halil inalcık tanzimatnedir
DESCRIPTION
ÂTRANSCRIPT
(\i
"-:
c-l
"..
\;
\..,
\
TANZIMAT NEDTR?
Yazan : Halil ,NAL
Ne gibi hAdiseleri ifade ettifi vazrh seki]de tayin edilemiyel birtabir de Tanzimatttr. Tanzimat bazan, sadece Osmanh imparatorlufudahilinde hikim miisliiman kitle ile tAbi hrristiyan kavimler arasrndakinriinasebetlerin bir safhasr oiarak diig'Jniilnrektedir. Bazan dai nr.,rn-leketimizin garp medeniyeti dairesine girig hAdisesiyle bir tutulmakta-drr. -fanzimat
;iiphesiz bu iki ana istikameti tamamile srnrrlarr iglne al-mak'ta; ve esasen bu iki harelret airasrnda da pek srkr miinasebetler bu-lunmaktadrr. Fakat Tanzimat meselesini tarrr manasiyle anlamak icinevv'elA onu mi.icerret muhakenrelerle gazete siitunlarrndan gelen telirk-l'ilerin elindcn kurtqrmak lizrmdrr. Tnnzimat nedir, demeden 6lctronun do[rnus bulundufu cemiyetin tarih iEindeki yr.iri.iyiiqiinti, igtinraikadronun geqirdig:i asli de(isiklikleri ve bizzat bu hareketin safhalirrrnrgiistermeliyiz.
Bunun biiyle bir makale ile defil, ijmiirier istil,sn uzun ve deripgalr;malarla aydrnlanabilece[ini itiraf etmek lAzrmdrr. Fakat yurclu-muzda maalesef hAIi mtrasrr tar-ihimiz hakkrnda esasl eserlere pek rast-lamtyoruz. Btr hususta tamamen, yakrn tarihimizi ancak Avrupa siyasimuvazenesi ve emperyalizmi bakrmrndan giiren garb miiellrflerinintetkiklerine bafilryrz. I-lalbuki Avrupanrn <<$.rrl< Mt:selesi>> :ldryla vriicu,de getirdifi muazzam edebiyat ( l) bilhassa hari<.i siyaset bakrrnrnc]irnfevkalAde rniihim oldulu halde yakrn tarihimizin hakiki inkisaflannr,iq warhfrmrzr meydana crkarmakta tabii col.- kifayetsiz ve yanhgrrr.
Maamafih memleketimizde bu meselenin yakrn tarihimiz ve bugiinkii hayattmrz igin haiz olduklan ehemmiyetin ar:l:qrlmasr sayesindeyakrnlarda bu yolda mi.iliim bir adrrn atrldrfrnar sahii olduk. Hakikaten
(1) Meseli Berrgesco, 1821 dcn 1897 ye kadar $ark Meselcsi iizerinde friursrzc*vazrlmts 2142 eser tesnit etnrcktcdir': (Une notice bibliographiclue sur la euestiond'Orient.) - ingilizce e-:;erier iein baktnrz: Yovanovitch, An enqiish bibliography on[re trear car;tern questiott, 1481-i906.
- Ve nihayc't V. N. Michof, Sources bibli-ographiques sttr I'histoirc'cle l.' Turquie et dc la Sulgarie 4 cilt, Sofia, 1g84. Buso;r cser alinancr, frrrnsrzca ve irrgilizce 1585 eseri ihtiva efmektedir.
238
tarih edebiyatrmrz biiyiik, Eok istifadeli bir eser kazandt ( | ). Maarif
Vek6letinin tegebbiisile meydana gelen ve daha ziyade Tanzimattn
garpLlagma bakrmrndan roliinii belirten bu eser sistematik bir tenkide
tibi tutulursa belki stiylenecek bir hayli gey bulunur. (2) Meseli baq-
hca denilebilir ki bazr mi.ihim meseleler gok sathi tetkik olunmugtur.
