 15 VI 1949 r. został zwolnionyz organizacji z cofnięciem stopnia harcmi-strza. Dopiero po październiku 1956 r. po-wrócił do harcerstwa i od 1957 r. pełniłfunkcję członka komisji gospodarczej NRH.

Po wojnie kontynuował przerwane stu-dia i w 1946 r. ukończył SGH z tytułem ma-gistra nauk ekonomicznych. W l. 1951–1989związał się z Państw. Wydawnicwem Na-ukowym (PWN). Od marca 1956 r. był dy-rektorem Oddziału Warszawskiego PWN,od 1957 r. – zastępcą dyrektora wydaw-nictw seryjnych i czasopism, a w l. 1958––1989 – zastępcą dyrektora ds. ekonomicz-nych. Był autorem i redaktorem piętnasturoczników „Informatora Nauki Polskiej”.W l. 1979–1984 pełnił funkcję wicepreze-sa Polskiego Tow. Wydawców Książek(PTWK). Od 1987 r. był prezesem Stowa-rzyszenia Wychowanków SGH i aktywniedziałał w Polskim Tow. Ekonomicznym(PTE). Bliskie było mu dokumentowaniedziejów harcerstwa w okresie II wojnyświatowej. W l. 1980–1990 był członkiemKomisji Środowiskowej Szarych Szeregówprzy AP m. st. Warszawy, a od 1984 r. brałudział w pracach Koła Wychowanków przyLiceum im. Stefana Batorego. Sporządziłnieopublikowany maszynopis „Pomarań-czarnia” w latach wojny i okupacji.

Zmarł 23 VIII 1997 r. w Warszawie i zo-stał pochowany na cywilnym cmentarzuPowązkowskim.

Był odznaczony m.in. Krzyżem Oficer-skim Orderu Odrodzenia Polski (1976),Krzyżem Kawalerskim Orderu OdrodzeniaPolski (1964), Srebrnym Krzyżem Zasługiz Mieczami (1944), Odznaką „ZasłużonyDziałacz Kultury” (1971), Złotą Odznaką

Honorową „Za Zasługi dla Warszawy”(1975), Honorową Odznaką Batalionu „Zoś-ka” (1969), Złotą Odznaką PTE (1962),Honorową Odznaką PTWK (1984), Meda-lem SGH w Warszawie (1996).

W 1945 r. zawarł związek małżeńskiz Jadwigą Ratyńską (ur. 1923, pracowni-kiem umysłowym). Miał dwoje dzieci: cór-kę Elżbietę (ur. 1946, absolwentkę SGH,zamężną Kulawiak) oraz syna Tadeusza(ur. 1949, inżyniera elektronika).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 139; Kunert A. K.Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej1939–1944, t. 2, W. 1987; — Borkiewicz-Celiń-ska A. Batalion „Zośka”, W. 1990; Borkowski J.Relacja Marianny Mroczkowskiej pseud. Magda,Barbara, dotycząca służby harcerskiej w Powsta-niu Warszawskim, „Niepodległość i Pamięć”2006, nr 23, s. 119, 121, 132, 133, 135 [biogram],136; tenże W stulecie urodzin harcmistrza „Gra-nicy”, „Materiały Historyczne StowarzyszeniaSzarych Szeregów” 2006, nr 79, s. 12, 17; Bro-niewski Całym życiem; tenże Florian Marciniak.Naczelnik Szarych Szeregów, W. 1988; ChorągiewWarszawska ZHP w konspiracji. WarszawskieSzare Szeregi X 1939–VII 1944 (Organizacja),opr. M. Ł. Michałowski, W. 1998, s. 23, 80, 83––85, 117, 120, 136, 174, 256, 259, 275, 405; Głu-szek Z. Hej, chłopcy..., cz. 1, Zawiszacy z Sza-rych Szeregów, W. 1998, cz. 2, Harcerze Sza-rych Szeregów w Powstaniu Warszawskim,W. 2001, s. 407–409 [biogram]; Grabowski W.Polska tajna administracja cywilna, W. 2003,s. 219, 251, 649; Hillebrandt B. Konspiracja mło-dzieży w okupowanej Polsce, W. 1985, s. 68, 85;Hm. Jerzy Kozłowski „Jurwiś”, „Materiały His-toryczne Stowarzyszenia Szarych Szeregów”1997, nr 40, s. 6–8; Jabrzemski Harcerze; Ler-ski J. Emisariusz Jur, L. 1984, s. 122, Mazur G.Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK1939–1945, W. 1987, s. 179, 343, 443; Rossman,Zawadzka Tadeusz Zawadzki; Stachiewicz P. Pa-rasol, W. 1981; Szare Szeregi; Wiśniewska M.Harcerz, żołnierz, obywatel, W. 1987, s. 176, 180,288, 289; Wojskowa Służba Społeczna AK, oprac.A. Jabłkowska-Sochańska, A. Kinowska-Winter,

117

KOZŁOWSKI JERZY — KRAHELSKA KRYSTYNA

W. 1994, s. 3; — „Akcja N”. Wspomnienia 1941––1944, red. H. Auderska, Z. Ziółek, W. 1972,s. 320, 546, 567, 590, 592, 598; Szare Szeregi.Ocalałe dokumenty, s. 28, 31, 49, 90, 111, 113,169, 174, 178; — AAN: ankieta uczestnika Po-wstania Warszawskiego J. Z. Kozłowskiego; Arch.Kom. Hist. Stowarzyszenia Szarych Szeregów:Kostrzewa W. Szare Szeregi. Hufiec Grójec,W. 1989, mps, sygn. 251; teczka pers. J. Kozłow-skiego nr 17; Chorągiew Warszawska: teczkapers. Jerzego Kacprzyńskiego; zbiór korespon-dencji J. Kacprzyńskiego z Jerzym Jabrzemskimi Michałem Czerniakiem z l. 1991–2002; Arch.MH: Chorągiew „Wisła” Okręg Północ, lipiec –listopad 1942, mps [kopia]; „Sklepy”, w odpowie-dzi na ankietę Kom. Hist. oprac. hm. Jerzy Ko-złowski, mps; Spraw. z działalności akcji „M” zaokres 1 lipca – 30 września 1943 r. z 23 X 1943 r.sporządzone przez „Jurwisia”, mps [kopia];Spraw. „Jurwisia” z akcji „M” z 23 X 1943 r.; Arch.MHW: legitymacja nr 20 wystawiona 11 VIII1944 r. dla ppor. „Jurwisia” przez DepartamentSpraw Wewnętrznych przy Delegacie na Kraj,sygn. A/V/1804; pismo harcerskie „W kręgu służ-by” Komendy Chorągwi Mazowieckiej „Ul Pusz-cza” 1944, nr 1 z 9 VII, sygn. A/V/1808; pismokierownika Działu Opieki Społecznej Rejonowe-go Delegata Rządu Warszawa Południe Bocz-kowskiego do por. „Jurwisia” z 26 VIII 1944 r.,sygn. A/V/1805; pismo szefa BIP „Opla” do ppor.„Jurwisia” z 22 VIII 1944 r., sygn. A/V/1807; prze-pustka wystawiona dla „Jurwisia” przez zastęp-cę dowódcy Podobowodu Śródmieście Południo-we mjr. „Mechanika” 21 IX 1944 r., sygn. A/V/1806; — dok. w zbiorach autora: Kraśnicki Wspo-mnienie o prezesie Stowarzyszenia Wychowan-ków SGH Jerzym Kozłowskim 1917–1997, „Ga-zeta SGH” 1998, nr 86 z 15 kwietnia [kopia];Nasi wojenni przełożeni. Notatka biograficznao Druhu Jerzym Kozłowskim autorstwa Bole-sława Góreckiego, pseud. „Śnica”oraz Stani-sława Sieradzkiego, pseud. „Świst” z 1997 r.,mps [kopia]; list Andrzeja Połońskiego do auto-ra z 2006 r.; — inf. żony Jadwigi Kozłowskieji Jerzego Jabrzemskiego.

Julian Borkowski

KRAHELSKA Krystyna, pseud. Danu-sia, Danuta (1914–1944), etnograf, poetka,drużynowa zuchowa.

Urodziła się 24 III 1914 r. w rodzinieJana (1884–1960, ziemianina, inżynieramelioranta, starosty w Łunińcu, a następ-nie wojewody poleskiego) i Janiny z Burych(1885–1976, biologa, asystentki w UJ)w majątku Mazurki (pow. Baranowicze).Miała brata Bogdana (1915–1958, podczasII wojny światowej lotnika na Zachodzie,po wojnie pracownika lotnictwa cywilne-go w Middle East Airlines Company S.A.z siedzibą w Bejrucie, który zginął w kata-strofie lotniczej). Dom rodzinny Krahelskichw Mazurkach uległ całkowitemu zniszcze-niu w czasie I wojny światowej (1915). Mat-ka z dziećmi mieszkała u krewnych w Bu-rakowicach, później w Piotrkowszczyźniek. Mińska. W 1917 r. zamieszkała niedalekoMazurek, w Godlewszczyźnie. W 1919 r.Krahelscy zamieszkali w Czarnej Wsi podKrakowem u siostry Jana Wandy Krahel-skiej-Filipowiczowej, uczestniczki nieuda-nego zamachu na rosyjskiego generał-gu-bernatora Gieorgija Antonowicza Skałłonaw 1906 r. W 1920 r. matka Krystyny obro-niła pracę doktorską na UJ, a ojciec wziąłudział w wojnie z bolszewikami i dosłużyłsię stopnia podpułkownika. Krystyna z bra-tem i babką mieszkała w tym czasie w Puła-wach. Po zakończeniu wojny (1921) ojciecKrystyny był przez pewien czas przedsta-wicielem wojskowym w Mieszanej Komi-sji Granicznej na Wschodzie. Wtedy za-mieszkał wraz z rodziną w nadgranicznejŁachwie k. Łunińca. W l. 1922–1924 Kra-helscy mieszkali w Hańczarach (niedalekoMazurek). W 1925 r. Krystyna z bratem za-mieszkała w Dęblinie. Ciągłe zmiany miej-sca pobytu uniemożliwiały jej systematycznąnaukę – uczyła się w domu. W 1926 r. zdałaegzamin do szkoły średniej (do III klasy)w Gimnazjum Koedukacyjnym im. Romu-alda Traugutta w Brześciu n. Bugiem, gdzieojciec objął w tym czasie stanowisko woje-wody poleskiego. Od 1928 r. należała tamdo harcerstwa, ukończyła kurs drużyno-

118

KRAHELSKA KRYSTYNA

wych, prowadziła gromady zuchów i praco-wała w Kręgu Starszoharcerskim PoleskiejChorągwi Żeńskiej. W 1931 r. wzięła udziałw Zlocie Skautów Słowiańskich w Pradze.W tymże roku uczestniczyła w letnim obo-zie harcerskim w Tomaszówce pod Wło-dawą. Maturę zdała w 1932 r. w Brześciui w tymże roku podjęła studia geograficzne,a następnie etnograficzne na UW. Miesz-kała przez pewien czas u wspomnianej jużW. Krahelskiej-Filipowiczowej (wówczasdziennikarki, redaktorki, działaczki PPS),a następnie z bratem studiującym w War-szawie i ojcem, który od jesieni 1932 r. pra-cował w Min. Rolnictwa i Reform Rolnych.Wychowana w dzieciństwie w środowiskuwiejskim, zżyta z kulturą ludową, gromadzi-ła pieśni i piosenki (teksty i melodie) ludo-we z Nowogródczyzny i Polesia oraz poma-gała w wyszukiwaniu strojów ludowychz Polesia dla muzeów Wilna i Warszawy. Od1928 r. pisała wiersze, które zwykle dedy-kowała i przekazywała bliskim, nie stara-jąc się ich publikować.

W 1936 r. ojciec przeszedł na emeryturęi wrócił do Mazurek, by dokończyć odbu-dowę rodzinnego domu. Rodzeństwo Kra-helskich zamieszkało wówczas w tzw. ko-munie fałackiej (przy ul. J. Fałata 6/24).Krystyna, obdarzona pięknym głosem, na-leżała do zespołu śpiewaczego oraz wystę-powała jako wykonawczyni regionalnychpiosenek polskich i białoruskich w rozgłoś-niach Polskiego Radia w Baranowiczach,Wilnie i Warszawie. Wiosną 1939 r. wystę-powała z zespołem śpiewaczym w Hambur-gu (Niemcy). W l. 1936–1937 pozowałarzeźbiarce Ludwice Nitschowej do postacipomnika Syreny – herbu stolicy, ustawione-go w 1939 r. na Wybrzeżu Kościuszkowskimw Warszawie (do rzeźby twarzy Syreny po-zowała inna osoba). Pracę magisterską Mo-nografia etnograficzna wsi Mazurki obroniław 1939 r.

Wybuch wojny w 1939 r. wypędził rodzi-nę Krahelskich z prawie wykończonegodomu w Mazurkach. Krystyna już 4 IX1939 r. była w Warszawie. Rodzice na wieść

o wkroczeniu Armii Czerwonej na teryto-rium Polski wyjechali początkowo do Grod-na, później do Białegostoku, aby zatrzymaćsię następnie w Warszawie. We wrześniuw oblężonej stolicy Krahelska działała w ra-mach obrony cywilnej. Pozostała w Warsza-wie przez pewien czas po kapitulacji, alewkrótce wyjechała do Puław, gdzie podjęłapracę, początkowo jako pracownik fizycz-ny, a następnie pomoc laboratoryjna w pro-wadzonym przez Niemców dawnym Inst.Puławskim.

W Puławach w grudniu 1939 r. znala-zła się w szeregach ZWZ. Zaprzysiężonajeszcze w Warszawie, została przeszkolo-na do służby sanitarnej. Nie przestawałapisać; w Puławach powstały piosenki Ku-jawiak (1940) oraz Kołysanka – Smutnarzeka (1941), do których skomponowała wła-sne melodie. Z Puław wyjeżdżała często jakokurierka, głównie do Warszawy; w 1942 r.zamieszkała w stolicy, działając jako kurier-ka „Wachlarza”. W styczniu 1943 r. napi-sała dla żołnierzy pułku „Baszta” jednąz najbardziej znanych piosenek podziemiaHej, chłopcy, bagnet na broń i odśpiewałają dla nich na tajnym koncercie w lutymw mieszkaniu hm. Ludwika Bergera (przyul. S. Czarnieckiego 39/41). Tekst opubli-kowany został po raz pierwszy na łamachkonspiracyjnego pisma „Bądź gotów”(1942, nr 21 z 20 listopada) i przedruko-wywany był kilkakrotnie w pismach po-wstańczych z sierpnia 1944 r. W pierwszychdniach Powstania Warszawskiego piosenkata należała do najczęściej śpiewanych.

W kwietniu 1943 r. komunistyczna par-tyzantka w czasie napadu na majątek Pie-szowola pobiła dotkliwie właściciela ma-jątku i ojca Krystyny, którego w ciężkimstanie przewieziono do szpitala we Włoda-wie, gdzie Krahelska zamieszkała wrazz matką i opiekowała się początkowo ojcem,a następnie do lutego 1944 r. – jako pielę-gniarka – również innymi chorymi we wło-dawskim szpitalu. W tym okresie, razemz lekarzem z tamtejszego szpitala Żochow-skim, brała udział w nocnych wyprawach,

119

KRAHELSKA KRYSTYNA

udzielając pomocy partyzantom oraz ukry-wającym się Żydom, zbiegłym z obozu w So-biborze. Zorganizowała we Włodawie zespółśpiewaczy; śpiewała z chórem i solo w miej-scowym kościele. Kiedy w październiku1943 r. ojciec wyszedł ze szpitala, zamiesz-kała wraz z rodzicami przy ul. Furmańskiejwe Włodawie. Wróciła do Warszawy w maju1944 r. i została ponownie przydzielona dosłużby sanitarnej AK. Otrzymała przydziałjako sanitariuszka (pseud. Danuta) do 1108.plutonu 3. szwadronu 7. pułku ułanów lu-belskich.

W pierwszym dniu Powstania Warszaw-skiego jej oddział walczył w rejonie pl. UniiLubelskiej, atakując gmach drukarni przyul. Marszałkowskiej 3/5. Spiesząca do ran-nego Krahelska została trzykrotnie po-strzelona w klatkę piersiową (przy ul. Pol-nej). Zniesiona dopiero wieczorem z polawalki, operowana w szpitaliku powstań-czym przy ul. Polnej 34 – zmarła nad ra-nem 2 VIII 1944 r. w jednym z mieszkańbudynku sąsiadującego ze szpitalem. Jejciało pogrzebano przy ul. Polnej 42, naskwerze obok domu, w którym zmarła. Eks-humacja zwłok i pogrzeb odbyły się 9 IV1945 r. Pochowana została na cmentarzuparafialnym przy kościele św. Katarzyny naStarym Służewcu.

Pośmiertnie została odznaczona przezlondyńskie władze emigracyjne KrzyżemWalecznych (1944), Złotym Krzyżem Za-sługi z Mieczami (1949), Medalem Wojska(1960) i Krzyżem AK (1962). Wiele dru-żyn harcerskich nosi jej imię. Na ścianiepałacu Czartoryskich w Puławach odsło-nięto w 1982 r. tablicę upamiętniającą Kra-helską i jej pobyt w Puławach. W 1984 r.nadano jej imię Szkole Podstawowej nr212 przy ul. Czarnomorskiej w Warszawie.W 1996 r. wmurowano tablicę upamiętnia-jącą jej pobyt przy ul. J. Fałata w Warsza-wie. W Muzeum Powstania Warszawskiegoistnieje poświęcone Krahelskiej oddzielnemiejsce tematyczne.

Zbiorki jej wierszy wydano dwukrotnie(L. 1964, W. 1978). W 1977 r. na zlecenie

Telewizji Polskiej powstał o niej film pt.Naga przed miastem (reż. M. Wójcik). Po-święcono jej wiele audycji radiowych i do-konano nagrań jej piosenek. W wielu publi-kacjach powtarzana jest błędna informacja,iż warszawska Syrena ma twarz Krahel-skiej.

— Dąbrowski S. J., Tryczyński S. A. Słownikbiograficzny lubelskiego harcerstwa 1911–2001,Lub. 2001, s. 98 [liczne błędne informacje]; Ja-siewicz K. Lista strat ziemiaństwa polskiego1939–1956, W. 1995, s. 518–519; Konarski S.Krahelska Krystyna, w: PSB, t. 15, z. 1, Wr. 1970,s. 87–88; Kunert A. K. Słownik biograficzny kon-spiracji warszawskiej 1939–1944, cz. 2, W. 1987[fot.]; M. K. [Karwala M.] Krahelska Krysty-na, w: Słownik biograficzny historii Polski, red.J. Chodera, F. Kiryk, t. 1, Wr. 2005, s. 764–765;Mącznik H. Puławski słownik biograficzny, t. 1,Puławy 1994, s. 241–243, Ruszkowska J. Kry-styna Krahelska, w: Sylwetki kobiet-żołnierzy,red. K. Kabzińska, t. 2, T. 2006, s. 197–205 [fot.];Słownik uczestniczek walki o niepodległość Pol-ski 1939–1945. Poległe i zmarłe w okresie oku-pacji niemieckiej, W. 1988, s. 211–212 [fot.]; Urba-nek B. Pielęgniarki i sanitariuszki w powstaniuwarszawskim w 1944 r., W. 1988, s. 116, 418, 129[fot.]; Wielka encyklopedia PWN, t. 14, W. 2003,s. 515; — Bartoszewski W. Krystyna Krahelska,autorka piosenki „Hej, chłopcy, bagnet na broń”,„Stolica” 1956, nr 35 z 26 sierpnia, s. 2–3 [błęd-na informacja, iż Syrena ma rysy twarzy Krahel-skiej]; tenże 1859 dni Warszawy, Kr. 1974, s. 604;Bojanowski W. Krahelscy, „Kierunki” 1986, nr31, s. 9; Borkiewicz A. Powstanie warszawskie1944, W. 1969, s. 64, 553; Grocholska M. M.,Grzymała-Siedlecki B. Krystyna Krahelska.„Obudźmy jej zamilkły śpiew”, W. 1996, passim[błędne motto książki: Warszawskiej Syreniedała swą twarz, błędna nazwa miejscowości Pie-sza Wola]; Harcerki 1939–1945 [błędna infor-macja, iż posąg Syreny ma twarz Krahelskiej];Kowalik T. Syrena, „Stolica” 1989, nr 18, s. 24[błędna informacja, iż Krahelska dała pomniko-wi swoją twarz]; Krahelska H. I. Opowieść o zwy-czajnej dziewczynie, wstęp W. Żukrowski, W. 1972,passim [fot.]; taż Dwa wrześnie, W. 1983, s. 140;

120

KRAHELSKA KRYSTYNA — KRÓL TADEUSZ

Kubalski T. W szeregach „Baszty”, W. 1969, s. 5,16 [błędna inf. rysy jej twarzy… w posągu Syre-ny]; Muszyński Z. R. Krystyna Krahelska, „Ga-zeta Wyborcza” 2004, nr 71 z 24 marca, doda-tek „Gazeta w Lublinie”, s. 6 [fot.]; Smaszcz W.Spoza legendy warszawskiej Syreny, „Kierunki”1985, nr 31 z 4 sierpnia, s. 11 [fot.]; SulimierskiS. A. Syrenka mieszkała we Włodawie, „SłowoPodlasia” 1999, nr 36, s. 13; Zdanowicz E. Byczas nie zaćmił i niepamięć, „Tygodnik Polski”1989 nr 16, s. 5 [błędna informacja, iż Syrenama twarz Krahelskiej]; — Florczak Z. KrystynaKrahelska. Wspomnienie ulotne, „Tygodnik Po-wszechny” 1976, nr 31 z 1 sierpnia, s. 8; Jele-niowcy. Wspomnienia żołnierzy Pułku AK „Je-leń”, wybór i oprac. W. Kielanowski, W. 1989,s. 48–53, 59, 68–70, 302 [błędna data śmierci].

Zbigniew R. Muszyński

KRÓL Tadeusz (1914–1987), nauczyciel,harcmistrz, komendant Kieleckiej ChorągwiHarcerstwa (1958–1960).

Urodził się 28 X 1914 r. w Kielcachw rodzinie Piotra (1886–1969, kelnera) i An-toniny z Łapów (1890–1967). Miał młodsząsiostrę Zofię (zm. 1941, członkinię SZP--ZWZ) i brata Henryka (1922–1943, przedwojną harcerza, aresztowanego i wywiezio-nego do obozu Auschwitz, gdzie zmarł).

Uczęszczał do prywatnej szkoły po-wszechnej w Kielcach, a następnie tamże doPublicznej Szkoły Powszechnej im. Stanisła-wa Staszica. W 1927 r. wstąpił do 3. Kielec-kiej Drużyny Harcerzy (KDH) im. T. Ko-ściuszki, a w 1929 r. został przeniesiony do7. KDH przy Szkole Powszechnej im. Sta-nisława Konarskiego, gdzie był zastępo-wym. W 1930 r. rozpoczął naukę w Państw.Seminarium Nauczycielskim im. StefanaŻeromskiego i wstąpił do 5. KDH im. ks.Józefa Poniatowskiego, gdzie również byłzastępowym. W l. 1933–1936 był wodzemgromady zuchowej przy Szkole ĆwiczeńSeminarium Nauczycielskiego, a w l. 1935––1936 namiestnikiem zuchów Hufca Har-cerzy w Kielcach. W 1936 r. otrzymał dy-

plom nauczyciela szkół powszechnychi podjął pracę w Średniej Szkole Biskupiejim. św. Stanisława Kostki. Następnie odbyłsłużbę wojskową w Szkole PodchorążychRezerwy Piechoty w Jarosławiu, gdzie byłdrużynowym drużyny zuchów skupiającejdzieci kadry szkoły. Po powrocie do Kielc od1937 r. do wybuchu wojny pracował w SzkolePowszechnej im. S. Staszica. Od 1937 do1939 r. pełnił funkcję drużynowego 5. KDHoraz szczepowego w Szkole Ćwiczeń Se-minarium Nauczycielskiego w Kielcach,równocześnie będąc od 1938 r. zastępcą huf-cowego Hufca Harcerzy w Kielcach i in-struktorem Komendy Kieleckiej ChorągwiHarcerzy. W czerwcu 1939 r. wspólnie z Na-talią Żurowską (zamężną Machałową) orazEugenią Praussową był organizatorem in-scenizacji bitwy pod Grunwaldem, odbywa-jącej się z udziałem kilkuset zuchów z ca-łego województwa na terenie kieleckiejdzielnicy Stadion, w której grał rolę królaWładysława Jagiełły; wspomnienia o tej bi-twie były przez lata żywe w pamięci Kiel-czan. W tym okresie zdobył stopnie pod-harcmistrza i harcerza Rzeczypospolitej.

W chwili wybuchu wojny został zmobi-lizowany. Zgłosił się w 39. pp w Jarosła-wiu, skąd udał się z II rzutem pułku doRozwadowa i Niska. Przez pięć dni brałudział w walkach wzdłuż Wisły, mającychna celu opóźnianie marszu nieprzyjaciela.Z okolic Sandomierza jego pułk wycofywałsię w kierunku na Zbytniów–Janów Lu-belski–Biłgoraj–Terespol–Zwierzyniec,uczestnicząc równocześnie w walkach.Dnia 17 IX 1939 r. Król dostał się do nie-woli niemieckiej. Został przewieziony doobozu jeńców wojennych w Biłgoraju, a po-tem do Jarosławia i Lamenta, stąd do Kra-kowa i dalej przez Morawską Ostrawę,Racibórz, Opole, Lamsdorf-Hajerswelde doStalagu IV A w Oschwatz, gdzie został osa-dzony jako jeniec wojenny nr 6 810 i prze-bywał w niewoli do wyzwolenia obozuprzez armię amerykańską w dniu 11 IV1945 r. W l. 1945–1947 leczył się na tere-nie Niemiec. Od grudnia 1946 do czerwca

121

KRÓL TADEUSZ — KUKUCZKA JERZY

1947 r. był zatrudniony w Polskiej MisjiWojskowej we Frankfurcie jako urzędnikw dziale rejestracji szkód wojennych i oby-wateli polskich. W czasie pobytu w Niem-czech prowadził drużynę harcerską złożonąz dzieci przebywających tam Polaków. Po po-wrocie do Polski w czerwcu 1947 r. praco-wał w Kielcach w Centrali Spółdzielni Mle-czarsko-Jajczarskiej, a następnie kolejnow Hucie „Ludwików” i PrzedsiębiorstwieMateriałów Budowlanych. Zgłosił się do pra-cy w Kieleckiej Chorągwi Harcerzy, obejmu-jąc funkcję kierownika Wydz. Spraw Pers.Komendy Chorągwi.

Po październiku 1956 r. włączył się w or-ganizację struktur harcerstwa na tereniewojewództwa. Wziął udział w KrajowejNaradzie Działaczy Harcerskich w Łodziw grudniu 1956 r. Od 12 XII 1956 do 11 I1957 r. był I zastępcą komendanta Kielec-kiej Chorągwi Harcerstwa, od 6 IV 1957 r.ponownie zastępcą komendanta chorągwi,a w l. 1958–1960 – komendantem KieleckiejChorągwi Harcerstwa. 20 IX 1957 r. zostałmianowany harcmistrzem. Na II WalnymZjeździe ZHP w kwietniu 1959 r. wszedłw skład NRH. W l. 1960–1961 r. był huf-cowym Hufca Kielce Miasto. Następniew l. 1961–1962 kierował Ref. Obozów i Tu-rystyki Komendy Kieleckiej ChorągwiHarcerstwa. Od 1962 do 1969 r. pracowałzawodowo w Dyrekcji Budowy Osiedli Ro-botniczych w Kielcach na stanowisku kie-rownika działu administracyjno-gospodar-czego. W l. 1962–1965 był komendantemszczepu przy Szkole Podstawowej nr 2 im.Marii Konopnickiej w Kielcach i członkiemKomendy Hufca Kielce Miasto. Od 1965 do1976 r. piastował funkcję przewodniczące-go Komisji Rewizyjnej Chorągwi Kielec-kiej ZHP. W l. 1976–1985 był członkiemRady Chorągwi, a jednocześnie od 1982 r.przewodniczącym komisji stopni instruktor-skich Hufca Kielce Miasto. Od 2 XII 1984 r.był członkiem Rady Hufca Kielce Miastoim. Obrońców Westerplatte. Od stycznia1980 r. należał do Kręgu Instruktorskiego„Łysica”, skupiającego najstarszych i naj-

bardziej zasłużonych instruktorów Chorąg-wi Kieleckiej. W ostatnich latach życia na-leżał do ZBoWiD oraz Związku InwalidówWojennych.

Zmarł 31 I 1987 r. Został pochowany naCmentarzu Nowym w Kielcach. Był odzna-czony Krzyżem Oficerskim (1985) i Krzy-żem Kawalerskim (1976) Orderu Odrodze-nia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi (1958),Medalem „Zwycięstwa i Wolności” (1948),Brązowym Medalem „Za Zasługi dla Obron-ności Kraju” (1973), Medalem KEN (1976),Złotym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP” orazKrzyżem „Za Zasługi dla ZHP” z „Rozetą-Mieczami” (1979), Odznaką ZasłużonegoPracownika Gospodarki Terenowej i Ochro-ny Środowiska (1977), Medalem im. Hen-ryka Jordana (1977), Złotą Odznaką Ochot-niczych Hufców Pracy (1977), Odznaką „ZaZasługi dla Kielecczyzny” (1965).

Był dwukrotnie żonaty, po raz drugi(1960) z Honoratą Maciejską (nauczycielkąprzedmiotów zawodowych w Zespole SzkółPrzemysłu Spożywczego w Kielcach, harc-mistrzynią). Z pierwszego małżeństwa miałsyna Marka (ur. 1950, inżyniera informa-tyka), z drugiego syna Jarosława Macieja(ur. 1961, prawnika).

— Gawędy o hm. Tadeuszu Królu, K. 1977;Matwin W. Jedynka. 1 Kielecka Drużyna Harcer-ska im. Dionizego Czachowskiego 1912–1982,K. 1986; Rembalski A. Hufiec ZHP im. Obroń-ców Westerplatte w Kielcach w l. 1956–1979,K. 1986; — dok. w zbiorach autora: Król T. Prze-bieg służby harcerskiej, mps; Massalski A. Nawieczną wartę odszedł hm PL Tadeusz Król, mps.

Andrzej Rembalski

KUKUCZKA Jerzy (1948–1989), technikenergetyk górnictwa, podharcmistrz, jedenz najwybitniejszych alpinistów świata.

Urodził się 24 III 1948 r. w Katowicachw góralskiej rodzinie pochodzącej z Isteb-nej. Ojciec Józef był przed wojną urzędni-kiem bankowym, a po wojnie robotnikiem

122

KUKUCZKA JERZY

kolejowym; uprawiał zawodniczo narciar-stwo. Matka Jadwiga z Zowadów byłapracownikiem fizycznym w Katowickiej Fa-bryce Narzędzi Górniczych. Miał brata An-toniego (ur. 1943) i siostrę Jadwigę (ur.1950, zamężną Adamską). W 1962 r. ukoń-czył Szkołę Podstawową nr 12 w Katowi-cach Bogucicach. W tymże roku rozpocząłpracę w Zakładach Wytwórczych UrządzeńSygnalizacyjnych w Katowicach oraz naukęw Zasadniczej Szkole Zawodowej przy tychzakładach, którą ukończył w 1965 r. Dyplomukończenia Technikum Urządzeń Sygnali-zacyjnych uzyskał w 1968 r. W l. 1969–1970odbył zasadniczą służbę wojskową.

Działalność sportową rozpoczął w sek-cji podnoszenia ciężarów Hutniczego Klu-bu Sportowego „Siła Szopienice” w 1963 r.W 1965 r. został członkiem HarcerskiegoKlubu Taternickiego (HKT) im. gen. Mariu-sza Zaruskiego w Katowicach, rezygnującrównocześnie z podnoszenia ciężarów. HKT,należący do Hufca Katowice Zachód, prowa-dził działalność turystyczną, organizującimprezy turystyczne z wykorzystaniemelementów z zakresu wspinaczki; w dzia-łaniach tych brał czynny udział Kukuczka.W 1966 r. wstąpił do Katowickiego KlubuWysokogórskiego i ukończył tatrzańskikurs wspinaczkowy. W czasie zimowiskaw Kowarach (1967/1968) uzyskał stopieńprzewodnika, a następnie – podharcmi-strza. W HKT pełnił funkcje przewodni-czącego komisji rewizyjnej (1967–1969)oraz szefa komórki szkoleniowo-kwalifika-cyjnej (1971–1975). W okresie pierwszychdziesięciu lat uprawiania wspinaczki wyso-kogórskiej dokonał wielu przejść dróg wy-tyczonych przez innych wspinaczy oraz wy-tyczył kilkanaście nowych dróg w Tatrach,Górach Riła w Bułgarii, włoskich Dolomi-tach, Alpach, a także zdobył najwyższyszczyt Ameryki Północnej – McKinley.

W 1975 r. po ukończeniu zaocznego stu-dium Trenerów Alpinizmu w AWF w Kra-kowie uzyskał patent trenera alpinizmuII klasy. W następnych latach wspinał sięw górach Hindukuszu, Karakorum, Alpach

Nowozelandzkich, a w 1977 r. po raz pierw-szy znalazł się w Himalajach. W górach tychw następnych latach zdobywał kolejne szczy-ty, których wysokość przekracza 8 000 mn.p.m. W ciągu 8 lat jako drugi alpinistana świecie zdobył „koronę Himalajów” –14 najwyższych szczytów świata, z tego pięćw niespełna półtora roku. Ostatni z nichzdobył 18 IX 1987 r. – w rok po WłochuRaincholdzie Messnerze, który jednak zdo-był te szczyty w ciągu 15 lat, w sezonachletnich i drogami klasycznymi. W 1988 r.na Igrzyskach Olimpijskich w Calgary Ku-kuczka i Messner otrzymali Srebrne Or-dery Medalu Olimpijskiego. Z tej okazjiPoczta Polska wydała okolicznościowy zna-czek, na którym widnieje panorama Hima-lajów, podobizna Kukuczki i wizerunek jegoolimpijskiego medalu. Spośród 14 ośmioty-sięczników, które zdobył w l. 1979–1987, najedenaście wszedł nowymi drogami, 5-krot-nie w stylu alpejskim, na cztery – po razpierwszy zimą, a na jeden samotnie – żadeninny zdobywca 14 ośmiotysięczników niemoże pochwalić się takim bilansem. Zasłynąłz ogromnej wytrzymałości psychicznej i fi-zycznej. Razem z nim proporczyk HKT zna-lazł się na najwyższych szczytach Ziemi.

W 1990 r. ukazała się książka pt. Naszczytach świata napisana w formie wywia-du z Kukuczką przez Tomasza Malanow-skiego. Wyprawy na „koronę Himalajów”Kukuczka opisał w książce Mój pionowyświat, czyli 14 x 8 000 metrów (L. 1995),natomiast w dziesiątą rocznicę śmierci al-pinisty została wydana jego książka pt.Ostatnia ściana (Kat. 1999).

Zginął 24 X 1989 r. w Himalajach nawysokości 8 300 m podczas próby zdobyciawspólnie z Ryszardem Pawłowskim ośmio-tysięcznika Lhotse nową drogą przez słynnąpołudniową ścianę. Kukuczka wspinał sięjako pierwszy, lecz tuż przed granią szczy-tową odpadł od ściany, a lina pękła prze-cięta krawędzią skały lub lodu i wspinaczspadł w przepaść. Po odnalezieniu ciałapochowano go w lodowej szczelinie, nieopo-dal miejsca upadku. Został uczczony tabli-

123

KUKUCZKA JERZY — LANGNER WŁADYSŁAW

cami pamiątkowymi: pod południowąścianą Lhotse i na Tatrzańskim Cmenta-rzu Symbolicznym pod Osterwą.

Został odznaczony Krzyżem OficerskimOrderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie –1989), Złotym i Srebrnym Krzyżem Zasłu-gi, Złotym (jedenastokrotnie), Srebrnymi Brązowym (dwukrotnie) Medalem „ZaWybitne Osiągnięcia Sportowe”, Krzyżem„Za Zasługi dla ZHP” oraz Złotą i SrebrnąOdznaką „Za Zasługi w Rozwoju Woj. Ka-towickiego”. Minister spraw zagranicznychwyróżnił go nagrodą „Za RozsławianieImienia Polski w Świecie”. Pośmiertnie zo-stał Honorowym Członkiem PolskiegoZwiązku Alpinizmu. Ponadto otrzymał tytułZasłużonego dla Woj. Katowickiego. W ple-biscycie tygodnika „Perspektywy” naCzłowieka Roku w 1988 r. zajął II miej-sce.W przysiółku Wilcze k. Istebnej, skądpochodzi rodzina alpinisty, znajduje siępoświęcone mu małe muzeum. Imię Ku-kuczki nosi AWF w Katowicach oraz jednoz osiedli w Katowicach Bogucicach – dziel-nicy, gdzie się urodził. Również kilka szkółoraz drużyn harcerskich, głównie na Ślą-sku, przyjęło go jako patrona.

W 1975 r. poślubił Cecylię Ogrodzińską(ur. 1951). Miał dwóch synów: Macieja (ur.1979, handlowca) i Wojciecha (ur. 1984,fotografa, absolwenta ASP we Wrocławiu).

— Leksykon, s. 132; — Dryszel A. Nie był drugi,był wielki, http://wiadomosci.onet.pl1438536,1292,kioskart.html, 6 I 2008 [błędne miejsce uro-dzenia]; Matuszyk A. Karty do kalendariumżycia Jerzego Kukuczki, w: J. Kukuczka, Mójpionowy świat, czyli 14 x 8 000 m, L. 1995, s. 266––279; Nendza I. W. Harcerski Klub Taternickiim. gen. Mariusza Zaruskiego w Katowicach, w:Po ziemi naszej roześlem harcerzy, red. K. He-ska-Kwaśniewicz, Kat. 2007, s. 297–302; —Drwal K. Pasje Jerzego Kukuczki, „Śląsk” 1999,nr 11, s. 47–51 [wywiad z żoną J. Kukuczki]; Ku-kuczka J. Mój pionowy świat, dz. cyt.

Ignacy Walenty NendzaKrzysztof Wojtycza

LLANGNER Władysław Aleksander,

pseud. Złom (1897–1972), generał dywizji,działacz harcerski, przewodniczący Zarzą-du Okręgu Lwowskiego ZHP (1938–1939).

Urodził się 18 VI 1897 r. w Jaworowiek. Lwowa jako syn Gustawa Rudolfa Paw-ła (1859–1931, komisarza skarbowego)oraz Malwiny z Barów (1871–1953, dzia-łaczki niepodległościowej). Miał braci: Mie-czysława Gustawa (1893–1920, poległegow wojnie polsko-bolszewickiej), TadeuszaEugeniusza (1899–1919, poległego na fron-cie litewskim), Kazimierza Dominika (1904––1984, inspektora ceł w Wolnym M. Gdań-sku) i Adama Piotra (1907–1979, żołnierzaAK, urzędnika Zarządu Lasów Państw.)oraz siostry: Marię Józefę (1891–1961, rad-cę celnego, zamężną Chełmecką), AdelęJózefę (1895–1924, nauczycielkę, która zgi-nęła w niewyjaśnionych okolicznościach)i Wandę Stefanię (1901–1969, zamężną Li-pencką). Uczył się w gimnazjum w Złoczo-wie (1907) i Tarnowie (1908–1914). Ma-turę uzyskał w Nowym Targu w 1915 r.

W młodości należał do „Zarzewia”, m.in.reprezentował Tarnów na Zjeździe Akade-mickim tej organizacji w 1913 r. w Krako-wie. W jego mieszkaniu w marcu 1913 r.odbyło się zebranie założycielskie XIV Dru-żyny Strzeleckiej w Tarnowie, do którejwstąpił i przyjął pseud. Złom. Okresowow 1913 r. pełnił obowiązki komendanta tejdrużyny, a następnie jako zastępca komen-danta w okresie od października do grud-nia 1913 r. kierował kursem żołnierskim(szkołą rekrutów). Uczestniczył w organi-zowaniu drużyn w okolicznych miejscowo-ściach. W roku następnym był wykładowcąna kursie podoficerskim, w kwietniu de-legatem na walny zjazd Polskich DrużynStrzeleckich, a w lecie odbył kurs instruk-torski w Nowym Sączu. 3 sierpnia 1914 r.

124

LANGNER WŁADYSŁAW

w stopniu sierżanta na czele 43 strzelcówwyjechał do Krakowa, aby wyruszyć w pole(wyjazd tego oddziału stał się manifestacjąpatriotyczną). Wstąpił do Legionów Pol-skich, gdzie dowodził plutonem, a późniejkompanią 1. pp. Brał udział we wszystkichwalkach tego pułku. Stopień podporuczni-ka otrzymał w październiku 1914 r., a po-rucznika w październiku 1916 r. Po kryzy-sie przysięgowym został w lipcu 1917 r.wcielony do armii austriackiej. Jesienią1917 r. był słuchaczem szkoły oficerów re-zerwy w XXIII Korpusie, a później zostałwysłany na front włoski, tu służył w 20. pp,46. pp i jako dowódca kompanii w 57. pp.Następnie 1 XI 1918 r. wstąpił do WP, gdziebył zastępcą dowódcy pułku ziemi tarnow-skiej, 16 XI 1918 r. został dowódcą batalio-nu w 5. pp Legionów, a od końca listopada1918 r. do kwietnia 1919 r. pełnił obowiąz-ki dowódcy 1. pp Legionów. Do lipca 1920 r.dowodził 3. batalionem 1. pp. Na jego cze-le uczestniczył m.in. w operacji wileńskiej,od 19 IV 1919 r. tocząc zwycięskie walkina ulicach Wilna i przyczyniając się w spo-sób decydujący do zdobycia miasta (21 IV1919). W 1919 r. otrzymał stopień kapita-na. W czerwcu 1920 r. został awansowanydo stopnia podpułkownika i objął dowódz-two 167. pp (późniejszy 75. pp). Na jegoczele brał udział w wojnie polsko-sowiec-kiej. W 1921 r. ukończył kurs wyższychdowódców przy Dowództwie Okręgu Gene-ralnego Poznań, a w 1923 r. odbył kurs do-wódców pułku w Rembertowie. W maju1923 r. objął dowództwo 40. pp stacjonują-cego we Lwowie. W kwietniu 1924 r. zostałdowódcą piechoty dywizyjnej 12. DywizjiPiechoty w Tarnopolu. W grudniu 1924 r.otrzymał stopień pułkownika. W listopa-dzie 1928 r. został przeniesiony na stano-wisko szefa Biura Ogólno-Administracyj-nego Min. Spraw Wojskowych, w sierpniu1930 r. zaś do Departamentu Piechotytegoż ministerstwa, z kolei w czerwcu1931 r. objął funkcję zastępcy II wicemi-nistra spraw wojskowych i szefa Admini-stracji Armii. W 1933 r. został generałem

brygady. W 1934 r. objął dowództwo Okrę-gu Korpusu nr IV Łódź, a w 1938 r. do-wództwo Okręgu Korpusu nr VI Lwów.

Był w tym czasie działaczem harcerskim– przewodniczącym Zarządu Okręgu ZHPwe Lwowie, sprawy harcerstwa leżały muszczególnie na sercu, doceniał wagę prowa-dzonej przez nie pracy wychowawczej, ota-czał opieką i wspierał działalność, szczegól-nie w czasie letniej akcji obozowej. W chwiliwybuchu wojny harcerstwo lwowskie niezawiodło go, zgłaszając się licznie do obro-ny miasta. Od czerwca 1939 r. kierowałprzygotowaniami wojennymi z zadaniemosłaniania kierunków wyprowadzającychna Lwów od strony granicy węgierskiej.Od 12 września były mu podporządkowa-ne wszystkie zgrupowania obronne na te-renie podległego mu Korpusu VI z zada-niem ułatwienia zaopatrzenia i przejściawalczących oddziałów armii na południe.W tym dniu w godzinach popołudniowychNiemcy zaatakowali Lwów od strony ro-gatki Gródeckiej; atak ten został odpartymimo szczupłości sił obronnych miasta.W dniu 15 września zaatakowano siłami35. Dywizji Piechoty pozycje niemieckie naKortumowej Górze i w Hołosku Wielkim.Natarcie to zostało powstrzymane przezostrzał artylerii niemieckiej. Pomimo zde-cydowanej przewagi nieprzyjaciela oddzia-ły polskie nadal atakowały, uderzając m.in.na Pirogówkę, gdzie nieprzyjaciel koncen-trował siły, oraz wypierając go z Zamarsty-nowa i Hołoska Małego. 20 września zosta-ły rozbite idące miastu na odsiecz oddziałydowodzone przez gen. Kazimierza Sosnkow-skiego. W tym samym czasie zagroziły mia-stu oddziały sowieckie nadciągające zewschodu. W tej sytuacji, wobec całkowitejizolacji, po krótkich rokowaniach w Win-nikach 22 września gen. Langner skapitu-lował przed Armią Czerwoną, uzyskująchonorowe warunki złożenia broni, któreprzewidywały natychmiastowe rozpuszcze-nie wszystkich żołnierzy, zapewnienie ofi-cerom wolności i wyboru miejsca pobytuw kraju lub za granicą, ochronę rodzin woj-

125

LANGNER WŁADYSŁAW

skowych i ich mienia oraz uregulowaniestosunku władzy bolszewickiej do ludno-ści cywilnej. Dziesięciodniowa obrona Lwo-wa pod jego dowództwem była nie lada wy-czynem. Można uznać, że wykorzystał domaksimum posiadane środki.

W dniu 23 września gen. Langner wyje-chał do Tarnopola, gdzie spotkał się z do-wódcą frontu gen. Timoszenką i NikitąChruszczowem. Uzyskał od nich zapewnie-nie, że warunki kapitulacji zostaną dotrzy-mane. Od 26 IX 1939 r. przebywał w Mo-skwie, uzyskując jedynie ustną informację,że warunki kapitulacji zostały zatwierdzo-ne przez marszałka Woroszyłowa; mimo tostrona radziecka nie dotrzymała żadnegoz podpisanych warunków kapitulacji. Ofi-cerowie, którzy zgodnie z warunkami ka-pitulacji opuszczali miasto, na rogatce łycza-kowskiej zostali otoczeni kordonem i jakojeńcy pieszo pognani do Tarnopola, skądwywieziono ich do Starobielska; stanowilipierwszy eszelon późniejszych ofiar Katy-nia i innych miejsc kaźni. 4 październikaLangner wrócił do Lwowa. W tym czasie,jak pisze H. P. Kosk, dotarł do Stalina, któ-ry zaproponował mu tworzenie w ZSRRpolskich formacji wojskowych. Po fiaskurozmów Langner 11 XI 1939 r. opuścił Lwów,a w tydzień później przekroczył granicę Ru-munii. Potem znalazł się we Francji, gdziepozostawał w dyspozycji Naczelnego Wo-dza. Po upadku Francji został ewakuowa-ny do Wielkiej Brytanii. Od października1940 r. dowodził 3. Brygadą Strzelców Kar-packich w I Korpusie w Szkocji i był człon-kiem Wojskowego Trybunału Orzekającego,potem od sierpnia 1941 r. dowodził BrygadąSzkolną. Od sierpnia 1943 do listopada1945 r. pracował w sztabie Inspektora Wy-szkolenia Wojska, a od końca 1945 r. po-zostawał w dyspozycji szefa Sztabu Głów-nego w Londynie. Po demobilizacji osiadłw Wielkiej Brytanii i gospodarował na far-mie w Walii. Władze emigracyjne miano-wały go w 1964 r. generałem dywizji. Jakooficer dbał o wysokie morale w szeregachwojska, był znanym służbistą, wymagają-

cym przestrzegania obowiązujących prze-pisów oraz abstynentem tępiącym pijań-stwo w wojsku. Zmarł 29 IX 1972 r.w Newcastle on Tyne. Został pochowanyna cmentarzu All Saints. Był odznaczonyKrzyżem Złotym i Srebrnym Orderu Vir-tuti Militari, Krzyżem Niepodległości,Krzyżem Walecznych (czterokrotnie), Krzy-żem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Pol-ski, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem zaWojnę 1918–1921, Medalem X-lecia Odzy-skania Niepodległości i odznaczeniami za-granicznymi: czechosłowackim OrderemLwa Białego III klasy, jugosłowiańskim Or-derem Świętej Sawy III klasy i OrderemKorony Włoch III klasy.

W 1922 r. zawarł związek małżeńskiz Zofią Szymańską (1900–1944, zginęław Powstaniu Warszawskim na Mokotowie).Miał syna Ryszarda (ur. 1924, porucznikaWP, żołnierza AK, uczestnika PowstaniaWarszawskiego, działacza polonijnego, harc-mistrza, zamieszkałego w USA).

— Czy wiesz, kto to jest, red. S. Łoza, W. 1938,s. 411; Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945.Słownik biograficzny, t. 2 1914–1921, cz. 1 (ze-szyt próbny), Koszalin 1991, s. 85–86; Kosk H. P.Generalicja polska. Popularny słownik bio-graficzny, Pruszków 1998, t. 1, s. 278; Kryska-–Karski T., Żurakowski S. Generałowie PolskiNiepodległej, W. 1991, s. 46; Kto był kim w Dru-giej Rzeczypospolitej, red. J. Majchrowski i in.,W. 1994, s. 131–132; Rocznik oficerski 1932,W. 1933, s. 15, 431; Stawecki P. Słownik biogra-ficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939,W. 1994, s. 191–192; Wołoszański B. Encyklo-pedia II wojny światowej. Front, W. 1997, t. 2,s. 8–9; — Moczulski L. Wojna polska. Rozgryw-ka dyplomatyczna w przededniu wojny i działa-nia obronne we wrześniu – październiku 1939,P. 1972, s. 401, 402, 441, 504, 532; Stawecki P.Generalicja września, „Odra” 1985, nr 9, s. 14;Zając J. A. Praca niepodległościowa na terenieTarnowa i obwodu, b.m.w. [1934], s. 10–13, 19––21, 29; — Komendanci Chorągwi KrakowskiejZHP z l. 1956–1996 o swojej pracy, red. J. Wojty-cza, K. Wojtycza, Kr. 1999, s. 41; Langner W. Ostat-

126

LANGNER WŁADYSŁAW — LEPALCZYK IRENA

nie dni obrony Lwowa (1939), „Niepodległość”1978, s. 180–221; tenże Ostatnie dni obrony Lwo-wa (1939), w: Wrzesień 1939 w relacjach i wspo-mnieniach, oprac. M. Cieplewicz, E. Kozłowski,W. 1989, s. 696–712; Niepublikowany fragmentdziennika generała Langnera, „Wojskowy Prze-gląd Historyczny” 1996, nr 3, s. 178–190; Ro-wecki S. Notatnik-pamiętnik 1939. Nieznanyfragment, „Odra” 1985, nr 9, s. 7; tenże Wspo-mnienia i notatki autobiograficzne (1906–1939), W. 1988, s. 98, 172, 182; Rozkaz Naczel-nictwa ZHP L. 13 z dn. 20 czerwca 1939 r. „WU”1939, nr 6, s. 122; — inf. bratanka Juliusza Lan-gnera z Krakowa.

Janusz Wojtycza

LEPALCZYK Irena (1916–2003), pro-fesor doktor habilitowany, pedagog społecz-ny, harcmistrzyni, hufcowa konspiracyjne-go Hufca Harcerek Warszawa Grzybów(1942–1944).

Urodziła się 1 X 1916 r. w Smoleńskuw rodzinie Edmunda (1890–1945) i Hele-ny (1888–1969), oboje rodzice byli czynniw organizacji Polskiego Białego Krzyża i po-magali w l. 1918–1920 Polakom powracają-cym do kraju ze Wschodu. Miała siostrę Zo-fię (ur. 1924, zam. w Łodzi).

W l. 1923–1930 uczęszczała do SzkołyPowszechnej przy ul. Czerniakowskiej(później ul. Chełmskiej 13) w Warszawie.Maturę uzyskała w 1935 r. w GimnazjumJ. Roszkowskiej i J. Popielewskiej. W 1927 r.wstąpiła do 32. WŻDH, prowadzonej przezJaninę Samulakówną (zamężną Rysz-kowską), w tej drużynie złożyła przyrzecze-nie i zdobyła dwa pierwsze stopnie har-cerskie. Od 1930 r. należała do 4. WŻDHim. Ludwika Idzikowskiego, działającej przygimnazjum, w którym się uczyła (druży-nową była Marta Dobrzyńska). W 1931 r.brała udział w obozie w Skrwilnie w pobli-żu granicy polsko-litewskiej – z 33. WŻDH,prowadzoną przez Helenę Stankiewicz (za-mężną Duchniakową), z którą późniejprzez długie lata łączyły ją więzi serdecz-

nej przyjaźni. Uczestniczyła w dwóch obo-zach 4. WŻDH: w Kosowie na Huculsz-czyźnie i nad jez. Wigry, na tym ostatnimpełniła funkcję zastępowej i gospodyni. Brałaudział w Jubileuszowym Zlocie HarcerstwaPolskiego w Spale (1935). W 4. WŻDH peł-niła kolejno funkcje zastępowej i przybocz-nej.

Od października 1935 do marca 1936 r.pracowała w Sromowcach Wyżnych w Szko-le Pracy Harcerskiej Cisowy Dworek prowa-dzonej przez Olgę Małkowską; jako siła nie-wykwalifikowana wykonywała obowiązkisprzątaczki i pomocnicy wychowawczyni. Popowrocie do Warszawy podjęła pracę w Har-cerskim Biurze Wydawniczym „Na Tropie”.W l. 1937–1939 była zatrudniona w Kierow-nictwie Zaopatrzenia Saperów. W 1937 r.uczestniczyła w kursie drużynowych War-szawskiej Chorągwi Harcerek w Ignalinien. jez. Dryngis, prowadzonym przez Jadwi-gę Gronostajską (w kursowym zastępie I. Le-palczyk była m.in. Anna Zawadzka).

We wrześniu 1937 r. została drużynową14. WŻDH „Białej”, do której należałydziewczęta z młodszych klas Gimnazjumim. Królowej Jadwigi (w tym czasie dru-żynę starszych dziewcząt – 14. WŻDH„Błękitną” – prowadziła A. Zawadzka). Zeswoją drużyną uczestniczyła w zimowiskuw Białce (1937/1938), obozie letnim w Ja-nowej Dolinie (1938), zimowisku w Isteb-nej (1938/1939) i obozie w Zwierzyńcu(1939).

W 1937 r. rozpoczęła studia historycznena UW, które przerwała po roku. W tymczasie doskonaliła znajomość jęz. francu-skiego, uczęszczając na zajęcia w warszaw-skim Inst. Francuskim. W jego bibliotecenatrafiła na dwa tomy Księgi Jaszczurki (LeLivre de Lézard, Genewa, b.d.), poetyckichrozważań o skautingu Szwajcarki AiméeMartin, występującej pod pseud. Jaszczur-ka. Dokonała pierwszych tłumaczeń z jęz.francuskiego, rozpowszechniając je wśródharcerek z „Czternastek”. Wkrótce dziękiniej utwory „Jaszczurki” dotarły do szer-szego kręgu dziewcząt; przepisywane ręcz-

127

LEPALCZYK IRENA

nie i w maszynopisach krążyły późniejwśród uczestniczek harcerskiej warszaw-skiej konspiracji, a po wojnie rozpowszech-niły się w całej Polsce (dzięki staraniomLepalczyk oraz instruktorek z jej środo-wiska ukazało się pełne polskie wydanieKsięgi Jaszczurki – Ł. 2000). Książka sta-ła się kultową pozycją literatury harcer-skiej.

W ramach Pogotowia Harcerek Lepal-czyk ukończyła w 1939 r. kurs pielęgniarskizorganizowany przez Warszawską Chorą-giew Harcerek, połączony z praktyką w Szpi-talu Dzieciątka Jezus. We wrześniu 1939 r.harcerki z 14. WŻDH „Białej” i 14. WŻDH„Błękitnej” pod kierownictwem swoich dru-żynowych zorganizowały w GimnazjumKrólowej Jadwigi punkt opieki nad uchodź-cami, dziećmi i chorymi. W październikuLepalczyk podjęła z drużyną pracę kon-spiracyjną, do 1942 r. działając samo-dzielnie, bez kontaktu ze strukturamiChorągwi Warszawskiej, realizując zada-nia samokształceniowe i pomoc dzieciom– biednym i osieroconym, a także żołnie-rzom rannym w kampanii wrześniowej.W 1942 r., po nawiązaniu kontaktu z Ko-mendą Warszawskiej Chorągwi Harcerek,przekazała 14. WŻDH „Białą” wychowan-ce drużyny Krystynie Krzewskiej i objęłafunkcję hufcowej Hufca Harcerek Warsza-wa Grzybów. Pod jej kierownictwem druży-ny Hufca Grzybów brały udział w pracachWSK (głównie zajmując się zadaniami z za-kresu łączności), a także organizowały opie-kę nad dziećmi.

W l. 1940–1942 Lepalczyk brała udziałw redagowaniu konspiracyjnego pisma„Młodzież” (którego inicjatorką była Na-talia Nekraszowa), służącego samokształ-ceniu i samodoskonaleniu. Uczestniczyław wykładach i spotkaniach z uczonymi,wśród których byli: Bogdan Suchodolski,Sergiusz Hessen, Tadeusz Szturm deSztrem, Adam Krokiewicz. W 1942 r. pod-jęła studia na rocznym Kursie Pedago-gicznym, prowadzonym przez urszulankiprzy ul. Gęstej w Warszawie; opiekunem

kursu z ramienia tajnych władz oświato-wych była prof. Helena Radlińska (wtedyzaczęła się ich naukowa znajomość, któratrwała do śmierci H. Radlińskiej w 1954 r.i decydująco zaważyła na wyborze drogiżyciowej I. Lepalczyk). Kurs zakończyłapracą dyplomową na temat uniwersytetówludowych – już wtedy zaczęły się kształ-tować jej zainteresowania pracą oświatowąz dorosłymi. Następnie kontynuowała stu-dia na tajnej Sekcji Społeczno-OświatowejWydz. Pedagogicznego WWP na kierunkuoświata i wychowanie (1943–1944).

Na przełomie r. 1942/1943 uczestniczyław kursie podharcmistrzowskim (mianowa-nie na stopień podharcmistrzyni uzyskała15 IV 1943), a wiosną 1944 r. ukończyła kursharcmistrzowski prowadzony przez Jadwi-gę Falkowską (stopień harcmistrzyni otrzy-mała z dniem 15 VIII 1944). Za okupacjipracowała zarobkowo, m.in. jako ekspe-dientka w sklepie włókienniczym orazopiekunka społeczna. W l. 1943–1944 pro-wadziła Ognisko Prewentoryjne przy ul.Tamka zorganizowane przez OśrodekZdrowia i Opieki Społecznej nr IX, działa-jące pod patronatem RGO. Ognisko, w któ-rym funkcje opiekunek pełniły harcerki i in-struktorki, było miejscem spotkań orazkontaktów harcerskich i nieformalną sie-dzibą Komendy Hufca Harcerek Grzybów.W lipcu 1944 r. Lepalczyk prowadziła ko-lonię dla dzieci z Ogniska w Ursynowie(zakończoną w dniu wybuchu PowstaniaWarszawskiego).

1 VIII 1944 r. przed południem opuściłainternat przy ul. Pańskiej (siedzibę konspi-racyjnej Warszawskiej Chorągwi Harcerek)i udała się do domu na Pragę. Nie udałosię jej wrócić do lewobrzeżnej Warszawyi cały okres Powstania Warszawskiego spę-dziła na Pradze. Dzięki J. Gronostajskiej na-wiązała kontakt ze Zbigniewem Wasilew-skim i pomagała przy opracowywaniu„Wiadomości Radiowych” – rozpowszech-nianego na Pradze powielaczowego pismazawierającego informacje pochodzące z na-słuchu radiowego.

128

LEPALCZYK IRENA

W styczniu 1945 r. podjęła pracę jakonauczycielka w Szkole Powszechnej nr 168w Warszawie na Pradze. W kwietniu tegożroku wyjechała z H. Radlińską do Łodzi,gdzie kontynuowała studia pedagogiczne naUŁ. Stopień magistra filozofii w zakresie pe-dagogiki społecznej uzyskała w grudniu1946 r. (jej praca magisterska dotyczyła przy-wództwa w organizacji ochotniczej i mate-riały do niej zbierała jeszcze za okupacjiwśród drużynowych konspiracyjnej War-szawskiej Chorągwi Harcerek).

Po studiach pozostała na uczelni, w Za-kładzie Pedagogiki Społecznej UŁ (kiero-wanym przez H. Radlińską, w którym pra-cował m.in. Aleksander Kamiński). Od je-sieni 1946 r. była starszym asystentem.Prowadziła badania terenowe nad życiemdzieci łódzkich włókniarzy. Jako naukowa„wnuczka” Radlińskiej mieszkała z nią,pomagała w pracy i codziennym życiu.Dzięki temu weszła w środowisko wybit-nych uczonych, profesorów UŁ i dawnychwykładowców WWP, które tworzyli m.in.:Sergiusz Hessen, Kazimiera Zawistowicz,Maria Librachowa, Natalia Gąsiorowska--Grabowska, Jan Muszkowski. W kwietniui maju 1947 r. odbyła praktyki w Anglo-Amerykańskiej Misji Kwakrów w Kozieni-cach, niosącej pomoc ludności dotkniętejzniszczeniami wojennymi i powodzią.

Równolegle utrzymywała kontakt z łódz-kimi harcerkami. Została komendantką Śro-dowiska Łódź, w skład którego wchodziłyłódzkie hufce miejskie (żeńskie). W stycz-niu 1946 r. zorganizowała wycieczkę łódz-kich instruktorek na Śląsk. Później byłakrótko członkinią Komendy Łódzkiej Cho-rągwi Harcerek. Współpracowała równieżz Wydz. Kształcenia Starszyzny GłównejKwatery Harcerek (1946–1947).

Pracę harcerską Lepalczyk przerwał wy-jazd do Brukseli (we wrześniu 1947) na pół-roczne stypendium Organizacji NarodówZjednoczonych w celu zapoznania się z sys-temem kształcenia pracowników socjalnychw Belgii. Po powrocie podjęła ponownie obo-wiązki asystentki w Katedrze Pedagogiki

Społecznej UŁ. W maju 1949 r. uzyskała sto-pień doktora na podstawie pracy pt. Kształ-cenie pracowników społecznych w Belgii.W grudniu tegoż roku została zwolnionaz UŁ (podobną decyzję o zwolnieniu otrzy-mał wtedy A. Kamiński) – były to represjezwiązane z reformą studiów uniwersyteckichmającą na celu dostosowanie ich do zadaństawianych społeczeństwu przez plan 6-let-ni. Pracowała później w Ośrodku SzkoleniaPracowników Socjalnych w Łodzi (1950––1953) jako instruktorka i wykładowca pe-dagogiki społecznej. Po zlikwidowaniuOśrodka podjęła pracę w Bibliotece Publicz-nej im. Ludwika Waryńskiego w Łodzi jakokierowniczka Działu Czytelnictwa i Infor-macji (1954–1961).

W 1961 r., kiedy reaktywowano na UŁKatedrę Pedagogiki Społecznej, zostaław niej zatrudniona – z inicjatywy kierują-cego katedrą A. Kamińskiego. W 1962 r.została mianowana adiunktem. Jako suk-cesorka spuścizny naukowej Radlińskiejwspółpracowała przy wydaniu jej Pism pe-dagogicznych (Wr. 1961). Uzyskała habi-litację i w 1971 r. została docentem, a na-stępnie w 1980 r. otrzymała tytuł profesora.W 1972 r. objęła po A. Kamińskim kierow-nictwo Katedry Pedagogiki Społecznej UŁ.Kontynuowała wywodzącą się od Radliń-skiej i rozwiniętą przez Kamińskiego łódzkąszkołę pedagogiki społecznej. Uczestniczy-ła w konferencjach międzynarodowych pe-dagogów społecznych i andragogów. Na eme-ryturę przeszła w 1987 r., przez kilka latprowadziła jeszcze seminaria magisterskie.

Od czasów konspiracyjnych studiówpedagogicznych związana była z WWP,później z Towarzystwem Wolnej Wszech-nicy Polskiej (TWWP). Publikowała sys-tematycznie w biuletynie TWWP „Czło-wiek w Pracy i w Osiedlu”, była członkiemrady Naukowej TWWP. Uczestniczyła tak-że w pracach Oddziału Łódzkiego TWP,wykładała w Studium dla PracownikówKulturalno-Oświatowych i należała doRady Naukowej TWP. Od 1964 r. byłaczłonkiem prezydium Zarządu Wojew.

129

LEPALCZYK IRENA — LEWANDOWSKA IRENA

TWP w Łodzi. Pracowała w zespołach na-ukowych o zasięgu i znaczeniu ogólnopol-skim, a przede wszystkim – w KomitecieNauk Pedagogicznych PAN. Przedmiotemprac badawczych I. Lepalczyk były zagad-nienia społeczno-pedagogiczne, zwłaszczaodnoszące się do historii dyscypliny, histo-rii pracy socjalnej, pracy kulturalno-oświa-towej oraz opiekuńczo-wychowawczej.Prowadzone przez nią badania dotyczyłyzagadnień kultury pedagogicznej społe-czeństwa, współczesnej rodziny, zdrowot-nych i społecznych skutków alkoholizmui innych uzależnień, instytucjonalnej po-mocy dziecku i rodzinie w wielkim mieście.Do jej najistotniejszych publikacji należą:Problematyka wychowawczo-społecznazwalczania alkoholizmu, red. A. Kamiński,I. Lepalczyk, W. 1974; Stowarzyszenie spo-łeczne jako środowisko wychowawcze, red.I. Lepalczyk, W. 1974; Pedagogika społecz-na. Człowiek w zmieniającym się świecie,red. I. Lepalczyk, T. Pilch, W. 1993 (wielo-krotnie wznawiany podręcznik akademic-ki pedagogiki społecznej). W ostatnich la-tach życia opublikowała pracę zespołowąpoświęconą Radlińskiej (Helena Radliń-ska. Człowiek i wychowawca, red. I. Lepal-czyk, B. Wasilewska, W. 1994), pracę zbio-rową poświęconą Kamińskiemu (Bogactwożycia i twórczości Aleksandra Kamińskiego,red. W. Ciczkowski, I. Lepalczyk, T. 1999)oraz monografię życia i twórczości H. Ra-dlińskiej (I. Lepalczyk, Helena Radlińska.Życie i twórczość, T. 2001), a także wspo-mnienia ze swojego harcerskiego i nauko-wego życia (Wśród ludzi i książek, Ł. 2003).

Należała do zespołu przygotowującegoopracowanie Harcerki 1939–1945 orazHarcerki. Relacje – pamiętniki, opubliko-wała też obszerne opracowanie Praca wy-chowawcza w Organizacji Harcerek 1939––1945 (w: Stowarzyszenie społeczne jakośrodowisko wychowawcze, red. I. Lepal-czyk, W. 1974, s. 157–190).

Do końca życia utrzymywała serdecznewięzi z dawnymi harcerkami 14. WŻDH„Białej” i drużynowymi Hufca Grzybów,

dla których pozostała niekwestionowanymautorytetem.

Zmarła 26 V 2003 r. Została pochowanana cmentarzu komunalnym przy ul. Smut-nej w Łodzi.

W 2003 r. ustanowiona została NagrodaŁódzkiego Towarzystwa Naukowego im.Prof. Ireny Lepalczyk przyznawana za pra-ce badawcze z pedagogiki społecznej.

Była odznaczona Krzyżem Komandor-skim Orderu Odrodzenia Polski (1984),Medalem KEN (1980), Krzyżem AK (1895),Srebrnym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP”z „Rozetą-Mieczami” (1995), Medalem 50--lecia UŁ (1995), Odznaką ZasłużonegoDziałacza Kultury (1969), Złotą Odznaką„Zasłużony Popularyzator Wiedzy TWP”(1968), Złotą Odznaką Honorową TWWP(1977), Medalem „Uniwersytet Łódzkiw Służbie Społeczeństwa i Nauki” (1984).

Rodziny nie założyła.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 49; — Grodecka J.Ogniska prewentoryjne, w: W obronie dziecii młodzieży w Warszawie 1939–1944, red. S. Ta-zbir, W. 75, s. 80–81; — Chyła J. Historia jednejdrużyny,14. WŻHD „Białej”; Lepalczyk I. Hu-fiec Grzybów, w: Harcerki 1939–1945. Relacje –pamiętniki, s. 233–249; taż Ognisko na Tamce,w: Pełnić służbę... Z pamiętników i wspomnieńharcerek Warszawy 1939–1945, W. 1983, s. 90––94; Lepalczyk I. Wśród ludzi i książek, Ł. 2003;— Arch. MH: teczki nr 1–17 z kolekcji I. Le-palczyk; — dok. osobiste I. Lepalczyk w po-siadaniu autorów.

Agnieszka KazekMarek Skrzydlewski

LEWANDOWSKA zamężna Pietrzak--Pawłowska Irena (1909–1994), profesordoktor habilitowany, historyk, harcmi-strzyni, kierowniczka Wydz. Przysp. doObrony Kraju Głównej Kwatery Harcerek(1934–1939), kierowniczka Służby Łączno-ści Głównej Kwatery Harcerek (1939),

130

LEWANDOWSKA IRENA

członkini Komendy Pogotowia Harcerek(1939–1944).

Urodziła się 5 IV 1909 r. w Warszawiew rodzinie Antoniego i Ludwiki z Bejzłów,właścicieli sklepu spożywczego. Miała sio-strę Helenę (1905–1930, zamężną Kemp-czyńską). W l. 1918–1926 uczęszczała doGimnazjum Reginy Gączeńskiej i Eweli-ny Kacprowskiej w Warszawie. W 1923 r.wstąpiła tam do 25. WŻDH im. KlaudynyPotockiej, a w roku szkolnym 1929/1930 zo-stała jej drużynową. Z drużyną uczestni-czyła w Zlocie Skautów Słowiańskich w Pra-dze (1931). 15 I 1928 r. otrzymała stopieńprzodownicy (po zmianie systemu stopni– podharcmistrzyni), a 31 I 1931 r. – sto-pień harcmistrzyni. W Komendzie War-szawskiej Chorągwi Żeńskiej pełniła funk-cję kierowniczki Działu Przysp. Wojsk.(1928–1931).

W l. 1926–1931 studiowała historię naUW, a w 1938 r. uzyskała doktorat. Rów-nolegle ukończyła też kurs archiwoznaw-stwa przy Arch. Akt Dawnych oraz Stu-dium Pedagogiczne UW. W l. 1937–1939była nauczycielką historii w GimnazjumWandy Porselt-Szachtmajerowej w War-szawie. Od 1934 do 1939 r. była kierow-niczką Wydz. Przysp. do Obrony KrajuGłównej Kwatery Harcerek (GKH). Brałaudział w przygotowaniach do Jubileuszo-wego Zlotu Harcerstwa Polskiego w Spalew 1935 r. W l. 1937–1939 była redaktorkąpisma „Brzask”. Uczestniczyła w pracachprogramowych GKH.

W 1936 r. wyjechała z grupą instrukto-rek do Szwecji, a w 1937 r. – do Francji.W 1939 r. została wybrana w skład NRH.Od 1938 r. współpracowała ściśle z Ko-mendą Pogotowia Harcerek, m.in. przepro-wadziła szkolenie instruktorek ChorągwiWileńskiej, a jako kierowniczka SłużbyŁączności GKH organizowała kursy dla kan-dydatek na instruktorki łączności w Cen-trum Wyszkolenia Łączności w Zegrzu.

W czasie oblężenia Warszawy w 1939 r.kierowała akcją organizowania szpitali po-mocniczych. Po zakończeniu oblężenia była

w l. 1939–1940 kierowniczką domu dlakalekich dzieci przy ul. Pięknej. W czasieokupacji pracowała też w tajnym naucza-niu. Formalnie była zatrudniona w Ośrod-ku Zdrowia i Opieki Społecznej przy ul.Spokojnej na Powązkach, gdzie zajmowałasię opieką nad młodzieżą. W 1941 r. zosta-ła redaktorką pisma „Dziś i Jutro”, wycho-dzącego w konspiracji do sierpnia 1944 r.Gdy na przełomie 1941/1942 r. Organiza-cja Harcerek włączyła się do akcji „Ziemiepowracające”, podjętej przez KomendęGłówną ZWZ-AK, została skierowana dokoordynowania tej pracy. Jej praca pole-gała na gromadzeniu i kolportowaniu ma-teriałów informacyjnych na temat Warmii,Mazur i Śląska Opolskiego i organizowa-niu kursów wiedzy o ziemiach zachodnichi północnych, przygotowujących do podję-cia tam pracy po zakończeniu wojny;uczestniczkami kursów były zarówno har-cerki, jak i osoby spoza organizacji. W cza-sie Powstania Warszawskiego pracowaław drużynie WSS, kierowanej przez hm.Wandę Kamieniecką-Grycko. Z Warszawywyszła z ludnością cywilną, przeszła przezobóz w Pruszkowie i została wywieziona doJędrzejowa. Od grudnia 1944 r. pracowaław harcerskim Domu Dziecka w Poroninie(działającym pod firmą PCK) i w tajnymgimnazjum.

W lecie 1945 r. wyjechała do Olsztyna,gdzie zorganizowała Państw. Gimnazjumi Liceum Żeńskie i była jego dyrektorką(1945–1948); w gronie nauczycielskim szko-ły znalazła się grupa instruktorek współ-pracujących wcześniej z akcją „Ziemie po-wracające”. Obok szkoły funkcjonował od1947 r. Ośrodek Dydaktyczno-NaukowyHistorii, którego dyrektorką również zosta-ła. Była też współorganizatorką OddziałuPolskiego Tow. Historycznego w Olsztynie.W 1949 r. wróciła do Warszawy. W l. 1950––1979 pracowała w Inst. Historycznym UW.W 1954 r. uzyskała stopień doktora habi-litowanego, w 1962 r. – tytuł profesora nad-zwyczajnego, a w 1970 r. – profesora zwy-czajnego. W l. 1962–1979 była kierowniczką

131

LEWANDOWSKA IRENA — LIS-KULA LEOPOLD

Zakładu Historii Społeczno-GospodarczejXIX–XX w. Była autorką ponad 160 pracnaukowych, prowadziła seminaria magi-sterskie i doktoranckie. Po wojnie nie kon-tynuowała pracy harcerskiej. W l. 1947–1948była członkiem PPS, a w l. 1948–1990 –członkiem PZPR.

Zmarła 8 XI 1994 r. w Warszawie. Zo-stała pochowana na Powązkach.

Była odznaczona Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski oraz wyróżnio-na tytułem „Zasłużony Nauczyciel PRL”.W uznaniu jej zasług dla badań nad War-szawą została w 1978 r. „WarszawiankąRoku”.

Mąż Kazimierz Pietrzak-Pawłowski,doktor ekonomii, zmarł w 1986 r. Dzieci niemiała.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 49; Kto jest kim,W. 1993; — Błażejewski Z dziejów; Harcerki1939–1945; Pietrzak-Pawłowska I. Nauczycielehistorii... na Warmii i Mazurach 1945–1949, „Ko-munikaty Warmińsko-Mazurskie” 1997, nr 3; Za-wadzka Dzieje harcerstwa; taż Harcerstwo żeń-skie; — Arch. MH: teczka pers. I. Lewandow-skiej.

Julia Tazbir

LIS-KULA Leopold, właśc. Kula, pseud.Lis, Kortyna, Jeleński, Czajkowski, Ma-lewski (1896–1919), skaut I RzeszowskiejDrużyny Skautowej, kapitan LegionówPolskich, pułkownik Wojska Polskiego.

Urodził się 11 XI 1896 r. w Kosinie (pow.Łańcut) jako syn Tomasza (1862–1927,urzędnika kolejowego) i Elżbiety z Czaj-kowskich (1867–1956). Miał pięciu braci:Józefa (legionistę, żołnierza WP, uczestni-ka wojny polsko-sowieckiej), Bronisława(zmarłego w dzieciństwie), Wiktora (legio-nistę i żołnierza PSZ we Francji), Alfonsa(żołnierza Brygady Karpackiej, uczestnikawalk o Tobruk i Monte Cassino), Leona(żołnierza ZWZ-AK) oraz dwie siostry: Ju-

liannę (zamężną Haleniuk) i Amalię (za-mężną Zaniewską). Od 1902 r. uczęszczałdo Szkoły Powszechnej im. T. Kościuszkiw Rzeszowie, a w l. 1907–1914 do II Gim-nazjum w Rzeszowie (maturę zdał w 1915 r.w Wadowicach, będąc już w Legionach). Od1910 r. należał do patrolu skautowego „Li-sów”, który w listopadzie 1911 r. zwizyto-wany przez Andrzeja Małkowskiego, zostałzatwierdzony jako I Drużyna Skautowa im.Michała Wołodyjowskiego w Rzeszowie. Odkońca 1912 r. był członkiem Związku Strze-leckiego. W 1913 r. ukończył szkołę ofi-cerską Związku Strzeleckiego i został za-stępcą komendanta rzeszowskiego okręguZwiązku Strzeleckiego.

5 VIII 1914 r. na czele 1. kompanii strzel-ców odjechał do Krakowa i rozpoczął służ-bę w V batalionie Legionów Polskich. Jakopodporucznik w październiku 1914 r. w cią-gu kilkunastu dni przeprowadził w Łodziwerbunek do kompanii, której został do-wódcą. W krwawej bitwie pod Krzywopło-tami (16–19 XI 1914) dowodził kompaniąw VI batalionie. Po bitwie pod Łowczów-kiem (22–25 XII 1914) z dniem 1 I 1915 r.został awansowany do stopnia porucznika.W 1915 r. przeszedł cały szlak bojowyI Brygady – od Nidy po Polesie (Łagów, Żer-niki, Jabłonka, Kukle, Kamieniucha). Pod-czas walk o Kamieniuchę dowodził w zastęp-stwie 7. pp. W bitwie pod Kostiuchnówką(4–6 VII 1916) – dowodząc 3. kompanią –przeprowadził brawurowy kontratak, odpie-rając szturm piechoty rosyjskiej i umożliwia-jąc utrzymanie się batalionu na pozycji ażdo rozkazu odwrotu. Od 20 X 1916 r. w stop-niu kapitana dowodził VI batalionem. 17 V1917 r. wziął udział w konspiracyjnymzjeździe delegatów ze wszystkich pułkóww Ostrołęce, który m.in. wysunął żądaniepodporządkowania Legionów Tymczaso-wej Radzie Stanu. Po kryzysie przysięgo-wym 12 VIII 1917 r. został zwolniony z Le-gionów i przewieziony na front włoski,gdzie był ciężko ranny pod Cordelazzo. Powyleczeniu wyjechał do Krakowa i tam zgło-sił się do dyspozycji władz POW. Był krótko

132

LIS-KULA LEOPOLD — MACHAŁOWA NATALIA

komendantem obwodu rzeszowskiegoPOW. W lutym 1918 r. został wysłany przezKonwent Organizacji „A” oraz CentralnyKomitet Robotniczy jako emisariusz do Ro-sji. Działał na Ukrainie i Białorusi. W po-czątkach lipca 1918 r. został mianowanykomendantem naczelnym POW na Ukra-inie. Aresztowany, w listopadzie tegoż rokuuciekł z więzienia ukraińskiego, wrócił doPolski i wstąpił do WP. W grudniu zostałmianowany majorem i dowódcą 2. batalio-nu 23. pp w Lublinie. W 1919 r. nie przyjąłpropozycji organizowania 1. pp w Jabłon-nej pod Warszawą, bowiem chciał wrócićna front wołyński. W lutym tegoż roku objąłdowództwo grupy w miejsce urlopowanegomajora W. Bończy-Uzdowskiego. Walczyłna Wołyniu w rejonie Kowla, zdobył Po-ryck i Torczyn. W walkach o Torczyn zostałśmiertelnie ranny i 7 III 1919 r. zmarł. Po-śmiertnie został awansowany do stopniapodpułkownika, a następnie zweryfikowa-ny w stopniu pułkownika piechoty.

Był wspaniałym żołnierzem i oficeremoraz utalentowanym dowódcą. Żegnano goz honorami wojskowymi w Warszawie i Kra-kowie, a pochowano uroczyście na cmenta-rzu Pobicińskim w Rzeszowie. Został patro-nem licznych ulic, szkół i drużyn harcerskichw całej Polsce. Pisano o nim wiersze, pieśnii powieści, poświęcano mu tablice pamiąt-kowe. W 1932 r. na pl. Farnym w Rzeszowieodsłonięto jego pomnik dłuta E. Wittiga.Pomnik ten, zniszczony przez okupantóww 1940 r., został – dzięki staraniom społe-czeństwa miasta – odbudowany w 1992 r.

Lis-Kula został odznaczony KrzyżemSrebrnym Orderu Virtuti Militari i Krzy-żem Wołynia (pośmiertnie), a także odzna-czeniami austro-węgierskimi: Krzyżem Za-sługi z Mieczami (1916) i Signum Laudis(1915) oraz pruskim Krzyżem Żelaznym IIklasy (1915).

Rodziny nie założył.

— Majka J. Lis-Kula Leopold, w: EncyklopediaRzeszowa, Rz. 2004; Słownik bibliograficznyhistorii Polski, red. J. Chodera, F. Kiryk, t. 2,

Wr.–W.–Kr. 2005; — Demel F., Lipiński W. Puł-kownik Leopold Lis-Kula, W. 1932; JarosińskaM. Dobrze zasłużył się Ojczyźnie, „Profile” 1989,nr 3; Milewska W., Nowak J. T., Zientara M. Le-giony Polskie 1914–1918, Kr. 1998; Piątek A.Leopold Lis-Kula – powiew legendy, Rz. 2004;— Zaniewski B. Wspomnienie o Lisie-Kuli, żoł-nierzu legionowej legendy, Wr. 1992; — inf. bra-tanka Leopolda Kuli.

Małgorzata Jarosińska

MMACHAŁOWA z Żurowskich Natalia,

pseud. Hanka (1916–1984), pedagog, harc-mistrzyni, instruktorka zuchowa ChorągwiKieleckiej.

Urodziła się 13 VII 1916 r. w osadzie prze-mysłowej Białogon (dziś dzielnica Kielc)w rodzinie robotniczej Zygmunta (pracow-nika fabryki maszyn i odlewni w Białogo-nie, prezesa straży pożarnej i współorga-nizatora teatru amatorskiego) oraz Mariiz Lipków, która zmarła niebawem po uro-dzeniu córki. Miała troje przyrodniego ro-dzeństwa: braci Henryka i Romana orazsiostrę Zofię – z drugiego małżeństwa ojca.Naukę w szkole powszechnej rozpoczęław Płocku, gdzie przez kilka lat mieszkałacała rodzina, a następnie kontynuowała jąw szkole powszechnej w Białogonie, którąukończyła w 1930 r. Dalej uczyła się dziękipomocy materialnej ze strony siostry ojcaEugenii Dzikowskiej w Pryw. SeminariumNauczycielskim Żeńskim im. Królowej Ja-dwigi. W tym czasie wstąpiła do harcerstwa(za namową nauczycielki z seminarium,działaczki harcerskiej Eugenii Praussowej,współtwórczyni ruchu zuchowego na Kie-lecczyźnie). W 1934 r. uczestniczyła w kur-sie instruktorskim w Nierodzimiu. Tam po-znała hm. Aleksandra Kamińskiego i już

133

MACHAŁOWA NATALIA

do końca życia pozostała wierna ruchowizuchowemu. Maturę zdała w 1935 r. Pracęzawodową rozpoczęła w 1936 r., początko-wo w ramach godzin zleconych, a następ-nie jako nauczyciel nadetatowy w SzkolePowszechnej w Białogonie. Na stanowiskutym pozostawała do wybuchu wojny. W tymczasie działała bardzo intensywnie w har-cerstwie. Od początku pracy w szkole byładrużynową zuchowej gromady „SynówPuszczy”. Niezależnie od tego pełniła obo-wiązki namiestnika zuchowego w HufcuHarcerzy w Kielcach. Corocznie współpro-wadziła kursy dla wodzów zuchowych i ko-lonie w Podzamczu Chęcińskim. Uczestni-czyła kilkakrotnie w kursach w Nierodzimiui Górkach Wielkich, a w listopadzie 1938 r.prowadziła w Górkach Wielkich kurs zu-chowy dla nauczycieli. Wraz ze swoją gro-madą zuchową w lecie 1938 r. uczestniczy-ła w inscenizacji bitwy pod Grunwaldem,przygotowanej z wielkim rozmachem przezharcerzy kieleckich. Tuż przed wybuchemwojny (1939) prowadziła kolonię zuchowąw Podzamczu Chęcińskim.

Po rozpoczęciu działań wojennych na-tychmiast zgłosiła się do szpitala polowe-go, mieszczącego się w gmachu Semina-rium Duchownego w Kielcach, do któregoprzekazała cały sprzęt kolonijny przywie-ziony z Podzamcza Chęcińskiego. W tymsamym czasie otrzymała nominację na etatnauczycielki Szkoły Powszechnej w Łopusz-nie; od listopada 1941 r. była jej kierowni-kiem. Niezwłocznie włączyła się w tajnenauczanie na szczeblu szkoły powszech-nej, a następnie pierwszych klas gimna-zjum; dzięki jej działalności 80 dzieci wiej-skich zdobywało wiedzę na tym poziomie.

Zaangażowała się też w konspiracyjnymruchu oporu. Wiosną 1940 r. pod pseud.Hanka została zaprzysiężona w ZWZ-AK.Była łączniczką i pracowała w wywiadzie.Jej głównym zadaniem było przejmowa-nienie informacji od austriackiego żandar-ma w Łopusznie, który podjął współpracęz wywiadem AK. Kilkakrotnie groziło jejaresztowanie, ale dzięki pomocy miejsco-

wego społeczeństwa udawało się jej gouniknąć. Od 1943 r., zajmowała się takżeprowiantowaniem oddziałów partyzanckich,w których służyli jej dwaj bracia.

