project

Deze handleiding is gezamenlijk geschreven door Evert Jan Nusselder en Huub van de Ven (beiden toen werk-zaam bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg) en door Michiel Haas en Birgit Dulski. Alle vier auteurs wer-ken inmiddels in een andere context, maar zijn allemaal nog steeds heel actief bezig met het onderwerp. Evert Jan heeft ondertussen een eigen bureau opgericht onder de naam ‘Monumentenzorg’. Huub werkt inmiddels voor de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, een opvolger van de RdmZ. Michiel combineert ondertussen zijn func-tie als directeur van het NIBE met een baan als hoog-

Handboek en rekenmodelIn september 2008 kwam het ‘Handboek Duurzame Monumentenzorg’ uit: een naslagwerk dat laat zien dat ook bij monumenten en overige historische gebouwen de kansen voor duurzaam bouwen groot zijn.

Duurzame monumentenzorg

DDUM

O

1 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

leraar aan de TU Delft. En Birgit werkt naast het NIBE als onderzoeker bij het Center for Sustainability van de Nyenrode Business Universiteit. Dat ze wel allemaal nog steeds samen talrijke projecten op het gebied van duur-zame monumentenzorg begeleiden laat wel zien dat de combinatie duurzaamheid en monumentenzorg een ‘hot item’ is en dat de kennis die ze toen samen verzameld hebben nu echt gevraagd is. Dit is ook te merken aan het feit dat het Handboek inmiddels al weer toe is aan een nieuwe oplage: in 2010 komt SBR met een herdruk in de nieuwe huisstijl van de SBR.

project

2 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

project

Hoe zorg je er bij aanpassingen aan een monument of bijzondere bestaande gebouwen voor dat je recht doet aan de monumentale waar-den én tegelijk duurzaam bouwt? Voor het eerst is er nu een handboek, dat deze twee zaken op een praktische ma-nier verbindt. Het ‘Handboek Duurzame Monumentenzorg’ is een uitgave van SBR, ken-niscentrum voor de bouw.

De huidige instrumenten voor duurzaam bouwen zijn slechts beperkt inzetbaar voor de monumentenzorg. Maatregelen voor het be-houd van het monument zijn soms zelfs tegenstrijdig met duurzaamheideisen uit het Bouwbesluit. Dit handboek laat zien dat je dit soort situaties kunt voorkomen en dat duurzaam bou-wen en monumentenzorg prima te combineren zijn.

MaatwerkDe restauratie en instandhouding van monumentale gebouwen zal altijd maatwerk blijven. Er zijn geen standaard duurzaamheidmaatregelen aan te geven: Wat voor het ene monument een uitstekende oplossing is, kan bij een ander gebouw juist de verkeerde keuze

zijn. Daarom worden er bewust geen DuMo-maatrege-lenlijsten ontwikkeld.

Dit handboek bevat 20 DuMo-strategieën waarvan je bij ie-der project in ieder geval een deel bij de planvorming kunt toepassen. Daarnaast zijn in het handboek een groot aantal voorbeeldprojecten opgeno-men waarbij er sprake is van een positief effect voor zowel Du (duurzaamheid) als voorMo (monumentenbehoud).

Voor een brede doelgroepVoorbeelden van casestudies zijn ondermeer het stadhuis van Vianen, het Los Hoes

‘Groot Bavel’ in Enschede, het Groothandelsgebouw in Rotterdam, De Vergulde Schoe in Middelburg en het Kantongerecht in Tiel. De praktische insteek van het handboek, plus de vormgeving van het boek (geheel verzorgd door NIBE) met honderden zeer fraaie foto’s (merendeels van Evert Jan Nusselder), maken deze uit-gave interessant voor iedereen die geïnteresseerd is in duurzame monumentenzorg, van bouwprofessional tot en met hobbyist.

De restauratie en instandhouding van monumentale gebouwen zalaltijd maatwerk blijven. Er zijn geen standaard oplossingen.

3 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

project

4 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

ProjectgegevensProjectnr. 685 - DuMo-Handboek en DuMo-rekenmodelSoort project: Inspirerend boek voor duurzame monumentenzorg, met veel praktijkvoorbeelden maar ook een theoretisch gedeelteOpdrachtgever: Stichting Bouwresearch (SBR), Rijksgebouwendienst (Rgd), Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RdMZ)Periode: 2002-2008

Rol NIBE: Meewerken aan theoretische achtergrond, evalueren gerealiseerde projecten, begeleiden nieuwe casestudies, in samenwerking met RdMZ teksten schrijven voor handboek

Participanten: Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RdMZ)

Voor wie is dit handboek interessant?- Opdrachtgevers, vastgoedbeheerders en eigenaren

van monumenten- Architecten - Monumentenzorg-adviseurs - Technische medewerkers bij overheden, betrokken

bij de toetsing van bouwplannen- Restauratiebedrijven en gespecialiseerde aannemers- Dubo-Adviseurs - Beleidsmakers bij overheden, provincies en gemeenten- Iedereen die zich interesseert voor duurzame monu-

mentenzorg!