Yazt sahiplerinden bazrlarr, sadece Engelhardt'rn gtirtiglerini tekrarla-
nraktain bagka bir gey yapmamtglar, yahut garp maniiellerini hulAs:r et-
rniglerdir, vesaire... Biitiin bunlarla beraber bu kocaman cild'in, bize
Tanzimat meselesini aydrnlatacak bazr rgrklar getirdifii muhakkaktrr.
Bilhassa Tanzimatrn Avrupahlagma bakrmrndan roliinii tayin iEin bu
eser mi.ihin, bir mehaz sayrlmairdrr. Fakat '3[iphesiz, eserde yer yer te-
mas edilcli[i iizere Tanzimat, bu garplagma hareketinden ibaret defil-dir. Bizce Tanzimat, imparatorlulun biiti.in XIX uncu asrr tarihini izah
eden temel hidisedir. Tanzirnat, iktisadi - rctimai temelleri giiriiyerek
yrkrlrnafa yiiz tutan bir imparatorlufun yeni prensiplerle yeniden ku-
rulma teqel-rbiisi-inii giisterir, bu iEtimai temel ne idi, nasrl bozuldu, ye-
ni vaziyet i.,ar'grsrnda imparatorlufun yaptrfr hareketirr mahiyeti nedir?
Asafrda bunu etlistermefe Eahgaca!.tz.
*\- Asrrlarca hayatiyet giistermiq bir impzrratotlufiun, bir go]r hrr-is-
tiyap 1rii,:ilillcrin iddia ettifi gibi, ar-rcak cebir ve giddetle tutun;rbildil;
far;.ziyesi artrk bazr c'ddi esetlerde yer buirr,amaktadrr. (3) Irih'akiO"mr,',1, lrnparatc',rluiu ileri lrir siyasi ve iktrsaii sisteme dayanryor ve
hayatiyctini bilha.ssa bunl:rdan ahyordu.
Bazt tarihgiiere giire, Osmanh imparatorlufunun kuruluqunu ve
yagarnaslnr temin eden en miihim tarihi esas, Balkan kavimlerine Bi-
zaps devrinclcn s.yasi bir ideal halinde intikal eden tek hakimiyet,
parcalanmaz bir imparatorluk fikri idi (4). Osmanhlardan evvel Bal-
(1) Tanzii'nat, f, 100 iincii yrlclilniimi.i miinasebetile, istanbul, Maarif matbaasr,
19.i0.
(2) Brj:,le bir tenkid cleneme.si Prof. Orner L0tfi Barkarr tarafindan yaprlrrrr;trr.
Bakrnrz: iktrsaci Faki.rltesi Inccntuasl, cilt II, sayt 2, sarhife 288-329.
