handelingen-symposium-stadslandbouw-brussel_26-03-2014

Handelingen

26 maart 2014

STADSLANDBOUW IN BRUSSEL OPKOMST VAN EEN SECTOR

MAI 2014

2

Inhoud

Inhoud ................................................................................................................................................. 2

Inleiding: .................................................................................................................................................. 3

1. Dagindeling ...................................................................................................................................... 4

2. Stadslandbouw in perspectief ......................................................................................................... 6

2.1 Nieuwe opkomst van stadslandbouw in de noordelijke steden ................................................... 6

2.2 Voordelen van stadslandbouw voor de betrokken partijen in de stad ................................... 6

2.3 Business modellen in stadslandbouw ..................................................................................... 7

3. Resultaten van de ochtend .............................................................................................................. 9

Inleiding van de dag door Céline Frémault, Minister voor Economie en Werkgelegenheid: ............. 9

3.1 Ondernemers in Stadslandbouw: ................................................................................................ 12

3.2 Het stadsbeleid ............................................................................................................................ 16

3.2.1 De stad Parijs ........................................................................................................................ 16

3.2.2 De stad Gent ......................................................................................................................... 18

3.2. 3 De stad Rotterdam .............................................................................................................. 20

........................................................................................................................................................... 21

Afsluiting van de ochtend door Evelyne Huytebroeck, Minister voor Leefmilieu ............................ 22

4. Resultaten van de namiddag: themaworkshops ........................................................................... 27

4.1 Workshop 1: Toegang tot grond: hoe kunnen we het Brusselse potentieel optimaal benutten?

........................................................................................................................................................... 27

4.2 Workshop 2: Groenten telen en verkopen in de stad: welke tools staan tot onze beschikking? 29

4.3 Workshop 3: Stadslandbouw, symbiose met het gebouw? ........................................................ 31

4.4 Workshop 4: Stadslandbouw? Morgen begin ik eraan! .............................................................. 33

5. Conclusies ...................................................................................................................................... 35

Bijlagen: ................................................................................................................................................. 37

Annexe 1 : Liste orateurs ............................................................................................................... 37

Annexe 2 : Outils d’aide à l’entreprenariat : ................................................................................. 39

Liste des Guichets d’entreprises agréés bruxellois ....................................................................... 40

Source de financements : .............................................................................................................. 41

Bijlage 3: Listes exhaustives de toutes les idées émises durant les ateliers ................................. 43

3

Inleiding:

Dit symposium past in het kader van de Alliantie Werkgelegenheid-Leefmilieu, thema duurzame

voeding, een initiatief van de Regering van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Het akkoord van

de Brusselse Gewestelijke Regering voor de legislatuur 2009-2014, dat de naam "Een duurzame

gewestelijke ontwikkeling ten dienste van de Brusselaars" meekreeg, preciseert dat "de Regering

van Brussel een voorbeeld wil stellen inzake duurzame voeding. (…) Om dat te bereiken zal ze een

strategisch plan ontwikkelen dat duurzame voeding en stadslandbouw in Brussel wil

stimuleren". Na duurzaam bouwen, water, natuurlijke bronnen en afval, is duurzame voeding de

4e pijler die de regering wil lanceren.

Die pijler is bedoeld om een overgang naar duurzame voeding mogelijk te maken. Dat betekent

onder meer dat de Brusselaars een voeding aangeboden krijgen voor betaalbare prijzen die goed

is voor gezondheid, leefmilieu en culturele diversiteit.

Een van de voornemens die de regering in petto heeft voor de Alliantie Duurzame Voeding is om

het professionele karakter van de stadslandbouw te bevorderen. Bij de 50 actiefiches die de

regering eind 2013 goedkeurde, houden er 18 rechtstreeks verband met stadslandbouw.

Omwille van haar multifunctionele karakter gaat stadslandbouw1 zich op internationaal vlak

steeds meer manifesteren als een strategische pijler van duurzame ontwikkeling. Want

het biedt een antwoord op vele uitdagingen verbonden met duurzame voeding en

sociaaleconomische ontwikkeling in de stad: werkgelegenheid, demografie, vervuiling, sociale

ongelijkheid, korte circuits….

Leefmilieu Brussel en het Ministerie van Brussel-Hoofdstad, cel agricultuur, hebben dit

symposium, met de steun van Group One en Greenloop, georganiseerd met de bedoeling mensen

warm te maken voor stadslandbouw zodat nieuwe projecten worden opgestart. Het concept

kenbaar maken, het geloofwaardig uitdragen en antwoorden bieden op vragen van ondernemers

en administraties in de stad: dat waren de doelstellingen.

Deze dag in het teken van uitwisseling en reflectie wil dus een eerste richting geven bij het

structureren van een gewestelijke keten voor stadslandbouw en bij het stimuleren van

ondernemerschap.

1 Lees de tussenkomst van Noémie Benoit p.6 : Stadslandbouw in perspectief

4

1. Dagindeling

Thema's Tussenkomsten

8u30 Onthaal met koffie

9u00 Welkom

9u05 Inleiding Tussenkomst van Céline Frémault, Minister van Economie

9u15 Diversiteit van de

economische modellen rond

stadslandbouw

Presentatie van 7 bestaande ondernemersinitiatieven in Stadslandbouw

(Brussel en Europa)

1. Permafungi (Brussel)

2. Littlefood (Brussel)

3. DDH-Champ des cailles (Brussel)

4. UrbanFarmer (Zwitserland –Zurich)

5. UrbanFarmCompany (Brussel)

6. BioBrussel (Brussel)

7. Ferme Nos Pilifs

10u10 Stadslandbouw in perspectief Stadslandbouw is multifunctioneel en multidisciplinair: design, voeding,

leefmilieu, economie en sociale cohesie. Hoe de kansen ervan afstemmen op

de stadsproblematiek?

10u30 Vragen - Antwoorden

10u45 Koffiepauze

11u05 Het stadsbeleid Hoe reageert de stad op administratief en politiek vlak?

Drie steden lichten hun standpunt toe:

- Parijs (Fr)

- Rotterdam (NL)

- Gent (B)

12u10 Afsluiting van de ochtend Toespraak van Evelyne Huytebroeck, Minister van Leefmilieu

12u20 Uitleg over de workshops van

de namiddag

12u30 LUNCH

13u30 Eerste workshopronde Keuze tussen 4 workshops:

Workshop 1. Toegang tot grond: hoe kunnen we het Brusselse potentieel

optimaal benutten?

5

Workshop 2. Groenten telen en verkopen in de stad: welke tools staan tot

onze beschikking?

Workshop 3. Stadslandbouw, symbiose met het gebouw?

Workshop 4: Stadslandbouw? Morgen begin ik eraan!

14u55 Wisselen en koffie

15u10 Tweede workshopronde Keuze tussen 4 workshops:

16u35 Samenvatting van de dag Terugkeer naar de grote zaal

- Samenvatting van de ochtend door de infografist

- Samenvatting van de namiddag door de animatoren van de

workshops

17u00 Afsluiting

6

2. Stadslandbouw in perspectief

Deze analyse is later op de dag voorgesteld voor een betere timing. Toch lijkt het ons interessant

deze eerst te lezen om een beter inzicht te krijgen in het onderwerp. Tekst van Noémie Benoit.

2.1 Nieuwe opkomst van stadslandbouw in de noordelijke steden

Men is het erover eens dat stadslandbouw in het zuiden gericht is op de basisbehoeften met

voedselveiligheid als eerste doel. In het noorden worden de steden niet geconfronteerd met deze

problematiek, behalve dan de welbekende voedselwoestijnen in de VS.

Waar komt dat enthousiasme voor stadslandbouw dan vandaan?

Het voorbije decennium werden thema's als groenteteelt, stadslandbouw, moestuinen, telen in de

stad, dicht bij de stad, voor de stad opnieuw brandend actueel. Volkstuintjes rijzen echt als

paddenstoelen uit de grond in alle Europese hoofdsteden. Ook gemeenschapstuinen zijn weer

helemaal in en de ruimte op platte daken wordt gekoloniseerd voor productie en voor recreatie.

Nieuwe stadsboerderijen worden opgericht en blazen vergeten stedelijke beroepen nieuw leven in:

herder, kaasmaker, imker, insectenkweker…

Die "stadslandbouw" komt er op een moment waar het overheersende voedselsysteem op zijn

grenzen stoot. Zo draagt ze haar steentje bij tot de broodnodige ecologische transitie van het

voedselsysteem. Ze roept burgers, verenigingen, universiteiten, maar ook ondernemers en bedrijven,

gemeenten, steden, ministers... op om nieuwe oplossingen te zoeken en nieuwe horizonten te

verkennen voor het systeem van morgen. Iedereen vindt er wel zijn gading in: de enen dromen over

een betere stadskwaliteit, de anderen om een nieuw "systeem" te construeren, nog anderen zien er

kansen in om nieuwe diensten uit te vinden.

2.2 Voordelen van stadslandbouw voor de spelers in de stad

Stadslandbouw kan het verschil maken in verscheidene domeinen. Het levert voordelen in alle

toonaarden: sociale, economische, culturele, sanitaire en ecologische. De troeven van

stadslandbouw op een rijtje:

• Sociaal: sociale cohesie in een wijk of een appartementsgebouw, pedagogische functie,

autonome gemeenschappen, voedselveiligheid, maar ook sociale controle en sociale

integratie.

• Economisch: stimuleren van de sociale economie, behouden of creëren van werkgelegenheid

en inkomsten, beperking van voedselkosten, beperking van energiekosten (landbouw in

gebouwen) en verbeterd afvalbeheer.

• Cultureel: de waarde van stadslandbouw als ontspanning, als plek voor overdracht van

kennis en knowhow, als plek voor allerhande uitwisselingen en, niet te vergeten, ook een

esthetisch genot.

• Gezondheid: gegarandeerde toegang tot verse kwaliteitsvoeding, de educatieve waarde ligt

voor de hand. Het is ook een gezonde vrijetijdsbesteding en lichaamsbeweging.