Po wyparciu Niemców nadal kierowałaSzkołą Powszechną w Łopusznie, przy któ-rej funkcjonowały też młodsze klasy gim-nazjum. Podjęła wraz z Radą Szkolną sta-rania o zalegalizowanie funkcjonowaniaszkoły średniej w tej miejscowości. W paź-dzierniku 1945 r. rozpoczęła studia w za-kresie biologii na Wydz. Matematyczno--Przyrodniczym Uniw. Pozn. Po dwóchmiesiącach musiała je przerwać z powoduśmierci ojca. Powróciła wówczas do Biało-gonu i niebawem podjęła pracę zawodowąjako kierowniczka kursów przygotowaw-czych do zawodu nauczycielskiego i rów-nolegle dyrektorka Liceum Ogólnokształ-cącego w Łopusznie. Nie zrezygnowałatakże z podnoszenia własnych kwalifika-cji i w ramach korespondencyjnych Wy-ższych Kursów Nauczycielskich ukończy-ła kierunek jęz. polski.

W styczniu 1947 r. została aresztowa-na za aktywną działalność w AK i za przy-należność po wojnie do PSL. Po kilkuna-stu dniach została zwolniona i powróciłado pracy w Łopusznie. Jesienią 1949 r.powróciła już na stałe do Białogonu. Byłakolejno wychowawczynią i kierowniczkąw przedszkolu przyzakładowym. Uzupeł-niła również własne wykształcenie jakoprzedszkolanka. W marcu 1955 r. zostaławizytatorem przedszkoli na woj. kieleckie.Od czerwca 1964 r. aż do przejścia na eme-ryturę w sierpniu 1973 r. była kierow-niczką Przedszkola nr 13 w Kielcach. W pra-cy wychowawczej kierowanej przez siebieplacówki stosowała metodę zuchową. Wy-niki swojej pracy upowszechniała, publi-kując artykuły m.in. w miesięczniku „Wy-chowanie w Przedszkolu”.

Po odrodzeniu ZHP w 1956 r. wróciła dodziałalności harcerskiej. W l. 1964–1968oraz 1981–1985 była członkiem Rady Na-czelnej ZHP, w l. 1966–1974 członkiem RadyChorągwi Kieleckiej ZHP. W 1957 r. otrzy-

134

MACHAŁOWA NATALIA — MARSZAŁEK LEON

mała stopień harcmistrzyni, a w 1965 r. –honorowy stopień harcmistrza Polski Ludo-wej. Nieprzerwanie aż do śmierci wchodziław skład władz Hufca ZHP Kielce. Na szcze-blu chorągwi i hufca współpracowała z wydz.i referatem zuchowym. Prowadziła też po-czątkowo drużynę zuchową, a następnieSzczep Harcerski im. Stanisława Staszicaw Białogonie. W swoim środowisku była pio-nierką wychowania wodnego oraz łucznic-twa. Ze szczepu w Białogonie wywodzilisię sternicy i żeglarze pływający na „Za-wiszy Czarnym” i wielu jednostkach jach-towych, a także mistrzowie Polski i uczest-nicy mistrzostw Europy w łucznictwie.Przyczyniła się do budowy w l. 1964–1969Domu Harcerza w Białogonie, który obec-nie nosi jej imię; wiele prac przy budowiewykonali społecznie instruktorzy, harce-rze, a nawet zuchy. Corocznie kierowałaobozami szczepu, a także uczestniczyław akcjach szkoleniowych i zimowiskach.Wykształciła liczną rzeszę instruktorówzuchowych. Mimo ciężkiej choroby doostatnich dni żyła sprawami harcerskimi,nawet podczas ostatniego pobytu w szpi-talu.

Zmarła 1 XII 1984 r. Pogrzeb na cmen-tarzu w Białogonie był wielką manifestacjąwdzięczności wszystkich pokoleń wycho-wanków, przyjaciół i współpracowników.

Została odznaczona Krzyżem Kawaler-skim Orderu Odrodzenia Polski (1975),Złotym (1968) i Srebrnym (1958) KrzyżemZasługi, Krzyżem Partyzanckim (1964), Me-dalem „Zwycięstwa i Wolności” (1961), Me-dalem KEN (1976), Krzyżem „Za Zasługidla ZHP” (1968) i Złotym Krzyżem „Za Za-sługi dla ZHP” (1979), Medalem im. dr.Henryka Jordana (1977).

W 1947 r. zawarła związek małżeński zeStanisławem Machałą (zm. 1949, działa-czem PSL, więźniem Auschwitz), z którymmiała syna.

— Firley Z. W Kedywie i „Burzy”, W. 1988; Gaj-deczkowa B. Pseudonim „Anka” [!], „Drużyna”1966, nr 18; Kateusz A. Kielecka Chorągiew

ZHP im. Stefana Żeromskiego w l. 1956–1981,w: Z dziejów harcerstwa na Kielecczyźnie 1912––1982, red. A. Rembalski, K. 1982; Pióro I. Harc-mistrzyni Natalia Machałowa, K.–Białogon2004; — Landl K. Mój pamiętnik z Polski, w:Ramię w ramię. Wspomnienia cudzoziemcówuczestniczących w polskim ruchu oporu w l. 1939––1945, W. 1980; Machałowa N. Z okupacyjnychwspomnień, w: Harcerstwo Kielecczyzny w walcez hitlerowskim okupantem w l. 1939–1945, red.R. Mazur, A. Rembalski, K. 1981; — Arch. Ko-mendy Chorągwi Kieleckiej i Hufca Kielce; Arch.MH: sygn. RN 1/10/11–12 i sygn. RN 1/26/9.

Adam Massalski

MARSZAŁEK Leon, pseud. Adam,Paweł, Jan, Andrzej Brzoza, Żwawy Szpak(1912–1996), prawnik, działacz spółdziel-czości, wydawca, harcmistrz, NaczelnikSzarych Szeregów (październik 1944 – sty-czeń 1945).

Urodził się 10 IV 1912 r. w Poznaniuw rodzinie Adama (1870–1933, zecera, po-tem korektora w Drukarni św. Wojciecha)i Bogumiły z Ofierzyńskich (1874–1950).Miał siostry: Stanisławę (1899–1970, za-mężną Krzyżańską), Marię (1900–1990, za-mężną Kozłowską), Walentynę (1904–1986,zamężną Witkowską) i Jadwigę (1907–1974,zamężną Malinowską).

W 1922 r. rozpoczął naukę w Gimnazjumśw. Marii Magdaleny w Poznaniu oraz wstą-pił do 15. Poznańskiej Drużyny Harcerzy(PDH) im. Romualda Traugutta działają-cej przy tym gimnazjum. W lipcu 1923 r.uczestniczył w obozie drużyny w Zakopa-nem. W 1923 r. brał udział w obchodach10-lecia harcerstwa wielkopolskiego połą-czonych ze zlotem na Malcie w Poznaniu.W 15. PDH im. Romualda Traugutta prze-szedł wszystkie szczeble harcerskie – dofunkcji drużynowego włącznie. Razem z dru-żyną uczestniczył też w II Zlocie Narodo-wym w Poznaniu (lipiec 1929).

Już jako uczeń gimnazjum wykazywałzainteresowania humanistyczne. W tym

135

MARSZAŁEK LEON

czasie kierował gimnazjalnym czasopismem„Z pod czapki uczniowskiej” (tytuł wg ów-czesnej pisowni) z podtytułem „Miesięcznikmłodzieży gimnazjalnej”. W 1930 r. zdałmaturę i podjął studia na Wydz. Prawno--Ekonomicznym Uniw. Pozn., które ukoń-czył w 1934 r., uzyskując dyplom magistraprawa.

W okresie studiów działał nadal bardzoaktywnie w harcerstwie. W l. 1930–1932był drużynowym 15. PDH i prowadził dwaobozy w Wiśle (1931 i 1932). Jednocześniew l. 1930–1934 działał w Akademickim KoleHarcerskim (AKH) im. Heliodora Święcic-kiego, które odgrywało znaczącą rolę w ZHP,a szczególnie w ruchu starszoharcerskim.W r. 1932/1933 pełnił funkcję prezesa AKH.

W 1932 r. ukończył kurs podharcmi-strzowski i 4 II 1932 r. otrzymał stopieńpodharcmistrza. W l. 1932–1933 wchodziłw skład komitetu redakcyjnego czasopi-sma harcerskiego „Czuj Duch”, które uka-zywało się w Poznaniu. Działał także jakoinstruktor w Komendzie Poznańskiej Cho-rągwi Harcerzy, pełniąc funkcję kierowni-ka Ref. Prasy (1931–1932) i Wydz. Star-szoharcerskiego (1933–1934). Pionierskąpracę w zakresie ruchu starszoharcerskie-go wykonaną przez ten wydział opisał w jed-nodniówce Ruch starszoharcerski ChorągwiPoznańskiej 1926–1934 (P. 1934). Uczest-niczył w ogólnopolskich zjazdach oraz kon-ferencjach, m.in. w Zlocie Starszego Har-cerstwa w Żabiem (sierpień 1934), gdzienadano mu imię totemowe Żwawy Szpak.

Od listopada 1934 do września 1939 r.mieszkał w Katowicach, gdzie pracowałw Śląskiej Chorągwi Harcerzy i współpra-cował z Działem Zagranicznym Naczelnic-twa ZHP, kierowanym przez hm. HenrykaKapiszewskiego. W l. 1935–1936 był huf-cowym Hufca Harcerzy w Katowicach, brałudział w Jubileuszowym Zlocie HarcerstwaPolskiego w Spale (1935) i jako członek pol-skiej delegacji w Jubileuszowym ZlocieSkautów Jugosłowiańskich w Belgradzie(1935). W 1936 r. został przybocznym Prze-wodniczącego ZHP Michała Grażyńskiego,

a także jego sekretarzem jako wojewodyśląskiego. 10 V 1937 r. został mianowanyharcmistrzem.

Mocno angażował się w pracę na rzeczharcerstwa polskiego za granicą. Jako kie-rownik kształcenia starszyzny w Dziale Za-granicznym Naczelnictwa ZHP prowadziłkursy mające charakter indywidualnegoszkolenia kierowników pracy harcerskiej zagranicą. Był kierownikiem kursu dla in-struktorów (głównie z Niemiec), który odbyłsię w Brennej, pow. Cieszyn (lipiec 1936). Od1936 r. utrzymywał systematyczne kontak-ty z harcerstwem polskim w Niemczech.Często odwiedzał tamtejsze drużyny, wizy-tował obozy, uczestniczył w zebraniach Na-czelnictwa ZHP w Niemczech. Ze względuna pełnioną funkcję sekretarza wojewodyśląskiego był zmuszony przekraczać gra-nicę nielegalnie. W l. 1937 i 1938 gościłprzez kilka tygodni kolejno NaczelnikaZHP w Niemczech hm. Józefa Kachla orazNaczelnika ZHP we Francji hm. Antonie-go Drągowskiego. Wizytował również głów-ne ośrodki harcerskie na terenie Francji.

W 1937 r. pełnił funkcję zastępcy komen-danta Śląskiej Chorągwi Harcerzy. Uczest-niczył w V Jamboree w Vogelenzang w Ho-landii (1937), a potem odwiedzał ośrodkiharcerstwa polskiego w Belgii. W l. 1936––1939 był sekretarzem redakcji kwartalni-ka „Harcerstwo”, w którym zamieścił kilkaartykułów, m.in. Szkice ideowe („Harc.”1937 nr 2, 1938 nr 4).

Na krótko przed wybuchem wojny prze-szedł do pracy w Komitecie PrzemysłuWęglowego, przekształconym w sierpniu1939 r. w Naczelną Organizację PrzemysłuWęglowego. Od 1940 r. przebywał w Warsza-wie. W tymże roku został członkiem SzarychSzeregów, a zawodowo podjął półkonspira-cyjną pracę w Spółdzielni Spożywców „Spo-łem”, gdzie był stałym łącznikiem z Delega-turą Rządu na Kraj. Należał do najbliższychwspółpracowników Naczelnika Szarych Sze-regów hm. Floriana Marciniaka, był jegodoradcą. Z polecenia Marciniaka prowadziłrozmowy z jezuitą o. Tomaszem Roztwor-

136

MARSZAŁEK LEON

skim na temat połączenia Szarych Szeregówz Harcerstwem Narodowym (Hufcami Pol-skimi); rozmowy nie dały oczekiwanych re-zultatów. Napisał wspólnie ze StanisławemBerezowskim i F. Marciniakiem broszurępt. Manifest młodego pokolenia (W. 1940),którą opublikowała konspiracyjnie Głów-na Kwatera Szarych Szeregów; broszurazawierała deklarację programową SzarychSzeregów. Wygłosił cykl wykładów dla człon-ków Szarych Szeregów i zimą 1941/1942opracował wstępną koncepcję kształceniastarszyzny, realizowaną później w formiekursów podharcmistrzowskich o krypt.Szkoła za lasem. Pod pseud. Andrzej Brzo-za wydał broszurę O powołaniu naszegopokolenia (W. 1940), która powtórnie zosta-ła opublikowana w 1945 r. we Włoszechnakładem Oddziału Kultury i Prasy II Kor-pusu. W ramach akcji „M” (oddziaływaniawychowawczego na młodzież niezorganizo-waną) uczestniczył w redagowaniu Katechi-zmu M – kodeksu postępowania młodegoPolaka w okupacyjnym kraju (W. 1942).

We wrześniu 1942 r. wystąpił jako świa-dek ze strony F. Marciniaka na jego ślubiez Zofią Broniewską, siostrą późniejszegoNaczelnika Szarych Szeregów StanisławaBroniewskiego. Później Z. Marciniak udzie-lała Marszałkowi lekcji jęz. angielskiego.

W końcu 1942 r. Marszałek objął funk-cję inspektora okręgów w KierownictwieWalki Cywilnej (organie Państwa Podziem-nego utworzonym wspólnie przez Delega-turę Rządu i AK). W 1943 r. wszedł w składkomisji powołanej przez Naczelnictwo Sza-rych Szeregów, która na zebraniu w dniu12 V 1943 r. dokonała faktycznej nomina-cji hm. S. Broniewskiego na NaczelnikaSzarych Szeregów, był później jego doradcą.W dniu 1 XI 1943 r. został aresztowanyprzez gestapo w związku z wcześniejszymaresztowaniem sekretarza KierownictwaWalki Cywilnej „Wosińskiego”. Z aresztuzostał zwolniony w grudniu 1943 r. Zimą1943/1944 wszedł formalnie w skład ścisłejGłównej Kwatery jako przewodniczący po-wołanej wówczas Rady Programowej przy

Naczelniku Harcerzy (jej celem było ugrun-towanie dokonywanego procesu scalaniaharcerstwa i opracowanie koncepcji powo-jennej odbudowy ZHP).

W Powstaniu Warszawskim był kierow-nikiem WSS złożonej głównie z harcerekoraz harcerzy. Jej działalność opisał w pra-cy zbiorowej pt. Ludność cywilna w Powsta-niu Warszawskim (W. 1974). W momencieupadku powstania został 2 X 1944 r. – nawniosek S. Broniewskiego – decyzją Na-czelnictwa zatwierdzoną następnie przezPrzewodniczącego ZHP Tadeusza Kup-czyńskiego i wiceprzewodniczącą WandęOpęchowską mianowany Naczelnikiem Sza-rych Szeregów (Broniewski wraz z trzonemGłównej Kwatery „Pasieki” poszedł do nie-woli niemieckiej). W połowie października1944 r. odbudował w Krakowie GłównąKwaterę Szarych Szeregów. W okresie peł-nienia funkcji Naczelnika Szarych Szere-gów wydawał rozkazy i organizował odpra-wy „Pasieki” z udziałem komendantówchorągwi („uli”) oraz samodzielnych huf-ców („rojów”) z terenu Polski Centralnej.W odprawach uczestniczył PrzewodniczącyZHP T. Kupczyński, brały w nich takżeudział kierowniczki z konspiracyjnej orga-nizacji harcerek („Bądź Gotów”).

Za pośrednictwem szefa BIP KomendyGłównej (KG) AK Kazimierza Moczarskie-go nawiązał kontakt z KG AK. Z jego inicja-tywy przygotował materiały uzasadniającewniosek o przyznanie Szarym SzeregomKrzyża Orderu Virtuti Militari (do odzna-czenia nie doszło). K. Moczarski umożliwiłMarszałkowi kontakt z gen. LeopoldemOkulickim, pseud. Niedźwiadek, z którymtenże w grudniu 1944 r. odbył w Często-chowie rozmowę i w jej wyniku uzyskałpełną akceptację swojej decyzji, że w mo-mencie wkraczania wojsk radzieckich i pol-skich rozwiąże organizację Szare Szeregi;decyzja ta została również jednomyślnie za-akceptowana przez komendantów „uli”Szarych Szeregów na odprawie, która odbyłasię w styczniu 1945 r. w Krakowie. Marsza-łek wydał ostatni rozkaz Naczelnika Szarych

137

MARSZAŁEK LEON

Szeregów L. 3/45 datowany 3 I 1945 r., pod-pisany pseud. Jan, nakazujący rozwiązaniestruktur Szarych Szeregów w miarę wypie-rania Niemców z terenu kraju.

Po rozwiązaniu Szarych Szeregów za-kończył służbę w ZHP. Swoje refleksje natemat działalności ZHP w l. 1911–1945 za-warł w artykule Ideowe i wychowawczewartości harcerstwa („Więź” 1981, nr 9).

Po zakończeniu wojny w 1945 r. prze-niósł się do Łodzi i pracował w spółdziel-czości do 1951 r., pełniąc wiele ważnychfunkcji, m.in. wiceprezesa CentralnegoZwiązku Spółdzielczego (1948–1951) orazredaktora naczelnego „Przeglądu Spółdziel-czego”. Po powrocie do Warszawy pracowałw Państw. Wydawnictwie Naukowym(PWN), był członkiem dyrekcji (1951–1969),współtwórcą zespołu redakcyjnego i warsz-tatu edytorskiego pierwszych w powojen-nej Polsce encyklopedii powszechnych,kierownikiem zespołu redakcyjnego ency-klopedii i słowników (1959–1969), redakto-rem naczelnym encyklopedii i słowników(1965–1969); m.in. kierował pracami nadWielką Encyklopedią Powszechną PWN(W. 1959–1969). W l. 1972–1978 pełnił funk-cję I zastępcy dyrektora Biblioteki Narodo-wej w Warszawie i był redaktorem naczel-nym czasopisma „Editor” (1988–1990).Zajmował się dydaktyką i praca naukową,był kierownikiem Studium Spółdzielcze-go w Szkole Głównej Handlowej w War-szawie (1947–1949), zastępcą profesora naWydz. Dziennikarstwa UW (1955–1957),kierownikiem Studium Spółdzielczego dlaPracujących przy Tow. Wolnej Wszechni-cy Polskiej w Warszawie (1960–1966), wy-kładowcą edytorstwa na UW (1969–1976).W 1966 r. przewodniczył I Międzyn. Semi-narium Redaktorów Encyklopedii w War-szawie. Pracę zawodową łączył z pracą spo-łeczną. Od 1959 r. należał do Polskiego Tow.Wydawców Książek (PTWK), w l. 1967––1970 pełnił funkcję prezesa jego ZarząduGłównego, a następnie przewodniczącegoKom. Hist. W 1979 r. został mianowanyczłonkiem honorowym PTWK; był też au-

torem opracowania dotyczącego historiiPTWK.

Utrzymywał kontakt z macierzystąszkołą. W 1988 r. brał udział w zjeździe by-łych wychowanków Gimnazjum św. MariiMagdaleny w Poznaniu, uczestniczył w kam-panii na rzecz reaktywowania w 1990 r. –po 40-letniej przerwie – Liceum św. MariiMagdaleny. Został zaliczony w poczet wybit-nych absolwentów, wychowanków i osób za-służonych dla Szkoły św. Marii Magdaleny.

Opublikował m.in. Stanisław Staszicprekursor spółdzielczości chłopskiej w Eu-ropie, oprac. i wstęp (W. 1966); BibliotekaNarodowa w Warszawie (W. 1982); Edy-torstwo publikacji naukowych (W. 1986);Paszport do świata (W. 1986); Józef Kret(1895–1982) („Harc.” 1986, nr 2); Podsta-wowe wiadomości z edytorstwa i księgar-stwa (W. 1988); O Michale Grażyńskim.Wspomnienia i refleksje (Kat. 1990).

Zmarł 2 III 1996 r. w Warszawie. Zostałpochowany na cmentarzu Powązkowskim.

Był odznaczony m.in. Krzyżem Koman-dorskim, Krzyżem Oficerskim i KrzyżemKawalerskim Orderu Odrodzenia Polski,Srebrnym Krzyżem Zasługi (1938), KrzyżemWalecznych (1944), Odznakami Zasłużo-nego Działacza Spółdzielczości i OdznakąZasłużonego Działacza Kultury. Był hono-rowym członkiem powołanego w 1990 r. Sto-warzyszenia Szarych Szeregów. Jego nazwi-sko – jako trzeciego Naczelnika SzarychSzeregów – znajduje się na pomniku-murzena cmentarzu powązkowskim. W 2001 r. dlauczczenia rocznicy śmierci Marszałka – wy-bitnego wydawcy oraz w osiemdziesiątąrocznicę powstania PTWK ogłoszono Kon-kurs im. Leona Marszałka na najlepsze pra-ce poświęcone polskiemu edytorstwu.

W 1939 r. Marszałek zawarł związek mał-żeński z Anną Dudziak (ur. 1914, nauczy-cielką, harcerką I Żeńskiej Drużyny Harcer-skiej w Krakowie, drużynową 16. ŻeńskiejDrużyny Harcerskiej w Katowicach). Miałsyna Rafała (ur. 1940, doktora, krytykaoraz historyka filmu) i córkę Annę (ur.1947, socjologa, zamężną Semkowicz).

138

MARSZAŁEK LEON — MARTYNOWICZÓWNA WŁADYSŁAWA

— Jarzembowski, Kuprianowicz, Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 154; Kto jest kimw Polsce, W. 2001, s. 578; Kto jest kim w Polsce.Informator biograficzny, W. 1993, s. 443; Mate-riały do HSB, „Harc.” 1995, nr 4–5, s. 94, 1996,nr 1–2, s. 179; — Błażejewski Z dziejów; Bro-niewski Całym życiem; tenże Florian Marciniak.Naczelnik Szarych Szeregów W. 1988; Budzyń-ska-Kozłowska J. „Czuj Duch”. Czasopismo Har-cerskie 1922–1926, 1932–1935; Haykowski M.Materiały do chronologii historii i tradycji ZHP,„Harc.” 1983, nr 2, s. 127(27), nr 7, s. 176(28),nr 11, s. 220(24)–223(27), s. 226(30)–227(31);Kapiszewski H. Związek Harcerstwa Polskiegow Niemczech, W. 1969, s. 139; — Broniewski S.Zmarł Leon Marszałek, „Stowarzyszenie Sza-rych Szeregów. Materiały historyczne” 1996,kwiecień, s. 5–6 [cytat]; Marszałek L. Notatkaautobiograficzna, „Harc.” 1996, nr 3, s. 2–4; ten-że Relacja o Wojskowej Służbie Społecznej, w:Ludność cywilna w Powstaniu Warszawskim, red.C. Madajczyk, t. 1, cz. 2, W. 1974, s. 242–246;Spraw. Oddziału Wielkopolskiego ZHP za r. 1931,P. 1932, s. 41; toż za r. 1932, P. 1933, s. 54, 64; —„Głos Wielkopolski” 1995 z 7 marca [nekrolog];— inf. siostrzenicy Wandy Kubackiej i jej męża.

Marian Młodzikowski

MARTYNOWICZÓWNA WładysławaMaria (1892–1958), nauczycielka, harcmi-strzyni, komendantka Warszawskiej Chorą-gwi Harcerek (1927–1931).

Urodziła się 27 VI 1892 r. w Warszawiew rodzinie Aleksandra (urzędnika) i Nata-lii z Hartmanów. Miała siostrę Aleksandrę,malarkę i nauczycielkę rysunków, autorkęprojektu pieczęci Batalionu Warszawskie-go I Brygady Legionów Polskich, w l. 1921––1926 drużynową 17. WŻDH przy SzkolePowszechnej nr 25 przy ul. Złotej.

W 1910 r. ukończyła szkołę średnią przyul. Brackiej w Warszawie. W następnymroku zdała egzamin nauczycielski uprawnia-jący do nauczania jęz. polskiego. W marcu1911 r. uczestniczyła w kursie we Lwowie,który zorganizował Andrzej Małkowski

w „Sokole-Macierzy”. Należała tam do za-stępu „Kaczek”. W rozkazie A. Małkowskie-go z dnia 22 V 1911 r. została wymienionajako zastępczyni drużynowej III LwowskiejDrużyny Pułkownik Platerówny.

W l. 1912–1914 studiowała polonistykę,historię i pedagogikę na Wydz. Filozoficz-nym UJ. W latach szkolnych i studenckichdziałała w konspiracyjnych organizacjachmłodzieżowych („Pet”, „Zet”). Po wybuchuI wojny światowej przerwała studia i wró-ciła do domu. Zgłosiła się do pomocy legio-nistom. Objęła w intendenturze wojskowejdział mundurowy oraz obsługę pocztyfrontowej. Od maja 1915 r. przez trzy latapracowała jako nauczycielka historii w żeń-skich szkołach średnich Janiny Roszkow-skiej i Antoniny Walickiej. W 1917 r. pod-jęła studia na Wydz. Pedagogicznym WWP,które ukończyła w 1922 r., uzyskując dy-plom z historii i archeologii.

Z harcerstwem związała się na stałew 1918 r., kiedy po kursie instruktorskimw Staszowie złożyła przyrzeczenie harcer-skie. W listopadzie tegoż roku uczestniczy-ła w Zjeździe Zjednoczeniowym ZHP w Lu-blinie. Kiedy została nauczycielką w Pryw.Gimnazjum Żeńskim R. Gaczeńskiej i E. Ka-sprowskiej przy ul. Chłodnej 15 w Warsza-wie, założyła tam 25. Drużynę Harcerską,która przyjęła imię Klaudyny Potockiej.Podczas wojny bolszewickiej kierowałaDziałem Harcerskim w Biurze Pomocy Żoł-nierzom, wysyłała książki i pisma na frontoraz prowadziła dożywianie na dworcach.Z drużyną zorganizowała w szkole szpitali szwalnię, a także schronisko dla harcerekprzybywających z terenów wschodnich.

Od 1921 r. pracowała w Państw. Semina-rium Nauczycielskim im. Elizy Orzeszkowej.Odegrała w nim znaczącą rolę, inspirujączastosowanie nowego modelu pracy semi-narium, opartego na systemie daltońskim.Uczyła swego przedmiotu na podstawieźródeł historycznych, wykorzystując doku-menty, ilustracje, wspomnienia itp. Urządza-ła w szkole wystawy poświęcone bieżącymwydarzeniom i historycznym rocznicom.

139

MARTYNOWICZÓWNA WŁADYSŁAWA

Przez wiele lat była opiekunką samorząduszkolnego i działającej na terenie szkoły7. WŻDH. W 1927 r. na zjeździe nauczycie-li historii z terenów kuratorium warszaw-skiego i białostockiego prowadziła lekcjepokazowe i wygłosiła dwa referaty o meto-dyce nauczania historii. W roku szkolnym1934/1935 była instruktorką ds. harcer-stwa Kuratorium Warszawskiego OkręguSzkolnego. W l. 1935–1937 pełniła obowiąz-ki instruktorki historii w Min. WRiOP, pro-wadziła wykłady w Państw. Inst. Nauczy-cielskim i w innych zakładach kształcenianauczycieli. W latach trzydziestych XX w.wykładała także w harcerskim Inst. Świe-tlicowym współpracującym ze StudiumPracy Kulturalno-Oświatowej WWP. Opu-blikowała poradnik metodyczny Organiza-cja pracy nauczyciela historii w szkole po-wszechnej – wskazówki praktyczne (W. 1934)oraz podręczniki: Obrazy z przeszłości i te-raźniejszości. Podręcznik do nauki historiidla klasy 4 szkół powszechnych 1 stopnia(kurs A – Lw. 1936; kurs B – Lw. 1937; kursC – Lw. 1938), Historia. Podręcznik dla kla-sy 5 szkół powszechnych 3 i 2 stopnia (Lw.1937), Historia dla klasy 6 szkół powszech-nych 3 stopnia (Lw. 1939).

Równolegle do pracy zawodowej konty-nuowała działalność w harcerstwie. Z dniem15 XII 1920 r. otrzymała stopień podharc-mistrzyni (po zmianie systemu stopni zwe-ryfikowana jako harcmistrzyni). Latem1921 r. była komendantką kursu instruk-torskiego w Rydzynie (uczestniczyły w niminstruktorki, które później odegrały zna-czącą rolę w Organizacji Harcerek, np. Jó-zefina Łapińska, Jadwiga Zwolakowska,Jadwiga Wierzbiańska). W tymże roku zo-stała wybrana w skład NRH. Przez wielelat prowadziła Wydz. Programowy Głów-nej Kwatery Żeńskiej (GKŻ). W tym cza-sie opracowywała programy prób na stop-nie, prowadziła wykłady na obozachprzysp. wojsk., wygłaszała referaty na spo-tkaniach instruktorskich. Na II Konferen-cji Programowej Instruktorek w Spuszyw 1922 r. przedstawiła referat Wychowanie

społeczne i praca społeczna w harcerstwie,na IV Walnym Zjeździe ZHP w 1924 r. –Członkowie czynni i starszyzna harcerska;a na wspólnej z instruktorami konferen-cji w Łodzi w 1925 r. – Duch obywatelskiw wychowaniu młodzieży. W 1924 r. byłaczłonkinią komendy I Zlotu NarodowegoHarcerek w Świdrze. Prowadziła równieżWydz. Przysp. Wojsk GKŻ. W 1926 r. NRHpowołała ją do Komisji Zasad Ideologii Oby-watelskiej. W tymże roku została komen-dantką Warszawskiej Chorągwi Żeńskiej.Zorganizowała Wydz. Kształcenia Instruk-torek Komendy Chorągwi i poprowadziłaobóz instruktorski nad jez. Muliczne na Su-walszczyźnie. Nawiązała kontakt z różny-mi organizacjami społecznymi, takimi jakPolskie Tow. Krajoznawcze i Tow. Ochro-ny Przyrody. Podjęła współpracęz Komitetem Przysposobienia Kobiet doObrony Kraju i z Tow. „Osiedle” zajmują-cym się bezrobotnymi i bezdomnymi (in-struktorki utworzyły przy „Osiedlu” sek-cję harcerską i prowadziły świetlicę dladzieci). W 1929 r. wybrano ją do KomisjiPrzebudowy ZHP, a na Zjeździe Nadzwy-czajnym ZHP w 1930 r. do Komisji Statu-towej. W 1931 r. weszła w skład komiteturedakcyjnego pisma instruktorek „Skrzy-dła”. Na XII Zjeździe Walnym ZHP (1932)wygłosiła referat Wychowanie obywatelskiew harcerstwie, wydany później w Biblio-tece „Skrzydeł” jako pozycja nr 2 (elemen-ty wychowania obywatelskiego dostrzega-ła w prawie i przyrzeczeniu, w programiei metodzie, w sposobie organizowania się dopracy i w atmosferze życia harcerskiego).W l. 1932–1935 była członkiem Zarządu Od-działu Warszawskiego ZHP, a w l. 1932––1939 członkiem NRH. Należała do RadyProgramowej Jubileuszowego Zlotu Har-cerstwa Polskiego w Spale.

We wrześniu 1939 r. w zastępstwie ran-nej dyrektorki objęła kierownictwo LiceumPedagogicznego im. E. Orzeszkowej. Podecyzji Niemców o zamknięciu szkół śred-nich w listopadzie 1939 r. zaczęła organi-zować tajne komplety. Ponadto działała

140

MARTYNOWICZÓWNA WŁADYSŁAWA — MIROSZEWSKI STANISŁAW

w RGO i zaangażowała się w akcję „War-mia i Mazury”. Prowadziła wykłady dla na-uczycieli przygotowujących się do pracy natzw. ziemiach powracających, organizowa-ła w swoim mieszkaniu tzw. kursy mazur-skie. W momencie wybuchu PowstaniaWarszawskiego znajdowała się na naradzieoświatowej. Nie zdołała dotrzeć do domuw al. Niepodległości, co być może uratowałojej życie, bo wszyscy znajdujący się w nimmieszkańcy zginęli. Przedostała się do Ko-morowa, gdzie do jesieni mieszkała w domuinstruktorki Stanisławy Laski.

Była jedną z pierwszych nauczycielek,które po wyzwoleniu zgłosiły się do pracyw Liceum Pedagogicznym im. E. Orzeszko-wej. Ograniczone możliwości w przekazy-waniu wiedzy historycznej kompensowała,organizując uczennicom często wycieczki.W pierwszych latach po wojnie uczestniczy-ła w pracach komisji programowej Min.Oświaty, oceniającej podręczniki szkolne.Po likwidacji szkoły im. Orzeszkowej przeztrzy lata pracowała w Liceum Ogólno-kształcącym im. J. Słowackiego, a potemzostała odsunięta od pracy wychowawczejze względu na światopogląd i harcerskąprzeszłość. Wtedy znalazła zatrudnieniew Państw. Zakładach Wydawnictw Szkol-nych. Pracowała tam od 1952 r. – najpierwjako redaktor, a potem zastępca kierowni-ka redakcji. Przygotowywała recenzje pod-ręczników do historii i tłumaczenia z jęz.rosyjskiego prac pedagogicznych.

Zmarła 11 IV 1958 r. w Wyrozębach naPodlasiu. Została pochowana na cmenta-rzu Powązkowskim w Warszawie.

Była odznaczona Krzyżem Niepodległo-ści, trzykrotnie Złotym Krzyżem Zasługi,otrzymała Odznakę XXV-lecia ZHP.

Rodziny nie założyła.

— Błażejewski Bibliografia 1911–1960; Ency-klopedia Warszawy, W. 1994, s. 470; Jarzembow-ski, Kuprianowicz Harcmistrzynie i harcmistrze,Kr. 2006, s. 54; — Dzierzbicka W. Dzieje jednejszkoły, W. 1960, s. 72, 88, 102; Harcerki 1911––1939; Harcerki 1939–1945; Opieńska-Blauth J.

Polskie harcerki w dziesięcioleciu 1911–1921,W. 1988, s. 25, 84; Piotrowska-Szulczewska D.Wielkopolska Chorągiew Harcerek 1912–1939,P. 1992, s. 91; Seweryn-Spławska Harcerki w ZHP;Władysława Martynowicz, w: Zawadzka Gawę-dy, cz. 2, Maria Wocalewska, Maria Uklejska,Zofia Wołowska, Władysława Martynowicz,W. 1998; Zawadzka Dzieje harcerstwa; taż Har-cerstwo żeńskie; — II Spraw. NRH (1 I 1921––1 IX 1921), W. 1921, s. 40; Harcerki 1939–1945.Relacje – pamiętniki; — Arch. MH: Filipowicz K.Wspomnienie, 1995, rks; Lindner J. Moje wspo-mnienia o Druhnie Władysławie Martynowicz,mps; Martynowicz W., życiorys napisany własno-ręcznie w 1956 r., rks; IH PAN Zakład HistoriiPolski w II Wojnie Światowej: Baj-Galińska K.Druhna Władysława Martynowicz, nauczycielka,wychowawczyni, 1995, rks.

Wanda Czarnota

MIROSZEWSKI Stanisław Alfred,pseud. Staszko (1930–1991), architekt,harcmistrz, zastępca szefa Sztabu „Nie-przetartego Szlaku” (1961–1972).

Urodził się 7 II 1930 r. w Tarnowie,w rodzinie Jana Bolesława (prawnika) orazMarii ze Stylińskich. Miał siostrę Krysty-nę (ur. 1924, doktora filozofii, biblioteko-znawcę). Po przeniesieniu się rodziny doKrakowa uczęszczał do Szkoły Powszech-nej im. św. Wojciecha.

W 1937 r. wstąpił do Gromady Zuchowej„Wiślan” przy XXVIII Drużynie Harcerzyim. Kazimierza Wielkiego „ŁobzowskieDzieci”, pracującej przy Szkole Powszech-nej im. św. Wojciecha. Tu działał do wybu-chu II wojny światowej. Jesienią 1943 r.wstąpił do konspiracyjnej VI Drużyny Za-wiszy im. Romualda Traugutta, wchodzą-cej w skład krakowskich Szarych Szeregów.Przyrzeczenie złożył 2 XI 1944 r. na ręcephm. Kazimierza Lisińskiego, pseud. Lisek,komendanta krakowskiej „Zawiszy”.Uczestniczył w szkoleniu harcerskim i woj-skowym oraz wykonywał zadania z zakresułączności, kolportażu wydawnictw podziem-

141

MIROSZEWSKI STANISŁAW

nych i małego sabotażu. W październiku1945 r. ujawnił się i został zweryfikowanyprzez Komisję Weryfikacyjną ds. AK w stop-niu starszego strzelca. VI Drużyna Zawi-szy z chwilą ujawnienia została rozwiąza-na, a jej harcerze utworzyli 20. KrakowskąMotorową Drużynę Harcerzy im. św. Krzysz-tofa (od 1948 r. im. mjr. Henryka Suchar-skiego). W drużynie tej, początkowo po-zaszkolnej, a następnie działającej przySzkole Podstawowej im. św. Wojciecha, pro-wadzonej przez phm. Mariana Młynarskie-go, Miroszewski pełnił funkcje zastępowe-go i przybocznego, a w styczniu 1949 r.objął funkcję drużynowego. W 1946 r. zdo-był stopień harcerza orlego, a w 1948 r. –drużynowego po próbie. W tym czasie byłm.in. komendantem obozu wędrownegow Tatrach (1946) i obozu stałego w Rajgro-dzie (1948), zastępcą komendanta koloniidrużyny w Tenczynku (1945), obozów sta-łych w Baczynie (1946) i w Zubrzycy Górnej(1949), oboźnym obozu stałego w Pyzówcek. Nowego Targu (1947), zimowisk w Zako-panem (1947/1948) i w Krynicy (1948/1949).Był także członkiem Akademickiej Druży-ny Instruktorskiej „Zręby”. Uczestniczyłw działalności harcerskiej do 1949 r.

Maturę zdał w 1947 r. w II Liceum im.Króla Jana III Sobieskiego. Odbył studiana Wydz. Architektury Wydziałów Poli-technicznych AGH. W 1952 r. podjął pracęw Biurze Projektów Budownictwa Ogólne-go „Miastoprojekt Kraków”, gdzie pracowałdo 1985 r. Był autorem wielu zrealizowa-nych projektów, m.in. z zakresu budownic-twa mieszkaniowego (osiedla w Jaworznie,Wieliczce, Łukaszówki w Zakopanem), bu-dynków oświatowych (licea w Wieliczceoraz Starym Sączu, szkoła w Jawiszowi-cach, przedszkola w Jaworznie i Olkuszu),administracyjnych (budynku sądów w No-wej Hucie), wczasowych (domy wczasowe„Hyrny” w Zakopanem i na Polanie Zgo-rzelisko) oraz studiów i projektów z dzie-dziny budownictwa miejskiego i zagospo-darowania turystycznego (miejscowościSzczawa i Korbielów, schroniska PTTK na

Hali Miziowej pod Pilskiem i pod BabiąGórą). W l. 1972–1973 przebywał w Bag-dadzie jako członek zespołu, który uczest-niczył w projektowaniu nowej zabudowytego miasta. Po powrocie do kraju został narok oddelegowany do pracy w Biurze Pro-jektów Kolejowych w Krakowie. Od 1981 r.był rzeczoznawcą w zakresie budownictwaogólnego. Przez wiele lat był również człon-kiem Wojew. i Miejskiej Komisji Urbani-styki i Architektury. W 1985 r. z powoduchoroby przeszedł na rentę, a następniena emeryturę.

Po reaktywowaniu harcerstwa w 1956 r.podjął działalność w Komendzie HufcaKraków Zwierzyniec jako kierownik ref.kształcenia kadry, następnie był instruk-torem Komendy Hufca Kraków Łobzóworaz Komendy Hufca Kraków Kleparz--Łobzów, zostając p.o. drużynowego druży-ny drużynowych, a następnie kierownikaref. kształcenia (1958), ref. programowego(1958–1959) i ref. harcerskiego (1959–1960).W r. 1956/1957 prowadził kurs drużyno-wych hufca, w lecie 1957 r. uczestniczyłw kursie drużynowych i podharcmistrzow-skim w Piwnicznej, zimą 1957/1958 był za-stępcą komendanta chorągwianego kursudrużynowych w Zwardoniu, latem 1958 r.prowadził kurs drużynowych hufca w Ry-botyczach k. Przemyśla. Od października1957 r. był instruktorem Wydz. Kształce-nia Komendy Krakowskiej Chorągwi Har-cerstwa. W grudniu 1957 r. został zweryfi-kowany w stopniu podharcmistrza, a 1 II1959 r. mianowany harcmistrzem.

Od początku uczestniczył w powstaniui działalności „Nieprzetartego Szlaku”. Byłzastępcą hm. Marii Łyczko, komendantkizorganizowanego w 1958 r. w Rabce przezGłówną Kwaterą Harcerstwa (GKH) i Min.Zdrowia pierwszego kursu instruktorskie-go dla wychowawców z sanatoriów, któryzapoczątkował ruch „Nieprzetartego Szla-ku” (NS) w ZHP, później współpracowałz M. Łyczko w drużynie NS, a od grudnia1959 r. był współpracownikiem Samodziel-nego Ref. Drużyn przy Zakładach Specjal-

142

MIROSZEWSKI STANISŁAW — MITERA TADEUSZ

nych Komendy Krakowskiej Chorągwi Har-cerstwa. Kiedy w 1961 r. został powołanySztab NS GKH, objął funkcję zastępcy jegoszefa. Był współautorem programu działa-nia, brał udział w kursach drużynowychoraz uczestniczył w przygotowywaniu ma-teriałów programowych. Po przekształce-niu w 1972 r. Sztabu NS w Wydział NSGłównej Kwatery ZHP kontynuował dzia-łalność w jego składzie do 1986 r. 22 VII1974 r. otrzymał honorowy stopień harc-mistrza Polski Ludowej.

Od 1954 r. był członkiem Stowarzysze-nia Architektów Polskich, w którego od-dziale w Krakowie bardzo aktywnie dzia-łał. Należał do PTTK i ZBoWiD. Wstąpiłdo Stowarzyszenia Szarych Szeregów. Byłczłonkiem i sekretarzem Koła Światowe-go Związku Żołnierzy AK Kraków Krowo-drza.

Zmarł po długiej i ciężkiej chorobie 4 II1991 r. Został pochowany na cmentarzuw Krakowie Bronowicach przy ul. Paster-nik.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski (1983), ZłotymKrzyżem Zasługi (1978), Srebrnym Krzy-żem Zasługi (1969), Krzyżem AK, Meda-lem KEN (1980), Złotym Krzyżem „Za Za-sługi dla ZHP” i Krzyżem „Za Zasługi dlaZHP” (1971) z „Rozetą-Mieczami”, ZłotąOdznaką „Za Zasługi dla Ziemi Krakow-skiej” (1976), Srebrną Odznaką „Za ZasługiZiemi Krakowskiej” (1969), Złotą Odznaką„Za Pracę Społeczną dla m. Krakowa”(1967), Złotą Odznaką „Zasłużony dla Bu-downictwa i Przemysłu Materiałów Budow-lanych” (1973). Otrzymał (w zespole) nagro-dę Min. Gospodarki Terenowej i OchronyŚrodowiska za plan ogólny Bagdadu(1974) oraz szereg indywidualnych i ze-społowych nagród i wyróżnień w konkur-sach architektonicznych i urbanistycznych.

W 1971 r. zawarł związek małżeńskiz Teresą Barbarą Grinn (ur. 1931, lekarzemstomatologii). Miał córkę Dorotę (ur. 1972,anglistkę).

— a.l.-n. [Leciejewska-Nosal A.] Kartki z hi-storii, „Czuwaj” 1993, nr 10, s. 4; Lisiński K.,Młynarski M. „Zawisza” w Krakowie, w: Sza-re Szeregi, t. 1, s. 163–185; Rybski B., Wojty-cza J., Wojtycza K. Materiały do historii Kra-kowskiej Chorągwi Harcerstwa w l. 1956–1959,Kr. 2000; Skiba J. Stanisław Miroszewski (1930––1991), „Gazeta Wyborcza” 2005, nr 276 z 28 li-stopada, dodatek „Kraków”, s. 9; Wojtycza J. Ma-teriały do historii Krakowskiej Chorągwi Har-cerstwa w l. 1959–1962, Kr. 2001; Wojtycza K.Hufiec Kraków Kleparz-Łobzów w l. 1957–1972,Kr. 2007; — Młynarski M. Moja służba w „Za-wiszy”, Kr. 1998, s. 48–49; tenże Moja służbaw ZHP 1945–1948, Kr. 2000, s. 12, 29, 31, 38––40, 50–51, 66, 72, 81, 85, 88, 105, 110, 122,129–130, 135, 138, 146, 150, 154–156, 165; Półwieku na „Nieprzetartym Szlaku”. Wspomnie-nia i relacje z pracy instruktorów harcerskichdrużyn „Nieprzetartego Szlaku” przy zakładachspecjalnych, red. Z. Sułek, J. Wojtycza, Kr. 2007;— Arch. Kom. Hist. Krakowskiej Chorągwi ZHP:rozkazy komend chorągwi z l. 1945–1950, 1956––1959; — dok. w posiadaniu autorów: ankietapers. S. Miroszewskiego z 1 X 1985 r.; Majew-ski B. Tropami Nieprzetartego Szlaku 1912––1992, [W. 1992], mps; — inf. żony Teresy Miro-szewskiej, Mariana Młynarskiego i ZygmuntaMiecznikowskiego ze Złotowa.

Jadwiga SkibaJanusz Wojtycza

MITERA Tadeusz Marek, pseud. Wa-lerian Mironiak (1905–1986), nauczyciel,harcmistrz, hufcowy Hufca Harcerzy Kra-ków Podgórze (1931–1939), Hufca SzarychSzeregów Kraków Podgórze (1939–1941)oraz Hufca Harcerzy Chrzanów (1945––1948).

Urodził się 25 IV 1905 r. w Skołyszyniek. Jasła w rodzinie Adolfa (1856–1935, kie-rownika szkoły ludowej, założyciela szko-ły koszykarskiej w Skołyszynie) i Waleriiz Hnatowiczów (1862–1950, nauczycielki).Miał braci: Stanisława (1890–1915, absol-wenta UJ, poległego pod Kostiuchnówką,

143

MITERA TADEUSZ

odznaczonego Krzyżem Srebrnym VirtutiMilitari), Kazimierza (1897–1936, uczest-nika obrony Przemyśla i Lwowa, absolwen-ta ASP i UJ, nauczyciela, krytyka oraz teo-retyka sztuki) i Zygmunta (1903–1940,doktora, geofizyka, harcmistrza, któryzginął jako jeniec Starobielska) oraz sio-stry: Jadwigę (1893–1986, zamężną Pod-górną, nauczycielkę, uczestniczkę tajnegonauczania), Helenę (1895–1971, nauczy-cielkę zakładów dla nauczycieli, uczest-niczkę tajnego nauczania) i Mieczysławę(1900–1992, zamężną Mitera-Dobrowolską,doktora filologii polskiej, docenta w Uniw.Śląskim i WSP w Katowicach, uczestnicz-kę tajnego nauczania i wizytatora konspi-racyjnych władz oświatowych, działaczkęRGO, aresztowaną i więzioną w l. 1941––1942 przez Niemców).

W 1906 r. z rodziną przeniósł się do Kra-kowa. W l. 1911–1915 uczęszczał do 4-let-niej szkoły ludowej, a w 1915 r. do VI Gim-nazjum w Podgórzu, w którym ukończyłI oraz II klasę. Po przerwie spowodowa-nej chorobą uczył się w Państw. IV Gim-nazjum Realnym im. H. Sienkiewicza,gdzie w 1925 r. zdał maturę. W l. 1925––1931 odbył na UJ studia w zakresie che-mii i mineralogii jako przedmiotów głów-nych i fizyki jako przedmiotu pobocznego.W 1932 r. napisał pracę nauczycielską z za-kresu chemii, a w 1933 r. złożył egzaminnaukowy. W okresie studiów należał do Kra-kowskiego Chóru Akademickiego. Od stycz-nia 1934 r. odbywał bezpłatną praktykę na-uczycielską w VI Gimnazjum w KrakowiePodgórzu. We wrześniu 1935 r. został za-trudniony jako nauczyciel kontraktowyw Państw. Gimnazjum im. Stanisława Sta-szica w Chrzanowie, gdzie uczył – z przerwąokupacyjną – do przejścia na emeryturęw 1972 r. Egzamin państwowy na nauczy-ciela szkół średnich zdał w 1937 r. Na te-renie szkoły prowadził różnorodną dzia-łalność, był opiekunem harcerstwa orazspółdzielni uczniowskiej, prowadził chórszkolny oraz zainicjował powstanie kole-żeńskiej kasy pożyczkowej.

Działał czynnie w ZHP, do którego wstą-pił w 1919 r., a w 1921 r. złożył przyrzecze-nie harcerskie na ręce PrzewodniczącegoZHP gen. Józefa Hallera, uzyskując następ-nie stopnie: przodownika (1926), podharc-mistrza (1929) i harcmistrza (1931) orazpełniąc funkcje przybocznego, gospodarzai sekretarza Komendy Hufca Harcerzyw Podgórzu. Od września 1931 r. do listo-pada 1939 r. był komendantem tego hufca,który objął teren od Wieliczki aż po Myśle-nice. Był także członkiem HonorowegoSądu Harcerskiego przy Zarządzie Okrę-gu ZHP w Krakowie i współpracownikiemWydz. Drużyn Harcerskich Komendy Kra-kowskiej Chorągwi Harcerzy. Brał udziałw Zlocie Skautów Słowiańskich w Pradze(1931) oraz w IV Jamboree w Gődőlő naWęgrzech (1933). W czasie JubileuszowegoZlotu Harcerstwa Polskiego w Spale (1935)kierował drużyną kwatermistrzowską zło-żoną z harcerzy Hufca Podgórze, obsługu-jącą II podobóz Krakowskiej ChorągwiHarcerzy i skautów węgierskich. Uczest-niczył w szkoleniu instruktorskim jako in-struktor i wizytator licznych kursów. Kom-ponował melodie do piosenek harcerskichi kierował chórami, a w 1931 r. na XI Wal-nym Zjeździe ZHP w Krakowie chór podjego kierunkiem wykonał harcerską kan-tatę napisaną przez Bolesława Wallek-Wa-lewskiego do tekstu Jerzego Brauna.

We wrześniu 1939 r. został mianowanykomisarzem Pogotowia Harcerzy i orga-nizował na terenie Podgórza pomocnicząsłużbę wojskową oraz ochronę ludnościcywilnej. Wraz z harcerzami pełniącymisłużbę w krakowskim Pogotowiu Ratunko-wym dotarł do Gródka Jagiellońskiego,a następnie do Równego, skąd po wkrocze-niu wojsk sowieckich udało mu się wrócićdo Krakowa z końcem października 1939 r.15 XI 1939 r. wziął udział w spotkaniuw mieszkaniu Tadeusza Wąsowicza przy ul.Szlak 21, na którym powołano konspira-cyjną Komendę Chorągwi KrakowskiejSzarych Szeregów i przydzielono mu dokierowania działalnością rejon Krakowa

144

MITERA TADEUSZ

Podgórza. Równolegle prowadził tajne na-uczanie i pracował w RGO, pełniąc funkcjękierownika schroniska dla wysiedlonych,mieszczącego się przy ul. Zamojskiego.Wiosną 1941 r., poszukiwany przez gesta-po, opuścił Kraków i zamieszkał w Goszczy,gdzie pod nazwiskiem Waleriana Mironia-ka pracował jako nocny stróż w majątkuZubrzyckich, prowadząc także tajne na-uczanie wśród młodzieży z okolicznych wsi.W tym czasie wstąpił do Batalionów Chłop-skich. Po wojnie powrócił do pracy w szkolew Chrzanowie i kontynuował działalnośćw harcerstwie, w ramach której był przezdwa lata komendantem Hufca Harcerzyw Chrzanowie (1945–1947), organizowałobozy harcerskie na Ziemiach Zachodnichoraz chorągwiane kursy instruktorskie.Jako przedstawiciel ZHP był w l. 1946––1948 członkiem Powiat. Rady Narodowejw Chrzanowie. Na łamach pisma „Harcer-stwo” z pozycji pedagogicznych wyraziłsprzeciw wobec planowanego zniesienia za-sady abstynencji w harcerstwie. Od 1945 r.do przejścia na emeryturę był aktywnymczłonkiem Zarządu Powiat. PCK, opieku-jąc się także szkolnym kołem tej organiza-cji. Należał do TWP, w którym wygłaszałodczyty z zakresu higieny pracy. W l. 1952––1958 kierował Międzyszkolnym OśrodkiemNauczania Chemii, a następnie w l. 1959––1965 Sekcją Chemiczną w OkręgowymOśrodku Metodycznym w Krakowie. Byłrecenzentem podręczników i książek popu-larnonaukowych z dziedziny chemii. Samrównież pisał, publikując na łamach „Che-mii w Szkole”, a jego uczniowie odnosilisukcesy w olimpiadach chemicznych. Opu-blikował książkę Szlakiem złota, żelaza i gli-nu (1959).

Po reaktywowaniu ZHP w 1956 r. wzno-wił działalność drużyn harcerskich na te-renie Chrzanowa, uczestnicząc w niej m.in.jako kierownik ref. harcerskiego Komen-dy Hufca (1958–1960), a od 1960 r. przeznastępne dziesięć lat jako opiekun drużynharcerskich na terenie szkoły. Włączył siętakże w odbudowę harcerstwa na terenie

Podgórza, prowadząc szkolenie instrukto-rów, a w l. 1956–1957 również drużynę dru-żynowych. W ciągu swojej długoletniej dzia-łalności w harcerstwie był komendantemponad 50 obozów. Po przejściu na emery-turę zajął się gromadzeniem archiwaliówdotyczących historii harcerstwa podgór-skiego (pozostawiając po sobie imponują-cy zbiór dokumentów) oraz organizacjąspotkań seniorów ruchu harcerskiego.

Zmarł 5 VII 1986 r. i został pochowanyw grobowcu rodzinnym na cmentarzu Pod-górskim.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski, Złotym i Srebr-nym Krzyżem Zasługi, Medalem „Zwycię-stwa i Wolności” (1945), Medalem 10-leciaPolski Ludowej, Srebrnym Krzyżem Har-cerskiego Odznaczenia Honorowego „ZaZasługę” (1948), Złotą Odznaką ZNP, ZłotąOdznaką PCK, Odznaką „Zasłużony dlaHufca ZHP Kraków Podgórze”. Jest wy-mieniony na tablicy upamiętniającej po-wołanie 15 XI 1939 r. konspiracyjnychstruktur harcerstwa na terenie Krakowa,umieszczonej na budynku przy ul. Szlak 21.

Rodziny nie założył.

— Gaweł T. Borkowska i łagiewnicka lilijka, Kr.1992, s. 5–7; tenże Dziadek 1895–1986, „HR”1987, nr 6, s. 26–27; tenże Harcerska sztafeta,cz. 2, Kr. 1991, s. 14; tenże Krąg bratnich serc,Kr. 1990, s. 132–141; tenże Pokłon tym, którzytworzyli, s. 135–142; tenże Tadeusz Mitera „Dzia-dek” i Wojciech Beliczyński „Wosiek”, Kr.1989[bibliografia]; tenże, Mitera-DobrowolskaM. Wilcza Gromada. Próba monografii, Kr.1990, s. 9–17, 23–33, 37–40, 116–129 [biblio-grafia]; tenże, Skiba J. Pamiętna data 15 XI1939–15 XI 1994, Kr. 1994, s. 7–8; HarcerstwoPodgórza, red. J. Klinik, Kr. 1978, s. 11, 31–32, 70;Krężel J. Na Rzeszowszczyźnie, w: Szare Szeregi,t. 1, s. 188; Kurowska Szare Szeregi; LeonhardKalendarium; Porębski Krakowskie, s. 17–18;tenże Krakowskie Szare Szeregi, w: Szare Sze-regi, t. 1, s. 143–144; Rybski B., Wojtycza J.,Wojtycza K. Materiały do historii KrakowskiejChorągwi Harcerstwa w l. 1956–1959, s. 23, 82;

145

MITERA TADEUSZ — MOLENDA BOGUSŁAW

Spraw. Zarządu Oddziału, Komendy ChorągwiHarcerek i Harcerzy za r. 1932, Kr. 1933, s. 3;toż za r. 1933, Kr. 1934, s. 4; toż za r. 1934, Kr.1935, s. 3; — Arch. UJ: Akta Komisji Egzami-nacyjnej Nauczycieli, sygn. PKEN 26, teczkapers. T. Mitery; Arch. Kom. Hist. Chorągwi Kra-kowskiej ZHP: rozkazy Komendy KrakowskiejChorągwi Harcerstwa z l. 1959–1960; — dok.w posiadaniu autora: [Z. Zahorski] Tadeusz Mi-tera –„Dziadek” (25 IV 1905–3 VII 1986), mps;— inf. z grobowca rodzinnego na cmentarzu Pod-górskim.

Janusz Wojtycza

MOLENDA Bogusław, pseud. Kot Oj-ciec, Wodzisław XIII Roztropny (1928––1996), harcmistrz, komendant HufcaKraków Kleparz-Łobzów (1959–1968),przewodniczący Komisji Historycznej Kra-kowskiej Chorągwi ZHP (1981–1992).

Urodził się 15 V 1928 r. w Krakowiew rodzinie Jana (1903–1946, architekta)i Jadwigi z Zimmerów (1905–1967, nauczy-cielki). Miał młodszą siostrę Barbarę (za-mężną Zając). Ukończył Szkołę Powszechnąim. św. Floriana i Liceum Administracyjneprzy ul. Loretańskiej, maturę zdał w 1948 r.w Gimnazjum Bartłomieja Nowodworskie-go. W tymże roku rozpoczął studia naWydz. Prawa Administracyjnego UJ, za-kończone w 1952 r. uzyskaniem specjali-zacji w zakresie prawa cywilnego i karne-go. Dyplom magistra uzyskał w 1960 r. zespecjalizacją w zakresie prawa cywilnego.

Pracę zawodową rozpoczął w 1952 r.w administracji Fabryki Supertomasyny„Bonarka” w Krakowie, następnie pracowałw Wydz. Kultury Prezydium Rady Naro-dowej m. Krakowa (nadzorował wówczasm.in. budowę tzw. Drobnerówki – obecnieBunkra Sztuki). Od 1960 r. był radcą praw-nym kolejno w Państw. Przedsiębiorstwie„Wars”, w Fabryce Kosmetyków „Miracu-lum”, w Krakowskim PrzedsiębiorstwieProdukcji Materiałów Budowlanych orazw Inst. Farmakologii PAN.

Do harcerstwa wstąpił w 1938 r., naj-pierw do drużyny zuchowej, a następnie do13. Krakowskiej Drużyny Harcerzy (KDH).W 1945 r. wstąpił do 12. KDH im. Jana IIISobieskiego, należącej do IV Hufca Harce-rzy w Krakowie. W maju tegoż roku zdo-był stopień młodzika i złożył przyrzecze-nie harcerskie na ręce hm. WładysławaSzczygła. W czerwcu 1945 r. ukończył kurszastępowych, a w sierpniu był uczestni-kiem kolonii w Wieńcu Zdroju, w czasiektórej zdobył stopień ćwika. W grudniu1945 r. Komenda IV Hufca Harcerzy prze-niosła go do 19. KDH na funkcję przybocz-nego. W kwietniu 1946 r. jego drużynawzięła udział w I Zlocie GwiaździstymHufca w Dolinie Będkowskiej. Na oboziehufca w sierpniu 1947 r. był zastępowymzastępu „Orląt”, złożonego z funkcyjnych19. KDH. Z powodu źle układającej sięwspółpracy z drużynowym odszedł z dru-żyny, wracając od września tegoż roku do12. KDH. W listopadzie 1947 r. objął funk-cję sekretarza Komendy IV Hufca Harce-rzy w Krakowie (od 1947 – Krowodrza-Łobzów). W komendzie hufca działał dokońca 1949 r., do chwili likwidacji ZHP.Nawiązał w tym czasie więzy przyjaźni z wie-loma instruktorami, m.in. z „Czarnej Trzy-nastki”, które przetrwały do końca jegożycia. W okresie likwidacji ZHP wraz z in-nymi instruktorami starał się zabezpieczyćmajątek harcerski (m.in. książki), któryokazał się nieoceniony w chwili reaktywo-wania ZHP.

Obok pracy w harcerstwie jego pasjąbyła turystyka. Dlatego podobnie jak wie-lu innych instruktorów oraz starszych har-cerzy w l. 1950–1956 działał w PTTK. Poodrodzeniu harcerstwa w 1956 r. zostałinstruktorem Komendy Hufca KrakówZwierzyniec. W sierpniu 1957 r. odbył w Piw-nicznej kurs drużynowych i kurs podharc-mistrzowski, na przełomie 1957 i 1958 r.był instruktorem kursu zastępowych huf-ca na Pilsku, a w sierpniu 1958 r. był za-stępcą komendanta kursu drużynowychw Rybotyczach. W październiku tegoż roku

146

MOLENDA BOGUSŁAW

został zastępcą komendanta Hufca KrakówŁobzów, a w lutym 1959 r. – komendantemHufca Kraków Kleparz-Łobzów. W tymczasie zdobył stopnie instruktorskie: pod-harcmistrza (1 III 1958) oraz harcmistrza(1 II 1959). W sierpniu 1959 r. był komen-dantem kursu drużynowych w Jasnej-Pod-łopieniu. Dzięki niemu Hufiec Kraków Kle-parz-Łobzów kultywował tradycje dobrejpracy harcerskiej, mimo nacisków ze stro-ny władz oświatowych i instancji partyj-nych. Jako komendant hufca był wszędzietam, gdzie działo się coś ważnego: jeździłma manewry, rajdy, zloty i wizytacje obo-zów. Ze środowiska jego hufca wyszła licznagrupa wybitnych i zasłużonych dla kra-kowskiego harcerstwa instruktorów.

Funkcję komendanta Hufca KrakówKleparz-Łobzów pełnił do 1968 r., kiedy podnaciskiem władz dzielnicy Kleparz zmuszo-ny był zrezygnować. Odchodząc z funkcji,w swoim ostatnim rozkazie napisał: Koń-cząc wieloletnią działalność na tym odcin-ku pracy harcerskiej, pragnę gorąco podzię-kować gronu instruktorskiemu hufca zawspółpracę, której wynikiem były naszeosiągnięcia, wysoko oceniane przez władzezwierzchnie. Panujące przez całe lata at-mosfera przyjaźni i współpracy między gro-nem instruktorskim wszystkich szczeblioraz odpowiedzialność za powierzony namprzez społeczeństwo odcinek pracy wycho-wawczej były magnesem, który trzymał naswszystkich mocno w kręgu – dając dużo ra-dości w chwilach sukcesów i siły do prze-trwania chwilowych niepowodzeń.

Jako doskonały organizator kierowałakcjami harcerskimi prowadzonymi nadużą skalę, był m.in. komendantem kra-kowskiego zgrupowania podczas ogólno-polskiej akcji „Grunwald” w 1960 r. Brałudział w zlocie z okazji 70-lecia harcerstwaw 1981 r. W 1984 r. uczestniczył w harcer-skiej pielgrzymce do Rzymu połączonejz audiencją u Jana Pawła II. Był na Litwie,gdzie starał się doprowadzić do ożywieniapracy harcerskiej wśród mieszkających tamPolaków. Był inicjatorem odsłonięcia ta-

blicy pamięci Józefa Grzesiaka „Czarne-go” w Krakowie przy ul. Szujskiego, gdziemieściła się pierwsza harcówka 13. KDH.

W l. 1981–1992 był przewodniczącymKom. Hist. Chorągwi Krakowskiej ZHP.Opracował rozdział Historia harcerstwa1947–1983 zamieszczony w Informatorzeharcerskim (red. W. Wierzewski, Kr. 1985),a także opublikował na łamach „HR”wspólnie z hm. Andrzejem Bukowskim ar-tykuł pt. Reaktywowanie ZHP w Krakowiew 1956 r. W ważnych sprawach harcerstwawypowiadał się również na łamach prasycodziennej. W wielu jubileuszowych wy-dawnictwach krakowskich środowisk har-cerskich znalazły się jego wspomnienia do-tyczące historii bliskich mu drużyn orazszczepów.

Miał wielu przyjaciół i dużą grupę wy-chowanków, dla których stanowił wzór in-struktora harcerskiego. Jako „Kot Ojciec”był przewodnikiem Gromady „Orłów” To-temowo-Puszczańskiego InstruktorskiegoKręgu „Czarnego Dębu”. W 1989 r. wszedłw skład tymczasowego Zarządu ZHP-1918.Do ostatnich chwil życia był związany z har-cerstwem, a szczególnie z „Czarną Trzy-nastką Krakowską”, gdzie nosił miano Wo-dzisław XIII Roztropny.

Zmarł 19 III 1996 r. Został pochowanyna cmentarzu Rakowickim. Za działalnośćspołeczną był wielokrotnie wyróżniany orazodznaczany, m.in. Krzyżem „Za Zasługi dlaZHP”. Otrzymał tytuł Honorowego In-struktora Hufca Kraków Kleparz-Łobzów(1970).

W 1954 r. zawarł związek małżeńskiz Marią ze Świerzowiczów (ur. 1929, sędzią),z którą miał syna Jacka (ur. 1955, pedago-ga, instruktora harcerskiego, m.in. komen-danta szczepu „Pomarańczowej Dziewiąt-ki” w Hufcu Kraków Podgórze) i córkęAnnę (ur. 1969, historyka, zamężną Molen-da-Skowronek).

— 19 Krakowska Drużyna Harcerzy – Lotniczaim. F. Żwirki i St. Wigury w Krakowie, Kr. 1981;Gaweł T. Hm. Bogusław Molenda (1928–1996)

147

MOLENDA BOGUSŁAW — NEKRASZ WŁADYSŁAW

„Kot Ojciec”, Wodzisław XIII Roztropny, Kr.1997, passim; tenże Pokłon tym, którzy tworzy-li, s. 148–149; Molenda B. 65 lat CTK, „HR”1983, nr 2, s. 24–25; — Wojtycza K. HarcmistrzBogusław Molenda. Wspomnienie (1928–1996),„Gazeta Wyborcza” 2006, nr 74 z 28 marca, do-datek „Kraków”, s. 8; — Arch. Kom. Hist. Kra-kowskiej Chorągwi ZHP: rozkazy KomendyChorągwi z l. 1957–1992; Arch. Komendy Huf-ca ZHP Kraków Krowodrza: rozkazy KomendyHufca Kraków Kleparz-Łobzów z l. 1957–1972[cytat]; – dok. osobiste B. Molendy w posiada-niu syna Jacka Molendy; – inf. syna J. Molendy.

Krzysztof Wojtycza

NNEKRASZ Władysław Janusz (1893–

–1940), inżynier rolnik, harcmistrz, orga-nizator skautingu polskiego w Kijowie, Na-czelnik Związkowej Komendy Skautowejna Rusi (1915), komendant WołyńskiejChorągwi Męskiej (1926–1931).

Urodził się 9 X 1893 r. w Krasnolisachk. Winnicy jako syn Jakuba (dzierżawcymajątku ziemskiego) i Albiny z Dawidow-skich. Miał siostrę Jadwigę (ur. 1894) orazbrata Mariana (1895–1919). W 1910 r.ukończył gimnazjum realne w KamieńcuPodolskim, a w 1912 r. rozpoczął studiarolnicze na politechnice w Kijowie. Byłczłonkiem stowarzyszenia „Polonia”, „Zet”i Związku Walki Czynnej. W 1912 r. wspól-nie z Józefem Dybowskim założył pierw-szy w Kijowie zastęp skautowy „Kruków”,a w 1913 r. również zastęp żeński. W 1914 r.uczestniczył w kursie instruktorskim w Sko-lem. W l. 1914–1916 był członkiem Związ-kowej Komendy Skautowej na Rusi, w tymod 1914 do 1915 r. – zastępcą komendanta,w 1915 r. – Naczelnikiem Związkowej Ko-mendy; w l. 1915–1918 – zastępcą Naczel-

nika Kierownictwa Harcerstwa na Rusii w Rosji (Państwie Rosyjskim) w Kijowie,a równocześnie od 1914 do 1917 r. – ko-mendantem męskiego hufca kijowskiego.Wraz ze Stefanem Radomskim organizo-wał kursy instruktorskie (w 1915 i 1916 r.– konspiracyjne, a po rewolucji lutowej –w 1917 i 1918 r. – jawne). Prowadził zaję-cia z pionierki i obozownictwa, co stało sięjego specjalnością instruktorską. Przeszedłkurs wojskowy, prowadzony przez przed-stawiciela POW Bolesława Szymanowskie-go. W 1917 r. wstąpił do Szkoły Artyleriiw Kijowie. Zorganizował tam grupę Pola-ków i przedostał się do Bobrujska, gdziestacjonował I Korpus Polski gen. Józefa Do-wbora-Muśnickiego. Kiedy w maju 1918 r.korpus został rozwiązany, przyjechał doPolski i usiłował podjąć przerwane studiarolnicze w Dublanach k. Lwowa.

W listopadzie 1918 r. wziął udział w wal-kach o Lwów i był dwukrotnie ranny, nie-zdolny do służby liniowej. Dostał wówczasprzydział do pracy przy sztabie generalnymw Warszawie i ponownie podjął studia, tymrazem na SGGW. Przerwał je jednak wy-buch wojny polsko-bolszewickiej. W 1920 r.był organizatorem i komendantem harcer-skich oddziałów ochotniczych, mobilizo-wanych do armii gen. Józefa Hallera, a na-stępnie wizytatorem tych oddziałów. Miałprzydział do osobistej adiutantury genera-ła. Obowiązki wojskowe łączył z pracą har-cerską. W lipcu 1919 r. prowadził zajęciaz pionierki na kursie instruktorskim w Zwie-rzyńcu Zamojskim. W tymże roku objąłfunkcję kierownika Wydz. TechnicznegoGłównej Kwatery Męskiej. W 1920 r. zostałmianowany podharcmistrzem (po zmianiesystemu stopni instruktorskich – harcmi-strzem). I Zjazd ZHP wybrał go na członkaNRH, którym był w l. 1920–1924; równo-cześnie w l. 1920–1922 był członkiem Na-czelnictwa oraz w 1921 r. sekretarzem ge-neralnym ZHP. Współorganizował kursyinstruktorskie (1919 – Zwierzyniec Zamoj-ski, 1921 – Piwniczna). Był komendantemharcerzy na pierwszym zjeździe Kół Star-

148

NEKRASZ WŁADYSŁAW — NEKRASZOWA NATALIA

szego Harcerstwa w Ostrowie Wielkopol-skim(1921). W tymże roku jako delegat Na-czelnictwa ZHP brał udział w akcji plebiscy-towej i III powstaniu śląskim. W 1922 r. nawłasną prośbę został zwolniony z wojskaw randze kapitana. W 1922 r. jako osadnikwojskowy otrzymał działkę w Starym Sta-wie (pow. Horochów) na Wołyniu, a jedno-cześnie był pełnomocnikiem Min. SprawWojskowych do organizowania osadnictwaw tym powiecie. W 1926 r. ukończył stu-dia rolnicze i jako inżynier z ramienia Tow.Rolniczego kierował w l. 1926–1928 gospo-darstwami okręgowymi w Kowlu orazŁucku. Był sekretarzem generalnym Wy-stawy Rolniczo-Przemysłowej w Łucku(1928–1929) oraz sekretarzem Wołyńskie-go Komitetu ds. Powszechnej WystawyKrajowej w Poznaniu w 1929 r. W l. 1929––1934 pracował w Banku Rolnym w Łuckujako naczelnik wydziału. W 1935 r. objąłstanowisko sekretarza-kierownika kance-larii w centrali Banku Rolnego w Warsza-wie, gdzie pracował aż do wybuchu wojny.W 1939 r. został referentem mobilizacyj-nym Banku Rolnego.

W l. 1925–1926 korzystał z urlopu in-struktorskiego. Od 1926 do 1931 r. był ko-mendantem Wołyńskiej Chorągwi Męskiej,działającej w biednym, słabo zurbanizowa-nym regionie, w skomplikowanych stosun-kach narodowościowych i wyznaniowych.Co roku organizował kurs drużynowych,a w 1927 r. wspólnie z Komendą WołyńskiejChorągwi Harcerek zorganizował obozy dru-żynowych dziewcząt i chłopców w Smoło-dówce pod Maniewiczami, połączone z bi-wakiem w głębi puszczy, gdzie uczestnicynie tylko spali w szałasach, ale przez pięćdni żywili się tym, co zdołali zebrać albozłowić. W 1928 r. odbył się w Łucku zlotobu Chorągwi Wołyńskich, wizytowanyprzez prezydenta Ignacego Mościckiego.Po 1931 r. Nekrasz nie pełnił funkcji in-struktorskich. W 1934 r. wystąpił o prze-niesienie do kategorii członków wspiera-jących, co wiązało się z cofnięciem stopniainstruktorskiego.

Wniósł duży wkład do prac nad progra-mem i metodyką harcerską. Brał udziałw opracowywaniu stopni i sprawności har-cerzy. Publikował artykuły w prasie harcer-skiej. Był autorem pierwszego w Polsce pod-ręcznika obozowania Pionierka harcerska(W. 1921, 1939, 1947), w którym zawarł wła-sne bogate doświadczenia. Przez wiele latzbierał relacje o udziale harcerzy w woj-nach 1914–1921 i na tej podstawie opra-cował dwutomowe dzieło Harcerze w bo-jach (W. 1930–1931).

W 1939 r. zgłosił się jako ochotnik dowojska. Dostał przydział do Wilna, w cza-sie odwrotu na południe pod Stanisławo-wem został ranny, wzięty do niewoli przezArmię Czerwoną, wywieziony do Starobiel-ska i zamordowany w 1940 r.

Został odznaczony Krzyżem SrebrnymOrderu Virtuti Militari, Krzyżem Niepodle-głości (1933), Krzyżem Walecznych (1918),Honorowym Krzyżem Harcerzy z CzasówWalk o Niepodległość (1938), harcerskąOdznaką „Za Zasługę” (1915 i 1921).

W 1922 r. ożenił się z Natalią Majewską(zob. Nekraszowa z Majewskich Natalia),miał dwie córki: Krystynę (historyka sztu-ki) oraz Wandę (chemika).

— Błażejewski W. Nekrasz Władysław Janusz,w: PSB, t. 22, z. 4, Wr.–Kr. 1977, s. 644–646;Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s.160–161; PSB, t. 41aUzupełnienia i sprostowania do t. 1–40, Wr.––Kr. 2002, s. 71; — Błażejewski W. Postaci z dzie-jów, W. 1984; tenże Z dziejów; Sikorski Harcer-skie odznaki, s. 93, 119; — VII Spraw. NRH za1926 r., [W.] 1927, s. 27; — Arch. MH: teczka pers.W. Nekrasza.

Julia Tazbir

NEKRASZOWA z Majewskich Nata-lia, używała nazwiska Stanisława Nowacka(1898–1979), nauczycielka, harcmistrzyni,inspektorka Stołecznego Okręgu Żeńskie-go (1920), komendantka Wołyńskiej Chorą-

149

NEKRASZOWA NATALIA

gwi Żeńskiej (1925–1929), komendantkaWarszawskiej Chorągwi Harcerek (1939),komendantka Pogotowia WarszawskiejChorągwi Harcerek (1939).

Urodziła się 23 II 1898 r. w Dębkuk. Domaczewa n. Bugiem w rodzinie leśni-czego. Ojciec zmarł, kiedy miała 12 lat. Naj-pierw uczyła się w domu, w l. 1911––1917 uczęszczała do gimnazjum w Kowlui w Orle. W r. 1917/1918 chodziła w Mo-skwie na wykłady z fizyki i matematyki,a w następnym roku w Kolegium Uniwer-syteckim w Kijowie zdała polską maturę.Należała do Polskiej Ligi Wojennej – WalkiCzynnej. W grudniu 1915 r. uczestniczyław zjeździe instruktorów harcerskich z te-renu Rosji i Ukrainy, na którym wybrano jąw skład Sekcji Żeńskiej Naczelnictwa w Ki-jowie. W 1918 r. zorganizowała V KijowskąDrużynę Harcerską, a kiedy powstały na-stępne drużyny, utworzyła z nich hufiec.W 1919 r. przedostała się przez linię frontudo Polski; w tymże roku na kursie instruk-torskim w Zwierzyńcu prowadziła III dru-żynę kursową. Po kursie przyjechała doWarszawy. Podjęła studia polonistyczne naUW, które ukończyła w 1924 r. Równocze-śnie studiowała w Państw. Inst. Wych. Fiz.Była członkiem NRH od początku jej funk-cjonowania. W styczniu 1920 r. objęła funk-cję inspektorki Stołecznego Okręgu Żeń-skiego (I B). Uchwałą NRH z 15 XII 1920 r.otrzymała stopień podharcmistrzyni (pozmianie systemu stopni instruktorskichzweryfikowana jako harcmistrzyni). W na-stępnym roku założyła 14. WŻDH przyGimnazjum im. Królowej Jadwigi.

W 1922 r. razem z mężem zamieszkaław Kowlu, a w 1926 r. w Łucku. Prowadziładom i wychowywała córki. W l. 1924–1926uczyła w gimnazjum w Kowlu, a w l. 1926––1932 – w gimnazjum w Łucku, gdzie byłatakże kierowniczką ogniska metodyczne-go. W l. 1925–1929 była komendantką Wo-łyńskiej Chorągwi Żeńskiej. Postawiła nakształcenie kadry i pracę w terenie. Syste-matycznie odwiedzała drużyny, organizo-wała kursy i motywowała instruktorki do

pracy. Wizytująca chorągiew w 1927 r. Ja-dwiga Zwolakowska zwróciła uwagę na in-teresująco prowadzoną pracę z młodzieżąstarszą i bardzo dobre stosunki międzychorągwiami męską i żeńską. W 1928 r.Nekraszowa prowadziła obóz harcerek nazlocie harcerstwa wołyńskiego z okazji przy-jazdu Prezydenta RP Ignacego Mościckie-go. Po przekazaniu funkcji w 1929 r. pozo-stała w składzie komendy chorągwi.

W r. 1930/1931 uzyskała stypendiumMin. WRiOP na studia w Inst. J. J. Rous-seau w Genewie oraz zapoznanie się z pracąszkół w Szwajcarii, Anglii, Belgii i Francji.Po powrocie krótko pracowała w Łowiczu,a od 1934 r. w Państw. Gimnazjum im.Marii Skłodowskiej-Curie na warszawskiejPradze. Tam w 1937 r. założyła 13. WŻDH„Słońce” im. M. Skłodowskiej-Curie i pro-wadziła ją aż do opuszczenia Warszawyw 1942 r. (drużyna szybko rozrastała sięi dzieliła na nowe drużyny o tym samymnumerze, tworząc tzw. hufiec „Trzyna-stek”). Od lutego 1939 r. do wybuchu woj-ny Nekraszowa była komendantką War-szawskiej Chorągwi Harcerek. W marcutegoż roku zorganizowała grę z udziałemok. 1500 dziewcząt, które wykazały swojeprzygotowanie do zadań Pogotowia Wojen-nego Harcerek. Gra zakończyła się defiladąw Al. Ujazdowskich. Latem 1939 r. Nekra-szowa przeprowadziła akcję obozową cho-rągwi. Sama prowadziła obóz hufca „Trzy-nastek” nad Jez. Krechowieckim.

We wrześniu 1939 r. kierowała Pogoto-wiem Harcerek w Warszawie. W lokaluinternatu Prawosławnego Seminarium Du-chownego (ul. Kopernika 13/15) zorgani-zowała i prowadziła szpital harcerski na ok.150 miejsc. Był to Pomocniczy Szpital Woj-skowy nr II, który funkcjonował do 10 paź-dziernika, jeszcze dwa tygodnie po kapitu-lacji Warszawy; obsługę szpitala stanowiływ znacznej części harcerki oraz instruktor-ki. Pracowała też w PCK, m.in. na stacjikolejowej w Terespolu przy przejmowaniupolskich żołnierzy powracających z niewo-li sowieckiej na ziemie polskie znajdujące

150

NEKRASZOWA NATALIA — NIEBUDEK STEFANIA

się pod okupacją niemiecką (tam organizo-wała ucieczki Polaków zagrożonych wy-syłką do Niemiec). Podczas okupacji miesz-kała na Ochocie przy ul. Słupeckiej. Uczyław swojej przedwojennej szkole oraz prowa-dziła tajne komplety jęz. polskiego. Z jejinicjatywy zaczęło ukazywać się pismo„Młodzież”, służące samokształceniu i samo-doskonaleniu, które wychodziło w l. 1942––1944 (w jego redakcji znalazły się AnnaZawadzka i Irena Lepalczyk). Wspólniez Wiktorią Klimaszewską organizowała har-cerskie zespoły samokształceniowe, zapra-szając na ich zbiórki profesorów uniwersy-teckich (na spotkaniach wykłady mielim.in.: Stefan Baley, Sergiusz Hessen, Bog-dan Suchodolski, Władysław Tatarkiewicz).Kiedy jesienią 1942 r. jej córka Wanda zo-stała aresztowana przez gestapo i wywie-ziona do Auschwitz, przekazała hufiec„Trzynastek” Marynie Jiruskiej i zgodniez rozkazem otrzymanym od władz AK opu-ściła Warszawę. Resztę lat wojny pod przy-branym nazwiskiem Stanisława Nowackaspędziła w Milejowie na Lubelszczyźnie,gdzie oficjalnie pracowała jako nauczyciel-ka w Szkole Rolniczej w Jaszczowi. Współ-pracowała z AK i Batalionami Chłopskimi,brała udział w zdobywaniu Świdnika podLublinem w ramach akcji „Burza”. Dla oko-licznych dzieci prowadziła tajne nauczanie napoziomie gimnazjum. Bezpośrednio po za-kończeniu działań wojennych z tajnychkompletów w Milejowie zorganizowałagimnazjum (później liceum). Najpierwbyła to jej prywatna szkoła, potem Gim-nazjum i Liceum Gminnej Rady Narodo-wej gminy Brzeźnica, wreszcie szkołę upań-stwowiono. We wrześniu 1945 r. zostałazwolniona ze stanowiska dyrektorki szko-ły i przeniesiona służbowo do Chełma.

Po odwilży październikowej 1956 r.otrzymała etat w XXI Liceum Ogólno-kształcącym w Warszawie, gdzie uczyła jęz.polskiego aż do emerytury, na którą prze-szła w 1972 r. W szkole była opiekunką har-cerstwa z ramienia rady pedagogicznej.W latach sześćdziesiątych XX w. współpra-

cowała z Hufcem Warszawa Ochota. Pro-wadziła kurs zastępowych i przez czterylata była członkiem Komisji RewizyjnejHufca.

W 1970 r. otrzymała honorowy stopieńharcmistrza Polski Ludowej. W tym czasiepracowała w zespole instruktorek opraco-wujących historię Wołyńskiej Chorągwi Har-cerek. Należała do ZBoWiD.

Zmarła 16 VI 1979 r. Została pochowanana cmentarzu Bródnowskim w Warszawie.

Była odznaczona Srebrnym KrzyżemZasługi (1965), Odznaką 1000-lecia PaństwaPolskiego oraz pośmiertnie Krzyżem „Za Za-sługi dla ZHP” z „Rozetą-Mieczami” (1995).

W 1922 r. zawarła związek małżeńskiz Władysławem Nekraszem (zob.), miaładwie córki: Krystynę (historyka sztuki) orazWandę (chemika, więźniarkę Auschwitz).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 52–53; — Błażejew-ski Z dziejów; Harcerki 1911–1939; Harcerki1939–1945; Opieńska-Blauth J. Polskie harcer-ski w dziesięcioleciu 1911–1921, W. 1988, s. 50;Piotrowska-Szulczewska D. Wielkopolska Cho-rągiew Harcerek 1912–1939, P. 1992, s. 92; Se-weryn-Spławska Harcerki w ZHP; ZawadzkaDzieje harcerstwa; taż Harcerstwo żeńskie; tażHarcerstwo żeńskie na wschodnich ziemiachRzeczypospolitej 1911–1945, W. 1999, s. 108,111, 114, 119–121, 155–156, 166; — II Spraw.NRH (1 I 1921–1 IX 1921), W. 1921, s. 40; Har-cerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki; Lepal-czyk I. Wśród ludzi i książek, Ł. 2003; Spraw.NRH (1918–1920), W. 1920, s. 3; — Arch. MH:Czajka J. Życiorys dh hm. Natalii Nekraszowej,1999, mps; Nekrasz N., życiorys, mps.

Wanda Czarnota

NIEBUDEK zamężna StudzińskaStefania, pseud. Aniela (1909–1999), na-uczycielka, instruktorka Komendy Mazo-wieckiej Chorągwi Żeńskiej – MazowieckiejChorągwi Harcerek (1929–1937), hufcowaHufca Harcerek w Łowiczu.

151

NIEBUDEK STEFANIA

Urodziła się 30 VII 1909 r. jako najstar-sza córka Aleksandra (naczelnika StrażyOgniowej) i Aleksandry z Madanowiczów(działaczki Macierzy Szkolnej). Dorastaław atmosferze działalności społecznej i har-cerskiej. Miała czterech braci: Jana (1912––1977, lekarza weterynarii, uczestnikakampanii wrześniowej, żołnierza ZWZ-AK),Stanisława (1915–1987, podporucznika,uczestnika obrony Warszawy, instruktora natajnych kursach wojskowych), Aleksandra(1917–1937) i Jerzego (1928–1995, leka-rza, członka „Zawiszy”) oraz dwie siostry:Jadwigę (ur. 1911, farmaceutkę i absol-wentkę SGPiS) i Barbarę (1913–1986,farmaceutkę, łączniczkę ZWZ-AK). Jej cio-teczny brat, komendant Obwodu Łowic-kiego ZHP Jan Bączkowski dowodził plu-tonem harcerzy rozbrajających niemieckibatalion na dworcu Łowicz Przedmieściew dniu 11 XI 1918 r.