(3) Flenri I{auser et Augustin Rcnaudet. Les d6buts de I'Age moderne Paris, 1929
(4) Grcnard, Crandeur et d6cadence de I'Asie, S. 100 -- hatta Iorga Bizatrslt-t
br.r "tek ye pargalanrn.,r itrp"tatcrliuk, tt:lAkkisini, Osmanltlartn benimsedig=ini
idclia etmektedir'. Siayrrr Pr:of. f'uat Kijpri.ili.l Balkan kavimlerinrje bu telAkki hak-
krnda bir ;ey siiyJemc:mckie bere,bel Ostrta.nltlarda bu ijniversel imparatorluk te-
lakl(i,.ipip ;alktarr geiclifi fiklinclcdir. Iorga, "XIX uncu astrda Balkan milletlerinin
istiklil liarcketleline kerrsr B::,ljrAlinin dairni,. tamamiyeti mi,ilkiyeden bahsetmesini
zJc
lianle^rda niifuz kazanan her devlet (rneselA son olerrak Dugan'rn Srrpimparatorlu[u), lbu nizamr ltahakkuk ertirme[e Ea|gryordu. Balkanmilletleri, IJizans yeritre kaim olan iiniversel Osmanh hakimiyetini ko-layhkia benirnsediler. Filhakika daha kurulugundan itibaren devletinidaresincle rrki, milli, dini hig bir taassup eseri siiriilmez. i*p.r.torlu-[ur: en bi.iviik sadnazalmlarr arasrnda go!u, Balkan reayasrndan kcileiil<-ten yetigtiriime kimselerdi. TiirkEe .yanrnda bazan rurnca, islAvca, hattalirtince resmi dil olarak kullanri,makta idi ( | ). Ortodoks kilisesi genisdini, hatta ideri irrrtiyazlara malik resmi bir miiessese olarak tanrnmrg-tl. \/elhasrl rnuhtelif dinleri, kavimleri sinesinde toplayan inipar:rtor -
luk, bu muazzzrm yapryr tutacak geniq prensiplerle idare olunmakta idi.Devlet - i-p.tutorluk fikri her seyin iistiinde idi. $unu da hatrrlarahnrki $eyhiilirlArniar ve unrurr,it'etle din adamlan ancak inhitat devrindei.ist"iin bir niifuzar sahip ohnusiardrr (2) .
$ Yeni imparatorluk saclece eski bir siya:si telakkiyi ternsil ctririiiein deftil, Balkan kiiyliilerinin lehine biiviik bir defisiklik husule r4e -
tirdifi igin de metnnuniyetle kargrlatndr. Osnranhlar Balkan yarrmacla-stnl fethettikleri zarnan <<kiiyiiniin ekseriyeti, kendisine ait o!mry:r,r birtoprafr irsi ve daimi bir kiracr geklinde iqliyen ve ayni zamanda birtoprak kcilesi (serf) veya sadece kolon seklinde toprafa ba[! bulunankitlelerden iba:'etti (3). [{arplerde bu topraklann sahibi bulunan ]lo-yerlarrn biiyiik krsmt telef oldr, (4). Saliipsi:e kalau bu topraklarr <ier,-Iet l<errdine nraletti ve ttrnar sisterninc: csas olan bu nriri ar.a,z.i, llurnc'iclt.hAkim bir toprak rejimi haline geldi. (5). Yeni vaziyette;e kdyli.i t,r1:ra-drna sarhip deEildi. Fakat ayni ;ekilde. askeri hizmet mukabili y;rlnributelilrkinirr,bireser.isayrrraktacl,*J,-ei,",-,',,,ti.*-seselerinin Osmanh miiesseselerine tesiri hakkrnda bazr miilihazalar-, Ti.irk hukukve iktrsad tarihi mecrnuasr cilt I, 219-250.)
(1) C. Truhelka, Bosnada araz-i mcselesinin tarihi csaslan, Tiirk hukuk veiktrsad tarihi nlecntuasl, cilt I, S. 52.
(2) llatta Grenard (mezkfir' esel S. 128), din adamlannrn clevlet i+leri i;1z;6,:rinde niifuzllnun artmastnt baqLca inhitat imilleri arasrnda saymaktadrr.
(3) Omer L0lfi Barkan, Tanzimat, I. 362.(4) "lllttg Kosva tnttharebe:*indc hemcn biitiin Srrp zacicgirn ve Bosna ve Hrr.vat
zadcgirr:t-rtn biiS'iift l:ir krsmr ,:bediyen orlaCan kalJ<tr., (Dr. O. Von Frangeg, Rev.inte. d'Agricultll'.'1', Lr I'ifornto iiilrairc c:r'r Yugoslavie, 1934, Sayr VII.2ll2) Bey:rz.it1393 de llulgar payitalrtr 'lrnovo'1'u aldrgr zaman isiimiyeti kabulden imtina eden110 boyalr l'rtlt,;trn gccildi. Statrcr', Ilistoire chronoloqiquc de la Bulgarie, Sgfya, 1g3g.s. 57.)