7

• Ecologie: beperking van het vervoer en promotie van korte ketens, vermindering van de

CO2-uitstoot, gedecentraliseerd beheer van het regenwater en direct recycleren ervan,

behoud van de bodemkwaliteit, verbetering en behoud van de habitat van fauna en flora en

biodiversiteit. Stadslandbouw is ook doeltreffend om energieverbruik in gebouwen te

beperken, het stedelijke broeikaseffect te beperken, de luchtverontreiniging te verminderen,

het afval te beperken en het beheer ervan te verbeteren en ten slotte stadsbewoners te

sensibiliseren voor de volledige cyclus, van zaadje tot voedingsmiddel.

Elke speler actief in stadslandbouw vertrekt van een basisopdracht en kiest uit een reeks diensten

om zijn project en zijn profiel op te bouwen. Daaruit volgt een sterke differentiatie en diversiteit in

de modellen, afhankelijk van de context en de speler. Primo wordt waargenomen dat deze modellen

zich nooit focussen op één dimensie maar op een combinatie van factoren. Vandaar de term

"multifunctioneel" om deze modellen te typeren. Secundo belangen deze projecten niet enkel de

stad aan, maar ook de band tussen landbouw buiten de stad en de stad en de landbouw in de stad.

2.3 Business modellen in stadslandbouw

Het multifunctionele karakter van stadslandbouw blijkt al onmiddellijk vanaf de keuze van het

aanbod aan de klant/consument:

• producten: zowel groenten of fruit met gedifferentieerde kwaliteit (oude soorten,

minigroenten, salades en andere kwetsbare producten bv.) als verwerkte producten (bv.

pesto's);

• kennis en knowhow: op agronomisch vlak (bv. op het dak), op ondernemersvlak of de

technieken (bv. SPIN farming) maar ook de geschiedenis van het project;

• activiteiten: workshops koken of tuinieren, bezoeken, horeca, verhuren van vergaderzalen.

Dit aanbod is bestemd voor verschillende publiekstypes. Zo zal een gespecialiseerde onderneming of

een restaurant geïnteresseerd zijn in speciale producten/soorten, en is een supermarkt dan weer te

vinden voor de meer kwetsbare producten. Ondernemers zullen vooral op zoek zijn naar kennis en

ondernemerschap (overgebracht bij bezoeken, conferenties of consultancy), universiteiten willen het

project opvolgen (via onderzoek of proefprojecten) en groentetelers en professionals zijn benieuwd

naar de technieken. Burgers zullen van hun kant benieuwd zijn om het verhaal achter het project te

volgen via verscheidene media, flyers of een website. Ondernemingen zullen vergaderzalen huren

voor speciale gelegenheden, terwijl de stad en de overheid geïnteresseerd zullen zijn in

ecosysteemdiensten (de stad New York is pionier in dit domein).

De communicatiekanalen om deze potentiële klanten/consumenten te vinden en te binden, doen

een beroep op nieuwe productie-, distributie- en verkoopvormen. Denk maar aan een abonnement

per mand, zelf plukken, online bestellen, boerderijwinkel, groepsaankoop, boerenmarkt. Ook wordt

geëxperimenteerd met mond-aan-mond-reclame, evenementen ter plaatse, informatieverspreiding

en transparantie, geschenkkortingen, maandelijkse nieuwsbrief, enz.

Daaruit blijkt dan dat elk van die diensten een economische waarde kan hebben per product, per

partnership, per abonnement, per uur consultancy, per onderzoeksproject, per boek of cursus, per

workshop of prestatie, per uur verhuur, per maaltijd of bezoek of nog per subsidie. Ondernemers

opteren over het algemeen voor een combinatie van allerhande inkomsten, zodat ze het hele jaar

8

door regelmatig geld in het laatje krijgen: groenteteelt en andere activiteiten vullen de productie

voordelig aan, naast uiteraard distributie en verkoop, maar ook consultancy en gebruik van

opgebouwde kennis en knowhow, enz. Stadslandbouw levert dus niet enkel werk aan agronomen,

maar ook aan een hele waaier andere profielen met allerhande competenties, die in een

multidisciplinair team kunnen samenwerken.

In functie van het gekozen product (paddenstoelen, spirulina, vis, fruit, groenten, veeteelt, enz.),

variëren de productietechnieken: conventionele landbouw, biologische landbouw, biodynamische

landbouw, permacultuur, SPIN2 maar ook het gebruik van een combinatie van hydroponie en

aquaponie. Bij elk nieuw project - of het nu een dak, volle grond, een vervuilde bodem of een serre is

- moet bestudeerd worden wat de keuzes impliceren qua water (installatie of irrigatie), ondergrond

en serres. Die drie elementen zijn de winnaars op lange termijn voor een gezonde exploitatie.

Om al die redenen blijkt het een absolute must om zich te omringen met partners bij het opzetten

van het project: een eigenaar die zijn dak ter beschikking stelt (en daar indirect de vruchten van

plukt), een supermarkt die de hele productie aankoopt, een restauranthouder voor bepaalde

producten, de stad voor ecosysteemdiensten, een promotor voor het huren van kantoren, een kok

voor workshops, lokale landbouwers om een aanbod aan te vullen, een overheidsinstelling, enz. Het

opbouwen van een relatie met ruimte voor uitwisseling en win-win verhoogt de slagkracht en de

leefbaarheid van het project.

Stadslandbouw pretendeert niet de planeet te gaan voeden, maar vormt ook geen concurrentie voor

de landelijke tegenhanger. Het wil die verbinden met de stad en de stedelingen. Het is een soort

verbindingslijn. Met die veelheid aan sociale, economische, culturele, gezondheids- en ecologische

diensten komt ze de draagkracht van de stad verstevigen. Stadslandbouw is zichtbaar, bruikbaar en

begrijpelijk voor iedereen. Het is een belangrijke hefboom voor de overgang naar een systeem voor

duurzame voeding en naar steden met meer veerkracht. Het beïnvloedt verscheidene kringen,

zowel politici als ondernemers of industriëlen. Het werpt zich niet op als DE oplossing maar eerder

als een tool op weg naar de transitie. Dat verklaart misschien het huidige enthousiasme in de

noordelijke landen voor standslandbouw...

2 Small Plot INtensive

9

3. Resultaten van de ochtend

Inleiding van de dag door Céline Frémault, Minister voor Economie en

Werkgelegenheid:

Transcript van de toespraak van Mevrouw Céline Frémault, Minister voor Economie belast met

landbouwbeleid, werkgelegenheid, wetenschappelijk onderzoek en buitenlandse handel:

Geacht publiek,

Ik ben heel blij hier deze ochtend aanwezig te zijn ter gelegenheid van het symposium over

stadslandbouw in Brussel. Dit symposium, het eerste in zijn soort in het Brussels Hoofdstedelijk

Gewest, is een van de vele acties in het kader van de Alliantie Werkgelegenheid-Leefmilieu Duurzame

Voeding.

Door de Alliantie Werkgelegenheid-Leefmilieu goed te keuren benadrukte de Brusselse Regering haar

voornemen om niet-delokaliseerbare werkgelegenheid te creëren in 4 belangrijke sectoren voor de

Brusselse economie waar een aanzienlijk werkpotentieel werd geïdentificeerd. Ik denk trouwens dat

velen onder u ons charter getekend hebben in december van vorig jaar.

Doelstelling

10

Concreet ben ik zinnens om een gezond en lokaal voedingsaanbod te ontwikkelen voor alle

Brusselaars, in een context van regionalisering van de economie, lokale aankoop en consumptie, zeer

vluchtige marktprijzen en verhoogde kosten voor het vervoer van voedingsmiddelen.

Ik ben heel blij vast te stellen dat de Brusselaars zeer creatief zijn en hun steentje bijdragen tot de

ontwikkeling van een zeer gevarieerde structuur voor stadslandbouw. In het Brussel Gewest vinden

we zowel industriële productie als familiale of gemeenschapsproductie. Die gebeurt in serres, in volle

grond of in kelders of op daken van gebouwen. Er zijn zowel initiatieven in de stad als aan de

stadsrand. Die landbouwinitiatieven situeren zich zowel in privé- als in openbare sfeer, en zijn zowel

winstgevend als voor vrije tijd.

Alle vormen van stadslandbouw zijn interessant en nuttig voor de bevolking, maar ik wil vandaag

aantonen dat het mogelijk is landbouwondernemer te zijn in Brussel. Landbouw is dus een piste voor

de toekomst vanuit economisch perspectief en een manier om de stad te beleven.

Er is wel degelijk potentieel om toegevoegde waarde en jobs te creëren voor Brussel via het

aanleggen van een keten in het domein van duurzame voeding. Die keten dekt zowel

landbouwproductie en -innovatie als verwerking, distributie en commercialisering. De strategie van

de Alliantie Werkgelegenheid-Leefmilieu bestond er trouwens in om specifiek te werken op elke

schakel van de waardeketen van het voedsel in Brussel.

Productie en innovatie:

Onze eerste uitdaging bestaat erin een gezonde en gevarieerde productie te waarborgen en de

traditionele en biologische teelt te bevorderen. Daarom heb ik de Brusselse Regering en het Brussels

Parlement een ordonnantie voorgesteld die de teelt van GGO's verbiedt. Die ordonnantie zal de

toevallige aanwezigheid van GGO's in de conventionele teelt zoveel mogelijk vermijden en zal de

producenten beschermen tegen eventueel economisch verlies bij besmetting.

Verder moet de productie voldoende zijn om een bevolking in volle demografische expansie te

voeden. Om dat te kunnen bereiken moet de ruimte bestemd voor de landbouwfunctie in onze

stad/gewest behouden of liever uitgebreid worden. Ik heb me al geëngageerd om de 268 hectare

bestemd voor landbouw te bewaren in het kader van de regeringsgesprekken over het Gewestelijk

Plan voor Duurzame Ontwikkeling, het demografische GBP en het Regionaal Plan Natuur. Maar ik

besef dat dit niet volstaat. De Brusselse gebouwen moeten meer benut worden via productie op

daken of via braakliggende industrieterreinen, zoals de site van de Slachthuizen of de "Choux de

Bruxelles". U heeft trouwens ook de gelegenheid om verscheidene commerciële projecten van dit type

te ontdekken in de loop van de voormiddag.