Uczęszczała do Gimnazjum Żeńskiegoim Juliana Ursyna Niemcewicza w Łowi-czu. Równocześnie rozwijała się jej pasjażyciowa – harcerstwo. Przyrzeczenie złoży-ła w 1920 r. W 1927 r. już jako drużynowawspółkierowała (nie była pełnoletnia) obo-zem nad Jez. Białym k. Kartuz, a w rokunastępnym była komendantką obozu w Ry-bienku k. Wyszkowa. W 1928 r. zdała ma-turę z wynikiem bardzo dobrym. 28 VI1929 r. otrzymała stopień podharcmistrzy-ni i została instruktorką objazdową Ko-mendy Mazowieckiej Chorągwi Żeńskiej.W tymże roku zorganizowała obóz w Ku-dryńcu n. Zbruczem przy granicy polsko--sowieckiej. Pełniła funkcję kierowniczkiWydz. Obozów i Wycieczek (1930–1932),Wydz. Organizacyjnego (1931––1932) orazWydz. Osobowego (1933–1937) KomendyMazowieckiej Chorągwi Harcerek.

W l. 1928–1932 odbyła studia na Wydz.Historycznym UW, zakończone dyplomemz wynikiem bardzo dobrym. W 1932 r. roz-poczęła pracę w Szkole Handlowej w Łowi-czu jako nauczycielka historii oraz geogra-fii gospodarczej. Równocześnie studiowałapedagogikę na Wydz. Humanistycznym

UW, którą ukończyła w 1936 r. Uczestniczy-ła w Zlocie Skautów Słowiańskich w Pradzew 1931 r. Była hufcową Hufca Harcerekw Łowiczu, do którego w 1932 r. włączonodrużyny żeńskie z Kutna i Sochaczewa.W lipcu 1933 r. hufiec pod jej komendą obo-zował w Malinowie k. Krzemieńca.

W szkole obok nauczania pełniła funkcjewychowawczyni, opiekunki drużyny harcer-skiej i jednostki Przysp. Wojsk. Kobiet.16 VI 1934 r. otrzymała stopień harcmistrzy-ni. W tymże roku – po założeniu rodziny –podjęła pracę jako nauczycielka historiiw gimnazjum w Grodzisku Mazowieckim.Tam pracę nauczycielki łączyła z aktywnądziałalnością w harcerstwie. Uczestniczyław Jubileuszowym Zlocie Harcerstwa Pol-skiego w Spale w lipcu 1935 r.

Już w pierwszym dniu wojny zorganizo-wała całodobowe dyżury młodzieży harcer-skiej na dworcu w Grodzisku Mazowieckimw celu udzielania wszechstronnej pomocypolskim żołnierzom. Zapewniła sobie w tejpracy współdziałanie kolejarzy i pocztow-ców, co miało duże znaczenie dla jej dalszejdziałalności w konspiracji. W lutym 1940 r.złożyła przysięgę, wstępując do ZWZ i przyj-mując pseud. Aniela. Razem z mężem i Ja-nem Kierlańczykiem, pseud. Ryszard za-kładała ZWZ w pow. grodziskim. Była teżwspółzałożycielką na tym terenie WSK. Dopaździernika 1942 r. kierowała pracamiWSK, szkoląc kadry łączniczek i sanitariu-szek. Równocześnie brała udział w TajnejOrganizacji Nauczania (TON), w ramachktórej zorganizowano sześć poziomów na-uczania (lekcje odbywały się w formie tzw.kompletów, w mieszkaniach uczniów i na-uczycieli, pełny kurs czteroletniego gimna-zjum ukończyło 324 uczniów, zaś 126 za-liczyło także dwuletnie liceum zakończonematurą). Działalność Studzińskiej i jej mężanie uszła uwadze okupanta, 2 X 1942 r. ge-stapo wpadło do mieszkania przy ul. Mo-niuszki 6, ale na szczęście ich nie zastało.Ostrzeżeni, Studzińscy opuścili Grodzisk.Zamieszkali w Warszawie pod nazwiskiemSmolińskich. Studzińska podjęła działalność

152

NIEBUDEK STEFANIA

w komórce wywiadu AK, gdzie przygoto-wywała emisariuszy polskiego podziemiado działalności wywiadowczej na terenieRzeszy. Utrzymywała też kontakty orga-nizacyjne z WSK i TON. W lipcu 1944 r.Studzińscy przenieśli się do Milanówka.We wrześniu tegoż roku zostali areszto-wani w ramach akcji wyłapywania przezNiemców warszawiaków (ich fałszywe do-kumenty wskazywały na zameldowaniew Warszawie). Zostali osadzeni w obozieprzejściowym Dulag 121 w Pruszkowie,jednak dzięki pomocy znajomych sióstrPCK udało im się wydostać i powrócić doMilanówka i działalności w konspiracji.W ich milanowskim mieszkaniu odbywa-ły się posiedzenia Krajowej Rady Mini-strów z udziałem Delegata Rządu RP JanaStanisława Jankowskiego i KomendantaGłównego AK gen. Leopolda Okulickiego.

W l. 1945–1951 Studzińska pracowałajako wicedyrektor Liceum Ogólnokształcą-cego (LO) w Grodzisku Mazowieckim, uczącjednocześnie historii. Przez następne trzylata była wizytatorem szkół licealnych w ku-ratorium. We wrześniu 1954 r. objęła funk-cję dyrektora LO im. T. Kościuszki w Prusz-kowie. Z jej inicjatywy powstał SpołecznyKomitet Rozbudowy Liceum, którym kie-rowała (w wyniku jego działalności powsta-ła szkoła o kilkunastu salach lekcyjnych,pracowniach i sali gimnastycznej). Byłaradną i przez 21 lat przewodniczyła komi-sji oświaty. Zainicjowała szereg czynówspołecznych mieszkańców na rzecz prusz-kowskiej oświaty. Była współzałożycielemPruszkowskiej Spółdzielni Mieszkanioweji przez 17 lat zasiadała w jej Radzie Nad-zorczej. Po 43 latach pracy z młodzieżąw 1975 r. odeszła na emeryturę. Nie zerwa-ła jednak kontaktów ze środowiskiem, na-dal aktywnie uczestnicząc w życiu szkoły,m.in. w obchodach jej 45-lecia.

Zmarła 6 V 1999 r. Spoczęła obok mężaw grobie rodziny Niebudków na cmenta-rzu Emaus w Łowiczu. Poświęconą jej ta-blicę umieszczono w LO im. T. Kościuszkiw Pruszkowie.

Została odznaczona Krzyżem Kawaler-skim Orderu Odrodzenia Polski (1973), Zło-tym Krzyżem Zasługi (1969), Krzyżem AK(1997), Medalem KEN (1974), Złotą Od-znaką ZNP (1969, 1974), Złotym Krzyżem„Za Zasługi dla ZHP”, Honorową OdznakąPCK (1959), Złotą Odznaką „Zasłużony dlaWoj. Warszawskiego” (1962), Odznaką Pa-miątkową Akcji „Burza” (1994), w 1994 r.otrzymała tytuł Honorowego ObywatelaGrodziska Mazowieckiego.

W 1934 r. zawarła związek małżeńskiz Gustawem Studzińskim (zob.), nie miaładzieci.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 58; — Chmielewski R.Ośrodek AK „Gąbka-Osa”, Grodzisk Mazowiec-ki 1994, s. 17, 19; Dubielecki Ł. O historii słówkilka, „Szkolni Paparazzi” 2001, nr 1, s. 7 [pi-smo Liceum Ogólnokształcącego im. T. Kościusz-ki w Pruszkowie]; Jaworska K. Saga jednej ro-dziny, „Rzeczpospolita” 1982, nr 294 z 24–26grudnia; Kaczyńska A. Niech pamięć trwa wiecz-nie. Odsłonięcie tablicy poświęconej dyrektor LOim. T. Kościuszki w Pruszkowie p. Stefanii Stu-dzińskiej, „Życie Pruszkowa” 2000, nr 7, s. 7; Ko-łodziejczyk R. Łowicz, W. 1986, s. 368; Kutkow-ska-Matwiejczyk M. Harcerki łowickie 1917––1945, s. 3, 16–19, 28–30; Łowickie harcerstwo,Łowicz 1997, s. 70; — Kaczyńska A. OdchodziCzłowiek, rodzi się Legenda. Wspomnienie o p.Stefanii Studzińskiej – wieloletniej dyrektor LOim. T. Kościuszki w Pruszkowie, „Życie Podsto-łeczne” 1999, nr 8 (98), s. 4; Kaczyńska A. Wy-chowanie młodzieży – pasją życia. Z panią mgrStefanią Studzińską – wieloletnim DyrektoremLiceum im. T. Kościuszki w Pruszkowie rozma-wia..., „Życie Pruszkowa” 1998, nr 17 (88), s. 6––7; Niebudek A. Wspomnienie o mgr Stefanii Stu-dzińskiej z domu Niebudek, „Biuletyn Informa-cyjny Koła Wychowanków i Wychowanek SzkółŚrednich Ogólnokształcących w Łowiczu” 2002,nr 23, s. 59–63.

Aleksander Niebudek

153

NOWAK-PRZYGODZKI ANTONI

NOWAK-PRZYGODZKI (pierwotnieNovak, od 1919 do 1921 r. Nowak) AntoniMichał Leon, pseud. Aha, Jerzy, Opel, Zo-sik (1897–1959), prawnik, harcmistrz, p.o.Naczelnego Komendanta Skautowego(1919–1920).

Urodził się 15 V 1897 r. w Półwsiu Zwie-rzynieckim (obecnie część Krakowa), w ro-dzinie Antoniego Novaka (asystenta fizykina UJ) i Pauliny z Lisaków. Miał cztery sio-stry: Annę (1884–1964, zamężną Jenke),Marię (1885–1934, zamężną Czopanowską),Wilhelminę (ur. 1891, zamężną Plamitze-rową), Julię (1899–1973, zamężną Bara-nową) i trzech braci: Leona i Anatola (zmar-łych w dzieciństwie) oraz Mariana (zginąłwalcząc w Legionach Polskich w 1916). Pośmierci ojca w 1901 r. mieszkał z matkąoraz rodzeństwem w Jarosławiu, gdzieuczęszczał do szkoły powszechnej i gimna-zjum. Od 1911 r. należał do skautingu i poukończeniu kursu instruktorskiego był od1913 r. drużynowym I Jarosławskiej Dru-żyny Skautowej im. Dionizego Czachow-skiego (jednej z pierwszych w Galicji), a odczerwca 1914 r. komendantem drużyn miej-scowych w Jarosławiu. Równocześnie odwrześnia 1912 r. należał do Stałych Dru-żyn Sokolich, awansując na stanowiskodowódcy plutonu. W sierpniu 1914 r. wstą-pił ze zorganizowaną przez siebie grupą ok.60 ochotników do Legionu Wschodniego,w którym powierzono mu funkcję zastępcydowódcy kompanii 3. pp w stopniu chorą-żego. Po rozwiązaniu tej formacji i rozpro-szeniu się uczestników wyjechał do rodzi-ny w Wiedniu, gdzie kontynuował naukęi w lipcu 1915 r. otrzymał świadectwo doj-rzałości. Był w tym czasie drużynowym za-łożonej przez siebie w Wiedniu polskiej dru-żyny skautowej. Od października 1915 r.studiował historię i prawo na Uniw. Lwow.Kontynuował działalność w skautingu: odmarca 1916 r. prowadził 2. Lwowską Dru-żynę Skautową i był sekretarzem Związ-kowego Naczelnictwa Skautowego we Lwo-wie. Był również członkiem OrganizacjiMłodzieży Narodowej oraz Koła Braterskie-

go Związku Młodzieży Polskiej („Zetu”). Odsierpnia tegoż roku służył w Legionach Pol-skich. Po kryzysie przysięgowym (w lipcu1917) został wcielony do armii austriackiej,z której zwolnił się ostatecznie w wynikusuperrewizji lekarskiej (we wrześniu 1918).Po powrocie do Lwowa objął dowództwoLegii Akademickiej i w listopadzie tegożroku walczył w obronie Lwowa, dowodzącredutą Straży Akademickiej. Ciężko rannyw rękę, po krótkim pobycie w szpitalu, odgrudnia 1918 r. był dowódcą plutonu 38. ppStrzelców Lwowskich, a od marca do paź-dziernika 1919 r. dowodził l. kompaniąsztabową Dywizji Lwowskiej.

W 1919 r. był komendantem Hufca Mę-skiego we Lwowie, a od 1919 do 1920 r. p.o.Naczelnego Komendanta Skautowego. Pozwolnieniu do rezerwy w październiku1919 r. uczył krótko historii i geografiiw VIII Gimnazjum Realnym im. JanaŚniadeckiego. Po uzyskaniu w grudniu1919 r. dyplomu doktora prawa i umiejęt-ności politycznych na UJK we Lwowieaplikował od 1920 r. u Oswalda Balzera,profesora historii ustroju Polski na Wydz.Prawa UJK. W czerwcu tegoż roku wziąłudział w wojnie polsko-bolszewickiej jakoreferent organizacyjny w Sztabie Dowódz-twa Małopolskich Oddziałów Armii Ochot-niczej. W 1921 r. – otrzymawszy stypendiumrządu francuskiego – kontynuował studiaw zakresie prawa międzyn. i prawa konsty-tucyjnego na Uniw. Paryskim. Następniedo 1925 r. pracował kolejno jako aplikant,a później asesor w Prokuratorii General-nej RP Oddział we Lwowie, występującjako obrońca Skarbu Państwa. Od 1922 r.publikował artykuły w miesięczniku „Prze-gląd Prawa i Administracji”. W l. 1922––1939 łączył pracę dydaktyczno-naukowąz adwokaturą. Był starszym asystentem naWydz. Prawa UJK (1922–1932) oraz wykła-dał w Wyższej Szkole Handlu Zagranicz-nego (1927–1939). Od 1927 r. prowadziłwłasną kancelarię adwokacką; występowałm.in. w procesach politycznych. Równocze-śnie uczestniczył z dużym zaangażowaniem

154

NOWAK-PRZYGODZKI ANTONI

w działalności społeczno-politycznej. Współ-pracował z Komendą Hufca Harcerzy weLwowie.

W lutym 1921 r. otrzymał stopień pod-harcmistrza (po zmianie systemu stopniinstruktorskich równoznaczny ze stop-niem harcmistrza). Przewodniczył Lwow-skiemu Kołu Starszego Harcerstwa. Przezwiele lat był przewodniczącym ZwiązkuObrońców Lwowa. Należał do opozycyjnejgrupy w lwowskiej organizacji ZwiązkuLudowo-Narodowego, tzw. Zespołu Stu;w l. 1928–1932 był dyrektorem wydawnic-twa „Słowo Polskie” oraz współpracowni-kiem dziennika pod takim samym tytułem.Był członkiem Rady Miejskiej (1927–1939)oraz przewodniczącym Miejskiego Komite-tu Przysp. Wojsk. i Wych. Fiz. (1928–1935)we Lwowie.

W czasie kampanii wrześniowej 1939 r.nie został zmobilizowany, kierował praca-mi Komitetu Opieki nad Uchodźcami, któ-rzy dotarli do Lwowa. Po wkroczeniu Ar-mii Czerwonej musiał się ukrywać zewzględu na przedwojenną działalność po-lityczną. Od listopada 1939 r. działał w kon-spiracji. Należał do Komendy HarcerskiejOrganizacji Niepodległościowej, podpo-rządkowanej w końcu grudnia 1939 r.Naczelnictwu Szarych Szeregów w Warsza-wie. W tymże miesiącu został zaprzysiężo-ny w ZWZ. We wrześniu 1940 r. – wobeclicznych aresztowań w kręgu polskich or-ganizacji wojskowych – musiał opuścićLwów i przedostał się do Warszawy. Za-trudniony oficjalnie w Zarządzie Miejskimm. Warszawy jako referent prawny w biu-rze spraw terenowych – kontynuował dzia-łalność konspiracyjną w Inspektoracie Po-łudniowo-Wschodnim Szarych Szeregów,a od 1943 do lipca 1944 r. także jako oficeroświatowy Grup Szturmowych. W 1944 r. byłpoczątkowo zastępcą szefa (Aleksandra Ka-mińskiego), a od maja tegoż roku (równieżw czasie Powstania Warszawskiego) szefemBIP Komendy Okręgu Warszawa AK. Z tegotytułu kierował m.in. WSS, której zada-niem była pomoc ludności w organizacji

spraw życiowych, a także Harcerską PocztąPolową. Po upadku powstania wraz z kie-rownictwem Szarych Szeregów dostał siędo niewoli niemieckiej i przebywał kolej-no w oflagach: Bergen-Belsen (zorganizo-wanym na terenie obozu koncentracyjne-go), gdzie od połowy października 1944 dostycznia 1945 r. redagował oraz wydawał„Biuletyn Informacyjny”, w Fallingbostel,w Grossborn, po czym odbył wraz z inny-mi więźniami ok. 800-kilometrowy marszewakuacyjny do Sandbostel (pod Bremą),podczas którego był redaktorem i spikeremdziennika mówionego. Z końcem kwietniapodjął ponownie wydawanie „Biuletynu In-formacyjnego” w oflagu w Lubece, prze-kształconym po wyzwoleniu przez wojskabrytyjskie 2 maja 1945 r. w Ośrodek Woj-skowy Lubeka-Rumpel. Przy organizowaniuDowództwa Polskiego Okręgu na terenie8. Korpusu Brytyjskiego został mianowa-ny szefem Oddziału VI Kulturalno-Oświa-towego i w tym charakterze kierował m.in.prasą wydawaną w strefie brytyjskiej. Rów-nocześnie był zastępcą do spraw społecz-nych dowódcy Polskiego Okręgu Wojsko-wego Schleswig-Holstein. Od grudnia 1945do 1947 r. wchodził w skład Komendy Głów-nej ZHP w Niemczech i wizytował m.in. jed-nostki organizacyjne na terenie Niemiec.Zweryfikowany 9 XI 1945 r. w stopniu kapi-tana artylerii, w styczniu 1947 r. otrzymałstopień majora funkcyjnego. Od 1946 r. dzia-łał w Stowarzyszeniu Kombatantów Pol-skich (SKP) kolejno jako sekretarz general-ny Komitetu Organizacyjnego SKP, członekRady Strefowej SKP w brytyjskiej strefieokupacyjnej Niemiec i redaktor pisma„Wspólnymi Siłami”, prezes Zarządu Głów-nego SKP w Londynie (1947–1948) orazczłonek Rady Głównej SKP (1948–1950). Od1946 r. był też członkiem stałej KonferencjiPolskich Stronnictw oraz Działaczy Społecz-nych i Politycznych w Niemczech Zachod-nich. Od tegoż roku działał w Zjednocze-niu Polskiego Uchodźstwa Wojennego;na II Zjeździe tej organizacji (Paryż 1947)został wybrany na funkcję wiceprzewod-

155

NOWAK-PRZYGODZKI ANTONI — OLBROMSKI ANTONI

niczącego Komitetu Wykonawczego, któ-ry powołał go do Paryża dla wykonania za-dań organizacyjnych w zakresie opieki naduchodźcami i akcji osiedleńczej. W tymżeroku został zdemobilizowany. Od kwietnia1948 r. był wiceprzewodniczącym komitetuorganizacyjnego Koła AK Okręg Francja,a od lipca tegoż roku członkiem jego RadyNaczelnej. Od czerwca 1949 r. do czerwca1951 r. był członkiem emigracyjnej RadyNarodowej RP w Londynie. Nadal działałw harcerstwie i był członkiem GłównegoSądu ZHP we Francji. W 1950 r. powróciłdo pracy dydaktyczno-naukowej. Z począt-kiem 1950 r. podjął w Szkole Nauk Poli-tycznych i Społecznych w Paryżu wykładyz prawa narodów, nauki o państwie i pra-wie politycznym Polski współczesnej, a je-sienią tegoż roku został kierownikiem na-ukowym tej uczelni. W roku szkolnym1950/1951 uczył w Liceum Polskim w LesAgeux. Następnie był kierownikiem Sek-cji Polskiej Uniw. Wolnej Europy w Stras-burgu (do czerwca 1958). Był członkiemzwyczajnym Académie Internationale Li-bra de Sciences et des Lettres (od 1951)oraz członkiem czynnym Tow. Historycz-no-Literackiego w Paryżu (od 1952).

Zmarł 4 I 1959 r. w Paryżu. Pochowanyzostał na miejscowym cmentarzu Bagneux.

Był odznaczony Krzyżem Walecznych(1921), Złotym Krzyżem Zasługi (1930),Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami(1944), Odznaką XX-lecia HarcerstwaLwowskiego (1931), Odznaką XXV-leciaHarcerstwa Lwowskiego (1936), OdznakąPamiątkową AK (1944), Odznaką HonorowąStowarzyszenia Kombatantów Polskich(1953).

W 1921 r. poślubił Zofię Gumowską(1896–1981, lekarkę, działaczkę harcerską,od 1915 r. harcerkę 1. Lwowskiej DrużynySkautek im. Emilii Plater, uczestniczkęobrony Lwowa, po odzyskaniu niepodległo-ści działaczkę Lwowskiego Koła StarszegoHarcerstwa, odznaczoną Medalem Niepod-ległości). Miał czworo dzieci: Jadwigę (ur.1922, zamężną Czachowską, profesora, hi-

storyka literatury, bibliografa, edytora), Ta-deusza (ur. 1924, inżyniera), Adama (ur.1934, technika) i Marię (ur. 1935, ekono-mistkę, działaczkę społeczną).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s163; Kunert A. K. Słow-nik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939––1944, t. 3, W. 1991; Szyszkowski W. Nowak-Przy-godzki Antoni, w: PSB, t. 23, z. 2, Wr.–Kr. 1978— Łaszewski B., Szyszkowski W. Członkowie ru-chu zetowskiego na emigracji, w: „Zet”. W walceo niepodległość państwa, W. 1996; Mazur G. Biu-ro Informacji i Propagandy SZP–ZWZ–AK 1939––1945, W. 1987; [Mękarski S.] S.M. Śp. AntoniNowak-Przygodzki, „Orzeł Biały” [L.] 1959, nr 4;Tabor A. Historia harcerstwa przy I Gimnazjumi Liceum w Jarosławiu, w: Księga pamiątkowaJubileuszu 100-lecia I Gimnazjum i Liceum Ogól-nokształcącego w Jarosławiu 1884–1984, Jaro-sław 1987; — Szmyd G. Udział miejscowych dru-żyn skautowych w obronie Lwowa, w: Harcerstwoa narodziny i początki II Rzeczypospolitej (1910––1921), wybór i oprac. M. M. Drozdowski, W. 1998,t.1, s. 108–112; — Biblioteka Polska w Paryżu:dok. i teksty wykładów na Uniw. Wolnej Europyw Strasburgu, nr akc. 4060–4064; — dok. osobi-ste A. Nowaka-Przygodzkiego w posiadaniu au-torki.

Jadwiga Czachowska

OOLBROMSKI Antoni Robert, pseud.

Prawdzic, dr Krause, Sołtys (1896–1958),prawnik, harcmistrz, komendant OkręguŁódzkiego ZHP (1917–1918), komendantŁódzkiej Chorągwi Męskiej (1924–1927),wiceprzewodniczący ZHP (1929–1931),Naczelnik Harcerzy (1931–1936), sekre-tarz generalny Naczelnictwa ZHP (1940––1944).

156

OLBROMSKI ANTONI

Urodził się 7 VI 1896 r. w Tuszynie (pow.Łódź) jako najstarszy syn Marcina (zm.1916, woźnego sądowego) i Katarzynyz Grzejdów. Miał brata Eligiusza (harcmi-strza, w l. 1931–1933 instruktora GłównejKwatery Harcerzy, za działalność har-cerską we Francji osadzonego przez Niem-ców w obozach koncentracyjnych) orazsiostry: Bronisławę i Marię (urzędniczkisądowe i harcerki). Dorastał w ciężkichwarunkach materialnych, ponieważ nie-wielkie zarobki ojca z trudem wystarcza-ły na utrzymanie licznej rodziny. Uczył sięw domu i w szkole powszechnej. W 1906 r.wstąpił do gimnazjum rządowego w Łodzi,gdzie ukończył siedem klas. Przez szereglat utrzymywał się z udzielania korepetycji.Od V klasy gimnazjum był czynny w pra-cach tajnych organizacji. Należał do „Za-rzewia”, redagował pismo „Razem”, byłtakże prezesem samopomocy uczniowskiej.W skutek wybuchu wojny przerwał naukę,a w 1915 r. podjął ją na nowo w GimnazjumJ. Dąbrowskiego w Piotrkowie. W paździer-niku 1915 r. wstąpił tu do I Drużyny Skau-towej należącej do POS i od razu został wy-brany zastępowym, a od stycznia do marca1916 r. był plutonowym. Przewoził pocztęlegionową przez granicę austriacko-nie-miecką do Warszawy. Jednocześnie organi-zował starszą młodzież wiejską w oddziałyPOW. Ukończył kurs peowiacki w harcer-skim oddziale wywiadowczym przy POW.W kwietniu 1916 r. został mianowany dru-żynowym. W tymże roku w GimnazjumJ. Dąbrowskiego w Piotrkowie uzyskał ma-turę i wstąpił na Wydz. Prawa UW. W kwiet-niu 1917 r. wrócił do Łodzi, aby po śmierciojca pomóc w utrzymaniu rodziny. Praco-wał jako nauczyciel w szkole powszechnej,a następnie urzędnik w Sądzie Okręgo-wym. Należał wówczas do Koła MłodzieżySocjalistycznej. W dniu 3 V 1917 r. areszto-wano go za udział w pochodzie narodowym.We wrześniu 1917 r. został mianowany ko-mendantem obwodu i zastępcą komendan-ta VI Okręgu Łódzkiego ZHP, a w grudniu– komendantem tegoż okręgu (liczącego ok.

40 drużyn). Brał udział w kursie instruk-torskim w Staszowie w 1918 r. oraz w Zjeź-dzie Zjednoczeniowym w Lublinie (1–2 XI1918). W listopadzie 1918 r. przeprowadziłmobilizację starszych harcerzy (PogotowieMłodzieży) i brał udział w rozbrajaniuNiemców. Został komendantem PogotowiaHarcerzy na Okręg Łódzki, a 22 XI 1918 r.p.o. inspektora tegoż okręgu (PogotowieHarcerzy obejmowało wszystkie szkołyśrednie w Łodzi i liczyło 434 osoby, w tym254 w służbie czynnej i 180 pomocniczej).Z tego powodu nie powołano Olbromskie-go do wojska.

W czerwcu 1919 r. został wybrany w składpierwszego Naczelnictwa ZHP w Warsza-wie jako władzy dla drużyn podlegającychNaczelnemu Inspektoratowi HarcerstwaPolskiego na obszarze b. Królestwa Polskie-go i kresów wschodnich. W tymże roku byłoboźnym kursu instruktorskiego w Zwie-rzyńcu Zamojskim.

W 1919 r. wznowił studia prawnicze naUW, a od następnego roku kontynuował jena Wydz. Prawno-Ekonomicznym Uniw.Pozn. Od kwietnia 1920 r. był sekretarzemZarządu Oddziału Wielkopolskiego ZHP,sekretarzem Naczelnictwa Drużyn Mę-skich Wielkopolskich oraz redaktorem cza-sopisma „Ruch Harcerski”. Wtedy teżwstąpił do WP i w maju tegoż roku zostałodkomenderowany do tajnej Polskiej Or-ganizacji Wojskowej Górnego Śląska z sie-dzibą w Bytomiu. Od października do grud-nia 1920 r. był kierownikiem Sekcji MęskiejInspektoratu Harcerskiego Okręgu Górne-go Śląska, powołanego w Bytomiu dlakierowania pracą harcerską na obszarze ple-biscytowym. Miał znaczący udział w wielukursach harcerskich zorganizowanych przezInspektorat. Redagował i wydawał „Har-cerza Śląskiego”. Następnie został prze-niesiony na Śląsk Opolski jako kierownikCentrali Towarzystw Młodzieży w PolskimKomisariacie Plebiscytowym w Opolu; jej ce-lem była pomoc programowa i organizacyj-na Tow. Skautów Opolskich i innym polskimtowarzystwom młodzieży na Opolszczyźnie.

157

OLBROMSKI ANTONI

Brał udział w II powstaniu śląskim. Ogło-sił artykuł Harcerstwo śląskie w czasie ple-biscytu w wydawnictwie Harcerstwo ślą-skie. 1920–1930 (Kat. 1931). 15 XII 1920 r.został mianowany podharcmistrzem (pozmianie systemu stopni instruktorskichzweryfikowany jako harcmistrz).

Po zakończeniu plebiscytu w 1921 r. wró-cił do Łodzi, gdzie pracował jako nauczycieli jednocześnie urzędnik skarbowy. W kwiet-niu tegoż roku został mianowany komen-dantem Hufca Męskiego w Łodzi, a wewrześniu zastępcą komendanta ŁódzkiejChorągwi Męskiej. Brał udział w zlocie weLwowie zorganizowanym na 10-lecie har-cerstwa w 1921 r. Kierował kursem instruk-torskim Chorągwi Łódzkiej w Jarantowi-cach w 1922 r. Od 1921 r. aż do wybuchuII wojny światowej był wybierany w składNRH.

W l. 1921–1922 pracował jako nauczy-ciel w szkołach powszechnych w Łodzi.W roku akademickim 1922/1923 wznowiłstudia w Poznaniu. W listopadzie 1923 r.otrzymał dyplom w zakresie nauk praw-nych. Utrzymywał się z pracy w KomitecieLikwidacyjnym mienia poniemieckiego.W czasie studiów należał do Koła Radykal-nej Młodzieży Akademickiej. Był także pre-zesem Akademickiego Koła Harcerskiego.W 1923 r. wraz z Włodzisławą Nakielskązaczął zbierać materiały do opracowaniadziejów harcerstwa łódzkiego. Opublikowałwówczas w „Czuj Duch” pierwszy materiałpoświęcony temu tematowi (Harcerstwołódzkie, „Czuj Duch” 1923, nr 6).

W listopadzie 1923 r. został wybrany nafunkcję kierownika Wydz. Wykonawcze-go Starszego Harcerstwa z siedzibą w Po-znaniu. W kwietniu 1925 r. przewodniczyłobradom II Zjazdu Starszego Harcerstwa.W czerwcu 1924 r. został mianowany komen-dantem Łódzkiej Chorągwi Męskiej. W tym-że roku brał udział w II Jamboree w Danii.

W 1924 r. został aplikantem Sądu Okrę-gowego, po złożeniu egzaminu sędziowskie-go w styczniu 1925 r. – sędzią śledczym,a od 1926 r. był sędzią pokoju w 5. Sądzie

Okręgowym w Łodzi. Po przeniesieniu doWarszawy w 1928 r. został delegowany dopracy jako referent w Wydz. Administra-cyjnym Min. Sprawiedliwości. Równocze-śnie przez szereg lat był sędzią w X Wydz.Cywilnym Sądu Okręgowego w Warszawie.W 1930 r. odbył 6-tygodniowe ćwiczeniawojskowe i został mianowany podporucz-nikiem rezerwy.

W 1929 r. został I wiceprzewodniczącymZHP. Był członkiem GKM, członkiem Ko-misji Osobowej i członkiem czynnym GKM.W 1931 r. został wybrany na NaczelnikaHarcerzy. Regularnie na łamach „Harcmi-strza” ogłaszał swoje gawędy do instruk-torów. Zainicjował w Organizacji Harcerzyszereg zmian, które prowadziły do stworze-nia nowoczesnego harcerstwa męskiego. Zajego czasów GKH stała się sprawnym szta-bem Naczelnika Harcerzy.

W lipcu 1931 r. wziął udział w VI Mię-dzyn. Konferencji Skautowej w Austrii. Byłczłonkiem Zarządu Oddziału Warszawskie-go ZHP. W sierpniu 1933 r. był komendan-tem 1000-osobowej wyprawy polskiej naIV Jamboree w Gödöllő na Węgrzech (pol-ska reprezentacja należała do największychi odniosła niewątpliwy sukces, co podkre-ślił sam Robert Baden-Powell). Brał udziałw zorganizowanej równolegle z JamboreeVII Międzyn. Konferencji Skautowej.

XIII Zjazd Walny ZHP w 1933 r. poleciłmu dostosować Statut ZHP do Prawa o sto-warzyszeniach. Propozycje zmian przedsta-wił w obszernym artykule (Nowy StatutZHP, „Harc.” 1934, nr 1). Kierował takżedalszymi pracami nad statutem, który zo-stał ostatecznie uchwalony przez XIV ZjazdWalny ZHP w maju 1935 r. Nowy statutwprowadził istotne zmiany, a mianowicieobok Organizacji Harcerek i OrganizacjiHarcerzy, cieszących się pewną niezależno-ścią, pojawiła się trzecia samodzielna or-ganizacja: Organizacja Przyjaciół Harcer-stwa. Sprzyjało to uzyskaniu przez ZHPsilnego poparcia społeczeństwa i państwa.Szło też niewątpliwie o zabezpieczenieZHP przed zewnętrznymi wpływami poli-

158

OLBROMSKI ANTONI

tycznymi, gdyż członkowie KPH z tego ty-tułu podlegali organizacyjnie kierownictwuZHP. Prawo głosu otrzymali instruktorzyi instruktorki bezpośrednio pracujący z mło-dzieżą. Rozszerzono skład i kompetencjeNRH. W kwietniu 1936 r. władze państwo-we nadały ZHP Statut przygotowany przezOlbromskiego i uznały Związek za Stowa-rzyszenie Wyższej Użyteczności. Oznaczałoto w praktyce wyłączność ZHP na organizo-wanie pracy harcerskiej – Olbromski był zato ostro atakowany przez prawicowych in-struktorów harcerskich skupionych wokół„Strażnicy Harcerskiej” i prasę endecką.

W lipcu 1934 r. wziął udział w ZlocieSkautów Łotewskich w Asari pod Rygą.Był komendantem Jubileuszowego ZlotuHarcerstwa Polskiego w Spale (lipiec 1935),w którym wzięło udział 15 132 harcerzyi 7 568 harcerek, 160 dawnych harcerek,440 dawnych harcerzy, 400 harcerek i 559harcerzy z zagranicy oraz 1 138 skautów.

Za jego kadencji dokonały się zasadni-cze zmiany w Organizacji Harcerzy: har-cerstwo stało się ruchem powszechnym,otwartym dla najlepszej polskiej młodzie-ży, także młodzieży innych wyznań chrze-ścijańskich; ZHP stał się pionierem w pro-pagowaniu nowych, atrakcyjnych obszarówpracy: lotnictwa, szybownictwa, żeglar-stwa, spadochroniarstwa, krótkofalarstwa,turystyki górskiej; rozwinął się wspanialeruch zuchowy. Olbromski był także współ-twórcą ruchu Kół Harcerzy z Czasów Walko Niepodległość. Zwracał uwagę na pomocharcerstwu za granicą i z ramienia ZHPwybrany został do Rady Światowego Związ-ku Polaków z Zagranicy oraz Ligi Morskieji Kolonialnej. Obciążony pracą zawodowąw 1936 r. zrezygnował z funkcji Naczelni-ka Harcerzy. Pozostał członkiem Naczel-nictwa ZHP i GKH, był również aktywnyw pracach starszego harcerstwa jako współ-pracownik Wydz. Starszego HarcerstwaGKH. Brał udział w IX Kongresie Skauto-wym w Hadze w Holandii (sierpień 1937).

W 1934 r. został sędzią Sądu Apelacyjne-go, a w 1939 r. kierownikiem ref. hipotecz-

nego w Departamencie AdministracyjnymMin. Sprawiedliwości. We wrześniu tegożroku ewakuował się wraz z pracownikamiministerstwa.

W czasie okupacji był sekretarzem ge-neralnym konspiracyjnego NaczelnictwaZHP, a od 1943 r. także przedstawicielemNaczelnictwa ZHP w Komendzie GłównejAK. Był doradcą kolejnych naczelnikówSzarych Szeregów. Od 1 XI 1939 r. pracowałw Zarządzie m. Warszawy jako kierownikBiura Pracowniczej Komisji SamopomocySpołecznej (PKSS), gdzie pod przykrywkąakcji dobroczynnej prowadzono działal-ność konspiracyjną oraz wspierano rodzinyaresztowanych pracowników miejskich.Jego zasługą było zapewnienie comiesięcz-nych dotacji władz podziemia dla PKSS.Wykazał się wielką energią, niosąc pomocrodzinom aresztowanych przez gestapopracowników miejskich, przy ratowaniudzieci z Zamojszczyzny i organizacji pomo-cy dla getta. Źródłem utrzymania rodzinyOlbromskiego w tym czasie była pralniachemiczna prowadzona przez jego żonę.

W czasie Powstania Warszawskiego zor-ganizował i przewodniczył WojskowemuSądowi Specjalnemu na Żoliborzu. Wysie-dlony do obozu w Pruszkowie – uciekł wrazz żoną i córką z transportu i ukrywał sięw Głownie (pow. Łowicz), gdzie pracowałjako nauczyciel w gimnazjum.

W lutym 1945 r. podjął ponownie pracęw sądownictwie. Od maja tegoż roku orga-nizował sądownictwo powszechne i apela-cyjne na ziemiach odzyskanych, był preze-sem Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu.W kwietniu 1946 r. został delegowany donadzoru nad wszystkimi sądami i urzędamiprokuratorskimi na Ziemiach Odzyska-nych. Brał aktywny udział w zjazdach są-downictwa śląskiego w Katowicach (paź-dziernik 1945) i Wrocławiu (czerwiec 1946).Był prezesem Oddziału Wrocławskiego Zrze-szenia Prawników Demokratów i przewod-niczącym Komisji Popularyzacji Prawawe Wrocławiu. Wybrano go do ZarząduGłównego Związku Pracowników Sądo-

159

OLBROMSKI ANTONI — OLEWIŃSKI PIOTR

wych i Prokuratorskich RP na zjazdachw Łodzi (1946) oraz w Krakowie (1947).W l. 1946–1949 był przewodniczącym Za-rządu Oddziału Dolnośląskiego ZHP. Jegokandydaturę proponowano na funkcjęPrzewodniczącego ZHP. W 1948 r. z przy-czyn politycznych przeniesiono go na sta-nowisko sędziego apelacyjnego z jednocze-snym pełnieniem obowiązków notariuszawe Wrocławiu. W 1954 r. na własną proś-bę został przeniesiony do Biura Notarial-nego w Łodzi. W styczniu 1957 r. przeszedłw stan spoczynku.

Zmarł 28 VII 1958 r. w Łodzi, gdzie zo-stał pochowany na Cmentarzu Starym przyul. Ogrodowej.

Został odznaczony Krzyżem OficerskimOrderu Odrodzenia Polski (1946), KrzyżemNiepodległości, dwukrotnie Złotym Krzy-żem Zasługi, Honorowym Krzyżem Harce-rzy z Czasów Walk o Niepodległość (1938),Złotym Krzyżem Harcerskiego Odznacze-nia Honorowego „Za Zasługę” (1946), har-cerską Odznaką „Za Zasługę” (1926) i har-cerska Odznaką „Wdzięczności” (1926),Pamiątkową Odznaką 30-lecia Sądownic-twa (1948).

W 1926 r. zawarł związek małżeńskiz Włodzisławą Nakielską (1898–1969, harc-mistrzynią, działaczką plebiscytową, uczest-niczką II powstania śląskiego, komendantkąŁódzkiej Chorągwi Żeńskiej, członkiniąGłównej Kwatery Harcerek). Miał syna Ja-nusza (zginął w Powstaniu Warszawskim)i córkę Hannę.

— Błażejewski W. Olbromski Antoni Robert, w:PSB, t. 23, z. 4, Wr.–Kr. 1978; Jarzembowski,Kuprianowicz Harcmistrzynie i harcmistrze, Kr.2006; s. 164; — Błażejewski Z dziejów; Jubile-usz polskiego sądownictwa na Dolnym Śląsku,„Gazeta Wyborcza” 2005 z 18 listopada, doda-tek „Wrocław”; Sikorski Harcerskie odznaki,s. 97, 105, 119, 124; — Harcerze z Czasów Walko Niepodległość 1909–1921. Spraw. z działalno-ści w l. 1935 i 1936, W. 1937; — „Harcerz” 1927––1931; „Harcmistrz” 1924–1933; — Arch. UAM:sygn. 103d/1215; Arch. UW: dok. A. Olbromskie-

go, akta studenckie nr RP 1525; — dok. w posia-daniu autora: Kunert A. K. Uzupełnienia do bio-gramu Antoniego Olbromskiego napisanegoprzez W. Błażejewskiego dla PSB, mps.

Marian Miszczuk

OLEWIŃSKI Piotr, pseud. Morawski,Poleski (1895–1962), senator RP, poseł naSejm RP, prezydent m. Pińska, harcmistrzRzeczypospolitej, Naczelnik NaczelnictwaZHP w Warszawie (1919–1920), wiceprze-wodniczący ZHP (1921).

Urodził się 13 I 1895 r. w Kołbach (pow.Pińsk) jako syn Józefa Kalasantego (wła-ściciela majątku Kołby) i Józefy ze Świe-rzyńskich. Miał brata Stanisława (harce-rza, uczestnika kursu w Skolem w 1914 r.,działacza społecznego). W 1913 r. ukończyłSzkołę Realną Stowarzyszenia Technikówim. Stanisława Staszica w Warszawie. W la-tach gimnazjalnych należał do OrganizacjiMłodzieży Narodowej (OMN) Szkół Śred-nich „Pet”. W 1911 r. jako członek „Petu”brał udział w tworzeniu drużyny skauto-wej (późniejsza 16. Warszawska DrużynaHarcerzy – WDH) na terenie swojej szko-ły. Był zastępowym i pierwszym pomocni-kiem drużynowego Jerzego Wądołkowskie-go. Od końca listopada tegoż roku brałudział w pracach tajnej Komisji Porozumie-wawczej organizacji niepodległościowychprowadzących działalność skautową, któ-rej celem było ujednolicenie pracy tych or-ganizacji i podporządkowanie jej jednemuskautowemu kierownictwu oraz nawiąza-nie kontaktu organizacyjnego ze Związko-wym Naczelnictwem Skautowym we Lwo-wie. Efektem tych prac było utworzenietajnej Naczelnej Komendy Skautowej(NKS) w Kongresówce. Wtedy też dwa plu-tony skautowe działające w szkole Staszi-ca, a podporządkowane „Zarzewiu” i OMNpołączyły się w jedną Drużynę Skautowąim. Zawiszy Czarnego. W 1913 r. Olewińskibrał udział, jako zastępowy, w pierwszymw Królestwie konspiracyjnym obozie skau-

160

OLEWIŃSKI PIOTR

towym przeprowadzonym przez wspo-mnianą drużynę w Kołbach na Polesiu,w majątku jego rodziców. We wrześniu tegożroku uczestniczył w kursie instruktorskimNKS w Warszawie na Dynasach, gdzie prze-szedł próbę na I stopień przed komisją eg-zaminacyjną, w której zasiadali: ks. Kazi-mierz Lutosławski, Czesław Jankowski,Alojzy Pawełek i Stefan Pomarański. Podkoniec 1913 r. został mianowany drużyno-wym i odkomenderowany do Drużyny im.Tadeusza Rejtana (późniejszej 2. WDH)działającej w szkole polskiej Pawła Chrza-nowskiego (później im. J. Zamoyskiego),liczącej 3 plutony, łącznie ok. 70 chłopców.W okresie świąt Bożego Narodzenia, jako za-stępowy (członek kadry), wziął udziałw kursie instruktorskim dla kierownikówpracy skautowej z prowincji, przeprowadzo-nym przez Radę Drużynowych Warszaw-skich w Strachowie k. Urli. Wiosną 1914 r.zorganizował Komisję Dostaw NKS przy pl.Trzech Krzyży 8, którą prowadził przez po-nad rok. Po maturze zapisał się w Warsza-wie na Kursy Przemysłowo-Rolnicze Józe-fa Mikułowskiego-Pomorskiego, a w 1915 r.przeniósł się do Wyższej Szkoły Handlowejim. A. Zielińskiego. W okresie studiów zo-stał przyjęty do tajnego Związku Młodzie-ży Polskiej „Zet”. Jesienią 1914 r. wstąpiłdo tajnej Wolnej Szkoły Wojskowej (WSW)w Warszawie, przygotowującej młodzież dosłużby w szeregach Legionów Polskich.Również jesienią 1914 r. doszło do rozła-mu w NKS w Warszawie, którego zasad-niczą przyczyną była równoczesna przy-należność wielu drużynowych i starszychskautów do POW i tajnej WSW, na co niewyrażała zgody NKS. W tym czasie członekNKS ks. K. Lutosławski wygłosił w Warsza-wie odczyt, w którym poddawał w wątpli-wość sens powstań narodowych, podważałzasadność czynu legionowego i działańPiłsudskiego. Drużynowi warszawscy, do-myślający się udziału ks. K. Lutosławskie-go w pracach NKS, zaprotestowali prze-ciwko treści tego wystąpienia i zażądaliustąpienia Lutosławskiego ze składu NKS,

która potraktowała to jako naruszenie dys-cypliny organizacyjnej. W rezultacie z NKSwystąpiło 13 drużyn warszawskich, którepodporządkowały się nowo utworzonemuWydz. Rady Drużynowych, którego prze-wodniczącym został Olewiński (podział ist-niał do wiosny 1915). W sierpniu 1915 r.,po zajęciu Warszawy przez Niemców, Ole-wiński w randze sierżanta wymaszerowałz Batalionem Warszawskim utworzonymz WSW, dołączając do walczącego pod Brze-ściem n. Bugiem 5. pp I Brygady Legionów.Przed wymarszem, jako kierownik Komi-sji Dostaw Skautowych w Warszawie, oddałwszystkie pasy z magazynu dla umundu-rowania żołnierzy batalionu.

W grudniu 1915 r. w Warszawie doszłodo kolejnego rozłamu na tle orientacji legio-nowej. Tym razem 11 drużyn warszawskichwypowiedziało posłuszeństwo NKS i przy-łączyło się do POS, tworząc XXI OkręgPOS. Rozłam ten doprowadził do konflik-tu pomiędzy drużynami i skautami podle-gającymi różnym komendom oraz stał sięprzyczyną obniżenia poziomu prac skau-towych i groził zaprzepaszczeniem idei bra-terstwa skautowego. W tej sytuacji NKSoficjalnie poprosiła Piłsudskiego o zwolnie-nie z Legionów drużynowych posiadają-cych największy autorytet, wśród nichOlewińskiego, który w marcu 1916 r. wró-cił do Warszawy. Doprowadził do pertrak-tacji, w wyniku których 2 V 1916 r. posta-nowiono połączyć drużyny XXI Okręgu POSz drużynami podległymi NKS. Przyjęły oneużywaną od wczesnej wiosny tegoż rokuprzez NKS nazwę – Związek HarcerstwaPolskiego. Olewiński został plutonowym(szefem) Głównej Kwatery ZHP, a paręmiesięcy później, w grudniu 1916 r., ko-mendantem I Okręgu Stołecznego ZHP.W 1917 r. został kierownikiem Wydz. Pro-wincjonalnego Głównej Kwatery w War-szawie. Jego praca poległa na wspieraniudrużyn spoza Warszawy, działających w mia-stach i miasteczkach od Łodzi po Białystok.Kilkakrotnie przekradał się przez granicęna teren okupacji austriackiej w celu pro-

161

OLEWIŃSKI PIOTR

wadzenia prac scaleniowych w działającychtam środowiskach skautowych. Był człon-kiem Komisji Zjazdowej Organizacji Skau-towych, utworzonej w październiku 1916 r.w Warszawie z inicjatywy POS i ZHP; ko-misja opracowała projekty aktu połącze-niowego, rezolucji, zasad organizacyjnychi programowych, jakie miały być przyjętena zjeździe. Brał udział w zjeździe w War-szawie (1–2 XI 1916) i wszedł w skład Ko-mendy Naczelnej ZHP. Od marca 1917 r.był szefem Głównej Kwatery A (męskiej).W maju 1917 r. został utworzony Wydz.Głównej Kwatery jako instancja wykonaw-cza, wyłoniona przez Komendę Naczelnąw celu bezpośredniego kierowania pracąharcerską (wydział był ciałem pośrednimmiędzy Komendą Naczelną ZHP a Głów-nymi Kwaterami A i B). Jego przewodniczą-cym został ks. Jan Mauersberger, a zastępcąprzewodniczącego Olewiński, który wszedłrównież w skład Komendy Naczelnej ZHPwybranej 2 XI 1917 r. na II Dorocznym Zjeź-dzie ZHP w Warszawie.

Powołany do wojska, odmówił złożeniaprzysięgi na wierność cesarzowi niemieckie-mu i został internowany przez Niemcóww Szczypiornie. Latem 1918 r. wrócił z in-ternowania do Warszawy i w maju tegożroku wszedł w skład Naczelnego Inspek-toratu Harcerstwa Polskiego. Na ZjeździeZjednoczeniowym w dniach 1–2 XI 1918 r.w Lublinie został wybrany do NRH. Po-nownie został szefem Głównej Kwatery Ai kierował Wydz. Dostaw Harcerskich. Kie-dy po kapitulacji Niemiec i objęciu władzyprzez Piłsudskiego zorganizowany został zestarszej młodzieży Batalion Harcerski, Ole-wiński objął w nim dowództwo III kompa-nii. Po kilku tygodniach służby garnizono-wej dostał przydział do Komisji WojskowejWyszkolenia Młodzieży przy NaczelnymDowództwie WP, a potem został oddelego-wany do pracy w harcerstwie.

W 1918 r. z ramienia „Zetu” działałw Tow. Straży Kresowej i jako członekOMN uczestniczył w powołaniu Central-nego Związku Młodzieży Wiejskiej (CZMW).

W maju 1918 r. została powołana SekcjaKół Młodzieży przy Centralnym ZwiązkuKółek Rolniczych (CZKR), a Olewińskijako kierownik Tymczasowego Zarządu Sek-cji kierował jej pracami do czasu zorganizo-wania zjazdu kół i wyboru zarządu. Odczerwca 1918 r. był kierownikiem Sekcji,w l. 1919–1925 prezesem CZMW, a od 1925do 1926 r. – I wiceprezesem.

Na III Zjeździe NRH w Zwierzyńcu Za-mojskim w czerwcu 1919 r. został wybra-ny skarbnikiem ZHP; funkcję tę sprawo-wał do 1921 r. W styczniu 1920 r. przybyłdo Torunia delegowany przez NaczelnictwoZHP w ślad za wchodzącymi do miasta od-działami WP. Odbył wiele spotkań z in-struktorami i podczas objazdu Pomorzadokonał lustracji środowisk harcerskich.Zainicjował utworzenie osobnej harcerskiejkomendy dla kierowania pracą drużyn natym obszarze – Naczelnictwa HarcerskichDrużyn Pomorza, Warmii, Mazur i Gdańska.W początkach 1920 r. doprowadził do zor-ganizowania w Warszawie kursu dla 12 Gór-noślązaków, którzy po powrocie na Śląskutworzyli tam pierwsze drużyny harcerskie.

W czasie wojny polsko-bolszewickiejw bitwie pod wsią Pęchratka (k. OstrowaMazowieckiego) latem 1920 r., dowodząc10. kompanią 201. ochotniczego pp, zostałdwukrotnie ciężko ranny (w rękę i pierś),wyprowadził jednak swój oddział z zasadz-ki. 15 XII 1920 r. został mianowany pod-harcmistrzem, był jednym z siedmiu in-struktorów harcerskich, którzy otrzymalistopień harcmistrza Rzeczypospolitej.

Po odejściu do rezerwy w stopniu po-rucznika pracował jako dzierżawca mająt-ku. Po przewrocie majowym brał czynnyudział w działalności nowo powstałegoZwiązku Naprawy Rzeczypospolitej „Na-prawa”. W 1. 1924–1928 był prezesem Wo-jew. Związku Kółek i Organizacji RolniczychZiem Wschodnich w Brześciu n. Bugiem,członkiem Prezydium CZKR w Warszawie,członkiem Państw. Rady Rolniczej. Nale-żał do współzałożycieli utworzonej po rozła-mie w CZMW w 1928 r. organizacji „Siew”.

162

OLEWIŃSKI PIOTR

W 1928 r. został wybrany na posła do Sej-mu RP z listy BBWR w Pińsku. W Sejmiebył sekretarzem Komisji Reform Rolnychi członkiem Komisji Rolnej. W l. 1931–1934był prezydentem m. Pińska. Pracował na-stępnie w charakterze inspektora w Min.Rolnictwa i Reform Rolnych. W 1935 r.został wybrany w woj. poleskim na sena-tora; w Senacie był członkiem Komisji Ad-ministracyjnej i Regulaminowej. W 1936 r.uczestniczył w zjeździe z okazji 50-lecia„Zetu” w Warszawie (był członkiem komi-tetu honorowego tegoż zjazdu).

Przez cały okres międzywojenny byłczynny w ZHP – jako wiceprzewodniczącyZHP (1921), członek NRH (1918–1924,1926–1929, 1931–1934) i NaczelnictwaZHP (1928–1929, 1931–1933) oraz członekczynny Głównej Kwatery Męskiej. PodczasJubileuszowego Zlotu Harcerstwa Polskie-go w Spale (1935) wziął udział w WalnymPosiedzeniu Skautów z okresu Walk o Nie-podległość, na którym powołano KomisjęHarcerzy z Czasów Walk o Niepodległośćprzy Naczelnictwie ZHP, w skład którejwszedł. W 1939 r. był przewodniczącymZarządu Okręgu Warszawskiego ZHP.

Podczas okupacji niemieckiej pracowałpoczątkowo w RGO i prowadził równocze-śnie działalność konspiracyjną. Po licz-nych aresztowaniach w tej instytucji i wo-bec poszukiwania go przez gestapo usunąłsię do Konstancina i tam działał w siatcekonspiracyjnej. Współdziałał wówczas tak-że z Naczelnictwem ZHP, w szczególnościz mieszkającym również w KonstanciniePrzewodniczącym ZHP ks. J. Mauersber-gerem, swoim długoletnim przyjacielem.

Po wojnie pracował przez pewien czasw Państw. Zakładach Zbożowych w Warsza-wie, a następnie dorywczo w „Społem”.Borykał się wówczas z dużymi trudnościa-mi materialnymi.

Po 1956 r. mimo złego stanu zdrowiawłączył się w odbudowę harcerstwa. Byłczłonkiem Kom. Hist. Harcerskiego Krę-gu Instruktorskiego „Wigry” przy Głów-nej Kwaterze Harcerstwa, współdziałał

w organizowaniu uroczystości 50-leciaharcerstwa w 1960 r. urządzonej przez„Wigry”.

Zmarł nagle 10 IV 1962 r. w Konstanci-nie. Został pochowany w Skolimowie.

Był odznaczony Krzyżem Srebrnym Or-deru Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległo-ści, Krzyżem Walecznych, HonorowymKrzyżem Harcerzy z Czasów Walk o Nie-podległość (1938), harcerską Odznaką„Wdzięczności” (1921). Najbardziej ceniłsobie skautową Odznakę „Za UratowanieŻycia” (1915).

Był żonaty dwukrotnie: w l. 1918–1919z Haliną z Pawłowiczów, a od 1946 r. z Hannąz Kobierowskich Strassburgerową. Niemiał dzieci.

— Błażejewski W. Olewiński Piotr, w: PSB, t. 23,z. 4, Wr. 1978; Jarzembowski, KuprianowiczHarcmistrzynie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 164;Rocznik oficerski, W. 1924; — Błażejewski W.Pierwsze kroki skautowe w Warszawie, „Więź”1975, nr 12; tenże Z dziejów [na s. 368–370 bio-gram]; 25 lat dziejów Szesnastki 1911–1936,W. [1937]; Jankowski C. Organizacja władz skau-towych w Warszawie, „Skaut” 1931, nr 7–8; ten-że Pierwsze władze skautowe w Warszawie,„Swastyka. Pismo 3. WDH” 1926, nr 9; Miodu-chowska M. Centralny Związek Młodzieży Wiej-skiej 1912–1928, W. 1984; Nekrasz W. Harcerzew bojach, t. 1–2, W. 1930–1931; Numer Jubile-uszowy 2. Warszawskiej Drużyny ZHP im. Ta-deusza Reytana, „Harcerz” 1927, nr 15–16; Pi-skorski T. W pięćdziesiątą rocznicę powstania„Zetu”, W. 1937; Sikorski Harcerskie odznaki,s. 104, 119; Wainngertner P. „Naprawa” 1926––1939. Z dziejów obozu pomajowego, W. 1999;— Harcerze z czasów walk o niepodległość 1909––1921. Spraw. z działalności w l. 1935 i 1936,W. 1937; Jędrzejewicz W. POW i Batalion War-szawski. Moja służba 1914–1915, W. 1939;Spraw. NRH (1918–1920), W. 1920; II Spraw.NRH (1 I 1921–1 IX 1921), W. 1921; VII Spraw.NRH za r. 1926, W. 1927; VIII Spraw. NRH zarok 1927, W. 1928.

Marian Miszczuk

163

OLIZAR BOHDAN

OLIZAR (Olizar-Wołczkiewicz) Bohdan(1905–1985), harcmistrz, członek Komite-tu Naczelnego ZHP (1940–1946).

Urodził się 29 IV 1905 r. w rodzinnymmajątku Czarnolas (pow. radomyski, gu-bernia kijowska) jako syn Włodzimierza(zm. 1913, inżyniera komunikacji) i Urszuliz Andrychiewiczów. Miał dwie siostry orazbrata.

Początkowo uczył się w domu pod kierun-kiem prywatnego nauczyciela. W 1918 r.został przyjęty do III klasy Polskiego Gim-nazjum „Koła Macierzy” w Żytomierzu. Od1919 r. mieszkał w Warszawie, gdzie w Gim-nazjum św. Stanisława Kostki w 1925 r.zdał maturę. Od 1922 r. administrował do-mami w Warszawie i Krakowie, prowadziłwłasny hotel letni. W l. 1925–1932 studio-wał na Wydz. Prawa UW (został skreślonyw październiku 1932), a w l. 1930–1935 naWydz. Prawno-Ekonomicznym Uniw. Pozn.Dyplom magistra praw otrzymał w 1935 r.Nie odbył służby wojskowej ze względu nastan zdrowia (chorował na gruźlicę).

Do harcerstwa wstąpił w 1918 r. w Żyto-mierzu. W l. 1925–1926 był drużynowym6. Warszawskiej Drużyny Harcerzy im. Hen-ryka Dąbrowskiego. Miał wówczas stopieńharcerza Rzeczypospolitej. Zorganizowałobóz drużyny w Ciecierówku, zaliczonyprzez Naczelnictwo ZHP do kategorii A(najwyższej). 19 II 1927 r. został mianowa-ny przodownikiem (po zmianie systemustopni instruktorskich został podharcmi-strzem). Pracował w referacie obozów Głów-nej Kwatery Męskiej. W 1930 r. przepro-wadził w Urbes w Wogezach (Francja) obózpod namiotami dla zastępowych. Od paź-dziernika 1931 do listopada 1932 r. był re-ferentem Wydz. Międzyn. Głównej Kwate-ry Harcerzy. W 1934 r. korzystał z urlopuorganizacyjnego. W 1935 r. pracował w Ref.Reprezentacji Jubileuszowego Zlotu Har-cerstwa Polskiego w Spale. W kwietniu1939 r. podpisał list starszyzny warszaw-skiej protestujący przeciw postępowaniuNaczelnika Harcerzy hm. Zbigniew Tryl-skiego wobec instruktorów warszawskich.

W wyniku tego został wraz z 50 harcmistrza-mi i 51 podharcmistrzami usunięty z ZHP.

Do wybuchu wojny prowadził sprawyprawne uprzemysłowionego gospodarstwarolnego (o powierzchni 30 ha, specjalizu-jącego się w sadownictwie i hodowli ryb).W l. 1930–1934 pracował w firmie „PolskiFiat”, a w l. 1933–1937 w Polskim Tow.Handlu Kompensacyjnego. W 1936 r. zo-stał aplikantem Okręgu Sądu Apelacyjne-go w Warszawie. W 1937 r. rozpoczął pracęw Departamencie Budownictwa Min. SprawWojskowych jako kierownik referatu tere-nowego. 19 IX 1939 r. wraz z grupą pra-cowników ministerstwa przekroczył grani-cę polsko-rumuńską.

W styczniu 1940 r. przybył do Francji.Zgłosił się do wojska i został wcielony jakostrzelec z cenzusem do 2. dywizjonu roz-poznawczego 2. Dywizji Piechoty, w którymukończył 6-tygodniowy kurs podoficerski.W maju 1940 r. został awansowany na star-szego ułana i odkomenderowany do Szko-ły Podchorążych Piechoty w Quetquidan,z którą w dniach 15–22 czerwca brał udziałw walkach w Bretanii w okolicach Rennesi Chateaubriand. W końcu czerwca tegożroku ze Szkołą Podchorążych przypłynął doPlymouth w Wielkiej Brytanii, następniez dniem 22 lipca został przeniesiony do6. kompanii 2. batalionu 1. Brygady Strzel-ców, a w listopadzie przydzielony do 2. szwa-dronu motorowego Dywizjonu RozpoznaniaKorpusu. W grudniu 1940 r. został nomi-nowany kapralem z cenzusem, a w maju1941 r. odkomenderowany do Szkoły Pod-chorążych Piechoty w Dundee. Wiosną1942 r. brał udział w kursie kierowców sa-mochodowych w Centralnej Szkole Kie-rowców przy 10. Brygadzie Kawalerii Pan-cernej. Służył w 1. pułku rozpoznawczymjako drużynowy i zastępca dowódcy pluto-nu. W październiku 1942 r. został prze-niesiony do ref. kulturalno-oświatowegoszwadronu sztabowego Kwatery Głównej1. Dywizji Pancernej (DP). W l. 1943–1944odbył kilkumiesięczny Kurs AplikantówSądowych w Londynie. W maju 1944 r.

164

OLIZAR BOHDAN

otrzymał awans na plutonowego podcho-rążego i z chwilą utworzenia Plutonu Opie-ki na Żołnierzami wszedł w jego skład.

We wszystkich niemal oddziałach 1. DPistniały zespoły lub kręgi harcerskie. Kie-dy wiosną 1943 r. koordynujący ich pracęKazimierz Sabbat został przeniesiony z woj-ska do Min. WRiOP w Londynie, jegofunkcję w 1. DP objął Olizar, który już odgrudnia 1940 r. był w składzie Naczelne-go Komitetu Harcerskiego i aktywnieuczestniczył w jego działaniach. Tak opi-sywał pracę harcerską w 1. DP: Okrespierwszy to nie tylko odnajdywanie się roz-proszonych po oddziałach harcerzy, tworze-nie się nowych kręgów i cementowanie jużistniejących, ale okres intensywnej pracywewnętrznej w kręgach (szukanie nowychmetod pracy, zdobywanie stopni instruktor-skich i młodzieżowych itd.) oraz okres wcie-lania w życie zasady „szukania przyjaciół”.Do charakterystycznych momentów tegookresu należą m.in.: kurs instruktorskiCambridge (sierpień 1943), w którym wzię-ło udział 25 oficerów i szeregowych; złazw Newmarket (lipiec 1943), będący pierw-szym wspólnym spotkaniem się żołnierzy-harcerzy ze wszystkich kręgów Dywizji;ogólne zebranie w Galashiels (kwiecień1944).

Samodzielnie lub razem z harcerzamiz innych jednostek wojskowych zorganizo-wał wiele imprez propagandowych zwa-nych Dniami Polskimi w szkołach i druży-nach skautowych szkockich i angielskich,m.in. w Durham, Falkirk, Bradford, Inver-ness, Liverpool, Berwick on Tweed, Duns,Galashiels, Hawick. Podczas zebrania in-struktorów, kierowników kręgów i ich za-stępców w Scarborough (czerwiec 1944) po-stanowiono wydzielić kręgi dywizyjnew samodzielną jednostkę podporządkowanąbezpośrednio Naczelnemu KomitetowiZHP w Londynie. Olizar został mianowa-ny przez wiceprzewodniczącego Naczelne-go Komitetu Harcerskiego hm. K. Sabbataharcmistrzem i jako kierownik pracy har-cerskiej na terenie 1.DP otrzymał upraw-

nienia komendanta chorągwi. W chwiliwyjazdu na teren operacyjny do Francjiw 1. DP było ok. 320 harcerzy zorganizo-wanych w 16 kręgach oddziałowych.

W lipcu 1944 r. Olizar został mianowa-ny kierownikiem sekcji ogólnej PlutonuOpieki nad Żołnierzami 1. DP, a we wrze-śniu otrzymał awans na porucznika. W no-tatce z 25 I 1945 r. sporządzonej dla dowód-cy 1. DP gen. Stanisława Maczka pisał, iżzginęło 30 żołnierzy-harcerzy, a ponad70 zostało rannych i ewakuowanych doWielkiej Brytanii; z tego powodu kilka krę-gów zaprzestało swojej działalności, a więk-szość znacznie ograniczyła aktywność. W cy-towanej notatce, omawiając zalety pracyharcerskiej w 1. DP, napisał: Krąg oddzia-łowy harcerski może przy dobrym prowa-dzeniu stać się dla nich namiastką rodziny.Krąg harcerski może pomóc władzom woj-skowym w wychowaniu tego żołnierza i możeprzyczynić się do podniesienia nastrojówświadomości narodowej, poczucia obowiąz-ku, a co za tym idzie podniesienia ogólnejwartości żołnierza.

W marcu 1945 r. przeprowadził pierw-sze na kontynencie zebranie ogólne harce-rzy w Bredzie, na którym uchwalono sze-reg rezolucji dających wyraz harcerskimuczuciom żołnierzy popierających uznanyprzez aliantów rząd polski. Nawiązał kon-takty z organizacjami harcerskimi we Fran-cji i Belgii i starał się przyjść im z pomocą.Nawiązał także kontakt z organizacjamiskautowymi w Belgii i Holandii.

W drugiej połowie maja 1945 r. odwie-dził obozy jenieckie żołnierzy WP z 1939 r.i AK z Powstania Warszawskiego. Nawią-zał łączność ze zorganizowanym groneminstruktorów harcerskich znajdujących sięw obozie pod Lubeką. W obozie tym wśród4 tys. jeńców znajdowało się 39 instrukto-rów-oficerów, w tym 32 harcmistrzów oraz7 podharcmistrzów. Byli wśród nich: hm.Stanisław Broniewski, hm. Jan Rossman,hm. Jerzy Jabrzemski, hm. Ryszard Biało-us; hm. Eugeniusz Konopacki, hm. Zdzi-sław Dziekoński, hm. Marek Święszkow-

165

OLIZAR BOHDAN — PANCEWICZ BRONISŁAW

ski, hm. Kazimierz Burmajster i hm. Zbi-gniew Fallenbüchl. Olizar ułatwił im orga-nizowanie harcerstwa na terenie Niemiec.Z rozkazu gen. Maczka na przełomie majai czerwca odwiedził osiedla polskie w Niem-czech i północnej Francji. W początkachlipca 1945 r. w Meppen był komendantem4-dniowego kursu dla kierowników pracyharcerskiej w oddziałach wojskowych orazosiedlach i obozach polskich (w kursiewzięło udział 32 uczestników i 10 osób ka-dry).

Wspierając pracę harcerską w Niem-czech i we Francji, doprowadził m.in. dowybicia krzyży harcerskich w warsztatach1. DP. Utrzymywał stałą łączność listowąz hm. K. Sabbatem w Londynie i na bieżą-co informował go o sytuacji na kontynen-cie. We wrześniu 1945 r. wszedł w składTymczasowej Rady ZHP w Niemczech.Wziął udział w Zjeździe w Enghien pod Pa-ryżem (luty 1946), na którym utworzonoZHPpgK i został członkiem NRH ZHPpgK.W 1946 r. na skutek sytuacji polityczneji przygotowywania dywizji do rozbrojeniapraca w kołach osłabła; kilkudziesięciuharcerzy wyjechało do kraju, wielu zostałozdemobilizowanych, udając się do Francji,Belgii, Holandii lub wyjechało na studia czykursy. Wobec tego Olizar zreorganizowałstrukturę hufca w jeden krąg dywizyjny.Z Niemiec do Wielkiej Brytanii wyjechałw kwietniu 1947 r., a w czerwcu tegoż rokuzostał przeniesiony do Polskiego KorpusuPrzysposobienia i Rozmieszczenia. We wrze-śniu 1949 r. został zwolniony z wojska.

W l. 1947–1948 był członkiem SąduHarcerskiego Zarządu Obszaru Brytyj-skiego ZHPpgK, a od sierpnia 1950 dokońca 1951 r. współpracownikiem Wydz. Or-ganizacyjnego Komendy Harcerzy w Wiel-kiej Brytanii. W l. 1951–1952 był członkiemNRH. Był także członkiem Komisji Rewi-zyjnej Koła Harcerek i Harcerzy z l. 1911––1945.

Ciężko pracował na kolei. Wysyłał pacz-ki, pieniądze i lekarstwa rodzinie i znajo-mym w Polsce. W ostatnich 30 latach życia

poświęcił dużo wysiłku, czasu i pracy Tow.Kijowian, które wydało 5 tomów jego pa-miętników. Był bardzo aktywny w KoleTerenowym 1. DP w Londynie.

Zmarł 15 II 1985 r. w Londynie.W 1945 r. w Edynburgu zawarł związek

małżeński ze Szkotką Isabellą PeterkinWill (nauczycielką i instruktorką skautową– cup leader), którą poznał na wieczorzeskautowo-harcerskim w Perth w 1940 r.Miał syna Michała (ur. 1947, specjalistę lo-gistyki) i córkę Annę (ur. 1949, absolwent-kę Stirling University w Szkocji, nauczy-cielkę).

Został odznaczony Srebrnym KrzyżemZasługi z Mieczami (1945), Medalem Woj-ska (1947), France and Germany Star orazDefence Medal.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 165; — Miszczuk M.,Rossman J. Sprawa warszawska, „Harc.” 1990,nr 2–3; — Rozkaz Naczelnika Harcerzy L. 13z 21 IV 1932 r., „WU” 1932, nr 5, s. 61; Spraw.NRH za okres od dnia 1 września 1930 do dnia31 grudnia 1931, „WU” 1932, nr 4; — Arch. UW:akta studenckie B. Olizara RP 21061; — dok.w zbiorach rodzinnych: B[ohdan] O[lizar], DlaGenerała Maczka. Notatka w sprawie Harcerstwaw 1. Dywizji Pancernej, 25 I 1945 r. [cytaty]; dok.osobiste B. Olizara.

Marian Miszczuk

PPANCEWICZ Bronisław Marian, pseud.

Samotny Wilk (1907–1983), inżynier rol-nik, harcmistrz, komendant HarcerskiejChorągwi Indyjskiej (1945–1946).

Urodził się 2 II 1907 r. w Warszawie jakopierworodny syn Bronisława (inkasenta)i Walerii z Woźniaków. Miał dwie siostry:

166

PANCEWICZ BRONISŁAW

Halinę i Różę. Od 1918 do czerwca 1927 r.uczył się w V Gimnazjum Męskim Magi-stratu Miasta w Warszawie. Był obowiąz-kowym i pilnym uczniem, dużo czytał (po-przez lekturę książki B. DyakowskiegoPatrol beskidzki zetknął się po raz pierw-szy z harcerstwem).

W 1921 r. wstąpił do 40. WarszawskiejDrużyny Harcerzy (WDH) im. CyprianaGodebskiego, której założycielem i druży-nowym był Mieczysław Bem (drużyna dzia-łała przy szkole powszechnej przy ul.Drewnianej na Powiślu). W l. 1922–1923był zastępowym. Podczas wakacji odbyłz kolegą ośmiotygodniową podróż dookołaPolski na rowerze, pokonując 3 030 km. Podwóch latach pracy i dwóch koloniach dru-żyny – w 1922 r. w Lipinach (na której byłkronikarzem) oraz w 1923 r. w Siewnicy –znalazł się na kursie instruktorskim MęskiejChorągwi Warszawskiej, zorganizowanymw lipcu i sierpniu 1923 r. w Mickunach.Szkolił się tam m.in. pod kierunkiem Stani-sława Sedlaczka, Tomasza Piskorskiego,Oskara Żawrockiego, Ignacego Wądołkow-skiego i Mariana Łowińskiego, a jego dru-żynowym był Aleksander Kamiński.

W 1924 r. był przybocznym i drużynowym43. WDH im. Bolesława Prusa. W 1925 r.przeszedł do nowo powstającej 24. WDHim. Stanisława Staszica; był w niej przy-bocznym (1925) i drużynowym (l. 1926––1927 i 1931–1934). W szkole, przy którejdziałała drużyna, urządzał koncerty, lote-rie fantowe dla rodziców i dzieci szkolnych,a uzbierane pieniądze wykorzystywane byłyna potrzeby drużyny. Współpracował z ist-niejącym przy drużynie KPH. Specjalnościąjego drużyny były podróże, włóczęgi i obo-zy (w 1926 r. odbył się jej pierwszy obózwędrowny). W l. 1928–1930 Pancewicznależał do „Gromady Włóczęgów”.

W 1927 r. zdał egzamin dojrzałości i roz-począł studia na Wydz. Rolniczym SGGW.W r. 1930/1931 otrzymał urlop i przeszedłprzeszkolenie w Szkole Podchorążych Re-zerwy Piechoty. W październiku 1933 r.uzyskał dyplom stwierdzający, że ukończył

przepisane programem studia akademickiena Wydz. Rolniczym SGGW, a po odbyciustudiów specjalnych w grupie przemysło-wo-rolnej i wykonaniu pracy dyplomowejSery produkcji województwa nowogrodz-kiego i wileńskiego złożył egzamin końco-wy z wynikiem dobrym. Wyjechał do Dzi-kuszek na Nowogródczyźnie, gdzie porocznej praktyce został kierownikiemSpółdzielni Mleczarskiej, specjalizującejsię w produkcji serów i masła oraz do-świadczalnictwie mleczarskim. W 1936 r.objął w Łódzkiej Izbie Rolniczej stanowi-sko inspektora mleczarstwa.

Z dniem 2 V 1934 r. został mianowanypodharcmistrzem. Na okres od kwietnia1934 do kwietnia 1936 r. otrzymał od Na-czelnika Harcerzy urlop od pracy harcer-skiej. W l. 1937–1938 był referentem dru-żyn wiejskich, a od 1938 r. kierownikiemWydz. Skautów w Komendzie ŁódzkiejChorągwi Harcerzy. W 1937 r. był na V Jam-boree w Vogelenzang w Holandii i ze swojągrupą przewędrował Francję, Belgię i Niem-cy. Odbył kurs harcmistrzowski w GórkachWielkich i 10 VI 1938 r. został mianowanyharcmistrzem. Od 1922 r. do 1938 r. uczest-niczył w trzynastu obozach, wędrówkachi zlotach harcerskich.

W sierpniu 1939 r. został zmobilizowa-ny, a 8 października aresztowała go sowiec-ka straż graniczna w Nadwórnej. Po poby-cie w kilku więzieniach trafił do łagru nadMorzem Białym z wyrokiem 7 lat. Praco-wał przy budowie kanału i kolei. We wrze-śniu 1941 r. wstąpił do Armii Polskiej w Bu-zułuku.

W kwietniu 1942 r. zorganizował w Ira-ku Krąg Starszoharcerski „Al-Khamsin”,który za swój główny cel uznał opracowa-nie form organizacyjnych, metod pracy, re-gulaminów i instrukcji harcerskich z myśląo przyszłości. W kręgu prowadzono akcjęsamokształceniową, rozpoczętą referatemPancewicza Rolnictwo RP. Praca kręgu od-bywała się poza normalną służbą, w dwóchzastępach oddalonych od siebie o 36 km.Nazwisko Pancewicza widnieje na pierw-

167

PANCEWICZ BRONISŁAW

szej liście instruktorów zarejestrowanychw Komendzie ZHP na Środkowym Wscho-dzie. Rozkazem L. 35 z 10 II 1944 r. zostałon przez Komendanta ZHPnW hm. Wale-riana Jeremiego Śliwińskiego powołany dowspółpracy instruktorskiej w KomendzieZHPnW Znalazł się w grupie oficerów-in-struktorów harcerskich oddelegowanychdo organizacji pracy harcerskiej na tere-nach Iranu, Indii, Palestyny i Afryki orazutworzenia sprawnej struktury organiza-cyjnej ZHPnW.

W maju 1944 r. razem ze swoim współ-pracownikiem hm. Zdzisławem Peszkow-skim odpłynął do Bombaju. W polskim osie-dlu Valivade obaj natychmiast przystąpilido pracy, reorganizując trwający w Panha-li kurs funkcyjnych, a w październikutegoż roku poprowadzili pierwszy kurs pod-harcmistrzowski, w którym wzięło udział25 uczestników. Na przełomie r. 1944/1945kierowana przez Pancewicza ChorągiewIndyjska (oficjalnie powołana w lipcu 1945)liczyła 4 instruktorów oraz 1334 zuchów,harcerek i harcerzy pracujących w 50 jed-nostkach. Była sprawnie zorganizowana,prowadziła intensywną akcję wydawniczą(ukazywały się pisma: „Młodzi”, „W kręguwodzów”, „W kręgu pracy”), miała własnąKomisję Dostaw i była dobrze zaopatrzo-na w sprzęt. Dwa własne samochody po-zwoliły na uruchomienie kursów samocho-dowych, które prowadził Pancewicz. Byłw tym czasie także komendantem kursupodharcmistrzowskiego, trzech kursów in-formacyjnych dla nauczycieli, obozu, a tak-że poprowadził kilka wędrówek. W 1945 r.Chorągiew Indyjska zorganizowała szero-ko zakrojoną akcję letnią, w tym obozy wę-drowne. W 1946 r. Pancewicz prowadziłkurs mierniczo-topograficzny i wspólniez Z. Peszkowskim obóz skautów. Ekipa in-dyjska włożyła wiele trudu w przygotowa-nie nowej kadry instruktorskiej; Peszkow-ski tworzył nowe kadry zuchowe, Pancewiczdrużyny wędrowników. Jako ich założeniaideowo-programowe wskazywał pracę nadsobą, szukanie miejsca w społeczeństwie

oraz służbę, a zamiast harcerskich spraw-ności zalecał specjalności, czyli sprawno-ści o poszerzonych i pogłębionych wyma-ganiach. Pancewicz został odwołany dowojska we wrześniu 1946 r. i wtedy prze-kazał funkcję komendanta HarcerskiejChorągwi Indyjskiej hm. Z. Peszkowskie-mu. Okres indyjski oceniał jako najciekaw-szy i bardzo owocny w swoim życiu.

W grudniu 1946 r. otrzymał stanowiskonauczyciela chemii w Junackim Gimna-zjum i Liceum Mechanicznym w QuiriatMotzkin k. Hajfy w Palestynie. Wraz zeszkołą przybył jesienią 1947 r. do Anglii doobozu Harsley k. Winchester. Wstąpił doPolskiego Korpusu Przysposobienia i Roz-mieszczenia i osiadł na stałe w Anglii. Wrazz grupą oficerów postanowił założyć spół-dzielczą farmę; zakupiono Cobalden Farmprzy linii kolejowej pomiędzy Huntingtoni Peterborough i w ten sposób 41 członkówutworzyło Lark Ltd. Pierwszy rok działal-ności przyniósł straty, a do poprawy nastro-jów nie przyczyniały się też warunki miesz-kaniowe – baraki na terenie lotniska o 3 mileod farmy. Spółdzielnia przetrwała jednaktrudny okres i działała w l. 1949–1970. Far-ma Pancewiczów była ostoją harcerstwa.W czasach, kiedy wszyscy garnęli się do„małej Polski”, jak farma była nazywanaprzez sąsiadów, zorganizowano tam kilkaobozów i zjazdów harcerskich. Ponieważpraca na farmie nie dawała wystarczają-cych dochodów i odpowiedniej satysfakcji,Pancewicz złożył wymagany egzamin i uczyłprzez szereg lat w Eastword School.

Włączył się też do pracy w KomendzieHarcerzy w Wielkiej Brytanii, gdzie pro-wadził Wydz. Wędrowników (1949–1951)i w Głównej Kwaterze Harcerzy, w którejprzez kilkanaście lat prowadził Ref. Wę-drowników oraz kierował Wydz. Progra-mowym. W l. 1966–1967 zredagował sześćnumerów „W kręgu wędrowników” – pi-sma korespondencyjnej drużyny wędrow-ników Chorągwi Wielkobrytyjskiej. Jegowielką zasługą było wprowadzenie do pra-cy ze starszą młodzieżą elementów samo-

168

PANCEWICZ BRONISŁAW — PAWŁOWSKI EUGENIUSZ

kształcenia i zdobywania umiejętności przy-datnych w codziennym życiu. Napisał teżksiążkę Praktyczne wskazówki do pracynad sobą (L. 1973). Był autorem wielu in-strukcji i regulaminów wędrowników orazbroszur: Problem „skautów” (starszej mło-dzieży) (Jerozolima 1944, II wyd. Celle1946) i Jak pracują wędrownicy (L. 1980).Był członkiem NRH ZHPpgK w l. 1951––1952. Należał do komendy HarcerskiegoZlotu Millenium, który odbył się w sierp-niu 1966 r. w Lilford Park w Anglii. Przezwiele lat należał do Koła Harcerek i Har-cerzy z l. 1911–1945.

W trosce o utrwalenie dorobku harcer-stwa oraz jego roli w ratowaniu polskichdzieci i młodzieży przygotował i wydał dwiepionierskie książki: Harcerstwo w Indiach1942–1948 (L. 1977, II wyd. 1979) orazHarcerstwo w Afryce (L. 1985). Pierwsząoparł głównie na swoich notatkach i wspo-mnieniach, a pomagał mu historyk LeszekBełdowski. Druga została przygotowana dodruku już po jego śmierci.

Mieszkał z rodziną niedaleko Cambrid-ge w Peterborough. Jego dzieci wychowy-wały się w polskiej atmosferze, na co miaływpływ wizyty Polsce. Regularnie odwiedzałz rodziną kraj, chociaż członkom ZHPpgKwyjazdy do Polski pod reżimem komuni-stycznym były formalnie zakazane. Podró-żował także po świecie, realizując swojemłodzieńcze marzenia.

Zmarł 19 III 1983 r. w Peterborough.Został pochowany na cmentarzu w Fletton.

W 1945 r. w Valivade zawarł związekmałżeński z Janiną Rymar (ur. 1923). Miałsyna Artura (ur. 1946) oraz dwie córki:Barbarę (zamężną Lawson) i Ewę.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 167; Kukla W.,Miszczuk M. Bibliografia harcerskich emigra-cyjnych i polonijnych druków zwartych, jed-nodniówek, kalendarzy i miscelaneów wydanychw l. 1912–2004, W. 2006; Miszczuk M. Biblio-grafia emigracyjnej i polonijnej prasy harcerskiej1914–2001, W. 2002; — Kukla W., Miszczuk M.

Dzieje harcerstwa na obczyźnie 1912–2006. Za-rys problematyki, W. 2006; Miszczuk M. Broni-sław Marian Pancewicz „Samotny Wilk” (1907––1983), „Harc.” 1991, nr 4–5, s. 47–52; Pance-wicz B. Krąg Al-Khamsin, „Skaut” [Jerozolima]1943, nr 7–12 [III–VIII]; Seweryn-SpławskaHarcerki w ZHP; — Bełdowski L. Inż. B. Pance-wicz hm., w: Pielgrzymka. Zjazd (Księga pa-miątkowa z IV Zjazdu Polaków w Valivade),red. D. Pniewska, L. 1986; Kubicka H. Bronek,w: tamże; Pancewicz R. Mój brat, w: tamże;Peszkowski Z. Samotny Wilk, w: tamże; Polacyw Indiach w świetle dokumentów i wspomnień1942–1948. Praca zbiorowa. Koło Polaków z In-dii 1942–1948, L. 2000 [w szczególności arty-kuł D. Pniewskiej Harcerstwo w Indiach]; —„Skaut. Czasopismo ZHP na Wschodzie” Jero-zolima, Palestyna 1942, nr 1946; „WiadomościUrzędowe. Skaut. Rozkazy, Listy Okólne i Ko-munikaty Rady i Komendy ZHP na Wschodzie”Jerozolima, Palestyna 1944–1946; „WU” 1929––1937; „WU ZHPpgK” L. 1948–1968; — Arch.SGGW: wypis z aktu urodzenia; świadectwo doj-rzałości, indeks studiów, dyplom inż. rolnika; —list J. Pancewicz do autora z 6 VI 1990 r.; rękopi-śmienne notatki B. Pancewicza w posiadaniużony J. Pancewicz; — relacje ustne Janiny Pan-cewicz i Danuty Pniewskiej.

Marian Miszczuk

PAWŁOWSKI Eugeniusz Marian Mi-chał, pseud. Pazdur (1902–1986), profesordoktor habilitowany, językoznawca, hufco-wy Hufca Nowy Sącz (1959–1960), harc-mistrz.

Urodził się 13 XII 1902 r. w Krakowiew rodzinie Witolda (zm. 1912, prawnika,prokuratora, później sędziego) i Zofii z Paz-danowskich (nauczycielki). Miał brata Bo-gumiła (1898–1971, botanika, profesoraUJ, uczestnika tajnego nauczania, taterni-ka). Od dzieciństwa wychowywał się w No-wym Sączu. Tamże uczęszczał do szkołypowszechnej i I Państw. Gimnazjum im.Jana Długosza, które ukończył z odznacze-niem w 1920 r. Od 1918 r. należał do ZHP.

169

PAWŁOWSKI EUGENIUSZ

W l. 1920–1924 odbył studia wyższe w za-kresie polonistyki na Wydz. FilozoficznymUJ. Równocześnie ukończył Studium Peda-gogiczne (1922/1923), roczny Kurs Wych.Fiz. zorganizowany przy Wydz. Medycz-nym UJ (1922/1923) oraz Wyższe Semina-rium Językoznawcze prof. Karola Nitscha(1923/1924). W tym okresie był instrukto-rem objazdowym (lustratorem) KomendyKrakowskiej Chorągwi Męskiej.