(5) 6mer Balkan, Tiirlii5,gfle toprak meselcsinin taliiri esaslr.n. tjlkii savr 63.s. 233.
240
devle:e ait vergileri almafa salihiyetli Sipahinin de tolrrak ve reaya i'ize-
rinde bir hakkr yoktu. o, bu rniri arazrnin idaresire miikellef bir zftaat
memuru vaziyetinde idi. Binaenaleyh kiiyli'iniin bagrndan derebey''nin
keyfi tahakkiimi.i kalkmrg bulunuyor, diler taraftan igletme biitiinleri-
rrin (yani bir EiftSi ailesini gegindirmele yeter'arazi biitiinleri' giftler)
pargalanmasr,la veya bir elde toplanmastna mini olan kanunlar' kiiylii-
niin rrgatla,;rnasr tehlikesini de ortadan kaldrrarak istikbalini emin tutu-
y,ordu.Kijvli'lhigbirangariyeyctibidegildi(l).<Yenivaziyetiehrr:s-tiyanlar biiyiik Iaicleler bulciular. Evvelce dairna kargagahk iqinde bulu-
nan ve tahrip edilelr vasi memleketlerde gimdi sulh ve siikirn hiikiim
siiri.iyor, lJalkan yalmadastnda halk uzun zamandanberi unutultnuS b:r
asayiq;n tadrnr tatdryordu.>> Bu devirlerde <<Hrristiyanlar nadiren Yg' z?'-
yrf bir gekilde isyan ettiler (2). Yeni osmanh nizamr, garp'ta feoclal
anarqiyi kaldrrarak Eahgan srnifla,r lehine bir inkiqaf merhalesi olararli
gelen merk,:ziyetqi monarrsiler-n tegekkiilil hidisesine mijmasil tarihi bir
tekamiildii (3). osmanhhk, orta /.'nanrn ikr karakteristik temeli olan
imparatorluli icleali ve topra|< miinasebetleri sahasrnda tA sanayi ve inil-
liyet qairnrn hiil(rlii;re kadar kendisini ayakta tutacak sallam temellele
oturrnuqtu.Bu kuvvetli irnparatorluk yaprslnr sarsan amiller bir gok eselt'erde
umumi surette giisterilmigtir. Burada bttnlann hulasasr bile fazla uzari
esasen meycut tetk;,kat l'anzimat rneseles:nde oldu!' g'bi inhitat me-
selesi.i de metodik bir gekilde tahlil iEin kat'iyyen kifi defildir' Biz
burada b:lhassa irnparzrtorlufiun esas kanurllartnt tadil ederek yeni Os-
rnanh rejimine f-ieqig Lidis'esini doftrrran biiyiik tarihi Eartlart araqttrma-
[a galrsacagv.()srn:r'lr imparatorlu[r.r bilhassa qiitqi kitlelere dayandr[tnda:r'
kudret ve hayatiyeti bilhassa onlara bafh bulundufiundan' timar siste-
minin ve onunla miinasebattar olarak arazi rejiminin ufradrfr defisik-
likler bciyle [ir araEttrmade bususi bir ehemmiyet kazanmaktadrr' Fil-
hekika, imparatorlufun parlak devrinde, timar, zeamet ve hAs toprak-
larr bilhassa Rumelicle, vakrflarla beraber arazinin biiyiik ktsmtnr kapla'
maka icli. Aniadrfrmrza giire bu reirnrin bozulmasr Devleti askeri ve
mali inhitat iqine a1mrq ve bilhassa XVIII inci asrr sonuna dofru l*pt-
rltc,rlu[un bir toprak aristo]irasisi elinde parqalanmasrna l-raqlrc. nmil
(1) Omer Barkan, Tiirkiyecle giftgi srnrflartntn hukuki 5tatiisii, tJlkii sayt
(2) Grenald, mezk0r eser, s. 128
(3) Iorga, (I{istoire des Etal.s Balcaniques Jusqu a 1924), sahife 1-22.