Minstens even belangrijk als de beschikbare ruimte is de begeleiding van de producenten. Nog steeds

in het kader van de Alliantie Werkgelegenheid-Leefmilieu hebben wij verscheidene

begeleidingsprojecten opgestart, onder meer met "Le Début des Haricots" dat werkt rond toegang tot

grond en het vestigen van kleine producenten in Neerpede, maar ook met Crédal voor financiële

ondersteuning.

Want de financiering van de voedingsmiddelensector is een ander cruciaal aspect voor de

ontwikkeling ervan. Spijtig genoeg heeft deze sector geen toegang tot steun voor economische

expansie, maar er bestaat specifieke hulp op Europees niveau in het kader van FEAGA. Slechts 6

Brusselse landbouwers doen een beroep op die steun, terwijl het gaat om organische hulp die

beschikbaar is voor alle entiteiten met een producentennummer die voldoen aan bepaalde

11

productiegebonden voorwaarden. Ik raad u aan om contact op te nemen met de Administratie

Economie en Werkgelegenheid van uw Gewest voor meer details om in aanmerking te komen.

Om de productie te optimaliseren moet de innovatie van landbouwtechnieken ook gepromoot

worden. In die zin heb ik aan Innoviris gevraagd om duurzame voeding, inclusief landbouw, op te

nemen als onderzoeksthema in haar programma Perspective Research For Brussels (PRFB) voor het

jaar 2014. Dit programma zal zowel de projecten op het terrein van het Gewest als projecten aan de

stadsrand financieren. Die verschillende studies zijn ook bedoeld om een kenniscentrum en een living

lab rond stadslandbouw in Brussel te animeren.

Verwerking, distributie en commercialisering:

Om ervoor te zorgen dat de productie tot bij de eindgebruikers raakt, speelt het verwerkings- en

distributieproces een cruciale rol. In Brussel beschikken we over een enorm potentieel om beide

schakels van de voedingsmiddelenketen te ontwikkelen.

De enquête gevoerd in 2012 door het Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid toont aan dat

duurzame voeding goed is voor 2.500 jobs in Brussel, waarvan zowat 1.000 alleen al in distributie. De

twee andere subketens van belang zijn horeca en voedselverwerking. Voeding onderscheidt zich door

het vermogen om te blijven groeien, ook in crisistijd. Het vormt verder een rijke bron aan

werkgelegenheid voor jonge en minder gekwalificeerde werknemers die in Brussel wonen.

De waardeketen van voeding impliceert ook de problematiek van onverkochte artikelen en de

herwaardering ervan. Een goed beheer van onverkochte artikelen biedt de minst bedeelden toegang

tot gezonde voeding en creëert tegelijk projecten voor inschakeling in het beroepsleven via het

recupereren, verwerken en herverdelen ervan.

Om de productie en verwerking van voedingsproducten in het Brussels Gewest te valoriseren lijkt het

me aangewezen om een label "Brussels Product" te creëren. Zo zouden producten die meer dan 50 %

van hun toegevoegde waarde op Brussels grondgebied kregen, erkend worden als Brusselse

Producten. Het gaat om bier, honing, suikerwaren, kaas, groenten, vlees. De producten met label

krijgen dan de stempel "kwaliteitsvol" en "uit de buurt" en bieden het Brussels Gewest een

internationale uitstraling. Dat komt uiteraard ook de commercialisering ten goede. Ik heb gevraagd

aan m'n administratie om een ontwerp lastenboek op te stellen om dit label in de praktijk te brengen.

Conclusie

Stadslandbouw is heel wat meer dan een bron van jobcreatie. Het kan een oplossing zijn om de vele

stedelijke uitdagingen waarmee Brussel geconfronteerd wordt op te vangen. Want landbouw in de

stad heeft een economische en voedingswaarde, maar verbetert ook de levenskwaliteit van de

inwoners via functies op gezondheids-, educatief en milieuvlak en in het domein van ruimtelijke

ordening in de stad.

Ik hoop dat dit symposium dat u vandaag bijwoont u de kans biedt een duidelijke visie te krijgen op de

inzet van de stadslandbouw van morgen. Maar ik hoop vooral dat het u zal aansporen om te

ondernemen in de Brusselse voedingssector. Mijn team en ikzelf staan tot uw beschikking om meer

over uw projecten te vernemen en de obstakels die u ondervindt zo goed mogelijk op te lossen.

Ik wens u een inspirerende en leerrijke dag toe.

Bedankt voor uw aandacht.

12

3.1 Ondernemers in Stadslandbouw:

In een eerste fase werden zeven ondernemersinitiatieven voorgesteld. Die zijn hieronder

samengevat en tonen de grote diversiteit in deze sector aan.

www.permafungi.be

www.littlefood.org

2. Little Food:

• Raphael Dupriez et Maité Mercier

• Brusselse productie van krekels

• Aanpak: circulaire economie en biomimetiek

1. Permafungi:

• Martin Germeau & Martin François

• Brusselse productie van paddenstoelen op koffiedik

• Aanpak: circulaire economie en stedelijke veerkracht

3. Champ des Cailles:

• Antoine Sterling, Anga Vangeert , Martin Philippart

• Groenteteelt, schapenfokkerij en teelt van

geneeskrachtige planten, beheer van gedeelde tuinen

• Collaboratieve en participatieve aanpak

13

4. Urban Farm Company:

• Haissam Jijakli en Jean Patrick Scheepers

• Advies bij de ontwikkeling van

stadslandbouwprojecten

• Aanpak gebaseerd op het creëren van toegevoegde

waarde via duurzaamheid

5. BioBrussels:

• Jean Pierre De Leener

• Groenteproductie aan de stadsrand

• Aanpak: biologische productie

14

6. Urban Farmer:

• Tom Zollner

• Zwitserse productie van vis en groenten

• Aanpak: aquaponie

7. Ferme Nos Pilifs

• Guy van Malleghem

• Groenteproductie, kippenkwekerij, tuinkers,

kinderboerderij

• Aanpak: herinschakeling - onderneming met

aangepast werk

6. Urban Farmer:

• Tom Zollner

• Zwitserse productie van vis en groenten

• Aanpak: aquaponie

16

3.2 Het stadsbeleid

Drie Europese steden kwamen spreken over hun initiatieven om stadslandbouw te ondersteunen.

Hun visie en aanpak in de verschillende stadia van het ontstaan van deze sector waren een mooie

illustratie van de omvang die deze beweging kent in de Europese steden. Daaruit blijkt dat het een

maatschappelijke trend is en geen kortstondige mode beperkt tot een bepaalde zone.

3.2.1 De stad Parijs

Tussenkomst van Fabienne Giboudeaux, Adjunct Burgemeester van Parijs, belast met Groene

Ruimten en Biodiversiteit, en Nathalie Daclon, Technisch adviseur stadslandbouw aan het Stadhuis

van Parijs.

Samenvatting van deze interventie (opgesteld door Nathalie Daclon):

Het werd in 2008 al vastgesteld door de FAO: industriële landbouw zal op lange termijn niet meer

volstaan om de planeet te voeden, omwille van de schaarste van het akkerland, de afhankelijkheid

van fossiele brandstoffen en de impact van productiemethoden op het klimaat. Omdat

stadslandbouw past in een logica van korte productieketens die de emissie van BKG beperken en de

veerkracht van de stad verstevigen, kan ze steden naar meer veerkrachtige systemen loodsen. Terwijl

steden geconfronteerd worden met nooit geziene uitdagingen op sociaal, economisch en ecologisch

vlak, kan stadslandbouw een innoverende tool zijn om de stad van morgen op een duurzamere

manier op te bouwen.

Via beproefde technieken wordt wereldwijd aangetoond dat beperkte oppervlakken, ook daken, niet

te onderschatten hoeveelheden gewassen kunnen produceren. Projecten, onder meer in Noord-

Amerika, lijken uit te monden in reproduceerbare modellen voor beheer, werking en economisch

evenwicht. Maar die projecten brengen ook een aantal moeilijkheden met zich mee: druk op stad en

grond (weinig beschikbare terreinen van goede kwaliteit die groot genoeg zijn in volle grond, het

potentieel van daken nog weinig ontgonnen), vrees voor vervuiling, technische vragen

(draagvermogen van gebouwen, type productie, impact op het leefmilieu…).

17

Stadslandbouw is sterk verankerd in de geschiedenis van de stad en omstreken. Het fenomeen kan

momenteel op groot enthousiasme rekenen en de initiatieven lopen sterk uiteen qua vorm, spelers,

grondgebied, gebruiken en praktijken. Om de reële omvang van de economische modellen te testen

heeft de stad Parijs een oproep tot innoverende projecten gelanceerd in 2013. Die kreeg de naam

"Végétalisations Innovantes" en een van de luiken handelde specifiek over stadslandbouw. Die

projectoproep is bedoeld om mensen te mobiliseren en deze beweging uit te breiden. De laureaten

krijgen de kans om de openbare ruimte in Parijs te gebruiken om gedurende 3 jaar nieuwe

technologieën en nieuwe ontwikkelingsmodellen voor stadslandbouw te testen.

18

3.2.2 De stad Gent

Tussenkomst van Katrien Verbeke, Adjunct van de directie, Milieudienst - Departement Milieu,

Groen en Gezondheid - Stad Gent

Samenvatting van deze interventie (opgesteld door Katrien Verbeek):

Gent en garde, de Gentse voedselstrategie, wordt uit de doeken gedaan. Het is een recent initiatief uit

Gent om beleidsmatig en ambitieus met voeding om te gaan. Inzetten op duurzame voeding is op zich

niet nieuw voor de stad. Samen met heel wat organisaties werd in het verleden ingezet op o.a.

sensibiliseren rond bioproducten, fairtrade en op Donderdag Veggiedag.

Gent zet nu een volgende stap zetten en zet in op een verduurzaming van het volledige

voedselsysteem: van het proces van productie, over verwerking en verdeling van voeding tot

consumptie en zelfs afvalverwerking.