Pracował jako nauczyciel w I Państw.Gimnazjum im. J. Długosza w Nowym Są-czu (maj 1924 – luty 1932) i II Państw.Gimnazjum im. Bolesława Chrobrego(później II Państw. Gimnazjum i Liceum)w Nowym Sączu (marzec 1932 – sierpień1939). W 1926 r. zdał egzamin na nauczy-ciela szkół średnich z jęz. polskim jakoprzedmiotem głównym i wych. fiz. jakoprzedmiotem dodatkowym. Kontynuowałdziałalność w harcerstwie, pracując w ko-mendzie hufca i uzyskał stopień harcmi-strza (przed 1932). Od czasów studiówwspółpracował z prof. K. Nitschem, dostar-czał mu materiał badawczy dotyczący gwa-ry i prowadził badania terenowe. W 1935 r.opublikował na łamach „Języka Polskiego”swój pierwszy naukowy artykuł, a w 1939 r.w „Roczniku Sądeckim” ogłosił swojepierwsze studium dialektologiczne. Rów-nocześnie w l. 1931–1939 był współpracow-nikiem „Gazety Podhalańskiej” (później„Gazeta Podhala”), publikując na jej łamachartykuły z zakresu kultury ludowej orazgawędy, opowiadania i humoreski góral-skie, które również wygłaszał na anteniePolskiego Radia. Wydał trzytomową po-wieść Chochołowscy (1934, 1936, 1937),której fabuła rozwija się na tle powstaniachochołowskiego. Był autorem widowiskscenicznych Gody podhalańskie (1935)oraz Wesele na Podhalu (1935). Od 1933do 1939 r. należał do Tow. Szkoły Ludowej,gdzie wykładał w niedzielnych uniw. ludo-wych. Do 1939 r. był także sekretarzem no-wosądeckiego Oddziału Związku Podhalanoraz członkiem Polskiego Tow. Tatrzań-skiego.

W czasie okupacji brał udział w tajnymnauczaniu i w pracy tajnych komisji egza-minacyjnych. W l. 1940/1941 i 1941/1942pracował jako nauczyciel na polskich jaw-nych kursach przygotowawczych do szkółzawodowych w Nowym Sączu, a od jesie-ni 1942 do początku 1945 r. jako urzędnikw Zarządzie Wodnym (później Ekspozytu-rze Głównego Urzędu Technicznego – tj.drogowego).

Po wojnie pracował ponownie jako na-uczyciel w Państw. Liceum Pedagogicznymw Nowym Sączu (1945–1950) i I LiceumOgólnokształcącym w Nowym Sączu (1950––1962). W tym samym czasie przez kilkalat był instruktorem jęz. polskiego w Pow.Ośrodku Doskonalenia Kadr Oświatowychi kierownikiem Pow. Ośrodka Metodyczne-go Jęz. Polskiego w Nowym Sączu. Był tak-że w l. 1945–1949 członkiem KomendyHufca Harcerzy w Nowym Sączu, a następ-nie zastępcą hufcowego i hufcowym tegożhufca. Należy dodać, że swoje pasje – zain-teresowania kulturą i folklorem góralskim– wprowadzał także do harcerstwa.

W 1950 r. obronił na Wydz. Filozoficz-nym UJ pracę doktorską na temat Gwarapodegrodzka wraz z próbą zaznaczenia po-łudniowo-zachodniej granicy gwar sądec-kich (wydaną w 1955) napisaną pod kie-runkiem prof. K. Nitscha. Od 1951 r. byłwspółpracownikiem Pracowni Atlasu GwarPolskich PAN, prowadząc badania tereno-we, kontrolę materiału atlasowego orazopracowując 27 map. Opracował montaż naRok Mickiewiczowski pt. Ja i Ojczyzna tojedno (1955) oraz widowisko sceniczneMoje za grobem zwycięstwo (1950, wydanew 1959). Współpracował z redakcją „Rocz-nika Sądeckiego” i był członkiem zespołuredakcyjnego audycji lokalnych w radio-węźle nowosądeckim. Należał do ZwiązkuTeatrów i Chórów Ludowych oraz współ-pracował z Teatrem Domu Kultury Kole-jarza w Nowym Sączu.

Po reaktywowaniu harcerstwa w 1956 r.wrócił do działalności w tej organizacji, peł-niąc w Komendzie Hufca Nowy Sącz Mia-

170

EUGENIUSZ PAWŁOWSKI

sto funkcje kierownika referatów: kształ-cenia kadr (kwiecień 1957 – październik1958), drużyn starszych (październik 1958– kwiecień 1959), harcerskiego (kwiecień– listopad 1959), a także funkcję hufcowe-go (listopad 1959 – kwiecień 1960), a następ-nie I zastępcy hufcowego ds. programowych(kwiecień – listopad 1960). Był też członkiemKomendy Hufca Ziemi Sądeckiej (od paź-dziernika 1961). Na początku lat sześćdzie-siątych, w okresie usztywnienia kursu poli-tycznego, został usunięty z funkcji.

Od lipca 1961 r. pracował jako półetato-wy adiunkt, a w lipcu 1962 r. otrzymał etatadiunkta przy Katedrze Jęz. Polskiego WSPw Krakowie. Współpracował także ze Ślą-skim Inst. Naukowym w pracach nad Ślą-skim Atlasem Językowym i brał udziałw pracach nad Ogólnosłowiańskim Atla-sem Lingwistycznym. W 1964 r. na Wydz.Filologicznym UJ odbyła się jego habilita-cja, a w 1965 r. ukazała się drukiem pracahabilitacyjna pt. Nazwy miejscowe Sądecczy-zny, t. 1. Ogólna charakterystyka nazewnic-twa miejscowego Sądecczyzny. W 1966 r. uzy-skał stopień naukowy docenta. W 1972 r.Rada Państwa nadała mu tytuł profesoranadzwyczajnego nauk humanistycznych,a z dniem 15 kwietnia tegoż roku zostałpowołany na stanowisko profesora WSPw Krakowie.

Głównym przedmiotem jego zaintereso-wań naukowych była dialektologia, późniejteż onomastyka, zajmował się również sty-listyką i poprawnością językową, natomiastw ostatnim okresie, pod wpływem brata Bo-gumiła, znanego botanika, nazewnictwembotanicznym. W zakresie onomastyki jegowybitnym osiągnięciem było wydanie 4-to-mowej monografii Nazwy miejscowe Są-decczyzny, opublikowanej w l. 1965–1984.Zainicjował pracę zespołową nad słowni-kiem polskich nazw roślin, gromadząc doniego materiał i zorganizował PracownięSłownika Nazw Roślin. Poza tym zajmowałsię popularyzacją nauki, publikując na tentemat wiele artykułów i działając czynniew Polskim Tow. Językoznawczym, a zwłasz-

cza w jego oddziale nowosądeckim, któregobył twórcą. Był także świetnym dydakty-kiem i wychowawcą, o czym świadczą rze-sze jego uczniów, a także rozprawy teore-tyczne z zakresu dydaktyki. Przez wiele latbył kuratorem Naukowego Koła Języko-znawców. Łącznie pozostawił po sobie po-nad 100 publikacji, głównie dotyczącychdialektologii, w tym 5 książek i ok. 60 ar-tykułów. Jako zamiłowany turysta należałprzez wiele lat do PTTK, posiadał upraw-nienia przewodnika beskidzkiego i byłczłonkiem Straży Ochrony Przyrody.

Zmarł 11 XI 1986 r. w Nowym Sączu.Został pochowany na tamtejszym cmenta-rzu komunalnym.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski, SrebrnymKrzyżem Zasługi (1938), Medalem KEN,Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP”, Złotą Od-znaką ZNP, Złotą Odznaką „Zasłużony dlaRozwoju Sądecczyzny”, Złotą Odznaką „ZaZasługi dla Woj. Nowosądeckiego”, ZłotąTarczą Herbową Nowego Sącza.

W 1925 r. zawarł związek małżeńskiz Kazimierą Janczy (1904–1991, nauczy-cielką, uczestniczką tajnego nauczania,harcmistrzynią). Miał córki: Marię Irenę(1926–2001, lekarkę, harcmistrzynię) i Zo-fię (ur. 1929, magistra filologii polskiej, za-mężną Madziar, harcmistrzynię).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s.168; Radwańska-Pa-ryska Z., Paryski W. H. Wielka encyklopedia ta-trzańska, Poronin 1995, s. 989; — BednarczukL. Profesor Eugeniusz Pawłowski (1902–1986),„Biuletyn Polskiego Tow. Językoznawczego”,z. 42, s. 5–7; Gaweł Pokłon tym, którzy tworzyli,s. 170; Kobylińska J. Profesor Eugeniusz Paw-łowski (13 XII 1902–12 XI 1986), „Poradnik ję-zykowy” 1988, z. 6, s. 403–406; Leonhard Ka-lendarium; Mońko-Chodkowska J., Spólnik A.,Wajda-Adamczykowa L. Profesor EugeniuszPawłowski (w osiemdziesiątą rocznicę urodzin),w: Dialektyka, onomastyka, stylistyka. Materiałyz sesji naukowej w 80-lecie urodzin prof. dra Eu-geniusza Pawłowskiego, red. M. Zarębina, Kr.

171

EUGENIUSZ PAWŁOWSKI — PIOTROWSKA ANNA

1984, s. 7–16; Rybski B., Wojtycza J., WojtyczaK. Materiały do historii Krakowskiej Chorą-gwi Harcerstwa w l. 1956–1959, Kr. 2000, s. 41––42, 86; Szczepaniec B. Harcerstwo sądeckiew służbie ojczyzny, „Rocznik Sądecki” 1973, t. 14,s. 545; Wojtycza J. Materiały do historii Kra-kowskiej Chorągwi Harcerstwa w l. 1959–1962,Kr. 2001, s. 52–54; Zaręba A. Profesor EugeniuszPawłowski (w osiemdziesięciolecie urodzin), „Po-radnik Językowy” 1985, z. 9–10, s. 549–554; —Kobylińska J. Wspomnienie o Eugeniuszu Paw-łowskim, „Tygodnik Powszechny” 1987, nr 4,s. 4; Lipiec J. Moje spotkanie z EugeniuszemPawłowskim, „Gazeta Nowosądecka” 1994, nr 8z 23 lutego; Tabkowski S. J. Nasz, mój nauczy-ciel, „Gazeta Krakowska” 1986, nr 268 z 17 li-stopada; — Pamięci prof. Eugeniusza Pawłow-skiego, „Dziennik Polski” 1986, nr 265 z 11 li-stopada; Pożegnanie Profesora, „Dunajec” 1986,nr 47 (316) z 23 listopada; — Arch. AkademiiPedagogicznej w Kr.: teczka pers. E. Pawłowskie-go; Arch. Kom. Hist. Chorągwi KrakowskiejZHP: rozkazy komendchorągwi z l. 1932–1960;— dok. w posiadaniu rodziny: Pawłowski E.Dawne czasy, dawni ludzie. Wspomnienia; — inf.córki Zofii.

Janusz Wojtycza

PIOTROWSKA Anna Maria (1907––1972), nauczycielka, harcmistrzyni, ko-mendantka Pogotowia Harcerek ChorągwiKieleckiej (1938–1940), kierowniczka Dzia-łu Służby Sanitarnej Komendy PogotowiaHarcerek (1941–1943), komendantka le-wobrzeżnej części Mazowieckiej ChorągwiHarcerek (1944–1945).

Urodziła się 16 VII 1907 r. w Warszawiew rodzinie Jana Dionizego (dyrektora fa-bryki) i Marii ze Szrejberów (działaczkioświatowej). Miała siostrę Zofię (1909––1994, zamężną Felkerową). W l. 1918––1926 była uczennicą Gimnazjum im. Kró-lowej Jadwigi, następnie studiowała fizykęna UW i w 1934 r. uzyskała magisterium.W 1924 r. wstąpiła do 14. WŻDH, była za-stępową, a w 1929 r. drużynową drużyny C

w istniejącym wówczas tzw. hufcu „Czter-nastek”. W 1927 r. uczestniczyła w kursieinstruktorskim Warszawskiej ChorągwiŻeńskiej nad jez. Muliczne. 8 V 1929 r.uzyskała stopień podharcmistrzyni, a 25 I1930 r. – harcmistrzyni. W 1928 r. uczest-niczyła w Zlocie Narodowym HarcerstwaŻeńskiego w Rybienku k. Wyszkowa (jakoadiutantka komendantki zlotu i sędzia gierpolowych), a w 1930 r. w Zlocie Starszyznyw Kiełpinach. W l. 1933–1935 była człon-kinią Komendy Warszawskiej ChorągwiHarcerek. W 1933 r. była zastępową naobozie harcmistrzyń na Buczu, a w 1934 r.prowadziła obóz drużynowych kończącychpróbę w Brennej k. Skoczowa. W 1934 r.przeszła do pracy w Wydz. KształceniaGłównej Kwatery Harcerek. W roku szkol-nym 1935/1936 była instruktorką w Szko-le Instruktorskiej Harcerstwa Żeńskiegona Buczu, a jednocześnie odbywała prak-tykę nauczycielską w Państw. Gimnazjumw Cieszynie. Po zdaniu egzaminu pedago-gicznego uzyskała prawo nauczania w szkolei w r. 1936/1937 uczyła fizyki w GimnazjumLeonii Rudzkiej w Warszawie. W l. 1937––1940 była kierowniczką Harcerskiego Za-kładu Leczniczo-Wychowawczego w Rabsz-tynie (woj. kieleckie); zakład ten stanowiłzaplecze kształcenia instruktorek specjal-ności samarytańskiej; w l. 1937–1939 od-było się tam sześć instruktorskich kursówsanitarnych. Taki kurs, z praktyką w szpi-talu, zaliczyła również Piotrowska. Jedno-cześnie w l. 1938–1940 pełniła funkcję ko-mendantki Pogotowia Chorągwi Kieleckiej.

Po likwidacji zakładu w Rabsztyniewróciła do Warszawy i została referentkąsanitarną Komendy Pogotowia Harcerek(1941–1942), a następnie (po włączeniuharcerskiego sanitariatu do WSK) – refe-rentką sanitarną Chorągwi Mazowieckiej(1942–1944). Jej praca polegała na orga-nizowaniu i kontrolowaniu kursów sani-tarnych na terenie Generalnego Guberna-torstwa. Pracowała też w tajnym nauczaniu(w Gimnazjum i Liceum im. M. Curie-Skło-dowskiej). W dniu wybuchu Powstania

172

PIOTROWSKA ANNA — POLAK TADEUSZ

Warszawskiego 1 VIII 1944 r. została ran-na i dopiero po miesiącu mogła włączyć siędo organizowanej przez instruktorki opie-ki nad osieroconymi i zagubionymi dziećmi.Po wyjściu z Warszawy objęła funkcję ko-mendantki lewobrzeżnej części ChorągwiMazowieckiej. W Pruszkowie organizowałanauczanie fizyki w kompletach uniwersytec-kich.

Po wojnie nie podjęła pracy instruktor-skiej w ZHP, związana była z grupą niejaw-nie działających instruktorek – „Wędrow-niczek po Zachodnim Stoku”. W 1947 r.aresztowano ją na trzy miesiące.

Brała czynny udział w działalności ze-społu instruktorek, które zbierały relacjei materiały o pracy harcerek w latach oku-pacji, a zwłaszcza w pracach przy redago-waniu książki Harcerki 1939–1945 (I wyd.W. 1973). W l. 1945–1962 pracowała jakonauczycielka fizyki: w l. 1945–1949 w war-szawskim Gimnazjum im. M. Curie-Skło-dowskiej, w l. 1950–1952 w Gimnazjum im.H. Sienkiewicza i w l. 1953–1962 w Gim-nazjum im. T. Kościuszki w Pruszkowie.W 1948 r. równolegle podjęła pracę w Inst.Chemii Ogólnej (później Inst. Chemii Prze-mysłowej) w Warszawie w pracowni ultra-dźwięków. Była autorką i współautorką kil-ku prac z tej dziedziny. Współpracowała teżz Centralnym Ośrodkiem DoskonaleniaKadr Oświatowych, kształcąc nauczycielifizyki, zwłaszcza w zakresie stosowaniapokazów i doświadczeń na poziomie na-uczania szkolnego. Zamieściła równieżkilka artykułów metodycznych w „Fizycew Szkole”. Była członkiem Polskiego Tow.Fizycznego.

Zmarła nagle w Warszawie 25 XI 1972 r.Została pochowana na Powązkach.

Rodziny nie założyła.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 62; Węglarzówna E.Piotrowska Anna Maria, w: PSB, t. 26, z. 3, Wr.––Kr. 1981, s. 454–456; — Harcerki 1939–1945;Stipal S. Mgr Anna Piotrowska 1907–1972, „Fi-zyka w Szkole” 1973, nr 4, s. 60–61; Zawadzka

Dzieje harcerstwa; taż Harcerstwo żeńskie; —Wiśniewska M. Anna Piotrowska. Wspomnie-nia w 25. rocznicę śmierci, „Gazeta Wyborcza”1997, nr 278 z 29–30 listopada, dodatek „Sto-łeczna”; — Arch. MH: teczka pers. A. Piotrow-skiej; — inf. z nagrobka na cmentarzu Powąz-kowskim a/2/23–24.

Julia Tazbir

POLAK Tadeusz Czesław (1927–2001),profesor doktor habilitowany, inżynier bu-downictwa, harcmistrz, hufcowy HufcaGdańsk Śródmieście (1957–1958), prze-wodniczący Rady Muzeum Harcerstwa(2001).

Urodził się 1 XII 1927 r. we wsi Łopusz-no na Ziemi Nowogródzkiej w rodzinie Waw-rzyńca (1900–1974, uczestnika wojny pol-sko-bolszewickiej, komendanta posterunkupolicyjnego, wywiezionego w 1939 r. naSyberię, żołnierza Armii Andersa, uczest-nika bitwy o Monte Cassino) i Zofii z Sie-dleckich (1904–1986). Miał starszego bra-ta Edmunda (ur. 1924, żołnierza AK i WP).Służbę harcerską rozpoczął w 1938 r., wstę-pując do Drużyny im. Stefana Czarnieckie-go w Zabrzeziu k. Nowogródka. Jako 17-let-ni żołnierz AK uczestniczył w wyzwalaniuGrodna. Później wyruszył konno na pomocWarszawie. Kontuzjowany w PowstaniuWarszawskim – leczył się w Puszczy Kam-pinoskiej. Następnie dotarł do oddziałówAK w Górach Świętokrzyskich (oddziały„Szarego”, „Jędrusia”, „Zawiszy”).

W maju 1945 r. przyjechał do Gdańska.Sprowadził tutaj matkę i podjął pracę w bu-downictwie. Powrócił do harcerstwa, zakła-dając drużynę w szkole podstawowej weWrzeszczu. Był członkiem Komendy Re-jonu Harcerzy, a później Komendy HufcaHarcerzy Gdańsk Wrzeszcz. Średnie wy-kształcenie uzupełnił w III Liceum Ogól-nokształcącym we Wrzeszczu, tu założyłkolejną drużynę, składającą się głównie z by-łych partyzantów i żołnierzy (wyrosło z niejpóźniej wielu wybitnych żeglarzy, naukow-

173

POLAK TADEUSZ

ców i polityków). Ukończył kurs drużyno-wych. W swoich Wspomnieniach z odbu-dowy Gdańska (G. 1997) napisał, że miałtrzy fascynacje, którym poświęcał się całko-wicie: walkę o Polskę, harcerstwo i ochronędóbr kultury. Po maturze w 1946 r. wstąpiłdo Gdańskich Technicznych ZakładówNaukowych, gdzie uzyskał tytuł technikabudownictwa. Tu założył kolejną drużynę –27. Gdańską Drużynę Harcerzy im. Krzysz-tofa Arciszewskiego, której był drużyno-wym. Zdobył stopnie drużynowego po pró-bie i harcerza Rzeczypospolitej. W 1949 r.rozpoczął studia na Wydz. Budownictwa Lą-dowego Politechniki Gdańskiej. Po prze-kształceniu w 1949 r. ZHP w OH ZMP, niemogąc pogodzić się z tą decyzją, założyłtajną organizację harcerską „Szczerb”,której jednostki działały w Gdańsku, Byd-goszczy oraz Lublinie. Członkowie organi-zacji kupili powielacz i drukowali ulotki orazharcerskie gazetki metodyczne. Rozsyłalije do szkół i organizowali tradycyjne zbiórkiharcerskie. W grudniu 1953 r. Polak wrazz kilkoma harcerzami został aresztowanyi skazany, przy zastosowaniu amnestii, na2 lata i 8 miesięcy więzienia. Więzieniew Sztumie opuścił w 1955 r.

Zdobył dyplom inżyniera na Polit. Gdań-skiej, lecz jako „wróg PRL” miał kłopoty zeznalezieniem pracy. Krótko był zatrudnio-ny w Przedsiębiorstwie Remontowo-Bu-dowlanym. Włączył się w odbudowę gdań-skiego harcerstwa. W grudniu 1956 r. byłdelegatem na Zjazd Działaczy Harcerskichw Łodzi. W l. 1957–1958 w stopniu pod-harcmistrza pełnił funkcję hufcowego Huf-ca Gdańsk Śródmieście. 1 I 1961 r. otrzymałstopień harcmistrza. Już wtedy intereso-wał się zabytkami i znalazł odpowiedniezatrudnienie w Oddziale Gdańskim Pra-cowni Konserwacji Zabytków (PKZ). Kie-rował rewitalizacją i odbudową po znisz-czeniach wojennych takich zabytków, jakŻuraw, Wielki Młyn, kościół św. Katarzy-ny. Zbudował przy ul. Długiej największew mieście kino „Leningrad”. W krótkimczasie doceniono jego umiejętności facho-

we i organizacyjne. Został dyrektorem Od-działu PKZ w Gdańsku.

Jako dyrektor przedsiębiorstwa pamię-tał o przyjaciołach-harcerzach i zatrudniałich w kierowanej przez siebie firmie (m.in.na stanowisku zastępcy dyrektora Oddzia-łu PKZ hm. Józefa Grzesiaka, odwołanegow 1958 r. komendanta Gdańskiej Chorą-gwi Harcerstwa, hm. Antoniego Wasilew-skiego, „trzynastaka” z Wilna, hm. Stani-sława Sobieniaka, byłego komendantaHufca Gdańsk Wrzeszcz, który pracował nastanowisku dyrektora administracyjnego,hm. Bronisława Szafrańskiego, członka„Szczerbu” i byłego kwatermistrza Chorą-gwi Gdańskiej, pracującego w administra-cji oraz wielu innych harcerzy inżynierówi ekonomistów). Miał dar wyszukiwania do-brych pracowników, doskonałych rzemieśl-ników, mistrzów w zawodach budowlanychi konserwatorskich. Umiał motywować ichdo solidnej pracy. Zainicjował wielkie pracekonserwatorskie na zamkach w Malbor-ku i Słupsku oraz na Wzgórzu Katedral-nym we Fromborku. Jako dyrektor Od-działu Gdańskiego PKZ był inicjatorembudowy w Gdańsku Domu Harcerza. Prze-konał do tego dzieła swoich architektów,którzy prace projektowe wykonali bezpłat-nie. Wybrał dla Domu Harcerza doskonałąlokalizację (na ruinach XIV-wiecznychmurów obronnych). Pod jego kierownic-twem zaprojektowano całą siedzibę orazwybudowano bardzo funkcjonalny obiekt.

W 1965 r. awansował na stanowisko dy-rektora naczelnego Przedsiębiorstwa PKZw Warszawie. Obowiązki zawodowe i peł-ne zaangażowanie w ratowanie dóbr kultu-ry i zabytków zajmowały go całkowicie, dla-tego w stolicy nie podjął już pracy w ZHP.W krótkim czasie znacząco rozwinął przed-siębiorstwo, które zdolne było przyjmowaći wykonywać prace konserwatorskie w wie-lu krajach na świecie. Przywiązywał wielkąwagę do ciągłego podnoszenia kwalifikacjizawodowych. Był inicjatorem utworzeniatrzech studiów podyplomowych dla swoichpracowników: architektów, inżynierów bu-

174

POLAK TADEUSZ

downictwa, konserwatorów dzieł sztukioraz archeologów. W stolicy kierował m.in.odbudową Zamku Królewskiego.

W Warszawie poznał światowej sławypolskiego archeologa prof. Kazimierza Mi-chałowskiego, który zainspirował go dopodjęcia przez PKZ prac konserwatorskichw świątyni Hatszepsut w Egipcie. Na proś-bę UNESCO pod kierownictwem Polakarozpoczęto prace konserwatorskie SrebrnejPagody w Kambodży, a specjaliści z Kambo-dży podjęli praktyki i szkolenia w Polsce,w PKZ i na UMK w Toruniu. W następ-nych latach pod kierunkiem Polaka powo-łano 14 misji archeologiczno-konserwator-skich, m.in. na Półwyspie Indochińskim,Karaibach i w Afryce Północnej, a załogaprzedsiębiorstwa PKZ rozrosła się do pra-wie 12 tys. pracowników.

W 1973 r. Polak musiał opuścić na trzylata swoją firmę, w tym czasie pracowałw Warszawie w przedsiębiorstwie budow-lanym „Stolica”. Podjął również działalnośćnaukową i w 1976 r. obronił w Inst. Zabyt-koznawstwa i Konserwatorstwa UMKw Toruniu pracę doktorską pt. Wykonaw-stwo budowlano-konserwatorskie w działal-ności służb ochrony dóbr kultury w Polsce,napisaną pod kierunkiem prof. WojciechaKalinowskiego. Po uzyskaniu stopnia dok-tora powrócił na stanowisko naczelnego dy-rektora PKZ z zadaniem dokończenia od-budowy Zamku Królewskiego w Warszawie.Kierowanie pracami konserwatorskimipoza granicami kraju, szczególnie w Egip-cie i Kambodży, przyniosło mu uznanieoraz szacunek w świecie. Począwszy odpołowy lat siedemdziesiątych XX w. przezprawie dwadzieścia lat spędzał urlopy w Ma-cedonii, nadzorując prace misji archeolo-gicznej w ruinach średniowiecznej twier-dzy Markove Kuli w Prilepie.

W 1987 r. na podstawie pracy pt. Śre-dniowieczne techniki budowlane w Mace-donii w świetle badań warowni MarkoveKuli w Prilepie uzyskał na Wydz. Architek-tury Polit. Wrocławskiej tytuł doktora ha-bilitowanego.

Od 1988 r. pełnił funkcję prezesa Zarzą-du Fundacji Kultury Polskiej, która prowa-dziła konserwację wielu polskich zabytkówna Litwie, Ukrainie i Białorusi (zabytko-wych nagrobków wybitnych Polaków nacmentarzu Łyczakowskim we Lwowie i nawileńskiej Rossie, mauzoleum rodzinnegoFredrów w Rudkach k. Lwowa).

W 1990 r. został profesorem i kierowni-kiem Katedry Architektury i Ochrony Bu-dowli Zabytkowych na Wydz. BudownictwaLądowego Polit. Świętokrzyskiej w Kiel-cach. Tytuł profesora zwyczajnego otrzy-mał w 1996 r.

Po zmianach ustrojowych, w 1992 r.przedstawił propozycję restrukturyzacjiPKZ, która nie została przyjęta przez Min.Kultury. W 1994 r. powierzono mu stanowi-sko Pełnomocnika Rządu ds. Polskiego Dzie-dzictwa Kulturalnego za Granicą. Utworzyłwówczas wydawnictwo „Polskie Dziedzic-two Kulturalne”, w którym opublikowanodokumentację strat bibliotek polskichw l. 1939–1945, co dało podstawy do rozmówz naszymi sąsiadami w sprawie zwrotu utra-conych dzieł. Równocześnie do 1997 r. peł-nił funkcję podsekretarza stanu w Min.Kultury i Sztuki.

Zawsze interesował się losami harcer-stwa. We wspomnieniach pisał: harcerzemnigdy być nie przestałem. Mimo wielu obo-wiązków służbowych nie odmawiał udzia-łu w ważnych harcerskich uroczystościachi rocznicach.

Opublikował ponad 100 prac, m.in. Re-strukturyzacja Zamku Królewskiego w War-szawie (2001), Zamki na kresach (1997),Wspomnienia z odbudowy Gdańska (1997).Napisał także razem z Józefem Fajkowskimksiążkę poświęconą działalności tajnych or-ganizacji harcerskich pt. Z dziejów konspi-racyjnego harcerstwa polskiego w l. 1944––1956 (W. 1993). Był członkiem wielu radnaukowych oraz międzynarodowych orga-nizacji konserwatorskich.

Należał do inicjatorów utworzenia Mu-zeum Harcerstwa w Warszawie. NaczelnikZHP powołał go w 2001 r. na funkcję

175

POLAK TADEUSZ — PYTLIŃSKA BOGDANA

przewodniczącego Rady Muzeum. Zmarłzaledwie kilka miesięcy po tej nominacji,25 XI 2001 r. Został pochowany na Cmenta-rzu Ewangelicko-Reformowanym w Warsza-wie.

Niewielki plac przed Domem Harcerzaw Gdańsku, pomiędzy ul. Ogarną i ul. ZaMurami, przy którym mieszkał w młodo-ści, nosi imię Tadeusza Polaka.

Został odznaczony m.in. Krzyżem Ko-mandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodze-nia Polski (1999), Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski, Krzyżem „ZaZasługi dla ZHP” z „Rozetą-Mieczami”(1996), Krzyżem Więźnia Politycznego(1997). Otrzymał dyplom uznania za zasłu-gi dla Światowego Związku Żołnierzy AK(1998) oraz wyróżnienie Europa-Preise fűrDenkmalpflege (1990).

W 1952 r. zawarł związek małżeńskiz Krystyną Kmiecik (ur. 1929, nauczycielkąhistorii). Miał trzy córki: Annę (ur. 1953,magistra ekonometrii, zamężną Wieczo-rek), Beatę (ur. 1956, konserwatora dziełsztuki, zamężną Polak-Pela) i Katarzynę(ur. 1960, lekarza, zamężną Maciejewską).

— Krzyżanowski L. Tadeusz Polak 1927–2001,„Wiadomości Konserwatorskie” 2001, nr 9–10;Rusinek B., Szczurek Z. Dzieje drugiej konspi-racji niepodległościowej na Pomorzu Gdańskimw l. 1945–1956, G. 1999; — Wspomnienia z od-budowy Głównego Miasta, oprac. I. Trojanow-ska, G. 1997; — dok. w posiadaniu autora: Po-lak T., życiorys, 14 V 2001 r. — inf. córek: AnnyWieczorek i Beaty Polak-Pela oraz Adama Lan-gera.

Bogdan Radys

PYTLIŃSKA z Jakeschów Bogdana Ju-lia – używała imienia Danusia (1910–1990),nauczycielka, harcmistrzyni, hufcowa żeń-skiego hufca zuchów w Krakowie (1932––1934, 1945), instruktorka Referatu Zu-chów Komendy Krakowskiej ChorągwiHarcerek (1945–1948).

Urodziła się 6 VII 1910 r. w Krakowie jakocórka Eugeniusza (1868–1940, urzędnikaTow. Wzajemnych Ubezpieczeń, kapitanaWP, oficera łącznikowego w III powstaniuśląskim, odznaczonego Śląską Wstęgą Wa-leczności i Zasługi) i Heleny z Chwalibogow-skich (1888–1967). Miała brata Jerzego(1912–2001, lekarza). Świadectwo dojrza-łości uzyskała w 1929 r. w Państw. Gimna-zjum Żeńskim im. Królowej Wandy w Kra-kowie. W 1927 r. wstąpiła do VIII ŻeńskiejDrużyny Harcerskiej im. Klaudyny Potoc-kiej. Przyrzeczenie złożyła 28 VII 1928 r.Uczestniczyła w obozach harcerskich orazw Jubileuszowym Zlocie Harcerstwa Pol-skiego w Spale (1935). W 1930 r. rozpoczę-ła dwuletnie studia w Państw. Pedagogiumw Krakowie, ze specjalizacją geografia i bio-logia, zakończone egzaminem dyplomo-wym na nauczyciela szkół powszechnychw 1932 r. We wrześniu tegoż roku podjęłapracę jako nauczycielka kontraktowa w kra-kowskich szkołach (kolejno w szkołach po-wszechnych nr 35, 42, następnie 1 i 9,w tej ostatniej na etacie dopiero od wrze-śnia 1937). Od sierpnia 1933 r. przez rok byłazatrudniona na prywatnych kursach do-kształcających zorganizowanych przez Kra-kowski Oddział ZNP, do którego należała od1932 r. do końca życia.

Predyspozycje do pracy z małymi dzieć-mi skierowały jej zainteresowania na ruchzuchowy. W kursie dla kierowniczek pracyzuchowej wzięła udział już w 1929 r. Uczest-niczyła też w kursach dla drużynowych zu-chów: w Kościelisku (1931 i 1933), w Sro-mowcach Wyżnych (1931/1932), w Brennej(1932), w obozie drużynowych hufców kra-kowskich w Robowie k. Nowego Targu(1934) i w obozie wędrownym instrukto-rek zuchowych po Szwajcarii Kaszubskiej(1935).

Jeszcze przed wakacjami 1930 r. rozpo-częła pracę z dziećmi i w październikutegoż roku zorganizowała I KrakowskąGromadę Zuchową Podwórzową, którejbyła drużynową do września 1931 r. W li-stopadzie 1931 r. została mianowana in-

176

PYTLIŃSKA BOGDANA

struktorką objazdową gromad zuchowychw Krakowskiej Chorągwi Harcerek, zaś wewrześniu 1932 r. komendantką żeńskiegohufca zuchów. W 1934 r. zwolniona z tejfunkcji – podjęła pracę w Ref. ZuchowymKrakowskiej Chorągwi Harcerek. Od listo-pada 1932 r. prowadziła, wspólnie z MariąMałecką, IX Gromadę Zuchową „DuszkówOrzeszków” przy Szkole Powszechnej nr 1im. św. Scholastyki. Stopień podharcmi-strzyni otrzymała 20 IV 1934 r. We wrze-śniu 1934 r. objęła jako drużynowa VI Gro-madę „Grzybowych Ludków” przy SzkolePowszechnej nr 9. Prowadziła kursy dladrużynowych zuchów w Krakowie i w te-renie. Całym sercem angażowała się, wów-czas i przez kilka lat po wojnie, w wypraco-wanie jak najlepszych metod pracy drużynzuchowych, tj. kształtowania poprzez zaba-wę odpowiednich nawyków i postawy spo-łecznej. Publikowała również drobne formyliterackie o tematyce zuchowej (m.in. w:Opowiadania zuchowe, zebr. i oprac. J. Zwo-lakowska, W.–Wilno–Lub. 1939 i pod tą samąred. Piosenki i tańce zuchów, W. 1936), a wie-le lat później w „Zuchmistrzyni” Biulety-nie Metodycznym Małopolskiej ChorągwiHarcerek (1990, nr 4 i 6).

W 1936 r. złożyła nauczycielski egzaminpraktyczny i rozpoczęła studia na Wydz.Filozoficznym UJ, obierając jako przedmiotgłówny pedagogikę. W marcu 1940 r. nie-mieckie władze okupacyjne zwolniły jąz pracy w szkole (jako żonę zatrudnionegonauczyciela). W marcu 1943 r. została wy-siedlona z rodziną do Przegorzał pod Kra-ków, gdzie przebywała do marca 1945 r.;jej mąż był kierownikiem miejscowej szko-ły, w której nieformalnie, z powodu brakunauczycieli, pomagała w nauczaniu dzieci.Oboje pracowali też w tzw. niezorganizowa-nym tajnym nauczaniu. W lipcu 1943 r. prze-żyli pacyfikację tych okolic; mąż był zakład-nikiem przez cały okres zamieszkiwaniaw Przegorzałach.

W lutym 1945 r. Pytlińska powróciła dopracy w Szkole Powszechnej nr 9 w Krako-wie i podjęła przerwane studia na UJ, uzy-

skując w 1947 r. absolutorium. W 1948 r. nawłasną prośbę przeniesiono ją do SzkołyĆwiczeń przy VIII Gimnazjum i Liceumw Krakowie, skąd po roku została przenie-siona do Szkoły Powszechnej nr 8 (później –Szkoła Ćwiczeń przy Państw. Liceum Pe-dagogicznym nr 1), a w 1950 r. do SzkołyĆwiczeń nr 12 przy Państw. Liceum Peda-gogicznym nr 2. W l. 1957–1971, czyli doprzejścia na emeryturę zatrudniona byłana etacie nauczycielskim w Szkole Podsta-wowej nr 15 w Krakowie.

Do pracy w ZHP powróciła wkrótce pozakończeniu wojny. Od początku grudnia1945 r. pracowała w Ref. Zuchowym Kra-kowskiej Chorągwi Harcerek, gdzie szko-liła kadry instruktorek zuchowych. Zorga-nizowała na nowo hufiec miejski gromadzuchowych. Prowadziła wraz z innymi in-struktorkami szkolenie dla drużynowychzuchów: w Luborzycy k. Krakowa (lato1945), Kościelisku (lato 1946, wiosna 1947),Soli k. Zwardonia (lato 1948). 1 II 1946 r.otrzymała stopień harcmistrzyni. W tymczasie objęła drużynę drużynowych zuchóww Krakowie. W 1948 r. zakończyła czynnądziałalność w ZHP.

Po reaktywowaniu ZHP od 1957 r. aż doprzejścia na emeryturę pomagała w pracachdrużyn zuchowych, była opiekunką drużyn,m.in. w roku szkolnym 1968/1969 – 38. Dru-żyny Harcerek im. J. Dylikówny „DzieciSłońca” i 36. Drużyny Zuchów „Zwierzy-nieckie Skrzaty” przy Szkole Podstawowejnr 15 w Krakowie. Należała do niezależnejdrużyny dawnych instruktorek „Kuźnia”.Jak często podkreślała, lata spędzone w har-cerstwie uważała za najszczęśliwsze. Har-cerstwo wyznaczało jej styl życia. Przez całeżycie angażowała się też w szkolną pracę dy-daktyczną, wychowawczą i społeczną. Pro-wadziła kółka zainteresowań: recytator-skie, historyczno-krajoznawcze, biologiczne,organizowała konkursy szkolne. W SzkolePodstawowej nr 15 z sukcesem prowadziłachór. Przewodniczyła tu także SzkolnejKomisji Wychowawczej, współpracowałaz Kuratorium Oświaty oraz z inspektorem

177

PYTLIŃSKA BOGDANA — REMI ZENON

ds. młodzieży trudnej. Po przejściu na eme-ryturę przez dłuższy czas utrzymywała kon-takty z młodzieżą szkolną i harcerską.

Zmarła 19 X 1990 w Krakowie, spoczy-wa na cmentarzu Rakowickim.

Została odznaczona Krzyżem Kawaler-skim Orderu Odrodzenia Polski (1987).Otrzymała Honorową Odznakę Ruchu Przy-jaciół Harcerstwa.

W 1937 r. zawarła związek małżeńskiz Bogdanem Pytlińskim (1907–1963, na-uczycielem szkół powszechnych i średnich,w l. 1954–1963 wicedyrektorem Państw.Liceum Muzycznego w Krakowie). Miałatrzy córki: Annę (ur. 1940, etnografa, za-mężną Spiss), Marię Bożenę (ur. 1943,pedagoga, muzyka, zamężną Otfinowską),Teresę (1951–2004, organistkę, nauczyciel-kę gry na fortepianie, zamężną Stępień).Anna i Bożena należały w okresie szkolnymdo harcerstwa.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 65; — Gaweł Pokłontym, którzy tworzyli [braki]; Leonhard Kalenda-rium; Mileska Materiały do historii; Pytlińska--Spiss A. Bogdana z Jakeschów Pytlińska (1910––1990) nauczycielka Szkoły Podstawowej nr 15,„Tygodnik Salwatorski” 2005, nr 48 z 27 paź-dziernika; — dok. osobiste i wspomnienia B. Py-tlińskiej w posiadaniu autorki.

Anna Pytlińska-Spiss

RREMI Zenon Maria, pseud. Bystre Oko

(1905–1967), architekt, podharcmistrz,hufcowy Hufca Harcerzy w Nowym Sączu(1945–1949).

Urodził się 9 IX 1905 r. w Nowym Sączuw rodzinie Zenona Adama (1873–1924,architekta, budowniczego miejskiego w No-

wym Sączu) i Marii z Saczków. Miał sio-strę Aurelię (1908–1989, nauczycielkę Szko-ły Handlowej w Nowym Sączu, zamężnąKeller). W l. 1911–1922 uczęszczał do szko-ły powszechnej i Gimnazjum im. Jana Dłu-gosza w Nowym Sączu. W marcu 1918 r.wstąpił do I Męskiej Drużyny Skautowejim. Stefana Czarnieckiego. W listopadzie1919 r. złożył przyrzeczenie harcerskie.W 1920 r. przez kilka tygodni służył w za-stępie wartowniczym Harcerskiego Od-działu Obrony Państwa. W lipcu 1921 r.brał udział w Zlocie Harcerstwa Lwowskie-go, zorganizowanym z okazji 10-lecia har-cerstwa we Lwowie, a w sierpniu tegożroku w kursie instruktorskim KrakowskiejChorągwi Męskiej. W roku następnym byłkomendantem kolonii harcerskiej w Wil-czych Dołach k. Piwnicznej. W listopadzie1922 r. został drużynowym. W 1923 r.podjął studia na Wydz. Drogowym Polit.Lwow., które kontynuował w l. 1924–1930tamże na Wydz. Architektury. W 1924 r. brałudział w I Zlocie Narodowym Harcerzyw Warszawie. Uczestniczył czynnie w bu-dowie Stanicy Harcerskiej w Kosarzyskachk. Piwnicznej, którą zaprojektował jego oj-ciec. Od 1926 r. był członkiem Akademic-kiej Drużyny Harcerskiej im. AndrzejaMałkowskiego we Lwowie, od grudnia1927 r. drużynowym II Akademickiej Dru-żyny Harcerskiej im. Jerzego Grodyńskie-go we Lwowie, a w l. 1929–1930 należał doHarcerskiej Drużyny Studentów Politech-niki we Lwowie. W 1930 r. był przybocznymhufcowego Hufca Harcerzy w Nowym Są-czu phm. Stanisława Wąsowicza. W 1931 r.brał udział w Zlocie Skautów Słowiańskichw Pradze. W l. 1931–1932 odbył służbęwojskową w Szkole Podchorążych Rezer-wy Piechoty w Rawie Ruskiej oraz w 53. ppw Stryju. W czasie jej odbywania organizo-wał komitety pomocy i tanie kuchnie wy-dające obiady dla ubogich. Po odbyciu służ-by otrzymał stopień podporucznika. Popowrocie ze służby wojskowej przystąpił dokonkursu na projekt i budowę Szkoły Han-dlowej w Nowym Sączu. Konkurs ten wy-

178

REMI ZENON

grał i otrzymał nadzór nad budową tegoobiektu. W 1934 r. podjął pracę w Zarzą-dzie m. Nowego Sącza jako architekt miej-ski. Równocześnie powrócił do pracy har-cerskiej. 16 XII 1932 r. otrzymał stopieńpodharcmistrza. W 1934 r. organizowałpomoc harcerzy nowosądeckich dla do-tkniętej powodzią ludności zamieszkują-cej dolinę Wisły. Brał udział w Jubileuszo-wym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spalew 1935 r.

27 VIII 1939 r. został zmobilizowany doBatalionu Obrony Narodowej Ziemi Sądec-kiej. Następnego dnia w składzie kompaniisądeckiej wyruszył na Krzyżówkę k. Kryni-cy, gdzie kompania sądecka połączyła sięz kompaniami grybowską i krynicką, a na-stępnie wycofując się, obsadziła wzgórzapanujące nad drogą z Krynicy do Florynkii Grybowa. Tam doszło do starcia z wojska-mi niemieckimi nadchodzącymi od stronySłowacji. W trakcie tych walk 7 wrześniaRemi został pod Wawrzką ciężko ranny.Żołnierze wynieśli go z pola walki i prze-transportowali na drzwiach od kościoła weFlorynce do Grybowa. Przebywał w szpita-lach w Jaśle, następnie został ewakuowanydo Przemyśla i Lwowa, gdzie wraz z innymirannymi dostał się do niewoli niemieckiej.Został przewieziony do stalagu XI A Zie-genhein. Potem przebywał w oflagu IX C Ro-tenburg, oflagu XI A w Brunszwiku i oflaguII C w Woldenbergu. W czasie pobytu w obo-zie uczestniczył w organizowanej tam przezśrodowiska architektów i harcerzy działal-ności oświatowej i kulturalnej, obejmującejstudia dokształcające, spotkania twórcze,wystawy, ogniska, pracę poczty obozowej,w tym także harcerskiej. W tym czasienapisał pracę Budownictwo kościołów drew-nianych na Podhalu i Podkarpaciu orazprzetłumaczył artykuł J. Grebera Urbanizm,które to prace zostały zdeponowane w Biu-rze Międzyn. Czerwonego Krzyża w Gene-wie. 1 II 1945 r. odzyskał wolność. W marcu1945 r. wrócił do Nowego Sącza i swojej po-przedniej pracy na stanowisku architektamiejskiego, a od listopada tegoż roku do

1961 r. był architektem powiat. w Staro-stwie w Nowym Sączu. Zorganizowałpierwszą w Nowym Sączu pracownię pro-jektową „Miastoprojekt”. Był cenionymprojektantem i autorem wielu prac wyko-nanych społecznie na rzecz miasta. Rów-nocześnie w kwietniu 1945 r. objął funkcjękomendanta Hufca Harcerzy w Nowym Są-czu. Na wiosnę 1946 r. w okresie kampa-nii przed referendum został aresztowanyna okres pięciu dni, a w jego domu prze-prowadzono rewizję. W związku z nastę-pującymi niekorzystnymi zmianami w har-cerstwie składał dwukrotnie (w styczniu1947 i listopadzie 1948) prośbę o zwolnie-nie z funkcji hufcowego, co zostało uwzględ-nione w lutym 1949 r. Ostatecznie Naczel-nictwo ZHP w czerwcu 1949 r. usunęło goz ZHP wraz z grupą „niepokornych” in-struktorów z równoczesnym pozbawieniemstopnia instruktorskiego.

W 1955 r. został powołany w skład spo-łecznego aktywu gospodarczego, któryprzerodził się później w tzw. eksperymentsądecki. W lipcu 1961 r. został naczelnyminżynierem – zastępcą dyrektora ds. tech-nicznych Okręgowej Dyrekcji InwestycjiMiejskich w Nowym Sączu. Od październi-ka 1967 r. pracował jako pracownik technicz-ny w Spółdzielni Usługowo-WytwórczejKółek Rolniczych „Solidarność” w StarymSączu. Od 1935 r. należał do Stowarzysze-nia Architektów RP. Był założycielem no-wosądeckiego koła, a następnie pierwszymprezesem oddziału tej organizacji w NowymSączu. Należał do Polskiego Tow. Historycz-nego i Związku Inwalidów Wojennych. Dokońca życia pozostawał w kontakcie z har-cerstwem.

Zmarł 26 XI 1967 r. i został pochowanyw grobowcu rodzinnym na cmentarzu ko-munalnym w Nowym Sączu.

Został odznaczony Krzyżem Kawaler-skim Orderu Odrodzenia Polski (1959),Srebrnym Krzyżem Zasługi (1938), Meda-lem Zwycięstwa i Wolności (1947), Meda-lem „Za Udział w Wojnie Obronnej 1939”(1986), Srebrnym Krzyżem Harcerskiego

179

REMI ZENON — ROSSMAN JAN

Odznaczenia Honorowego „Za Zasługę”(1948), Odznaką XXV-lecia ZHP (1936).

W 1945 r. zawarł związek małżeńskiz Ludmiłą Marią Kosturkiewicz (ur. 1922,nauczycielką, harcmistrzynią). Miał sy-nów: Zenona Andrzeja (ur. 1946, architek-ta, zam. w Zakopanem), Jacka Walentego(ur. 1948, doktora leśnika, zam. w Pozna-niu) oraz córkę Annę Władysławę (ur. 1951,architekta, zamężną Remi-Krawczyk, zam.w Kielcach).

— Encyklopedia Sądecka, Nowy Sącz 2000, s. 321;— Dzieje m. Nowego Sącza, t. 3, Kr. 1996, s. 121,188, 248, 250, 251, 254, 257, 266, 773, 900, 917;Gaweł Harcerska sztafeta, cz. 3, s. 28; tenże Po-kłon tym, którzy tworzyli, s. 182; Goetel Z.Podhalańska Brygada Obrony Narodowej,„Rocznik Sądecki” 1972, t. 13, s. 166; LeonhardKalendarium; Styczyńska J., Kroh A. Sądeckirodowód Władysława Hasiora, Nowy Sącz2001, s. 9, 91; Szczepaniec B. Harcerstwo są-deckie w służbie ojczyzny, „Rocznik Sądecki”1973, t. 14, s. 555; — Dyjeciński J. Kalosze i ostro-gi, W. 1983, s. 154; — Apel podhalański, „Ga-zeta Krakowska” 2001 z 1–2 grudnia, dodatek„Gazeta Nowosądecka”, s. VI; Budowa SzkołyHandlowej, „Głos Podhala” 1934 z 10 czerwca;— dok. osobiste Z. Remi w posiadaniu autorki.

Ludmiła Remi

ROSSMAN Jan, pseud. Kuna, Wacek,Lewiński (1916–2003), doktor nauk tech-nicznych, inżynier budownictwa, harc-mistrz, członek Głównej Kwatery Harce-rzy (1938–1939, 1942–1944), kierownikWydz. Kształcenia Starszyzny (1942–1944),kierownik Wydz. Wydawnictw (1943–1944)i wizytator Głównej Kwatery Szarych Sze-regów (1943–1944), komendant Warszaw-skiej Chorągwi Szarych Szeregów (1944).

Urodził się 6 XII 1916 r. w Warszawie jakojedyne dziecko w rodzinie Wacława (1883––1939, inżyniera, członka Straży Obywatel-skiej, pracownika Magistratu m. st. Warsza-wy, w l. 1919–1929 w WP) i Heleny Matyldy

z Eberleinów (1891–1977, nauczycielki).Ewangelicka rodzina Rossmanów byłazwiązana z Warszawą od trzech pokoleń; dziadJózef Jakub Rossman (1839–1902) był kup-cem, właścicielem sklepów kolonialnych,babka Amalia Zuzanna z Kirbachów (1848––1914) – córką właściciela browaru.

W 1926 r. rozpoczął naukę w Państw.Gimnazjum im. A. Mickiewicza. Miał dużezdolności językowe, w szkole poznał jęz. nie-miecki, potem nauczył się francuskiego,angielskiego i włoskiego. W 1929 r. wstąpiłdo działającej na terenie szkoły 3. Warszaw-skiej Drużyny Harcerzy (WDH) im. ks. Jó-zefa Poniatowskiego, jednej z najstarszychi najlepszych wówczas w ZHP. Rok później,już jako młodzik, na zlocie WarszawskiejChorągwi Harcerzy złożył przyrzeczenieharcerskie. W marcu 1931 r. uczestniczyłw kursie dla kierowników pracy z wilczę-tami, na którym zajęcia prowadził hm.Aleksander Kamiński. Po kursie objął pro-wadzenie gromady wilcząt. W maju 1931 r.zdobył stopień wywiadowcy. Latem tegożroku wziął udział w Zlocie Skautów Sło-wiańskich w Pradze.

We wrześniu 1931 r. został zastępowymzastępu „Rysiów” i członkiem rady druży-ny. W roku szkolnym 1931/1932 ukończyłkurs zastępowych, a w czerwcu 1932 r. zdo-był stopień ćwika. W kolejnym roku byłplutonowym III plutonu oraz członkiemkomisji na stopień ćwika i komisji spraw-ności. Zimą 1932/1933 wziął udział w kur-sie narciarskim Harcerskiego Klubu Nar-ciarskiego w Worochcie, a latem 1933 r.w obozie wędrownym na Podolu, stałymw Niżniowie n. Dniestrem, w obozie przy-gotowawczym w Sokole k. Gorlic i IV Jam-boree w Gödöllő. W tymże roku zdobył sto-pień harcerza orlego. Od listopada 1933 dolutego 1934 r. uczestniczył w kursie pod-harcmistrzowskim, latem był oboźnymjednego z podobozów w Żemajnie na Wi-leńszczyźnie i ukończył kurs podharcmi-strzowski nad Wigrami. W czerwcu 1934 r.zdał egzamin dojrzałości typu humani-stycznego, a jesienią wstąpił na studia na

180

ROSSMAN JAN

Wydz. Inżynierii – Oddział Budownictwa Lą-dowego i Wodnego Polit. Warsz. 10 I 1935 r.został mianowany podharcmistrzem. W r.1935/1936 objął prowadzenie 3. WDH, skła-dającej się z 5 plutonów i 11 zastępów i li-czącej 122 harcerzy oraz 4 instruktorówmianowanych. Prowadził obóz nad Jez.Studzieniczym w Augustowskiem, po któ-rym wyruszyły dwa obozy wędrowne – wod-ny i pieszy. W styczniu 1938 r. uczestniczyłw kursie harcmistrzowskim w GórkachWielkich. W tym czasie zaczął ściśle współ-pracować z Kamińskim w sprawach kształ-cenia starszyzny harcerzy. 10 II 1938 r.otrzymał stopień harcmistrza (jako naj-młodszy przed wojną).

Odbywając zagraniczną praktykę w bu-downictwie niemieckim w Berlinie, w poro-zumieniu z kierownictwem ZHP nawiązałkontakt z Hitlerjugend, aby zorientować sięw niemieckich planach wojennych oraznastrojach młodzieży; zdobyte materiałyprzesłał do kraju pocztą dyplomatyczną.W 1939 r. pełnił funkcje kierownika Wydz.Kształcenia Starszyzny Komendy Warszaw-skiej Chorągwi Harcerzy i współpracowni-ka Wydz. Kształcenia Głównej KwateryHarcerzy (GKH), którego kierownikiem byłA. Kamiński, przebywający stale w GórkachWielkich. Współpraca z Kamińskim dałamu dobre przygotowanie do kształceniakadry, które później prowadził w SzarychSzeregach. W związku z tzw. „sprawą war-szawską” (konfliktem środowiska instruk-torów warszawskich z Naczelnikiem Har-cerzy hm. Zbigniewem Trylskim), mimo żenie był w konflikt bezpośrednie zaanga-żowany, został odsunięty od pracy w GKH,a także uniemożliwiono mu pracę w Pogo-towiu Harcerskim.

We wrześniu 1939 r. jako student niemiał przydziału mobilizacyjnego. Bezsku-tecznie próbował zgłosić się na ochotnikado wojska w Warszawie i Garwolinie. Odpierwszych dni września pracował w Ref.Transportu Komisariatu Cywilnego przyDowództwie Obrony Warszawy, instytucjiwykonującej ważne zadania dla normalne-

go funkcjonowania miasta. Po kapitulacjiWarszawy wraz z innymi pracownikami re-feratu został zatrudniony w ZakładzieOczyszczania Miasta (ZOM), który m.in.usuwał gruzy oraz ekshumował poległych.W końcu listopada 1939 r. A. Kamiński po-wierzył mu zorganizowanie łączności z uwię-zionymi (jako pracownik ZOM Rossmanmógł wchodzić do więzień) i w związku z tymskierował go do hm. Lechosława Domań-skiego, a ten do Tadeusza Zawadzkiego.Organizacja łączności z więźniami, zwanateż komórką więzienną, otrzymała krypto-nim „Kratka”; tworzono listy aresztowa-nych, w kontaktach z więźniami wykorzy-stywano strażników-Polaków. Informacjeprzekazywano władzom SZP, a następnieZWZ. W czerwcu 1940 r. Rossman przeka-zał sieć łączności hm. Kazimierzowi Gorz-kowskiemu, będąc nadal (do września 1941)współpracownikiem tej komórki. Jesienią1941 r. pod pseud. Kuna objął funkcję ko-mendanta Okręgu Północ Chorągwi War-szawskiej Szarych Szeregów. We własnymdomu organizował spotkania z profesora-mi wyższych uczelni i uczestniczył w se-minarium z filozofii kultury prowadzonymprzez prof. Bohdana Suchodolskiego. Odmarca 1942 r. kierował kształceniem pod-harcmistrzów w Chorągwi Warszawskiej,Okręg Północ przekazując następcy. Opra-cował program i metody kształcenia pod-harcmistrzów pod kryptonimem „Szkoła zalasem”. Pierwsze kursy prowadził osobi-ście. Jego inicjatywą było powstanie listówinstruktorskich zatytułowanych „Wigry”,nawiązujących do przedwojennych kursówwigierskich Warszawskiej Chorągwi Har-cerzy. W okresie od marca 1942 do lipca1944 r. kursy odbyły się w 14 chorągwiach,a nominacje uzyskało 260 podharcmistrzów.W tym samym czasie wspólnie z T. Zawadz-kim rozpoczął organizację nieformalnych,ale akceptowanych przez władze SzarychSzeregów „seminariów porozumiewaw-czych” różnych podziemnych organizacjimłodzieżowych. W czasie tych prac nawią-zała się serdeczna przyjaźń pomiędzy nim

181

ROSSMAN JAN

a grupą harcerzy z 23. WDH „Pomarańczar-nia”. W listopadzie 1942 r. został przenie-siony do Głównej Kwatery Szarych Szere-gów, w której objął funkcję kierownikaWydz. Kształcenia Starszyzny. W marcu1943 r. w związku z akcją pod Arsenałemzajmował się organizacją dodatkowej po-mocy lekarskiej i szpitalnej. Przyczynił siędo powstania i wydania książki A. Kamiń-skiego Kamienie na szaniec. W maju 1943r. po aresztowaniu Naczelnika Szarych Sze-regów hm. Floriana Marciniaka dostał po-lecenie przeprowadzenia w jego zastęp-stwie pierwszego w czasie wojny kursuharcmistrzowskiego. Nadał mu krypt. Kurscharyzmatyczny; do wybuchu PowstaniaWarszawskiego przeprowadził 4 takie kur-sy, w wyniku których 48 instruktorów uzy-skało stopnie harcmistrza. W 1943 r. odbyłprzeszkolenie w Szkole Podchorążych Re-zerwy Komendy Głównej AK, uzyskując sto-pień kaprala podchorążego (w lipcu 1944 r.otrzymał stopień podporucznika). Od wrze-śnia 1943 r. był równocześnie wizytatoremChorągwi Warszawskiej i kierownikiemWydz. Wydawnictw Głównej Kwatery Sza-rych Szeregów. Był redaktorem pism „BądźGotów” i „Brzask. Pismo Młodych”. Byłtakże autorem większości zawartych w tychpismach artykułów wstępnych. Współpra-cował z redakcją pisma lotniczego „Wzlot”,które Szare Szeregi finansowały.

Od marca do czerwca 1944 r. był komen-dantem Chorągwi Warszawskiej SzarychSzeregów („Ul Wisła”). Przed wybuchemPowstania Warszawskiego na polecenie Na-czelnika Szarych Szeregów hm. StanisławaBroniewskiego przekazał kierownictwoWydz. Kształcenia „Pasieki” hm. Eugeniu-szowi Stasieckiemu. Od 1941 r. pracowałw Zarządzie Miejskim, zajmując się zaopa-trzeniem taboru w materiały pędne orazsmary (spowodował rozwiezienie zapasówz magazynów w różne miejsca w mieście,co pozwoliło na zaopatrzenie powstańcóww te materiały).

1 VIII 1944 r. stawił się na Woli w miej-scu postoju dowództwa Brygady Dywersyj-

nej „Broda 53”, w skład której wchodziłbatalion „Zośka”. Objął funkcję oficera in-formacyjnego, do którego należał równieżzwiad i rozpoznanie. Lekko ranny w ostat-nim dniu pobytu na Woli, razem z batalio-nem przeszedł na teren Nowego Miasta.W tym okresie m.in. zorganizował dodatko-wy szpital przy ul. Miodowej 23. Przeszedłkanałami ze Starego Miasta na Żoliborz(27 sierpnia), aby przygotować ewakuacjęrannych oraz przynieść amunicję. Kiedy za-blokowano kanał łączący Żoliborz ze Sta-rym Miastem, uczestniczył w wysadzeniuzapory. Wszedł w skład Zespołu ŁącznościSpecjalnej (Kanałowej) Żoliborza. W dniach29 i 30 września przeszedł kanałami z mel-dunkiem z Żoliborza do Śródmieścia. Tamdołączył do pozostałych członków „Pasieki”.Po kapitulacji powstania poszedł do niewo-li. Przebywał jako więzień nr 0.1274 w ofla-gach: XI Z Bergen-Belsen (8 X 1944–20 I1945), II D Grossborn (28 I–30 III 1945) orazX B Standbostel (30 III–29 IV 1945).

Po wyzwoleniu obozu przez Anglików(29 IV 1944) włączył się w organizację har-cerstwa na terenach zachodnich Niemiec.W marcu 1946 r. wrócił do kraju wraz z żonąi teściem (statkiem z Lubeki do Gdańska).Podjął przerwane studia na Polit. Warsz.,ukończył je w 1947 r. i rozpoczął pracęzawodową. Pracował m.in. przy projekciei realizacji Trasy W-Z, projektowaniu i bu-dowie mostów kolejowych i drogowych, bu-dowie nowoczesnego ujęcia wody dla War-szawy, kształcił inżynierów na Polit. Warsz.i Polit. Łódzkiej, a później też na Uniw.Narodowym w Kinszasie w Zairze. Od 1948do 1964 r. był adiunktem na Polit. Warsz.Wykonał kilkadziesiąt ekspertyz i opraco-wań z zakresu fundamentowania i robótpodziemnych. Był czołowym inżynieremurbanistyki podziemnej i techniki robót pod-ziemnych w Warszawie, redaktorem nauko-wym i współautorem książki Studia i pro-jekty metra w Warszawie w l. 1938–1958(W. 1962), do dzisiaj podstawowej pozycjina ten temat. W 1962 r. przedstawił Ra-dzie Wydz. Inżynierii Budowlanej Polit.

182

ROSSMAN JAN

Warsz. rozprawę doktorską na temat Geo-logiczne problemy ciśnienia gruntów spo-istych na obudowę tuneli. W grudniu 1962 r.uzyskał stopień doktora nauk technicznych.Od 1963 do 1970 r. pracował jako starszywykładowca w SGPiS. W l. 1963–1965 byłsekretarzem Zarządu Głównego Tow. Urba-nistów Polskich i członkiem redakcji mie-sięcznika „Miasto”.

W grudniu 1956 r. uczestniczył w Zjeź-dzie Łódzkim, po którym został doradcąNRH (1956–1958). Kierował Wydz. Kształ-cenia Kadry (1957–1958) i Wydz. Organi-zacyjnym (1958) Warszawskiej ChorągwiHarcerstwa. Wiosną 1958 r. – w porozumie-niu z A. Kamińskim – odszedł z pracy w ZHP.

Na początku lat pięćdziesiątych XX w.zajął się dokumentowaniem dziejów SzarychSzeregów. Kopie gromadzonych dokumen-tów przekazywał swojej kuzynce HalinieMartin do Londynu. Zostały one zebranew książce Szare Szeregi. Związek Harcer-stwa Polskiego w czasie II wojny świato-wej. Główna Kwatera Harcerzy „Pasieka”.Ocalałe dokumenty. Dokumenty ze zbiorówarchiwalnych w Warszawie i Londynie sko-mentowane przez Jana Rossmana, pseud.„Wacek”, byłego członka „Pasieki” SzarychSzeregów (L. 1982). Zgromadził niezwykłearchiwum dokumentów i wydawnictw dodziejów harcerstwa, z którego korzystaliinstruktorzy harcerscy, dziennikarze i histo-rycy.

W l. 1978–1980 brał udział w programiewykładów „Z dziejów metodyki harcer-stwa”, prowadzonych w Collegium WWP.Publikował w prasie artykuły dotyczące hi-storii harcerstwa. Na łamach „Znaku”przedstawił w tym czasie wybór materia-łów pt. Harcerstwo w dwudziestoleciu mię-dzywojennym („Znak” 1980, nr 314––315). W 1989 r. aktywnie włączył się w nurtodnowy ruchu harcerskiego (wraz z hm.Anną Zawadzką, hm. Haliną Wiśniewskąi hm. Stefanem Mirowskim).

Uważał, że istota harcerskiego wycho-wania polega na tym, że wychowawca od-działuje swoim przykładem oraz wiernością

zasadom i wartościom moralnym. Rozu-miał słabości innych ludzi, ale dla siebiezawsze pozostał wymagający i surowy. Ka-miński, dedykując mu egzemplarz Kamienina szaniec, nazwał go człowiekiem, którydecydujący wpływ wywierał na kształtowa-nie postawy ideowej harcerstwa w latachwalki.

J. Rossman zmarł 13 VI 2003 r. w War-szawie. Został pochowany w grobie rodzin-nym na Cmentarzu Ewangelicko-Reformo-wanym.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski (1971), ZłotymKrzyżem Zasługi (1949), Krzyżem AK(1968, Londyn), Złotym Krzyżem „Za Za-sługi dla ZHP”, Krzyżem „Za Zasługi dlaZHP” z „Rozetą-Mieczami”, Złotą OdznakąOdbudowy Warszawy (1950), Srebrną Od-znaką Tow. Urbanistów Polskich (1973),Srebrną Odznaką „Przodujący Kolejarz”(1978), Odznaką Weterana Walk o Niepod-ległość (1995), Odznaką „Zasłużony dlaŁączności” (2000 – za łączność kanałowąw czasie Powstania Warszawskiego).

W 1945 r. w Oberlangen zawarł związekmałżeński z Danutą Zdanowicz (ur. 1922,w ZHP od 1936 r., łączniczką podczas obro-ny Warszawy, od początku w akcji „N” orazw „Wawrze”, adiutantką T. Zawadzkiego,która w konspiracyjnej Organizacji Har-cerek założyła i prowadziła do wybuchuPowstania Warszawskiego 14. WŻDH„Zieloną”, w Powstaniu Warszawskimłączniczką w batalionie „Iwo” i komen-dantką WSK batalionu „Ostoja”, jeńcemStalagu X B w Sandbostel). Miał dwie cór-ki: Magdalenę (ur. 1948, zamężną Maj-kowską, matematyka, nauczycielkę) i Annę(ur. 1949, zamężną Walczuk, ekonomistkę).

— Bartoszewski W. Dni walczącej stolicy, W. 1989;tenże Warszawski pierścień śmierci 1939–1944,W. 1970; Broniewski Całym życiem; Chrabąszcz J.Harcerze gorszego Boga. ZHP w okresie transfor-macji ustrojowej państwa l. 1989–1990, T. 2006;Liceum im. A. Mickiewicza w Warszawie 1897–1979,opr. J. Rossman, W. 1979; Miszczuk M., Rossman J.

183

ROSSMAN JAN — RUDNICKI ALEKSANDER

Sprawa warszawska. Rozbicie Komendy Warszaw-skiej Chorągwi Harcerzy przez Naczelnika Har-cerzy w przededniu wybuchu II wojny świato-wej, „Harc.” 1990, nr 2–3, s. 31–51; Rossman J.Harcerze w kampanii wrześniowej 1939 r., „Rocz-nik Historii Harcerstwa”, t. 3, W. 2007, s. 13–18;tenże Jak powstała książka „Kamienie na szaniec”,„Bibliofil Harcerski” nr 41–44, s. 25–32; tenżeSzkoła za lasem. Program kształcenia starszy-zny Harcerstwa Podziemnego, Paryż 1945, s. 47;tenże Wykorzystanie kanalizacji miejskiej jakodróg specjalnych w okresie Powstania, w: Kana-ły w Powstaniu Warszawskim, red. K. Wyczań-ska, W. 1998, s. 5–10; tenże, Zawadzka TadeuszZawadzki; Szare Szeregi; 3. Drużyna Harcerzyim. x. J. Poniatowskiego w Warszawie 1911–1936,oprac. J. Drewnowski i L. Widerszal, W. 1936;— Broniewski S. To nie takie proste, W.–[Łódź]2001; Matuszewski R. Alfabet. Wybór z pamięci90-latka, W. 2004; — dok. osobiste w posiadaniurodziny; — inf. żony Danuty Rossman, WacławaBłażejewskiego, Haliny Geber, Jerzego Jabrzem-skiego, Haliny Martin, Stefana Mirowskiego.

Marian Miszczuk

RUDNICKI Aleksander (1910–1946),urzędnik, harcmistrz, komendant Pomor-skiej Chorągwi Harcerzy (1935–1936).

Urodził się 6 III 1910 r. w Toruniu w ro-dzinie Kazimierza (mistrza piekarskiego)i Anastazji z Katlewskich. W l. 1918–1924uczył się w szkole wydziałowej. Co najmniejdo 1931 r. pracował jako handlowiec, byćmoże w piekarni ojca. Należał do 1. Druży-ny Skautowej im. T. Kościuszki. W 1928 r.zdobył stopień wywiadowcy. W 1930 r.ukończył Harcerski Kurs Informacyjny LigiOchrony Przeciwpowietrznej i otrzymałuprawnienia referenta obrony przeciwgazo-wej i przeciwlotniczej w ZHP. Dnia 21 IX1931 r. został mianowany podharcmistrzem.W 1932 r. prowadził chorągwiany kurs dru-żynowych i podharcmistrzowski w Borko-wie Kartuskim. W l. 1931–1935 był sekre-tarzem Komendy Pomorskiej ChorągwiHarcerzy, a w l. 1932–1933 – przybocznym

komendanta chorągwi. W 1934 r. został kie-rownikiem Wydz. Organizacyjnego, następ-nie – kierownikiem Wydz. Drużyn Harce-rzy Komendy Chorągwi (1935–1937). Pełniłteż funkcję sekretarza Zarządu Oddziału Po-morskiego ZHP, z której zrezygnował w li-stopadzie 1932 r. z powodu powołania dowojska. Od końca kwietnia 1934 r. był dru-żynowym I Drużyny Męskiej (późniejszejI Pomorskiej Drużyny Harcerzy im. T. Ko-ściuszki). Z tej funkcji uzyskał w 1935 r. kil-kumiesięczny urlop, kiedy pracował w to-ruńskiej Wojskowej Komendzie Rejonowej.Do drużyny nie wrócił, bowiem w grudniu1935 r., a oficjalnie 14 I 1936 r. objął funk-cję komendanta Pomorskiej Chorągwi Har-cerzy, którą pełnił do 20 IV 1936 r. Z dniem28 V 1936 r. otrzymał stopień harcmistrza.W l. 1936–1937 był zastępcą komendanta cho-rągwi, kierownikiem Wydz. Drużyn Harcerzyoraz referentem-komisarzem TrzyletniegoWyścigu Pracy drużyn. Od czerwca 1936 r.był zastępcą przewodniczącego komisji pró-by podharcmistrza i działacza harcerskie-go przy Komendzie Pomorskiej ChorągwiHarcerzy i ponownie od stycznia 1937 do1938 r. członkiem komisji próby podharc-mistrza. W lutym 1938 r. wszedł w składkomisji próby drużynowego, a w listopadzietegoż roku był referentem skautów w Ko-mendzie Hufca Harcerzy w Toruniu i człon-kiem hufcowej komisji harcerza Rzeczpo-spolitej i harcerza orlego. W 1939 r. byłszczególnie zaangażowany w walkę z niem-czyzną.

Nie przeżył wojny, 9 maja 1946 r. zostałoficjalnie uznany za zaginionego.

Otrzymał Odznakę X-lecia Służby Har-cerskiej.

Założył rodzinę.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 180; — Jankowski Har-cerstwo Pomorza; — Spraw. Oddziału Pomorskie-go ZHP. za r. 1932, T. 1933; toż za r. 1933, T. 1934,toż za r. 1935, T. 1936; toż za r. 1937,T. 1938; — „Harc.” 1990, nr 11–12; 1995, nr 7––8; „WU” 1930 nr 6; 1934, nr 2; 1937, nr 2, 5, 8;

184

RUDNICKI ALEKSANDER — RYDAROWSKA MARIA

— AAN: zesp. ZHP 1913–1939, t. 694, 1219––1221, 1280, 1288 i 1389; AP w T.: Księga ad-resowa m. Torunia 1936; zesp. OrganizacjeMłodzieżowe i Sportowe 1911–1973, sygn. VI/21;zesp. Akta m. Torunia – dwudziestolecie, sygn.5698; — relacja Adama Walczaka z marca 2001;inf. z USC w Toruniu.

Lesław J. Welker

RYDAROWSKA zamężna SzymerskaMaria (1914–1993), nauczycielka, harcmi-strzyni, hufcowa Hufca Harcerek w Gorli-cach, współzałożycielka drużyny „Mury”w obozie Ravensbrűck, komendantkaChorągwi „Żurawie” w Niemczech (1947––1948).

Urodziła się 28 I 1914 r. w miejscowościZborov (Słowacja) w rodzinie Kazimierza(1876–1956, właściciela warsztatu ślusar-sko-mechnicznego) i Heleny z Krzyżosia-ków (1887–1968, od 1956 r. zam. w StanachZjednoczonych). Jej pradziad Karol Ryda-rowski pomagał powstańcom 1863 r., a jegosyn Jan, dziad M. Rydarowskiej, powsta-niec z 1863 r. został wywieziony na Uraldo kopalni w Orle. Miała dwie siostry: Ste-fanię (ur. 1916, nauczycielkę, harcerkę,uczestniczkę konspiracji) i Wandę (1922––2001, ekonomistkę, zamężną Mróz, har-cerkę, w czasie okupacji działaczkę PCKoraz uczestniczkę konspiracji), a także bra-ta Eugeniusza (1918–1987, właścicielawarsztatu mechanicznego).

W 1923 r. rozpoczęła naukę w III klasieSzkoły Powszechnej Żeńskiej tzw. Ban-kówki w Gorlicach. Świadectwo dojrzało-ści i uprawnienia nauczycielskie uzyskaław 1933 r. w Pryw. Miejskim SeminariumNauczycielskim Żeńskim im. ks. Bronisła-wa Świeykowskiego w Gorlicach. Podjęłapracę jako nauczycielka w Szkole Powszech-nej w Gliniku Mariampolskim. Następniezostała przeniesiona do Szkoły Powszech-nej nr 2 w Gorlicach, w której pracowałado września 1940 r. W 1926 r. wstąpiła doII Drużyny Harcerskiej im. Emilii Plater.

Od marca 1931 do czerwca 1932 r. byłaprzyboczną, a następnie objęła funkcję dru-żynowej, którą pełniła do września 1934 r.W tymże roku została hufcową Hufca Har-cerek w Gorlicach, składającego się z trzechdrużyn gorlickich, drużyn w Gliniku Ma-riampolskim, Bobowej, Bieczu, RopicyDolnej (Polskiej) oraz gromad zuchowych.W l. 1934–1936 prowadziła równocześniedrużynę harcerską przy Szkole Powszech-nej w Gliniku Mariampolskim.

Po zorganizowaniu w 1939 r. PogotowiaHarcerek w Gorlicach utworzyła punkt dlałączniczek i instruktorek, gdzie odbywa-no szkolenia sanitarne, łączności, obronyprzeciwlotniczej i opieki nad dziećmi. Byłakomendantką powiat. Przysp. Wojsk. Ko-biet. Tuż przed wybuchem II wojny świa-towej w domu jej rodziców w Gorlicach przyul. Polnej 17 (obecnie ul. 11 Listopada)znajdowała się baza organizacyjno-wer-bunkowa Zespołu Dywersji Pozafrontoweji złożono w nim skrzynie ze sprzętem do ak-cji dywersyjnych. Wszystko to 1 IX 1939 r.zostało potajemnie wywiezione przez rodzi-nę Rydarowskich, ukryte i w pierwszychdniach wojny przekazane oddziałowi WPprzebywającemu w lesie Batorówka (przezcały okres okupacji rodzice i rodzeństwoRydarowskiej uczestniczyli w konspiracji).

Już 8 IX 1939 r., po wkroczeniu do mia-sta Niemców, Rydarowska z harcerkamiudzielała pomocy sanitarnej, żywnościoweji odzieżowej pierwszym więźniom polskimprzetrzymywanym na podwórzu budynkuTow. Gimnastycznego „Sokół”, pomagałateż rannym żołnierzom, ukrywającym sięw lasach poza miastem, opatrując rany,donosząc żywność, lekarstwa oraz potajem-nie dowożąc ciężko chorych do szpitalaw Gorlicach. Od chwili powstania w Gorli-cach obozu dla jeńców polskich (w budyn-kach byłej fabryki obuwia przy obecnej ul.Korczaka) opiekowała się wraz harcerka-mi więzionymi żołnierzami (we wrześniu1939 r. sprowadzono tu najpierw grupę650, a później 1800 jeńców polskich). Po-moc jeńcom trwała do likwidacji obozu, tj.

185

RYDAROWSKA MARIA

do 24 XI 1939 r., kiedy wywieziono żołnie-rzy do obozów jenieckich w Rzeszy. Ryda-rowska zorganizowała ucieczkę z gorlic-kiego szpitala oficerowi rezerwy o nazwiskuPiątkowski. Udało się jej także zorgani-zować polową mszę św., odprawioną przezks. Franciszka Szatko (22 XI 1939) przedwywiezieniem jeńców do obozów, zakoń-czoną odśpiewaniem Boże, coś Polskę.

Od października 1939 r. była członkiemZarządu Oddziału PCK w Gorlicach (dzia-łającego oficjalnie), który to zarząd objąłopieką grupę wysiedleńców z Poznańskie-go, przywiezionych w kilkunastu wagonachtowarowych do Gorlic w grudniu 1939 r. (po-moc wysiedleńcom kontynuowano do chwi-li rozlokowania ich po domach w mieściei okolicy). Kierowane przez nią harcerki do-starczały materiały opatrunkowe partyzan-tom. Wraz z Janiną Marynowską oraz Emi-lią Białek uratowała przed spaleniem przezżołnierzy niemieckich książki z bibliotekiSzkoły Powszechnej Męskiej nr 1 w Gorli-cach, przewożąc je do własnego domu i dolokalu PCK przy ul. Narutowicza (było tomożliwe dzięki informacji przekazanejprzez niemieckiego żołnierza zakwatero-wanego w domu Rydarowskich). Opróczpracy w PCK Rydarowska w porozumieniuz Komendą Krakowskiej Chorągwi Harce-rek prowadziła punkt przerzutowy oficerówi żołnierzy polskich na Węgry, trasą przezZakopane, a następnie przez Wysową. W jed-nej z grup uciekinierów był konfident ge-stapo. 23 IX 1940 r. została aresztowanaw szkole przez gestapo z Jasła i po kilkuprzesłuchaniach, nie wydając nikogo, ska-zana na karę śmierci, która dzięki staraniomjej ojca została zamieniona na karę ciężkichrobót. Od 13 XI 1940 do 12 IX 1941 r. prze-bywała w więzieniu w Tarnowie. Następniewywieziono ją do obozu Ravensbrűck, gdzieotrzymała numer obozowy 7 277 i zostałaumieszczona w bloku nr 15. W obozie pra-cowała przy robotach ziemnych, budowiedróg, a później w szwalni. W listopadzie1941 r. razem z trzema harcerkami: JózefąKantor, Janiną Janczy i Anielą Wideł za-

łożyła tajną drużynę harcerek „Mury”,składającą się z trzech zastępów. Była w niejzastępową zastępu „Cementy”. Wspólniez innymi instruktorkami organizowałapracę harcerek polegającą na zdobywaniuw obozowych warunkach stopni i sprawno-ści harcerskich, poznawaniu historii i lite-ratury polskiej, nauce języków obcych, po-mocy potrzebującym, opiece nad chorymi,zdobywaniu lekarstw i dodatkowego jedze-nia dla najmłodszych i najciężej pracujących,wzajemnym wsparciu duchowym, tworzeniuatmosfery życzliwości pomiędzy więźniar-kami żyjącymi w ekstremalnie trudnychwarunkach. Za działalność na terenie obo-zu – usunęła z bloku materiały harcerskiei zakazaną poezję obozową, ratując współ-więźniarki przed tragicznymi skutkamiwykrycia – otrzymała karę bunkra, w któ-rym przebywała 6 tygodni. Wypuszczonoją niemal ociemniałą, chorą na płuca i ser-ce, z ropnymi wrzodami na szyi, będącymiskutkiem zabiegu doświadczalnego polega-jącego na wstrzykiwaniu bakterii. Dziękipomocy więźniarki-lekarki i harcerki, któ-ra zdobyła zastrzyki i potajemnie je wyko-nywała, przeżyła i wróciła do zdrowia.

28 II 1945 r. została wysłana w trans-porcie 200 więźniarek do obozu zagładyw Bergen-Belsen. Przebywała tam od 2 IIIdo 15 IV 1945 r., kiedy wkroczyły do obozuwojska brytyjskie. Na prośbę współwięź-niarek objęła funkcję blokowej, otaczającwszystkie więźniarki, bez względu na na-rodowość, jednakową opieką i polecającprzebywającym tam harcerkom zdobywa-nie wody i pożywienia, opiekę nad słabszy-mi, młodzieżą i chorymi. Po wyzwoleniuobozu przebywała w obozie zbiorczym dlabyłych więźniów i przymusowych robot-ników z terenu Niemiec w Wattenstadt,gdzie była kierowniczką 7-klasowej szko-ły, założonej przez Zarząd Polskiego ObozuCywilnego. W l. 1947–1948 była komen-dantką Chorągwi Harcerek „Żurawie”.W styczniu 1948 r. uzyskała stopień podharc-mistrzyni (w ZHPpgK), później – harcmi-strzyni. W październiku 1949 r. wyjechała

186

RYDAROWSKA MARIA — SADOWSKI ANDRZEJ

z mężem do Braddock w Stanach Zjedno-czonych, do rodziny matki.

Pracowała tam zawodowo w piekarni,a społecznie w Związku Polek, kierującdziałem młodzieżowym. Uczyła jęz. polskie-go w wieczorowej szkole polskiej. Pracowa-ła także w Tow. Połączonych TowarzystwPolonijnych w Pittsburghu. Włączyła się dopracy ZHP w Detroit w zastępach harcerzystarszych „Płomienie” i „Iskry”, współorga-nizowała dwa kursy Chorągwi Harcerek:„Białowieża” i „Crivitz”. W 1973 r. odwie-dziła Polskę po raz pierwszy po wojnie.Podczas kilku pobytów w Polsce brałaudział w spotkaniach byłych więźniarekobozów koncentracyjnych – w drugą nie-dzielę maja – w sanktuarium na JasnejGórze.

Zmarła 10 IX 1993 r. w Dayton Beachna Florydzie. Została pochowana w mun-durze harcerskim na cmentarzu w Pitts-burghu w Pensylwanii. W 2006 r. dziękistaraniom jej siostry S. Rydarowskiej orazKom. Hist. Krakowskiej Chorągwi ZHP najej grobie został umieszczony wizerunekkrzyża harcerskiego.

W 1947 r. w Wattenstadt zawarła zwią-zek małżeński z Kazimierzem Szymerskim(1908–2003, oficerem służby stałej, więź-niem Auschwitz, Hamburg-Neuengamme,Druette i Bergen-Belsen, członkiem Zarzą-du Polskiego Obozu Cywilnego w Watten-stadt). Wspólnie z mężem adoptowała Ja-dwigę, jego krewną.

— Kłapkowska W. Naszym dziedzictwem – „Po-wstańczy Znak”. Słownik wychowawców i wy-chowanków szkół średnich w Gorlicach (1939––1945), [Tuchów] 1998, s. 153–155; — Bieniek J.Nad brzegami Ropy. Z dziejów wojskowego ru-chu oporu na Ziemi Gorlickiej, Gorlice 2002;Brzosko-Mędryk D. Mury w Ravensbrűck,W. 1979, s. 204, 226–227; Harcerki 1939–1945;Kiedrzyńska W. Ravensbrűck, W. 1965, s. 236,259, 380; Leonhard Kalendarium; Mileska Ma-teriały do historii; — Rydarowska-Szymerska M.Bóg z nami, w: Harcerki 1939–1945. Relacje –pamiętniki, s. 397–400; Serca niezagasłe. Wspo-

mnienia więźniarek z Ravensbrűck, wybóri oprac. A. Gierczak, W. 1975, s. 131; Winnicka U.Zwyciężyły wartości. Wspomnienia z Ravens-brűck, G. 1985; — dok. w posiadaniu autora:Mróz W. Polski Czerwony Krzyż w Gorlicachw czasie okupacji (1939–1942), Gorlice 1980,mps; tenże Zarys historii harcerstwa żeńskiegow Gorlicach i okolicy w l. 1911–1945, Gorlice1980, mps; Rydarowska S. Maria Rydarowska,Gorlice 2000, mps; — inf. siostry Stefanii Ryda-rowskiej z Gorlic.

Andrzej Lech

SSADOWSKI Andrzej Marek, pseud. By-

stry, Kmita (1920–1972), profesor, inżyniermechanik, harcmistrz, komendant HufcaZHP Kraków Kleparz-Łobzów (1968–1969).

Urodził się 30 XI 1920 r. w OstrowcuŚwiętokrzyskim jako jedyny syn Francisz-ka (1893–1971, dyrektora szkół średnichw Dębicy, Katowicach i Krakowie, uczest-nika tajnego nauczania i członka tajnegoPowiat. Zarządu Szkolnego w Dębicy) i Lu-cyny Seweryny z Rybińskich (1897–1966,nauczycielki, w czasie okupacji działaczkiPCK). Od 1929 r. uczęszczał do gimnazjumw Ostrowcu Świętokrzyskim. W 1930 r.wstąpił do Drużyny im. Mariana Langie-wicza, a w roku następnym złożył przyrze-czenie harcerskie. W 1933 r. jego ojciec zo-stał przeniesiony do Dębicy i tam równieżwyjechała cała rodzina.

Przed wojną uczestniczył w 11 obozach,kursach oraz zlotach harcerskich, w tymw Jubileuszowym Zlocie Harcerstwa Pol-skiego w Spale w lipcu 1935 r. Ukończyłkurs drużynowych i prowadził drużynęzuchową, a później harcerską. W 1937 r.uzyskał stopień harcerza Rzeczypospolitej,a od 1938 r. był członkiem Komendy Hufca

187

SADOWSKI ANDRZEJ

Harcerzy w Dębicy. W tymże roku zdałmaturę w Liceum w Dębicy i rozpoczął stu-dia na Wydz. Mechanicznym Polit. Lwow.,które przerwał z powodu wybuchu wojny.