241
olmugtur. irste burada, hakilci meseie kendini giistermektedir: Acabahakikaten, Balkanlarda biiyle bir toprak aristokrasisi tegekki.il etmig
midir; reaya isyanlariyle' bunun alAkasr nedir? Taassuplarr, kendileriniacele htiktimlere sevkeden bazr hrristiyan mi.iellifler, umumiyetle tirnar-la muahharen te,sekkiil eden nralikAne - gi$tilkleri karrgtrnmakta ve Barl-
kanlardaki 'l'iirli hakinriyetini daha mengeden itibaren reayanrn esrelii.izerine kurtrlmug bir Ti.irk afalar Ieodlitesi geklinde tasavvur etmekle-dirler ( I ). Bu hata, muahharen hasrl olmug bozuk gekilleri alelS,ccle
biitiin devirlere tegmil etmekten doluyor. J'arihin her devrinde oldufiugibi, Osmnh lmparatorlu[unda da arazinin ve devlet otoritesinin ma-halli beyler tarairndan gaspedilmesi, ancali devletin zifr ve toprak sis-
terninin bozuluqu zamanlannda baglamt-sttr. Osmanh tarihinde bu hAciise
bilhassa XVIII inci asrtr ikinci yartsrnda afalarrn, beylerin, Ayanlann zu-hurile kendini meydana vurmaktadrr. Flkrimizce bunun tesirleri i-pur.-torlulun sukutuna kadar devam etmig, ve difier amillerinde inzimamileparcalanrnalarrn hakiki sebebi olmugtur. Bunu arsaffrda izaha Eahgacafrz.Bu iddiaya zrd i:ir giiri.iq de Balkanlarda toprak meselelerinin ihtilAlleresebep olmadrfir ve bunlann daha ziyade baqka amiller ve bilhassa drs hA-diseler tesirilc' husult geldi[idir (2). Maamafih esas itibarile bu fikretaraftar bulunan Profesiir O*.r L0tfi Barkan dahi, Tiirk t<.rprak rejimi-nin soysuzlagarak halk kitlelerinin hayatrnda bir mesele olarak kendinihissettirdi{ini kabrri etmektedir (3). HulAsa bizce, yenile,smig bir Av-rupa karglsrnda, Orta Zaman qark mliesseselerine dayanan imparator-lufun zaruri inhilAli hAdisesini, bu imparatorluilun temel tarsrnr teskileden bir miiessesenin, timar ve arazi rejiminin bozulugile birleqtirmr:ken makul yoldur. Bunu tebariiz ettirmek iizere, bu bozuluqun umumiaskeri ve rnali vaziyet iizerindeki mi.ihim tesirlerine temas ettiktep son-ra asrl iktrsadi - iqtimai neticelerine gegec e|iz.
EvvelA timar sisteminin umumi karakterlerini Eizmek lizrmdrr (4).Timar s:steminin esasl <muayyen askeri hizmet mulcabilinde irsi olmal<
(f) J, ANCEL, Manuel Historique de la euestoin d'Orient, 31-32 ve 20, -N. Stancv, llistoire c'lu'enelogiclue de la Bulgarie, Sofia, 1938, S. 61.
(2) Evvelce Ebr.rlila li{;rldindc gcirdiijiimiiz bu fikir 6mer Barkan tarafurclanda mi,idafaa eciilmektedir. Bakrnrz: Utkti, sayr 61, sahife 53 ve Tanzimat, I. 321.
(3) Omer Barkan, T'anzirnat, I. not 43.
(4) ]3u hususta en miihim tetkikler, Prof. Fuat Kiipri.ili.i Bizans rniiessese-lerinin Osnranh miiesseselerine tesjri, Ttirk Hukuk ve iktrsad tarihi mecmuasr,S. 219-240 Jcan Deny, Tlmar, Encyclop6die de l,islam, ve bilhassa bibliyografisi.