De Gentse voedselstrategie is samengevat in 5 doelstellingen:

• Een meer zichtbare, kortere voedselketen

• Duurzamere voedingsproductie en –consumptie

• Sterkere sociale meerwaarde rond voedselinitiatieven

• Voedselafval terugdringen

• Voedselafval maximaal hergebruiken als grondstof

Bij de lancering van de strategie, werden stakeholders uit het hele voedselsysteem bijeengebracht:

landbouwers, federaties, horecazaken, mensen uit onderwijs, vzw’s, enz. Stad Gent wil in het kader

van haar voedselstrategie in eerste instantie lokale actoren ondersteunen en een faciliterende rol

opnemen. Met Gent en garde wil de stad inzetten op het versterken en verbreden van bestaande

initiatieven en nieuwe initiatieven. De bedoeling was om de strategie van de stad te lanceren maar

ondertussen betrokkenheid en inspiratie te halen uit het netwerk.

19

Ondertussen zit Gent en garde in opstartfase. Sommige initiatieven worden door de stad getrokken,

anderen worden ondersteund waar mogelijk maar worden vanuit andere organisaties getrokken. De

Stad zelf zet dit jaar onder andere in op voedselverspilling.

Daarnaast zijn er nieuwe initiatieven die opstarten rond stadslandbouw: een stadslandbouwtuin die

een nieuw pop-uprestaurant gaat beleveren en sociale tewerkstelling inschakelt, een braakliggend

terrein dat wordt omgebouwd door de buurt tot een stadstuin, enz. Tot slot viert Gent dit jaar ook 5

jaar Donderdag Veggiedag en blijft Gent dit thema verder promoten.

Maar verschillende trajecten vergen ook meer tijd om resultaten op te leveren. Samen met een

beleidsgroep wordt hierop ingezet. Zo wordt er gekeken naar ruimte en gebeurt er dit jaar bv een

landbouwstudie om de behoeften van professionele landbouw en stadslandbouw in kaart te brengen

en te gebruiken bij de opmaak van nieuwe ruimtelijke structuurplannen, wordt er bekeken hoe

braakliggende terreinen voor voeding kunnen worden geactiveerd. Er wordt ook ingezet op

samenwerking met de landbouwsector rond korte keten, hoeveverkoop, boerenmarkten. En tot slot

wordt het voedselthema ook ondersteund in schoolomgevingen, zoals aan de hand van moestuinieren

op scholen en de schoolmaaltijden.

20

3.2. 3 De stad Rotterdam

Interventie van Kees van Oorschoot, Gemeentebestuur Rotterdam

Samenvatting van deze interventie (opgesteld door Kees van Oorschoot):

Food & the City, stadslandbouw in en rond Rotterdam

De gemeente Rotterdam werkt aan een groenere en duurzamere stad. Stadslandbouw kan een

belangrijke bijdrage leveren aan de kwaliteit van de stad. Stadslandbouw is het kweken van groenten

en fruit in de stad of landbouw met een directe afzet naar de consumenten. Het varieert van

buurtmoestuinen op braakliggende terreinen tot volwaardige agrarische bedrijven in de stadsranden.

De gemeente wil het huidige, spontane, karakter van stadslandbouw behouden, faciliteert bij nieuwe

initiatieven op het gebied van stadslandbouw en ondersteunt bij het vermarkten van lokale

producten.

In 2011 is door het gemeentebestuur een beleidsdocument vastgesteld waarin beschreven staat

welke betekenis stadslandbouw kan hebben voor Rotterdam en welke acties de gemeente zelf

onderneemt. De focus ligt op gebieden:

- Het verbeteren van de gezondheid van de inwoners van Rotterdam. Door de consumptie van

gezondere voedsel en meer beweging moet de gezondheid verbeteren;

- Het versterken van de duurzame economie. Door producenten uit de regio een betere toegang te

geven tot de stedelijke markt krijgen zij een hoger inkomen en zijn de consumenten verzekerd

van versere producten. In de stad zijn er ook nieuwe kansen voor ondernemerschap door

productie, verwerking en bereiding van voedsel;

- Het vergroten van de ruimtelijke kwaliteit. Landbouw die zich directer richt op de stedelijke

consument kan bijdragen aan een toegankelijker en mooier landschap. Ook stedelijke moes- en

fruittuinen maken het groen gevarieerder.

Naast deze drie hoofdpunten draagt stadslandbouw ook bij aan andere doelen zoals grotere sociale

cohesie en het beperken van voedselkilometers.

De gemeente Rotterdam probeert de gemeente op de gronden in de stad ruimte te geven voor

(tijdelijke) initiatieven van bewoners en organisaties die een moestuin willen inrichten. Voor een

aantal plaatsen waar de gemeente buiten de stad nog gronden bezit, wordt ook gezocht naar

boerenbedrijven die zich meer willen richten op de stad. Maar bovenal wil stad Rotterdam partijen

bij elkaar brengen door bijeenkomsten of andere activiteiten te organiseren. De belangrijkste

daarvan zijn de handelmissies die naar drie gebieden buiten de stad zijn geweest. Daarbij hebben

21

ondernemers uit de stad boerderijen bezocht om kennis te maken met bijzondere regionale

producten. Verder is er een Food Council ingesteld om het gemeentebestuur advies te geven over de

voedselstrategie. In de Food Council komen allerlei partijen bij elkaar, zoals ondernemers van grote

bedrijven, banken, maar ook restauranthouders, winkeliers en onderzoekers. Zij willen graag de

stadslandbouw nog een grotere vaart geven in Rotterdam.

www.rotterdam.nl/stadslandbouw en www.rotterdam.nl/foodcouncil

22

Afsluiting van de ochtend door Evelyne Huytebroeck, Minister voor

Leefmilieu

Toespraak van Evelyne Huytebroeck, Brussels Minister voor Leefmilieu, Energie en

Stadsvernieuwing

Goedemorgen iedereen,

Ik ben bijzonder blij om samen met u aanwezig te zijn deze morgen om te praten over de

ontwikkeling van stadslandbouw in Brussel. Onder stadslandbouw versta ik "lokale landbouw

in de stad of aan de stadsrand waarvan de producten grotendeels bestemd zijn voor de

stad". In amper 5 jaar tijd is de situatie sterk geëvolueerd en zijn vele projecten ontstaan. Ik

wil jullie allemaal bedanken voor jullie bijdrage.

De ontwikkeling van de stadslandbouw in het Brussels Gewest gaat gepaard met een

engagement van de burger, maar ook op sociaal, ondernemings- en politiek vlak.

Het is de vaste wil van de Regering om Brusselaars, vrouwen en mannen, burgers en

ondernemers te stimuleren om opnieuw te kiezen voor voedselproductie. En dat kan

gebeuren op heel kleine schaal, door een pot met kruiden op het balkon te zetten, of op heel

grote schaal, in het kader van de stadsboerderijen. Het kan gaan om een eigen moestuin, een

collectieve moestuin, een professionele moestuin of een combinatie.

23

Steun aan landbouw in de stad is opgenomen in het beleid om van Brussel een duurzame

stad te maken. Concreet gaat het om het beleid inzake stadsrenovatie, beheer van groene

ruimten, biodiversiteit en duurzame voeding.

De beoogde doelstellingen zijn talrijk en dat heeft alles te maken met het multifunctionele

karakter van de stadslandbouw.

Zo wil het in Brussels gevoerde beleid ter ondersteuning van de stadslandbouw

a) beantwoorden aan de behoeften inzake voedselveiligheid en -kwaliteit van de burgers

In 2030 zal 60% van de wereldbevolking in de stad wonen. En die bevolking zal steeds

moeilijker toegang hebben tot kwaliteitsvoeding. Door zelf voedselproducten te telen, of via

groeperingen, kunnen gezinnen de kostprijs voor de aankoop van voedsel beperken en

profiteren van voedsel van goede kwaliteit.

Door in Brussel het equivalent van 1650 ha in te zetten, zouden we 40% van de behoeften

aan fruit en groenten voor de hele bevolking kunnen lenigen.

De vraag naar seizoensproducten uit de buurt kent een forse stijging. Dat komt onder meer

omdat grootkeukens steeds meer duurzaamheidscriteria integreren in hun lastenboeken. Dat

is grotendeels de verdienste van het project Duurzame Kantines gevoerd door Leefmilieu

Brussel. Het is belangrijk om vandaag het duurzame aanbod te ondersteunen om op die

nieuwe vraag in te spelen.

b) de kwaliteit van het leefmilieu en de leefomgeving verbeteren

De herlocalisatie van voedselproductie en het hanteren van milieuvriendelijke

productiemethoden kunnen de ecologische impact van productie en vervoer inperken.

Stadslandbouw kan ook de luchtkwaliteit verbeteren, hitte-eilanden beperken, afvloeiend

water verminderen, de CO2 stabiliseren, de biodiversiteit beschermen...

En het brengt het ritme van de natuur opnieuw naar de stad. Het behoudt open ruimten in

wijken en draagt een volwaardig steentje bij tot de kwaliteit van het levenskader.

c) gedrag stimuleren dat goed is voor de gezondheid en de burgerzin

Het relocaliseren van de productie in de stad bevordert het ontwikkelen van referentiepunten

die nodig zijn voor een duurzamer voedingsgedrag. En dat is dan weer heilzaam voor de

gezondheid. Verder is tuinieren een fysieke en ontspannende bezigheid die ook overgewicht

en stress bestrijdt.

Tuinieren in al zijn vormen is ook goed voor de sociale cohesie. Al enkele jaren is een nieuwe

trend te merken ten voordele van collectieve projecten. Moestuinen worden plekken waar

het gezellig is en waar goed wordt samengeleefd.

d) Om lokale toegevoegde waarde en werkgelegenheid te creëren

24

Stadslandbouw is ook een economische activiteit die de stad kwaliteitsproducten en nieuwe

jobs kan leveren. De studie uitgevoerd door de Facultés Saint Louis in samenwerking met het

bureau Greenloop geeft aan dat een voluntaristisch beleid op 10 jaar het creëren van vele

nieuwe jobs kan ondersteunen. En dat zouden heel diverse jobs zijn, voor een groot deel

ingevuld door vrouwen, jongeren, inclusief de minst gekwalificeerden, mensen met een

handicap of schoolverlaters zonder diploma.