RekenmodelOm een indicatie te geven van zowel de milieueffecten van de gekozen aanpak als de effecten op het behoud van de cultuurwaarde van een gebouw, is er naast het handboek door NIBE een indicatief DuMo-Rekenmodel ontwikkeld. Dit rekenmodel maakt in de resultaten een

link naar de labels van GreenCalc+. Wie het handboek aanschaft kan dit model downloaden via SBR-info.nl, de online bibliotheek van SBR.

De strategieën uit het handboek bieden samen met het rekenmodel inspiraties voor maat-werkconcepten waarbij de belangen van monu-mentenzorgers én duur-zaamheiddeskundigen behartigd worden.

project

Tot 1995 werd het Paushuize gebruikt als kantoor van de provincie Utrecht. Daarna waren er vergaderlokalen gevestigd, vonden bruiloften plaats in de statige Spie-gelzaal en waren er soms exposities in de salons op de bel-etage.In 2010 wordt het Paushuize gerenoveerd met hoge ambities op het gebied van duurzaamheid en veel respect voor de aanwezige cultuurhistorische waarden.

De nieuwe plannen voor PaushuizeHet Paushuize wordt in 2010 grondig gerenoveerd. Om-dat de provincie hierbij zoveel mogelijk duurzaamheid-maatregelen wilde toepassen, heeft zij in 2009 aan het

Het Paushuize is in bezit van de Provincie Utrecht en behoort tot de oudste en mooiste monumenten in de historische binnenstad van Utrecht. Het gebouw kent een rijke geschiedenis. Het oudste deel van het Paushuize werd in 1517 gebouwd voor Adriaan Floriszoon Boeyens, de latere paus Adrianus VI.

Paushuizeeen bijzonder monument in utrecht

5 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

NIBE de opdracht gegeven om de mogelijkheden voor toepassing van duurzame maatregelen met behoud van de cultuurhistorische waarden te onderzoeken. Zowel voor als ook na de renovatie wordt het gebouw vooral gebruikt voor representatieve bijeenkomsten (waar-onder bruiloften) en vergaderingen. Naar verwachting wordt het gebruik in de toekomst intensiever dan voor de renovatie. Het gebruik zal echter nooit gelijkmatig zijn, maar wordt gekenmerkt door ‘pieken en dalen’. Met name bij de keuze van installatie technische maat-regelen moest hiermee rekening worden gehouden. Het Paushuize heeft 5 bouwlagen. Vooral de bel-etage beschikt over bijzonder hoge cultuurhistorische waar-den. Op deze verdieping worden dan ook voornamelijk conserverende en restaurerende ingrepen toegepast.

project

Ook in de overige bouwlagen moest echter bij de keuze van de toe te passen duurzaamheidmaatregelen zorg-vuldige afstemming met de aanraakbaarheid van de verschillende bouwdelen plaats vinden.

De meeste ingrepen worden uitgevoerd op de kelder-verdieping en de twee zolderverdiepingen. De meest ingrijpende verandering in de kelder is de aanpassing van het vloerniveau: de kel-dervloer beschikte voor de renovatie over niveauver-schillen, na de renovatie is het vloerniveau op een laag gebracht.

Op de eerste zolderverdie-ping waren vroeger kan-toorwerkplekken. De nog steeds aanwezige binnen-wanden werden verwijderd en de vloer tussen de eer-ste en tweede zolderver-dieping werd verwijderd. Daardoor ontstaat er vanaf de eerste zolderverdieping zicht op de dakconstructie tot in de nok en kunnen er twee bijzondere vergader-ruimten gecreëerd worden. Voor de renovatie was het dak niet geïsoleerd. Ook moest er een nieuw ventilatie-systeem worden toegepast, waarbij de ingrepen zo min mogelijk schade mochten brengen aan de historische bouwdelen. Om dakdoorvoeren e.d. zo veel mogelijk te beperken wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van

natuurlijke ventilatie en wordt alleen in de nieuwe ver-gaderruimten op zolder de ventilatielucht afgezogen.

De bereikte ambitieDe Provincie Utrecht had zelf al een lijst opgesteld met potentiële maatregelen voor de verduurzaming van het Paushuize. Zo werd er bijvoorbeeld gedacht aan een

luchtwarmtepomp-installa-tie, aan een gebouwbeheer-systeem, aan een energie-zuinig verlichtingsconcept, aan isolatie van de begane grondvloer (goed bereikbaar via de kruipruimte), aan vloerverwarming/-koeling, aan energiezuinige liften en nog diverse andere maatre-gelen. Aan het NIBE werd gevraagd welke effecten deze maatregelen hebben en welke aanvullende in-stallatietechnische, maar ook bouwkundige maatre-gelen mogelijk zijn.