53.
16
242
iizere muayyen ikta'lar> vermekten ibarettir ( | ) ' Bu sistem kat'i gekli-
le SelEuiciler clevrinde meydana grkmrg; yakrn $arkta biitiin difer Ttirk-
islim Devletlerinde devarn ettikten sonra Osmanhlarda en miitekAmil
haline erigmigtir. Osmanhlar fethedilen memleketler arazisini umumi-
yetle clevlete ntaletmigler ve bunuu biiviik ktsmtnr da t'imar ve zeamete
ayrrmr,'lardrr. Ytiksek miilkiyeti devlete ait olan bu miri'topraklar husu-
si rniilk gibi tasa..rrrf olunamaz. Timar sahibi btr araziden kendisine tah-
sis cdilmi+ olan krsrm iizerinde reayadan topladrlr muayyen vergilerlc
geEinir. 'l-imar, babadan olula dofrudan dofruya intikal eder' ]'eniden
timar verilmesi a'cak, harrptc yararhk giisterenler .igin, ve sancak beyi-
nin arzile olur. Timar sarhibinin vazifelerine gelince, muhakkak timarr
dahilinde oturmasr garttrr. Teghizatrnr liendisi diizer' askeri talimlerle
meqgul olur, ve her an harbe haztr bulunur. sefer vaTsa' sancak beyinin
bayrafr altlna koEar. sulh zamanlartnd:, reayayl eqkiyaya karqr korur'
onlarrrr herhangi bir qekilde istihsal kabiliyetini kavbetmemesine -kendi
nrenfaati icabr- ciikkat eder, arazi kanunlannrn tatbikatrna bakar' igte
.<Osmanl, l-p.rotorlufunun ell kuvvetli temel taqr olan> bu ti.rrrar siste-
mi (2) XVI ncr asrr ortalarrnda devlete 200 bine vakrn ':1t^ giirmi'iE
miicehhez asker temin ederdi (4). Bu zamanda biitiin ulafeli asker an-
cak 4 | 000 kada,rdr (5 )'
$ lqte bu sistem, XVI ncr asrrn ikinci yartstndan itibaren bozulmafta
baqladr. X\/lt nci astr baqrnda Ayni Alinin Sadrrazam Murat Paqaya
sundufu <<Kavanini Ali osman der hrrlasai mezamini defteri divan>> da
bu husust.r derriyor ki: <<Licerem zuama ve erbabr timartn ihtilAline se-
bep iki maddedir: Evvelkisi PadiEah dirli[ine mutasarrrf olan zuama
ve erbal:r timar sancafir askerile olmayup ahara koqundu oldufudur'
lkincisi vaki olan seferlerin yoklamalan mahftrz olup diiqturi.ilamel ol-
madr[rdr, ( | ).> DiEer taraftan timarlaln saray hallrr ve tevabii tara-
frndan nasrl gaspedildifini Ayni Aliden 20-30 sene sonra meghur Ko-
(1) Fuat Kiipriili.i, mezkfir nrakale, S' 222'
(2) ismail llakkr lfzungarprl, Osmanl imparatorluEu teqkilStr, 'Tiirk tarihi-
nin atra hatlar:" eserinin miisveddeleri, seri II, No' 22, S' 31'
(3) Cevdet tarihi, cilt I, S. 90 - D'ohsson, Tableau g6n6ral de I'Empire otho-
man, cilt VII, S. 375.
(a) KAtip eelebi, Dusturi.ilamel liislihrlhalel, istanbul, Tasviri EfkAr tab'r 1280,
s. 131.
(5) Ayni AIi, Kavanini Ali osman de:' hiilasai mezamini defteri divan, Tasviri
Efkir tab'r S. 75.