Om de ontwikkeling van de stadslandbouw in Brussel te ondersteunen hebben wij in

verscheidene fasen gewerkt, van moestuin tot stadsboerderij.

Zo kreeg deze stadslandbouw een eerste concrete weerslag via projecten van burgers die een

individueel perceel wilden bewerken of wilden deelnemen aan een collectief project. De

motivatie was zowel om kwaliteitsvoeding te kunnen eten als om een activiteit samen met

anderen te doen. Die sterke betrokkenheid van de burger, vooral in de verenigingssector, is

ook de initiële motor geweest en de smeltkroes voor een hele reeks experimenten die

momenteel aan de gang zijn. Daarbij komt nog dat er een continue kruisbestuiving van

ideeën is via het web en sociale netwerken.

Om die dynamiek te ondersteunen hebben we in 2011 een actieprogramma gelanceerd met

de naam Moestuinnetwerk. De bedoeling is om:

• de oppervlakte voor moestuinen te vergroten in het Brussels Gewest;

• de groenteteelt aan te sporen bij verschillende bevolkingsgroepen;

• de opkomst van nieuwe economische activiteit in de groenteproductie te stimuleren;

• overkoepelende milieuvriendelijke groenteteeltpraktijken te bevorderen die de lokale

biodiversiteit ondersteunen en ecologische productiemethoden gebruiken.

• Zo konden 26 projecten voor collectieve tuinen opgestart worden met de steun van "Début

des haricots" en konden ze met elkaar in contact treden via de websites van de

stadsmoestuinen

• 220 percelen op 2,3 hectare zijn ter beschikking gesteld van de Brusselse burgers in groene

ruimten beheerd door Leefmilieu Brussel

• Meer dan 900 mensen konden een cursus groenteteelt volgen en 50 andere mensen zijn

moestuinmeester geworden en zijn in staat om andere burgers te begeleiden bij het op poten

zetten van hun project

• 12.500 zaadpakketten zijn uitgedeeld om het grote publiek aan te sporen kruiden en

groenten te telen in hun tuin, op hun balkon of op hun vensterbank.

• Tijdens de volledige zomer 2013 werden de Brusselaars donderdagavond uitgenodigd om een

groene aperitief te nemen in het eetbaar park met terrassen vol groenten die klaar zijn om te

plukken en zin geven om er zelf aan te beginnen.

• De ondersteuning van zeer vele projecten: kinderboerderijen en pedagogische boerderijen in

Ukkel, Jette en Nos Pilifs, Potage-toit en Jardin des couleurs van Début des haricots, Les

jardins de Pomone, de ontwikkeling van moestuinen in duurzame wijken en Agenda's 21,

Taste of Brussels en Aquaponiris van Village partenaire, de kersenbomen van Bral…en

uiteraard ook Park Design dat dit jaar in het teken staat van stadslandbouw.

25

Steeds meer scholen voorzien een moestuin en gebruiken die als leermiddel om de kleintjes

vertrouwd te maken met het ritme van de seizoenen, de soorten in de moestuin en hun

ontwikkeling, de biodiversiteit. Zo hebben meer dan 50 scholen financiële steun en

begeleiding gekregen van Le début des haricots of van CRIE Tournesol. De Brusselse kinderen

kunnen hun kennis verder bijschaven op woensdag en tijdens de vakantie in pedagogische en

kinderboerderijen (ferme des enfants in Jette, boerderij van Ukkel en Nos Pilifs).

Naast die moestuinen van burgers, verenigingen, pedagogische initiatieven ontstaat ook

nieuwe economische activiteit rond voedselproductie bestemd voor de markt: er is

momenteel een hele waaier aan projecten, de ene al geavanceerder dan de andere. Maar ze

allemaal delen in dezelfde ondernemersgeest. Er wordt in Brussel groenten, fruit, kleinfruit,

tuinkers, honing... geproduceerd, maar ook paddenstoelen en krekels!

Produceren in de stad is niet hetzelfde als op het platteland. De productieprojecten zijn

gebaseerd op de stedelijke structuren en worden opgenomen in het stedelijke weefsel.

Een voorbeeld: de serreprojecten die een organische link hebben met gebouwen: ze doen

dienst als dubbele wand om de energieprestaties van het gebouw te verhogen; ze zijn ook

een plek voor voedselproductie waar afvalwater verwerkt wordt en CO2 in zuurstof wordt

omgezet.

Terwijl landbouw net buiten de stad een band met de aarde bewaart, verkent landbouw in de

stad een hele reeks beschikbare oppervlaktes om er bestaande agronomische technieken toe

te passen of er nieuwe uit te vinden. Zo combineert aquaponie bijvoorbeeld de productie van

vis, groenten en wormen.

De professionalisering staat nog in de kinderschoenen, vooral als het gaat om landbouw in

de stad. Maar ze neemt uitbreiding dankzij het werk van studiebureaus zoals Lateral Thinking

Factory, Greenloop, Ecores, Groupe One en de universiteiten.

De studie gerealiseerd door Greenloop om de meest veelbelovende businessmodellen te

identificeren, geeft aan dat het beheersen van aangepaste agronomische technieken en

management- en marketingkwaliteiten de belangrijkste succesfactoren zijn. Rendabele

projecten hebben ook gemeen dat ze een beroep doen op korte ketens voor het leveren van

hun producten en dat ze mikken op producten met hoge toegevoegde waarde of

nicheproducten. Ze zijn ook allemaal multifunctioneel.

Met de Alliantie Werkgelegenheid-Leefmilieu wil de Brusselse regering de professionalisering

van de stadslandbouw verder zetten. Bij de 50 actiefiches die eind 2013 goedgekeurd werden

door de regering - te lanceren in 2014 voor de meeste ervan -, hebben 18 een rechtstreekse

link met stadslandbouw. Het gaat dan om de ontwikkeling van vaardigheden en tools, de

inventaris van beschikbare ruimte, de opleiding van deskundig personeel, tests via

proefprojecten, ondersteuning bij de oprichting van productiebedrijven (volle aarde, serre,

daken…), hulp bij installatie, onderzoek en ontwikkeling, enz. Een concreet voorbeeld: het

project Jard’inspiration van de Ferme Nos Pilifs, een inschakelingsproject dat ook de

bevolking wil begeleiden bij het telen van groenten in de stad.

Momenteel opent het FEDER 2014-2021 programma nieuwe mogelijkheden voor het

consolideren van projecten en het opzetten van nieuwe projecten, want stadslandbouw

behoort tot de gekozen thema's.

Nu de dynamiek in Brussel gelanceerd is, moeten we nog een vruchtbare samenwerking

opstarten met de twee andere Gewesten die ons begrenzen. Brussel mag dan wel een

26

geprivilegieerde markt zijn voor de afzet van producten uit Vlaanderen en Wallonië, toch

dienen we gedifferentieerde kwaliteitscriteria op te stellen voor producten die aan de

Brusselaars worden voorgesteld. Dit is ook de gelegenheid om te onderhandelen over nieuwe

win-win allianties waarbij we in ruil voor marktaandeel jobs voor jonge Brusselaars kunnen

verkrijgen in landbouwsectoren aan de Brusselse rand.

Ik wil u nogmaals allen hartelijk danken voor uw bijdragen; allemaal samen kunnen we van

Brussel een duurzame stad maken.

Ik dank u en ik wens u een uitstekende werknamiddag.

27

4. Resultaten van de namiddag: themaworkshops

Vier thema-ateliers werden voorgesteld om kernaspecten over ontwikkeling van de stadslandbouw

aan te kaarten en uit te diepen. Die workshops zijn in twee fasen verlopen. Eerst hebben experts per

thema hun licht geworpen op de materie of een getuigenis gebracht over de gestelde vraag. Daarna

hebben de deelnemers in subgroepen gewerkt rond de identificatie en beschrijving van oplossingen

voor de ontwikkeling en de verdere bloei van de stadslandbouw gelinkt met het thema van de

workshop.

4.1 Workshop 1: Toegang tot grond: hoe kunnen we het Brusselse potentieel

optimaal benutten?

Beschrijving:

De ontwikkeling van de stadslandbouw in het BHG hangt vooral af van de toegang tot grond. Twee

recente studies werden voorgesteld om het debat in te leiden: de studie van BRAT over de

moestuinen (voor Leefmilieu Brussel) en die van SUM Research over het Brusselse landbouwgebied

van de Neerpede (voor Leefmilieu Brussel en het Vlaamse Landmaatschappij).De inleiding wordt

afgerond door Terre en Vue, een vereniging die de toegang tot grond wil vergemakkelijken.

Het doel van de workshop was om te bekijken hoe de behoefte aan ruimte, vooral voor woningen,

(opnieuw) kan worden verzoend met het behoud en de herwaardering van het landbouwerfgoed.

Welke projecten kunnen deze ruimten valoriseren? Welke voordelen moeten doorwegen? Welke

partijen moeten hierbij betrokken worden?

Voorstellingen

Organisatie Naam van de intervenant Presentatie

SUM Research Patrick Moyersoen

Intergewestelijk richtplan voor

NEERPEDE

BRAT Karine Hermanus Afdeling Groene Ruimten

Terre en Vue Maarten Roels N/A

Kernpunten van de workshop:

• De grond veilig stellen, onder meer via planningdocumenten (GPDO, GBP…)

• Een beter zicht hebben op de beschikbare grond: plek, oppervlakte, eigenaar, wettelijk

statuut, bodemtype (deze werf boekt onder meer vooruitgang via de BRAT-studie maar dat is

nog maar een begin)

• Belang van de historische en landschapsstudie van de zones (voorbeeld van de SUM-studie) >

verwijst naar de kwestie rond de economische herwaardering voor de landbouwers van het

behoud van het landschap

Kernideeën:

1. Cartografie van de beschikbare ruimten en wettelijk kader:

28

De gegevens over beschikbare gronden via cartografie beschikbaar maken en het contact

vergemakkelijken tussen de eigenaars van het terrein en de projectdrager. Een vzw of een

publieke speler zou fungeren als facilitator/tussenpersoon. Dit organisme zou dan specifieke

kennis hebben over vastgoed- en juridische kwesties maar ook over de behoeften van

stadslandbouwers. Het wettelijk kader van stadslandbouw in Brussel verduidelijken is cruciaal.