We wrześniu 1939 r. pełnił ochotniczosłużbę wojskową przy ochronie kolei w Dę-bicy. W czasie okupacji przebywał w Dębicy,pracując jako elektromonter, kreślarz,technik i asystent kierownika w warszta-cie mechanicznym, a następnie kierownikbiura techniczno-warsztatowego Gimna-zjum Mechanicznego w Dębicy. Równocze-śnie wykładał na tajnych kompletach ma-tematykę i fizykę z zakresu szkoły średniej.W 1939 r. wstąpił do ZWZ. W 1943 r. ukoń-czył Szkołę Podchorążych AK Obwodu Dę-bica i jako kapral podchorąży dowodził plu-tonem dywersyjnym placówki AK „Działo”– Dębica, biorąc udział jako uczestnik i do-wódca w wielu akcjach zbrojnych i dywer-syjnych, w tym w ubezpieczaniu zrzutówbroni. W czerwcu 1943 r. grupa bojowa podjego komendą spaliła magazyn przy Fabry-ce Konserw Mięsnych w Dębicy (uległazniszczeniu poważna ilość konserw, kilka-naście ton cukru i inne produkty przezna-czone na front wschodni), a w sierpniu tegożroku – stodołę przy plebani w Dębicy, w któ-rej były zmagazynowane len i konopie dlaniemieckich fabryk. Od końca lipca 1944 r.w czasie akcji „Burza” dowodził kolejnotrzema plutonami w 1. kompanii „Działo”w zgrupowaniu Dębica-Braciejowa. Plutonpod jego dowództwem uczestniczył w akcjiprzeciwko Niemcom pacyfikującym wieśNiedźwiada Górna (8 sierpnia) i w ataku naNiemców planujących egzekucję mieszkań-ców miejscowości Gumniska (12 sierpnia).Później zgrupowanie, do którego należał, zo-stało zamknięte w kotle i zaatakowaneprzez Niemców. W końcu sierpnia 1944 r. –wobec niemożności przebicia się przezfront – zostało rozwiązane. Z dniem 20 III1945 r. Sadowski został awansowany dostopnia podporucznika.

W maju 1945 r. rozpoczął studia naWydz. Mechanicznym Wydziałów Politech-nicznych Akademii Górniczej (AG). Pod-

czas studiów działał w Bratniej PomocyStudentów Wydziałów PolitechnicznychAG. Dyplom inżyniera mechanika i magi-stra w specjalności mechanicznej obróbkiskrawaniem i obróbki elektrycznej metaliuzyskał w grudniu 1948 r. Już w czasie stu-diów pracował w l. 1946–1948 jako młod-szy asystent, a następnie asystent w Zakła-dzie Obróbki Metali Wydz. Komunikacji.Po ukończeniu studiów był starszym asy-stentem, od 1950 adiunktem, od 1954 za-stępcą profesora, a od 1955 r. docentem naWydz. Mechanicznym Polit. Krak. W grud-niu 1959 r. uzyskał na Polit. Krak. stopieńdoktora nauk technicznych na podstawiepracy pt. Kryteria wymiarowego określa-nia chropowatości powierzchni i możliwo-ści jednoznacznego wyznaczania ich war-tości dla powierzchni metali obrabianychskrawaniem. Równoległe w l. 1951–1953pracował jako nauczyciel w TechnikumMechanicznym nr 1 w Krakowie. W l. 1953––1958 był kierownikiem Zakładu Technolo-gii Wytwarzania Samochodów i CiągnikówPolit. Krak., a w l. 1958–1962 kierownikiemZakładu Pomiarów Warsztatowych KatedryObróbki Metali tejże uczelni. W l. 1960–1962pełnił również funkcję prodziekana Wydz.Mechanicznego Polit. Krak. W 1963 r. zo-stał mianowany profesorem nadzwyczaj-nym, a w 1972 r. profesorem zwyczajnym.W 1949 r. należał do założycieli Inst. Obra-biarek i Narzędzi w Krakowie, stanowią-cego oddział warszawskiego GłównegoInst. Mechaniki i mieszczącego się na te-renie AGH; następnie przemianowanegona Inst. Obrabiarek i Obróbki Skrawaniem,a wreszcie na Inst. Obróbki Skrawaniem. Sa-dowski był w nim kierownikiem OddziałuObróbki Gładkościowej, od 1952 r. kierow-nikiem Zakładu Metrologii Warsztatowej, od1964 r. zastępcą dyrektora, a od 1968 r. dy-rektorem. Był wybitnym specjalistą w zakre-sie metrologii, szczególnie teorii i praktykipomiarów chropowatości powierzchni. Jegoprace teoretyczne, badawcze, patentoweoraz normalizacyjne wywarły znaczącywpływ na postęp techniczny w przemyśle.

188

SADOWSKI ANDRZEJ

W późniejszych latach prowadził prace ba-dawcze dotyczące dokładności i doborusprzętu pomiarowego, mechanizacji i au-tomatyzacji operacji pomiarowo-kontrol-nych. Był członkiem wielu instytucji orazorganizacji naukowych, m.in. Komitetu Me-trologii PAN, Komisji Ergonomicznej PAN,Sekcji Technologii Maszyn Wydz. IV PAN,Rady ds. Metrologii przy CentralnymUrzędzie Jakości i Miar, Polskiego Komi-tetu Pomiarów i Automatyki NaczelnejOrganizacji Technicznej (NOT). Był współ-organizatorem wielu konferencji międzyn.i krajowych, a także promotorem 10 dok-toratów.

Wrócił do pracy w harcerstwie, pełniącod marca 1964 r. w Komendzie Hufca Kra-ków Zwierzyniec funkcję kierownika ref.propagandy i Rad Przyjaciół Harcerstwaoraz członka komisji kształcenia i prób in-struktorskich, a następnie od marca 1967 r.zastępcy komendanta hufca. Był związanyze Szczepem „Arkona” im. J. Kostrzewskie-go. 2 I 1965 r. otrzymał stopień podharc-mistrza, a 1 I 1966 r. – harcmistrza. Odmaja 1968 do lutego 1969 r. był komendan-tem Hufca Kraków Kleparz-Łobzów. Objąłtę funkcję w trudnej sytuacji, po wymuszo-nej przez władze polityczne rezygnacji po-przednika. Zrezygnował z niej z przyczynzdrowotnych po uporządkowaniu pracyhufca, pozostając do października 1970 r.w składzie Rady Hufca.

Zmarł 19 XII 1972 r. w Krakowie i zo-stał pochowany na cmentarzu Rakowic-kim. W gmachu Inst. Obróbki Skrawaniemw Krakowie przy ul. Wrocławskiej 37a od-słonięto tablicę, na której uwiecznionojego zasługi dla tej placówki i nauki pol-skiej.

Został odznaczony Krzyżem Kawaler-skim Orderu Odrodzenia Polski (1969), Or-derem Sztandaru Pracy II klasy (pośmiert-nie), Złotym i Srebrnym Krzyżem Zasługi,Medalem Zwycięstwa i Wolności (1948),Medalem 10-lecia Polski Ludowej, Od-znaką 1000-lecia Państwa Polskiego, Ho-norową Odznaką „Za Zasługi dla ZHP”

(1969), Złotą Odznaką „Za Pracę Społecznądla m. Krakowa” (1967), Złotą i SrebrnąOdznaką NOT, Złotą Odznaką ZwiązkuMetalowców, Złotą Odznaką Racjonaliza-tora Produkcji, otrzymał tytuł Honorowe-go Instruktora Hufca Kraków Kleparz.

W 1944 r. zawarł związek małżeńskiz Henryką Stepą (ur. 1922, pseud. Sewery-na, łączniczką AK, uczestniczką akcji „Bu-rza”, po wojnie pracownicą Działu Inwe-stycji AGH). Miał dwie córki: Ewę Janinę(ur. 1948, doktora nauk technicznych, et-nografa i konserwatora, adiunkta Polit.Krak., harcmistrzynię) i Teresę (ur. 1951,doktora nauk technicznych, inżynierabudownictwa lądowego, adiunkta Polit.Krak., zamężną Seruga).

— Sroka S. Sadowski Andrzej, w: PSB, t. 34, z. 2,Kr.–Wr., s. 298–299; — Gaweł T. Andrzej Sadow-ski 1920–1972, „HR” 1987, nr 12, s. 22–25; ten-że Harcerska sztafeta, cz. 4, s. 28; tenże Pokłontym, którzy tworzyli, s. 184; Lazarowicz Z.„Klamra” – mój ojciec, cz. 2, „Zeszyty Historycz-ne WIN-u” 1993, nr 4, s. 95, 121; Stańko A.Gdzie Karpat progi... Armia Krajowa w powie-cie dębickim, W. 1984; — Wolak B. Andrzej Sa-dowski. Wspomnienie, „Gazeta Wyborcza” 2000,nr 111 z 13–14 maja, s. 10; tenże Franciszek Sa-dowski. Wspomnienie, „Gazeta Wyborcza” 2000,nr 80 z 4 kwietnia, s. 11; — „Dziennik Polski”1972, nr 302 z 20 grudnia, s. 2, nr 303 z 21 grud-nia, s. 4, nr 304 z 22 grudnia, s. 2, nr 305 z 23–26grudnia, s. 2, nr 306 z 27 grudnia, s. 2, nr 307 z 28grudnia, s. 4; „Gazeta Krakowska” 1972 nr 303z 21 grudnia, s. 2, nr 304 z 22 grudnia, s. 2, 4[nekrologi]; — Arch. Kom. Hist. Chorągwi Kra-kowskiej ZHP: rozkazy Komendy Chorągwiz l. 1964–1969; — dok. w posiadniu autora:Dziedzic K. Zarys dziejów Hufca ZHP KrakówKrowodrza 1956–1999 (materiały źródłowe),mps, s. 14–16, 19, 25; — inf. córki Ewy Sadow-skiej.

Janusz Wojtycza

189

SIUDA RYSZARD

SIUDA Ryszard, pseud. Miś, Niedźwia-dek (1915–1978), pracownik spółdzielczo-ści, harcmistrz, zastępca komendanta Kie-leckiej Chorągwi Harcerzy (1945–1949).

Urodził się 15 III 1915 r. w Kielcachw rodzinie Jana (1890–1949, drukarza, dzia-łacza niepodległościowego, związkowegoi społecznego, skazanego na Sybir, radnego,urzędnika magistratu, członka AK, wice-prezydenta Kielc 1946–1949) oraz Anieliz Ambroziewiczów (1895–1954). Miał sio-strę Janinę (ur. 1917, pracownika kultury,zamężną Gruszecką, podharcmistrzynię,założycielkę drużyn zuchowych w Kielcach,członkinię Pogotowia Harcerek i łącznicz-kę AK, podporucznika rezerwy) oraz brataTadeusza Feliksa (ur. 1928, inżyniera bu-downictwa, członka Szarych Szeregów,harcmistrza). W czasie nauki w Gimna-zjum im. M. Reja w Kielcach w 1926 r. wstą-pił do 2. Kieleckiej Drużyny Harcerzy„Błękitnej Dwójki”. W 1934 r. w stopniuharcerza Rzeczypospolitej pełnił funkcjędrużynowego tej drużyny. Po zdaniu matu-ry w 1935 r. i odbyciu przeszkolenia wojsko-wego w Szkole Podchorążych przy 24. Dy-wizji Piechoty w Jarosławiu podjął pracęw Starostwie w Częstochowie jako referentwojskowy. 10 III 1937 r. otrzymał stopieńpodharcmistrza. Równocześnie w l. 1937––1939 był drużynowym drużyny harcerzyprzy Gimnazjum ZNP w Częstochowie.Podjął również studia prawnicze na UW.

W końcu sierpnia 1939 r. jako podpo-rucznik rezerwy został zmobilizowany do39 pp, w szeregach którego walczył jako ko-mendant transportu koni, a następnie do-wódca plutonu, uczestnicząc m.in. w obro-nie Lwowa. W ostatniej fazie walk zostałpostrzelony w ramię i po wkroczeniu doLwowa wojsk sowieckich dostał się do nie-woli. Wkrótce uciekł i ukrywał się. W kwiet-niu 1942 r. po długiej dramatycznej wędrów-ce dotarł do Kielc, gdzie podjął pracę jakoinspektor sanitarny w Miejskim BiurzeSanitarnym. Wstąpił do Szarych Szeregówi AK. Był członkiem Komendy KieleckiejChorągwi Szarych Szeregów i od 1943 r.

wykładowcą na konspiracyjnych kursachpodchorążych (część zajęć odbywała sięw jego domu rodzinnym). W 1945 r. otrzy-mał stopień porucznika.

Po wojnie pracował jako kierownik Ref.Harcerskiego w Kuratorium Oświaty w Kiel-cach, a od 1948 r. w Powszechnej Spółdziel-ni Spożywców w Kielcach. Już w pierwszychdniach lutego 1945 r. zorganizował grupęinstruktorów, która utworzyła KomendęKieleckiej Chorągwi Harcerzy, w której wewrześniu objął funkcję zastępcy komendan-ta. W sierpniu 1945 r. był zastępcą komen-danta podobozu kieleckiego na CentralnejAkcji Szkoleniowej w Osowcu k. Warszawy,a we wrześniu kierował delegacją na Zlot25-lecia Harcerstwa Górnośląskiego. W tymczasie otrzymał stopień harcmistrza. W na-stępnym roku był komendantem kursudrużynowych w Baszowicach k. Bodzenty-na. Był również kierownikiem Wydz. Dru-żyn w Komendzie Kieleckiej ChorągwiHarcerzy. W lipcu 1948 r. był komendan-tem obozu młodzieżowego na Zlocie Mło-dzieży Polskiej we Wrocławiu. W tymżeroku został także prezesem HarcerskiegoKlubu Sportowego „Lechia”. W 1957 r.wrócił do działalności harcerskiej, pracu-jąc w Komendzie Kieleckiej Chorągwi Har-cerstwa. Od 1961 do 1973 r. był prezesemPSS „Społem”, a od 1973 r. zastępcą dy-rektora fabryki „Społem” w Kielcach.

Zmarł 19 V 1978 r. Został pochowanyna Starym Cmentarzu w Kielcach. Na na-grobku umieszczono odlany w brązie wi-zerunek krzyża harcerskiego.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski, Złotym KrzyżemZasługi, Medalem „Za Udział w WojnieObronnej 1939 r.” (pośmiertnie), Krzyżem„Za Zasługi dla ZHP” z „Rozetą-Mieczami”,Medalem „Za Zasługi dla Kielecczyzny”,Złotą Odznaką Federacji Sportowej „Spój-nia”, Odznaką XXV-lecia Harcerstwa naKielecczyźnie oraz Odznaką TPD „Przyja-ciel Dziecka”.

W 1944 r. zawarł związek małżeńskiz Idalią Korycką (ur. 1920). Miał córkę Gra-

190

SIUDA RYSZARD — SKORUPKA IGNACY

żynę (ur. 1945, prawniczkę, sędzię SąduOkręgowego w Kielcach, zamężną Wrona)oraz synów: Leszka (ur. 1948, lekarza or-topedę, ordynatora w szpitalu w Kielcach)i Sławomira (ur. 1952, absolwenta Polit.Kieleckiej, przedsiębiorcę budowlanego).

— Kiewicz A. Harcerstwo w Polsce Ludowej, Wr.2003, s. 29; Pabis M. Odeszli na wieczną wartę,K. 2000, s. 34–35; Półrola-Parol D. Skąd naszród, K. 2000, s. 232–237; Rembalski A. Kalen-darium harcerstwa na Kielecczyźnie1911–1981,K. 1982, s. 64, 73, 76; Siuda T. Odrodzenie har-cerstwa po II wojnie światowej, w: Kielecka Cho-rągiew ZHP im. S. Żeromskiego w l. 1956–2000,red. A. Rembalski, K. 2003, s. 201, 204–205;Szczęśniak M. Szkice do dziejów harcerzy kie-leckich w l. 1945–1950 w: Z dziejów harcerstwana Kielecczyźnie, red. A. Rembalski, K. 1982,s. 139, 143–144, 151–152, 160, 165; — Siuda T.Wspomnienia rodziny Siudów, w: Wspomnieniaharcerskich rodzin, Kr. 2004, s. 9–26.

Tadeusz Feliks Siuda

SKORUPKA Ignacy Jan (1893–1920),ksiądz, kapelan WP, prefekt szkół łódzkichi warszawskich, instruktor harcerski.

Urodził się 31 VII 1893 r. w Warszawiejako najstarszy syn Adama Jana, pochodzą-cego z rodziny szlachty zagrodowej herbuŚlepowron na Podlasiu. Miał brata Kazi-mierza (1901–1943), harcmistrza, komen-danta Okręgu Praga Warszawskiej Chorą-gwi Szarych Szeregów. Po przeniesieniu sięrodziny ok. 1880 r. do Warszawy ojciec byłurzędnikiem towarzystwa ubezpieczenio-wego, a następnie kasjerem w warszaw-skim magistracie. Matka – Eleonora z Po-mińskich, córka powstańca z 1863 r., przedślubem przeszła na katolicyzm (wcześniejbyła protestantką). Wychowanie w duchukatolickim dominowało w domu Skorup-ków i w dużym stopniu zaważyło na wybo-rze życiowej drogi Ignacego.

W 1902 r. rozpoczął naukę w Gimnazjumim. Pawła Chrzanowskiego (później J. Za-

moyskiego) przy ul. Smolnej, następnieuczył się w Gimnazjum Rocha Kowalskie-go. W 1909 r. – po ukończeniu V klasy –wstąpił do Seminarium Duchownego przyKrakowskim Przedmieściu. Trzykrotnie wa-kacyjne praktyki spędzał w parafii w Klem-bowie (na Wołyniu), pomagając miejscowe-mu księdzu kanonikowi. W 1912 r. otrzymałcztery święcenia mniejsze, a w 1914 r. przyjąłz rąk bp. K. Ruszkiewicza subdiakonat.Po rozwiązaniu Seminarium Duchownegow Warszawie skierowany został do Akade-mii Duchownej w Petersburgu. Tam z jegoinicjatywy powstało m.in. kółko literackie„Polonia”, gdzie wygłaszał odczyty o War-szawie i poezji Artura Oppmana (Or-Ota),prezentował też własne próby poezji pa-triotyczno-religijnej. Rodzinne problemy– konieczność zajęcia się ewakuowanymiz Warszawy matką i rodzeństwem – sprawi-ły, że nie zdał przewidzianych egzaminów,tracąc prawo do dalszej nauki. W 1915 r.otrzymał święcenia diakonackie, a w stycz-niu 1916 r. został przez bp. J. Cieplaka wy-święcony na kapłana. W 1917 r. przez kilkamiesięcy pracował w parafii w Bogorodskuk. Moskwy. Od września 1917 r. działał przezrok jako duszpasterz w Klińcach k. Homla.Tutaj stał się inicjatorem pracy harcerskiej.Ważną częścią jego aktywności w Klińcachbyło wspomaganie towarzystw opiekuń-czych i kulturalno-oświatowych, działają-cych w dwutysięcznej społeczności Polakówwyrzuconych przez wojnę z Polski.

Kiedy wrócił do Polski, warszawskiewładze kościelne wyznaczyły mu pracęduszpasterską w Łodzi – został wikariu-szem parafii Przemienienia Pańskiego.Łódzkie środowisko otworzyło nowe poleaktywności księdza. Był prefektem kilkuszkół, założycielem Tow. „Oświata” i pierw-szym prezesem jego rady nadzorczej. Na-stępnie po dwumiesięcznej pracy w parafiiOjrzanów-Żelechów k. Grodziska Mazowiec-kiego został we wrześniu 1919 r. przeniesio-ny do Warszawy, obejmując stanowisko no-tariusza i archiwisty Kurii Metropolitarnej.Zamieszkał jako kapelan w Ognisku Rodzi-

191

SKORUPKA IGNACY — SKRZYPCZAK JAN

ny Marii na warszawskiej Pradze, pełniącteż funkcje nauczyciela i prefekta w szko-le kolejowej. Choć związał się z tą częściąWarszawy do końca życia, uczestniczyłrównocześnie w duszpasterskim życiu mia-sta, wygłaszając m.in. kazania w katedrze.

Jego wystąpienia do kard. A. Kakow-skiego o pozwolenie wstąpienia do wojska(na początku 1920 r. oraz w lipcu tegożroku) spotkały się z odmową. Otrzymał jewreszcie dzięki poparciu bp. polowego Sta-nisława Galla, który w końcu lipca miano-wał go kapelanem garnizonu praskiego. Od-tąd czas wojny polsko-bolszewickiej spędzałw koszarach i na dworcach, żegnając i spo-wiadając żołnierzy wyruszających nafront. W nowej roli znalazł się 8 sierpnia tegożroku, kiedy został mianowany kapelanemlotnym formującego się w Szkole im. Wła-dysława IV na Pradze I batalionu 236. ppArmii Ochotniczej, złożonego z młodzieżygimnazjalnej i akademickiej, a także har-cerskiej. Wraz z tym batalionem wyruszył13 VIII 1920 r. na zbliżający się do Warsza-wy front. Następnego dnia zginął w walkachz bolszewikami pod Ossowem, kiedy jakokapłan w stule i z krzyżem kroczył przeciwatakującym oddziałom, stając się symbolemoporu stawianego bolszewickiej nawale.Uroczystości pogrzebowe odbyły się 17 sierp-nia tegoż roku w kościele Garnizonowymprzy ul. Długiej, a następnie na Powązkach,gdzie został pochowany. W obecności naj-wyższych duchownych oraz przedstawicielirządu i generalicji gen. Józef Haller udeko-rował trumnę ks. Skorupki nadanym po-śmiertnie Krzyżem Srebrnym Orderu Vir-tuti Militari.

Pamiątki po ks. Skorupce przechowywa-ne są w Muzeum Wojska Polskiego w War-szawie. Jego postać – jako legendę i jedenz symboli „cudu nad Wisłą” – przypomi-nają tablice, pomniki i nazwy ulic w wielumiastach Polski.

— Konarski S. Skorupka Ignacy Jan, w: PSB,t. 38, z. 2, W.–Kr. 1998, s. 275–277; Ludzie, któ-rzy przeszli do historii. Podręczny szkolny słow-

nik znanych Polaków, red. J. Borowiec, J. Chmie-lewski, W. 2002; Słownik biograficzny historiiPolski, red. J. Chodera, F. Kiryk, t. 2, Wr.–W.––Kr. 2005, s. 1395–1396; — Drozdowski M. M.Warszawa w obronie Rzeczypospolitej czerwiec –sierpień 1920, W. 1993, s. 144–147; HelsztyńskiS. Bohater Warszawy ksiądz kapelan Ignacy Sko-rupka (1893–1920), Wołomin 2001; Kosmow-ska I. W. Ksiądz Ignacy Skorupka, W. [1918];Michalski Z. J. Wiara i naród, W. 1999, s. 67–71;Nekrasz W. Harcerze w bojach, cz. 1–2, W. 1930––1931; Smolna 30. Gimnazjum im. Jana Zamoy-skiego, red. J. Durko i in., W. 1989; Wojstomski S.Naprzód skauci! Harcerze w bojach 1914–1921,L. 1968, s. 74–80; — Bitwa warszawska 13–28VIII 1920. Dokumenty operacyjne, cz. 1, red.M. Tarczyński, W. 1995, s.193, 222; Glass H.Młodzi walczą, L. 1974, s. 233–247; — „Har-cerz” 1920, nr 33, s. 311–312; „Harcerz” 1921,nr 22–25, s. 165–166.

Paweł Zarembski

SKRZYPCZAK Jan, pseud. Ilski (1910––1944), nauczyciel, komendant Wielkopol-skiej Chorągwi Szarych Szeregów „Ul Prze-mysław” (1942–1943).

Urodził się 2 X 1910 r. w Minikowie,wówczas wsi podpoznańskiej w rodzinieJózefa (motorniczego, później pracowni-ka kolei) i Stanisławy z Palaczów. Miał bra-ta Mariana i dwie siostry. Uczęszczał doszkoły w Minikowie i Starołęce. Od końca1919 r. uczył się w Pryw. Szkole Przygoto-wawczej w Poznaniu (później im. M. Koper-nika), a od września 1922 r. w Państw. Gim-nazjum w Poznaniu na Wildzie (od 1923 r.św. Jana Kantego), gdzie w 1930 r. złożył eg-zamin dojrzałości.

W tymże roku zapisał się na Wydz.Humanistyczny Uniw. Pozn., studiował pe-dagogikę i równocześnie uczęszczał na za-jęcia Studium Wych. Fiz., gdzie w 1933 r.uzyskał absolutorium. W czasie studiówodbył w 1930 r. tygodniowy kurs w Państw.Szkole Higieny w Warszawie na temat „Al-koholizm i jego zwalczanie”, a w 1931 r.

192

SKRZYPCZAK JAN

wziął udział w Państw. Wakacyjnym Kur-sie Wych. Fiz. dla nauczycieli odbywają-cym się w Wolsztynie, w czasie któregouczestniczył w ćwiczeniach gimnastycz-nych, grach i zabawach, lekkiej atletyce,wioślarce oraz wyrobie kajaków. Od stycz-nia 1932 do sierpnia 1933 r. pełnił obo-wiązki zastępcy młodszego asystenta przyKatedrze Higieny Szkolnej i Wych. Fiz.Uniw. Pozn., prowadzonej przez prof. dr.Eugeniusza Piaseckiego. W 1928 r. wstąpiłdo 21. Poznańskiej Drużyny Harcerzy(PDH) im. Tadeusza Rejtana działającej przygimnazjum, do którego uczęszczał i odtądharcerstwu poświęcał każdą wolną chwi-lę. W następnym roku został przybocznym11. PDH im. Kazimierza Pułaskiego, a przeztrzy następne lata był jej drużynowym.Pełniąc tę funkcję, odbył w sierpniu 1930 r.kurs instruktorski w Międzychodzie. Zaswojej kadencji zorganizował uroczystośćpoświęcenia sztandaru drużyny. Pod koniec1932 r. wrócił do swej macierzystej 21. PDHi w październiku 1934 r. został jej druży-nowym. Od 1932 r. był współpracownikiemWydz. Zuchowego Komendy WielkopolskiejChorągwi Harcerzy, m.in. współprowadziłkurs dla kierowników gromad zuchowychw Sierakowie (1932). W 1933 r. wziął udziałw IV Jamboree w Gödöllő na Węgrzech. Od1935 r. pełnił funkcję namiestnika zuchowe-go w Poznaniu.

We wrześniu 1933 r. podjął pracę zawo-dową w szkolnictwie średnim, otrzymaw-szy zezwolenie Kuratorium Okręgu Szkol-nego Poznańskiego na nauczanie ćwiczeńcielesnych i robót ręcznych. W Poznaniuuczył w Pryw. Gimnazjum pod wezwaniemNajświętszej Marii Panny, należącym dozespołu szkół zwanych Collegium Maria-num. Równocześnie pracował w MiejskimGimnazjum Koedukacyjnym Nowoklasycz-nym im. J. Słowackiego w Grodzisku Wiel-kopolskim. Systematycznie się dokształcał:w styczniu 1934 r. wziął udział w kursiedla nauczycieli zajęć praktycznych w Kra-kowie, a w marcu 1936 r. ukończył kursinstruktorski modelarstwa lotniczego, zor-

ganizowany przez Zarząd Okręgu Wojew.LOPP. W 1937 r. uzyskał stopień magistrawych. fiz. na podstawie pracy pt. Badaniapsychofizyczne nad młodzieżą gimnazjalnąw Poznaniu i Grodzisku Poznańskim. Odwrześnia 1937 r. był pracownikiem kon-traktowym Powiat. Komitetu Wych. Fiz.i Przysp. Wojsk. w Nowym Tomyślu jakopowiat. instruktor. W 1938 r. złożył egzaminpaństw. na nauczyciela szkół średnich orazuzyskał kwalifikacje zawodowe do naucza-nia ćwiczeń cielesnych i higieny jako przed-miotów głównych i somatologii jako przed-miotu dodatkowego.

Od 1934 r. współpracował z GłównąKwaterą Harcerzy w zakresie współdzia-łania z harcerstwem polskim w Ameryce,bowiem ten kraj został przydzielony jakopartner Wielkopolskiej Chorągwi Harce-rzy. W tymże roku objął funkcję referentaobozów i wycieczek, a rok później – kierow-nika Wydz. Obozów i Turystyki KomendyChorągwi. W 1937 r. przeprowadził akcjęletnią chorągwi, obejmującą m.in. liczneobozy w pasie nadgranicznym i wędrówkistarszych harcerzy po Wielkopolsce. Na po-czątku 1936 r. otrzymał stopień harcerzaRzeczypospolitej, a w następnym roku sto-pień podharcmistrza.

Brak informacji na temat jego losóww czasie kampanii wrześniowej. Po wojen-nej tułaczce znalazł się w grupie instrukto-rów organizujących harcerstwo wielkopol-skie w warunkach konspiracji. Utrzymywałczęste kontakty z hm. Franciszkiem Firli-kiem. Na przełomie l. 1939/1940 został ko-mendantem jednego z dwóch hufców star-szoharcerskich w Poznaniu. W 1942 r. – poaresztowaniu w czerwcu 1941 r. Firlika –Główna Kwatera Szarych Szeregów mia-nowała Skrzypczaka komendantem Cho-rągwi Wielkopolskiej „Ul Przemysław”.Można przyjąć, że właśnie wówczas nada-ła mu także stopień harcmistrza, bo odtądpojawia się on przy jego nazwisku. Praw-dopodobnie faktycznie funkcję komendan-ta „Ula Przemysław” pełnił już od momen-tu aresztowania Firlika.

193

SKRZYPCZAK JAN

Okres kierowania chorągwią przez hm.Skrzypczaka to czas najintensywniejszejdziałalności wielkopolskich Szarych Szere-gów. Podjęto działania w celu uzupełnieniasztabów obwodowych AK w Poznaniu in-struktorami Szarych Szeregów. Skrzypczakzostał włączony w skład sztabu okręgu jakoinspektor Szarych Szeregów. Wówczas tak-że obie organizacje określiły ramy dalszejwspółpracy i konspiracyjnej służby harcer-skiej dla wojska; przystosowano programdziałania do wypełniania zadań wysuwa-nych przez konspirację wojskową AK.Równocześnie harcerstwo prowadziło inneprace, obejmujące pomoc dla rodzin, którychżywiciele zginęli lub przebywali w obozachkoncentracyjnych, tajne nauczanie, dy-wersję psychologiczną wśród Niemcówprowadzoną za pomocą czasopism i ulotek.Działalność wojskowa starszych harcerzyobejmowała służbę informacyjno-wywia-dowczą oraz sabotaż i dywersję. W tymczasie Skrzypczak doprowadził do okrzep-nięcia organizacyjnego podziemnego harcer-stwa w Wielkopolsce. Poza współpracą z AKutrzymywał kontakty z pełnomocnikiemBiura Zachodniego (BZ) Delegatury orazaparatem opieki społecznej pełnomocnikaBZ. W początkowym okresie okupacji niepracował oficjalnie, zajmował się handlem,jeździł do Łodzi, Gniezna i innych miast,równocześnie wykonując najprawdopodob-niej zadania konspiracyjne. Na rok przedaresztowaniem podjął oficjalną pracę w fir-mie Grosswäscherei Emil Kretschmar,pracującej głównie na rzecz wojska. Objąłstanowisko zaopatrzeniowca pralni. W kon-spiracji posługiwał się nazwiskiem Ilski,a w pracy występował pod prawdziwym na-zwiskiem. W dniu poprzedzającym aresz-towanie Skrzypczaka w czasie obławy naDworcu Głównym w Poznaniu ujęto łączni-ka z Warszawy, przy którym znalezionoadres komendanta chorągwi. Gestapo niezastało go w domu przy ul. Ożarowskiej 10.Nie było go też w pralni przy ul. Starołęc-kiej, bowiem wyjechał wcześniej roweremdo punktu przyjęć firmy znajdującego się

na rogu ul. Podgórnej i al. Marcinkowskie-go. Gestapowcy, nie wiedząc, jak wyglądaSkrzypczak, zabrali ze sobą z biura firmydwie niemieckie pracownice i pojechali jegośladem na Stary Rynek. Tam Niemki wska-zały Skrzypczaka. O ich roli można wnio-skować na podstawie kartki wysłanej przezSkrzypczaka z Fortu VII 10 XII 1943 r., a więcjuż po śledztwie. W chwili aresztowaniaSkrzypczak musiał sprawiać wrażenie umó-wionego z kimś, więc gestapowcy odczekalipewien czas i zatrzymali też hm. Zygmun-ta Lindę, pseud. Firley (to równoczesnearesztowanie było raczej skutkiem zbieguokoliczności niż świadomej, wcześniej za-planowanej akcji gestapo). W tym samymdniu gestapo zatrzymało jeszcze MarianaSkrzypczaka (brata) oraz zastępcę komen-danta chorągwi hm. Adama Plucińskiego.J. Skrzypczak przeszedł ciężkie śledztwo.Przez ponad dwa tygodnie przebywał w sie-dzibie gestapo – Domu Żołnierza – mal-tretowany, bity, budzony nocą, głodzony.Próba samobójstwa nie powiodła się. DoFortu VII przybył w maju już bardzo ska-towany, ale śledztwo trwało jeszcze kilkamiesięcy. Gestapo w Forcie VII umieściłobraci we wspólnej celi, więc mogli uzgod-nić treść zeznań. Jan wziął całą winę na sie-bie, chroniąc brata, który o konspiracji ni-czego nie wiedział.

W nocy z 17 na 18 II 1944 r. z Poznaniado Gross-Rosen wywieziono 18 lub 23 oso-by związane z harcerstwem. Był wśród nichSkrzypczak. Zginął 20 II 1944 r., naj-prawdopodobniej od śmiercionośnego za-strzyku. Niektórzy fakt dość pośpiesznejlikwidacji grupy starszyzny harcerskiejw Gross-Rosen uznali za odwet gestapo zaudany zamach na Kutscherę w Warszawiew dniu 1 II 1944 r.

W 1936 r. Skrzypczak zawarł związekmałżeński z Marią Szuberą. Miał trzechsynów – bliźniaków: Wojciecha (ur. 1940)i Jerzego (1940–1943) oraz Michała (1941).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 185–186; Lauren-

194

SKRZYPCZAK JAN — SOSNOWSKI JÓZEF

towski F. Skrzypczak Jan (1910–1944), w: Wiel-kopolski słownik biograficzny, W.–P. 1981, s. 675;— Bielerzewska A. 20 luty Dzień Pamięci Har-cerskiej, „Express Poznański” 1984 z 17–19 lu-tego; Broniewski Całym życiem [błędna dataaresztowania]; Przychodzki M. Jan Skrzypczak(1910–1944). Postaci z dziejów, „Harc.” 1988,nr 5, s. 24–30; Serwański E. Wielkopolska w cie-niu swastyki, W. 1970; tenże Wielkopolski ruchoporu 1939–1945, „Kronika wielkopolska” 1987,nr 1, s. 58–73; Śmigaj J. O Szarych Szeregachw Poznaniu, „Więź” 1981, nr 3, s. 122–137; Wal-czak M. Nauczyciele wielkopolscy w latach woj-ny i okupacji 1939–1945, P. 1974, s. 156; Woź-niak M. Wielkopolska konspiracja wojskowaw l. 1939–1945, „Życie i Myśl” 1986, nr 9–10,s. 60–83; tenże Więźniowie więzienia policyjne-go poznańskiego gestapo w l. 1943–1945, „Kro-nika Wielkopolska” 1985, nr 1, s. 145–191; Z hoł-dem pamięci i zadumy. Obchodzimy 40-leciezgładzenia instruktorów Chorągwi Wielkopol-skiej w Gross-Rosen 20.4.1944, Buk 1984, s. 19;— Pamiętniki ocalonych. Wspomnienia więź-niów hitlerowskich miejsc kaźni w Wielkopol-sce, wybór i oprac. W. Jamroziak, M. Olszewski,P. 1983, s. 351, 363–364; — Arch. Kuratoriumw P.: Czywczyński M., wyciągi z rozkazów Ko-mendy Wielkopolskiej Chorągwi Harcerzy;życiorys J. Skrzypczaka z 20 VIII 1933 r.; — dok.osobiste J. Skrzypczaka w posiadaniu rodzinyi autora; — inf. brata Mariana Skrzypczakaoraz siostry Pauli; inf. uzyskane przez autoraod J. Skrzypczaka w czasie pobytu we wspól-nej celi w Domu Żołnierza w maju 1943 r.

Michał Przychodzki

SOSNOWSKI Józef Marian, pseud.Brzeziński (1904–1975), pedagog, harc-mistrz, sekretarz generalny ZHP (1935––1939), wiceprzewodniczący ZHP (1945––1947), p.o. Przewodniczącego ZHP (1947––1949).

Urodził się 18 II 1904 r. w Warszawiejako pierworodny syn Jana (rzeźbiarza,właściciela antykwariatu) i Władysławyz Rybków, w domu patriotycznym, w któ-

rym kultywowano tradycje narodowe. Miałmłodszego brata Henryka (1916–1983,dziennikarza Polskiego Radia, żołnierza AK,uczestnika Powstania Warszawskiego).

Naukę rozpoczął w szkółce elementar-nej prowadzonej przez swą babkę. Następ-nie uczęszczał do polskiej szkoły prywat-nej – Gimnazjum Filologicznego TomaszaŁebkowskiego. W 1916 r. wstąpił do War-szawskiej Drużyny Skautowej im. Cypria-na Godebskiego, która później otrzymałanazwę 15. Warszawskiej Drużyny Harce-rzy (WDH). Zdobył kolejno III i II stopieńharcerski i złożył przyrzeczenie harcerskie,niebawem został też zastępowym zastępu„Dzików”, a w 1917 r. znalazł się w skła-dzie Drużyny im. T. Kościuszki, którejczłonkowie odbywali kurs dla kandydatówna instruktorów. W listopadzie 1918 r. brałudział (jako członek Pogotowia Młodzieży)w rozbrajaniu Niemców.

W 1919 r. został drużynowym 15. WDH.Gdy Gimnazjum Łebkowskiego zostało za-mienione w szkołę handlową, przeniósł siędo Gimnazjum Męskiego Władysława Giżyc-kiego i zmienił drużynę. W lutym 1920 r.objął 47. WDH im. Kazimierza Wielkiego,działającą przy 4-klasowej szkole miejskiejna Powiślu. W tymże roku wstąpił do Ar-mii Ochotniczej, otrzymując stopień plu-tonowego. Był komendantem harcerskiejsłużby pomocniczej w Gimnazjum im. Het-mana Zamojskiego; harcerze pod jego do-wództwem pełnili warty, byli łącznikamioraz wykonywali szereg innych zadań.W sierpniu 1920 r. przedostał się do 201. ppi brał udział w walkach pod Radzyminemi Brześciem n. Bugiem. We wrześniu, kie-dy uczniowie zostali zdemobilizowani, wró-cił do Gimnazjum Giżyckiego. Pod wpły-wem Tomasza Piskorskiego wstąpił w tymczasie do patriotycznej organizacji samo-kształceniowej młodzieży „Pet”, pozosta-jącej nadal w konspiracji. Przygotowywałaona do wstąpienia do również tajnej orga-nizacji „Zet”, a następnie do służby Polsce.Po powrocie z wojska Sosnowski dalej pro-wadził 47. WDH, którą w listopadzie 1920 r.

195

SOSNOWSKI JÓZEF

przekazał następcy. Z kolei sam objął jakozastępca drużynowego, a następnie druży-nowy 30. WDH im. Hetmana Zamojskie-go, działającą przy zborze ewangelickim.Rozwinął ożywioną działalność, korzysta-jąc z poparcia silnego KPH. Drużynę pro-wadził do listopada 1921 r., kiedy zostałhufcowym X Hufca Męskiego w Warszawie.W tymże roku zamieścił na łamach „Harc-mistrza” swoje pierwsze artykuły. 26 V1922 r. otrzymał stopień instruktorski przo-downika. Objął w Komendzie WarszawskiejChorągwi Męskiej funkcję kierownika Wydz.Propagandy, Prasy i Statystyki. Jego kore-spondenci zamieszczali wzmianki w prasiestołecznej i harcerskiej, wydział wydawałteż przez krótki czas litografowane „Wia-domości Bieżące”.

28 IV 1923 r. – jeszcze jako uczeń – za-debiutował w popularnym warszawskimtygodniku „Świat” artykułem Idźmy doludu mas, wskazując środowisko proleta-riatu jako miejsce pracy harcerskiej. Objąłfunkcję komendanta Warszawskich Dru-żyn Przygotowawczych, czyli pracującychna terenie szkół powszechnych, do którychuczęszczała głównie niezamożna młodzieżrobotnicza. W maju 1923 r. zdał egzamindojrzałości, po czym złożył papiery na Wydz.Prawa i Nauk Politycznych UW. Nie zdałjednak egzaminu z łaciny i musiał prze-nieść się na Wydz. Filozoficzny UW. Stu-diował m.in. pod kierunkiem profesorów:Henryka Mościckiego, Władysława Smo-leńskiego, Wacława Tokarza, MarcelegoHandelsmana, Tadeusza Kotarbińskiegooraz Władysława Tatarkiewicza. Najwięk-sze jednak piętno odcisnął na jego osobo-wości prof. Bogdan Nawroczyński, peda-gog, teoretyk nauczania i wychowania, podktórego kierunkiem napisał pracę magi-sterską pt. Gry i zabawy harcerskie w świe-tle współczesnej pedagogiki. Aby się utrzy-mać, pracował jako urzędnik w DyrekcjiPoczt i Telegrafów w Warszawie. Jako stu-dent kontynuował działalność publicy-styczną na łamach pism harcerskich, aletakże w „Świecie” oraz „Nowym Kurierze

Polskim” – organie radykalnej inteligencjikatolickiej. 31 VI 1924 r. został mianowa-ny podharcmistrzem (po zmianie systemustopni instruktorskich awansowany do stop-nia harcmistrza). We wrześniu 1924 r.zaczął wydawać własne pismo pt. „PolskaMłodych” (nie było to pismo harcerskie, alewspierali go współpracownicy harcerze,a redakcja mieściła się w lokalu komendychorągwi). W marcu 1925 r. został komen-dantem drużyn stołecznych, a rok późniejczłonkiem Komisji Osobowej Głównej Kwa-tery Męskiej (GKM). W 1926 r. rozpocząłstudia w dwuletniej szkole dziennikarskiejprzy WWP. W tymże roku został przyjętydo „Zetu” i podjął na krótko współpracęz pismem „Harcerz”. Z końcem 1926 r.objął funkcję kierownika Wydz. Progra-mowego Komendy Warszawskiej ChorągwiMęskiej. Zorganizował kurs zastępowychszkół powszechnych, prowadząc równocze-śnie od stycznia do października 1927 r.swoją macierzystą 15. WDH. W czerwcutegoż roku kierował działem harcerskimWystawy Prac Uczniów Szkół Powszech-nych, a w czasie II Zlotu Narodowego w Po-znaniu w 1929 r. pełnił funkcję oboźnegoChorągwi Warszawskiej. W listopadzietegoż roku został kierownikiem HufcówSzkół Powszechnych, a w styczniu następ-nego roku kierownikiem Wydz. DrużynSzkół Powszechnych Komendy ChorągwiWarszawskiej. Równocześnie publikowałw piśmie „Straż nad Wisłą”. W czerwcu1930 r. otrzymał stopień magistra filozofiina podstawie ukończenia studiów wyższychw zakresie pedagogiki, po czym odbył bez-płatną dwuletnią praktykę pedagogicznąw Collegium Pedagogicznym im. S. Konar-skiego, złożył egzamin na nauczyciela szkółśrednich i objął stanowisko nauczycielaw Liceum im. Władysława IV na Pradze.W 1931 r. został przewodniczącym Komi-sji Wydawniczej oraz przewodniczącymHarcerskiego Biura Wydawniczego (HBW),wchodząc także w skład komitetu redak-cyjnego „Harcmistrza”. Rozwinął działal-ność HBW, które początkowo oceniało tyl-

196

SOSNOWSKI JÓZEF

ko wydawnictwa harcerskie, później zaczę-ło je także wydawać i zajęło się propagandąharcerstwa. Do wydanych przez HBW ksią-żek należą m.in.: Historia Harcerstwa Pol-skiego W. Błażejewskiego (W. 1933) orazKsiążka harcerska 1910–1935 (W. 1935),publikacja opracowana przez J. Lincela.HBW w l. 1932–1936 wydało 42 pozycje,w tym cenne i wielokrotnie wznawiane pod-ręczniki J. Dąbrowskiego, J. Sosnowskiegoi W. Szyryńskiego. Z funkcji przewodniczą-cego Biura Wydawniczego Sosnowski od-szedł w 1936 r. po połączeniu HBW z kato-wickim „Na Tropie”.

W 1933 r. na krótko został kierownikiemWydz. Programowego Głównej KwateryHarcerzy (GKH), a od lipca tegoż roku byłdyrektorem biura Naczelnictwa ZHP. Po-nadto kierował w GKH Wydz. Osobowym,Ref. Prasy i Propagandy, Ref. Pism Har-cerskich oraz Ref. Starszych Chłopców.Z pomocą W. Błażejewskiego utworzył Cen-tralne Archiwum Harcerskie, bowiem do-tychczas cenne dla przyszłości akta byłymagazynowane w piwnicach, a następniew podziemiach gmachu Komunalnej KasyOszczędności (powstały w ten sposób za-sób archiwalny po perypetiach wojennychi powojennych trafił do AAN w Warszawie,gdzie stanowi zespół akt ZHP mający pod-stawowe znaczenie dla badań nad dzieja-mi harcerstwa). Równocześnie Sosnowskidużo pisał, w 1933 r. wydał opartą na swejpracy magisterskiej książkę Harcerstwojako wielka gra. Próba pedagogicznego uza-sadnienia systemu gier i zabaw harcerskich(W. 1933), wznowioną w 1935 r. oraz Wy-tyczne programowe pracy zastępów chłop-ców starszych (Projekt) (W. 1933) i Polskaw wychowaniu harcerskim (W. 1934), po-zycję ostro atakowaną przez środowiskanarodowej demokracji – głównie za podej-ście do spraw narodowościowych oraz wia-ry. W 1934 r. Sosnowski był dyrektorembiura Naczelnictwa ZHP, a jednocześnieszefem GKH oraz kierownikiem Wydz.Drużyn GKH. Na obradującym w dniach25–26 V 1935 r. w Gdyni XV Zjeździe Wal-

nym ZHP został wybrany w skład NRH,a 26 maja tegoż roku NRH wybrała go doskładu Naczelnictwa jako sekretarza ge-neralnego. Pozostał na tym stanowisku dowrześnia 1939 r. Był członkiem KomitetuOrganizacyjnego i Naczelnej KomendyJubileuszowego Zlotu Harcerstwa Polskie-go w Spale (1935), w której pełnił funkcjęszefa prasy, propagandy i reprezentacji.Wkrótce po zlocie opublikował książkę Mia-sto młodości (W. 1935) opisującą całą impre-zę. Od 1936 r. był dodatkowo kierownikiemrozbudowanego Działu Prasy i PropagandyNaczelnictwa ZHP, a w roku następnymobjął stanowisko redaktora naczelnegonowego pisma „Robotnik Polski”, wydawa-nego przez Zjednoczenie Polskich ZwiązkówZawodowych, związane z Obozem Zjedno-czenia Narodowego. W harcerstwie skupiałwokół siebie instruktorów centrum z na-chyleniem ku lewicy. Pozostawał pod sil-nym wpływem Michała Grażyńskiego i byłwobec niego całkowicie lojalny.

Do 7 IX 1939 r. przebywał w Warszawie,starając się, aby normalnie funkcjonowałobiuro Naczelnictwa ZHP. Rankiem 7 wrze-śnia otrzymał polecenie wyjazdu do Lubli-na wraz ze współpracownikami z „Robot-nika Polskiego”. Razem z rodziną przeżyłbombardowanie pociągu i koszmar bez-sensownej tułaczki. Wrócił do Warszawyw początkach października. Podjął pracęw Liceum im. Władysława IV, w którymwcześniej pracował, a równocześnie przezcały okres okupacji uczył na tajnych kom-pletach. Utrzymywał stały kontakt z hm.Aleksandrem Kamińskim, spotykał się teżz ks. Janem Mauersbergerem i brał udziałw spotkaniach z harcerzami. Na począt-ku 1940 r. skontaktował jednego z instruk-torów skautowej organizacji żydowskiejHaszomer Hacair z hm. Antonim Olbrom-skim, a następnie na polecenie władz kon-spiracyjnych utrzymywał kontakt z działa-czami żydowskiego ruchu oporu. W końcu1942 r. został przez Tadeusza Żenczykow-skiego wciągnięty do prac BIP. Został za-przysiężony i przyjął pseud. Brzeziński.

197

SOSNOWSKI JÓZEF

Zlecono mu następujące zadania: współre-dagowanie miesięcznika „Żołnierz Polski”,opracowywanie książek z zakresu wycho-wania żołnierza konspiracji, podstaw pro-pagandy wojennej, zasad propagandy powojnie i propozycji wyrównywania wojen-nych strat kulturalnych Polski oraz orga-nizowanie sieci bibliotek wojskowych i księ-garń dla większych jednostek wojskowychpodziemia. Wydał trzy broszury: Psycholo-giczne podstawy propagandy wojennej, Za-rys psychologii żołnierza oraz Wychowawczezadania dowódcy. Pracował także w SekcjiPomocy Dzieciom RGO jako lustratorognisk dziecięcych. W czasie PowstaniaWarszawskiego pracował w BIP. Współre-dagował „Żołnierza Polskiego”, który uka-zywał się niemal codziennie i był dowódcąpatrolu propagandowego, który docierał nanajbardziej wysunięte odcinki, aby pod-trzymywać morale żołnierzy. 17 IX 1944 r.został porucznikiem. 7 października wy-szedł z Warszawy w kolumnie ludnościcywilnej. Po krótkiej tułaczce dotarł do Mię-dzyborowa, gdzie przebywali jego żona i syn.Został przewodniczącym gminnej RGO, po-wołanej do opieki nad uchodźcami z War-szawy. Razem z hm. Wacławem Błaszczy-kiem zorganizował komplet nauczania napoziomie szkoły średniej dla dzieci uchodź-ców.

Po powrocie do Warszawy pracował da-lej w Liceum im. Władysława IV, a równo-cześnie w Grodzisku Mazowieckim jakopodinspektor oświaty. W marcu po konsul-tacji z A. Kamińskim i A. Olbromskimprzyjął propozycję wejścia w skład Tymcza-sowej Naczelnej Rady Harcerskiej (TNRH),a 14 kwietnia tegoż roku Naczelnictwo za-proponowało mu objęcie funkcji kierowni-ka Wydz. Programowego GKH i przewod-niczenie komisji Naczelnictwa mającej nacelu zorganizowanie prasy harcerskiej. Nazebraniu TNRH w dniach 22–23 V 1945 r.został wybrany na wiceprzewodniczącegoZHP. W Naczelnictwie ZHP kierował praca-mi programowymi, Komisją Programową,Komisją Prawa i Przyrzeczenia oraz prze-

wodniczył HBW. W 1945 r. był komendan-tem Centralnej Akcji Szkoleniowej. Dziękizaufaniu zarówno Naczelnictwa, jak i Ka-mińskiego doprowadził do oficjalnegowłączenia instruktorów szaroszeregowychdo ZHP, przyczynił się również do uchwa-lenia przez TNRH nowego, zgodnego z ocze-kiwaniami kadry instruktorskiej, tekstuPrawa i Przyrzeczenia Harcerskiego. Opu-blikował w tym czasie książkę Wychowa-nie polityczne w Harcerstwie (Wychowaniedla pokoju) (W. 1946). Jednak jego osobabudziła u władz politycznych coraz poważ-niejsze zastrzeżenia (co prawda presja zestrony władz była przez długi czas odpiera-na przez Naczelnictwo). Po odejściu z władzZHP w marcu 1947 r. Kamińskiego, a na-stępnie w marcu 1948 r. PrzewodniczącegoZHP hm. Janusza Wierusz-Kowalskiegoobjął po konsultacji z Kamińskim funkcjęp.o. Przewodniczącego ZHP. Funkcję tę,coraz bardziej tytularną w istniejącej sy-tuacji, pełnił w zanikających władzach na-czelnych ZHP do stycznia 1949 r. 10 stycz-nia przewodniczący Zarządu Głównego ZMPJanusz Zarzycki zaatakował nieobecnegoSosnowskiego w czasie zebrania instruk-torskiego. Używając ówczesnego słownic-twa, zaliczył go do paskudnych insektów,które oblazły harcerstwo, pchały się drzwia-mi i oknami. Sosnowski poczuł się bardzodotknięty wypowiedzią swojego dawnegoucznia i wysłał do Zarzyckiego pismo, w któ-rym stwierdzał że wobec takich zarzutówczuje się zobowiązany do dania wszelkiejsatysfakcji z honorową włącznie. Była topiękna postawa, ale całkowicie nieprzysta-jąca do politycznej i społecznej rzeczywi-stości.

Po odejściu z harcerstwa Sosnowski po-święcił się pracy zawodowej. Pracowałw szkołach i na UW. W 1948 r. powrócił dopracy w Gimnazjum i Liceum im. Władysła-wa IV, pracował też w Liceum Pedagogicz-nym im. W. Spasowskiego i Liceum Pedago-gicznym im. F. Płaskowickiej. Jednocześniew l. 1950–1956 był kierownikiem praktykpedagogicznych oraz Seminarium Teorii

198

SOSNOWSKI JÓZEF — STECKIEWICZ MARIA

i Nauczania Wychowania w warszawskiejWSP. W 1956 r. został adiunktem w Kate-drze Pedagogiki Społecznej UW, a następ-nie kierownikiem MiędzywydziałowegoStudium Pedagogicznego. W lutym 1959 r.obronił pracę doktorską pt. Ruchy i orga-nizacje wychowawcze młodzieży polskiejw XIX w.

W końcu lat czterdziestych wstąpił doStronnictwa Demokratycznego. W czasieZjazdu Łódzkiego nie został wybrany dowładz ZHP. W l. 1956–1961 był doradcąNRH, w l. 1957–1961 członkiem Kom. Hist.NRH, ponadto w l. 1957–1969 przewodni-czącym sekcji historycznej, a w l. 1958–1965przewodniczącym rady Kręgu Instruktor-skiego „Wigry” przy Głównej KwaterzeHarcerstwa. Wykorzystał swoje doświad-czenia w pracy pedagogicznej, harcerskiej,redaktorskiej i wydawniczej w kilku książ-kach, które wydał w l. 1964–1973.

Zmarł 1 I 1975 r. w Warszawie i zostałpochowany na Cmentarzu Powązkowskim.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski (1971), ZłotymKrzyżem Zasługi (1938, 1946), SrebrnymKrzyżem Zasługi (1932), Krzyżem Walecz-nych (1944), Medalem za Warszawę (1957),Złotym Krzyżem Harcerskiego OdznaczeniaHonorowego „Za Zasługę” (1946).

Był dwa razy żonaty: z Ireną Wróblewską(1904–1965) i Antoniną Borowską. Z pierw-szego małżeństwa miał syna Jana (ur.1938).

— Miszczuk M. Józef Sosnowski (1904–1975).Biografia harcerska. Postaci z dziejów, cz. 1–3,„Harc.” 1996, nr 1–2, s. 14–22, nr 3, s. 13–25, nr4–5, s. 28–38; Nowik G. Geneza i powstanieKoła Instruktorskiego im. Mieczysława Bema,praca magisterska napisana pod kier. prof. drhab. A. Garlickiego, UW, W. 1979; Rakowski J.Zetowcy i Piłsudczycy, Paryż 1982; Sosnowski J.Z piśmiennictwa harcerskiego, „Harcmistrz”1933, nr 7; — Spraw. NRH za okres od dnia1 września 1930 r. do dnia 31 grudnia 1931 r.,„WU” 1932, nr 4; Spraw. NRH za r. 1933,W. [1934]; — AAN: zesp. ZHP, t. 67, 435, 2393;

Arch. UW: akta J. Sosnowskiego, m.in. własno-ręczny życiorys z 2 IX 1923 r.; ZNiO: Sosnow-ski J. Wspomnienia 1904–1975, mps; — dok.w posiadaniu autora: Syrokomski Z. Dh hm. Jó-zef Sosnowski, rks.

Marian Miszczuk

STECKIEWICZ Maria (1905–1987),pedagog, harcmistrzyni, komendantka Wi-leńskiej Chorągwi Harcerek (1935–1940),członkini Komendy Pogotowia Harcerek(1940–1945).

Urodziła się 28 VI 1905 r. w Wilnie w rodzi-nie ziemiańskiej Stanisława i Ireny z Ko-jałkowskich. Miała dwóch braci, którzyzginęli w 1918 r. jako żołnierze dwóch róż-nych armii rosyjskich: Bogdan – członekPPS-lewicy, oficer Armii Czerwonej – po-legł na froncie kaukaskim; Wiktor – zginąłjako żołnierz walczący po stronie „bia-łych”.

Podczas I wojny światowej rodzina miesz-kała w Piotrogrodzie i tam M. Steckiewiczukończyła pensję św. Katarzyny. Kontynu-owała naukę w Gimnazjum ss. Nazaretanekw Wilnie i wstąpiła do drużyny harcerskiejprowadzonej przez Władysławę Perza-nowską (zamężną Muzolfową). Była jednąz 30 harcerek wileńskich uczestniczącychw 1921 r. w zlocie we Lwowie. W 1925 r.zdała maturę i rozpoczęła studia historycz-ne na USB. W styczniu 1927 r. uzyskała sto-pień podharcmistrzyni i powierzono jejprowadzenie Hufca Żeńskiego w Wilnie.W l. 1928–1929 była również drużynową10. Drużyny Harcerek w Wilnie.

Po ukończeniu w 1930 r. studiów praco-wała jako nauczycielka w Gimnazjum ss. Na-zaretanek. W październiku 1935 r. przeka-zała hufiec i objęła funkcję komendantkiWileńskiej Chorągwi Harcerek, którą peł-niła aż do opuszczenia Wilna w 1940 r. Zanajważniejszą sprawę uważała kształceniekadry. Większość organizowanych przezkomendę chorągwi kursów prowadziła oso-biście. Na Jubileuszowym Zlocie Harcer-

199

STECKIEWICZ MARIA

stwa Polskiego w Spale w 1935 r. była przy-boczną komendantki Zlotu Harcerek hm.RP Heleny Gepner-Śliwowskiej. W 1936 r.prowadziła obóz drużynowych w Podwiślu,a w l. 1937 i 1938 zimowe kursy drużyno-wych na Bukowinie (z nauką jazdy na nar-tach) oraz dwa letnie obozy drużynowychw Słobódce Zawierskiej. W czerwcu 1937 r.otrzymała stopień harcmistrzyni. W tym-że roku z okazji 25-lecia harcerstwa naWileńszczyźnie zorganizowała zlot chorą-gwi, w którym wzięło udział 600 harcerekobozujących w 26 obozach.

Wybuch wojny zastał ją w Rabsztynie,gdzie prowadziła kurs podharcmistrzowskizorganizowany przez Szkołę InstruktorskąHarcerstwa Żeńskiego na Buczu. 9 września1939 r. dotarła do Wilna i tam na polecenieprezydenta miasta organizowała z harcer-kami samoobronę ludności cywilnej. Poprzekroczeniu granicy przez wojska ra-dzieckie, zgodnie z otrzymanym rozkazem,zniszczyła spisy instruktorek i dokumen-tację chorągwi. Ze starszych dziewczątzorganizowała służby wartownicze przyelektrowni, gazowni i innych ważnychobiektach. Po wejściu Rosjan do Wilna(18 IX 1939) nakazała pracę instruktoreki starszych harcerek zorganizować w for-mie konspiracyjnych „trójek” i „piątek”.W październiku złożyła przysięgę woj-skową jako żołnierz konspiracji. W czerw-cu 1940 r. wezwano ją na przesłuchaniedo NKWD i zaproponowano współpracę.Po tym zdarzeniu władze konspiracyjnenakazały jej opuszczenie Wilna. Przeka-zała chorągiew phm. Katarzynie Piotro-wicz i zgłosiła się do komendantki Pogoto-wia Harcerek hm. Józefiny Łapińskiej.Dostała przydział do willi „Piaski” w Kon-stancinie. W l. 1940–1944 prowadziła tamdom Pogotowia Harcerek – prewentoriumprzeciwgruźlicze dla dzieci w wieku 6–14 lat,w którym oprócz stałych mieszkańców czę-sto ukrywali się przed aresztowaniem Po-lacy i Żydzi.

Po wyodrębnieniu w Komendzie Pogo-towia działu służby łączności od 1940 r.

była jego kierowniczką. Opracowała wów-czas instrukcje dla harcerek pełniącychsłużbę w wojsku. W l. 1942–1945 kierowa-ła kształceniem starszyzny harcerek. Prze-prowadziła w tym czasie 15 tygodniowychkursów podharcmistrzowskich, z którychwiększość odbyła się w Skolimowie, w pro-wadzonym przez harcerki domu dziecka„Corso”, a inne w terenie: w Krakowie,Lublinie i Kielcach. Organizowała też kur-sy instruktorek specjalności sanitarnej,łączności i opieki nad dzieckiem oraz wi-zytowała kursy drużynowych w Opatowie,Ostrowcu Świętokrzyskim i Sandomierzu.Dwukrotnie wyjeżdżała do Wilna. W 1942 r.w drodze powrotnej została aresztowanaw Małkini z powodu fałszywej przepustki.Była więziona, kilka miesięcy przebywaław Warszawie na Pawiaku, a potem w wię-zieniu na Daniłowiczowskiej. Dzięki inter-wencji hm. J. Łapińskiej została zwolnionai dalej pracowała w Konstancinie. W czasiePowstania Warszawskiego wraz z wycho-wankami ewakuowała się do Józefowa.

Po wojnie do czerwca 1946 r. pracowaław domu dziecka w willii „Anusia” w Skoli-mowie, a następnie przeniosła się na Opolsz-czyznę. Tam wspólnie ze Stefanem Szuma-nem zakładała Tow. Domów i PrewentoriówDziecięcych (z siedzibą w Krakowie). Do1952 r. zorganizowała i prowadziła domdziecka w Kamieniu Opolskim, dom dziew-cząt w Opolu i prewentorium w Żyrowejk. Strzelc Opolskich. L. 1952–1958 spędziłana Buczu. Opiekowała się tam m.in. ZofiąKossak. Od 1959 r. przez piętnaście lat kie-rowała szkołami przyszpitalnymi w Kon-stancinie. W 1974 r. przeszła na emeryturę.

Opublikowała następujące opracowaniaz zakresu historii harcerstwa: OrganizacjaHarcerek w l. 1939–1945 (z E. Grodeckąi J. Łapińską, w: Najnowsze dzieje Polski,t. 9, W. 1965, s. 63–94), O pracy KomendyPogotowia Harcerek z J. Łapińską, w: Har-cerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki,s. 36–48), Służba Pogotowia Harcerek Cho-rągwi Wileńskiej (z M. Polakiewicz, tamże,s. 562–583) oraz przygotowała z J. Łapińską

200

STECKIEWICZ MARIA — STUDZIŃSKI GUSTAW

Materiały do historii Wileńskiej ChorągwiHarcerek (egzemplarze maszynopisu zosta-ły złożone w Bibliotece Narodowej w War-szawie i ZNiO we Wrocławiu).

Zmarła 6 VIII 1987 r. w Warszawie. Zo-stała pochowana na cmentarzu w Konstan-cinie-Skolimowie. Była odznaczona ZłotymKrzyżem Zasługi i Złotą Odznaką ZNP.

Rodziny nie założyła.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 73; Wileński słow-nik biograficzny, Bydgoszcz 2002, s. 388; —Harcerki 1911–1939; Harcerki 1939–1945; Se-weryn-Spławska Harcerki w ZHP; Służba Polekna frontach II wojny światowej, cz. 2, Referaty ikomunikaty, T. 1998, s. 111, 117, 123; Zawadz-ka Dzieje harcerstwa; taż Harcerstwo żeńskie;taż Harcerstwo żeńskie na wschodnich ziemiachRzeczypospolitej, W. 1999, s. 252, 272, 274–275,285, 311–312, 314–315; Zürn-Zahorski Z. Pogo-towie Harcerek i Harcerzy we wrześniu 1939, Kr.1999, s. 506, 562; — Pod żaglami Grażyny. Re-lacje i wspomnienia, oprac. M. Appelt, P. 1997,s. 213; Szare Szeregi. Ocalałe dokumenty, s. 19;— „Tygodnik Powszechny” 1987, nr 48; „ŻycieWarszawy” 1987, nr 183, 184, 186 [nekrologi].

Wanda Czarnota

STUDZIŃSKI Gustaw Wojciech Paweł,pseud. Powała, Rajmund, używał nazwiskaLucjan Smoliński (1904–1985), nauczyciel,redaktor, harcmistrz, komendant Mazo-wieckiej Chorągwi Szarych Szeregów „UlPuszcza” (1944–1945), komendant Mazo-wieckiej Chorągwi Harcerstwa (1958–1959).

Urodził się 4 X 1904 r. w Rządkowiek. Skierniewic w rodzinie Wojciecha (1864––1925, agronoma, administratora majątku)i Janiny z Rembielińskich (1863–1926, na-uczycielki). Miał brata Antoniego (1909––1993, geodetę, harcmistrza, hufcowegoHufca Harcerzy w Koninie). Jeden z jegoprzodków, Rajmund Rembieliński (1774––1841), działacz polityczny i gospodarczy,prawnik, członek Tow. Republikanów Pol-

skich w 1820 r. był marszałkiem SejmuKrólestwa Polskiego. Inny jego przodek,dziad babki Łucji Rembielińskiej – StanisławGreybner (1791–1856), sędzia pokoju pow.garwolińskiego służył pod Napoleonemjako szwoleżer gwardii. Jego dziad GustawRembieliński (1835–1886) był uczestni-kiem powstania styczniowego, o czym pa-mięć w rodzinie była stale żywa.

Uczył się w szkole powszechnej w Rząd-kowie (1911–1914), następnie w Skiernie-wicach (1914–1917), a od 1917 r. uczęszczałdo Gimnazjum Realnego Męskiego PolskiejMacierzy Szkolnej (od 1920 r. Państw. Gim-nazjum im. Bolesława Prusa) w Skier-niewicach. W październiku 1921 r. wstąpiłdo I Drużyny Harcerzy im. Zawiszy Czar-nego w Skierniewicach, w 1923 r. w stop-niu ćwika został przybocznym tej drużyny,a w roku następnym – drużynowym. Wziąłudział w I Zlocie Narodowym Harcerzyw Warszawie na Siekierkach (lipiec 1924).W 1925 r. po zdaniu matury podjął studiana Wydz. Filozoficznym UW. W l. 1928–1930był przewodniczącym Akademickiego KołaSkierniewiczan, a w kadencji 1929–1931członkiem Zarządu Tow. Bratniej PomocyStudentów UW. W czasie studiów konty-nuował czynną działalność w harcerstwieskierniewickim. Od 1925 r. pełnił funkcjęczłonka komendy hufca, a w 1926 r. w stop-niu harcerza orlego został hufcowym HufcaMęskiego w Skierniewicach; funkcję tę peł-nił do 1931 r. Ukończył kurs instruktorskiw Mickunach. 22 VI 1927 r. otrzymał sto-pień instruktorski przodownika (po zmia-nie systemu stopni równoznaczny ze stop-niem podharcmistrza). W lipcu 1929 r.uczestniczył w II Zlocie Narodowym Har-cerzy w Poznaniu. W l. 1929–1931 był wi-zytatorem z ramienia Komendy Mazowiec-kiej Chorągwi Harcerzy. W 1930 r. kierowałobozem zlokalizowanym w Kudryńcachn. Zbruczem. W 1931 r. ukończył studia,otrzymując stopień magistra filozofii. Jesz-cze w czasie studiów był w Komendzie Ma-zowieckiej Chorągwi Harcerzy skarbnikiemi kierownikiem Wydz. Prasowego oraz re-

201

STUDZIŃSKI GUSTAW

daktorem pisma „Harcerskie Mazowsze”.W 1931 r. podjął pracę jako nauczyciel

historii i geografii w Koedukacyjnym Gim-nazjum Związku Zawodowego Nauczycie-li Polskich Szkół Średnich (później Tow.Szkoły Średniej) w Grodzisku Mazowiec-kim. 20 X 1932 r. otrzymał stopień harc-mistrza. Pełnił obowiązki członka komisjisędziowskiej na Międzyn. Zlocie SkautówWodnych w Garczynie (sierpień 1932) orazzastępcy komendanta i kierownika wypra-wy rowerowej na IV Jamboree w Gödöllőna Węgrzech (sierpień 1933). W l. 1933––1935 był referentem kolarskim Inspekto-ratu Wyszkolenia Głównej Kwatery Harce-rzy. W lipcu 1935 r. wziął udział w Jubile-uszowym Zlocie Harcerstwa Polskiegow Spale. W tym czasie został też kierowni-kiem referatu kulturalno-oświatowegoŚwiatowego Związku Polaków z Zagranicy„Światpol”, organizując łączność ze skupi-skami Polonii oraz powołując tam do życiachóry, teatry i szkolnictwo. W związku z tądziałalnością ograniczył swoją pracę w har-cerstwie, od 1936 r. pozostając tylko druży-nowym 73. Mazowieckiej Drużyny Harce-rzy (MAH) im. A. Mickiewicza w GrodziskuMazowieckim. Od 1938 r. był ponownie wi-zytatorem Komendy Mazowieckiej Chorą-gwi Harcerzy. W 1934 r. przeprowadził siędo Milanówka, a w 1936 r. zamieszkałw Grodzisku Mazowieckim. Wybuch woj-ny zastał go na posterunku PogotowiaHarcerzy w Grodzisku. W pierwszychdniach października 1939 r. zaczęli się doniego zgłaszać harcerze z 73. MDH chętnido podjęcia akcji przeciw Niemcom. Ze star-szych zorganizował konspiracyjny zastęp,który zaczął się wkrótce rozrastać. W po-łowie grudnia tegoż roku konspiracyjnaKomenda Chorągwi Mazowieckiej „Ul Pusz-cza” mianowała go pod pseud. Powałahufcowym hufca Szarych Szeregów w Gro-dzisku („Rój Grochów”). W lutym 1940 r.złożył konspiracyjną przysięgę i pod pseud.Rajmund objął funkcję szefa łączności ob-wodu ZWZ. Pod jego kierownictwem na te-renie Grodziska Mazowieckiego harcerze od

początku 1940 r. pełnili służbę łączności(przenosili meldunki i kolportowali przy-wożoną z Warszawy prasę konspiracyjnąoraz wykonywali inne zadania na rzeczZWZ, np. prowadzili obserwację transpor-tów wojskowych), wykonywali akcje z za-kresu małego sabotażu (rozlepiali orazmalowali napisy, rysunki i symbole o cha-rakterze patriotycznym, gazowali salę kina,rozprowadzali w ramach akcji „N” ulotkiskierowane do Niemców). Studzińskiszkolił instruktorów harcerskich z Grodzi-ska Mazowieckiego, Pruszkowa, Łowicza,Żyrardowa i Skierniewic w ramach kursówpodharcmistrzowskich, które nosiły kryp-tonim „Szkoła za lasem”. W okresie od lip-ca do 27 IX 1942 r. ukończył II turnus kon-spiracyjnej szkoły podchorążych rezerwypiechoty (później krypt. Agrikola), otrzymu-jąc stopień kaprala podchorążego. Prowadziłtajne nauczanie w zakresie historii. Oficjal-nie od września 1940 r. do wyjazdu z Gro-dziska pracował jako nauczyciel w SzkoleHandlowej.

2 X 1942 r. w jego mieszkaniu przy ul.Moniuszki zjawiło się gestapo (miało tozwiązek z aresztowaniami czołowych in-struktorów Chorągwi Mazowieckiej i byłoskutkiem zatrzymania wizytatora GłównejKwatery Szarych Szeregów hm. DymitraSenatorskiego). Dzięki nieobecności w domuStudzińskiemu udało się uniknąć areszto-wania. Wyjechał z żoną do rodziny w Łowi-czu, a następnie oboje – jako Lucjan i Anie-la Smolińscy – przenieśli się do Warszawy.Tu Studziński uzyskał formalne zatrud-nienie w prywatnej fabryce farb i lakierów,dorywczo udzielał korepetycji, a w l. 1943––1944 otrzymywał ryczałt w tajnym Pol-skim Związku Zachodnim, gdzie równieżukończył kurs zasad konspiracji. Równo-cześnie od przybycia do Warszawy pełniłfunkcję wizytatora hufców w ChorągwiMazowieckiej „Ul Puszcza” (działo się tow szczególnie trudnym okresie – po aresz-towaniach i następującej po nich reorga-nizacji pracy chorągwi). Jako wizytatorchorągwi utrzymywał łączność z jednost-

202

STUDZIŃSKI GUSTAW

kami w terenie, organizował kolportaż pra-sy i wydawnictw konspiracyjnych orazszkolenie instruktorskie. W przypadkuaresztowań miał za zadanie nawiązywaćponownie zerwane kontakty; natomiastjako instruktor szkolenia organizowałkształcenie instruktorów na całym tereniechorągwi. Mieszkając w Warszawie, kon-tynuował tajne nauczanie w GimnazjumWojciecha Górskiego.

27 VII 1944 r. w związku z ofensywąwojsk sowieckich – na wypadek zatrzyma-nia się frontu na Wiśle i odcięcia w ten spo-sób części terenu chorągwi – został miano-wany komendantem Chorągwi „PuszczaLewa” z siedzibą w Milanówku, obejmują-cej teren chorągwi na lewym brzegu Wisły.Wykonując to polecenie, 30 lipca opuściłWarszawę, udając się do Milanówka. Wspól-nie z hufcowym Hufca Grodzisk Mazowiec-ki hm. Wacławem Wdowiakiem rozpoczął napowierzonym terenie szkolenie instrukto-rów. 9 X 1944 r. spotkał się z NaczelnikiemSzarych Szeregów hm. Leonem Marszał-kiem, od którego otrzymał potwierdzenienominacji na komendanta Chorągwi Ma-zowieckiej „Ul Puszcza” (komendantchorągwi sprzed podziału na prawo- i le-wobrzeżną hm. Manswet Śmigielski zginąłw Powstaniu Warszawskim). Współpracującz PCK, organizował pomoc dla warszawia-ków znajdujących się w Pruszkowie w obo-zie przejściowym i na stacjach kolejowychw Grodzisku, Żyrardowie i Skierniewicach(przekazywano adresatom wyrzucane z wa-gonów wiadomości, dostarczano paczkiz żywnością i udzielano pomocy zbiegłymz transportu). Jako zameldowany na tere-nie Warszawy został zatrzymany i trafiłz żoną do pruszkowskiego obozu, skąd z po-mocą sióstr PCK udało mu się wydostać.Wrócił do Milanówka i swojego prawdziwe-go nazwiska. W tym czasie w jego miesz-kaniu odbywały się posiedzenia KrajowejRady Ministrów z udziałem m.in. Delega-ta Rządu RP na Kraj J. S. Jankowskiegooraz komendanta AK gen. Leopolda Oku-lickiego, a ochronę spotkań stanowili har-

cerze Chorągwi Mazowieckiej. Studzińskikierował nadal szkoleniem instruktorów,organizując w październiku i listopadzie1944 r. kurs podharcmistrzowski dla 6 in-struktorów. W oparciu o decyzje konspira-cyjnych władz harcerskich, wobec zajęciaterenu przez wojska sowieckie, z dniem 17 I1945 r. rozwiązał Mazowiecką ChorągiewSzarych Szeregów.

W marcu 1945 r. wrócił do swojego miesz-kania w Grodzisku Mazowieckim i pracynauczycielskiej, ucząc historii i geografiiw tamtejszym Gimnazjum i Liceum Pe-dagogicznym. Od kwietnia 1945 r. był dy-rektorem Liceum Pedagogicznego. Podjąłrównież pracę w odrodzonym harcerstwie.W l. 1945–1948 pełnił funkcję kierownikaWydz. Kształcenia Starszyzny GłównejKwatery Harcerzy i równocześnie kierow-nika Wydz. Kształcenia Starszyzny Mazo-wieckiej Chorągwi Harcerzy. W 1946 r. byłkomendantem II Centralnej Akcji Szko-leniowej w Turawie na Śląsku Opolskim.Nie dotknęły go represje wobec żołnierzykonspiracji, ale był wzywany do działu per-sonalnego i przez pewien czas śledzony.W okresie podporządkowywania harcer-stwa ZMP rozkazem pers. NaczelnictwaZHP L. 3 z 15 VI 1949 r. został zwolnionyz ZHP z cofnięciem stopnia instruktorskie-go, podobnie jak wielu innych wybitnychinstruktorów harcerskich. W listopadzie1948 r. podjął pracę w Państw. ZakładachWydawnictw Szkolnych, gdzie pracowałjako redaktor do emerytury, na którą prze-szedł w 1971 r. Od 1961 r. mieszkał w Prusz-kowie.

Po Zjeździe Łódzkim od kwietnia 1957 r.był I zastępcą, a od lipca 1958 do marca1959 r. – komendantem Mazowieckiej Cho-rągwi Harcerstwa, później zaś członkiemNRH (1959–1964), członkiem KomendyChorągwi Mazowieckiej (1959–1965), od1965 r. członkiem i od 1971 r. sekretarzemKomisji Rewizyjnej Mazowieckiej Chorą-gwi ZHP, a następnie członkiem KomisjiRewizyjnej Stołecznej Chorągwi ZHP (1975––1981). Był pierwszym komendantem akcji

203

STUDZIŃSKI GUSTAW — SULIGA JAN

„Grunwald”, zorganizowanej w 1960 r. dlauczczenia 550. rocznicy bitwy. Należał doKręgu Instruktorskiego „Wigry” przyGłównej Kwaterze Harcerstwa oraz Krę-gu Szarych Szeregów Hufca „Zielony Dąb”w Pruszkowie, był członkiem Rady Harcer-skiego Kręgu Seniorów przy Hufcu ZHPWarszawa Mokotów (od 1981), Zespołu Hi-storycznego Głównej Kwatery ZHP i Kom.Hist. Stołecznej Chorągwi ZHP. W 1966 r.otrzymał honorowy stopień harcmistrzaPolski Ludowej. W 1981 r. uczestniczył w Ju-bileuszowym Zlocie Harcerstwa w Krako-wie oraz Zlocie Drużyn Harcerskich im. Sza-rych Szeregów w Rogoźnicy k. Strzegomia.W maju 1985 r. wziął udział jako honorowyuczestnik w I Zjeździe Środowiska SzarychSzeregów w Łowiczu. Działania Mazowiec-kiej Chorągwi Szarych Szeregów przedsta-wił w opracowaniu Mazowiecka „Puszcza”zamieszczonym w książce Szare Szeregi(t. 1, s. 289–355).

Był radnym Wojew. Rady Narodowej,ławnikiem Sądu Wojew. i członkiem Pre-zydium Miejskiego Komitetu StronnictwaDemokratycznego w Pruszkowie.

Zmarł 4 X 1985 r. w Pruszkowie. Zostałpochowany na cmentarzu Emaus w Łowi-czu.

Był odznaczony Krzyżem KawalerskimOrderu Odrodzenia Polski (1964), Srebr-nym Krzyżem Zasługi (1946), Medalem„Zwycięstwa i Wolności” (1946), MedalemX-lecia Polski Ludowej (1955), MedalemKEN (1980), Odznaką XXV-lecia Stronnic-twa Demokratycznego (1963), ZłotymKrzyżem Harcerskiego Odznaczenia Hono-rowego „Za Zasługę” (1946), HonorowąOdznaką „Za Zasługi dla ZHP” (1969), Zło-tym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP” i Krzy-żem „Za Zasługi dla ZHP” z „Rozetą-Mie-czami”, Złotą Odznaką „Za Zasługi dlaWojew. Warszawskiego” (1969), Złotą Od-znaką „Za Zasługi dla Warszawy” (1878,1980), Złotą Odznaką ZNP (1974), ZłotąOdznaką Związku Zawodowego Pracowni-ków Książki, Prasy i Radia (1969), Hono-rową Odznaką Chorągwi Mazowieckiej ZHP.

W 1934 r. w Łowiczu zawarł związekmałżeński ze Stefanią Niebudkówną (zob.Niebudek zamężna Studzińska Stefania).Nie miał dzieci.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 191; Materiały doHSB, „Harc.” 1995, nr 9, s. 138; — Fersten A.Powała, „Motywy” 1984, nr 12, s. 11; Jabrzem-ski Harcerze; Studziński G. Mazowiecka „Pusz-cza”, w: Szare Szeregi, t. 1, s. 289–322, — Niebu-dek A. Wspomnienie o mgr Stefanii Studzińskiejz domu Niebudek, „Biuletyn Informacyjny KołaWychowanków i Wychowanek Szkół ŚrednichOgólnokształcących w Łowiczu” 2002, nr 23,s. 59–63; Rozkaz Naczelnika Harcerzy L. 3 z 15III 1947 r., „WU” 1947, nr 1–12, s. 19; Rozkazpers. Naczelnictwa ZHP L. 3 z 15 VI 1949 r.; —http://www.zs1grodzisk.pl/historia/nauczycie-le.xls — AP m. st. Warszawy: Komisja Środo-wiskowa Szarych Szeregów, teczka C. W. Stu-dziński; — dok. w posiadaniu autora: Miller K.Hm. Gustaw Studziński „Powała” (1904–1985),Konin 2007, mps; Niebudek P. Gustaw Studziń-ski, ps. „Powała” – ostatni Komendant Chorą-gwi Mazowieckiej Szarych Szeregów, pracakonkursowa na ogólnopolski konkurs „ArsenałPamięci” napisana w I LO w Łowiczu pod kie-runkiem K. J. Kalińskiego, Łowicz 2004, mps[materiał udostępniony przez autorkę, zawieram.in. relacje J. Karpińskiego, J. Miecznikowskie-go, E. Nowakowskiego, oświadczenie M. Szy-mańskiego, wspomnienie A. Niebudka, poże-gnanie J. Sadowskiego]; — inf. bratanka żonyG. Studzińskiego Aleksandra Niebudka z Łowi-cza.

Janusz Wojtycza

SULIGA Jan Antoni, pseud. Ziemo-mysł, Świtbor (1925–2000), doktor nauktechnicznych, architekt, harcmistrz, ko-mendant Hufca „Zawiszy” i BojowychSzkół Szarych Szeregów w Kielcach (1942––1945).

Urodził się 5 IV 1925 r. w Złotej Wodzie(woj. kieleckie) w rodzinie Jana Lucjana

204

SULIGA JAN

Sufina Suligi – podwójne nazwisko (1897––1938, inżyniera leśnika, od 1912 r. w skau-tingu, plutonowego I Kieleckiej DrużynySkautowej im. J. Kilińskiego, od 1917 r.członka POW, uczestnika wojny polsko--bolszewickiej 1919–1920, założyciela i dru-żynowego 4. Kieleckiej Rzemieślniczej Dru-żyny Harcerzy, kolekcjonera pamiątek popobycie w Kielcach I Kompanii Kadrowej)i Wandy Sylwestry z Banasińskich (1902––1996, harcerki od 1919). Miał brata Je-rzego (1927–2002, inżyniera melioranta).

Naukę pobierał w szkołach powszech-nych w Złotej Wodzie i Daleszycach. Poosiedleniu się rodziny w Kielcach uczęsz-czał do I Państw. Gimnazjum i Liceum im.Jana Śniadeckiego. W 1938 r. wstąpił do15. Kieleckiej Drużyny Harcerzy (KDH),prowadzonej przez Zbigniewa Ziemskiego,w której do wybuchu wojny zdobył stopieńwywiadowcy i od jesieni tegoż roku prowa-dził zastęp. Z końcem sierpnia 1939 r.wziął udział w odprawie drużynowych orazniektórych zastępowych Hufca Harcerzyw Kielcach, poświęconej pracy harcerzyw wypadku wojny. W związku z możliwo-ścią zmobilizowania wielu drużynowych,mianowano p.o. drużynowych na czas woj-ny – w ten sposób Suliga został p.o. druży-nowego 15. KDH. We wrześniu 1939 r. brałudział w służbie Pogotowia Harcerzy(w Kielcach harcerze pełnili m.in. funkcjełączników, roznosząc wezwania do pracyprzy kopaniu rowów i mobilizacyjne).