Om de aanraakbaarheid van het gebouw in beeld te brengen heeft Birgit Dulski samen met Evert Jan Nus-selder, van het bureau Monumentenzorg, en twee mo-numentezorgmedewerkers van de gemeente Utrecht een uitgebreid bezoek aan het gebouw gebracht. Voor iedere ruimte en ieder bouwdeel dat relevant is voor het duurzaamheidconcept zijn de ingrijpmogelijkheden

Voor iedere ruimte en ieder bouwdeel dat relevant is voor het duurzaamheid-concept zijn de ingrijpmogelijkheden besproken.

6 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

project

besproken. Bijzondere aandacht verdienen in histori-sche gebouwen de ramen: Bij het Paushuize was in alle ramen enkel glas aanwezig, slechts in enkele ruimten waren achterzetramen gerealiseerd. Op de bel-etage waren nog de historische binnenluiken aanwezig. Van-uit duurzaamheid- en vanuit monumentenzorgperspec-tief werd geadviseerd om de luiken in gebruik te nemen zoals oorspronkelijk bedoeld: Open luiken wanneer het gebouw in gebruik is, gesloten luiken buiten de ge-bruikstijden. Daardoor worden ’s nachts warmteverlie-zen via de ramen beperkt en wordt de inbraakwerend-heid verbeterd. Ook is gekeken naar de mogelijkheden van isolatie van de buitenschil. Zo bleek het bijv. goed mogelijk om de kruipruimte onder de Spiegelzaal te iso-leren. Ook waren er mogelijkheden voor dakisolatie al is er vanuit monumentenzorg veel aandacht vereist voor de verschillende aansluitingsdetails. Een belangrijke strategie bij het verduurzamen van monumenten is een slimme compartimentering. Ook deze mogelijkheden zijn voor het Paushuize in beeld gebracht: zo hoeven bijvoorbeeld de trappenhuizen, de garderoberuimte en delen van de zolderverdieping niet worden verwarmd omdat hier ook na de renovatie geen verblijfsfuncties ondergebracht zijn. Deze ruimten kunnen als aangren-zende onverwarmde ruimten (AOR) fungeren en vormen daardoor een thermische buffer tussen de verblijfs-ruimten en de buitenlucht.

Met behulp van het DuMo-rekenmodel heeft het NIBE de effecten van de verschillende installatietechnische en bouwkundige maatregelen inzichtelijk gemaakt – zo-wel afzonderlijk als ook voor de combinatie van maat-regelen. Uit de berekeningen blijkt dat door een slimme

ProjectgegevensProjectnr. 19.118: Duurzame Monumentenzorg Paushuize UtrechtSoort project: Advies over de mogelijke maatregelen om het Paushuize te verduurzamen en de tegelijk de aanwezige cultuurhistorische waarden te behouden.Opdrachtgever: Provincie UtrechtPeriode: 2009-2010

Rol NIBE: Advies maatregelen en onderzoek naar het effect van de maatregelen op de duurzaamheidprestatie van het gebouw

Participant: Evert Jan Nusselder, bureau Monumentenzorg

combinatie van bouwkundige en installatietechnische maatregelen de duurzaamheidprestatie aanzienlijk kan worden verbeterd. Ondanks het feit dat bij de renovatie van het Paushuize de zolderverdieping in gebruik wordt genomen als verblijfsruimte en daardoor het te verwar-men volume aanzienlijk toeneemt. De provincie Utrecht kreeg hiermee de kans om binnen het Actieprogramma Duurzaamheid een voorbeeldproject voor duurzame ontwikkeling te realiseren. En deze kans werd gegre-pen: alle door het NIBE en Evert Jan Nusselder gead-viseerde maatregelen worden tijdens de renovatie in 2010 daadwerkelijk uitgevoerd!

7 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

project

8 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

RRESEARCH

PPUBLICATIES

I

INSTRUMENT

DDUM

O

energie materialen water innovatie ecologie gezondheid

eee

eee

eee

eee

eee

eee

eee

eee eee

eee

eee

eee

e e

OONTWERP

eee eeeeee eee

e

e e

e

e

e

e

AADVIES

eee eee eee eee eee eee

maaK KennIS met De werKgebIeDen

Van nIbe

Het NIBE heeft in de afgelopen 20 jaar een brede scope van werkgebieden en projecten opgebouwd.

Vraag naar de andere folders uit de reeks ‘projecten’.

Bussummergrindweg 1b, 1406 NZ BussumPostbus 229, 1400 AE Bussum Telefoon: 035-6948233 Fax: 035-6950042Email: info@nibe.org Internet: www.nibe.org