2. Veiligstelling van Brusselse landbouwgronden

Landbouwgronden veilig stellen door agro-ecologie te promoten, korte ketens te stimuleren,

oude en efficiënte technieken in een hedendaagse versie te gieten; ontwikkeling van de

vereniging Terre-en-Vue in Brussel om landbouw- en braakliggende terreinen te bewaren en

eventueel een voedselring te ontwikkelen.

3. Integratie in de constructie van gebouwen

Het tijdelijke gebruik van terreinen - tussen de ontwikkeling van het project en de bouw ervan -

vergemakkelijken. Ecosysteemcompensatie: als men bouwt op een terrein dat dienst deed als

moestuin of groene ruimte, is men verplicht dit elders te compenseren, op het dak of elders in

Brussel. Daartoe moeten de verschillende overheidsspelers samen gezet worden om de impact

van het gebouw op het milieu te evalueren en die vervolgens te compenseren.

4. Gebruik van de publieke ruimte:

Een deel van de publieke ruimte reserveren voor landbouwactiviteit. De voorkeur geven aan

productieve bomen in publieke ruimten, een wettelijk, politiek en administratief kader scheppen

om de toegang tot grond te bevorderen.

29

4.2 Workshop 2: Groenten telen en verkopen in de stad: welke tools staan tot

onze beschikking?

Beschrijving:

Er is nog maar weinig knowhow over stadslandbouw, de infrastructuren zijn onaangepast en, hoewel

de vraag er is, blijft het moeilijk de potentiële klanten te bereiken. Maar er zit beweging in de zaak en

de organisatie begint vaste vorm te krijgen.

Het doel van de workshop was om zicht te krijgen op de tools die beschikbaar en nodig zijn voor de

ontwikkeling van de stadslandbouw. Wat kunnen we doen om de verschillende sectoren

(opleidingen, begeleiding, distributie) optimaal te laten samenwerken om die landbouwstroming tot

bloei te laten komen? Hoe kan je het begin en het einde van de keten met elkaar verbinden?

De Lokale Missies van Elsene en Etterbeek, als “werkwinkel” actief in de sociale en

beroepsinschakeling, hebben het gehad over hun opleidingen in biologische tuinbouw. Credal, een

microkrediet verlenende instantie, overliep de verschillende initiatieven die werden

ingevoerd om landbouwprojecten concreet uit te werken. L’Heureux Nouveau, verdeler van

bioproducten met de fiets, bracht verslag uit van zijn ervaringen met leveringen voor de pioniers van

de stadsproductie En ten slotte sprak Les Petits Mondes, bedrijf gespecialiseerd in opleidingen en

design in permacultuur, met ons over hun aanbod.

Voorstellingen


Lokale Missies van Elsene en

Etterbeek Barbara Nyssen

Opleiding in biologische

groenteteelt

Crédal Celine Descamps Investeer in uw waarden

L'Heureux Nouveau Pierre N/A

Les Petits Mondes Pauline Lemaire

Stadslandbouw en

permacultuur


• Een keten voor de verwerking en bewaring van de Brusselse landbouwproductie.

• Toename van de landbouwoppervlakte, in het bijzonder in de groene ruimten

• Netwerkvorming (of centralisering) van de stadsproductie

Kernideeën:

1. Verwerking en bewaring

In situ ateliers oprichten voor verwerking en bewaring van producten uit de Brusselse landbouw.

Voorbeeld: om de productiepiek van tomaten op te vangen, ateliers oprichten voor het maken van

coulis, sauzen, enz. en ook koelkasten of kelders voorzien. Zo kan Brussel het hele jaar door

bevoorraad worden en blijven de voorraden en de prijzen onder controle.

30

2. Recyclagelijn voor organisch afval

Om de stadslandbouw te voorzien van compost van goede kwaliteit. Waarom? Omdat veel afval

gewoon naar de verbrandingsoven gaat (terwijl dit afval voor 80 % uit water bestaat!). Hoe?

Veralgemening van selectieve inzameling + recyclage via biomethanisatie en/of compostering. Er

bestaat een proefproject in Evere & Etterbeek om de technische voorwaarden te evalueren.

Profiteren van de overeenstemming met de toekomstige Europese normen.

3. De landbouwoppervlakte verhogen

Verplichten dat een deel (%) van de oppervlakte van de stadsparken voor groenteproductie gebruikt

wordt (taak voor BIM). Een cel oprichten in het BIM die verantwoordelijk is voor die percelen en voor

de productie, en wijkcomités met burgers betrekken bij het beheer (ze eventueel bezoldigen).

4. Netwerkvorming voor stadsproductie (intra en extra muros)

Het aanbod coördineren (de productie globaal evenwichtig maken), maar ook de informatie

centraliseren om de laatste schakels van de keten te faciliteren (verwerking, bewaring, horeca, enz.)

31

4.3 Workshop 3: Stadslandbouw, symbiose met het gebouw?

Beschrijving:

In de stad is er erg weinig teelgrond beschikbaar. De gebouwen bieden alternatieven om de

productie te ondersteunen. Maar veel vragen blijven onbeantwoord. Stedenbouw, aansluiting

bij gebouwen, productietechnieken, opbrengst, … Wat is de beste aanpak voor deze innoverende

vorm van “herbegroening” van de stad?

Deze workshop was bedoeld om alle nieuwe ideeën te verkennen die stadslandbouw beter kunnen

integreren in het gebouw. De intervenanten waren: LateralThinkingFactory, een bureau voor

architectuur en stadsdesign, kwam het concept toelichten en

illustreren. Abattoir stelde zijn stadsboerderijproject voor. Ten slotte heeft Haissam Jijakli van de

universiteit van Gembloux het gehad over Faktory in Luik, een uiterst vernieuwend incubatorproject

waarin het gebouw een centrale rol speelt.

Voorstellingen


Lateral Thinking Factory Michael Moradiellos Urban farming

Universiteit van Gembloux Haissam Jijakli Faktory project

Abattoir Jo Huygh

Proefproject stadslandbouw in

Kuregem


• Integratie van stadslandbouw is absoluut noodzakelijk

• Behoefte aan een facilitator voor reglementaire en technische kwesties

• Behoefte aan voorbeeldgebouw dat promotoren kan overtuigen om die weg in te slaan

• De stedelijke diensten moeten betrokken worden bij deze thematiek

Kernideeën:

1. Administratieve facilitering voor stadslandbouw

De administratieve formaliteiten worden als zwaar en ontmoedigend ervaren door promotoren die

stadslandbouw in hun projecten willen integreren. Er wordt voorgesteld om eerder met een groene

pedaal dan met een grijze te berekenen, en om de stelling te laten vallen dat een serre op een dak

een extra constructie is. Verder zou een "faciliterend" expertisecentrum opgericht kunnen worden.

Dat zou de promotoren kunnen oriënteren, de administraties opleiden, advies kunnen geven over

vergunningen en werken aan de struikelblokken. Het zou ook de informatie kunnen centraliseren

over vragen rond rendabiliteit/productiviteit, installatiekosten, reglementering, goede praktijken,

enz.

2. Voorbeeldgebouw (cf. Ernest Tuin, school gecombineerd met moestuin)

32

Gebouwen optrekken (in het kader van de bouw van nieuwe scholen bv.) waar alle materiaalstromen

zichtbaar zouden zijn (water, aarde, compost, energie…) en die kunnen dienen als educatief

voorbeeld. Die gebouwen zouden het volledige aanbod van stadslandbouw moeten voorstellen:

bijenteelt, serres, groentebakken, restaurants…

3. Stadslandbouw op het dak van supermarkten

Het is belangrijk om de bezwaren van de promotoren weg te werken (meerkosten van infrastructuur,

juridische leemte, technische normen, omgaan met de buurt, toegang tot het dak…)

4. De verticale teelt bevorderen

Redenen: grote oppervlakten beschikbaar, esthetiek, eetbare verticale teelt, warmtebeperking in de

stad.

Hoe: de voorkeur geven aan schuiframen, verplichting voor nieuwe gebouwen, en fiscale

vermindering voorstellen.

33

4.4 Workshop 4: Stadslandbouw? Morgen begin ik eraan!

Beschrijving:

Overal in Brussel schieten initiatieven en projecten rond stadslandbouw uit de grond. Wat ze gemeen

hebben, is dat ze pionierswerk verrichten en trachten economisch leefbaar te zijn en banen te

creëren.

Greenloop heeft ervaringen uitgewisseld met de projectdragers die in de voormiddag werden

voorgesteld, en heeft bovendien een studie uit 2013 voorgesteld over de leefbaarheid van business

modellen in de stadslandbouw in de noordelijke landen. Deze studie bevat een overvloed aan

initiatieven, praktijkgevallen en ervaringen die concreet kunnen worden uitgewerkt in Brussel.

Het doel van deze workshop was om te inspireren en te leren, door in dialoog te treden met de

aanwezige ondernemers en op basis van cases die in de studie worden voorgesteld. Een belangrijk

element is het herkennen van hindernissen en hefbomen bij het opstarten van nieuwe activiteiten in

stadslandbouw.

Voorstellingen

De sprekers in deze workshop waren de ondernemers die 's ochtends al aan het woord waren

gekomen. Er waren geen extra presentaties (zie hoofdstuk 3.1 voor een link naar hun presentatie),

behalve voor Greenloop dat sprak over de Business Modellen van stadslandbouw in het noorden.


GreenLoop Gauthier Chapelle

Le Champs de Cailles Antoine Sterling N/A

Urban Farm Company Jean-Patrick Scheepers N/A

Little Food Raphael Dupriez N/A

PermaFungi Martin Germeau N/A

Resultaten van de workshop:

• De projectdragers krijgen nog weinig hulp ter zake – innoverende sector

• Er bestaat een verschil in visie tussen de projectdragers die opteren voor de "volle" aarde en

de voorstanders van alternatieven - althans wanneer het gaat om groenteproductie

• Het gebrek aan wettelijk kader, onder meer inzake stadsplanning en financiering, is een

belangrijke rem voor de ontwikkeling van initiatieven.