Od października 1939 r. regularnie spo-tykał się w konspiracji z chłopcami ze swe-go zastępu. Skontaktował się na komple-cie tajnego nauczania z phm. WincentymŁabuzem i został przez niego przyjęty dokonspiracyjnego harcerstwa. Z chłopców za-mieszkujących ulice Karczówkowską i Sło-neczną zorganizował drużynę, której pro-gram działania obejmował wycieczki, gryi dyskusje, przy czym tylko niektórzy chłop-cy byli poinformowani o rzeczywistym celupracy. W tym czasie zdobył stopień ćwika.Drużynę prowadził do 1941 r., kiedy podjąłpracę jako robotnik w przedsiębiorstwie

budowlanym. Od 1942 do 1945 r. pracowałjako kreślarz w Biurze Techniczno-Budow-lanym. Późną jesienią 1942 r. – w okresiereorganizacji kieleckiego hufca Szarych Sze-regów – ponownie nawiązał kontakt z kie-rownictwem konspiracyjnego harcerstwaw Kielcach. Otrzymał polecenie zorganizo-wania hufca (krypt. „rój”) Zawiszaków i Bo-jowych Szkół – dwóch młodszych formacjiSzarych Szeregów, obejmujących łączniechłopców w wieku 12–17 lat. Równocześniewszedł w skład Komendy Chorągwi Kielec-kiej – „Ula Skała”. Na początku 1943 r.rozpoczął pracę z eksperymentalnym pa-trolem-zastępem Zawiszaków. Zastęp prze-rabiał program III stopnia (młodzika),w lutym tegoż roku odbyło się przyrzecze-nie oraz szaroszeregowe ślubowanie jegoczłonków na ręce phm. Jana Zawadzkie-go, pseud. Arcy. W tym samym czasie Suli-ga zorganizował patrol drużynowych, z któ-rym prowadził zajęcia z zakresu II stopnia(wywiadowcy). Na przełomie 1943 i 1944 r.przeprowadził także kurs drużynowych. Napoczątku 1943 r. pod komendą Suligi pra-cowało ok. 6 patroli, a w maju 1944 r. byłojuż 6 drużyn, złożonych z ok. 20 patroli (ok.160 harcerzy); drużynowi posiadali stop-nie wywiadowcy lub ćwika, a większośćczłonków zastępów złożyła przyrzeczeniei ślubowanie. W dniach 25–26 IX 1943 r. Su-liga uczestniczył w zajęciach kursu pod-harcmistrzowskiego, prowadzonego przezwizytatora Głównej Kwatery Szarych Sze-regów hm. Jerzego Jabrzemskiego, pseud.Wojtek. W tymże roku zdobył stopień har-cerza orlego. Kierowany przez niego hufiecorganizował liczne akcje małego sabotażu(m.in. wymalowano na wieży katedralnej,w miejscu zlikwidowanej przez Niemcówpłyty ku czci T. Kościuszki, znak PolskiWalczącej, zachlapano orły niemieckie namagistracie, Poczcie Głównej przy ul.Sienkiewicza i przy wejściu do gmachub. Urzędu Przysp. Wojsk. i Wych. Fiz. przyul. 3 Maja, zajmowanego przez Wehr-macht, 19 IX 1943 r. rozklejono fałszyweodezwy gubernatora Franka naśladujące

205

SULIGA JAN

oficjalne, w maju 1944 r. wykonano na uli-cach miasta liczne napisy „Cassino”, abyuczcić zdobycie przez polskie oddziałyMonte Cassino, a w październiku i listopa-dzie tegoż roku naklejono ośmieszającenalepki na afiszach propagujących ochot-niczy zaciąg do polskiego legionu na fron-cie wschodnim). Harcerze Suligi kolpor-towali też tajne gazetki i ulotki, a ramachakcji „N” (szerzącej wśród Niemców defe-tyzm) podrzucali do transportów kolejowychz wojskiem ulotki antyhitlerowskie w jęz.niemieckim. W jego mieszkaniu przy ul.Wesołej 25 ostemplowali znakiem PolskiWalczącej ok. 1000 egzemplarzy gadzino-wego „Gońca Krakowskiego”, które sprze-dali mieszkańcom Kielc. Ponadto zdobywa-li, głównie podkradając, broń i obserwowaliruchy jednostek wojskowych na trasachwylotowych z miasta, notując dane doty-czące pojazdów, kierunku jazdy i uzbroje-nia. Wiosną 1944 r. zorganizowali stacjęmeteorologiczną i przekazywali do Londy-nu komunikaty meteorologiczne (ważne dlaorganizacji zrzutów). Członkowie BojowychSzkół zdobywali stopień bojowca, co wy-magało stosowania w życiu prawa harcer-skiego oraz zdobycia sprawności harcer-skich z zakresu konspiracji.

Z dniem 3 V 1944 r. Suliga otrzymał sto-pień podharcmistrza. W czerwcu 1944 r.ukończył w stopniu kaprala podchorążegokurs podchorążych zorganizowany przyKomendzie Miasta Kielce AK krypt. Dwo-rzyszcze. W lipcu tegoż roku na poleceniekomendanta chorągwi hm. Józefa Do-bskiego zorganizował 18-osobową drużynęłączników rowerowych do dyspozycji pluto-nu łączności sztabu Okręgu AK. W pierw-szych dniach sierpnia 1944 r. w momencieogłoszenia akcji „Burza” wraz z ok. 20-oso-bową grupą starszych harcerzy został prze-kazany do dyspozycji Komendy Okręgu AKi skierowany do 4. pp Legionów AK Kor-pusu „Jodła”, gdzie służył jako dowódcadrużyny w samodzielnym plutonie łączno-ści. Drużyna została skierowana w trzechgrupach do wsi Marzysz, a następnie z ca-

łym plutonem trafiła do wsi Kuby-Młyny.W kilka dni później oddział udał się do wsiGruchawka, gdzie uczestniczył w koncen-tracji 4. pp, który miał podążyć na pomocpowstańczej Warszawie. Po kilku dniachprzemaszerowano do lasów w okolicy wsiTumlin. W tym czasie harcerze Suligiutrzymywali łączność dowództwa OkręguAK z podległymi oddziałami i zgrupowa-niami partyzanckimi, pełnili warty orazubezpieczali transport żywności przezna-czonej dla stacjonującego w lesie na Gru-chawce pod Kielcami II batalionu 4. pp.Kiedy pod koniec sierpnia rozpoczęto marszku Warszawie, Suliga na polecenie komen-danta chorągwi został odwołany w celuwznowienia działalności harcerskiej. Zreor-ganizowany w październiku 1944 r. hufiecSuligi składał się z pięciu drużyn Zawiszyoraz samodzielnego plutonu BojowychSzkół. W tym czasie harcerze zajęli sięm.in. umieszczaniem młodzieży wywiezio-nej z Warszawy w rodzinach kieleckich,zorganizowali także dla nich kompletyszkolne, 1 XI 1944 r. udekorowali flagaminarodowymi groby żołnierzy polskich nacmentarzu, miejsca straceń i groby pomor-dowanych.

Po wyzwoleniu Kielc spod okupacji hitle-rowskiej Suliga wspólnie z Eugenią Praus-sową podjął rozmowy z innymi instrukto-rami na temat reaktywowania harcerstwa.Ustalono m.in., że zostanie on komendan-tem Hufca Harcerzy w Kielcach (21 majazostał mianowany przez władze harcerskiep.o. hufcowego). W czerwcu uczestniczyłwspólnie z zastępcą komendanta KieleckiejChorągwi Harcerzy phm. Ryszardem Siudąw dwudniowej odprawie zorganizowanejprzez Główną Kwaterę Harcerzy. Kierowałpierwszym po wojnie zlotem hufca. W dniach17–28 VII 1945 r. był członkiem kadry zor-ganizowanego przez Główną Kwaterę Har-cerzy kursu namiestników zuchów w Łodzi,prowadząc na nim m.in. zajęcia z tereno-znawstwa i grę terenową. W sierpniu tegożroku był oboźnym 60-osobowego podobo-zu kieleckiego w ramach I Centralnej Ak-

206

SULIGA JAN

cji Szkoleniowej (CAS) w Osowcu pod War-szawą. Wśród osiągnięć Hufca Harcerzyw Kielcach w tym okresie należy wymienićdziałalność artystyczną – amatorskie przed-stawienia teatralne (Kielecki Harcerski Ze-spół Artystyczny) i chór harcerski orazsportową – Kielecki Harcerski Klub Spor-towy. 4 X 1945 r. Suliga ujawnił w UB (zgod-nie z ogłoszonymi rozporządzeniami) swojąprzynależność do AK. W tym samym mie-siącu został aresztowany i był przez pewienczas więziony przy ul. Zamkowej. Mogło tomieć związek z rozbiciem więzienia kielec-kiego (w nocy z 4 na 5 VIII 1945) przez gru-pę AK pod dowództwem Antoniego Hedy,pseud. Szary lub być wynikiem masowychrepresji stosowanych wobec byłych człon-ków AK i Szarych Szeregów. W listopadzie1945 r. Suliga przekazał funkcję hufcowegohm. Edwardowi Wołoszynowi. Zapewnebyło to spowodowane kontynuowaniemprzerwanych studiów, które podjął w cza-sie okupacji na kompletach działającegow Kielcach Uniw. Ziem Zachodnich oraz nakieleckim komplecie Wydz. ArchitekturyPolit. Warsz. Ukończył je w 1950 r., będącjuż asystentem w Zakładzie BudownictwaWydz. Architektury Polit. Warsz. W l. 1947––1949 uczył też w Technikum Budowla-nym dla pracujących w Warszawie. Nadalutrzymywał kontakty z harcerstwem kielec-kim, był m.in. komendantem grupy kielec-kiej na CAS w Turawie w 1946 r., a z koleiw sierpniu 1947 r. komendantem kursudrużynowych zuchów odbywającego sięw Czarncy.

W l. 1950–1958 pracował jako starszyprojektant w „Miastoprojekcie” Kraków,uczestnicząc w projektowaniu Nowej Huty.Po odrodzeniu harcerstwa (w grudniu 1956)ponownie zaangażował się w działalnośćharcerską, pełniąc początkowo funkcję za-stępcy hufcowego Hufca Kraków Grzegórz-ki (od 25 IV 1957), a następnie (od 2 VI1957 do 20 X 1958) hufcowego tego hufca.W tym czasie był m.in. komendantem kur-su drużynowych w Piwnicznej (lato 1957)i kursu instruktorskiego na Hali Gąsieni-

cowej (zima 1957/1958). W 1958 r. przeniósłsię do Łodzi, gdzie był kierownikiem Wo-jew. Pracowni Urbanistycznej i zastępcągłównego architekta, a od 1961 r. pracowałna stanowisku kierownika Wojew. Pracow-ni Urbanistycznej we Wrocławiu. Był rów-nocześnie nauczycielem w TechnikumBudowlanym (1965–1966) i wykładowcąw Studium Podyplomowym PlanowaniaPrzestrzennego w Akademii Rolniczej weWrocławiu (1966–1970). W 1982 r. obro-nił na Wydz. Architektury Polit. Warsz.pracę doktorską pt. Studium warunkówplanowej realizacji budowy miast.

Od 1972 r. mieszkał w Warszawie, pra-cując jako zastępca dyrektora Inst. Urba-nistyki i Architektury (1972–1974) orazkierownik zakładu w Inst. KształtowaniaŚrodowiska (1974–1981). W l. 1976–1980był koordynatorem programu resortowe-go R-20 „Doskonalenie metod i zasad pla-nowania przestrzennego” oraz wziął udziałw konferencjach w Paryżu (1975), Ustin. Łabą (1977) i Algierze (1979). W l. 1981––1986 był wykładowcą na Uniw. w Kon-stantynie (Algieria). W tym czasie uczest-niczył w kolejnych konferencjach w Cergy--Pontoise we Francji (1982), Barcelonie(1983), Rotterdamie (1984) i Konstantynie(1984). Od 1986 r. pracował jako pełnomoc-nik dyrektora Inst. Gospodarki Przestrzen-nej i Komunalnej ds. Centralnego Projek-tu Badawczo-Rozwojowego „Poprawafunkcjonowania gospodarki miejskiej”. Byłautorem wielu projektów zrealizowanychosiedli mieszkaniowych, szkół, centrówusługowych i obiektów sportowych, gene-ralnym projektantem planu zagospodaro-wania przestrzennego Legnicko-Głogow-skiego Okręgu Miedziowego oraz głównymprojektantem planów zagospodarowaniaprzestrzennego Lublina, Świdnicy, Kłodzkaoraz Suwałk. Opracował metodę badaniai programowania budowy miast. Koordyno-wał prace nad planami zagospodarowaniaprzestrzennego gmin (1974) i województw(1977). Na emeryturze podjął działalnośćw Międzyn. Stowarzyszeniu Nowych Miast,

207

SULIGA JAN

zajmującym się popularyzowaniem archi-tektury bez barier dla niepełnosprawnych.Kontaktował się z dawnymi podkomendny-mi w Stowarzyszeniu Szarych Szeregów,które współtworzył i w którym m.in. byłczłonkiem Rady Naczelnej.

Był autorem 48 publikacji i 22 opraco-wań niepublikowanych, m.in. książek Sys-tem planowania przestrzennego w systemieplanowania i zarządzania gospodarką(W. 1980), Zasady i metody przystosowaniaprzestrzeni osadniczej do potrzeb osób nie-pełnosprawnych (W. 1997) oraz artykułów:Uproszczone plany zagospodarowania gmin(„Publikacje Inst. Kształtowania Środowi-ska” 1974), Rozwój metody sporządzaniaplanów zagospodarowania przestrzennegowojewództw („Zeszyty Komitetu Prze-strzennego Zagospodarowania Kraju PAN”1978). Swoje wspomnienia i zebrane infor-macje z okresu okupacji zawarł w artyku-łach Harcerze Kielecczyzny w latach wojnyi okupacji 1939–1945 („WPH” 1980, nr 4,wspólnie z J. Dobskim) i Hufiec harcerzy„Zawiszy i Bojowych Szkół” w Kielcachw l. 1939–1945, w: Harcerstwo Kielecczy-zny w walce z hitlerowskim okupantemw l. 1939–1945 (K. 1981).

Od 1951 r. należał do StowarzyszeniaArchitektów Polskich, od 1964 r. do Tow.Urbanistów Polskich. W l. 1968–1988 byłczłonkiem ZBoWiD. Od 1980 r. przewodni-czył Harcerskiemu Kręgowi „Łysica-Ska-ła” w Warszawie.

Zmarł 26 IV 2000 r. w Warszawie. Zo-stał pochowany na cmentarzu w Kielcach.

Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasłu-gi (1969), Srebrnym Krzyżem Zasługi(1956), Krzyżem Walecznych (1944), Krzy-żem Partyzanckim (1982), Medalem „Zwycię-stwa i Wolności” (1972), Odznaką Grun-waldzką (1970), Odznaką „Zasłużony dlaDolnego Śląska” (1972). Otrzymał m.in.Nagrodę Państw. I stopnia za projekt zago-spodarowania przestrzennego Legnicko--Głogowskiego Okręgu Miedziowego (1963),Nagrodę Ministra Administracji, Gospodar-ki Terenowej i Ochrony Środowiska za me-

todę sporządzania uproszczonych planówgmin (1975) i planów zagospodarowaniaprzestrzennego województw (1978), Nagro-dę Ministra Budownictwa i PrzemysłuMateriałów Budowlanych II stopnia zaszczegółowy plan zagospodarowania prze-strzennego śródmieścia m. Kłodzka (1968),Nagrody Komitetu Budownictwa, Urbani-styki i Architektury za plany ogólne zago-spodarowania przestrzennego m. Bieruto-wa (1962) oraz m. Lublina (1963).

Był dwukrotnie żonaty. Pierwszy razw 1949 r. z Marią Elżbietą Butwiłło, roz-wiedziony w 1962 r. Po raz drugi w 1963 r.z Ireną Aliną Alszer (ur. 1938, podharcmi-strzynią, drużynową w Krakowie).

Z pierwszego małżeństwa miał synaJana Witolda (ur. 1951, doktora etnogra-fa, długoletniego dyrektora Państw. Mu-zeum Etnograficznego w Warszawie), z dru-giego – córkę Joannę Katarzynę (ur. 1964,zamężną Alves, zam. w Paryżu) i synaPawła Kazimierza (ur. 1968, architekta,zam. w Warszawie).

— Błażejewski W. Bibliografia 1961–1981, s. 122;Jarzembowski K. Instruktorzy ZHP mianowa-ni w okresie II wojny światowej, „Harc.” 1995,nr 7–8, s. 38; Kto jest kim w Polsce. Informatorbiograficzny, W. 1984, s. 934; Who’s Who in Po-land, W. 1982; — Borzobohaty W. „Jodła”. OkręgRadomsko-Kielecki ZWZ-AK 1939–1945, W. 1988;Dobski J., Suliga J. Harcerze Kielecczyzny w la-tach wojny i okupacji 1939–1945, „WPH” 1980,nr 4, s. 127–154; Dobski J. Udział harcerstwaKielecczyzny w walce z hitlerowskim okupan-tem w l. 1939–1945, w: Harcerstwo Kielecczyznyw walce z hitlerowskim okupantem w l. 1939––1945, red. R. Mazur, A. Rembalski, K. 1981,s. 3–19; Jabrzemski Harcerze; Rembalski A. Ka-lendarium harcerstwa na Kielecczyźnie 1911––1981, K. 1982, s. 57–58, 61, 66, 69–70, 75; Ryb-ski B., Wojtycza J., Wojtycza K. Materiały dohistorii Krakowskiej Chorągwi Harcerstwaw l. 1956–1959, Kr. 2000, s. 26–27, 60, 65; Suli-ga J. Hufiec harcerzy „Zawiszy i Bojowych Szkół”w Kielcach w l. 1939–1945, w: Harcerstwo Kie-lecczyzny w walce z hitlerowskim okupantem

208

SULIGA JAN — SURZYCKI JAN

w l. 1939–1945, K. 1981, s. 1–15; Szare Szeregi;Szczęśniak M. Szkice do dziejów harcerzy kielec-kich w l. 1945–1950, w: Z dziejów harcerstwa naKielecczyźnie, red. A. Rembalski, K. 1982, s. 138––143, 160; — Wspomnienia harcerskich rodzin,red. T. Siuda, Kr. 2004, s. 12, 23, 60, 80, 92, 102,114, 116–117, 122, 132, 137, 142–143; — Szczę-śniak M. Jan Suliga „Ziemomysł”. Pożegnanie,„Gazeta Wyborcza” 2000, nr 225 z 26 września,dodatek „Gazeta Stołeczna”; — AP m. st. W.,Komisja Środowiskowa Szarych Szeregów:teczka pers. J. Suligi; Arch. Kom. Hist. Kra-kowskiej Chorągwi ZHP: rozkazy KomendyChorągwi z l. 1957–1975; — dok. w posiadaniużony Ireny: życiorys zawodowy J. Suligi. [po1988]; –— inf. żony Ireny, Andrzeja Rembalskie-go z Kielc, Edwarda Szczęśniaka z Krakowa,Mariana Szczęśniaka z Warszawy.

Janusz Wojtycza

SURZYCKI Jan (1898–1921), podpo-rucznik artylerii, podharcmistrz, członekKomendy Krakowskiej Chorągwi Męskiej.

Urodził się 24 XII 1898 r. w Grójcuk. Chrzanowa w rodzinie Stefana Jana Jo-achima (1864–1936, ekonomisty rolnego,historyka, profesora UJ, dyrektora Stu-dium Rolniczego UJ, działacza StronnictwaNarodowo-Demokratycznego, współzało-życiela „Zetu”, od października 1922 dopaździernika 1923 r. przewodniczącegoZarządu Oddziału ZHP w Krakowie,pierwszego dziekana Wydz. Rolnego UJ,prezesa Polskich Drużyn Strzeleckich) i Zo-fii z Niecielskich (zm. 1957). Miał siostręZofię (1900–1981, zamężną Nowińską) orazbraci: Tadeusza (1903–1941, doktora, che-mika, działacza Stronnictwa Narodowego,radnego m. Krakowa, dyrektora Państw.Monopolu Spirytusowego, w okresie walko granice RP żołnierza 201. pp, we wrze-śniu 1939 r. członka Komitetu PomocyObywatelskiej w Krakowie i OkręgowejRady Politycznej przy Komendzie OkręguZWZ w Krakowie, aresztowanego w 1940 r.,uwięzionego i zamordowanego w obozie

Auschwitz, harcerza III Krakowskiej Dru-żyny Skautowej – KDS) i Stefana (1908––1951, ekonomistę, prawnika). Chrzestnymojcem Surzyckiego był Stanisław Witkie-wicz.

Surzycki w l. 1909–1917 uczęszczał doIII Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskie-go w Krakowie i w czerwcu 1917 r. zdałmaturę. Do skautingu krakowskiego wstą-pił w początkach jego istnienia, w lutym1912 r. zorganizował przy swoim gimna-zjum zastęp „Orłów” przydzielony do I KDS,a następnie do III KDS. Zastęp prowadzo-ny przez Surzyckiego wydawał pismo za-stępu, potem pismo drużyny zatytułowa-ne „Czuwaj”, a w roku szkolnym 1913/1914odbył m.in. 27 wycieczek i ćwiczeń. Od lu-tego do lipca 1917 r. Surzycki był drużyno-wym III KDS, rozwijając jej pracę, szczegól-nie zaś ruch wycieczkowy. Równocześniew 1916 r. dokonał reorganizacji V KDS im.Księcia Józefa Poniatowskiego, którą na-stępnie kierował. Od 1917 r. był studentemStudium Rolniczego UJ (ukończył dwa latastudiów). Ze względu na stan zdrowia niepodlegał poborowi do wojska austriackie-go. W październiku 1917 r. został miano-wany zastępcą drużynowego (p.o. drużyno-wego), a w kwietniu 1918 r. – drużynowymV KDS. Ponadto jako członek KomendyKrakowskiej Chorągwi Męskiej pełniłfunkcję referenta organizacyjnego. Zdobyłstopnie podharcmistrza i harcerza Rzecz-pospolitej. 31 X 1918 r. wraz z kierowanąprzez siebie grupą harcerzy wstąpił do for-mującego się WP. Do 4 XI 1918 r. dowodziłzorganizowanym przez siebie lotnym od-działem skautowym (liczącym 20 ludzi)przy dowództwie 4. pp w dyspozycji gen.B. Roi. Pod koniec 1918 i w pierwszychmiesiącach 1919 r. pełnił służbę w pociągupancernym nr 2 „Śmiały”, w tym czasie po-ciąg brał udział w walkach z Ukraińcami,m.in. o Przemyśl i Lwów. W listopadzie1918 r. pod Przemyślem został ranny w rękę.Na początku 1919 r. ukończył kurs szkołypodoficerskiej i 15 II 1919 r. został miano-wany plutonowym. W marcu tegoż roku

209

SURZYCKI JAN

w czasie oblężenia Sądowej Wiszni doko-nał bohaterskiego czynu, odczepiając i od-taczając z dwoma żołnierzami pod ogniemnieprzyjaciela płonący wagon z materiała-mi wybuchowymi i w ten sposób ratującżołnierzy od skutków wybuchu i utraty nie-licznej już amunicji znajdującej się w są-siednim wagonie.

W kwietniu 1919 r. znalazł się w 6. puł-ku artylerii ciężkiej jako instruktor, wkrót-ce w tymże pułku walczył na froncie gali-cyjskim. 21 sierpnia został mianowanyogniomistrzem. W 1920 r. ukończył w stop-niu podporucznika Szkołę Artyleryjskąw Poznaniu i otrzymał przydział do 1. bate-rii 1. dywizjonu 12. pułku artylerii polowej.Wraz z nim brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W maju 1921 r. bez wiedzyprzełożonych przedarł się przez granicę naGórny Śląsk jako ochotnik do toczącego sięIII powstania śląskiego. Tu został dowódcązłożonej z trzech dział baterii w południo-wej grupie wojsk powstańczych. Dotarł z jed-nym z nich (dwa pozostały w rezerwie)przez Rydułtowy i Kuźnię Raciborską nafront w okolicach Kędzierzyna, na połu-dniowym przedpolu Góry św. Anny. 9 majapowstańcy atakowali Niemców, broniącychKędzierzyna – ważnego węzła strategicz-nego. Kiedy powstańcy nacierali od połu-dnia, bezpośrednio na wschód od Odry,wzdłuż szosy Racibórz–Kędzierzyn, w Sta-rym Koźlu natrafili na silny opór, wspartyogniem broni maszynowej z wieży kościel-nej. Zwrot w bitwie nastąpił dzięki akcjiSurzyckiego, który za pomocą działka ka-libru 37 mm (jedynego na tym odcinku)wyeliminował ostrzał z wieży. Umożliwiłw ten sposób zdobycie Starego Koźla. Póź-niej wysuwając się na ok. 500 m przed pie-chotę, zaczął ostrzeliwać dalsze pozycje nie-przyjacielskie. Jednak natarcie załamałosię w krzyżowym ogniu broni maszynoweji pociągu pancernego, operującego na liniiBierawa-Kędzierzyn. Tam zginął Surzycki,trafiony w głowę – na drodze wychodzącejze Starego Koźla i prowadzącej do miejsco-wości Brzeźce, w pobliżu pierwszego zakrę-

tu od Starego Koźla. Jego śmierć poderwałapowstańców do dalszej walki, w wyniku któ-rej posunęli się w kierunku Koźla i nocązdobyli miasto.

Został pochowany z honorami wojsko-wymi w grobowcu rodzinnym na cmenta-rzu Rakowickim w Krakowie. Uroczystośćżałobna miała charakter manifestacji pa-triotycznej. Przez wiele lat jego grób byłodwiedzany przez członków 3. Krakow-skiej Drużyny Harcerzy. Jego imię nosiła5. Krakowska Drużyna Harcerska „Grom”w Szczepie „Dzieci Pioruna” przy Techni-kum Łączności w Krakowie.

Był odznaczony Krzyżem Obrony Lwo-wa, Odznaką Honorową „Orlęta” (1919),„Gwiazdą Przemyśla” (1919), PamiątkowąOdznaką Artyleryjską (1920) oraz pośmiert-nie Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Mi-litari (1922), Krzyżem Niepodległości (1933)i Śląską Wstęgą Waleczności i Zasługi(1921).

Rada m. Krakowa w 1981 r. nadała jed-nej z ulic w dzielnicy Rybitwy jego imię.Dla upamiętnienia jego postaci specjalnątablicę wmurowano w holu głównego gma-chu Akademii Rolniczej w Krakowie przyal. Mickiewicza 21. Ufundowano też dwiecegiełki w murze wawelskim od strony ul.Kanoniczej: jedną od powstańców górno-śląskich z Grupy Południowej (nr 231),drugą od profesorów i słuchaczy StudiumRolniczego UJ (nr 1137). Nazwisko Su-rzyckiego umieszczono na tablicy pamiąt-kowej poległych w l. 1918–1921 uczniówIII Gimnazjum w gmachu II Liceum im.Króla Jana Sobieskiego przy ul. Sobieskie-go w Krakowie. Postać i czyn Surzyckiegostały się pierwowzorem dla postaci porucz-nika, który z działem i jego obsługą uciekłdo powstania w filmie K. Kutza pt. Sól zie-mi czarnej (1969), poświęconym II powsta-niu śląskiemu. Rodziny nie założył.

— Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1921.Słownik biograficzny, t. 2. 1914–1921, red. B. Po-lak, Koszalin 1993, s. 204, 288 [fot.]; Panko-wicz, Wojtycza Informator, s. 220–221; Zagór-

210

SURZYCKI JAN — SZCZEPAŃCÓWNA BRONISŁAWA

ski A. Surzycki Tadeusz, w: Małopolski słownik,t. 3. Kr. 1998, s. 173–175; — Biedrzycki W., Ma-rewicz J. Zielona Trójka 1911–1986, Kr. 1986,s. 13–14, 16–17; Brzoza C. Kraków między woj-nami. Kalendarium 28 X 1918–6 IX 1939, Kr.1998; Bugajscy J. K. Harcerska służba III Kra-kowskiej Drużyny im. Kazimierza Pułaskiegow l. 1911–1958, Kr. 1958, s. 2–4, 6, 9 [nadbitkaz księgi pamiątkowej II Liceum w Kr.]; Gaczo-rek A., Hausner W. Dzieje 5. Krakowskiej Dru-żyny Harcerzy 1911–1986, Kr. 1989, s. 13–14,258; tenże Krakowski skauting 1910–1914,Kr. 1994; Jednodniówka harcerska wydana na25-lecie II Drużyny Harcerzy, 15-lecie jej KPHoraz poświęcenie sztandaru, Kr. 1937; LeonhardKalendarium; Materiały do historii 5. Krakow-skiej Drużyny Harcerskiej 1911–1982, Kr. 1983,s. 2–3; Monografia „Piątki Krakowskiej”. Dziejedrużyny z l. 1911–2001, red. W. Hajos, M. Sta-chura, Kr. 2001, s. 47; Schnayder E. O jedynejśląskiej mapie powstańczej (w 75-lecie wybu-chu III, ostatniego powstania śląskiego w nocy2–3 V 1921), „Biuletyn Biblioteki Jagielloń-skiej” 1996, nr 1–2, s. 277–283; — „Skaut” 1917,nr 20 z 1 grudnia, s. 169; „Skaut” 1918, nr 10z 15 maja, s. 69; — dok. w posiadaniu autora:Rozkaz L. 41 z 25 X 1924 r. Komendy Krakow-skiej Chorągwi Męskiej [kserokopia]; dok. oso-biste J. Surzyckiego w posiadaniu rodziny; —inf. Marcina Surzyckiego z Krakowa.

Janusz Wojtycza

SZCZEPAŃCÓWNA Bronisława Stefa-nia, pseud. Wrzos, Skrzętna Pszczoła (1903––1996), nauczycielka, harcmistrzyni, huf-cowa Hufca Harcerek w Nowym Sączu(1929–1934, 1945–1948) i Hufca HarcerekNowy Sącz Powiat (1948–1949).

Urodziła się 18 VIII 1903 r. w NowymSączu w rodzinie Wojciecha (1867–1948,majstra warsztatów kolejowych) i Broni-sławy z Hreniaków (1877–1970). Miała sio-stry: Helenę Zofię (1907–1995, nauczyciel-kę, żołnierza ZWZ-AK), Marię Józefę(1909–2007, członka Szarych Szeregów,uczestniczkę tajnego nauczania, harcmi-

strzynię, zamężną Kolek) i Olgę Herminę(1915–2000, ekonomistkę, żołnierza ZWZ-AK, łączniczkę Inspektoratu „Niwa”, za-mężną Mikołajewską) oraz braci: Henryka(1915–1943, żołnierza ZWZ-AK, rozstrzela-nego przez gestapo w Tarnowie) i przyrod-niego Stanisława Szczepańca (1895–1963,doktora prawa, legionistę, obrońcę Lwowa,majora WP, kawalera Virtuti Militari).Ukończyła 4-klasową Szkołę Ludową im.św. Elżbiety, a następnie 3-klasową SzkołęWydziałową im. Hoffmanowej.

We wrześniu 1919 r. wstąpiła do harcer-stwa. W 1921 r. ukończyła kurs drużyno-wych w Ojcowie. Od 1921 do 1925 r. byładrużynową I Nowosądeckiej Drużyny Har-cerek im. Królowej Jadwigi, w tym czasiem.in. prowadziła kolonie swojej drużynyw Skrudzinie (1922), Powroźniku (1923),Cieniawie (1924) i Kosarzyskach (1926).W 1922 r. otrzymała świadectwo dojrzało-ści w Miejskim Seminarium Żeńskim w No-wym Sączu, zaś w 1923 r. ukończyła Państw.Kurs Wych. Fiz. i we wrześniu tegoż rokupodjęła pracę zawodową. W okresie między-wojennym pracowała w szkołach średnichNowego Sącza: Pryw. Gimnazjum i LiceumŻeńskim im. Marii Konopnickiej, Pryw.Żeńskim Seminarium Nauczycielskim,Pryw. Gimnazjum Żeńskim im. Emilii Pla-ter, Szkole Przemysłowej Żeńskiej i Koedu-kacyjnej Szkole Handlowej. W l. 1923–1929była przyboczną hufcowej Hufca Harcerekw Nowym Sączu. W lipcu 1925 r. uzyskałastopień instruktorski przodownicy, a w rokunastępnym dyplom nauczyciela szkół śred-nich z uprawnieniami do nauczania ćwi-czeń cielesnych w szkołach średnich orazseminariach nauczycielskich. Od 1926 r.kierowała drużyną starszej młodzieżyharcerskiej złożoną ze studentek i nauczycie-lek, która następnie przekształciła się w Zrze-szenie Starszego Harcerstwa. W 1927 r. zało-żyła I Drużynę Harcerek im. S. Staszicaprzy Żeńskim Seminarium Nauczyciel-skim w Starym Sączu. 20 I 1927 r. otrzy-mała stopień podharcmistrzyni (po zmia-nie systemu stopni instruktorskich została

211

SZCZEPAŃCÓWNA BRONISŁAWA

harcmistrzynią). W l. 1929–1934 pełniłafunkcję hufcowej Hufca Harcerek w No-wym Sączu, a od 1934 do 1938 r. była ko-mendantką środowiska złożonego z trzechnowosądeckich hufców żeńskich. W tym cza-sie prowadziła obóz w Maszkowicach (1927),kurs zastępowych w Kosarzyskach (1928),obóz wędrowny po Polsce (1928), obóz wę-drowny na Helu (1929), obóz hufca w Wi-towie (1930), reprezentację hufca na Zlo-cie Skautów Słowiańskich w Pradze (1931),obóz hufca w Wielkiej Wsi-Hallerowie(1933), a także kierowała 158-osobowąekipą złożoną z pięciu drużyn nowosądec-kich harcerek, uczestniczących w Jubile-uszowym Zlocie Harcerstwa Polskiegow Spale (1935) i była współorganizatorkązgrupowania kursów w Rosohaczu k. Czort-kowa (1936). W l. 1935–1939 odbyła studiaw zakresie pedagogiki na Wydz. Humani-stycznym UJ (dyplom magistra otrzyma-ła dopiero w 1945). Przed wojną ukończy-ła zorganizowane przez Główną KwateręHarcerek kursy przysp. wojsk. na Buczu(1932) i w Augustowie (1936). W lipcu1939 r. była instruktorką kursu drużyno-wych w Gaboniu. Do września 1940 r.mieszkała w Nowym Sączu, gdzie uczest-niczyła w konspiracji, współpracując w tymzakresie m.in. z hm. Stanisławem Wąsowi-czem i wraz z innymi harcerkami udziela-jąc pomocy wysiedlonym. Później mieszka-ła w Mszanie Dolnej, gdzie do 20 I 1945 r.uczyła w szkole powszechnej. Zorganizowa-ła na tym terenie tajne nauczanie w zakre-sie gimnazjum oraz liceum, mobilizując dopracy nauczycieli różnych specjalności, któ-rych wojna sprowadziła w te strony. Pełniłafunkcję wiceprzewodniczącej Pow. KomisjiOświaty i Kultury, odpowiedzialnej za taj-ne nauczanie w zachodniej części pow. li-manowskiego. Uczestniczyła w komisjachegzaminacyjnych, które przeprowadziłyłącznie 83 egzaminy promocyjne i 18 egza-minów dojrzałości. Prowadziła tajną bi-bliotekę oraz brała udział w tajnych semi-nariach, organizowanych przez OkręgoweBiuro Szkolne w Krakowie, dotyczących pro-

gramu przyszłej szkoły średniej i liceum pe-dagogicznego. Należała do ZWZ-AK, peł-niła funkcje referentki łączności i łącznicz-ki Inspektoratu „Niwa” w Nowym Sączu.

Po wojnie wróciła do Nowego Sącza, po-dejmując pracę w Gimnazjum i Liceum im.M. Konopnickiej. W 1946 r. ukończyła Stu-dium Pedagogiczne UJ, uzyskując upraw-nienia do nauczania pedagogiki i prope-deutyki filozofii w szkołach średnich orazseminariach nauczycielskich. Równocze-śnie od 1945 do 1948 r. kierowała ponow-nie środowiskiem pięciu hufców żeńskichw Nowym Sączu. W tym czasie prowadziłazgrupowania obozów w Żegiestowie (1945),Kosarzyskach (1946) i Krościenku (1948),a także kurs drużynowych (1946/1947).W 1949 r. została zwolniona z harcerstwaz przyczyn politycznych. W wyniku szykanze strony władz, mimo wysokich kwalifi-kacji zawodowych, w 1952 r. musiała prze-nieść się do Szkoły Podstawowej nr 2 im.Królowej Jadwigi (chodziło o odsunięcie jejod młodzieży licealnej, na którą wywierałasilny wpływ). Komisja Rehabilitacyjna przyWydz. Oświaty Prezydium Wojew. RadyNarodowej w Krakowie, dokonując jej peł-nej rehabilitacji, stwierdziła w 1957 r., żeprzeniesienie to było krzywdzące oraz mia-ło charakter polityczny, a spowodowane byłojej działalnością w harcerstwie. W 1954 r.uzyskała dyplom nauczyciela szkół śred-nich i zakładów kształcących nauczycieliw zakresie geografii. W 1956 r. kolejny razpodjęła pracę w ZHP, pełniąc m.in. funkcjezastępcy komendanta hufca (1957–1959),kierownika referatu w Komendzie HufcaNowy Sącz (1958–1960) oraz szefa SztabuSłużby Ziemi Sądeckiej (od 1960). Prowa-dziła w tym czasie także kursy dla druży-nowych i zastępowych, lustrowała liczneobozy i brała udział w konferencjach pro-gramowych. W 1970 r. przeszła na emery-turę. Zajmowała się utrwalaniem historiiharcerstwa sądeckiego, publikując m.in.opracowania: Harcerstwo sądeckie w służ-bie Ojczyzny (1973) i Służba Ojczyźnie no-wosądeckich harcerek i harcerzy 1939–

212

SZCZEPAŃCÓWNA BRONISŁAWA — SZLETYŃSKI JERZY

–1945 (1992). Pięć jej relacji dotyczącychwojny i okupacji zostało zdeponowanychw Zakładzie Historii Polski w II WojnieŚwiatowej IH PAN w Warszawie. Była tak-że autorką pieśni harcerskich i religijnych,opracowań literackich i folklorystycznychoraz powieści dla młodzieży pt. Ozimina(1949). W 1983 r. zorganizowała Krąg Star-szoharcerski, niezależny od ZHP, w którymdo 1995 r. pełniła funkcję przewodnicząceji w którego pracy brała udział do ostatnichdni swego życia. Wychowała liczne grono in-struktorów harcerskich, a kierowane przez niąnowosądeckie harcerstwo miało poważnywpływ na życie regionu. Należała do PTTK,ZNP, ZBoWiD i Tow. Historycznego w No-wym Sączu, a w 1981 r. była współorgani-zatorką, a następnie przewodniczącą gru-py nauczycieli, emerytów i rencistów NSZZ„Solidarność”. Zmarła 28 VIII 1996 r.w Nowym Sączu. Została pochowana natamtejszym cmentarzu.

Była odznaczona Krzyżem Kawaler-skim Orderu Odrodzenia Polski (1972),Medalem KEN (1979), Srebrnym KrzyżemZasługi z Mieczami, Krzyżem Partyzanc-kim (1983), Krzyżem AK (1995), Medalem40-lecia Polski Ludowej (1984), Krzyżem„Za Zasługi dla ZHP” (1981), Złotą OdznakąZNP (1970), Złotą Odznaką „Zasłużonyw Rozwoju Sądecczyzny” (1975), ZłotąTarczą Herbową m. Nowego Sącza (1976).

Rodziny nie założyła.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmstrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 75; Materiały do HSB,„Harc.” 1995, nr 9, s. 140; Słownik biograficz-ny nauczycieli w Małopolsce w latach II wojnyświatowej (1939–1945), red. J. Chrobaczyński,Kr. 1995, s. 313; — Bronisława Stefania Szcze-paniec, w: Jednodniówka harcerska wydanaz okazji Jubileuszowego Roku Harcerskiego naZiemi Sądeckiej 1911–1996, Nowy Sącz 1996,s. 6; Harcerki 1939–1945; Krzysztofiak-Koby-lińska J. Bronisława Stefania Szczepaniec (1903––1996), „Rocznik Sądecki” 1997, s. 288–290;Leonhard Kalendarium; Mileska Materiały do hi-storii; Rybski B., Wojtycza J., Wojtycza K. Mate-

riały do historii Krakowskiej Chorągwi Harcer-stwa, Kr. 2000, s. 41–42, 86; Szczepaniec B. Har-cerstwo sądeckie w służbie Ojczyzny, „RocznikSądecki” 1973, s. 539–558; taż Służba Ojczyźnienowosądeckich harcerek i harcerzy 1939–1945,Nowy Sącz 1992; — VII Spraw. NRH za 1926 r.,W. 1927, s. 30–31; VIII Spraw. NRH za 1927 r.,[W.] 1928, s. 20–21; Skiba J. Wspomnienie. Druh-na Bronka, „Czuwaj” 1997, nr 11, s. 23; — dok.w posiadaniu autora: B. Godfreyow Co przeszło– nie wróci, jeśli jednak pięknie przeszło – dłu-go jeszcze świecić będzie!, 1996, mps; odpis pi-sma Wojew. Komisji Rehabilitacyjnej w Kr. z 24IV 1957, L. dz. 162/37/KR w sprawie udzieleniapełnej rehabilitacji mgr B. Szczepaniec [ksero-kopia]; rozkazy Krakowskiej Chorągwi Harcer-stwa za l. 1960–1962 [kserokopie]; — inf. sio-stry Marii Kolek z Nowego Sącza.

Janusz Wojtycza

SZLETYŃSKI Jerzy Ludwik, pseud.Młocki (1894–1915), starszy sierżant,współzałożyciel pierwszej drużyny skautóww Łodzi, komendant łódzkiego skautingu(1913–1915).

Urodził się 19 VI 1894 r. w Jędrzejowiew rodzinie Mikołaja i Zofii z Daszewskich.Miał dwie siostry: Halinę (1888–1950)i Aleksandrę (1895–1968) oraz brata Stefa-na (zob.). Od 1895 r. mieszkał z rodzicamiw Łodzi przy ul. Nawrot 54. Uczył się w Gim-nazjum Handlowym, a następnie Gimna-zjum Radwańskiego w tym mieście. Odsierpnia 1908 do listopada 1909 r. przeby-wał w Krakowie, u swego wuja AdamaStaszczyka (1850–1909), poety, autora pa-triotycznych utworów. Uczestniczył w tymczasie w ćwiczeniach i szkoleniach organi-zacji niepodległościowych. Zdobyte umie-jętności wykorzystał po powrocie do Łodzi,pracując w „Zarzewiu” i „Sokole”. Praw-dopodobnie jesienią 1912 r. został skautem.Wkrótce objął funkcję drużynowego pierw-szej w Łodzi drużyny męskiej – II ŁódzkiejDrużyny im. mjr. Waleriana Łukasińskiego,którą współtworzył.

213

SZLETYŃSKI JERZY

We wrześniu 1913 r. po wyjeździe nastudia dotychczasowego komendanta Ta-deusza Kalusińskiego stanął na czele łódz-kiego skautingu. Organizował zbiórki, naktórych chłopcy uczyli się zabronionejw szkołach historii Polski i śpiewali pie-śni patriotyczne, a także urządzali obcho-dy rocznic narodowych. W sali Tow. Gim-nastycznego „Sokół” przy ul. Nawrot 23skauci łódzcy pod wodzą Szletyńskiegoćwiczyli musztrę, gimnastykę, szermier-kę. Intensywne szkolenia młodzieży skau-towej prowadził ponadto na wycieczkach,podczas których uczył terenoznawstwa,prac obozowych i obchodzenia się z bro-nią palną. Sam również doskonalił swojeumiejętności. W okresie świąt Bożego Na-rodzenia w 1913 r. uczestniczył w kursieinstruktorskim w Strachowie k. Urli zor-ganizowanym przez warszawską RadęDrużynowych. W dniu 1 III 1914 r. pod-czas zajęć terenowych w Lesie Łagiewnic-kim pod Łodzią razem z grupą skautówzostał aresztowany przez rosyjską żandar-merię i jako pełnoletni osadzony w wię-zieniu. Zwolniony 28 III 1914 r., ponow-nie zaangażował się w pracę skautową.

Pod koniec sierpnia 1914 r. skontakto-wał się z Naczelną Komendą Skautowąw celu otrzymania rozkazów na czas woj-ny. Próbował również nawiązać kontaktz oddziałami strzeleckimi. Udało się to do-piero później (pierwszy oddział strzelcówwkroczył do Łodzi 12 X 1914 r., oczekiwa-ny przez niepodległościowo nastawionąmłodzież skautową). Na akcję werbunkowąkomendantury wojsk polskich, ulokowanejw Łodzi przy ul. Mikołajewskiej 44 (obec-nie budynek III Liceum Ogólnokształcą-cego przy ul. H. Sienkiewicza), zgłosiła sięgrupa 30 starszych skautów, na czele któ-rej stanął Szletyński; skauci otrzymali za-danie ochrony sztabu werbunkowego.Otrzymawszy błogosławieństwo rodziców,15 X 1914 r. Szletyński udał się do koszar.Wobec zmiany sytuacji wojennej oddziałystrzeleckie wkrótce opuściły Łódź; razemz nimi, na czele plutonu skautów 28 X

1914 r. wymaszerował z miasta Szletyński.Jego oddział udał się przez Łask, Wieluńi Częstochowę do batalionu uzupełniające-go Legionów Polskich. Szletyński przyjąłpseud. Młocki. Brał udział w walkach podKrzywopłotami (17–18 XI 1914). Po tej bi-twie jego pluton został przemieszczony donowo formowanego 5 pp Legionów. Po bi-twie pod Łowczówkiem (22–25 XII 1914)Szletyński został mianowany sierżantem;po bojach nad Nidą (26 III 1915) – awanso-wany do stopnia starszego sierżanta. Stanąłna czele nowo utworzonego plutonu zwia-dowców 4. kompanii 5. pp. Dnia 3 V 1915 r.wziął udział w wywiadzie za rzekę Nidę,a w następnych dniach w bitwie pod Ko-narami. 23 V 1915 r. prowadząc pluton do ata-ku od Kamieńca, został ciężko ranny w głowę.W tym stanie, nieprzytomny, pozostawałpod obstrzałem między liniami wojsk – dowieczora następnego dnia, kiedy dotarli doniego koledzy (wśród nich Wacław Lipiń-ski i Edward Pfeiffer), którzy wynieśli goz pola bitwy do polowego lazaretu pod Kli-montowem. Pomimo pomocy lekarskiej nieodzyskał przytomności. Zmarł rankiem25 V 1915 r. Jeszcze tego samego dnia to-warzysze broni pochowali go w ogrodzieobok lazaretu. Rodzina o jego śmierci do-wiedziała się 2 VI 1915 r. z listu W. Lipiń-skiego.

Dwa lata później Austriacy przewieźliciało Szletyńskiego na pobliski wiejskicmentarzyk we wsi Olbierzowice. Po woj-nie, na początku lat trzydziestych XX w.jego szczątki zostały przeniesione do zbio-rowej mogiły legionistów poległych w bi-twie pod Konarami, utworzonej na skrajulasu pod Beradzem.

Został odznaczony pośmiertnie Krzy-żem Srebrnym Virtuti Militari (1923) orazKrzyżem Niepodległości (1931).

Jego imieniem nazwano aleję w parkuim. H. Sienkiewicza w Łodzi.

— Jurek K. Lilijka i łódka. Historia harcerstwałódzkiego do 1939 r., Ł. 2006; Lipiński W. Harce-rze w I Brygadzie Legionów, „Harcmistrz” 1928,

214

SZLETYŃSKI JERZY — SZLETYŃSKI STEFAN

nr 11, s. 146–148; Nekrasz W. Harcerze w bojach,t. 1, W. 1930; — Dla Polski. Łódź w Legionach,Ł. 1931; Radwan-Pfeiffer E. Początki skautinguna terenie Łodzi, „Niepodległość” 1958, s. 122––134; „Panteon Polski” 1924, nr 3 z 1 grudnia,s. 5–6; — Arch. Kom. Hist. Chorągwi ŁódzkiejZHP: teczka pers. J. Szletyńskiego; — dok.w posiadaniu rodziny Szletyńskich: dok. oso-biste Jerzego Szletyńskiego; pamiętnik Miko-łaja Szletyńskiego; — inf. siostrzeńca JerzegoSzletyńskiego.

Joanna Sporczyk

SZLETYŃSKI Stefan Marian, pseud.Jasieniec, Załuski (1893–1940), pedagog,harcmistrz, komendant Okręgu VI A ZHP(1916–1918), komendant Łódzkiej Cho-rągwi Męskiej (1921), komendant ŁódzkiejChorągwi Harcerzy (1933–1937).

Urodził się 25 I 1893 r. w Radomiu w ro-dzinie Mikołaja i Zofii z Daszewskich. Miałdwie siostry: Halinę (1888–1950) i Alek-sandrę (1895–1968) oraz brata Jerzego(zob.).

W l. 1903–1909 uczęszczał do SzkołyHandlowej Kupiectwa Łódzkiego. Następ-nie wyjechał do Belgii, gdzie uczył sięw Kolegium oo. Jezuitów w Maison de Mel-le. W lipcu 1911 r. wstąpił na Wydz. Elek-trotechniczny Polit. przy Uniw. Katolickimw Louvain. Po dwóch latach musiał prze-rwać studia z powodu trudnych warunkówmaterialnych. Wrócił do Łodzi i zatrudnił sięw Tow. Akcyjnym Borkowskiego. Kiedywybuchła wojna, na skutek redukcji per-sonelu stracił posadę. W tym okresie udzie-lał się w Milicji Obywatelskiej (od marca1914) oraz pracował w Komitecie Obywa-telskim m. Łodzi (1915–1916). We wrześniu1916 r. otrzymał posadę nauczyciela mate-matyki w Gimnazjum Filologicznym A. Zi-mowskiego.

Już w 1906 r. związał się z ruchem nie-podległościowym. W następnych latach byłczłonkiem Stowarzyszenia „Spójnia”, POW,Narodowego Związku Chłopskiego i Naro-

dowego Związku Robotniczego. Idąc zaprzykładem młodszego brata Jerzego, jesz-cze przed wybuchem I wojny światowejzostał skautem. Praca w harcerstwie, jakpisał w swoim życiorysie, pochłonęła go cał-kowicie. Zdobył kolejne stopnie harcerskie(II stopień – listopad 1916, I stopień – li-piec 1920). Był drużynowym II DrużynyHarcerskiej im. Waleriana Łukasińskiego(od marca do września 1916), pełniąc jed-nocześnie funkcję komendanta Okręgu VIIPOS. W dniach 1–2 XI 1916 r. uczestniczyłw Warszawie w zjeździe, na którym nastą-piło połączenie działających w Królestwieorganizacji skautowych w ZHP. W tym cza-sie objął funkcję komendanta Okręgu Łódz-kiego VI A (męskiego) ZHP. Należał dokadry kursu instruktorskiego w Staszowie(19 VII–17 VIII 1918). Po zmianie strukturyorganizacyjnej ZHP w Królestwie Polskim (je-sień 1918) został inspektorem Okręgu Łódz-kiego Męskiego. Uczestniczył w ZjeździeZjednoczeniowym w Lublinie (1–2 XI 1918).W listopadzie 1918 r. wraz z grupą łódzkichharcerzy brał udział w rozbrajaniu Niem-ców.

Pod koniec miesiąca zrezygnował z kie-rowania Okręgiem Łódzkim i 22 XI 1918 r.wstąpił do Batalionu Harcerskiego w War-szawie, którym dowodził por. TadeuszMłodkowski. Żołnierze, po uprzednim prze-szkoleniu i zaprzysiężeniu, pełnili wartyprzy dowództwach wojskowych i ważnychobiektach, takich jak gazownia, elektrow-nia, magazyny wojskowe. W BatalionieHarcerskim służył w stopniu starszego sze-regowca, a od 25 III 1919 r. – plutonowego.W kwietniu 1919 r. batalion przestał ist-nieć (część harcerzy odeszła do szkół pod-oficerskich w charakterze instruktorów,inni do kompanii przybocznej NaczelnegoWodza, a jeszcze inni do 5. pp). Po rozwią-zaniu jednostki Szletyński od maja dowrześnia 1919 r. kierował Główną StacjąMeteorologiczną w Łucku. Podczas wakacjina kursie instruktorskim w Zwierzyńcu Za-mojskim (15 VII–15 VII 1919) był instruk-torem musztry. Następnie służył w 2. gru-

215

SZLETYŃSKI STEFAN

pie lotniczej (wrzesień 1919 – luty 1920)i 1. pułku lotniczym – jako referent oświa-towy (od lutego do lipca 1920). 12 XI 1919 r.otrzymał stopień przodownika (z zalicze-niem służby od 15 XI 1916). W czasie woj-ny polsko-bolszewickiej był (w stopniusierżanta) dowódcą Pomorskiej KompaniiHarcerzy w Pucku; w skład jednostki,utworzonej 21 VII 1920 r., weszli uczest-nicy kolonii harcerskiej zorganizowanejw tym mieście oraz kursu instruktorskie-go Okręgu Warszawskiego w Karwi. Poprzeniesieniu do rezerwy (20 XI 1920) Szle-tyński objął kierownictwo założonej przezgen. Józefa Hallera bursy harcerskiej w Gro-dzisku pod Warszawą.

W listopadzie 1920 r. został wybrany doZarządu Patronatu Okręgu Łódzkiego ZHP.Następnie został mianowany komendantemŁódzkiej Chorągwi Męskiej.15 XII 1920 r.uzyskał stopień podharcmistrza (po zmia-nie systemu stopni instruktorskich awan-sowany do stopnia harcmistrza). W lutym1921 r. przeniósł się do Łodzi. Podjął pracęnauczyciela matematyki w Gimnazjum Fi-lologicznym K. Tomaszewskiego. Ponow-nie zaangażował się w pracę w łódzkimharcerstwie. W lipcu 1921 r. kierował kur-sem Chorągwi Łódzkiej dla komendantówdrużyn na poziomie próby instruktorskiej.Jak sam stwierdził, w kierowaniu chorągwiąborykał się z poważnymi trudnościami, ta-kimi jak odpływ kadry, brak funduszów naprowadzenie działalności i obojętność spo-łeczeństwa. Jesienią 1921 r. zrezygnowałz funkcji komendanta Łódzkiej ChorągwiMęskiej i przeniósł się do Warszawy, gdziezostał zatrudniony jako pomocnik referen-ta w Min. WRiOP. Nie zrezygnował z pra-cy harcerskiej. W tym czasie był członkiemKomisji Regulaminowo-Statutowej NRHi referentem Chorągwi Łódzkiej przy Głów-nej Kwaterze Męskiej, członkiem SąduHarcerskiego przy Naczelnictwie ZHP, kie-rownikiem Wydz. Prasowego przy Głów-nych Kwaterach (Męskiej i Żeńskiej), re-ferentem KPH przy Naczelnictwie (odstycznia 1922), członkiem Komitetu Prób

Instruktorskich (1922). W dniach 29–30XII 1921 r. był komendantem II ZjazduWalnego ZHP we Lwowie.

W czerwcu 1924 r. ukończył dwuletniestudium przy Państw. Inst. Pedagogicznymw Warszawie. Został kierownikiem inter-natu, a następnie szkoły ćwiczeń oraz na-uczycielem przedmiotów pedagogicznychw Państw. Męskim Seminarium Nauczy-cielskim w Nieszawie. Udzielał się w miej-scowych oddziałach POW oraz ZwiązkuStrzeleckiego, którego został prezesem.W maju 1930 r. zrezygnował z posady w Nie-szawie. W tym czasie Zarząd Oddziału Ślą-skiego ZHP w Katowicach ogłosił konkursna kierownika tworzonego właśnie Ośrod-ka Harcerskiego na Buczu – Szletyńskizgłosił swoją kandydaturę i został przyję-ty. Pracę w charakterze komendantaOśrodka Harcerskiego i Szkoły Instruktor-skiej na Buczu rozpoczął w lipcu 1930 r.W dniach 4–5 VII 1931 r. odbyła się naBuczu uroczystość 20-lecia Związku Har-cerstwa Polskiego oraz poświęcenie Har-cerskiej Szkoły Instruktorskiej; podczasuroczystości przeglądu drużyn dokonałPrzewodniczący ZHP Michał Grażyński,a mszę św. odprawił. ks. bp Stanisław Adam-ski. Na Buczu Szletyński pracował do poł.1932 r., kiedy to władze ZHP zdecydowałyo przekształceniu ośrodka w Szkołę In-struktorską Harcerstwa Żeńskiego. Po po-wrocie do Łodzi we wrześniu 1932 r. objąłstanowisko podinspektora szkolnego w Ku-ratorium Okręgu Szkolnego w Łodzi; na tymstanowisku pracował aż do wybuchu wojny.Jednocześnie był członkiem LOPP i LigiMorskiej i Kolonialnej.

W październiku 1933 r. został komendan-tem Łódzkiej Chorągwi Harcerzy. Funk-cję tę pełnił do lutego 1937 r. Uczestniczyłw tym czasie m.in. w Zlocie JubileuszowymHarcerstwa Polskiego w Spale (lipiec 1935).W tymże roku był też komendantem obozuinstruktorskiego w Białej Górze. W czasiejego kadencji została wybudowana stanicaharcerska Chorągwi Łódzkiej w Grotni-kach. Po ustąpieniu z funkcji komendan-

216

SZLETYŃSKI STEFAN — SZPUNAR JULIAN

ta chorągwi Szletyński od września 1937 r.do wybuchu wojny stał na czele KPH Okrę-gu Łódzkiego. Do jego zadań należałym.in. nadzór nad ewidencją podległych mukół i kontrola ich gospodarki finansowej.

Został zmobilizowany do wojska 25 VIII1939 r. Służył w Oficerskiej Kadrze Okrę-gowej w stopniu porucznika. Dnia 6 wrze-śnia wraz z wycofującymi się oddziałamiopuścił Łódź. Dostał się do niewoli sowiec-kiej i został osadzony w obozie w Koziel-sku (do rodziny dotarły stamtąd trzy listy),a następnie rozstrzelany w Lesie Katyńskimpomiędzy 16 a 20 IV 1940 r. O jego śmiercirodzina dowiedziała się w 1943 r., po odkry-ciu przez Niemców grobów w Katyniu.Nazwisko Szletyńskiego znalazło się na jed-nej z list pod nr 2836 AM (L.Z.K.). Mimoto żona Jadwiga wierzyła w powrót mężaaż do swojej śmierci w pierwszych dniachPowstania Warszawskiego. Po wojnie dziecirozpoczęły poszukiwania ojca. Międzyna-rodowy Czerwony Krzyż potwierdził infor-macje ustalone przez Niemców. NazwiskoSzletyńskiego znalazło się na ujawnionejprzez Rosjan liście jeńców wojennych, któ-rych przekazano do dyspozycji NKWDw Smoleńsku (lista wywozowa nr 029/4poz. 26 z 13 IV 1940, teczka pers. 2818).Ciało Szletyńskiego spoczywa w Lesie Ka-tyńskim, w mogile zbiorowej. Na jednejz płyt z nazwiskami zamordowanych znaj-duje się upamiętniająca go tabliczka.

Był odznaczony Srebrnym Krzyżem Za-sługi (1934), Medalem Niepodległości,Krzyżem POW (1919), Medalem Pamiąt-kowym za Wojnę 1918–1921, MedalemX-lecia Odzyskania Niepodległości (1929),Brązowym Medalem za Długoletnią Służ-bę (1938), harcerską Odznaką „Za Zasłu-gę” (1921). W 2007 r. został pośmiertnieawansowany do stopnia kapitana.

W 1923 r. poślubił Jadwigę Wocalewską(harcmistrzynię, komendantkę ŁódzkiejChorągwi Żeńskiej w l. 1919–1922, poległąw Powstaniu Warszawskim razem z siostrąMarią Wocalewską). Miał pięcioro dzieci:córkę Zofię (ur. 1925) oraz synów: Jerzego

(ur. 1927), Jana (ur. 1929, zmarłego w nie-mowlęctwie), Stanisława (ur. 1931) i Andrze-ja (ur. 1932).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 194; Lista katyńska.Jeńcy obozów Kozielsk, Ostaszków, Starobielski zaginieni w Rosji Sowieckiej, oprac. A. Moszyń-ski, W. 1989; — Jurek K. Harcerstwo w walceo niepodległe państwo polskie, w: 75-lecie odzy-skania niepodległości przez Polskę, red. K. Bu-dziarek, J. Szymczak, Ł. 1993; tenże Lilijkai łódka. Historia harcerstwa łódzkiego do 1939 r.,Ł. 2006; Rozstrzelany życia los. Kozielsk, Ostasz-ków, Starobielsk, red. H. Siemiński, Ł. 1997;Tucholski Mord w Katyniu, W. 1988; — Dla Pol-ski. Łódź w Legionach, Ł. 1931; — „Harcerz”1921, nr 21–22; „Harcmistrz” 1921, nr 1, „WU”1933, nr 10; „WPH” 1995, nr 3–4; — Arch.Kom. Hist. Chorągwi Łódzkiej ZHP: teczkapers. S. Szletyńskiego; — dok. osobiste S. Szle-tyńskiego w posiadaniu rodziny; — inf. syna Je-rzego Szletyńskiego.

Joanna Sporczyk

SZPUNAR Julian (1887–1974), na-uczyciel, instruktor skautowy, pierwszydrużynowy I Drużyny Skautów w Rzeszo-wie (1911–1914).

Urodził się 9 II 1887 r. w Rzeszowiew rodzinie Władysława (szewca) i Antoni-ny z Wiśniewskich. Był drugim z koleidzieckiem wśród trzynaściorga rodzeń-stwa. Miał braci: Stanisława, Józefa, Leona,Mariana (nauczyciela), Ferdynanda, Tade-usza i Edwarda (nauczyciela) oraz siostry:Eugenię, Kazimierę, Stanisławę, Helenęi Albinę.

Uczęszczał do 4-klasowej szkoły ludowejim. A. Mickiewicza w Rzeszowie, a następ-nie do trzyletniej szkoły wydziałowej. Ukoń-czył Seminarium Nauczycielskie Męskiew Rzeszowie, zdając maturę w 1907 r.W tymże roku rozpoczął pracę w szkole lu-dowej w Hermanowej k. Rzeszowa, potemuczył w 4-klasowej szkole ludowej w Gło-

217

SZPUNAR JULIAN

gowie Małopolskim. W 1908 r. wstąpił doTow. Gimnastycznego „Sokół”, a od 1909 r.był członkiem Tow. Szkoły Ludowej i se-kretarzem „Ogniska” nauczycielskiego.W 1909 r. zdał nauczycielski egzamin kwa-lifikacyjny. W l. 1909–1910 odbył służbęwojskową w wojsku austriackim – 10. ppi 77. pp w Przemyślu. Od 1909 do 1914 r.był nauczycielem w szkołach w Rzeszowie.

W listopadzie 1911 r. Andrzej Małkow-ski mianował go drużynowym I Rzeszow-skiej Drużyny Skautowej im. Michała Wo-łodyjowskiego. Dwukrotnie uczestniczyłw kursach skautowych w Skolem, gdzieuczył się skautingu pod kierunkiem Tade-usza Strumiłły, ks. Kazimierza Lutosław-skiego, Ignacego Kozielewskiego, Kazimie-rza Wyrzykowskiego i A. Małkowskiego.Pracy ze skautami oddawał się z praw-dziwą pasją. Ze swoją drużyną odbywałwiele wycieczek krajoznawczych, np. ra-zem z II Drużyną Skautów urządził wy-cieczkę do Lwowa, Drohobycza i Borysławia.Grał na skrzypcach, altówce oraz pianinie,a jego drużyna pięknie śpiewała.

W czasie I wojny światowej został zmo-bilizowany do austriackiego 40. pp w Rze-szowie. 13 VIII 1914 r. odjechał na front,a 2 września tegoż roku pod Lublinem do-stał się do niewoli rosyjskiej. W niewoli prze-bywał w Samarze, Czelabińsku, Omsku,Tiumeniu i Krasnojarsku. W l. 1918–1919był emisariuszem Polskiego Komitetu Wo-jennego w Kańsku na Syberii. W 1920 r.powrócił do Polski przez Mandżurię, Wła-dywostok, Nagasaki, Singapur, Cejlon,Aden, Gibraltar, Hiszpanię i Anglię.

W l. 1920–1924 był nauczycielem Szko-ły Ćwiczeń przy Seminarium Nauczyciel-skim Męskim w Rzeszowie, równocześniew l. 1921–1924 ukończył wyższe kursy na-uczycielskie w zakresie filologii polskiejw Krakowie, Cieszynie i Zakopanem. W tymsamym czasie pisał artykuły, wspomnieniai korespondencje do prasy rzeszowskiej. Od1922 r. był naczelnikiem Tow. Gimnastycz-nego „Sokół” w Rzeszowie i członkiem Tow.Muzycznego „Lutnia”. Od 1924 do 1939 r.

uczył jęz. polskiego w Lesznie Wielkopol-skim w Seminarium Nauczycielskim, Gim-nazjum Męskim, Gimnazjum Żeńskim orazszkole niemieckiej. W Lesznie od 1924 r.był prezesem Polskiego Związku Zachod-niego i członkiem LOPP. Wrócił do pracyharcerskiej, ale już tylko jako opiekun dru-żyn. Pisywał do prasy w Lesznie Wielko-polskim i gazetek harcerskich, głównie dlamłodzieży – opublikował wiele wspomnieńharcerskich w „Harcerzu Leszczyńskim”i „Jednodniówce Harcerskiej”. Pisał wier-sze, piosenki i drobne utwory sceniczne –dla młodzieży szkolnej i harcerzy. Był tu-rystą i krajoznawcą, a przede wszystkimwychowawcą młodzieży.

W 1939 r. wraz z żoną przeniósł się doBrześcia, gdzie dostał się pod okupację ro-syjską. Został aresztowany w 1944 r. – naj-pierw w czerwcu przez gestapo (zwolnionypo 3 miesiącach), a potem w grudniu przezNKWD. Przebywał w więzieniach w Brze-ściu, Mińsku i Orszy. Dopiero w połowie1946 r. skazano go (bez procesu sądowego)na 10 lat obozu pracy, które spędził m.in.na Łubiance i w Kazachstanie. Zwolnionyz obozu w styczniu 1955 r. przez trzy mie-siące wracał przez Karagandę i Moskwędo Brześcia. Po długim okresie załatwia-nia formalności, w połowie 1957 r. prze-kroczył wraz z żoną granicę na Bugu. Za-mieszkał w Wiśle, gdzie uczył w l. 1957––1958 w szkole podstawowej. Ostatnie latażycia spędził w Domu Pomocy Społecznejw Mikuszowicach k. Bielska.

Zmarł 6 VI 1974 r. w Domu dla Nieule-czalnie Chorych w Cieszynie. Został pocho-wany na cmentarzu katolickim w Wiśle.

24 IX 1919 r. w Nowomikołajewsku za-warł związek małżeński z Kazimierą Fiwe-ger (zm. 1970, lekarzem medycyny). Niemiał dzieci.

— Jarosińska M. Kamienie na szańcu [komen-tarz do wystawy z okazji 80-lecia harcerstwa zor-ganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Rz.], Rz.1991; taż Rzeszów na przełomie XIX i XX wiekuw „Pamiętniku” Juliana Szpunara, w: Z prze-

218

SZPUNAR JULIAN — SZYMAŃSKA MARIA

szłości Rzeszowa, t. 2, Rz. 1997; — Arch. Spo-łeczno-Historyczne Muzeum Okręgowego w Rz.:Szpunar J. Pamiętnik, 20 t. [zeszytów], rks, sygn.Społ. Hist. II/90/ a-g.

Małgorzata Jarosińska

SZYMAŃSKA ze Stępniewskich Ma-ria, pseud. Niuśka (1911–1997), księgowa,harcmistrzyni, hufcowa III Hufca Harcerekw Krakowie (1938–1939) i krakowskiegohufca konspiracyjnej Organizacji Harce-rek (1939–1941), zastępczyni komendant-ki konspiracyjnej Krakowskiej ChorągwiHarcerek (1941–1945) i Krakowskiej Cho-rągwi Harcerek (1945–1947).

Urodziła się 4 IX 1911 r. w Krakowiew rodzinie Jana (1876–1953, asesora IzbySkarbowej, działacza Tow. Gimnastyczne-go „Sokół”) i Marii ze Słowików (1884––1962). Miała dwóch starszych braci: Ste-fana (1900–1939, urzędnika PKP, zastrze-lonego przez Sowietów we wrześniu 1939)i Władysława (1903–1970, ekonomistę,żołnierza AK, harcerza 13. KrakowskiejDrużyny Harcerzy – KDH) oraz siostry: Ja-ninę (ur. 1910, zamężną Migdałek), Kazi-mierę (zmarłą w dzieciństwie), Zofię (1914––1994, zamężną Jamróz), Jadwigę (1916––1930) i Irenę (ur. 1922, żonę KazimierzaLisińskiego, komendanta krakowskiej „Za-wiszy” Szarych Szeregów) oraz młodszegobrata Edmunda (ur. 1919, w czasie okupa-cji członka konspiracyjnego harcerstwa).

Po ukończeniu gimnazjum w 1934 r. roz-poczęła studia w zakresie geografii naWydz. Filozoficznym UJ. Studiów tych jed-nak nie kontynuowała z powodu trudnościmaterialnych (liczne rodzeństwo i koniecz-ność udzielenia mu pomocy w usamodziel-nieniu się). Podjęła pracę w administracjiszkoły muzycznej. W 1925 r. wstąpiła doVIII KDH im. Klaudyny Potockiej, w któ-rej w 1928 r. złożyła przyrzeczenie harcer-skie, od 1931 r. była zastępową, a od 1933 r.– przyboczną. Od 1926 r. corocznie uczest-niczyła w koloniach i obozach swojej druży-

ny. W l. 1937–1938 była drużynową VIIIKDH i prowadziła obozy tej drużyny we Flo-rynce k. Grybowa (1937) i w Piwnicznej(1939). W sierpniu 1937 r. brała udziałw wyprawie krakowskich instruktorek zeskautkami francuskimi z Paryża w Alpy, po-łączonej z udziałem w międzyn. oboziew Chamonix oraz wycieczką do Genewy.W l. 1938–1939 była hufcową III HufcaHarcerek w Krakowie. Od wiosny 1939 r.uczestniczyła w pracach Pogotowia Harce-rek jako instruktorka i członek komendyPogotowia. We wrześniu 1939 r. objęłafunkcję hufcowej w konspiracyjnej Orga-nizacji Harcerek, a w marcu 1941 r. zosta-ła mianowana zastępczynią komendantkiKrakowskiej Chorągwi Harcerek, którą tofunkcję pełniła do 18 I 1945 r. W 1941 r.została mianowana podharcmistrzynią.Jako zastępczyni komendantki ChorągwiHarcerek w Krakowie uczestniczyła w ko-ordynacji działalności okupacyjnej krakow-skich instruktorek i harcerek: opieki naddziećmi, chorymi, rannymi i wysiedlony-mi z terenów włączonych do Rzeszy, po-mocy więźniom z więzienia na Montelupichi w Auschwitz oraz w Płoszowie, służbyłączności, kolportażu ulotek. Organizowa-ła opiekę nad uchodźcami oraz przewoziłarozkazy, meldunki i prasę na trasie doSłomnik i Miechowa. W czasie okupacjipracowała jako urzędniczka w ZakładzieOczyszczania Miasta, zaś po wojnie nie pra-cowała zawodowo.

W lutym 1945 r. na pierwszym spotka-niu krakowskich instruktorek harcerskichprzy ul. Krupniczej 38 powierzono jej zor-ganizowanie pracy harcerskiej na terenieKrakowa, powołując ją na funkcje zastęp-czyni komendantki Krakowskiej ChorągwiHarcerek i komendantki krakowskich huf-ców harcerek. Po kilku miesiącach w pię-ciu zorganizowanych przez nią na tereniemiasta hufcach było ok. 1500 harcerek(drużyny powstawały spontanicznie, ocze-kiwane przez młodzież przez cały okresokupacji i przyjmowane jako element nor-malizacji życia). W październiku 1947 r. po-

219

SZYMAŃSKA MARIA — ŚLEDZIEWSKA HALINA

dobnie jak wiele innych instruktorek przed-wojennego harcerstwa została zmuszona doodejścia z organizacji. W 1956 r. brała udziałw reaktywowaniu harcerstwa w Krakowie,będąc zastępczynią komendanta hufcówkrakowskich oraz wstępując do niezależnejdrużyny dawnych instruktorek „Kuźnia”.W ramach pracy w tej drużynie uczestniczy-ła w zbieraniu materiałów do opracowaniaHarcerki 1939–1945. Współpracowała przyorganizacji wystaw z okazji 70- i 80-leciaharcerstwa, a także wystaw „Z dziejów har-cerstwa krakowskiego 1910–1949” i „Pracaharcerska w l. 1939–1945”. Od 1991 r. byłaczłonkiem Oddziału Krakowskiego Stowa-rzyszenia Szarych Szeregów. 2 X 1992 r.otrzymała stopień harcmistrzyni.

Zmarła 25 VII 1997 r. i została pocho-wana na cmentarzu Salwatorskim.

Była odznaczona Krzyżem AK (1995),Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP” (1982) z „Ro-zetą-Mieczami” (1985), Medalem „Za Zasłu-gi dla Chorągwi Krakowskiej ZHP” (1984).

W 1943 r. zawarła związek małżeńskiz Mieczysławem Szymańskim (1910–1992,lekarzem, uczestnikiem konspiracji, aresz-towanym i więzionym w obozie w Płaszo-wie). Miała córki: Marię (ur. 1944, zmarłąw niemowlęctwie), Ewę (ur. 1945, architek-ta, pracownika naukowo-dydaktycznegoPolit. Śląskiej) i Martę (ur. 1950, metalur-ga, pracownika inżynieryjno-technicznegoAkademii Pedagogicznej).

— Harcerki 1939–1945; Hufiec Kraków BorekFałęcki, „Biszkopt” 2000, nr 175; Mileska Ma-teriały do historii; Zűrn-Zahorski Z. PogotowieHarcerek i Pogotowie Harcerzy we wrześniu1939 r., Kr. 1999, s. 565, 636; — Arch. Kom. Hist.Chorągwi Krakowskiej ZHP: Rozkaz KomendyKrakowskiej Chorągwi Harcerek L. 1 z 9 XII1945 r.; Arch. Oddziału Krakowskiego Stowarzy-szenia Szarych Szeregów: oświadczenie E. Fikaz 29 V 1983 r., oświadczenie K. Lisińskiego z 30V 1983 r., zaświadczenie Komendy KrakowskiejChorągwi ZHP l. dz. 2943-KH/82 z 13 XII 1982 r.dotyczące działalności konspiracyjnej w harcer-stwie, deklaracja członkowska z 15 VII 1991 r.,

zaświadczenie weryfikacyjne nr 3691 z 24 I 1992;— dok. w posiadaniu córki Marty Szymańskiej:zaświadczenie o weryfikacji nr 12 z 19 IV 1958 r.wydane przez Komendę Hufca Stare Miasto;notatki osobiste Marii Szymańskiej; — inf. cór-ki M. Szymańskiej i inf. dotyczące przebiegu stu-diów uzyskane od Urszuli Perkowskiej 11 XII2001 r.

Janusz Wojtycza

ŚŚLEDZIEWSKA z Czakich Halina

(1921–2005), inżynier chemik, harcmistrzy-ni, Naczelniczka Harcerek ZHPpgK (1960––1972, 1980–1988).

Urodziła się 2 VIII 1921 r. w Gostyni-nie jako córka Romana Józefa (buchalte-ra) i Klementyny Aleksandry de Fontaine(pedagoga, dyrektorki szkoły, z pochodze-nia Francuzki). Miała starszą siostrę Mar-tę (1905–1997, architekta, zamężną Jure-wicz) i dwóch starszych braci: Tadeusza(zm. 1983, inżyniera mechanika) i Jana(1910–1962, inżyniera budownictwa lądo-wego). Rodzina ojca pochodziła z Węgier,a nazwisko pisało się pierwotnie Csaky,w okresie międzywojennym rodzina uży-wała już spolszczonej wersji Czaki.

We wrześniu 1934 r. H. Czaki wstąpiłado 3. WŻDH im. Emilii Plater, której dru-żynową była Wiktoria Piotrowska (zamęż-na Dewitzowa). Przyrzeczenie złożyła 16 VII1936 r. Pełniąc funkcje w drużynie, zdoby-wała kolejne stopnie harcerskie. W 1939 r.została przyboczną 3. WŻDH. W maju tegożroku ukończyła Liceum im. J. Słowackiegow Warszawie.

W lutym 1940 r. udało jej się wyjechaćz matką z okupowanej przez Niemców Pol-ski, ponieważ bracia internowani z wojskiemna Węgrzech uzyskali dla nich obietnicę

220

ŚLEDZIEWSKA HALINA

wizy węgierskiej (zapewne ze względu nawęgierskie nazwisko). Podróżowały przezBerlin, gdyż tam była wtedy najbliższaambasada Węgier. W maju 1940 r. przybyłydo Francji, gdzie na początku mieszkaływ schronisku dla Polaków w Aix les Bains.W 1942 r. H. Czaki podjęła studia w za-kresie chemii i elektrometalurgii na Univer-sité de Grenoble, które ukończyła w 1946 r.

We Francji przez pewien czas należałado francuskiej organizacji skautek, pełniącrównocześnie różne funkcje w harcer-stwie. W l. 1941–1942 prowadziła druży-nę starszych dziewcząt w Aix les Bains,a następnie do 1944 r. hufiec w Grenoble.W 1942 r. pełniła funkcję oboźnej na obo-zie wędrowniczek w Cloix. Wcześniej od-była dwa kursy kształcenia starszyznyw organizacji francuskiej. W 1943 r. w Seil-hac prowadziła kurs zastępowych. W l. 1943––1946 była drużynową wędrowniczekfrancuskich, a w l. 1945–1946 prowadziładrużynę wędrowniczek w polskiej bursiew Uriage. We wrześniu 1945 r. była oboźnąna obozie starszyzny w Chapelle en Serval,zaś w kwietniu 1946 r. prowadziła kursdrużynowych wędrowniczek w Pont Sain-te Maxence. 25 VII 1946 r. została przezNaczelnictwo ZHPpgK mianowana pod-harcmistrzynią.

W lipcu 1948 r. wyjechała z mężem nastałe do Anglii. Pracowała aż do przejściana emeryturę jako inżynier chemik w an-gielskich firmach.

W 1949 r. została przez NaczelniczkęHarcerek ZHPpgK hm. Elżbietę Andrze-jowską powołana w skład Głównej Kwa-tery Harcerek (GKH), gdzie pracowaław Komisji Wędrowniczek. Przez pewienczas prowadziła też Dział Wędrowniczekw Komendzie Chorągwi Wielkiej Brytaniioraz była instruktorką na koloniach zucho-wych. 15 XI 1950 r. została mianowana harc-mistrzynią. Od 1954 r. wchodziła w składNRH ZHPpgK. Wybrana w listopadzie1960 r. Naczelniczką Harcerek, a następ-nie wybierana ponownie w listopadzie1962, październiku 1964, kwietniu 1967

oraz sierpniu 1970, pełniła tę funkcję dowrześnia 1972 r. W 1961 r. rozpoczęła re-dagowanie dwumiesięcznika dla instruk-torek pt. „Węzełek”, którego celem była in-tegracja oraz wymiana myśli i doświadczeńinstruktorek rozsianych po wszystkichkontynentach; z czasem „Węzełek” obra-zował aktualną działalność harcerek, od-zwierciedlając całokształt życia Organiza-cji Harcerek ZHPpgK.

Po okresie przejściowym, kiedy z bra-ku instruktorek w niektórych ośrodkachharcerki wchodziły w skład OrganizacjiHarcerzy, przeprowadziła reorganizację,tworząc hufce harcerek podległe komen-dantkom chorągwi harcerek (1962). Utrzy-mywała bliskie kontakty z harcerkamiWielkiej Brytanii i Francji, szczególniew okresie akcji letniej, niejednokrotnieprzebywając na obozach szkoleniowychoraz konferencjach instruktorskich w ośrod-ku w Stella Plage we Francji. Była inicja-torką konferencji instruktorek „Adastra”,początkowo odbywających się w tymżeośrodku. Szczególnie bogaty program mia-ły Adastra IV (1970) i Adastra VI (1972),w czasie których Śledziewska wykazała sięzdolnościami organizacyjnymi i zamiłowa-niami wędrowniczymi. Dzięki tym impre-zom instruktorki mogły poznać wielezwiązanych historycznie z Polską miejsco-wości we Francji i Luksemburgu. Szcze-góły tych wypraw zostały opisane i zilu-strowane fotografiami w „Węzełku” nr 48z października 1970 r. i nr 60 z październi-ka 1972 r. W 1971 r. Śledziewska odwiedziłaZlot Wędrowniczek w Stanach Zjednoczo-nych, gdzie spotkała się z gronem instruk-torskim, młodzieżą harcerską i społeczeń-stwem w Chicago, Detroit oraz stanicyharcerskiej „Białowieża”. Odwiedziła rów-nież harcerki i instruktorki w Kanadzie –w Vancouver i Toronto. W l. 1972–1980 byłaczłonkinią NRH ZHPpgK. NaczelniczkąHarcerek została wybrana ponownie w li-stopadzie 1980 r., a następnie w 1982 oraz1985 r. Pełniła tę funkcję do sierpnia 1988 r.Podczas III Światowego Zlotu ZHPpgK

221

ŚLEDZIEWSKA HALINA — ŚLEDZIEWSKI WACŁAW

w Belgii (1982) była komendantką ZlotuHarcerek.

Jako jedna z pierwszych instruktorekharcerstwa emigracyjnego nawiązała kon-takty z harcerstwem w kraju. Chętnie go-ściła u siebie instruktorki przyjeżdżającez Polski, zarówno przedwojenne, jak i współ-cześnie działające. W marcu 1991 r. z ramie-nia GKH ZHPpgK uczestniczyła w Konfe-rencji Instruktorek ZHP-1918 w Krakowie.W 1998 r. wprowadziła w „Węzełku” stałąrubrykę „Co słychać w harcerstwie w Pol-sce”, zdobywając dla niej korespondentkiz dwóch największych organizacji krajo-wych: ZHP i ZHR.

Po ustąpieniu z funkcji NaczelniczkiHarcerek w 1989 r. jako członkini GKHZHPpgK pozostawała dalej redaktorką„Węzełka”, czasopisma poczytnego nie tyl-ko wśród instruktorek, ale też w szerszychkręgach społecznych interesujących sięsprawami harcerskimi. W „węzełkowej”wolnej trybunie instruktorki mogły dzielićsię swoimi problemami i spostrzeżeniamiz prowadzonej działalności w trosce o prze-kazywanie ideologii harcerskiej następnympokoleniom. Poza artykułami redaktorski-mi – w „Węzełku” nr 46 z 1970 r. pisałao współpracy Organizacji Harcerek z Or-ganizacją Harcerzy, a w „Węzełku” nr 52––53 z 1971 r. wyjaśniła, dlaczego krąg, koń-czący harcerski dzień w ZHPpgK nie jestzamknięty (jego uczestnicy oczekują mo-mentu utworzenia braterskiego kręgu obej-mującego wszystkich harcerzy i harcerki,przynależących do jednej organizacji opar-tej o podstawy statutowe przedwojennegoZHP).

Zdecydowanie i upór pozwalały jej prze-prowadzić z powodzeniem wiele akcji, przezinnych uznanych za niewykonalne, np.pierwszą pielgrzymkę do Rzymu w 1966 r.,wystawę na 75-lecie Organizacji Harcerekw 1985 r., zdobywanie funduszy na akcjewydawnicze GKH i inne.

Zmarła 14 VII 2005 r. w Londynie, zo-stała pochowana w Mortlake Cemetery(Clifford Avenue, London, SW14 7BU).

W 1947 r. we Francji zawarła związekmałżeński z hm. Wacławem Śledziewskim(zob.), miała syna Macieja Piotra (ur. 1948,fotografa, bankowca) i córkę Teresę Martę(ur. 1949, tłumaczkę, zamężną Wasilewską,zamężną Levitt).

— Jarzembowski K. Materiały do „Słownikabiograficznego ZHPpgK (1946–1996)”, „Harc.”1996, nr 4–5, s. 20; — Seweryn-Spławska W.Instruktorki Organizacji Harcerek ZHP pozaKrajem po drugiej wojnie światowej, L. 2004;— dok. w posiadaniu Kazimierza Jarzębowskie-go: Witting J. Naczelnictwo ZHPpgK (1946––1990). Obsada stanowisk, rks [kserokopiaz Arch. Naczelnictwa ZHPpgK]; — dok. osobi-ste H. Śledziewskiej w posiadaniu autorki; —inf. Elżbiety Andrzejowskiej.

Teresa Śledziewska Levitt

ŚLEDZIEWSKI Wacław (1910–1996),pedagog, fotograf, oficer Polskich Sił Zbroj-nych, harcmistrz, Komendant Harcerzy wewschodniej Francji (1935–1939), Komen-dant Główny ZHP we Francji (1941–1943).

Urodził się 11 X 1910 r. w Białobrzegachn. Pilicą w rodzinie Franciszka (1866–1937)i Eleonory z Dziewulskich (1874–1942).Rodzice zajmowali się rolnictwem i kupiec-twem. Miał braci: Piotra (1896–1947), Wa-lentyna (1902–1958), Aleksandra (1905––1965, żołnierza AK, uczestnika PowstaniaWarszawskiego, jeńca stalagu XVIII CMarkt Pongau, po wojnie aresztowanegoprzez UB) i Zygmunta (1909–1979) orazsiostry Helenę (1900–1944, zamężną Gut-kiewicz, która zginęła w czasie PowstaniaWarszawskiego), Bogumiłę (1907–1988,zamężną Wawrzyniak) i Stefanię (1912––2004, zamężną Grodecką).

We wczesnym dzieciństwie mieszkałw Białobrzegach i tam uczęszczał dopierwszych trzech klas szkoły powszech-nej. W wieku 10 lat wyjechał do Płocka,gdzie zamieszkał u ciotki (siostry ojca) Jó-zefiny Kaflińskiej. W l. 1923–1928 uczęsz-

222

ŚLEDZIEWSKI WACŁAW

czał do Państw. Gimnazjum im. Włady-sława Jagiełły, a następnie od 1928 r. doSeminarium Nauczycielskiego im. S. Ko-narskiego w Warszawie, które ukończyłw 1933 r. Był w tym czasie drużynowym41. Warszawskiej Drużyny Harcerzy. Odpaździernika 1933 do września 1934 r. od-bywał służbę wojskową w Szkole Podcho-rążych Piechoty w Zambrowie, otrzymującstopień plutonowego podchorążego. Na-stępnie od września 1934 do lutego 1935 r.pracował w Szkole Powszechnej w Spalejako nauczyciel i wychowawca w bursie.Ukończył kurs instruktorski w Szkole In-struktorów Zuchowych w Nierodzimiu.Należał do Kręgu Ognia w Górkach Wiel-kich.

W 1935 r. wyjechał do Francji, gdzie pra-cował w roku szkolnym 1935/1936 jakonauczyciel w polskiej szkole w Merlebach,Moselle. Następnie od 1936 r. był urzędni-kiem ds. młodzieżowych konsulatu polskie-go w Metz. W l. 1935–1939 był Komendan-tem Harcerzy we wschodniej Francji. 10 II1939 r. otrzymał stopień harcmistrza. Wewrześniu 1939 r. zgłosił się na ochotnikado WP we Francji. Został przydzielony doSzkoły Podchorążych w Coetquidan, gdziepełnił funkcję adiutanta szkoły. W 1940 r.otrzymał przydział do I Dywizji PiechotyGrenadierów, w której walczył w Lotaryn-gii, otrzymując Krzyż Srebrny Orderu Vir-tuti Militarii i zostając w czasie bitwy podDieuze ciężko ranny. Trafił do niewoli nie-mieckiej, ale kiedy jako rannego umiesz-czono go w szpitalu w Nancy, uciekł stam-tąd i dotarł do południowej Francji (zonelibre), wstępując do Ruchu Oporu (Resi-stance Polonaise en France). W l. 1941––1943 był Komendantem Głównym ZHPwe Francji. Aby dostać się do polskiego woj-ska, w 1943 r. przedostał się przez Hiszpa-nię i Portugalię (obozy Miranda i Lerida)do Gibraltaru, gdzie zgłosił się do PSZ i stądtrafił do Wielkiej Brytanii. Od październi-ka 1943 do września 1944 r. służył w PSZ.

W 1945 r. wrócił do Francji i z ramie-nia wojska był współorganizatorem i ko-

mendantem Ośrodka Junaków w La Cha-pelle en Serval. Pełnił tę funkcję do roz-wiązania szkoły. W Paryżu w l. 1946–1947ukończył roczny kurs fotograficzny w pań-stwowej szkole fotograficznej. W 1947 r.przez trzy miesiące praktykował w zakła-dzie fotograficznym „Toros”. W 1948 r.wraz z żoną wyjechał do Anglii, gdzie po zde-mobilizowaniu przez dwa lata był w PolskimKorpusie Przysposobienia i Rozmieszcze-nia. Początkowo pracował w fabryce, a póź-niej – po dalszych studiach fotograficznych– na uniwersytetach: Battersea College,University of Surrey i Royal VeterinaryCollege. Wykonał setki pięknych fotogra-fii o tematyce harcerskiej, którymi ilustro-wano wychodzące w Wielkiej Brytanii cza-sopisma harcerskie.

W l. 1948–1951 był członkiem GłównejKwatery Harcerzy ZHPpgK, a od 1950 r.członkiem NRH ZHPpgK. Był też przezwiele lat namiestnikiem zuchowym HufcaHarcerzy „Warszawa” w Londynie oraz ko-mendantem ponad 30 kolonii zuchowych.Jako zamiłowany instruktor zuchowy pro-wadził kolonie letnie dla polskich zuchówz Londynu, a także zajmował się szkole-niem młodych instruktorów zuchowych.Jego kolonie słynne były ze wspaniałych wi-dowisk, związanych z tematem przeprowa-dzonych cyklów sprawnościowych (np. bi-twa pod Grunwaldem), w których braliudział wszyscy uczestnicy kolonii. Pracowałmetodą hm. Aleksandra Kamińskiego, z któ-rym po wojnie był w kontakcie listowym.Hm. Danuta Pniewska napisała o nim:Druh Wacek miał wielu przyjaciół i trochęnieprzyjaciół. „Nieprzyjaciół” w cudzysło-wie – nie osobistych wrogów, ale tych, którzynie umieli zrozumieć jego niechęci do rygo-ru, porządku i papierkowych sprawozdańi planów, nie wierzyli, że można na kolo-nii kierować gromadą rozhukanych dzie-ciaków bez gwizdków, poganiań, kar i na-pomnień. A to właśnie druh Wacek umiał.Ten bohater, żołnierz nagrodzony najwyż-szymi odznaczeniami wojennymi, nie potra-fił gniewać się na dzieci. Legenda mówi, że

223

ŚLEDZIEWSKI WACŁAW — ŚLIWIŃSKI WALERIAN

najcięższą karą dla małego rozrabiaki nakolonii było nazwanie go „niekochanym” –a i wtedy druh komendant zaraz biegł pocie-szać i prawie przepraszać delikwenta, boprzecież... „wszystkie zuchy są kochane”.Może właśnie ta łagodność i dobroć druhaWacka sprawiała, że równie dobrze się do-gadywał z harcerkami, jak i z braćmi harce-rzami.

Zmarł 2 VII 1996 r. w Londynie. Żegna-ła go na Mortlake Cemetery (Clifford Ave-nue, London, SW14 7BU) rzesza przyjaciół,współpracowników, dawnych wychowan-ków i ich rodziców. Został odznaczonyKrzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Milita-ri, Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami,Medalem Wojska (trzykrotnie), Croix deGuerre avec Etoile d’Argent (1949).

W 1947 r. we Francji poślubił HalinęCzaki (zob. Śledziewska z Czakich Halina).Miał syna Macieja Piotra (ur. 1948, foto-grafa, bankowca) i córkę Teresę Martę (ur.1949, tłumaczkę, zamężną Wasilewska,zamężną Levitt).

— Jarzembowski K. Materiały do „Słownikabiograficznego ZHPpgK (1946–1996)”, „Harc.”1996, nr 4–5, s. 20; tenże, Kuprianowicz Harc-mistrzynie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 196; —Druh Wacek. Śp. Wacław Śledziewski – przemó-wienie hm. R. Kaczorowskiego, „Ognisko har-cerskie” [L.] 1996, nr 3, s. 15–16; Pniewska D.Śp. Wacław Śledziewski, harcmistrz, „Węzełek”1996 [cytat]; — „Ognisko harcerskie” [L.] 1996,nr 3, s. 31 [nekrolog]; — dok. osobiste W. Śle-dziewskiego w posiadaniu autorki.

Teresa Śledziewska Levitt

ŚLIWIŃSKI Walerian Jeremi (1902––1978), nauczyciel, harcmistrz, komendantŁódzkiej Chorągwi Męskiej (1928), komen-dant Wołyńskiej Chorągwi Harcerzy (1934––1937), Komendant ZHP na Wschodzie(1942–1944).

Urodził się 14 VI 1902 r. w Łodzi. Pośmierci ojca opiekował się sześciorgiem

młodszego rodzeństwa (jego brat Kazimierzkierował w latach trzydziestych XX w. Har-cerską Spółdzielnią „Czuj-Czyn” w Łodzi).Do harcerstwa wstąpił w czerwcu 1916 r.W lecie tegoż roku brał udział w kolonii har-cerskiej. Kolejne stopnie harcerskie zdoby-wał w l. 1917, 1920, 1921, a przyrzeczenieharcerskie złożył 27 X 1919 r. W 1918 r. wstą-pił do lokalnej łódzkiej organizacji typuskautowego Związek Zuchów, do której na-leżał równocześnie z przynależnością doZHP. Od listopada 1918 r. do lutego 1919 r.brał udział w pracach Pogotowia MłodzieżyPolskiej w Łodzi. W czerwcu 1919 r. uczest-niczył w kursie instruktorskim VI OkręguZHP w Krześlowie. Pełnił funkcje kierow-nika kursu zastępowych (1920) oraz zastę-powego na kursie drużynowych (1921). Pro-wadził zajęcia z ratownictwa i gimnastyki.W 1921 r. został mianowany drużynowymw Związku Zuchów. W tym czasie wydałswoją pierwszą książkę pt. Sygnalizacja.Podręcznik dla harcerzy (P. 1921). Dedyko-wał ją Antoniemu Olbromskiemu, z któ-rym łączyła go wspólna praca w harcer-stwie i wieloletnia przyjaźń.

Był harcerzem 8. Łódzkiej Drużyny Har-cerzy (ŁDH) im. A Mickiewicza, a potemjej przybocznym. Stopień harcerza Rzeczy-pospolitej zdobył w 1922 r. Od września1921 r. pełnił funkcję sekretarza Komen-dy Łódzkiej Chorągwi Męskiej, a od listopa-da tegoż roku – przybocznego komendantachorągwi i kierownika Działu Programo-wego Komendy Chorągwi. Studiował w Cen-tralnym Inst. Wych. Fiz. w Warszawie(1929–1931). Jego zainteresowania spor-tem oraz wych. fiz. znalazły wyraz w wy-dawanych broszurach: Narodówka (Graw dwa ognie) (P. 1925) i Anatomiczne pod-stawy ruchów ciała ludzkiego (Równe1937).

Został mianowany przez NaczelnictwoZHP przodownikiem dnia 8 XII 1921 r.(z zaliczeniem służby od 3 XII 1921) i pod-harcmistrzem – 25 VI 1924 r. (po zmianiesystemu stopni instruktorskich zweryfiko-wany jako harcmistrz). Od października

224

ŚLIWIŃSKI WALERIAN

1922 r. był zastępcą komendanta ŁódzkiejChorągwi Męskiej. W lipcu 1922 r. wykła-dał sygnalizację na kursie Chorągwi Łódz-kiej w Jarantowicach kierowanym przezA. Olbromskiego. Był współtwórcą i pierw-szym prezesem Nauczycielskiego KołaStarszych Harcerzy im. Stanisława Konar-skiego. Opublikował broszury: Deklaracjaideowa nauczycielskiego Koła StarszegoHarcerstwa w Łodzi (Ł. 1924) i Regulaminnauczycielskiego Koła Starszego Harcerstwaw Łodzi (Ł. 1924). Od marca 1924 r. był de-legatem tegoż Koła do Zarządu OddziałuŁódzkiego i kierownikiem Ref. StarszegoHarcerstwa Łódzkiej Chorągwi Męskiej.Pełnił funkcję komendanta obozu ChorągwiŁódzkiej na I Zlocie Narodowym w 1924 r.,a po nim komendanta kolonii dla nauczy-cieli harcerzy i nauczycielek harcerekw Rogowie k. Łodzi. Od jesieni 1924 do1928 r. był członkiem Komendy ŁódzkiejChorągwi Męskiej. Od marca 1925 r. peł-nił funkcję drużynowego IV ŁDH im. Hen-ryka Dąbrowskiego. Był komendantemobozu drużyny w Holendrach Sierakow-skich w 1925 r. i w Sójkach w 1926 r. orazw tymże roku obozu dla zastępowych 4. ŁDHw Rydzynkach. Rozkazem L. 5 z 3 II 1928 r.został mianowany komendantem ŁódzkiejChorągwi Męskiej; funkcję pełnił do 15 li-stopada tegoż roku, został zwolniony nawłasną prośbę.

W l. 1930–1931 był kierownikiem gro-mady harcerskiej Centralnego Inst. Wych.Fiz. W sierpniu 1930 r. prowadził na Bu-czu kurs instruktorski Chorągwi Śląskiej.Brał udział w Zlocie Skautów Słowiańskichw Pradze w 1931 r. (był kierownikiemwydz. pokazów reprezentacji polskiej). Pozlocie brał udział w kursie instruktorskimChorągwi Pomorskiej w Gdyni Redłowie.Następnie prowadził trzy obozy (dwa har-cerskie, jeden wych. fiz.) dla młodzieżypolskiej z zagranicy. W lipcu 1932 r. był in-struktorem ćwiczeń ruchowych na obozie9. Pomorskiej Drużyny Harcerzy w Osiu.

W 1932 r. otrzymał pracę w KuratoriumOkręgu Szkolnego Wołyńskiego w Rów-

nem jako dyplomowany instruktor przysp.wojsk. i wych. fiz. Prowadził dział sportowyw piśmie „Wołyń” wychodzącym w Łucku.Wydał kilka skryptów z zakresu wych. fiz.oraz przygotowania zawodowego nauczy-cieli. Od grudnia 1932 r. był komendan-tem Hufca Harcerzy w Równem, a odstycznia 1933 r. zastępcą komendanta Wo-łyńskiej Chorągwi Harcerzy. Był też okrę-gowym instruktorem harcerstwa w Kura-torium i delegatem Kuratorium do ZarząduOddziału Wołyńskiego ZHP. W 1933 r.wszedł w skład komisji prób starszyzny Wo-łyńskiej Chorągwi Harcerzy, był też prze-wodniczącym komisji prób dla kursów dru-żynowych Chorągwi Lubelskiej i ChorągwiWołyńskiej. W l. 1934–1935 przewodniczyłkomisji prób na stopień podharcmistrzaw Chorągwi Wołyńskiej. W tym czasie peł-nił też funkcję kierownika Wydz. Organi-zacyjnego Komendy Wołyńskiej ChorągwiHarcerzy oraz kierował harcerskimi obo-zami i kursami nauczycielskimi. Od 14 XI1934 do czerwca 1936 r. był komendantemWołyńskiej Chorągwi Harcerzy. Pod jegokierownictwem nastąpił szybki rozwój ilo-ściowy chorągwi, położono znaczny naciskna szkolenie nowych kadr, rozwinęły sięnowe dziedziny pracy: krótkofalarstwo,żeglarstwo i turystyka kwalifikowana. Śli-wiński brał udział w Jubileuszowym Zlo-cie Harcerstwa Polskiego w Spale (lipiec1935) jako zastępca komendanta Podobo-zu IV – Lwów–Wołyń.

Po wybuchu wojny był cenzorem w Rów-nem. Jako jeden z pierwszych został wywie-ziony przez Sowietów. Przebywał na zsyłcew l. 1939–1941. Wstąpił do WP w ZSRR jakostarszy strzelec. W lipcu 1942 r. uczestni-czył w II Zjeździe ZHP na ŚrodkowymWschodzie. Wygłosił referat wprowadzają-cy Zadania harcerstwa w dobie obecnej,w którym stwierdził: Wojna to próba nietylko siły – to próba odporności, wierności,moralności i wartości społeczeństwa i jed-nostek. My z tej próby powinniśmy wyjśćzwycięsko. W czasie obrad kierował komisjąinstruktorską, która przygotowała najważ-

225

ŚLIWIŃSKI WALERIAN

niejszy dokument zjazdowy – Deklaracjęideową. Został wybrany do Rady ZHP naŚrodkowym Wschodzie, która 2 VIII 1942 r.wybrała go na Komendanta ZHP na Środ-kowym Wschodzie (od 17 I 1943 r. –ZHPnW). Przewodniczący Rady ZHP naŚrodkowym Wschodzie hm. Stanisław Sie-lecki i Komendant ZHP na ŚrodkowymWschodzie hm. Jeremi Śliwiński w rozka-zie wydanym 3 VIII 1942 r. pisali: Dotych-czasowe wyniki pracy traktujemy jako start.Metą – granice Rzeczypospolitej. Na szla-ku – próba hartu i woli, próba służby i obo-wiązku. Na mecie – klasyfikacja i ocenaBraci z Macierzy. Wzywamy Was, Harcerkii Harcerze, zarówno Instruktorów, jak i mło-dzież, do postępowania i traktowania swychobowiązków w myśl prawa i przyrzeczenia;wzywamy do nawiązywania i utrzymywaniakontaktów osobistych i organizacyjnych;wzywamy do pracy nad swoim charakte-rem, umysłem i wolą. Śliwiński sprawniekierował rozrzuconymi na olbrzymichprzestrzeniach jednostkami ZHPnW. Cie-szył się autorytetem i zaufaniem wśródstarszyzny.

W grudniu 1942 r. wizytował pracę har-cerską w Iranie, a w lutym i marcu 1943 r.w Palestynie i Egipcie. W styczniu 1943 r.został przeniesiony do Sztabu Armii Polskiejna Wschodzie, a praktycznie oddelegowa-ny do pracy harcerskiej. W dniu 17 I 1943 r.powołał Komendę ZHPnW, w skład którejweszli: hm. Wiktor Szyryński, hm. Zyg-munt Szadkowski, hm. Józef Brzeziński,phm. Zdzisław Peszkowski, hm. BronisławNiewiadomski. Był redaktorem odpowie-dzialnym „Skauta” (do nr. 25) i w 1944 r.pisma „Wiadomości Urzędowe. Skaut.Rozkazy, Listy Okólne i Komunikaty Radyi Komendy ZHPnW”, obu wydawanychw Jerozolimie. Redagował BiblioteczkęPodręczną „Skauta”, w ramach której podjego redakcją ukazało się 12 broszur. Dzię-ki pomocy S. Sieleckiego doprowadził dowydania drukiem ważnych podręcznikówharcerskich, które ułatwiały pracę w te-renie.

10 VI 1943 r. Śliwiński i Sielecki zostaliprzyjęci przez Naczelnego Wodza gen. Ka-zimierza Sosnkowskiego, któremu złożylimeldunek o pracy harcerskiej (pod koniec1943 r. ZHPnW liczył ponad 7 tys. zareje-strowanych członków). W marcu 1944 r.Śliwiński został mianowany podporuczni-kiem w Dowództwie Jednostek Terytorial-nych na Środkowym Wschodzie.

Po konflikcie z wiceprzewodniczącymRady ZHPnW hm. Z. Szadkowskim (peł-niącym funkcję przewodniczącego po odej-ściu S. Sieleckiego na teren operacyjny) wewrześniu 1944 r. został zmuszony do odej-ścia z funkcji. Jak napisano w jego biogra-mie w londyńskim „Skaucie”: Ta osobista,niezasłużona klęska życiowa staje się jegopiekącą raną, która nie goi się aż do śmier-ci. Został przeniesiony do Rezerwy Oficer-skiej, a w grudniu 1944 r. do Wydz. Propa-gandy i Kultury Dowództwa III Korpusu,natomiast w maju 1945 r. do DowództwaJednostek Wojskowych na ŚrodkowymWschodzie (JWŚW) – Oddziału Opieki nadŻołnierzami. W czerwcu 1945 r. został kie-rownikiem rozgłośni oraz kina w Ośrod-ku Wyszkoleniowo-Zapasowym. Jego bezpo-średni przełożony, dowódca JWŚW gen.bryg. Józef Wiatr napisał o nim w opiniiwe wniosku awansowym na stopień porucz-nika: Ideowy, bardzo energiczny i o dużejinicjatywie. Ambitny, z pewną dozą zarozu-miałości, a przez to nieraz trudny do współ-pracy.

Po wojnie pozostał na emigracji w Lon-dynie. Pracował zarobkowo w mleczarnioraz w laboratorium, wspomagał rodzinęw kraju. W kwietniu 1962 r. został człon-kiem-założycielem Kręgu Harcerek i Har-cerzy z l. 1911–1945. Od maja 1963 r. peł-nił funkcję członka Komisji RewizyjnejKoła Harcerek i Harcerzy z l. 1911–1945.Był też redaktorem pisma „Skaut” w Lon-dynie w l. 1976–1978 oraz członkiem Kom.Hist. Był zapalonym filatelistą i regular-nie publikował na ten temat w prasie har-cerskiej, utrzymywał też żywy kontakt z fi-latelistami w kraju. Zaprojektował kopertę

226

ŚLIWIŃSKI WALERIAN — ŚWITALSKA MARIA

filatelistyczną na 60-lecie harcerstwa orazz okazji I Ogólnego Zjazdu ZHPpgK (1970),wydaną w nakładzie 1500 egz. Był współ-organizatorem polskiej wystawy filateli-stycznej w Londynie w 1972 r., zatytuło-wanej „Skauting w filatelistyce światoweji polski pieniądz papierowy”. W kataloguwystawy zamieścił artykuł Polskie znaczkii kasowniki skautowe. Zaprojektował teżpamiątkową kopertę.

Pod koniec życia ciężko chorował, zmarł18 X 1978 r. Został pochowany na cmenta-rzu South Ealing w Londynie.

Był odznaczony Srebrnym Krzyżem Za-sługi, Medalem X-lecia Odzyskania Niepod-ległości, Medalem za Wysługę Lat, Od-znaką XX-lecia Harcerstwa Lwowskiego,Odznaką X-lecia Służby Harcerskiej (dwu-krotnie).

Był dwukrotnie żonaty. Po raz drugi poprzybyciu do Anglii z Janiną Wiśniewską-Gojlik (1912–1976, nauczycielką, podharc-mistrzynią, harcerką od 1929 r., która od1936 r. prowadziła drużynę harcerek w Woł-kowysku, w czerwcu 1941 r. została wywie-ziona w głąb ZSRR, a w kwietniu 1942 r.wstąpiła do Pomocniczej Wojskowej Służ-by Kobiet, następnie pracowała w ośrodkuAin-Karem jako wychowawczyni i prowa-dziła Hufiec Harcerek). Nie miał dzieci.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 197; Kukla W.,Miszczuk M. Bibliografia harcerskich emigra-cyjnych i polonijnych druków zwartych, jed-nodniówek, kalendarzy i miscelaneów wydanychw l. 1912–2004, W. 2006; Miszczuk M. Biblio-grafia emigracyjnej i polonijnej prasy harcerskiej1914–2001, W. 2002; — Kukla W., Miszczuk M.Dzieje harcerstwa na obczyźnie 1912–2006. Za-rys problematyki, W. 2006; Seweryn-SpławskaHarcerki w ZHP; Związek Harcerstwa Polskie-go na Wołyniu 1918–1939, t. 1, cz. 1, red. N. Ne-krasz i in., L. 1997; — Rowiński J. Śp. WalerianJeremi Śliwiński, „Skaut” L. 1979, nr 26–27[cytat]; Spraw. Oddziału Wołyńskiego ZHP zar. 1934, Równe 1935; Spraw. Okręgu Wołyń-skiego ZHP za r. 1936, Równe 1937; Spraw. z 2.

Walnego Zjazdu, 12 maja 1963, „Skaut. Komu-nikat Koła Harcerek i Harcerzy z l. 1911–1945”L. 1963, nr 3; — „Skaut. Czasopismo ZHPnW”Jerozolima, Palestyna 1942–1944; „WiadomościUrzędowe. Skaut. Rozkazy, Listy Okólne i Ko-munikaty Rady i Komendy ZHP na W.” Jerozoli-ma, Palestyna 1944; „WU” 1924–1937; — Inst.Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londy-nie: wniosek awansowy W. Śliwińskiego nastopień porucznika [cytat]; — dok. harcerskieW. Śliwińskiego w posiadaniu autora [kopie]; —inf. Władysławy Spławskiej.

Marian Miszczuk

ŚWITALSKA Maria, pseud. Jadwiga,Marysia, Skalska (1914–1943), nauczyciel-ka, harcmistrzyni, komendantka Lubel-skiej Chorągwi Harcerek (1943).

Urodziła się 22 III 1914 r. w Lubliniejako najstarsza z trojga dzieci Stanisława,majstra w Lubelskiej Fabryce Wag i Anto-niny z Furtaków. W l. 1921–1928 uczęsz-czała do 7-klasowej szkoły ćwiczeń przyPaństw. Seminarium Nauczycielskim Żeń-skim w Lublinie, a następnie do tegoż se-minarium, które ukończyła w 1933 r. Pośmierci ojca (1932) pomagała matce w wy-chowaniu dwójki młodszego rodzeństwa.Podjęła pracę opiekunki dzieci w Pryw.Koedukacyjnej Szkole Powszechnej Wacła-wy Arciszowej w Lublinie, w której zatrud-niona była w niepełnym wymiarze godzinod jesieni 1933 do lata 1936 r. Stałą pracęnauczycielską rozpoczęła we wrześniu1936 r. w Szkole Powszechnej nr 9 przyul. Strażackiej w Lublinie, gdzie zostałaskierowana w celu odbycia rocznej prak-tyki nauczycielskiej.

W tymże roku, nie przerywając pracy,rozpoczęła studia na Wydz. Humanistycz-nym KUL. Po zaliczeniu pierwszego rokuprzerwała je, gdyż otrzymała z Inspekto-ratu Szkolnego w Puławach skierowanie dopracy w Garwolinie jako nauczycielka kon-traktowa Publicznej Szkoły Powszechnejnr 2. Uczyła tam w r. 1937/1938. Z dniem

227

ŚWITALSKA MARIA

1 IX 1938 r. inspektor szkolny w Puławachprzeniósł ją do Publicznej Szkoły Po-wszechnej w Nałęczowie (przy ul. Prusa),gdzie została zatrudniona jako nauczyciel-ka tymczasowa. Wznowiła wówczas prze-rwane studia na KUL. W marcu 1939 r.zdała praktyczny egzamin na nauczycielapublicznych szkół powszechnych, a w czerw-cu zaliczyła drugi rok studiów.

W okresie okupacji nadal uczyła w Na-łęczowie, podejmując pracę w październi-ku 1939 r. po wznowieniu nauki w szko-łach. Na skutek zarządzenia niemieckichwładz okupacyjnych, ograniczającego liczbępłatnych stanowisk nauczycieli publicznychszkół powszechnych, otrzymała w kwietniu1940 r. bezterminowy bezpłatny urlop. Po-nownie otrzymała pracę w charakterzenauczycielki szkoły powszechnej w Nałęczo-wie dopiero 1 IX 1940 r. W szkole tej uczyłajuż do końca życia, tj. do 2 XI 1943 r.

Równolegle z pracą nauczycielską dzia-łała aktywnie w harcerstwie, w którym prze-szła kolejne szczeble – od drużynowej dokomendantki chorągwi i udziału w pra-cach Głównej Kwatery Harcerek (GKH).W 1925 r. wstąpiła do 8. Lubelskiej Druży-ny Harcerskiej Żeńskiej (LDHŻ) im. ZofiiChrzanowskiej, działającej przy Państw. Semi-narium Nauczycielskim Żeńskim w Lublinie.Tam złożyła przyrzeczenie harcerskie, zdoby-ła kolejne stopnie harcerskie i pełniła funkcjezastępowej, przybocznej i drużynowej. Latem1933 r. należała do kadry obozu dla drużyno-wych, zorganizowanego przez Komendę Lu-belskiej Chorągwi Harcerek w BorkowieKartuskim na Pomorzu. Jeszcze jako uczen-nica seminarium objęła funkcję drużynowej6. LDHŻ przy Szkole Powszechnej nr 12w Lublinie, którą prowadziła do jesieni1935 r. Opiekująca się drużyną nauczyciel-ka tej szkoły hm. Maria Walciszewska,ówczesna komendantka Lubelskiej Chorą-gwi Harcerek, już wtedy dostrzegła u Świ-talskiej predyspozycje instruktorskie orazwielkie zaangażowanie w pracy harcer-skiej. Ukierunkowywała więc jej działal-ność, wdrażając stopniowo do prac w ko-

mendzie chorągwi. W styczniu 1934 r. Świ-talska została instruktorką objazdowąKomendy Lubelskiej Chorągwi Harcerek,jej zadaniem było udzielanie pomocy jed-nostkom harcerskim w terenie. Będąc in-struktorką objazdową, prowadziła nadal6. LDHŻ, a ponadto objęła funkcję komen-dantki Hufca Harcerek Hrubieszów i peł-niła ją do jesieni 1935 r. W l. 1934 i 1935była komendantką letnich obozów harcer-skich tego hufca.

W styczniu 1935 r. ukończyła instruk-torski kurs łączności w Wojskowym Cen-trum Wyszkolenia Łączności w Zegrzu,w marcu kurs ratownictwa ogólnego i prze-ciwgazowego dla instruktorów drużyn ra-towniczych PCK w Lublinie, a w czerwcutegoż roku – radiowy kurs krótkofalarskiw Warszawie. W lutym 1935 r. weszław skład chorągwianej komisji sprawno-ściowej Przysp. do Obrony Kraju. Aktywnieuczestniczyła w przygotowaniach drużynyłączności na Jubileuszowy Zlot Harcerstwaw Spale (lipiec 1935), w czasie którego peł-niła funkcję przybocznej kierowniczkiłączności phm. Natalii Jasińskiej. Służbałączności na zlocie opierała się w głównejmierze na lubelskiej drużynie składającejsię z 40 harcerek. Dziewczęta pełniły funk-cje sygnalistek, gońców pieszych i cyklistekoraz zapewniały łączność przewodową i ra-diową. W sierpniu 1935 r. Świtalska zosta-ła powołana jako instruktorka łącznościna kurs zorganizowany przez GKH nadjez. Narocz. W roku szkolnym 1935/1936pełniła funkcję komendantki Hufca Lu-blin II i weszła w skład komendy chorą-gwi, obejmując w 1936 r. Ref. Przysp. doObrony Kraju, który prowadziła do paź-dziernika 1937 r. W grudniu 1936 r. zosta-ła mianowana podharcmistrzynią. W lip-cu 1937 r. była członkiem kadry na oboziesprawnościowym hufców biłgorajskiegooraz hrubieszowskiego w Kurhanach (woj.wołyńskie).

Po podjęciu pracy w Garwolinie (1937)została zwolniona z funkcji referentkiPrzysp. do Obrony Kraju oraz gospodyni

228

ŚWITALSKA MARIA

Komendy Lubelskiej Chorągwi Harcereki mianowana komendantką Hufca Harce-rek w Garwolinie. Stąd często jeździła doWarszawy, współpracując z GKH w zakre-sie służby łączności. W październiku 1937 r.została mianowana jedną z dziewięciu za-stępowych w drużynie instruktorskiej li-czącej ponad 80 instruktorek, powołanejprzy komendzie chorągwi. W okresie feriizimowych 1937/1938 ukończyła kurs meto-dyczny dla instruktorek łączności w SzkoleInstruktorskiej Harcerstwa Żeńskiego naBuczu.

W 1938 r. po przeniesieniu się do Nałę-czowa również na tym terenie aktywniewłączyła się do działalności harcerskiej.Objęła istniejącą przy szkole powszechnejdrużynę harcerską oraz zorganizowała po-zaszkolną Drużynę Harcerek im. EmiliiPlater. Wspólnie z miejscową nauczycielkąi instruktorką phm. Marią Chodorowskązorganizowały w Nałęczowie pierwszy naterenie hufca puławskiego zastęp instruk-torski, którego zadaniem było m.in. szko-lenie zastępowych, przybocznych i druży-nowych.

W czerwcu 1939 r. została mianowałaharcmistrzynią i instruktorką łączności.Jako komendantka Pogotowia HarcerekChorągwi Lubelskiej w końcu sierpnia zor-ganizowała w Lublinie punkt dyspozycyj-ny przy ul. Zielonej 5, który był czynnyprzez całą dobę aż do połowy września; tuinstytucje, władze cywilne i wojskowe zgła-szały zapotrzebowanie na pomoc harcerekzarówno przy kopaniu rowów przeciwlot-niczych, jak i do prac w służbach specjali-stycznych, zwłaszcza łączności, sanitarneji gospodarczej. Służby te harcerki podjęłym.in. w komendach miasta i garnizonu,centrali telefonicznej Kuratorium Lubel-skiego Okręgu Szkolnego, szpitalach orazw punktach żywienia i opieki społecznej.Po zajęciu Lublina przez Niemców (18 IX1939) Świtalska uczestniczyła w organizo-waniu pomocy uchodźcom i jeńcom wojen-nym. Pracując w Nałęczowie, często przy-jeżdżała do Lublina, współdziałając przy

organizowaniu konspiracyjnej ChorągwiHarcerek, jako członkini jej komendy. Odstycznia 1940 r. kierowała harcerskim ze-społem łączniczek i kurierek pełniącychsłużbę dla Sztabu Okręgu Lubelskiego ZWZw zakresie łączności wewnętrznej oraz ze-wnętrznej. Na terenie Nałęczowa prowadzi-ła tajne nauczanie młodzieży. Po aresztowa-niu M. Walciszewskiej (18 II 1941) przezpewien czas ukrywała się, opuszczając Na-łęczów. Po zorganizowaniu WSK na szcze-blu Komendy Okręgu została w niej kierow-niczką sekcji łączności.

W styczniu 1943 r. w czasie łapanki nadworcu kolejowym w Lublinie, gdzie zna-lazła się jadąc z Nałęczowa, została zatrzy-mana i osadzona w obozie koncentracyj-nym na Majdanku. Po kilku dniach, dziękistaraniom komendantki chorągwi hm. Da-nuty Magierskiej, udało się ją wykupić zapieniądze wyasygnowane przez AK. Kilku-dniowy pobyt w obozie na Majdanku niezałamał jej. Niezwykle odważna i przekona-na o słuszności sprawy, podejmowała sięnadal wielu różnych niebezpiecznychprzedsięwzięć. Zajęła się organizowaniempomocy dla wysiedleńców z Zamojszczy-zny. Kiedy po przewiezieniu ich do Nałę-czowa wybuchła epidemia tyfusu brzusz-nego, nie zważając na niebezpieczeństwozakażenia się, niosła osobiście pomoc, do-starczając bieliznę, koce, lekarstwa orazżywność zbierane od okolicznych miesz-kańców.

W dniu 8 IX 1943 r. komendantka Po-gotowia Harcerek hm. Józefina Łapińskamianowała Świtalską komendantką Lubel-skiej Chorągwi Harcerek, po ustępującejD. Magierskiej. Została wycofana ze służ-by łączności w WSK, by mogła bezpiecz-niej pracować na odcinku harcerskim, nienarażając siebie i dziewcząt. Jednak zostałaaresztowana – stało się to w drodze powrot-nej z odprawy komendantek chorągwi, któ-ra odbywała się w Warszawie w dniu 2 XI1943 r. W czasie rewizji dokonanej w pocią-gu w podwójnym dnie jej torby podróżnejznaleziono obciążające materiały. Podobno

229

ŚWITALSKA MARIA — TOKARZ ALOJZA

wyrwała je z rąk żandarma i wyrzuciłaprzez okno wagonu. Żandarmi wysadzili jąw Puławach i przewieźli najbliższym po-ciągiem do stacji kolejowej Gołąb, gdzieuwięziona została w dworcowym areszcie.Odebrała sobie życie w nocy z 2 na 3 XI1943 r., powiesiwszy się na szaliku. Zwłokiwydano gminie do pochowania bez doku-mentów tożsamości. Po tajemniczym za-ginięciu komendantki grono instruktoreklubelskich podjęło intensywne poszukiwa-nia. Po kilkunastu dniach MałgorzataSzewczyk odnalazła jej świeżą mogiłę nacmentarzu w Irenie k. Dęblina, identyfi-kując zwłoki po otwarciu grobu przez opła-conych miejscowych grabarzy.

W dniu 18 X 1947 r. staraniem instruk-torek Lubelskiej Chorągwi Harcerek prze-prowadzono ekshumację, a następnieuroczysty pogrzeb i złożenie zwłok w gro-bowcu ufundowanym przez harcerki dladwóch komendantek konspiracyjnej Lu-belskiej Chorągwi Harcerek poległychśmiercią żołnierza Polski Podziemnej: hm.M. Świtalskiej (1914–1943) i hm. M. Wal-ciszewskiej (1902–1941). Grobowiec znaj-duje się w Lublinie na cmentarzu przy ul.Unickiej w pobliżu kaplicy, na której ścia-nach zewnętrznych wmurowane są tabli-ce upamiętniające pomordowanych i po-ległych, w tym tablica Świtalskiej.

Pośmiertnie została odznaczona Krzy-żem Srebrnym Orderu Virtuti Militari(1944). Otrzymała Odznakę XXV-leciaHarcerstwa na Lubelszczyźnie (1937). Uli-cę w Nałęczowie, przy której mieszkała,nazwano jej imieniem. W Lublinie jej imięprzyjęła drużyna harcerska przy SzkolePodstawowej nr 37 i szczep harcerski przySzkole Podstawowej nr 16.

— Jarzembowski K. Świtalska Maria, w: Słow-nik biograficzny m. Lublina, t. 1, Lublin 1993,s. 265 [błędnie podane miejsce śmierci]; tenże,Kuprianowicz Harcmistrzynie i harcmistrze, Kr.2006, s. 77; Słownik uczestniczek walki o nie-podległość Polski 1939–1945. Poległe i zmarłew okresie okupacji niemieckiej, red. H. Michal-

ska, M. Stopień, B. Tazbir, W. 1988, s. 399 [błęd-ne daty urodzenia i śmierci]; — Arciszanki swo-jej przełożonej, Lub. 1937; Caban I., Mańkow-ski Z. Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowaw Okręgu Lubelskim 1939–1944, t. 1, Lub. 1971;Harcerki 1939–1945; Jarzembowski K. MariaŚwitalska 1914–1943, „Harc.” 1988, nr 8, s. 28––32 [błędne informacje o okresie pracy w szkoleW. Arciszowej i pełnienia funkcji komendantkichorągwi oraz miejscu śmierci]; Lubelska Cho-rągiew Harcerek 1939–1944, red. Z. Kitówna [napodst. materiałów zebranych przez D. Magierskąw l. 1964–1966], Lub. 2007; — Harcerki 1939––1945. Relacje – pamiętniki; — Arch. KUL:teczka studencka M. Świtalskiej; Arch. MH:Spraw. Komendy Pogotowia Harcerek za okres1939–1943; — dok. w posiadaniu autora: dok.osobiste M. Świtalskiej [kopie]; JarzembowskiK. Lubelskie harcmistrzynie: Maria Walciszew-ska (1902–1941), Maria Świtalska (1914–1943)– biogramy, dokumenty, fotografie, W. 2007,mps; — inf. siostry Sabiny Bednarskiej, Danu-ty Januszajtis-Połeciowej i Małgorzaty Szewczyk.

Kazimierz Jarzembowski

TTOKARZ zamężna Zwolińska Alojza

Janina (1912–1977), historyk, nauczyciel-ka, harcmistrzyni, komendantka Pogoto-wia Harcerek Chorągwi Poleskiej (1939)i komendantka Krakowskiej ChorągwiHarcerek (1941–1945).

Urodziła się 20 IX 1912 r. w Krakowiew rodzinie Józefa (1872–1942, właścicielawarsztatu ślusarskiego, później maszyni-sty) i Marceliny z Krzyszkowskich (1882––1939). Miała trzy siostry: Stefanię (kraw-cową), Józefę (cukiernika) i Janinę (eko-nomistkę) oraz brata Mariana (inżynierabudownictwa lądowego). Po ukończeniuPowszechnej Szkoły Wydziałowej Żeńskiej

230

TOKARZ ALOJZA

im. H. Sienkiewicza w Krakowie (1922)uczyła się w Państw. Żeńskim GimnazjumHumanistycznym, gdzie w 1930 r. zdałamaturę. W 1925 r. wstąpiła do VIII Kra-kowskiej Drużyny Żeńskiej im. KlaudynyPotockiej. W 1931 r. wraz z zastępem „Sa-ren” przeszła na prośbę dyrekcji na terenSzkoły Powszechnej im. H. Sienkiewiczaw Krakowie Podgórzu, gdzie utworzyłanową drużynę, również o numerze ósmym.Drużyna ta pracowała prężnie w środowi-sku robotniczym Podgórza, borykając sięz trudnościami materialnymi i organizującliczne akcje zarobkowe; odbywała obozyw Karpatach Wschodnich, szerzyła w śro-dowisku oświatę i wartości religijne. Po wy-jeździe z Krakowa A. Tokarz utrzymywałanadal stały kontakt z drużyną, corocznieuczestnicząc w jej obozach. W l. 1930–1935studiowała na Wydz. Filozoficznym UJ.W tym czasie ukończyła także roczne Stu-dium Pedagogiczne UJ. W 1935 r. uzyskałatytuł magistra filozofii w zakresie historii.

We wrześniu 1935 r. podjęła pracę jakonauczycielka historii w Gimnazjum im. Ro-mualda Traugutta w Brześciu n. Bugiem.Była opiekunką szkolnej drużyny harcer-skiej, od 1936 r. hufcową Hufca Harcerekw Brześciu, a od 1937 r. zastępczynią ko-mendantki chorągwi i kierowniczką Ref.Drużyn Młodszych Komendy PoleskiejChorągwi Harcerek. 6 XII 1937 r. otrzy-mała stopień podharcmistrzyni. W l. 1936––1939 pracowała w Kuratorium OkręguSzkolnego w Brześciu jako inspektorkaharcerska. W 1938 r. została mianowanakomendantką Pogotowia Harcerek Chorą-gwi Poleskiej. W lipcu 1939 r. wraz z ko-mendantką Poleskiej Chorągwi Harcerekhm. Marią Kopycińską zorganizowaław Telechanach na Polesiu trzytygodnio-wy obóz dla hufcowych i drużynowych,przygotowujący do służby.

Kiedy we wrześniu 1939 r. Brześć zaję-ły wojska sowieckie, ostrzeżona o poszu-kiwaniu jej przez NKWD, ukryła się w po-bliskiej wsi, a następnie przeprowadzonaprzez zieloną granicę w grudniu 1939 r.

dotarła do Krakowa. Tu włączyła się w dzia-łalność konspiracyjną. Była łączniczką orazkurierką. Uczestniczyła w odprawach ko-mendantek Pogotowia Harcerek w Kon-stancinie k. Warszawy. Prowadziła tajnenauczanie w zakresie szkoły powszechneji liceum, ucząc historii, jęz. polskiego i jęz.francuskiego oraz geografii. Po wyjeździez Krakowa komendantki Pogotowia Har-cerek Chorągwi Krakowskiej phm. Kazi-miery Sobieskiej od 1941 r. kierowała tu-taj pracą Pogotowia Harcerek. Harcerkipod jej kierunkiem pełniły służbę w kon-spiracji – od pomocniczej służby wojsko-wej, przez służbę cywilną do pracy z mło-dzieżą, pracowały w szpitalach i innychkonspiracyjnych placówkach służby zdro-wia, pomagały więźniom obozów koncen-tracyjnych, prowadziły domy noclegowei świetlice dla dzieci, udzielały pomocyuchodźcom i obsługiwały kuchnie, współpra-cując z RGO i PCK. Z dniem 15 X 1942 r.A. Tokarz została mianowana harcmi-strzynią.

W 1945 r. zagrożona przez UB wyjecha-ła najpierw do Tarnobrzega, gdzie od kwiet-nia tegoż roku była nauczycielką historiiw Gimnazjum Krawieckim, a następnie doWolsztyna k. Poznania, gdzie pracowaław Liceum Ogólnokształcącym im. M. Cu-rie-Skłodowskiej. Uczyła historii, geogra-fii, propedeutyki filozofii i wychowaniaobywatelskiego, przez pół roku była takżedyrektorką tegoż liceum. Pracowała rów-nież w liceum wieczorowym, Szkole Pod-stawowej nr 1, Wyższym Seminarium Du-chownym oo. Oblatów oraz na kursachprzygotowujących eksternistów do matu-ry. W tym czasie i później, po odrodzeniuharcerstwa w 1956 r., była opiekunką dru-żyn harcerskich. Pracowała także w Komen-dzie Hufca Wolsztyn. Prowadziła obozydo 1961 r. Wówczas przekazała kierownic-two harcerstwa na terenie szkoły młodszym.W 1972 r. przeszła na emeryturę. Relacjęz pracy konspiracyjnej napisaną wspólniez Marią Szymańską i Izabellą Zawadzką pt.Relacja z pracy harcerek Chorągwi Kra-

231

TOKARZ ALOJZA — UHL-KUBISZOWA ZOFIA

kowskiej przekazała do Zakładu HistoriiPolski w II Wojnie Światowej Inst. Histo-rii PAN w Warszawie.

Jej bliska współpracowniczka z okresuokupacji phm. Maria Szymańska napisaławe wspomnieniu o niej: Miłość do otacza-jącego świata realizowała poprzez pełne od-danie się sprawom ludzi potrzebujących.Niosła swą pomoc zawsze i czynem, i słowem.Ktokolwiek napotkał druhnę Alę na drodzeswego życia, ten wspomina jej bezpośrednistyl bycia, jej witalność, odwagę i ogromnepoczucie odpowiedzialności, a nade wszyst-ko ciepło i optymizm, którymi nacechowanebyło każde jej działanie. Była kochana przezwspółpracowników i młodzież, a równocze-śnie ceniona przez zwierzchników za rzetel-ne wypełnianie obowiązków. I tu jeszcze raznależy podkreślić, że towarzyszyły jej zawszeradość i optymizm. Z pewnością czerpała jez ciągłego obcowania z przyrodą. Rozlicznewędrówki, sportowo-turystyczny tryb życia,obserwacje przyrody potwierdzające siłęprawdy i miłości, a równocześnie efektypracy dla ludzi, to wszystko utwierdzałoją w słuszności obranego programu życia.Jej wewnętrzny ład promieniował i udzielałsię każdemu, kto się z nią zetknął.

Zmarła 3 V 1977 r. Została pochowanana cmentarzu parafialnym w Wolszynie.

Była odznaczona Złotym Krzyżem Zasłu-gi, Złotą Odznaką ZNP, odznakami honoro-wymi za wkład w rozwój woj. poznańskiegoi pow. wolsztyńskiego. Jej nazwisko wymie-niono na odsłoniętej w 2007 r. w Krakowieprzy ul. Lubelskiej tablicy poświęconej pa-mięci komendantek Krakowskiej ChorągwiHarcerek i Pogotowia Harcerek.

W 1948 r. zawarła związek małżeńskiz Julianem Zwolińskim (1912–1998, na-uczycielem geografii i wych. fiz., w l. 1965––1972 dyrektorem Zespołu Szkół Zawodo-wych w Wolsztynie). Miała córkę Marię (ur.1951, nauczycielkę, zamężną Rozynek)i syna Ireneusza (ur. 1953, nauczyciela).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s. 78; — Harcerki 1939–

–1945; Mileska Materiały do historii; Służba wo-jenna harcerek krakowskich, red. A. Pankowicz,J. Wojtycza, M. Szymańska, Kr. 2007, s. 5, 21;Zawadzka Dzieje harcerstwa; — Harcerki 1939––1945. Relacje – pamiętniki; — Arch. Kom. Hist.Krakowskiej Chorągwi ZHP: Szymańska M. Aloj-za Tokarz-Zwolińska, mps [cytat]; — dok. w po-siadaniu autorki: Zwoliński I., relacja pisemnaz 28 IV 2007 r.

Jadwiga Skiba

UUHL-KUBISZOWA Zofia, pseud. Ofka

(1907–1972), nauczycielka, harcmistrzyni,hufcowa I Hufca Harcerek w Nowym Są-czu (1946–1948), komendantka hufcówharcerek w Nowym Sączu (1948–1949),hufcowa Hufca Harcerstwa w Nowym Są-czu (1949).

Urodziła się 30 V 1907 r. w Nowym Są-czu w rodzinie Jakuba Uhla (1879–1942,urzędnika w Sądzie Grodzkim) i Wilmyz Marschalków (1877–1965, radnej miasta,więzionej za działalność społeczną przedwojną). Oboje rodzice byli też członkamiTow. Dramatycznego oraz założycielamiPolskiego Tow. Ewangelickiego w NowymSączu. Miała dwóch braci: Tadeusza (ur.1909, zmarłego w dzieciństwie) i Adama(1911–1926). Pobierała naukę w SzkolePowszechnej im. św. Barbary w l. 1914––1918, a następnie w Pryw. GimnazjumŻeńskim w Nowym Sączu w l. 1918–1926.W tym okresie wstąpiła do harcerstwa, dodrużyny prowadzonej przez Marię Bu-gajską. W 1926 r. zdała maturę i podjęłastudia na Wydz. Filologii Słowiańskiej UW.W 1930 r. wyszła za mąż i w roku następ-nym wraz z mężem Stanisławem Kubiszem,doktorantem i stypendystą Funduszu Kul-tury Narodowej w Londynie wyjechała za

232

UHL-KUBISZOWA ZOFIA

granicę. Do Nowego Sącza wróciła w 1933 r.i wkrótce przeniosła się do Katowic, gdziejej mąż otrzymał pracę. Na krótko przedwybuchem wojny przeszła przeszkoleniesanitarno-medyczne.

Po wybuchu wojny pozostała z dziećmiw Nowym Sączu, gdzie spędzała wakacje1939 r. (S. Kubisz został wraz z katowic-kim Urzędem Wojew. ewakuowany do Lwo-wa). Już 20 X 1939 r. – wraz innymi wybit-nymi Sądeczanami – aresztowana zostałajej matka Wilma Uhlowa. Z. Uhl-Kubiszo-wa była także aresztowana – jako zakład-niczka. Kiedy po trzech tygodniach zostałazwolniona, przeszła kurs księgowości i zo-stała zatrudniona w mleczarni. Nie utrzy-mała się jednak na tej posadzie ze względuna opinię rodziny jako działaczy społecznychz okresu międzywojennego. Podjęła następ-nie pracę w RGO, a później w wylęgarnidrobiu przy ul. Barskiej w Nowym Sączu.Stanowisko kierowniczki tej placówki ob-jęła na przełomie lutego i marca 1943 r.Kiedy nawiązała kontakt z konspiracyjnąjednostką WSK, prowadziła tam kancelarięWSK oraz punkt odbioru i wysyłki konspi-racyjnej poczty. W marcu 1943 r. była jużw składzie Komendy Obwodu Nowy SączAK. W tym okresie pracy konspiracyjnejprzyjęła pseud. Ofka. Została aresztowana31 VIII 1944 r. Po śledztwie w więzieniuw Nowym Sączu, a później w Krakowieprzy ul. Montelupich przewieziono ją doobozu koncentracyjnego w Ravensbrűck,a następnie do obozu w Wattenstedt podBrunszwikiem. Pracowała w fabryce amu-nicji. Po bombardowaniu przez samolotyamerykańskie ją i inne więźniarki zapę-dzono do porządkowania terenu gruntow-nie zniszczonej fabryki, co trwało kilka ty-godni. Pod koniec lutego 1944 r. zostałaprzeniesiona do pracy w lazarecie, a na po-czątku kwietnia 1944 r. obóz został ewa-kuowany przed zbliżającym się frontemzachodnim. Z transportem więźniarek poośmiu dniach dotarła do Ravensbrűck.Stąd 23 IV 1945 r. Szwedzki CzerwonyKrzyż zabrał część kobiet, w tym 180 Polek,

wśród których znajdowała się Uhl-Kubiszo-wa, przez Danię do Szwecji (w ramach po-rozumienia władz niemieckich z misją hra-biego Bernadotte). Tam nawiązała kontaktze szwedzkim polonistą prof. Callemanem,który ją zatrudnił jako slawistkę do pomo-cy w prowadzonych przez siebie bada-niach.

W październiku 1945 r. z pierwszymtransportem repatrianckim wróciła do kra-ju. W grudniu 1945 r. podjęła pracę jakonauczycielka w Państw. Liceum Handlo-wym w Nowym Sączu. Początkowo uczyłajęz. angielskiego, a później jęz. polskiego.W związku z tym musiała uzupełnić swojekwalifikacje do nauczania tego przedmio-tu w szkole średniej. Zdała tzw. egzaminuproszczony (na nauczyciela jęz. polskie-go), a następnie na UJ uzupełniła egzaminyi napisała pracę magisterską z literaturyczeskiej, którą w 1956 r. obroniła, uzysku-jąc tytuł magistra filologii słowiańskiej.

Zaraz po powrocie do kraju podjęła rów-nież pracę w harcerstwie i latem 1946 r. byłajuż w kadrze instruktorskiej prowadzącejharcerskie zgrupowanie obozów i kolonięzuchową w Kosarzyskach k. Piwnicznej.W lecie następnego roku została zastępczy-nią komendantki kursu drużynowych zor-ganizowanego na Ziemiach Odzyskanychk. Bystrzycy Kłodzkiej. W październikutegoż roku otrzymała stopień podharcmi-strzyni, a w czerwcu 1948 r. – harcmistrzy-ni. W lecie 1948 r. prowadziła obóz harcerekakcji „Spisz” k. Jurgowa n. Białką. W paź-dzierniku 1949 r. została mianowana ko-mendantką połączonych hufców harcer-skich (męskiego i żeńskiego) w NowymSączu. Na przełomie l. 1949/1950 podupa-dła na zdrowiu, co było konsekwencją po-bytu w obozie hitlerowskim i przebytej tamchoroby połączonej z krwotokami płucny-mi. Znalazła się na kilkumiesięcznym le-czeniu w sanatorium ZNP w Zakopanem.Od tego czasu bardzo często chorowała.Mimo to udzielała się społecznie: w l. 1957––1966 była radną m. Nowego Sącza, ław-niczką Sądu w Nowym Sączu, czynnie dzia-

233

UHL-KUBISZOWA ZOFIA — UKLEJSKA MARIA

łała w Oddziale Nowosądeckim PolskiegoTow. Historycznego. Po przejściu na eme-ryturę w 1962 r. z powodu pogarszającegosię stanu zdrowia musiała ograniczyć pra-cę społeczną, nadal jednak żywo intereso-wała się działalnością sądeckiego harcer-stwa.

Po długiej chorobie 30 VI 1972 r. zmarław szpitalu w Nowym Sączu Została pocho-wana na tutejszym cmentarzu komunal-nym.

Była odznaczona Medalem „Zwycięstwai Wolności” oraz Złotą Odznaką „Zasłużo-ny dla Rozwoju Sądecczyzny” (1972).

W 1930 r. zawarła związek małżeński zeStanisławem Kubiszem (1898–1940, dokto-rem, urzędnikiem Urzędu Wojew. w Kato-wicach, aresztowanym przez władze sowiec-kie i wywiezionym do obozu w PółnocnejKarelii, gdzie zmarł), przyjmując nazwiskoUhl-Kubiszowa. Miała córkę Zofię (ur.1933, magistra filologii polskiej, nauczy-cielkę, harcmistrzynię) i syna Krzysztofa(ur. 1934, doktora inżyniera, pracownikaInst. Chemii Fizycznej PAN).

— Bieniek J. A wasze imię: wierni Sądeczanie.Przewodnik po miejscach związanych z ruchemoporu w Nowym Sączu i okolicy, Nowy Sącz 1986,s. 75; Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 46; — Bieniek J.Wojskowy ruch oporu w Sądecczyźnie, cz. 2,Obwód, „Rocznik Sądecki” 1972, t. 13, s. 240;Chrobaczyński J. Wojna obronna 1939 r.i jej skutki – syndrom września, w: Dzieje m. No-wego Sącza, red. F. Kiryk, Z. Ruta, t. 3, Kr. 1966;Głuc W. Miejsca Pamięci Narodowej w NowymSączu, Nowy Sącz 1985; Leonhard Kalendarium;Okupacja w Sądecczyźnie, W. 1979, s. 218; Smaj-dor E. Wierni Ojczyźnie, Nowy Sącz 1989, s. 24;Wnuk W. Walka podziemna na szczytach, W. 1965,s.141 [dotyczy Wilmy Uhlowej]; — życiorysZ. Uhl-Kubiszowej z 1951 r. w posiadaniu au-torów.

Krzysztof Kubisz Zofia Kubisz

UKLEJSKA Maria z Csesznáków(1895–1979), pedagog, naukoznawca, harc-mistrzyni, Naczelniczka Głównej KwateryŻeńskiej (1924, 1927).

Urodziła się 11 XI 1895 r. w Stanisławo-wie w rodzinie Juliana Csesznáka (doktoramedycyny) i Olgi (pochodzącej ze Lwowa,do którego wróciła z rodziną prawdopodob-nie po śmierci męża ok. 1902). Początko-wo uczyła się w domu, a w l. 1905–1908w Szkole ss. Nazaretanek oraz Pryw. Żeń-skim Gimnazjum im. J. Słowackiego. Z po-wodu słabej sytuacji finansowej rodziny za-robkowała w tym czasie korepetycjami. Pomaturze w 1913 r. wstąpiła do I LwowskiejDrużyny Skautek prowadzonej przez Ja-dwigę Falkowską. Jesienią tegoż roku roz-poczęła studia na Uniw. Lwow. Studiowałamatematykę i filozofię, m.in. pod kierun-kiem prof. Kazimierza Twardowskiego. Powybuchu I wojny światowej wyjechała doKrakowa i zaraz potem do Nowego Targu,gdzie została sanitariuszką w szpitalu woj-skowym. Po powrocie do Lwowa kontynu-owała studia, które ukończyła w 1918 r. Odczerwca 1916 r. była instruktorką żeńskichdrużyn skautowych we Lwowie. Latem1918 r. pełniła funkcję zastępczyni MariiWocalewskiej, kierującej kursem instruk-torskim w Staszowie, zorganizowanymprzez Naczelny Inspektorat Harcerski Min.WRiOP, potem została mianowana komen-dantką lwowskiego okręgu miejskiego. W li-stopadzie 1918 r. podczas Zjazdu Zjednocze-niowego w Lublinie weszła w skład komisjiporozumiewawczej. W 1919 r. razem z mę-żem zamieszkała w Puławach, gdzie uczy-ła w Pryw. Gimnazjum Żeńskim J. Hollako-wej. W lipcu tegoż roku na III Zjeździe NRHw Zwierzyńcu Zamojskim weszła w składNaczelnictwa ZHP. W 1921 r. uzyskała sto-pień podharcmistrzyni (po zmianie syste-mu stopni instruktorskich – harcmistrzyni).We wrześniu tegoż roku z rodziną przenio-sła się na stałe do Warszawy. Po urodzeniudrugiej córki przerwała pracę zawodowąoraz ograniczyła działalność harcerską doNaczelnego Honorowego Sądu Harcerskie-

234

UKLEJSKA MARIA

go i komisji żeńskich prób instruktorskich.Do pracy zawodowej i harcerstwa wróciław 1924 r., została wtedy Naczelniczką Głów-nej Kwatery Żeńskiej (GKŻ). W grudniu1925 r. na wspólnej z instruktorami konfe-rencji w Łodzi wygłosiła referat Charakterharcerski i drogi jego osiągnięcia. W 1927 r.ponownie została Naczelniczką GKŻ orazczłonkiem komitetu redakcyjnego pisma„Harcmistrz” (w l. 1934–1935 kierowałajego pracą). W wystąpieniach publicznychpodejmowała trudną tematykę przystosowa-nia programu harcerskiego do wymagańżycia. W artykule pt. O linię harcerstwa(„Harcmistrz” 1927, nr 1) nakłaniała dowędrówki z życiem – do przodu, w przy-szłość. Była zwolenniczką prowadzeniawielostronnych badań nad ruchem harcer-skim. Uważała, że specyfika harcerstwauniemożliwia masową przynależność doorganizacji, ponieważ nie wszystkim odpo-wiada to, co nakazuje prawo harcerskie.Szczególnie bliskie były jej problemy ide-owe i wychowawcze harcerskiego ruchużeńskiego. Na VII Konferencji Programo-wej Instruktorek w Różance w 1927 r.w wystąpieniu O kobiecie współczesnej(„Harcmistrz” 1927, nr 9–10) zwracałauwagę na przygotowanie dziewcząt do sa-modzielnej pracy zawodowej oraz uczenieich umiejętności godzenia obowiązków ro-dzinnych z pracą poza domem. Uważała, żewykonywanie zawodu daje kobiecie szanseszerszego wykorzystania własnego po-tencjału. Na konferencji w Zwardoniuw 1929 r. wygłosiła referat Polskie tradycjewychowawcze. Publikowała w pismach„Harcmistrz” i „Skrzydła”. Pisała o rozwo-ju psychicznym dziecka, o przysp. wojsk.kobiet, o czytelnictwie książek, o istotnychproblemach społecznych: dzieciach bez opie-ki, młodocianych pracownicach, samot-nych matkach. Podobnie jak Aleksander Ka-miński uważała, że harcerstwo ma istotnąrolę do odegrania we współczesnej Polsce.Na X Konferencji Programowej Instrukto-rek w sierpniu 1931 r. mówiła o przygoto-waniu dziewcząt do wykonywania zawodu.

W następnym roku w „Skrzydłach” zamie-ściła artykuł O wychowaniu w dziewczętachpostawy do zawodu („Skrzydła” 1931, nr 10––11, 12). Opublikowała też m.in. artyku-ły: Dziecko w gromadzie („Skrzydła” 1930,nr 4); Rozwój psychiczny dziecka w okresiezuchowym („Skrzydła” 1932, nr 1, 4), Ogól-ne dane o rozwoju psychicznym i wychowa-niu zuchów (w: W gromadzie zuchów, red.J. Zwolakowska, Kat. 1933), Harcerstwow życiu dzisiejszym („Harc.” 1934, nr 1).Jako kierowniczka Wydz. ProgramowegoGłównej Kwatery Harcerek w l. 1931–1935pracowała z hm. RP J. Falkowską nad pro-gramem wychowawczym dla starszychdziewcząt. W 1935 r. wygłosiła na ten tematreferat na Walnym Zjeździe w Gdyni. W tym-że roku na Jubileuszowym Zlocie Harcer-stwa Polskiego w Spale otrzymała Odzna-kę XXV-lecia ZHP za wybitne zasługi dlaharcerstwa. Pracowała jako nauczycielkaw Gimnazjum i Seminarium Nauczyciel-skim ss. Zmartwychwstanek. Krótko uczy-ła też w Gimnazjum i Seminarium Nauczy-cielskim Zofii Wołowskiej, a w l. 1927–1933w Państw. Seminarium WychowawczyńPrzedszkoli, prowadząc równocześnie zaję-cia na Państw. Kursach Służby Społecznejdla Dziecka. W gimnazjach uczyła mate-matyki i propedeutyki filozofii, w semina-riach nauczycielskich – pedagogiki i psy-chologii rozwojowej. Od 1931 r. wykładaław Centralnym Inst. Wych. Fiz. W 1933 r.została dyrektorką Gimnazjum i LiceumŻeńskiego Jadwigi Zaborowskiej-Michal-skiej. Przywiązywała dużą wagę do samo-doskonalenia. Z dużym upodobaniem upra-wiała turystykę górską, lubiła wędrować poTatrach. Od połowy lat trzydziestych XX w.wada serca utrudniała jej wyprawy do Za-kopanego, aż do ich uniemożliwienia. Nieprzeszkadzało jej to w przewodniczeniuTow. Krzewienia Kultury Fizycznej wśródKobiet, którego była współzałożycielką orazw pracy w Radzie Naukowej Wych. Fiz. Na-leżała do Zarządu Stowarzyszenia Dyrekto-rów Polskich Szkół Średnich Pryw. i Samo-rządowych. Systematycznie podnosiła

235

UKLEJSKA MARIA — WACIÓRSKI STEFAN

swoje kwalifikacje pedagogiczne; uczest-niczyła m.in. w zajęciach uniwersyteckichprof. Alfreda Adlera w Wiedniu i prof. Ste-fana Baleya w Warszawie. Na bieżąco śle-dziła literaturę naukową z interesującychją dziedzin. Pracując zawodowo i działa-jąc aktywnie w harcerstwie, prowadziładom i wychowywała córki.

Podczas II wojny światowej w jej miesz-kaniu przy ul. Marszałkowskiej 9 odbywa-ły się działania konspiracyjne: znajdowałasię w nim skrzynka „Biuletynu Informacyj-nego” i schronisko dla uciekinierów z getta,odbywały się zajęcia tajnej podchorążówkii wykłady uniwersyteckie. Wraz z grupą na-uczycieli ze szkoły, w której wcześniejbyła dyrektorką, organizowała tajne kom-plety. Brała też udział w innych formachpracy konspiracyjnej. Pośredniczyła w ak-cji Delegatury Rządu na Kraj dotyczącej fi-nansowania tajnego nauczania przez rządw Londynie, załatwiała fałszywe metrykiŻydom i znajdowała dla nich schronieniewśród znajomych na wsi. Na początku Po-wstania Warszawskiego wraz z mężem orazinnymi mieszkańcami domu została zabra-na przez gestapo na Szucha. Męża już wię-cej nie zobaczyła. Kiedy gestapo wypuściłozatrzymane kobiety, przedostała się na ul.Wspólną do Zofii Wołowskiej i tam aż doupadku powstania wspierała walczących.Potem przedostała się razem ze starszącórką do Zakopanego, gdzie przez kilkamiesięcy uczyła dzieci przywożone ze zbu-rzonej stolicy.

Po powrocie do Warszawy w l. 1945–1948pracowała w Departamencie Opieki nadDzieckiem w Min. Oświaty oraz jako wy-kładowca AWF, a w l. 1948–1952 w WyższejSzkole Higieny Psychicznej. Z powodu har-cerskiej przeszłości została odsunięta odprac związanych z wychowaniem. W 1950 r.została kustoszem i kierownikiem Zakła-du Katalogów Rzeczowych w BiblioteceNarodowej. Pracowała tam do emeryturyw 1958 r., potem zajęła się pracą naukową.Jej nową pasją stały się historia i nauko-znawstwo. Zaczęła wykładać historię nauki

na UW i publikować swoje przemyślenia.W 1963 r. ukazała się jej dwuczęściowapraca Zarys rozwoju nauki i jej organiza-cji (W. 1963). Na XI Kongresie Międzyn.Historii Nauk w 1968 r. wygłosiła referatCzy prace z dziedziny historii nauki zależąod poglądów filozoficznych ich autorów. Od1976 r. współpracowała z zespołem in-struktorek odtwarzających historię harcer-stwa żeńskiego. Napisała kilka biogramówi wprowadzenie do pracy zbiorowej Harcer-ki 1911–1939 (W. 1990).

Zmarła nagle 5 V 1979 r. Została pocho-wana w grobie rodzinnym na Powązkach.

W 1919 r. zawarła związek małżeńskiz inż. Józefem Uklejskim (zm. 1944). Miałacórki: Marię (ur. 1920, w Powstaniu War-szawskim sanitariuszkę w szpitalu pułku„Baszta”) i Barbarę (ur. 1922, łączniczkęw batalionie „Golski”, po upadku Powsta-nia Warszawskiego wywiezioną na robotydo Niemiec).— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 80; — BłażejewskiZ dziejów; Harcerki 1911–1939; Maria Uklejska,w: Zawadzka Gawędy, cz. 2, Maria Wocalewska,Maria Uklejska, Zofia Wołowska, WładysławaMartynowicz; Opieńska-Blauth J. Polskie har-cerki w dziesięcioleciu 1911–1921, W. 1988, s. 53,56, 84; Piotrowska-Szulczewska D. Wielkopol-ska Chorągiew Harcerek 1912–1939, P. 1992,s. 91, 141–142; Seweryn-Spławska Harcerkiw ZHP; Zawadzka Dzieje harcerstwa; taż Har-cerstwo żeńskie na wschodnich ziemiach Rzeczy-pospolitej 1911–1945, W. 1999, s. 18, 23, 28; —Harcerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki.

Wanda Czarnota

WWACIÓRSKI Stefan, pseud. Stefan,

Funio (1916–1944), inżynier mechanik, pi-

236

WACIÓRSKI STEFAN

lot sportowy, podharcmistrz, działacz Har-cerskiego Klubu Lotniczego (1932–1939).

Urodził się 21 VIII 1916 r. w Bobrujskuw rodzinie Wacława (sędziego) i Helenyz Baurskich. W 1919 r. z rodziną przeniósłsię do Warszawy. Uczęszczał do Gimnazjumim. Tadeusza Czackiego w Warszawie,gdzie należał do 27. Warszawskiej Druży-ny Harcerzy, prowadzonej przez phm. Ta-deusza Derengowskiego. Pod koniec 1932 r.wstąpił do Harcerskiego Klubu Lotniczego(HKL), gdzie na początku 1933 r. ukończyłteoretyczny kurs szybowcowy, a następniena lotnisku mokotowskim rozpoczął szko-lenie szybowcowe. W kwietniu tegoż rokuuzyskał kategorię A pilota szybowcowegow szkole szybowcowej w Polichnie k. Piń-czowa, a w czerwcu i lipcu 1933 r. kategorieB i C w szkole szybowcowej w Bezmiecho-wej. W sierpniu tegoż roku był uczestni-kiem reprezentacji lotniczej ZHP na IV Jam-boree w Gödölő na Węgrzech. W czerwcu1934 r. zdał maturę i jesienią wstąpił naWydz. Mechaniczny Polit. Warsz. Na po-krycie kosztów studiów zarabiał korepety-cjami. W tym czasie wszedł w skład kierow-nictwa HKL. W kwietniu 1936 r. wziął udziałw wyprawie szybowcowej dla zbadaniamożliwości szybowiska Turka. W tymżeroku ukończył kurs pilotażu samolotowe-go. W następnym roku uczestniczył w har-cerskiej wyprawie lotniczej na V Jamboreew Vogelenzang w Holandii, holując za sa-molotem RWD-8 szybowiec SG-7, a późniejdając na tym szybowcu pokaz akrobacji nalotniskach Ypenburg, Teuge i Eindhoven.W 1937 r. ukończył lotniczy kurs meteoro-logiczny i nawigacyjny, a w 1936 r. uzyskałmiędzynarodową wyczynową srebrną od-znakę szybowcową nr 258. Jesienią 1938 r.wraz z Marią Kann napisał Szopkę lotnicząwystawioną w Domu Harcerza w Warsza-wie i opublikowaną w miesięczniku „Skrzy-dlata Polska”. W 1938 r. uzyskał stopieńpodharcmistrza. W 1939 r. zdał ostatnie eg-zaminy na kierunku lotniczym na Polit.Warsz., zaś pracę dyplomową oddał na taj-nych studiach podczas wojny w 1941 r.,

uzyskując dyplom inż. mechanika. Następ-nie na konspiracyjnej Polit. Warsz. roz-począł pracę nad doktoratem.

We wrześniu 1939 r. wraz z innymi pi-lotami aeroklubowymi pojechał na lotni-sko Okęcie, by ratować samoloty. Zostałciężko ranny w nogę i trafił do szpitala.Po powrocie do zdrowia wykładał w Szko-le Mechanicznej przy pl. Trzech Krzyżyw Warszawie. W l. 1940–1941 uczestniczyłw konspiracyjnej lotniczej działalnościwywiadowczej. Jesienią 1941 r. AntoniKocjan włączył go, jako swego współpra-cownika, do ref. motorowego (lotniczo-pancernego) w Biurze Studiów Gospodar-czo-Przemysłowych II Oddziału (Wywiadu)Komendy Głównej (KG) AK. Używałpseud. Funio oraz Stefan. Tam w l. 1943––1944 uczestniczył w rozszyfrowaniu ta-jemnicy niemieckich pocisków V-1 i V-2;najpierw bazy rakietowej w Peenemünde,następnie poligonu w Bliźnie i konstrukcjizdobytego pocisku rakietowego V-2 w Sar-nakach. W 1944 r. był zastępcą A. Kocjana,a po jego aresztowaniu w czerwcu 1944 r.objął ref. lotniczy. Był autorem ostatecz-nego raportu o V-2 przesłanego w lipcu1944 r. samolotem przez Włochy do Anglii(akcja „III Most”).Prócz pracy w wywia-dzie w 1944 r. zaangażował się w dzialenaukowo-technicznym „Dural” (konspira-cyjny Inst. Techniczny Lotnictwa) przyWydz. Przemysłu Lotniczego SzefostwaBiur Wojskowych KG AK, gdzie został jed-nym z zastępców kierownika kpt. inż. Ro-mualda Romickiego. Wraz ze StanisławemMadeyskim wciągnął do „Duralu” grupęstudentów specjalności lotniczej do tłuma-czenia zagranicznych podręczników i in-strukcji niemieckiego sprzętu lotniczegona potrzeby Wydz. Lotnictwa KG AK.W „Duralu” zainicjował prace naukowo--badawcze i konstrukcyjne, projektującz inż. Kazimierzem Szałwińskim silnikturboodrzutowy, którego koncepcję powojnie zakupiła francuska wytwórnia „Tur-bomeca”. Równocześnie projektował sa-modzielnie mały dwumiejscowy śmigło-

237

WACIÓRSKI STEFAN — WALCISZEWSKA MARIA

wiec nazwany „Ciocia Femcia”. Prowadziłzajęcia lotnicze dla członków konspira-cyjnego modelarskiego Warszawskiego KlubuLotniczego i powierzał im wykonywanierysunków na potrzeby „Duralu” i BiuraStudiów Przemysłowych. W 1943 r. wrazz Marią Kann założył konspiracyjne czaso-pismo lotnicze „Wzlot” (angażując dowspółpracy specjalistów lotniczych) i zo-stał w nim zastępcą redaktora naczelnego.

Podczas Powstania Warszawskiego zo-stał awansowany do stopnia podporuczni-ka. W ramach Wydz. Lotniczego KG AKprowadził i organizował działalność tech-niczną: skonstruował katapultę do prze-rzucania meldunków i listów przez ostrze-liwane al. Jerozolimskie. Gdy problem tenpóźniej rozwiązano przez wykopanie w po-przek alei wykopu, katapultę przeznaczo-no do wyrzucania butelek z benzyną. Bu-dował reflektory ustawiane na dachach dlaułatwienia zrzutów lotniczych. We wrze-śniu przedostał się na Mokotów, gdzie uru-chomił produkcję i naprawę broni. 26 IX1944 r. w warsztacie zbrojeniowym przyul. Wiktorskiej został ciężko ranny (tra-fiony odłamkiem).

Zmarł 28 IX 1944 r. w szpitalu przy ul. Ba-łuckiego. Miejsce, w którym go pochowano,nie jest znane. Został odznaczony Krzy-żem AK i trzykrotnie Medalem Wojska.

Rodziny nie założył.

— Słownik biograficzny techników polskich,z. 13, W. 2002, s. 170–171; — Bartoszewski W.„Wzlot”. Podziemne pismo lotnicze, „Stolica”1957, nr 28; Glass A. Dzieje harcerskich skrzy-deł, Kr. 1984; tenże, Kordaczuk S., Stępniew-ska D. Wywiad Armii Krajowej w walce z V-1 i V-2, W. 2000; Kann M. Granice świata, W. 2000;taż Niebo nieznane, W. 1964; Koźniewski J., No-wakowski M. T. Lawiacy. Historia kompanii lot-niczej AK, W. 2000; Szołdrska H. Lotnictwo Ar-mii Krajowej, P. 1998; taż Lotnictwo podziemia,czyli dzieje Wydziału Lotniczego KG AK, W. 1986;Wojewódzki M. Akcja V-1 i V-2, W. 1986.

Andrzej Glass

WALCISZEWSKA Maria Jadwiga,pseud. Jadwiga, Marylka, Łotewska (1902––1941), nauczycielka, harcmistrzyni, ko-mendantka Lubelskiej Chorągwi Harcerek(1940–1941).

Urodziła się 14 XII 1902 r. w Komotau(obecnie Chomutov, pow. Chomutov, krajujski w północno-zachodnich Czechach)jako jedyne dziecko Jana, kapitana armiiaustriackiej i Antoniny z Kupców. Wcze-śnie osierocona przez ojca, była wychowy-wana przez matkę, utrzymującą się zeskromnej emerytury po mężu. Naukę po-czątkowo pobierała w domu. W czerwcu1913 r. została przyjęta do IV klasy 4-kla-sowej szkoły ludowej przy 6-klasowej Szko-le Wydziałowej Żeńskiej im. św. Jadwigiw Przemyślu. Szkołę ludową ukończyław 1914 r. z wynikiem bardzo dobrym. Jejdalszą naukę przerwały działania wojenne.Stały się one również przyczyną wyjazduwraz z matką do Wadowic, gdzie przeby-wała do lata 1918 r. W tym okresie naukękontynuowała w domu. W czerwcu 1917 r.zdała eksternistyczny egzamin z zakresuIII klasy w Szkole Wydziałowej Żeńskiej im.cesarza Franciszka Józefa I w Wadowicach,a w styczniu i czerwcu 1918 r. także egza-miny z zakresu pierwszego i drugiego pół-rocza IV klasy. Jesienią 1918 r., po powro-cie z matką do Przemyśla, podjęła naukęw miejscowym Państw. Seminarium Na-uczycielskim Żeńskim, które ukończyła z od-znaczeniem w czerwcu 1922 r. Podczas na-uki w seminarium pobierała stypendiumpaństwowe, co zobowiązywało ją do sze-ścioletniej pracy nauczycielskiej. We wrze-śniu 1922 r. została zatrudniona jako na-uczycielka tymczasowa w publicznej szkolepowszechnej we wsi Konopnica k. Lublina,gdzie uczyła przez trzy lata. W roku szkol-nym 1925/1926 została przeniesiona nawłasną prośbę do publicznej szkoły po-wszechnej w Motyczu, skąd miała dogodniej-szy dojazd do Lublina. W lutym 1926 r.uzyskała patent nauczyciela szkół po-wszechnych. W r. 1926/1927 otrzymałaroczny płatny urlop w związku z przyję-

238

WALCISZEWSKA MARIA

ciem jej na Wyższy Kurs Nauczycielskiw Lublinie, który ukończyła w czerwcu1927 r. w grupie matematyczno-fizycznej.Po kursie podjęła pracę w Lublinie. Tuuczyła kolejno w Szkole Powszechnej (SP)nr 15 i SP nr 3, a od września 1929 r. w SPnr 12, z którą związana była już do końcaswego życia. Wyróżniała się wielką syste-matycznością, dokładnością oraz pomysło-wością w pobudzaniu i rozwijaniu zainte-resowań uczniów.

Jesienią 1918 r. wstąpiła do 1. DrużynyHarcerek im. Tadeusza Kościuszki przyPaństw. Seminarium Nauczycielskim Żeń-skim w Przemyślu. W drużynie tej wkrót-ce została zastępową, a następnie druży-nową oraz zdobyła stopnie młodzieżowe dosamarytanki włącznie. Była również człon-kinią Harcerskiego Klubu Sportowego„Czuwaj” w Przemyślu, w którym należa-ła do sekcji wodnej oraz sekcji gier i zabaw.W 1921 r. odbyła kurs instruktorski na obo-zie letnim w Pieskowej Skale k. Ojcowa,a w lipcu 1922 r. – kurs instruktorski w Sta-rym Samborze. W sierpniu 1922 r. ukoń-czyła I Wyższy Kurs Instruktorski zorga-nizowany przez Główną Kwaterę Żeńskąw Spuszy (Grodzieńszczyzna), któregokomendantką była Olga Małkowska. Pokursie w październiku 1922 r. mianowanazostała przodownicą z zaliczeniem służbyinstruktorskiej od 18 VI 1921 r. (stopieńpodharcmistrzyni uzyskała po zlikwidowa-niu stopnia przodownicy i zastąpieniu gostopniem podharcmistrzyni zgodnie z roz-kazem Naczelnictwa ZHP L. 19 z 7 XII1927).

Mimo pracy nauczycielskiej na tereniewoj. lubelskiego nadal utrzymywała żywekontakty z Chorągwią Lwowską, uczestni-cząc jako instruktorka w organizowanychprzez chorągiew kursach i obozach. Jakoinstruktorka Lwowskiej Chorągwi Żeńskiejbrała udział w Zlocie Harcerek w Świdrzek. Warszawy (lipiec 1924), kierując drużynągospodarczą obozu. Po zlocie uzyskałaurlop instruktorski, który trwał do 1927 r.Jesienią 1927 r., już jako nauczycielka SP

nr 15 w Lublinie, uzyskała przeniesieniedo Chorągwi Lubelskiej. W listopadzie ob-jęła Hufiec Harcerek w Lublinie. Kierowa-ny przez nią hufiec uczestniczył w organi-zowaniu choinki dla dzieci bezrobotnychoraz opłatka dla starszyzny chorągwi żeń-skiej i męskiej, prowadził koło gier i zabaw,które organizowało również gry dla „dzie-ci ulicy”, posiadał chór żeński. Za jej ka-dencji w hufcu rozpoczął się kurs obronyprzeciwgazowej i wydano „Jednodniówkę”w nakładzie 1500 egzemplarzy, propagującądziałalność harcerek lubelskich; HufiecHarcerek w Lublinie w końcu 1928 r. po-siadał 9 drużyn skupiających 292 harcerki(cała chorągiew zrzeszała w tym czasie 1034harcerki w 30 drużynach, które działaływ 13 miejscowościach). W styczniu 1928 r.Walciszewska została powołana w skład Ko-mendy Lubelskiej Chorągwi Harcerek, po-zostając do listopada tegoż roku hufcową.

Szybko zyskała opinię wspaniałej orga-nizatorki i doświadczonej instruktorki, cosprawiło, że jesienią 1928 r. grono instruk-torek wybrało ją na komendantkę chorą-gwi po ustępującej hm. Róży Błeszyńskiej.Pod jej kierownictwem komenda chorągwipodjęła systematyczne kształcenie in-struktorek. Utworzono zastęp instruktor-ski „Pantery”, w którego skład weszły in-struktorki komendy chorągwi i drużynowe.W sierpniu 1929 r. Walciszewska prowa-dziła obozy-kursy dla drużynowych orazzastępowych w Barcicach n. Poprademk. Starego Sącza. Rozkazem NaczelniczkiHarcerek L. 5 z 8 V 1929 r. została miano-wana harcmistrzynią.

W lipcu 1930 r. prowadziła kurs in-struktorski Chorągwi Lubelskiej w Ha-merni k. Józefowa Biłgorajskiego, a w sierp-niu uczestniczyła w I Ogólnopolskim ZlocieŻeńskiej Starszyzny Harcerskiej nad Jez.Kiełpińskim na Pomorzu, kierując zlotowądrużyną terenoznawczą.

W 1931 r. stan zdrowia Walciszewskiejuległ znacznemu pogorszeniu (chorobapłuc), co spowodowało stopniowe ograni-czanie jej działalności. Latem już tylko

239

WALCISZEWSKA MARIA

nadzorowała kurs instruktorski i kurs dru-żynowych zorganizowane przez chorągieww Nowosielicach (woj. stanisławowskie).We wrześniu 1931 r. z powodu złego stanuzdrowia uzyskała zniżkę godzin lekcyjnychdo 24 godz. tygodniowo na okres całegoroku szkolnego. W grudniu 1931 r. otrzy-mała miesięczny urlop zdrowotny na lecze-nie sanatoryjne. Brak perspektyw szybkie-go powrotu do zdrowia skłonił ją w marcu1932 r. do złożenia na ręce NaczelniczkiGłównej Kwatery Harcerek (GKH) prośbyo zwolnienie z obowiązków komendantkichorągwi (została zwolniona rozkazem L. 7z 20 IV 1932). Do września 1939 r. byław składzie Komendy Lubelskiej ChorągwiHarcerek, pełniąc m.in. funkcje: skarbni-ka (1932–1935), kierowniczki Działu Skar-bowego (1935–1937), kierowniczki Ref.Kształcenia Starszyzny i skarbnika (1937––1938), kierowniczki Wydz. Organizacyjne-go (1938–1939). Współpracowała równieżz GKH, zwłaszcza w zakresie kształceniastarszyzny.

Latem 1939 r. przebywała w Szkole In-struktorskiej Harcerstwa Żeńskiego naBuczu. Wybuch wojny zastał ją w Lublinie,gdzie natychmiast włączyła się do realiza-cji zadań Pogotowia Harcerek. Często prze-bywała w punkcie dyspozycyjnym Pogoto-wia Harcerek przy ul. Zielonej, gdzie wrazz komendantką Pogotowia hm. Marią Świ-talską oraz hm. Różą Błeszyńską i hm An-toniną Łopatyńską pełniła całodobowe dy-żury. Po wkroczeniu Niemców do Lublinabyła jedną z organizatorek punktu pomo-cy odzieżowej dla żołnierzy polskich przyul. 3 Maja 18.

W czasie okupacji nadal uczyła w SP nr12. W listopadzie 1939 r. otrzymała z Ko-mendy Pogotowia Harcerek w Warszawiewytyczne do konspiracyjnej pracy Lubel-skiej Chorągwi Harcerek, zalecające m.in.zlikwidowanie jawnych form działalności,wyselekcjonowanie ze starszych dziewczątjednostek organizacyjnie pewnych i ukie-runkowanie ich pracy, nawiązanie kontak-tów z organizującymi się władzami wojsko-

wymi i podjęcie dla nich służb, a w zakresiedziałalności opiekuńczej oparcie się o insty-tucje społeczne legalnie pracujące (m.in.PCK). Walciszewska stała się duszą i mo-torem organizującego się podziemia har-cerskiego. W marcu 1940 r. pojechała doWarszawy, gdzie w Komendzie Pogotowiaotrzymała oficjalną nominację na komen-dantkę konspiracyjnej Lubelskiej ChorągwiHarcerek. Z Warszawy przywiozła instruk-cje dotyczące zarówno pracy harcerskiej,jak i przygotowania harcerek do służb woj-skowych. Pod jej kierownictwem harcerkipomagały Polakom wysiedlonym z Po-znańskiego i Pomorza, organizując świe-tlice i ochronki dla dzieci.

W grudniu 1939 r. nawiązała kontaktyz Komendą Okręgu Lubelskiego SZP-ZWZ.Kiedy harcerkom powierzono zorganizo-wanie łączności konspiracyjnej w okręgu,zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej,realizację tego zadania Walciszewska pod-jęła we współpracy z innymi instruktor-kami, zwłaszcza z M. Świtalską oraz Ja-niną Łotocką, które jeszcze w czerwcu1939 r. mianowane zostały przez Naczel-niczkę Harcerek instruktorkami łączno-ści. W maju 1940 r. Walciszewska objęła,po aresztowanej Celinie Iwanowskiej,funkcję kierowniczki łączności konspira-cyjnej Okręgu Lubelskiego ZWZ. W tejsłużbie w styczniu 1941 r. pracowało podjej kierownictwem 140 osób, w tym 13 in-struktorek i 53 harcerki.

Została aresztowana 18 II 1941 r. w szko-le, w której uczyła, i przewieziona do sie-dziby lubelskiego gestapo „Pod Zegarem”.Tam poprosiła, aby pozwolono jej skupićsię i namyślić, twierdząc, że wszystko samapowie. Odesłano ją do celi, gdzie zażyła za-szytą w bluzce truciznę. Zwłoki Walciszew-skiej przewieziono do więzienia na ZamkuLubelskim, skąd wydano je zarządowi cmen-tarza przy ul. Unickiej. Pochowana zostaław osobnym grobie dzięki grabarzowi, któ-ry rozpoznał w zmarłej nauczycielkę swo-jej córki. Na jej grób w okresie okupacjiprzychodziły małymi grupkami harcerki;

240

WALCISZEWSKA MARIA — WĄSOWICZ STANISŁAW

tu też niektóre z nich składały przyrzecze-nie harcerskie.

W dniu 18 X 1947 r. staraniem instruk-torek Lubelskiej Chorągwi Harcerekprzeprowadzono ekshumację, a następnieuroczysty pogrzeb i złożenie zwłok w gro-bowcu ufundowanym przez harcerki dladwóch komendantek konspiracyjnej Lu-belskiej Chorągwi Harcerek poległychśmiercią żołnierza Polski Podziemnej: hm.Marii Walciszewskiej i hm. Marii Śwital-skiej. Grobowiec znajduje się w Lubliniena cmentarzu przy ul. Unickiej w pobliżukaplicy, na której ścianach zewnętrznychwmurowane są tablice upamiętniające po-mordowanych i poległych, w tym tablicaM. Walciszewskiej.