Kernideeën:

1. Ondersteunings(infra)structuur voor de lancering van een stadslandbouwproject

Aangezien de sector nog vrij jong is, is er een plek nodig die verschillende functies combineert:

onderzoek naar productietechnieken, begeleiding van projectdragers en een plek voor

kennisuitwisseling (ruimte voor samenwerking, opleiding, verzameling en verspreiding van kennis).

Verder zou deze plek fungeren als een vitrine op deze opkomende sector. Ze moet dus verankerd zijn

in de stad en werken als een hub.

34

2. Teelt op daken promoten en faciliteren

Telen op daken blijkt een absolute must. Vooral omdat bij gebrek aan plek op de grond alle ogen en

projecten gericht zijn op die alternatieve ruimten. De productie op daken maakt de stad ook groener

met alle bijhorende voordelen (beheer van regenwater, ondersteuning van biodiversiteit, afkoeling

en zuivering van de lucht). Verder kan dit type teelt zeer dicht liggen bij de verkoop- of

verbruikspunten (zeer korte keten en beperkt transport). Het uitwerken van zulke aanpak vraagt wel

onderzoek naar de optimalisering van de productietechnieken in die omstandigheden. Verder moet

ook nagedacht worden over de technieken, kwesties rond veiligheid, stabiliteit en waterdichtheid,

en over financiële stimuli en premies.

3. Ontwikkeling van verwerkingscentra:

Om stadslandbouw als economisch kanaal te ontwikkelen moet het ook mogelijk zijn om de

producten ervan te commercialiseren. In dat kader zou het ideaal zijn om gemeenschappelijke

verwerkingsateliers op te richten die toegankelijk zijn voor zoveel mogelijk mensen. Denk maar aan

experimentele keukens (testen van recepten) die naar een commercieel stadium kunnen evolueren.

Mogelijkheid tot uitbesteding aan ateliers met aangepast werk of partnership met scholen, zoals

CERIA of CIRIA.

4. Opwaardering van Neerpede als proefzone voor landbouw

Neerpede is de laatste grote landbouwzone in Brussel en we hebben er dus alle belang bij ze ten

volle te gebruiken. Er zou een opleidings- en testcentrum voor landbouwactiviteit kunnen opgezet

worden. Of de toegang tot de grond zou vlotter toegankelijk gemaakt moeten worden voor projecten

met sociaalprofessionele inschakeling om minder bedeelden op te leiden en jobs voor hen te

creëren.

35

5. Conclusies

De ochtend van het symposium bleek een illustratie te zijn van de dynamiek en de diversiteit van de

ondernemers in de sector van de stadslandbouw. Vele initiatieven staan nog in de kinderschoenen

en er is een behoefte aan ondersteuning van deze opkomende sector. De meer innoverende opties,

in symbiose met het stedelijke ecosysteem (insecten, paddenstoelen, aquaponie), vragen om

onderzoek en experimenten in stedelijke productietechnieken. De meer traditionele projecten (volle

grond) onderzoeken hoe de voedselketens moeten herbekeken worden. Ze beogen allemaal een

nieuwe definitie van de stedelijke ruimte, stellen vragen over urbanisme en doen zowel een beroep

op agronomen als op sociologen.

Wars van de technische en conceptuele verschillen van stadslandbouw wil deze sector echte

ondernemers aantrekken. Alle intervenanten van de ochtend gaven blijk van verbeelding, gingen

risico's niet uit de weg, waren in staat om echte netwerken en stevige partnerships op te bouwen,

konden goed communiceren... Met de ene hand in de grond en de andere op het toetsenbord zijn ze

boordevol dynamiek om te ondernemen en te innoveren en enthousiast om de levenskwaliteit in de

stad te verbeteren. Ze zullen andere ondernemers zeker gestimuleerd hebben om ook de sprong te

wagen.

Na de presentatie van het stadsbeleid om stadslandbouw te ondersteunen bleek dat de steden nog

een lange weg af te leggen hebben. De eerste stappen zijn de erkenning van wat bestaat en het

ondersteunen van nieuwe initiatieven (projectoproepen, evenementen over het onderwerp) om te

peilen of het aangewezen is om verder te gaan. Wanneer de projecten omvangrijker worden,

moeten de steden meer engagement tonen en positie innemen in het domein van urbanisme en

stedelijk herstelbeleid.

De namiddag werd besteed aan het verder uitdiepen van de 4 thema's met deelname van het

publiek:

- Workshop 1: Toegang tot grond: hoe kunnen we het Brusselse potentieel optimaal

benutten?

- Workshop 2: Groenten telen en verkopen in de stad: welke tools staan tot onze beschikking?

- Workshop 3: Stadslandbouw, symbiose met het gebouw?

- Workshop 4: Stadslandbouw? Morgen begin ik eraan!

Via een participatieve aanpak konden we het enthousiasme en de kennis van het aanwezige publiek

capteren. Er werden vele ideeën aangebracht en besproken om de sector verder te ontwikkelen in de

hoofdstad.

De eerste bakens zijn uitgezet voor de bloei van de stadslandbouw in Brussel en er is al een mooie

ondernemingsdynamiek vast te stellen. Toch moeten nog grote inspanningen geleverd worden om

andere ondernemers te overhalen de sprong te wagen en om de activiteiten te bestendigen. Want

hoewel er algemene hulp bestaat om bedrijven op te richten (zie bijlage 2 tools voor hulp bij

ondernemen), is die nog weinig aangepast aan de behoeften van ondernemers in stadslandbouw en

de betrokken partijen (promotoren, enz.). Want naast praktisch advies vereist dit nieuwe fenomeen

ook een antwoord op vele technische vragen: Welke functies op welke bodem? Welke vervuiling is

aanwezig? Hoe de niet-productieve functies van landbouw zoveel mogelijk valoriseren in het kader

van stadsbeheer, enz.

36

Nadat primaire voedselproductie verdwenen was uit de stad, vraagt de terugkeer ervan ook

antwoorden op wettelijk vlak: Wat kan je telen in de stad en in welke condities? Op welke plek (bv.

een woonkelder gebruikt voor de productie van paddenstoelen?) Samengevat gaat het om kwesties

die de stad ertoe aanzetten om interesse te hebben in nieuwe ondernemers, ze te steunen en de

kans te bieden vooruitgang te boeken in een duidelijk kader.

Gezien de wil en het optimisme van de burgers en de overheden, twijfelen we er niet aan dat dit de

volgende jaren realiteit zal worden.

Bijlagen:

Annexe 1 : Liste orateurs

1. Speed presentation:

Organisations Orateurs

Permafungi Martin Germeau

Little Food Raphael Dupriez et Maité Mercier

Champs des Cailles Antoine Sterling / Anga Vangeert / Martin Philipart

Urban farm Company Jean-Patrick Scheepers

BioBrussels Jean-Pierre De Leener

Urban Farmer Tom Zöllner

Ferme Nos Pilifs Guy van Malleghem

Mise en Perspective Orateurs

Université de Gand Noémie Benoit

Villes

Paris Fabienne Giboudeaux et Nathalie Daclon

Rotterdam Kees van Oorschoot

Ghent Katrien Verbeek

Après-Midi

Atelier 1

SUM Research Patrick Moyersoen

BRAT Karine Hermanus - BIM

Terre en Vue Maarten Roels

Atelier 2

Lokale Missies van Elsene en

Etterbeek Barbara Nyssen

Crédal Celine Descamps

L'Heureux Nouveau Pierre

Les petits mondes Pauline Lemaire

Atelier 3

Lateral Thinking Factory Michael Moradiellos

Université de Gembloux Haissam Jijakli

Abattoir Jo Huygh

38

Atelier 4

Greenloop Gauthier Chapelle

Permafungi Voir plus haut

Little food Voir plus haut

Champ des Cailles Voir plus haut

Urbanfarm company Voir plus haut

39

Annexe 2 : Outils d’aide à l’entreprenariat (in het frans):

Les entrepreneurs désireux de se lancer ont une série d’outils à leur disposition à Bruxelles. A

commencer par Impulse.Brussels (anciennement Agence Bruxelloise de l’Entreprise) qui a notamment

pour fonction d’ être l’interface qui permet à tous ceux qui entreprennent en Région bruxelloise, de

trouver immédiatement et facilement l'information concrète dont ils ont besoin, et d’identifier

immédiatement et facilement les personnes qui, au sein des organisations publiques et privées, vont les

aider à consolider durablement leurs projets.

Par ailleurs, ce service est également décentralisé au sein des guiches d’économie locale. En effet,

depuis le 1er juillet 2003, les indépendants et les (candidats) entrepreneurs peuvent désormais

s’adresser à une instance unique, « le guichet d’entreprises », pour le traitement d’une série de

formalités administratives allant de pair avec la création de leur propre affaire ou entreprise.

De plus, Impulse, tout comme les guichets, offre un service d’accompagnement personnalisé ou un

conseiller suit de manière individuelle le bon développement du projet. Les Guichets offrent une aide

généraliste bien que certains se spécialisent dans certains domaines ou thématiques.