Pośmiertnie Walciszewska została od-znaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Vir-tuti Militari i mianowana podporuczni-kiem. Ponadto była odznaczona SrebrnymKrzyżem Zasługi (1934) i Odznaką XXV-le-cia Harcerstwa Lubelszczyźnie (1937).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzyniei harcmistrze, Kr. 2006, s.81; Słownik uczestni-czek walki o niepodległość 1939–1945. Poległew czasie okupacji niemieckiej, red. H. Michal-ska, M. Stopień, B. Tazbir, W. 1988, s. 413 [brakinformacji, że w konspiracji była komendantkąChorągwi Lubelskiej Harcerek]; — Caban I.Okręg Armii Krajowej Lublin, Lub. 1996, s. 91;tenże, Mańkowski Z. Związek Walki Zbrojneji Armia Krajowa w Okręgu Lubelskim 1939––1944, t. l, Lub. 1971, s. 192, 314 [błędny okrespełnienia funkcji kierowniczki łączności kon-spiracyjnej w Komendzie Okręgu LubelskiegoZWZ]; Harcerki 1939–1945; Jarzembowski K.Maria Walciszewska (1902–1941), „Harc.” 1989nr 8, 9; — Armia Krajowa w dokumentach 1939––1941, t. 2, L. 1973, s. 100, 109, 120; Harcerki1939–1945. Relacje – pamiętniki; Rozkazy Na-czelnictwa ZHP L. 17/28, 7/32; Rozkazy Naczel-niczki Harcerek L. 1/29, 9/31, 7/32, 11/37 3/38,7/39; — Arch. MH: Spraw. Komendy PogotowiaHarcerek za okres 1939–1943; — dok. w zbio-rach autora: dok. osobiste M. Walciszewskiej[kserokopie]; Jarzembowski K. Lubelskie harc-

mistrzynie: Maria Walciszewska (1902–1941),Maria Świtalska (1914–1943) – biogramy, do-kumenty, fotografie, W. 2007, mps.

Kazimierz Jarzembowski

WĄSOWICZ Stanisław Michał, pseud.Sztoś (1901–1941), prawnik, sędzia, harc-mistrz, hufcowy Hufca Harcerzy (1931––1937) i Hufca Szarych Szeregów (1939––1941) w Nowym Sączu.

Urodził się 17 II 1901 r. w Limanowejw rodzinie Michała (ok. 1859–1915, oficja-ła sądowego) i Anieli z Dąbrowskich (1877––1948). Miał trzech braci: Józefa (1900––1964, profesora geografii i kartografa, huf-cowego Hufca Harcerzy w Nowym Sączu,żołnierza wojny 1920 r. i AK), Tadeusza(zob. t. 1), Michała (1902–1970, podpułkow-nika WP, w 1. Dywizji Pancernej i 1. Kor-pusie w Szkocji, zm. w Londynie) i siostręZofię (1908–1980, polonistkę, nauczycielkę).Uczęszczał do szkoły ludowej w l. 1908–1912w Limanowej i Nowym Sączu, a następniew l. 1912–1920 do I Państw. Gimnazjum im.Jana Długosza w Nowym Sączu, gdzie zdałmaturę w 1920 r. Do harcerstwa wstąpił ok.1912 r. Należał również do POW. Od 1919 r.prowadził w Nowym Sączu Drużynę im.Stefana Czarnieckiego (liczyła 78 skautóww 8 zastępach). W grudniu 1920 r. otrzy-mał stopień przodownika. W l. 1920–1925odbył studia prawnicze na UJ, uzyskująctytuł magistra prawa. W tym samym cza-sie ukończył także roczny kurs handlowyw Akademii Handlowej w Krakowie (1921)i dwuletnią Polską Szkołę Nauk Politycz-nych przy Wydz. Prawa UJ (1923). W okre-sie studiów pracował w Agencji Wschodniej.Od 1926 r. był aplikantem sądowym, następ-nie asesorem w Nowym Sączu. W 1930 r.zdał egzamin sędziowski, po czym był sę-dzią Sądu Powiat. w Ciężkowicach, Gry-bowie, Muszynie i Nowym Sączu, a od1934 r. sędzią Sądu Okręgowego w NowymSączu. Od 1930 r. należał do ZrzeszeniaSędziów i Prokuratorów. W 1931 r. – już

241

WĄSOWICZ STANISŁAW

jako podharcmistrz – kierował drużynązlotową harcerzy z Nowego i Starego Są-cza na Zlocie Skautów Słowiańskich w Pra-dze. Od 1932 r. aż do wybuchu II wojny świa-towej był komendantem Hufca Harcerzyw Nowym Sączu. W lutym 1933 r. został mia-nowany działaczem harcerskim, a w marcu1936 r. – harcmistrzem. Od 1934 r. do wybu-chu wojny był członkiem Powiat. Komite-tu Wych. Fiz. i Przysp. Wojsk. w NowymSączu.

W chwili wybuchu wojny został z ro-dziną ewakuowany, ale już w październi-ku 1939 r. wrócił do Nowego Sącza i wstąpiłdo ZWZ, należąc do jego czołowych orga-nizatorów na terenie Nowosądecczyznyi będąc kierownikiem sekcji sądowej szta-bu Nowosądeckiego Inspektoratu ZWZ.Pośredniczył w kontaktach z krakowskimśrodowiskiem harcerskim, kierował rów-nież harcerzami z powstałej we wrześniu1939 r. nowosądeckiej komórki Organiza-cji Orła Białego „Resurectio”; organizacjata na terenie Nowosądecczyzny i Podhalazajmowała się wydawaniem i kolportażemulotek, przerzutami granicznymi przez Sło-wację na Węgry i szkoleniem wojskowym,została rozbita w początkach 1940 r. W dniu15 listopada 1939 r. na odprawie w miesz-kaniu brata – T. Wąsowicza, podczas którejzostały powołane tajne struktury krakow-skiego harcerstwa, S. Wąsowiczowi powie-rzono współkierownictwo rejonu NowegoSącza. Objął funkcję komendanta HufcaSzarych Szeregów w Nowym Sączu. Był teżczłonkiem Komendy Chorągwi Krakow-skiej Szarych Szeregów „Ul Smok”. Utrzy-mywał ścisły kontakt z władzami konspi-racyjnymi. Prowadził sklepik na tereniesądu i jego częste wyjazdy do Krakowa,usprawiedliwione zaopatrywaniem go, niebudziły podejrzeń. Kierował akcją kurierówprzerzucanych na Węgry oraz akcją wysta-wiania fałszywych dokumentów. Redago-wał konspiracyjny „Biuletyn Informacyjny”(w którym informacje pochodziły prawdo-podobnie z nielegalnego nasłuchu) i orga-nizował jego kolportaż. Był także na tere-

nie Nowosądecczyzny organizatorem PCKi koordynatorem akcji ratowania Żydów.Został aresztowany przez gestapo nowo-sądeckie 28 III 1941 r. w wyniku zeznańwydobytych przez gestapo od dwóch aresz-towanych żydowskich farmaceutek, a na-stępnie członka ZWZ, który po torturachskonfrontowany z S. Wąsowiczem wyjawiłjego rolę w konspiracji. Wąsowicz, wielo-krotnie przesłuchiwany i torturowany, ni-czego nie ujawnił. Podobno połknął kartkęz adresem, za co został dodatkowo skatowa-ny. Od 2 IV 1941 r. był więziony w Tarno-wie, a 5 kwietnia został przewieziony doobozu koncentracyjnego Auschwitz. W cza-sie pobytu w obozie znosił z godnością tru-dy i cierpienia, a także niósł pomoc współ-więźniom, ratując wielu przed niechybnąśmiercią. Ostatni jego list do rodziny nosiłdatę 9 XI 1941 r.

11 XI 1941 r. został wraz z kilkudziesię-cioma innymi osobami rozstrzelany podścianą śmierci bloku nr 11 w Auschwitz.Rodzinę poinformowano o jego śmiercidopiero w odpowiedzi na wysłane przez niąpismo do obozu. Żona, wezwana wówczasdo gestapo, usłyszała, że został rozstrzela-ny za usiłowanie ucieczki.

Otrzymał Złoty Krzyż Zasługi (1938)oraz Odznakę „Stanęli w Potrzebie” (1920).

W 1928 r. zawarł związek małżeńskiz Janiną Marią Szczerbowską (1903–1983,po wojnie pracownikiem administracji te-atrów w Poznaniu). Miał córkę KrystynęMarię (ur. 1929, architekta, zamężnąKorską, zam. w Krakowie) i syna Zygmun-ta Grzegorza (ur. 1931, doktora inżynieraelektronika, zam. we Wrocławiu).

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrz, Kr. 2006, s. 204; Materiały doHSB, „Harc.” 1995, nr 9, s. 153; — Flinker K.Prasa podziemna na Sądecczyźnie, w: Okupa-cja w Sądecczyźnie 1939–1945, red. J. Berghau-sen, Nowy Sącz 1974, s. 418; Gaweł Pokłon tym,którzy tworzyli, s. 226–227; tenże Tadeusz Wą-sowicz „Baca” i Władysław Muż „Wilk-Brat”,Kr. 1989, s. 6; Jabrzemski Harcerze; Korsak A.

242

WĄSOWICZ STANISŁAW — WIZA JÓZEF

Akcja „Żegota” w pow. nowosądeckim, „WTK”1972, nr 46, s. 8–9; tenże Gestapo nie zdążyło...,„WTK” 1976, nr 23, s. 6; tenże Harcerze z Nowe-go Sącza, w: Szare Szeregi, t. 1, s. 213–236; ten-że Zbiórka 1. Drużyny im. Zawiszy, „WTK”1976, nr 22, s. 7; Kozaczka A. Cień antropoida,Kr. 1977, s. 16; Krężel J. Szare Szeregi na tere-nie południowo-wschodniej Polski. t. 2, Konspi-racja harcerzy 1939–1945, Tarnów 1996, s. 31;Kurowska Szare Szeregi; Leonhard Kalenda-rium; Łuczak T., Urbański M. Wojskowy ruchoporu ZWZ-AK i BCh w ziemi sądeckiejw l. 1939–1944, w: Okupacja w Sądecczyźnie,dz. cyt., s. 283, 284; Szare Szeregi; Szczepaniec B.Służba ojczyźnie nowosądeckich harcerek i har-cerzy 1939–1945, Nowy Sącz 1992, s. 43, 44, 60,63, 67, 104–106; Wnuk W. Walka podziemna naszczytach, W. 1965; — Kret J. Ostatni krąg, Kr.1973, s. 21; — dok. w posiadaniu autora: Wąso-wicz-Korska K. Materiały związane z życiorysemmego ojca Stanisława Wąsowicza, mps; — inf.z grobowca rodzinnego Wąsowiczów na cmenta-rzu Rakowickim oraz inf. córki K. Korskiej i synaZ. Wąsowicza.

Janusz Wojtycza

WIZA Józef, pseud. Siwy Sęp, Siwy(1905–1976), profesor doktor habilitowa-ny medycyny, harcmistrz, komendant Wiel-kopolskiej Chorągwi Szarych Szeregów „UlPrzemysław” (1939–1940).

Urodził się 25 II 1905 r. w Kcyni jakosyn Józefa (kupca) i Joanny z Jaskólskich.Niedługo potem rodzice przenieśli się doGniezna, gdzie zaczął naukę w szkole po-wszechnej, a następnie uczęszczał do gim-nazjum. Ostatnie dwa lata nauki zaliczyłjuż w Poznaniu, gdzie w 1925 r. zdał matu-rę w Gimnazjum im. G. Bergera. W tymżeroku wstąpił na Wydz. Lekarski Uniw.Pozn., który ukończył w 1933 r., uzyskującdyplom lekarza.

Już w wieku 10 lat wstąpił do drużynyskautowej w Gnieźnie, a potem jako 14-la-tek w mundurze harcerskim brał udziałw powstaniu wielkopolskim w Gnieźnie,

pełniąc funkcję łącznika. Następnie, jużw wolnej ojczyźnie, należał do gimnazjal-nej Drużyny im. Bolesława Chrobrego, któ-rej był drużynowym do 1923 r. Po przenie-sieniu się do Poznania w 1923 r. wstąpił do„Czarnej Trzynastki” (13. PoznańskiejDrużyny Harcerzy – PDH – im. J. Zamoj-skiego) przy Gimnazjum im. G. Bergera,gdzie jeszcze w tymże roku został przy-bocznym. 22 XII 1923 r. otrzymał stopieńprzodownika, a 22 VII 1925 r. zdobył sto-pień ćwika. W l. 1925–1926 i 1927–1928był drużynowym 13. PDH, a w grudniu1926 r. został przybocznym komendantaWielkopolskiej Chorągwi Harcerzy hm.Henryka Śniegockiego. 20 IV 1927 r. zo-stał mianowany podharcmistrzem (poweryfikacji stopni instruktorskich – harc-mistrzem). Od 1928 do 1929 r. był kierow-nikiem Wydz. Akcji Letniej Komendy Cho-rągwi, pełniąc nadal (do 1929) funkcjęprzybocznego komendanta chorągwi.

Jeszcze jako student został w 1930 r.młodszym asystentem w Zakładzie Mikro-biologii Lekarskiej Uniw. Pozn., której todziedzinie pozostał wierny przez całeżycie. W 1935 r. mianowano go starszymasystentem, a w 1936 r. uzyskał doktoratpod kierunkiem prof. Leona Padlewskie-go. W okresie przedwojennym był ponad-to wykładowcą mikrobiologii w Szkole Pie-lęgniarskiej PCK, na Wyższych KursachNauczycielskich, lekarzem i wykładowcąw Państw. Pedagogium Nauczycielskimoraz pracował w firmie „Catgut Polski”jako bakteriolog.

W l. 1931–1932 był referentem starszo-harcerskim w Komendzie WielkopolskiejChorągwi Harcerzy, następnie zastępo-wym II zastępu drużyny instruktorów i od1932 do 1936 r. wodzem Kręgu „CzarnychTrzynastaków”. Trudne studia medyczne,a potem obowiązki rodzinne osłabiły jegoaktywność w harcerstwie, jednak w 1936 r.był wykładowcą na kursie komendantówobozów, zorganizowanym przed akcją letniąw Poznaniu, a w 1937 r. – komendantem sa-modzielnego złazu starszoharcerskiego

243

WIZA JÓZEF

zorganizowanego z okazji 25-lecia Harcer-stwa Wielkopolskiego. Należał także doAkademickiego Koła Harcerskiego.

W 1939 r. został zmobilizowany z przy-działem do Szpitala im. Piłsudskiego w War-szawie, ewakuowanego później do Kowla.Stamtąd po klęsce wrześniowej wróciłw październiku 1939 r. do Poznania. Nie-bawem wraz z hm. Franciszkiem Firlikiemi phm. Romanem Łyczywkiem wstąpił doorganizacji niepodległościowej „Ojczyzna”,powstałej w listopadzie 1939 r. w Pozna-niu. Równocześnie skierował swoje zain-teresowania ku harcerstwu. Wokół niegozgromadziła się grupa przedwojennych za-ufanych instruktorów i działaczy harcer-skich (m.in. hm. Antoni Balcerek, hm.Franciszek Firlik, hm. Leon Jankowski,hm. Witold Marcinkowski, hm. StanisławPowalisz, phm. Roman Łyczywek, phm.Jan Skrzypczak, Adam Schmidt i inni),którzy postanowili stworzyć harcerską or-ganizację konspiracyjną. Komenda tej or-ganizacji miała swoją siedzibą w lokalu fir-my „Catgut Polski” przy ul. św. Marcina 4,gdzie pracował J. Wiza. Grono to nawiązałokontakt z ogólnopolską organizacją harce-rzy, powstałą w tym czasie w Warszawie, naktórej czele stanął hm. Florian Marciniaki dało początek Wielkopolskiej ChorągwiSzarych Szeregów. W miarę upływu czasusytuacja J. Wizy stawała się coraz trudniej-sza i musiał się ukrywać. Na Wielkanoc1940 r. wrócił do Poznania z wysiedleniahm. F. Firlik, posługujący się nazwiskiemFranciszka Orlińskiego, któremu Wizaprzekazał funkcję komendanta chorągwi;z kolei A. Schmidt objął po nim w tym cza-sie funkcję przewodniczącego ZarząduOkręgu Wielkopolskiego. Wynika z tego, żeprzez pewien czas Wiza pełnił obie te funk-cje. Niebawem opuścił Poznań i udał sięprzez Kraków do Warszawy (posługując siędokumentami Firlika). W Warszawie naj-pierw podjął pracę w fabryce farmaceu-tycznej „Klawe-Asid” w dziale produkcjisurowic i szczepionek. Po rocznej pracyw fabryce otrzymał stanowisko kierownika

Centralnego Laboratorium UbezpieczalniSpołecznej w Warszawie, gdzie pracował ażdo wybuchu Powstania Warszawskiego; naterenie tego laboratorium prowadzono taj-ne nauczanie oraz inne formy pracy kon-spiracyjnej, jak np. fałszowanie wynikówlaboratoryjnych, by uchronić różne osobyod wywózki na roboty do Niemiec. Wizaprowadził tu m.in. zajęcia z mikrobiologiidla studentów Wydz. Farmaceutycznegooraz Wydz. Lekarskiego Tajnego Uniw.Ziem Zachodnich. Uczestniczył też w tzw.akcji więziennej AK, polegającej na nawią-zywaniu kontaktów z osadzonymi w nie-mieckich więzieniach. W połowie 1943 r.z inicjatywy instruktorów wielkopolskichzostał utworzony Wydz. Zachodni GłównejKwatery Szarych Szeregów, którego zostałkierownikiem. Wydział organizował pomocdla ziem zachodnich i poznańskiej organi-zacji podziemnej (pieniądze, książki szkol-ne, paczki żywnościowe). Ponadto Wydz.Zachodni „Pasieki” miał kierować cało-kształtem działalności harcerskiej na zie-miach zachodnich oraz w ośrodkach instruk-torów i starszych harcerzy wysiedlonychz ziem zachodnich. Siedzibą wydziału byłolaboratorium apteki przy ul. Marszałkow-skiej 72.

W Powstaniu Warszawskim Wiza praco-wał jako lekarz w punkcie opatrunkowymw tymże lokalu. Po powstaniu znalazł sięw Częstochowie, gdzie kontynuował działal-ność Uniw. Ziem Zachodnich (od wyzwole-nia miasta – jawną). W lutym 1945 r. wróciłdo Poznania jako delegat ministra pracy,opieki społecznej i zdrowia. Zorganizowałtymczasowy Zakład Mikrobiologii Lekar-skiej oraz Zakład Higieny przy ul. Fredryi prowadził je przez pewien czas, a potempodjął pracę naukową. Został adiunktemZakładu Mikrobiologii Uniw. Pozn. orazkierownikiem Oddziału Bakteriologii FiliiPaństw. Zakładu Higieny. W l. 1946––1948 był członkiem Tymczasowej Naczel-nej Rady Harcerskiej. W 1952 r. habilito-wał się w AM w Poznaniu, w 1958 r. zostałprofesorem nadzwyczajnym, a rok później

244

WIZA JÓZEF — WOCALEWSKA ZOFIA

profesorem zwyczajnym. W 1959 r. objąłkierownictwo Zakładu Mikrobiologii Le-karskiej AM, który od 1970 r. nosił nazwęZakładu Bakteriologii i Wirusologii Kli-nicznej. W 1975 r. przeszedł na emerytu-rę, kontynuując pracę naukową. W czasieswej długoletniej działalności naukowejwydał około 60 prac, napisał podręcznikMikrobiologia lekarska oraz szereg skryp-tów dla studentów. Był znakomitym dy-daktykiem. Znajdował również czas napracę organizacyjną i społeczną. Przeztrzy kadencje pełnił funkcję prodziekanaWydz. Lekarskiego AM. Poza uczelnią byłkonsultantem w zakresie analityki lekar-skiej na woj. poznańskie i m. Poznań(1957–1964), a także współtwórcą otwar-tej w 1959 r. w Poznaniu Szkoły Laboran-tów Medycznych, wykładowcą w szkołachpielęgniarskich i na kursach kontrolerów sa-nitarnych, a w l. 1958–1963 pełnił nadzór nadbadaniami bakteriologicznymi Wojew.Przychodni Przeciwgruźliczej. Udzielał sięrównież w Polskim Tow. Mikrobiologów,w którym przez wiele lat był przewodni-czącym Oddziału Poznańskiego. Należał doTow. Przyjaciół Nauk. Posiadał specjaliza-cję drugiego stopnia z zakresu mikrobio-logii, epidemiologii i analityki lekarskiej.W l. 1972–1975 był członkiem Kom. Hist.Poznańskiej Chorągwi ZHP.

Zmarł 14 V 1976 r. w Poznaniu.Został odznaczony m.in. Krzyżem Ka-

walerskim Orderu Odrodzenia Polski i Od-znaką „Za Wzorową Pracę w Służbie Zdro-wia”.

W 1934 r. zawarł związek małżeńskiz Teresą Guczy-Gudzańską. Miał troje dzie-ci: syna Krzysztofa oraz dwie córki: Graży-nę i Ewę.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 208; Wielka ency-klopedia powszechna, t. 8, W. 1966, s. 182; —Broniewski Całym życiem; Fersten A. Odpór naupór, „Harc.” 1987, nr 6, s. 42–44; Hasik J., Jusz-czyk J. Dzieje Wydziału Lekarskiego Uniw. Pozn.i Akademii Medycznej (1919–1979), P. 1979;

Przychodzki M. Józef Wiza (1905–1976). Postaciz dziejów, „Harc.” 1987, nr 6, s. 38–41; Rud-nicka M. Profesor dr Józef Wiza (1905–1976).Z żałobnej karty, „Kronika m. Poznania” 1977,nr 1, s. 121–123 [fot.]; Serwański E. Wielkopol-ska w cieniu swastyki, W. 1970; tenże Z dzia-łalności konspiracyjnej Wielkopolan w latachokupacji hitlerowskiej, „Przegląd Zachodni”1974, nr 5–6, s. 131–162; Turlejska M. Prawdyi fikcje. Wrzesień 1939 – grudzień 1941, W. 1968;Woźniak M. Polskie organizacje wojskowe w Wiel-kopolsce w latach okupacji hitlerowskiej (1939––1945), „Studia i materiały do Dziejów Wielko-polski” 1972, z. 20; — dok. w posiadaniu autora:Chruścielewski E. Prof. dr hab. med. Józef Wizaa Szare Szeregi (1905–1976), mps; Czywczyń-ski M., wyciągi z rozkazów Komendy Wielkopol-skiej Chorągwi Harcerzy; Kukla W. Prof. dr med.Józef Wiza – harcmistrz, mps; Wiza J. Relacje pi-sane z pamięci, 20 III 1958, mps; Wizowa T. Wspo-mnienia o mężu Józefie, mps.

Michał Przychodzki

WOCALEWSKA Zofia (1894–1934), in-żynier rolnik, komendantka miejscowadrużyn żeńskich w Łodzi (1920–1921), in-spektorka Okręgu ZHP VI B – Łódź (1920––1921), Naczelniczka Głównej KwateryŻeńskiej (1923).

Urodziła się 6 I 1894 r. w Łodzi w ro-dzinie Bolesława Tadeusza (nauczyciela,kierownika szkoły powszechnej, autorapolskiego elementarza pt. Strzecha rodzin-na, jednego z pierwszych opiekunów pol-skiego ruchu skautowego) i Anny z Za-krzewskich. Miała dwie starsze siostry:Marię (zob. t. 1) i Annę (1888–1982),młodszą siostrę Jadwigę (1895–1944, za-mężną Szletyńską, harcmistrzynię, ko-mendantkę Pogotowia Harcerek – 1920,komendantkę Łódzkiej Chorągwi Harce-rek – 1921–1922) oraz brata Jana (1900––1917, drużynowego 1. Łódzkiej DrużynyMęskiej, patrona Kasy im. Jaśka Wocalew-skiego, udzielającej pomocy niezamożnymharcerkom i harcerzom).

245

WOCALEWSKA ZOFIA

Naukę rozpoczęła w Pryw. Szkole Po-wszechnej J. Zbijewskiej. W 1907 r. prze-szła do 7-klasowej Koedukacyjnej SzkołyHandlowej w Pabianicach. Od r. 1908/1909kierowała pracą szkolnego kółka Organi-zacji Młodzieży Niepodległościowej (OMN).Po maturze w 1910 r. odbyła wycieczkę doKrakowa, gdzie uczestniczyła w uroczysto-ściach grunwaldzkich. W listopadzie tegożroku współorganizowała koła OMN w Łodzi.Na bazie tej organizacji powstał skautowyzastęp „Jaskółek”, jeden z pierwszychw Łodzi, do którego należała, a który na-stępnie został włączony do powstałej przy„Zarzewiu” I Żeńskiej Drużyny Skautowejim. Emilii Plater.

Jesienią 1913 r. rozpoczęła studia w Wy-ższej Szkole Rolniczej (WSR) w Warsza-wie, które po przerwie spowodowanej wy-buchem wojny kontynuowała od jesieni1916 r. W czasie studiów działała w KoleRolników WSR, prowadzącym kluby dladzieci ulicy; jej wpływ wychowawczy spo-wodował, że w 1920 r. starsi chłopcy z pro-wadzonego przez nią klubu zgłosili się jakoochotnicy do wojska. Od jesieni 1917 r. byłarównież zastępową w I junackiej, przemia-nowanej następnie na XXIII skautową,drużynie im. Królowej Wandy, pracującejw szkole powszechnej przy ul. Zagórnej.Latem 1917 r. odbyła praktykę rolnicząw majątku pod Łodzią, a lato 1918 r. spę-dziła jako praktykantka w Szkole Rolni-czej w Busku. Po wakacjach wróciła doŁodzi, aby przygotować się do końcowychegzaminów. W tym czasie objęła funkcjędrużynowej V Łódzkiej Drużyny Harcerek.W listopadzie kierowała kwatermistrzo-stwem skoszarowanego oddziału łódzkichharcerzy-ochotników. Po ich wyjeździe doWarszawy odbywała praktykę w majątkuDziechtarzewo k. Łodzi.

Podczas ofensywy bolszewickiej w okre-sie od końca lipca 1920 do początku lute-go 1921 r. zorganizowała oraz prowadziłaprzy pomocy łódzkich harcerek szpitalikna 40 łóżek dla rannych i chorych żołnierzy,w którym przebywało łącznie ok. 100 pacjen-

tów. W tym czasie pełniła funkcję komen-dantki miejscowej drużyn żeńskich w Łodzioraz inspektorki Okręgu VI B, obejmują-cego teren późniejszej Chorągwi Łódzkiej.Na podstawie uchwały V Zjazdu NRHz dniem 15 XII 1920 r. (tzw. pierwsza listapodharcmistrzów) otrzymała stopień pod-harcmistrzyni (po zmianie systemu stop-ni instruktorskich równoznaczny ze stop-niem harcmistrzyni). W 1921 r. wzięłaudział w I Konferencji Programowej In-struktorek ZHP w Krakowie, a w lipcutegoż roku prowadziła kurs instruktorskiChorągwi Łódzkiej w Uniejowie n. Wartą.

Jesienią 1921 r. podjęła pracę jako ad-ministratorka majątku Czartajew na Pod-lasiu. Prowadziła tam kursy dla dorosłychi zorganizowała Koło Młodzieży. Pod wpły-wem wiadomości o zamachu na Prezyden-ta RP Gabriela Narutowicza postanowiłapoświęcić się wychowaniu. Wróciła doŁodzi, a następnie do Warszawy, gdzie zda-ła końcowe egzaminy, uzyskując tytuł in-żyniera rolnictwa. Od kwietnia do listopa-da 1923 r. pełniła funkcję NaczelniczkiGłównej Kwatery Żeńskiej, a w l. 1923––1926 była członkiem NRH.

Latem 1923 r. odbyła podróż do Czecho-słowacji w celu zapoznania się z pracą żeń-skich szkół rolniczych, następnie zwiedzi-ła szereg rolniczych szkół krajowych. Zimąobjęła stanowisko nauczycielki w szkolerolniczej w Sitnie k. Zamościa. W 1924 r.została kierowniczką Powiat. Szkoły Rol-niczej Żeńskiej w Mokoszynie. Szkołę oraznależący do niej zaniedbany mały folwarkw ciągu następnych 9 lat uczyniła wzor-cową placówką oświaty rolniczej. Rozpo-częła budowę nowego budynku szkolnego.Dzięki jej działalności szkoła stała sięsławna. Zgłaszały się do niej kandydatkiz całej Polski. Wypuszczała co roku grupęok. 30 absolwentek, które w swoich miej-scowościach prowadziły wzorcowe gospo-darstwa, świetnie przygotowanych nietylko do pracy na roli, ale także do pracykulturalnej i społecznej w środowiskuwiejskim.

246

WOCALEWSKA ZOFIA — WODNIECKI WŁADYSŁAW

W lipcu 1928 r. wzięła udział w II Naro-dowym Zlocie Harcerek w Rybienku n. Bu-giem k. Wyszkowa, a w sierpniu 1932 r.w VII Światowej Konferencji Skautekw Szkole Instruktorskiej na Buczu. Inte-resowała się stale życiem organizacji, re-alizując idee i elementy metody harcerskiejw swojej pracy pedagogicznej.

Intensywna praca w szkole w Mokoszy-nie wyczerpała jej siły. W październiku1933 r. rozpoczęła urlop zdrowotny. Od-wiedziła w tym czasie Kraków, gdzieuczestniczyła w Święcie Kawalerii odby-wającym się z okazji 250. rocznicy odsie-czy wiedeńskiej, przebywała w Otwockuoraz u rodziny w Łodzi.

Zmarła 23 III 1934 r. w Łodzi i zostałapochowana z honorami harcerskimi naStarym Cmentarzu w tym mieście. Jejimię nadano otwartemu w 1937 r. domo-wi wypoczynkowemu dla instruktorek naBuczu.

Wacław Błażejewski napisał o niej: Har-cerstwo żeńskie utraciło jedną z bardziejwartościowych swoich instruktorek. Uczest-niczyła ona w pracy pierwszych zastępówskautowych w Łodzi, spośród których wy-szła później większość kierowniczek harcer-skich na tym terenie. Przechodziła w czasieswej służby harcerskiej wszystkie stopnie odszeregowej do Naczelniczki Głównej Kwa-tery i na każdym z tych stanowisk potrafiłaodegrać swoją rolę w sposób najwłaściw-szy. Wszystkie swe siły poświęciła pracy spo-łecznej, z którą zapoznała się jeszcze w szko-le średniej. Równie wyraźnie stawiała sobieideał niepodległości w czasach konspiracji,przygotowując powierzone swojej opiecedziewczęta do służby Polsce, jak i w czasiewalk o ustalenie granicy, organizując w roku1920 na terenie Łodzi szpitalik harcerski,którego była także komendantką. Idei tejsłużyła do końca swoich dni.

Została odznaczona Krzyżem Niepodle-głości i Krzyżem Zasługi.

Rodziny nie założyła; wzięła na wycho-wanie i opiekowała się kolejno dwiemadziewczynkami-sierotami.

— Jarzembowski, Kuprianowicz, Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 84; — Błażejew-ski Z dziejów [cytat]; Grodecka E. Pierwszećwierćwiecze harcerstwa żeńskiego, cz. 1, 1911––1914, W. 1937, s. 124; Nekrasz W. Harcerzew bojach, t. 2, s. 251, 263; Opieńska-Blauth J.Polskie harcerki w dziesięcioleciu 1911–1921,W. 1988, s. 82, 84; Zawadzka Dzieje harcerstwa;Zofia Wocalewska (nasze siostry – nasze patron-ki), t. 3, W. 1937; — inf. siostrzeńców Z. Woca-lewskiej: Andrzeja Szletyńskiego oraz JerzegoSzletyńskiego z Łodzi.

Janusz Wojtycza

WODNIECKI Władysław, pseud. DruhBajdała (1898–1920), podporucznik WP,komendant męskiego hufca w Tarnowie(1916).

Urodził się 14 IX 1898 r. w Krakowiew rodzinie Józefa (lekarza stomatologa,równocześnie lekarza wojskowego w armiiaustriackiej, a po odzyskaniu niepodległo-ści w WP) i Marii z Szymczykiewiczów. Poprzeniesieniu ojca do Tarnowa uczęszczałdo II Gimnazjum im. Hetmana Jana Tar-nowskiego i jednocześnie aktywnie działałw harcerstwie. W 1915 r. został drużyno-wym III Drużyny im. Michała Wołodyjow-skiego, a następnie w 1916 r. komendan-tem miejscowym drużyn męskich. Znanybył z entuzjazmu dla idei harcerskiej orazwielkiej żarliwości w pracy organizacyjnej.Do legendy przeszły jego gawędy przyognisku, głównie o tematyce historyczneji patriotycznej, stąd też otrzymał przydo-mek Druha Bajdały, stając się prototypemdrużynowego z pieśni harcerskiej autor-stwa Jerzego Brauna Płonie ognisko i szu-mią knieje. W dwutygodniku „Skaut”(1917, nr 15–16) ukazał się jego artykułKujmy żelazo póki gorące, w którym dzie-lił się swoimi doświadczeniami na tematwychowawczej roli harcerstwa. W gimna-zjum był jednym z uczestników incydentuz obrazem cesarza Franciszka Józefa, zaktóry miał być surowo ukarany wraz z ko-

247

WODNIECKI WŁADYSŁAW — WOŁOWSKA ZOFIA

legami: Kazimierzem Braunem, JanemWiśniewskim, Zdzisławem Bossowskim,M. Japą i Mazurkiewiczem. Przebywali oninawet w więzieniu w Krakowie przy ul.Montelupich, oskarżeni o obrazę majesta-tu cesarza. Dopiero interwencje wpływo-wych osób: burmistrza Tarnowa dr Terti-la, inspektora szkolnego prof. Zolla orazdyrektora gimnazjum dr. J. Leńka, którywziął winę na siebie i podał się do dymisji,spowodowały uwolnienie chłopców. Po tymwydarzeniu Wodniecki udał się do Brna,aby studiować na tamtejszej politechnice.

Po odzyskaniu niepodległości powróciłdo Polski i w 1919 r. ukończył z pierwsząlokatą Szkołę Podchorążych w Warszawie.Jako podporucznik WP brał udział w dzia-łaniach wojennych 1920 r. w pociągu pan-cernym „Śmiały”. W dniu 23 IX 1920 r.został śmiertelnie ranny w Sokółce nieda-leko Białegostoku i zmarł następnego dnia.Został pochowany w grobowcu rodzinnymna cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Rodziny nie założył.Pozostały po nim pamiątki rodzinne: por-

trety, fotografie, odznaka Szkoły Podchorą-żych, notatki, z których przygotowywał siędo słynnych gawęd harcerskich, listy do bra-ta Józefa i sióstr. Jest wymieniony na pa-miątkowej tablicy ku czci komendantówharcerstwa tarnowskiego w kościele oo.Filipinów w Tarnowie, a także na cegiełcenr 310 ufundowanej przez rodzinę i znaj-dującej się w murze przy wejściu na Wawelod strony ul. Kanoniczej. Pamiątki po nimznajdują się też w Muzeum Okręgowymw Tarnowie.

W 2004 r. Telewizja Polska wyproduko-wała krótki film wspomnieniowy pt. Płonieognisko o genezie tej słynnej pieśni, w któ-rym przedstawiono sylwetkę Wodnieckie-go. Staraniem Kom. Hist. Chorągwi Kra-kowskiej ZHP na grobowcu rodzinnym,w którym spoczywa, umieszczono krzyż har-cerski.

— Czuma M., Mazan L. Opowieści z krainy cen-tusiów, K. 2001; ciż Pępek świata nazywa się

Kraków, K. 2000; Żychowska M. Harcerstwo tar-nowskie 1910–1939, Tarnów 1992; taż Harcer-stwo w dziejach Tarnowa 1910–1980, Tarnów1980; taż Harcerstwo ziemi tarnowskiej 1910––1939, Tarnów 1992; — „Skaut” 1917, nr 15–16 z 15 września, s. 115; — arch. rodzinne: wspo-mnienie siostry Zofii Wodnieckiej-Brodkiewicz.

Jan Władysław Wodniecki

WOŁOWSKA Zofia (1891–1969), na-uczycielka, taterniczka, harcmistrzyni,członkini Głównej Kwatery Harcerek (1930––1939, 1946–1948).

Urodziła się w Lublinie 13 XI 1891 r.w rodzinie adwokata. Miała dwóch braci:starszego Henryka i młodszego Wojciecha.Po śmierci ojca, kiedy miała zaledwie kilkalat, rodzina przeniosła się do małego ma-jątku w Kieleckiem. Uczyła się w domu,najpierw pod kierunkiem matki, a potemangielskich i francuskich guwernantek.Mając 14 lat, razem z bratem zorganizo-wała grupę wiejskich dzieci, które uczyłaczytać i pisać. Zdecydowała wówczas, że zo-stanie nauczycielką. Wkrótce rozpoczęłaswą edukację na uczelniach europejskich.Z matką i braćmi wyjechała do Szwajcarii,gdzie mieszkała dwa lata. Uczyła się w szkolekatolickiej Saint-Croix we Fryburgu orazuczęszczała na wykłady z fizyki i geografiina miejscowym uniwersytecie. Następniespędziła kilka miesięcy w Londynie, a po-tem zapisała się na wydz. przyrodniczy naSorbonie. W 1912 r. uzyskała dyplom zespecjalnością geografia i geologia orazprzedmiotami dodatkowymi: chemią, bio-logią i fizyką. W czasie studiów wolny czaspoświęcała turystyce. Z młodszym bratemWojciechem przemierzyła Alpy, zdobywa-jąc m.in. Mont Blanc. Po powrocie do War-szawy podjęła pracę nauczycielki jęz. fran-cuskiego w Pryw. Gimnazjum MęskimWojciecha Górskiego. Wybuch I wojny świa-towej zaskoczył ją podczas wakacji, które jakzwykle spędzała w Szwajcarii. Postanowi-ła wrócić do kraju i po długiej podróży

248

WOŁOWSKA ZOFIA

okrężnymi drogami znalazła się w Wilnie.Zaczęła uczyć biologii i geografii w gimna-zjum polskim kierowanym przez MarianaKościałkowskiego (późniejszego profesoraUSB). W 1917 r. przyjechała do Warszawy.Po zweryfikowaniu dyplomu z Sorbonyprzez Min. WRiOP otrzymała uprawnieniado nauki w szkołach średnich. Pracowałam.in. w prywatnych zakładach kształcenianauczycieli i szkołach ogólnokształcących,a także w Gimnazjum ss. Zmartwychwsta-nek.

Pracując w seminarium nauczycielskimswojej ciotki (również Zofii Wołowskiej),poznała Marię Uklejską, instruktorkę har-cerską, która zaagitowała ją do pracyw harcerstwie. W grudniu 1926 r. Wołow-ska wstąpiła do 38. WŻDH. W drużynie za-jęła się przygotowaniem dziewcząt douprawiania turystyki, szczególnie do wę-drówek po górach. Z upodobaniem orga-nizowała też zbiórki gromad zuchowych,zwracając uwagę na zabawy sprzyjającewyrabianiu w dzieciach dzielności. Publi-kowała na ten temat w piśmie instrukto-rek „Skrzydła”, m.in. artykuł Dzielnośćw gromadach zuchowych („Skrzydła”1930, nr 11–12). Ponadto prowadziła dlaharcerek kursy z zakresu obrony przeciw-gazowej. Główna Kwatera Żeńska (GKŻ)szybko doceniła jej umiejętności. Powie-rzono jej prowadzenie Wydz. OsobowegoGKŻ. Zaczęła publikować w piśmie „Harc-mistrz”; w 1927 r. ukazały się jej artyku-ły: W sprawie kół przyjaciół, W sprawiewycieczek w Tatry, O przysposobieniu har-cerek do obrony kraju. („Harcmistrz”1927, nr 3, 4, 6). W następnym roku zo-stała kierowniczką Wydz. Przysp. Wojsk.GKŻ, którym kierowała do 1934 r. Na te-mat przysp. wojsk. dziewcząt i kobiet mia-ła ugruntowane poglądy, które wyłożyław artykule Przysposobienie wojskowe dziew-cząt w harcerstwie w broszurce Przysposo-bienie wojskowe harcerek (praca zbiorowa,W. 1929) oraz w referacie Harcerstwo a służ-ba państwu na konferencji w Zwardoniuw 1929 r. Rok później polemizowała na ten

temat z Ewą Grodecką w „Skrzydłach”(W sprawie przysposobienia wojskowegow harcerstwie żeńskim, „Skrzydła” 1930,nr 8). Czwartą – po turystyce górskiej, pra-cy z zuchami i przysp. wojsk. – dziedzinązainteresowań Wołowskiej była praca star-szych dziewcząt. Po wygłoszeniu na Zjeź-dzie Harcerstwa Starszego w Sromowcachw 1928 r. referatu Treść życia zrzeszeń star-szoharcerskich („Harcmistrz” 1928, nr 5––6) wybrano ją do Rady Starszego Harcer-stwa. Przez kilka miesięcy 1928 r. pełniłateż funkcję kierowniczki Wydz. StarszegoHarcerstwa GKŻ. W pierwszym numerze„Skrzydeł” ukazał się jej artykuł Harcer-stwo wśród młodzieży zawodowo pracującej(„Skrzydła” 1930, nr 1). W 1928 r. założy-ła prywatną 6-klasową Szkołę Powszechnąim. Andrzeja Małkowskiego przy ul. Kru-czej 6, w pracy której stosowano metodęharcerską. Nawet kiedy w 1935 r. Wołow-ska przeszła do nowo powstałego Państw.Gimnazjum i Liceum im. Aleksandry Pił-sudskiej na Żoliborzu, szkoła na Kruczejzachowała harcerski charakter. Wołowskawykładała też w harcerskim Inst. Świetli-cowym współpracującym ze Studium PracyKulturalno-Oświatowej WWP. Uczestni-czyła w posiedzeniach Polskiego Tow. Fi-zycznego, którego była członkiem. Pasjo-nowała się lekturami na temat wyprawgeograficznych i polityki światowej.

Podróżowała, dość często wyjeżdżała doSzwajcarii i Francji. W 1928 r. odbyła ra-zem z młodszym bratem pieszą wędrów-kę po Norwegii. Tow. Krzewienia KulturyFizycznej wśród Kobiet powierzyło jej pro-wadzenie corocznych obozów wędrownychdla pracujących kobiet. Wspólnie z J. Pą-gowską oraz H. Żołtowską przygotowałado druku tekst Turystyka górska i nizin-na zamieszczony w tomiku Wychowanie fi-zyczne kobiet (W. 1935). W 1930 r. podjęłakilka nowych funkcji organizacyjnych. Zo-stała członkiem Naczelnego HonorowegoSądu Harcerskiego, a na NadzwyczajnymWalnym Zjeździe w kwietniu 1930 r. –członkiem komisji statutowej. Weszła rów-

249

WOŁOWSKA ZOFIA

nież w skład komitetu redakcyjnego„Skrzydeł”.

Była zapaloną polemistką. Jej wypowie-dzi były dla słuchaczy interesujące nie tyl-ko ze względu na treść, ale także atrakcyj-nie i logicznie argumentowane. Zabierałagłos w ważnych sprawach społecznych. PoŚwiatowej Konferencji Skautek na Buczuw 1932 r. napisała: Konferencja pozwoliłaporównać metody pracy, przedyskutowaćzagadnienia w gronie reprezentującym bo-gactwo myślowe […], w którym [osoba za-bierająca głos] nie obawiała się poruszyćzagadnienia tak drażliwego, jak stosunekskautingu do polityki i do mniejszości na-rodowych […]. Konferencja wykazałaistotną bliskość harcerek całego świata, […]doniosłość światowego braterstwa oraz po-trzebę świadomego krzewienia go i rozwi-jania wśród młodzieży (Światowa konfe-rencja harcerek na Buczu, „Skrzydła” 1932,nr 9–10). W artykule Harcerz w każdymwidzi bliźniego („Skrzydła” 1932, nr 1)poruszyła problem niebezpieczeństwa, jakieniesie nacjonalizm. W l. 1934–1939 prowa-dziła Wydz. Mniejszościowy Głównej Kwa-tery Harcerek. Z jej inicjatywy w piśmie„Harcerstwo” przeprowadzono w 1935 r.dyskusję o skautingu mniejszości narodo-wych w Polsce. Miała odmienny od zdecy-dowanej większości kadry pogląd na tematdrugiej części 10. punktu Prawa Harcerskie-go; uważała, że sformułowanie go w formiezakazu wywołuje zainteresowanie światazewnętrznego jego naruszaniem przezharcerzy, a ich samych stawia w trudnychsytuacjach towarzyskich, co z kolei pro-wadzi do niewychowawczego „naginaniaprawa do życia”. Ostre, polemiczne wypo-wiedzi Tadeusza Strumiłły na łamach„Harcerstwa” paradoksalnie podkreśliłylogiczność jej wywodów. Na ostatniej kon-ferencji instruktorek w Skolem w 1938 r.wygłosiła referat Charakterystyka mło-dzieży współczesnej.

Podczas okupacji prowadziła tajne na-uczanie w swojej szkole oraz na komple-tach szkoły kierowanej przez M. Uklejską.

Jej mieszkanie przy ul. Wspólnej 52 byłoazylem dla wielu poszukujących schronie-nia, m.in. ukrywała się w nim dyrektorkagimnazjum żydowskiego Ewa Applówna,z lokalu korzystała komórka Kedywu AK„Osa-Kosa 30”, organizując w nim coty-godniowe spotkania i magazyn. W czerw-cu 1943 r. na skutek aresztowań w „Ko-sie” lokatorki musiały opuścić mieszkaniei wyjechały do Wirkowic w pow. zamoj-skim, gdzie majątkiem zarządzał brat Zofii.3 sierpnia tegoż roku gestapo wymordo-wało mieszkańców tejże wsi, zginął wtedyWojciech Wołowski, a Zofia trafiła do obozuw Zamościu. Wskutek różnych interwen-cji udało jej się stamtąd wydostać i wrócićdo Warszawy. Podczas Powstania War-szawskiego budowała barykady na ul.Wspólnej i pełniła służbę przeciwpoża-rową. Po upadku powstania przedostałasię do Zakopanego, gdzie uczyła dzieci oca-lone z Warszawy.

Wiosną 1945 r. wróciła do stolicy i pod-jęła pracę w swojej dawnej szkole, którejzmieniono imię na Stefanii Sempołowskiej.Nawiązała kontakt z władzami Organiza-cji Harcerek i zadeklarowała gotowość dal-szej służby. W l. 1945–1946 była członki-nią Komisji Zagranicznej NaczelnictwaZHP. We wrześniu 1946 r. razem z hm.Marią Trojanowską uczestniczyła w obo-zie instruktorskim w Adelboden. Podczasogniska opowiedziała zgromadzonymskautkom z całego świata o tym, co działosię w Polsce podczas wojny. Nie tylko treść,ale i sposób narracji wywarły ogromnewrażenie. Podczas XI Światowej Konfe-rencji Skautek pod hasłem „Otwarteokna”, która zaraz po tym obozie odbyłasię w Evian, wygłosiła referat o sytuacjipolitycznej w Polsce. Ostatnie publicznewystąpienie miała jako wiceprzewodniczą-ca europejskiej konferencji komisarek zagra-nicznych WAGGGS w Pradze w 1947 r.,gdzie wygłosiła referat Jak przez wychowa-nie skautowe rozwijać przyjaźń i porozu-mienie międzynarodowe. W 1949 r. opuściłaorganizację. Pracowała jako nauczycielka.

250

WOŁOWSKA ZOFIA — WYRZYKOWSKI KAZIMIERZ

W 1950 r. pisała w „Nowej Szkole” o meto-dyce nauczania. Wróciła do harcerstwa po1956 r., kiedy w l. 1956–1959 była doradcąNRH. W 1960 r. przeszła na emeryturę, aleuczyła jeszcze przez pięć lat w niepełnymwymiarze godzin.

Zmarła w październiku 1969 r. i zostałapochowana na cmentarzu Powązkowskimw Warszawie.

W latach trzydziestych stworzyła wrazz przyjaciółką, dr Jadwigą Pągowską domrodzinny dla adoptowanej 8-letniej dziew-czynki.

— Jarzembowski, Kuprianowicz Harcmistrzy-nie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 85; — Harcerki1911–1939; Harcerki 1939–1945; Jeszcze jednaszkoła harcerska, „Skrzydła” 1937, nr 5, s.14––15; Piotrowska-Szulczewska D. WielkopolskaChorągiew Harcerek 1912–1939, P. 1992, s. 25,91; Seweryn-Spławska Harcerki w ZHP; Za-wadzka Dzieje harcerstwa; taż Harcerstwo żeń-skie; Z dziejów XVI Państw. Liceum im. Stefa-nii Sempołowskiej w Warszawie. Gimnazjumi Liceum im. Aleksandry Piłsudskiej 1935–1947,W.1995;Zofia Wołowska, w: Zawadzka Gawędy,cz.2, Maria Wocalewska, Maria Uklejska, ZofiaWołowska, Władysława Martynowicz, s. 45–68;— Trojanowska M. Wrażenia z obozu między-narodowego w Szwajcarii, „Drogi” 1946, nr 1;— Arch. MH: Uklejska M. Zofia Wołowska, b.d.,mps; Walter H., Wspomnienie, b.d., mps.

Wanda Czarnota

WYRZYKOWSKI Kazimierz herbuŚlepowron (1868–1935), lekarz, naczelnikZwiązku Polskich Towarzystw Sokolichi „Sokoła-Macierzy” we Lwowie (1909–1914,1919), Naczelny Komendant Skautowy(1911–1914, 1919), wydawca i redaktor od-powiedzialny tygodnika „Skaut” (1911––1914, 1919).

Urodził się w 1868 r. w Żółkwi. Uczyłsię w żółkiewskiej szkole ludowej, a na-stępnie w szkole średniej. Od wczesnychlat uprawiał gimnastykę. W wieku mło-

dzieńczym został członkiem Tow. Gimna-stycznego „Sokół” w Żółkwi, a gdy podjąłstudia medyczne na Uniw. Lwow., działałtakże w jego gnieździe lwowskim, tzw. „So-kole-Macierzy”, gdzie dał się poznać jakozwolennik nowości w sporcie i gimnasty-ce. Po ukończeniu studiów objął praktykęlekarską w rodzinnej miejscowości. Przed1900 r. pełnił funkcję naczelnika Ochotni-czej Straży Pożarnej w Żółkwi, a w 1908 r.objął tamże na krótko funkcję prezesa „So-koła”.

Gdy zmarł prezes Związku Tow. Gim-nastycznych „Sokół” i naczelnik „Sokoła--Macierzy” Antoni Durski (1875–1908),władze związkowe zaproponowały pełnie-nie tych funkcji Wyrzykowskiemu, któryprzyjął tę godność pod warunkiem wcze-śniejszego uzupełnienia studiów gimna-stycznych za granicą. Blisko roczny objazdośrodków naukowych rozpoczął od Szwaj-carii, a zakończył w Królewskim Central-nym Inst. Gimnastycznym w Sztokholmie,gdzie od podstaw poznał tzw. system Lin-ga, znany jako gimnastyka szwedzka, któ-ry zaczął w tym czasie upowszechniać sięw Europie. Funkcję naczelnika objął wewrześniu 1909 r. Początek jego pracy zbiegłsię z ogromnym wyzwaniem, jakim byłaorganizacja obchodów 500. rocznicy bitwypod Grunwaldem i Grunwaldzkiego ZlotuSokolego w 1910 r. w Krakowie, który zgro-madził ok. 10 000 sokołów – dlatego rzecznowa, jaką był skauting, zeszła na plan dru-gi. Mimo to już w listopadzie 1909 r. doszłodo spotkania we Lwowie członków Komi-sji Wych. Fiz. przy Polskim Związku Woj-skowym (PZW) z K. Wyrzykowskim i Sta-nisławem Biegą; została wówczas zawartaumowa, która pozwoliła na tworzenie Dru-żyn Młodzieży Sokolej w „Sokole-Macie-rzy” oraz w innych gniazdach, a członko-wie Komendy PZW otrzymali możliwośćwejścia w skład grona nauczycielskiego„Sokoła” celem prowadzenia ćwiczeń o cha-rakterze skautowym dla młodzieży soko-lej. Wyrzykowski był komendantem orga-nizowanych w Skolem letnich kursów

251

WYRZYKOWSKI KAZIMIERZ

gimnastycznych w l. 1910–1914, które od1911 r. zmieniły się w obozy skautowe napolanie Dąbrówka i które kształciły kadręinstruktorską na potrzeby żywiołowo jużwówczas rozwijającego się skautingu.

Po pierwszym kursie skautowym zorga-nizowanym wiosną 1911 r. powstała weLwowie Komenda Skautowa (wkrótce Na-czelna Komenda Skautowa – NKS), którejnaczelnikiem został Wyrzykowski. Pełniącfunkcję naczelnika „Sokoła”, poddał sięogólnym nastrojom młodzieży wielu lwow-skich organizacji oraz stowarzyszeń i włą-czył się, nie bez wcześniejszych zahamowańi uprzedzeń, w prace związane z tworze-niem skautingu. Gdy 15 X 1911 r. ukazałsię pierwszy numer czasopisma „Skaut”,użyczył swego nazwiska oraz autorytetui został redaktorem odpowiedzialnym no-wego pisma. 12 grudnia tegoż roku w wy-niku reorganizacji NKS powstało Związko-we Naczelnictwo Skautowe, a NaczelnymKomendantem Skautowym został Wyrzy-kowski, który żywo interesował się teżpracą młodzieży w terenie; na jego polece-nie Zygmunt Wyrobek zajął się organizacjąskautingu w Krakowie.

Nie był mu obojętny również rozwój żeń-skiego skautingu. W 1912 r. powołał komi-sję, która miała opracować założenia ruchużeńskiego, a niedługo potem, we wrześniu1912 r. utworzona została sekcja żeńskaprzy NKS. Mimo wielkiego zaangażowa-nia w sprawy skautowe i głębokiego rozu-mienia idei skautowej, nie stanął w obronieAndrzeja Małkowskiego, który po powro-cie z Londynu został odsunięty od pełnio-nych funkcji.

Wyrzykowski był w głównym nurciewszelkich poczynań skautowych nie tylkowe Lwowie, ale i w innych miejscowościach.Odwiedzał gniazda sokole w różnych mia-stach. Ślady jego pobytu odnaleźć możnam.in. w Tarnopolu, gdzie w marcu 1913 r.wygłosił w trakcie inspekcji prelekcję pt.Skautowe wychowanie młodzieży. W lipcu1914 r. uczestniczył w spotkaniu władz Pol-skich Drużyn Strzeleckich, Drużyn Barto-

szowych, Związku Strzeleckiego i „Soko-ła”, na którym dyskutowano nad wspólny-mi przedsięwzięciami natury wojskowej.Będąc przekonany, że zostanie powołany dowojska, ustąpił z funkcji Naczelnego Ko-mendanta Skautowego i przekazał swojeobowiązki Kazimierzowi Pankowi. Zorgani-zował też dla skautek kurs sanitarny w „So-kole”, a gdy w pierwszych dniach sierpnia1914 r. został powołany do armii austriac-kiej, jako lekarz otrzymał przydział doWiednia, gdzie pozostawał do końca woj-ny. Pomagał wielu przebywającym w tymmieście Polakom.

Po powrocie do Lwowa w końcu 1918 r.zastał całkowicie nową sytuację w ruchusokolim i skautowym, spowodowaną m.in.Zjazdem Zjednoczeniowym w Lublinie, któ-ry odbył się w dniach 1–2 XI 1918 r. Napoczątku 1919 r. został powtórnie naczel-nikiem sokolim i skautowym oraz redak-torem „Skauta”. Zmiany, jakie nastąpiływ tym czasie w obu organizacjach, sprawi-ły, że mimo prób zrezygnował ostateczniez przewodnictwa w nich.

Prowadził przez jakiś czas Zakład Gim-nastyki Leczniczej we Lwowie. Od 1923 r.organizował Wyższe Studium Wych. Fiz.przy UJK, a w 1924 r. został mianowanydyrektorem Centralnego Inst. Wych. Fiz.,do którego uczęszczało ponad stu studen-tów. W dniu 24 VI 1924 r. w Instytucie miałzostać przeprowadzony egzamin końcowy.W nocy poprzedzającej egzamin Wyrzykow-ski zachorował. Po długiej (trwającej 10 lat)i wyczerpującej chorobie zmarł we Lwowie25 I 1935 r. Pochowany został na cmenta-rzu w Żółkwi w okazałym grobowcu, bar-dzo już jednak dzisiaj uszkodzonym. Obokznajduje się grobowiec, w którym spoczęliwcześniej Adolf Wyrzykowski herbu Śle-powron (1880–1900), Antonina ze Skopa-sów Wyrzykowska (1887–1908), HelenaWyrzykowska (1901–1903), Zofia z Rychal-skich Wyrzykowska (1878–1918). NaCmentarzu Orląt Lwowskich znajduje sięnagrobek z tabliczką Jan Wyrzykowski.Stan dzisiejszej wiedzy nie pozwala na

252

określenie stopnia pokrewieństwa lub po-winowactwa tych osób z K. Wyrzykowskim.

Był odznaczony harcerską Odznaką„Wdzięczności” (1921).

— Blicharski C. E. Harcerstwo tarnopolskiew l. 1911–1920, „Skaut” [L.] 1987, nr 38, s. 25;Błażejewski W. Postaci z dziejów. 35 biogramówdziałaczy i instruktorów harcerskich, W. 1984;tenże Z dziejów [s. 386–387 – biogram]; Gro-decka E. Pierwsze ćwierćwiecze harcerstwa żeń-skiego, cz. 1–4, W. 1937–1938; Günsberg L. Zestarych kart „Skauta”, „Skaut” [Lw.] 1931, nr7–8; Krajowy Związek Ochotniczych Straży Po-żarnych w Galicji i Lodomeryi z Wielkim Księ-stwem Krakowskim 1875–1900, Lw. 1900; Pod-kański W. Ruch narodowo-niepodległościowyw Galicji przed 1914 r., W. 2002; Sikorski Har-cerskie odznaki, s. 104; Sikorski W. Obozy wa-kacyjne w Skolem w r. 1910–1914, w: Harcer-stwo w obozach, W. 1928, s. 8–10; WolańczykM. Historja Sokolstwa Polskiego, Lw. 1932; Za-rzewie 1909–1920, W. 1973, s. 41, 400, 410, 434.

Marek Popiel

ZZAWADZKI Tadeusz, pseud. Zośka,

Kotwicki, Kajman, Lech Pomarańczowy,Tadeusz, używał nazwiska Tadeusz Zieliń-ski (1921–1943), harcmistrz, żołnierz AK,podporucznik, hufcowy Hufca Szarych Sze-regów Mokotów Górny i Hufca Grup Sztur-mowych Warszawa Centrum, komendantGrup Szturmowych Warszawskiej Chorą-gwi Szarych Szeregów.

Urodził się 24 II 1921 r. w Warszawiew rodzinie Józefa (1886–1951, inżynierachemika, profesora, dziekana Wydz. Che-micznego i rektora Polit. Warsz., współpra-cownika Delegatury Rządu na Kraj i Ko-

mendy Głównej AK, przewodniczącegoRady Wychowawczej Szarych Szeregów,uczestnika tajnego nauczania) i Leony z Sie-mieńskich (1885–1940, nauczycielki, człon-kini „Zetu”, uczestniczki strajku szkolnegow 1905 r., organizatorki polskiego szkolnic-twa w Warszawie przed i w czasie I wojnyświatowej, pracownicy Min. WRiOP). Miałsiostrę Annę (zob. Zawadzka Anna, t. 1).

Uczęszczał do I Gimnazjum i Liceumim. Stefana Batorego w Warszawie. Zna-lazł się w tej samej klasie, co Aleksy Da-widowski, pseud. Alek i Jan Bytnar, pseud.Rudy. Zdał maturę w 1939 r., planując stu-dia na Wydz. Chemicznym Polit. Warsz.

W 1933 r. wstąpił do 23. WarszawskiejDrużyny Harcerzy (WDH) im. BolesławaChrobrego, od koloru chust nazywanej„Pomarańczarnią” i dostał przydział do za-stępu „Lwów Morskich”. Wiosną 1935 r.był już członkiem pocztu sztandarowego,na co musiał zasłużyć wyjątkowo dobrąpracą i postawą. W tymże roku pojechałna swój pierwszy obóz w Smardzewicachn. Pilicą, a następnie, wraz z drużyną, naJubileuszowy Zlot Harcerstwa Polskiegow Spale. W 1936 r. powierzono mu funk-cję zastępowego, a w 1937 r. – w stopniuharcerza orlego – został plutonowym. Odpaździernika 1938 r. był komendantem pocz-tu sztandarowego 23. WDH, a w okresie odstycznia do kwietnia 1939 r. – drużynowymdrużyny starszej w szczepie 23. WDH.

W swojej drużynie, która rozrosła się doszczepu składającego się z kilku drużyn,zetknął się m.in. z dwoma instruktorami:phm. Leszkiem Zielińskim i hm. Lechosła-wem Domańskim, pseud. Zeus, z którymipołączyła go przyjaźń i którzy wywarli naniego silny wpływ. Tak scharakteryzowałgo w Kamieniach na szaniec AleksanderKamiński: Był wśród Buków [tak nazwałKamiński chłopców z „Pomarańczarni”]chłopiec, który wyróżniał się bardziej od in-nych. – Urodzony organizator – mówili o nimnauczyciele, obserwując, jak koledzy wysu-wają go na czołowe stanowiska w samorzą-dzie szkolnym. – Urodzony przywódca –

WYRZYKOWSKI KAZIMIERZ — ZAWADZKI TADEUSZ

253

stwierdzono w harcerstwie, obarczając gocoraz bardziej odpowiedzialnymi funkcjami.[...] Zośka był to chłopiec o wyjątkowychzdolnościach, wybitnej inteligencji teore-tycznej i praktycznej. Wszystkim się inte-resował i gdziekolwiek zwrócił umysł, cze-gokolwiek się tknął – towarzyszyły muszybkie i łatwe osiągnięcia.

Zawadzki wyróżniał się w strzelectwie,w hokeju i w tenisie, zdobywając w turnie-jach międzyszkolnych pierwsze miejsca.

Po wybuchu wojny wyruszył na wschódz harcerskim batalionem marszowym podkomendą hm. L. Domańskiego, z którym17 IX 1939 r. dotarł do Chełma Lubelskie-go. Tam batalion został rozwiązany, a Za-wadzki na czele grupy harcerzy z 23. WDHwrócił w pierwszych dniach październikado Warszawy. Jesienią siedmiu członkówkadry 23. WDH utworzyło zespół na wzórkręgu starszoharcerskiego, którego ko-mendę objął Zawadzki; już w końcu paź-dziernika nawiązali oni kontakt z organi-zacją PLAN i w listopadzie oraz grudniu1939 r. uczestniczyli w wydawaniu „Biule-tynu Polskiego”. Jednak PLAN był dla nichorganizacją zbyt polityczną – szukali pra-cy przede wszystkim żołnierskiej. Od stycz-nia do lipca 1940 r. zespół Zawadzkiegodziałał w komórce utrzymującej łącznośćz więźniami, wchodzącej w skład struktu-ry BIP SZP-ZWZ; praca ta polegała na do-ręczaniu grypsów i innej korespondencji,przekazywaniu informacji, ostrzeżeń, spo-rządzaniu list aresztowanych, osadzonychw więzieniach, wywożonych do obozów itp.

Na wiosnę 1940 r. Zawadzki zorganizo-wał dla kolegów ze swojej klasy tajne kom-plety z zakresu wydz. mechanicznego poli-techniki. Nauka trwała do jesieni 1940 r.,kiedy to została otwarta – za zezwoleniemwładz niemieckich – Państw. Szkoła Tech-niczna II stopnia (przed wojną im. H. Wa-welberga i S. Rotwanda), do której zapisałsię cały komplet. W 1942 r. Zawadzki prze-niósł się na Wydz. Chemii Technicznej Wy-ższej Szkoły Technicznej, której legalneistnienie ułatwiało prowadzenie pełnych

tajnych studiów politechnicznych. Studiate zmuszony był przerwać z końcem 1942 r.ze względu na swoje zaangażowanie w pra-cy konspiracyjnej.

Wiosną 1941 r. wszedł wraz z grupą ko-legów z 23. WDH do Szarych Szeregów,obejmując następnie Hufiec Mokotów Gór-ny w Okręgu Południe Chorągwi Warszaw-skiej, złożony z czterech, a potem pięciu dru-żyn harcerskich. Okręg Południe nawiązałkontakt z utworzoną pod koniec 1940 r.przez A. Kamińskiego Organizacją Małe-go Sabotażu „Wawer”, w której Zawadzkizostał komendantem obwodu. Jego pod-komendni realizowali najbardziej znaneakcje małego sabotażu, jak wykonanie na-pisów na Nowym Świecie, na murze w Ogro-dzie Saskim, na ścianie Muzeum Narodo-wego, a także wywieszanie polskich flagz okazji świąt narodowych i rysowanieznaku Polski Walczącej – kotwicy złożo-nej z liter P i W. Zawadzki rozplanowywałprecyzyjnie każdą pracę, wyznaczoną jegorejonowi przez komendę „Wawra”, prze-widując grożące niebezpieczeństwa. Za naj-większą liczbę namalowanych „kotwic”otrzymał honorowy pseud. Kotwicki. Pro-wadzony przez niego hufiec wczesną jesie-nią 1941 r. włączył się też do ściśle zakon-spirowanej akcji „N”, która polegała m.in.na rozprowadzaniu wśród Niemców wy-dawnictw obniżających ich morale, publi-kowanych jakoby przez niemiecki ruch an-tyhitlerowski.

Skupieni wokół Zawadzkiego najstarsiharcerze z 23. WDH utworzyli w listopa-dzie 1942 r. tzw. „Wojenną Pomarańczar-nię” – zakonspirowany krąg starszohar-cerski, kierowany przez niego pod pseud.Lech Pomarańczowy. Po odbyciu kursupodharcmistrzowskiego (krypt. „Szkoła zalasem”) w maju i czerwcu 1942 r. – z dniem15 VIII 1942 r. został mianowany podharc-mistrzem i otrzymał pseud. instruktorskiKajman. 12 IX 1942 r. zorganizował dlaswojego hufca całodzienne ćwiczenia po-lowe w Lasach Chojnowskich pod War-szawą, w których wzięło udział około stu

ZAWADZKI TADEUSZ

254

chłopców, podzielonych na patrole pokonu-jące liczne przeszkody na wyznaczonej tra-sie, prowadzącej na polanę, gdzie odbyło sięprzyrzeczenie szaroszeregowe. W wyda-nym tego dnia rozkazie napisał: Naszymcelem jest nie tylko wychowanie żołnierza,ale ukształtowanie pełnowartościowegoobywatela, zdolnego nie tylko do służbywojskowej, lecz do jak najszerzej pojętejsłużby społecznej, służby obywatelskiej. Cza-su mamy mało. Wielka chwila odzyskaniaNiepodległości zbliża się. Nadejdzie okres,w którym okaże się, czy podołamy obowiąz-kom, jakie na nas wtedy spadną. Obyśmynie byli nieprzygotowani!

Od lipca 1942 r. Zawadzki uczestniczyłw kursie tajnej Szkoły Podchorążych„Agrykola” (Zastępczego Kursu SzkołyPodchorążych Rezerwy Piechoty), poukończeniu którego został w styczniu1943 r. kapralem podchorążym. W wyni-ku reorganizacji Chorągwi Warszawskiejdokonanej w listopadzie 1942 r. został huf-cowym Hufca Centrum oraz komendantemGrup Szturmowych Chorągwi Warszawskiej(które stały się oddziałami dyspozycyjny-mi Kierownictwa Dywersji – „Kedyw”Komendy Głównej AK) i jednocześnie za-stępcą dowódcy Oddziału Specjalnego „Je-rzy”. W tym czasie warszawskie GrupySzturmowe przeprowadziły 13 akcji zbroj-nych. Najbardziej znana była akcja podArsenałem, w wyniku której odbito więź-niów przewożonych z siedziby gestapo przyal. Szucha na Pawiak, wśród których byłjego przyjaciel J. Bytnar. Inną znaną akcjąprzeprowadzoną przez oddział pod dowódz-twem Zawadzkiego było odbicie więźniówtransportowanych specjalnym wagonem--więźniarką z Majdanka do Auschwitz, do-konane w nocy z 19 na 20 V 1943 r. na stacjiCelestynów (mimo bardzo trudnych wa-runków, w pobliżu stojącego pod sygnałempociągu wojskowego, akcja została przepro-wadzona z pełnym powodzeniem).

Zawadzki kładł duży nacisk na wycho-wanie należących do Grup Szturmowychharcerzy-żołnierzy. W połowie 1943 r. zaczął

realizować zamysł zorganizowania syste-matycznej nauki w zakresie szkoły śred-niej na przeznaczonych dla nich komple-tach. 10 VII 1943 r. został przypadkowoaresztowany i był przez tydzień więzionyw poprawczym obozie pracy przy ul. Gę-siej (tzw. „Gęsiówce”). 15 VIII 1943 r.otrzymał stopień harcmistrza i w tym sa-mym czasie został mianowany podporucz-nikiem rezerwy.

Poległ w czasie ataku na strażnicęGrenzschutzpolizei w Sieczychach k. Wy-szkowa w nocy z 20 na 21 VIII 1943 r.,uczestnicząc w akcji jako obserwator. Zo-stał pochowany w kwaterze Szarych Sze-regów na Powązkach.

Został odznaczony Krzyżem SrebrnymVirtuti Militari i dwukrotnie Krzyżem Wa-lecznych. Wyrazem pamięci i uznania byłonadanie imienia „Zośka” harcerskiemubatalionowi. Relacja Zawadzkiego z akcjipod Arsenałem, nosząca tytuł Kamienieprzez Boga rzucane na szaniec, stała sięinspiracją dla A. Kamińskiego do napisa-nia Kamieni na szaniec, których Zawadz-ki jest jednym z głównych bohaterów.

— Głuszek Z. Szare Szeregi. Słownik biograficz-ny, t. 1, W. 2006; Jarzembowski, KuprianowiczHarcmistrzynie i harcmistrze, Kr. 2006, s. 212;Kunert A. K. Słownik biograficzny konspiracjiwarszawskiej 1939–1944, W. 1987, t. 2; — Bro-niewski Całym życiem; Kamiński A. Kamienie naszaniec, Kat. 1968, passim [cytat]; Rossman,Zawadzka Tadeusz Zawadzki; — Bohaterowie„Kamieni na szaniec” w świetle dokumentów,oprac. T. Strzembosz, W. 1996.

Krzysztof Wojtycza

ZAWADZKI TADEUSZ

255

Jadwiga Ackermann

Janina Bartkiewiczówna

Wacław Błażejewski

Leopold Adamcio Stanisław Baczyński

Roman Berkowski

Antoni Bogdański Jerzy Braun

256

Jan Bytnar

Zofia Cierniakowa

Zbigniew Czekański

Stanisława Chodzińska Stanisław Ciechanowski

Władysław Czarnecki

Magdalena Czerwińska Maciej Aleksy Dawidowski

257

Juliusz Dąbrowski

Helena Duchniakowa

Lesław Eustachiewicz

F. Tadeusz Derengowski Lechosław Domański

Anna Dydyńska

Natalia Eychhorn Maria Fiedler

258

Franciszek Firlik

Witold Fusek

Henryk Glass

Zofia Florczak Wincenty Frelichowski

Józef Garbacik

Czesław Gołaszewski Daniel Gołogórski

259

Rudolf Korzeniowski

Jerzy Gołoński

Teresa Harsdorf-BromowiczowaEwa Harsdorf

Urszula Hermachowa Władysława Keniżanka

Kazimierz Grenda Antoni Gromski

260

Tadeusz Król

Izydora Kossowska

Krystyna Krahelska

Jerzy Kukuczka Władysław Langner

Jarosław Kowalski Jerzy Kozłowski

Irena Lepalczyk

261

Władysław NekraszBogusław Molenda

Władysława Martynowiczówna

Leopold Lis-Kula Leon Marszałek

Stanisław Miroszewski

Tadeusz Mitera

Natalia Machałowa

262

Stefania Niebudek

Antoni Olbromski

Natalia Nekraszowa Antoni Nowak-Przygodzki

Piotr Olewiński

Bohdan Olizar Bronisław Pancewicz Eugeniusz Pawłowski

263

Andrzej SadowskiMaria Rydarowska

Tadeusz Polak

Zenon Remi

Anna Piotrowska Bogdana Pytlińska

Jan Rossman

Aleksander Rudnicki

264

Ignacy Skorupka

Józef Sosnowski

Jan Skrzypczak

Maria Steckiewicz

Gustaw Studziński

Ryszard Siuda

Jan Suliga Jan Surzycki

265

Walerian ŚliwińskiWacław Śledziewski

Jerzy Szletyński

Julian Szpunar

Bronisława Szczepańcówna Stefan Szletyński

Maria Szymańska

Halina Śledziewska

266

Alojza Tokarz

Maria Uklejska

Zofia Uhl-Kubiszowa

Stefan Waciórski

Maria Walciszewska

Maria Świtalska

Stanisław Wąsowicz Józef Wiza

267

Kazimierz Wyrzykowski

Tadeusz Zawadzki

Zofia Wocalewska Władysław Wodniecki

Zamieszczone w książce fotografie pochodzą ze zbiorów KomisjiHistorycznej Chorągwi Krakowskiej ZHP, Muzeum Harcerstwaw Warszawie oraz zbiorów prywatnych autorów biogramów.

268

ACKERMANN Jadwiga t. 2

ADAMCIO Leopold t. 2

AFFANASOWICZ Michał t. 1

BACZYŃSKI Stanisław t.2

BARTKIEWICZÓWNA Janina t. 2

BERKOWSKI Roman t. 2

BIELEC Józef t. 1

BŁESZYŃSKA Róża t. 1

BŁAŻEJEWSKI Wacław t. 2

BOGDAŃSKI Antoni t. 2

BOROWIECKI Tadeusz t. 1

BRAUN Jerzy t. 2

BRONIEWSKI Stanisław t. 1

BYTNAR Jan t. 2

BZDĘGA Stefan t. 1

CHODZIŃSKA Stanisława t. 2

CIECHANOWSKI Stanisław t. 2

CIEPLIK Tadeusz t. 1

CIERNIAKOWA Zofia t. 2

CYRUS-SOBOLEWSKI Kazimierz t.1

CZARNECKI Władysław t. 2

CZEKAŃSKI Zbigniew t. 2

CZERWIŃSKA Magdalena t. 2

DARGIEL Jerzy t.1

DAWIDOWSKI Maciej Aleksy t. 2

DĄBROWSKI Juliusz t. 2

DERENGOWSKI Franciszek Tadeusz t. 2

DMYTROWSKI Leon t.1

DOBSKI Józef t.1

DOMAŃSKI Lechosław t. 2

DUCHNIAKOWA Helena t. 2

DYDYŃSKA Anna t. 2

EUSTACHIEWICZ Lesław t. 2

EYCHHORN Natalia t. 2

FALKOWSKA Jadwiga t.1

FIEDLER Maria t. 2

FIK Eugeniusz t.1

FIRLIK Franciszek t. 2

FLORCZAK Zofia t. 2

FRELICHOWSKI Wincenty t. 2

FUSEK Witold t. 2

GARBACIK Józef t. 2

GĘBICOWA Antonina t.1

GLASS Henryk t. 2

GOGOLIŃSKI-ELSTON Rafał t.1

GOŁASZEWSKI Czesław t. 2

GOŁOGÓRSKI Daniel t. 2

GOŁOŃSKI Jerzy t. 2

GRAŻYŃSKI Michał t.1

GRENDA Kazimierz t. 2

GRODECKA Ewa t.1

GRODYŃSKI Jerzy t.1

GROMSKI Antoni t. 2

GRONOSTAJSKA Jadwiga t.1

GRZESIAK Józef t.1

GRZYMAŁA-GRZYMAŁOWSKI Olgierd t.1

WYKAZ BIOGRAMÓWzamieszczonych w tomach 1 i 2

269

HALLER Józef t.1

HARSDORF Ewa t. 2

HARSDORF-BROMOWICZOWA Teresa t. 2

HEIL Edward t.1

HERMACHOWA Urszula t. 2

JEZIERSKA Maria t.1

JINDRA Cezary t.1

KACHEL Józef t.1

KAMIENIECKA-GRYCKO Wanda t.1

KAMIŃSKI Aleksander t.1

KANTOR Józefa t.1

KAPISZEWSKI Henryk t.1

KENIŻANKA Władysława t. 2

KLECZEWSKA Alina t.1

KORZENIOWSKI Rudolf t. 2

KOSSOWSKA Izydora t. 2

KOWALSKI Jarosław t. 2

KOZŁOWSKI Jerzy t. 2

KOZŁOWSKI Tadeusz t.1

KRAHELSKA Krystyna t. 2

KRET Józef t.1

KRĘCKI Franciszek t.1

KRÓL Tadeusz t. 2

KRYNICKA Maria t.1

KUKUCZKA Jerzy t. 2

LANGNER Władysław t. 2

LEPALCZYK Irena t. 2

LEWANDOWSKA Irena t. 2

LICZMAŃSKI Alfons t.1

LINDNER Jadwiga t.1

LISIŃSKI Kazimierz t.1

LIS-KULA Leopold t. 2

LUŚNIAKÓWNA Jadwiga t.1

LUTOSŁAWSKI Kazimierz t.1

LUZAR Marian t.1

ŁAPIŃSKA Józefina t.1

ŁYCZKO Maria t.1

MACHAŁOWA Natalia t. 2

MAGIERSKA Danuta t.1

MAŁKOWSKA Olga t.1

MAŁKOWSKI Andrzej t.1

MARCINIAK Florian t.1

MARESZ Tadeusz t.1

MARSZAŁEK Leon t. 2

MARTYNOWICZÓWNA Władysława t. 2

MASSALSKI Edmund t.1

MAUERSBERGER Jan t.1

MILESKA Maria Irena t.1

MIROWSKI Stefan t.1

MIROSZEWSKI Stanisław t. 2

MITERA Tadeusz t. 2

MOLENDA Bogusław t. 2

MUCHA Wincenty t.1

MUŻ Władysław t.1

NEKRASZ Władysław t. 2

NEKRASZOWA Natalia t. 2

NIEBUDEK Stefania t. 2

NORWID-NEUGEBAUER Mieczysław t.1

NOWAKOWSKI Stanisław t.1

NOWAK-PRZYGODZKI Antoni t. 2

OKOŃ Stanisław t.1

OLBROMSKI Antoni t. 2

OLEWIŃSKI Piotr t. 2

OLIZAR Bohdan t. 2

ORŁOWICZÓWNA Jadwiga t.1

PAWEŁEK Alojzy t.1

PANCEWICZ Bronisław t. 2

PAWŁOWSKI Eugeniusz t. 2

PIASECKI Eugeniusz t.1

PIĄTKIEWICZ Bronisław t.1

PIOTROWSKA Anna t. 2

POLAK Tadeusz t. 2

270

PYTLIŃSKA Bogdana t. 2

RATAJCZAK Józef t.1

REMI Zenon t. 2

ROSSMAN Jan t. 2

RUDNICKI Aleksander t. 2

RYDAROWSKA Maria t. 2

RYMARÓWNA Zofia t.1

SABBAT Kazimierz t.1

SADKOWSKA Halina t.1

SADOWSKI Andrzej t. 2

SAJKOWSKI Michał t.1

SEDLACZEK Stanisław t.1

SIELECKI Stanisław t.1

SIERADZKI Władysław t.1

SIUDA Ryszard t. 2

SKORUPKA Ignacy t. 2

SKRZYPCZAK Jan t. 2

SŁABY Wilhelm t.1

SOSNOWSKI Józef t. 2

STASIECKI Eugeniusz t.1

STAŚKO Józef t.1

STECKIEWICZ Maria t. 2

STIEBER Zdzisław t.1

STIPAL Stefania t.1

STRUMIŁŁO Tadeusz t.1

STUDZIŃSKI Gustaw t. 2

SULIGA Jan t. 2

SURZYCKI Jan t. 2

SZCZEPAŃCÓWNA Bronisława t. 2

SZCZYGIEŁ Władysław t.1

SZLETYŃSKI Jerzy t. 2

SZLETYŃSKI Stefan t. 2

SZPUNAR Julian t. 2

SZYMAŃSKA Maria t. 2

ŚLEDZIEWSKA Halina t. 2

ŚLEDZIEWSKI Wacław t. 2

ŚLIWIŃSKI Walerian t. 2

ŚNIEGOCKI Henryk t.1

ŚWITALSKA Maria t. 2

TOKARZ Alojza t. 2

TOMASZEWSKA Wanda t.1

TRUSZCZYŃSKI Roman t.1

TRYLSKI Zbigniew t.1

UDZIELA Seweryn t.1

UHL-KUBISZOWA Zofia t. 2

UKLEJSKA Maria t. 2

WACIÓRSKI Stefan t. 2

WALCISZEWSKA Maria t. 2

WĄSOWICZ Stanisław t. 2

WĄSOWICZ Tadeusz t.1

WIERZBIAŃSKA Jadwiga t.1

WIERZBIAŃSKI Marian t.1

WIERZEJEWSKI Jan t.1

WIERZEJEWSKI Wincenty t.1

WIZA Józef t. 2

WOCALEWSKA Maria t.1

WOCALEWSKA Zofia t. 2

WODNIECKI Władysław t. 2

WOŁOSZYN Edward t.1

WOŁOWSKA Zofia t. 2

WORONIECKI Jacek t.1

WYROBEK Zygmunt t.1

WYRZYKOWSKI Kazimierz t. 2

ZARUSKI Mariusz t.1

ZAWADZKA Anna t.1

ZAWADZKI Tadeusz t. 2

ZŰRN Edward t.1

ZWOLAKOWSKA Jadwiga t.1

ŻAWROCKI Oskar t.1

ŻUCHOWSKI Teodor t.1

271

mgr Julian Borkowski, historyk, MuzeumHistoryczne m. st. Warszawy

mgr Marcin BraunBeata Chomicz, harcmistrzyni, Komisja Hi-

storyczna Hufca ZHP Toruńprof. dr hab. Jadwiga Czachowska, Insty-

tut Badań Literackich PAN, TowarzystwoNaukowe Warszawskie

mgr Wanda Czarnota, harcmistrzyni, peda-gog, Uniwersytet Warszawski

mgr Józef Czyżowski, harcmistrz, KomisjaHistoryczna Hufca ZHP Nowy Sącz

mgr Grażyna Dorota Duchniak, artysta pla-styk

mgr Włodzimierz Dusiewicz, podharcmistrz,dziennikarz

mgr Albert Gajewski, historykmgr inż. Andrzej Glass, harcmistrz, historyk

harcerstwa, ZHRmgr Małgorzata Jarosińska, harcmistrzyni,

historyk, Muzeum Okręgowe w Rzeszowie,Komisja Historyczna Chorągwi Podkarpac-kiej ZHP

płk mgr inż. Kazimierz Jarzembowski, harc-mistrz, historyk harcerstwa, Komisja Histo-ryczna Chorągwi Krakowskiej ZHP

mgr Joanna Kita, bibliotekoznawca, Biblio-teka Wydziału Zarządzania i KomunikacjiSpołecznej UJ

dr Krzysztof Kubisz, Instytut Chemii Fizycz-nej PAN

mgr Zofia Kubisz, harcmistrzyni, polonistkaJulian W. Kurek, harcmistrzmgr inż. Andrzej Lechlek. med. Bolesław Leonhard, harcmistrz,

historyk harcerstwaprof. dr hab. Adam Massalski, harcmistrz,

Przewodniczący ZHP, historyk, UniwersytetJana Kochanowskiego w Kielcach, Kieleckie

Towarzystwo Naukowe, Komisja Historycz-na Chorągwi Kieleckiej ZHP

mgr Piotr Matys, harcmistrz, historyk harcer-stwa

mgr Marian Miszczuk, harcmistrz, historykharcerstwa

mgr inż. Marian Młodzikowski, harcmistrz,Komisja Historyczna Chorągwi Wielkopol-skiej ZHP

mgr inż. Zbigniew R. Muszyński, podharc-mistrz, Krąg Instruktorów i Seniorów im.A. Kamińskiego Hufca ZHP Lublin

Ignacy Walenty Nendza, harcmistrz, Komi-sja Historyczna Hufca ZHP Katowice

mgr inż. Aleksander Niebudek, ŁowickieTowarzystwo Naukowe

mgr Stanisław PanekMarian Pietrzykowski, harcmistrz, Komisja

Historyczna Chorągwi Wielkopolskiej ZHPMarek Popiel, harcmistrz, historyk harcer-

stwa, redaktor naczelny internetowego cza-sopisma „Skaut”

dr med. Michał Przychodzki (1914–1999),harcmistrz, Komisja Historyczna ChorągwiWielkopolskiej ZHP

dr Anna Pytlińska-Spiss, etnograf, MuzeumEtnograficzne im. S. Udzieli w Krakowie, Pol-skie Towarzystwo Ludoznawcze

mgr inż. Bogdan Radys, harcmistrz, Komi-sja Historyczna Chorągwi Gdańskiej ZHP

dr Andrzej Rembalski, harcmistrz, historyk,Komisja Historyczna Chorągwi KieleckiejZHP

Ludmiła Remi, harcmistrzyniinż. Tadeusz Feliks Siuda, harcmistrz, Har-

cerski Krąg Seniorów-Kombatantów Chorą-gwi Krakowskiej ZHP

inż. Jadwiga Skiba, harcmistrzyni, KomisjaHistoryczna Chorągwi Krakowskiej ZHP

INFORMACJE O AUTORACH

272

mgr Joanna Sporczyk, historyk, MuzeumTradycji Niepodległościowych w Łodzi

prof. dr hab. Maria Straszewska, harcmi-strzyni, historyk literatury

Teresa Śledziewska Levitt, członkini Intituteof Linguists w Londynie, ZHPpgK

dr Julia Tazbir, harcmistrzyni, historyk, ar-chiwista

mgr Barbara Wachowicz, dziennikarka, pi-sarka, autorka biografii wybitnych postacipolskiego harcerstwa

Lesław J. Welker, harcmistrz, Komisja Histo-ryczna Hufca ZHP Toruń

prof. dr hab. med. Jan Władysław Wod-niecki, Śląski Uniwersytet Medyczny w Ka-towicach

dr Janusz Wojtycza, harcmistrz, historyk,pedagog, Akademia Pedagogiczna im. KENw Krakowie, Komisja Historyczna ChorągwiKrakowskiej ZHP

mgr inż. Krzysztof Wojtycza, harcmistrz,Komisja Historyczna Chorągwi KrakowskiejZHP

mgr Robert Zadura, historyk, UniwersytetMikołaja Kopernika w Toruniu

mgr inż. Leszek Zakrzewski, Oddział Pol-skiego Towarzystwa Historycznego w NowymSączu

mgr Paweł Zarembski, harcmistrz, historyk,Wyższa Szkoła Hotelarstwa, Gastronomiii Turystyki w Warszawie