40

Liste des Guichets d’entreprises agréés

bruxellois (in het frans)

• Esplanade du Heysel 65 1020 Laeken 02/475 45 02 http://www.acerta.be

BIZ GUICHET D'ENTREPRISES

• Rue Royale 284 1000 Bruxelles 02/ 609 62 30 http://www.xerius.be

EUNOMIA

• Avenue du Cortenbergh 71/4 1000 Bruxelles 02/ 743 05 10

• Boulevard Anspach 111/4 1000 Bruxelles 02/ 502 47 52 http://www.eunomia.be

FORMALIS

• Rue d'Arlon 92 1040 Etterbeek 02/ 230 58 12 • Avenue Fonsny, 40 1060 St Gilles 02/ 507 16 63 http://www.formalis.be PME DIRECT

• Boulevard Anspach 111 1000 Bruxelles

02/ 513 64 84 • Rue des Deux Eglises 29 1000 Bruxelles 02/ 238 07 07 • Rue de la Montagne 30-32 1000 Bruxelles 02/ 500 14 43 • Rue de l'Hôpital 31 1000 Bruxelles 02/ 512 09 55 • Rue Royale 75/1 1000 Bruxelles 02/ 250 00 30

• Avenue des Croix de Guerre 94 1120 Neder-over-Hembeek 02/ 247 00 84 • Rue de Spa 8 1000 Bruxelles 02/ 238 05 49 • Boulevard de la Woluwe 46/9 1200 Woluwe-Saint-Lambert 02/ 778 62 00 http://www.pmedirect.be

GO-START

• Rue de Genève 4 1140 Evere 02/ 729 95 91 • Square Sainctelette 12 1000 Bruxelles 02/ 219 40 08

HDP GUICHET D'ENTREPRISES

• Rue Botanique 75/1 1210 Saint-Josse-ten-Noode 02/ 219 14 88 http://www.hdp.be

PARTENA GUICHET D'ENTREPRISES • Boulevard Anspach 1 1000 Bruxelles 02/ 549 74 70

• Chaussée d'Alsemberg 772/A 1180 Uccle 02/ 376 63 08

• Rue des Chartreux 45 1000 Bruxelles 02/549 34 62

• Chaussée de Wavre 1510 1160 Watermael-Boitsfort 02/ 672 96 11 http://www.partena.be

LE GUICHET DES CHAMBRES DE COMMERCE ET D'INDUSTRIE

• Avenue Louise 500 1050 Ixelles 02/ 643 78 09 http://www.cci.be

UCM GUICHET D'ENTREPRISES

• Avenue Adolphe Lacomblé 29-31 1030 Schaerbeek 02/ 743 33 90

• Avenue Konrad Adenauer 6 1200 Woluwe-Saint-Lambert 02/ 775 03 80 http://www.ucm.be

« Sans entrepreneurs, le monde ne serait toujours qu’une idée. » (F. Doriot

43

Bijlage 3: Volledige lijsten met alle ideeën die tijdens de workshops geformuleerd

werden

Workshop 1: Toegang tot grond: hoe kunnen we het Brusselse potentieel optimaal benutten?

a) Toegang tot grond voor productie

- Testzones voor landbouw opzetten (hulp bij installatie)

- Ecowijken uitwerken met een boerderij om de wijk van voedsel te voorzien

- Landbouwgronden veilig stellen

- Landbouwzones creëren in alle publieke ruimten

- De beschikbare ruimte voor groenteteelt inventariseren (op basis van het BRAT-rapport)

- Een platform voor tuindelen ontwikkelen

b) Gebruik van "verloren" ruimten

- Het concept "verpachting"(cf. Québec) ontwikkelen: standaard contract voor daken of

verticale teelt

- Verplaatsbare containers voor aquaponie ontwikkelen

- Parkeerplaatsen ter beschikking stellen voor stedelijke productie

4) Juridische en financiële mechanismen

- Invoering van een gemeentequotum om grond/terreinen ter beschikking te stellen voor

productie

- Belastingvrijstelling van de eigenaars als ze een project voor stadslandbouw opzetten.

5) Productietechnieken en -tools

- De productie verhogen door opnieuw oude technieken te gebruiken

- Inzetten van de Brusselse knowhow op landbouwvlak (geschiedenis, migranten, ouderen)

- De uitwisseling van zaden in het Brussels Gewest promoten

6) Voedselautonomie in Brussel

- Korte keten met de rand promoten

- Werken met de andere Gewesten aan de ontwikkeling van een Brusselse voedselring

- Een coöperatieve oprichten voor de distributie van Brusselse groenten

- Een ruimte creëren voor contacten en uitwisselingen tussen Brusselaars en Brusselse

producenten (productinventarissen en productieplekken)

- Een kalender en een actieplan vastleggen om Brussel de nodige veerkracht en autonomie op

voedselvlak te bezorgen (2014 = 2 dagen autonomie ; 2020 = 5 dagen; 2040 = 15 dagen)

7) Stadslandbouw en urbanisme:

- Het begrip "productive landscape" ontwikkelen in Brussel

- Teeltruimte beschouwen als een reserve voor ecosystemische diensten

44

Workshop 2: Groenten telen en verkopen in de stad: welke tools staan tot onze beschikking?

a) Toegang tot grond voor productie

- Betere toegang tot grond (met water en elektriciteit) voor professionele projecten.

- Gebruik van de binnenkant van huizenblokken: gedeelde mede-eigendom / verhuur aan een

groenteteler / beheer door Terre-en-vue

- Gebruik van daken voor groenteteelt

- Terbeschikkingstelling van privétuinen voor de groenteteelt (pacht)

- Versterkte samenwerking tussen Brussel-Wallonië-Vlaanderen om de Brusselse

stadsrandring veilig te stellen en te valoriseren.

- Ongebruikte industrieterreinen saneren

- Kelders inventariseren en exploiteren (champignonteelt)

- Teelbare grond en beschikbare ruimten in kaart brengen

- Inventaris van beschikbare ruimte via wijkcontracten

- Terbeschikkingstelling van openbare (en privé) ruimte door de gemeente.

- Sanering van een achtergestelde wijk door de "Torrekens" om productieruimte te verhuren.

- Eetbare landschappen creëren (al wat groeit moet produceren, ook in de publieke ruimte)

b) Na de productie

- Het afzetgebied van stadslandbouw verbeteren (werken aan het eindstuk van de keten)

- Akkoorden sluiten met grootwarenhuizen (stands met lokale producten in supermarkten of

op parkings). Het economische systeem is nog uit te werken...

- Bio- en lokale maaltijden in ziekenhuizen en gevangenissen

- Afzet van Brusselse melk en melkproducten

- Keukens om te delen

- Een of meerdere overdekte markten organiseren voor deze keten

- Een label creëren voor lokale en burgerproductie

c) Pedagogische projecten

- De sensibilisering van consumenten voor de lokale Brusselse keten verbeteren

- Opleiding en informatieverlening in scholen (leefmilieu, gezondheid, keuken, collectief, enz.)

- Rendabele economische modellen creëren en doorgeven

- Oude parkings gebruiken voor teelt in bakken (educatieve projecten)

- Een mobiele (aak) en pedagogische (op het kanaal) boerderij opzetten

4) Juridische en financiële mechanismen

- De (niet lokale) voedingsmiddelen die Brussel binnenkomen belasten, of de kostprijs van het

transport in de prijs opnemen, of belastingvermindering voor de aankoop van lokale

producten.

- Wetgeving: de verkoop van producten afkomstig van privé terreinen toestaan en omkaderen

(werken met het begrip landbouwgrond)

45

- Individuele en collectieve verantwoordelijkheid voor de percelen van collectieve moestuinen

- Mechanisme om landbouweilanden te bevorderen: minder belastingen en financiële

mechanismen

- Een projectincubator creëren

- Een logistieke en pedagogische pijler oprichten voor de keten (kamer van koophandel)

- Een dienst ter ondersteuning van de mobiliteitslogistiek (een vloeiende keten creëren)

- Een Sustainable Food Council creëren

- Projectoproep (+ premies om eigenaars te stimuleren)

- Implementatie van een cel "Helpdesk"

- Een mechanisme creëren voor de beloning van een burger die produceert

4) Varia

- Kippen voorstellen aan de burgers (cf. de gemeente Moeskroen)

Workshop 3: Stadslandbouw, symbiose met het gebouw?

a) Beheer van de bronnen

- Verwerking van water, recycling van organische stoffen (recupereren van menselijke feces…)

- Het gebruik van water in de spaarbekkens optimaliseren

- Energie en CO2 van de tunnels recupereren

b) Gebruik van "verloren" ruimten

- Verticale productie in ruimten buiten

- Leegstaande gebouwen gebruiken, zoals scholen tijdens de vakantie

- Moestuinboten op het kanaal

- Landbouw in de kelders promoten

- Projectoproepen lanceren voor niet-gebruikte ruimten

- Tijdelijk exploiteren van niet-gebruikte gebouwen voor productie van stadslandbouw

- Bijenstallen op daken promoten

- Aquaponie in containers promoten

- Exploiteren van braakliggend terrein (maar bodemverontreiniging) voor aquaponie

- Het begrip van productieve bureaus lanceren

c) Juridische en financiële mechanismen

- Een platform opzetten om de relaties eigenaars-producent te vergemakkelijken

- Verplichting tot draagvermogen van dak geschikt voor stadslandbouw

- Maatregel ter compensatie van biodiversiteit voor renovatie- en bouwprojecten

- Een structuur voor informatieverstrekking en uitwisseling over stadslandbouw

- Een kadaster creëren met daken die stadslandbouw aankunnen

46

Workshop 4: Stadslandbouw? Morgen begin ik eraan!

a) Ondersteuning bij het opzetten:

- Oprichting van een incubator Stadslandbouw

- Oprichting van een Urban farm lab (multidisciplinair onderzoek)

- Haalbaar opleidingscircuit voor werkgelegenheid in stadslandbouw

- De zone Neerpede gebruiken voor de begeleiding van minder bedeelden in

landbouwprojecten

b) Wettelijke ondersteuning en urbanisme:

- Herwaardering van braakliggende industrieterreinen

- Stadslandbouw aanwezig in industriezones

- Het gebruik toestaan van de publieke ruimte voor productie

- Project voor de ontwikkeling van stadslandbouw op daken in de ZIP-zone

- Groenteteelt op daken promoten

- De teelt van planten met zuiverende werking op gevels

c) Ontwikkeling van materiaal

- Ontwikkeling van een keten voor organisch afval voor de productie van meststoffen en

inzameling van het "bruine goud" via droge toiletten

- Invoering van een "Brico" voor stadslandbouw (materiaal, advies, enz.) cf. growthshop

- Ontwikkeling van een kweektuin op wijkniveau

- Oprichting van een referentiecentrum voor ervaringen van burgers

d) Na de productie

- Organisatie van korte keten met stadsrand

- Ontwikkeling van verwerkte succesproducten

e) Businessideeën voor stadslandbouw:

- Productie van spirulina voor daken

- Verkoop van aquaponiepakketten

- Moestuinen op daken van ondernemingen voor rechtstreekse verkoop aan werknemers

- Ontwikkeling van typische Brusselse producten (tuinkers, witlof, enz.)

- Hydroponie op het kanaal

- Installatie van een moestuin op het dak van een grootwarenhuis