243
gibey de giiyle ifade etmektedir: <<Nice yiz yi mukaddem fetholunmutkurra ve mezarii birer tarik ile kimin paEmaklrk ve kinrin arpaftk ve ki-min temlik ettiri.ip ve kendulara tanram istilna geldikten sonra her biritevabiine nice timarlar ve zeametler ettiriip erbabr seyfin dirliklerinkat'ettiler ( l)'> Ocakarfalart, saray haikr, Beylerbeyiier, sa'cakbeyleritinrarlan kendi akrabalarr veya hizrnetkArlarr iizerine yazdrrarak hasr-lalttnt kenclileri altrlardr (2). Bunun neticesinde <<erbarbr tirnar vc r-cr-met bilki.illiye yokoldu (3)., Bu nizamsrz|k, imparatorlufun muk;rc{cle-ratr baklmtndan qok mcg'urn neticeler dofurmuqtur. EvvelA timar6 si-pahisinin fevkalAde azalmasrna mukabil ul0feli asker pek ziyztcleEofaldr (4). 1567 de adetleri ancak 48,000 iken, 1620 tarihlerincle100.000 e grktr (5). fabii bununla bera,ber- hazinenin vtikii de arrrr.1565 te varidal lB30 yi.ik, masraf 1896 yiik idl Heme' bir asrr sonr.a,f 650 de irat 5329, musraf ise 6872 ytke grktr. Bu fark reaya ijzr:rincgiiken yeni vergilerle kapatrhyordu. Buna rafimen varidatrn hemen| ,/ 3 i kadar bir aErk vardr. )'eniEerilerin bu artrgr, Devleti mali rniiz;r-yaka iEine atan bagltca sebeplerdendir (6). HriL0nret bunlarr' mikt.ri-nr indirmefe gah{ryorca da bir tiirlti muvaffak olarnryordu. 1652 debuna tegebbiis eden 'farhoncu Paga bagrnr kaybetti. yenigeriler, art,rkDevletin birinci gailesi haline geldiler. Bunlar yalnrz merkezde ;e!ii,taqralarda da tagalliip etmekte, reayayl haraca kesmekteydiler. lB04 teDevlet, Belgraddaki yeniqerilere karqr Srrplarla igbirlifi yapmak zaru-retinde kalmrqtr-
Timar sisternirrin bozulugundan do[an bu mali miizayaka bagkabir cepheden timar sisteminin inhitatrnr hrzlandrrdr. Filhakika, hazineyeni varidat bulmak kaygrsile bir taraftan da mahl0l ka]an timarlarr zat)-tetmefe koyuldu. XVI ncl asrln ikinci yansrndan itibaren <cesinrcez€arnt)t ve timarlar mnhl0l oldukEa erbabr istihkaka tevcih olunmayupmukataatr miriye namile hazineden birtevkif sene besene, miiltezimlere
(1) Kocibey risalesi, Ali Kemali Aksi.it tab'r, 1939. S. 3t Abdiilharnidin krzkardeii Esma Sultanrn lturneUcie genis mukataalarr vardr ve bu mukataalarr ilti-zamla alan Dimitri adtncla bir bezirgAn biiytik servetler toplamrgtr. (Cevdet tarihi,cil1 1Y, Sahife 9I-92.)
(2) Cevdet tarihi, cilt I. S. g1. - Kogibey Risalesi, S. 39.
(3)Kogibet Risalesi S. 31.(4) 1768 de Rusya ile harb rbaSladrgr zaman orduda ancak 20,000 cebelt vardr.
D'ohsson, mezk0r eser, VII. S. 376.(5) KAtip Qelebi, mezkfir eser, S. 181.(6) Mezkrlt. eser, S. 134;
244
ilzanr ve bedelirtr irat kaydolunmafa bagladr ( | ).> Avrrca vilAyetlerde
beylerbeyi, sancakbeyi gibi <<iimeraya rrredart taayyiig olan haslartn ek-
,.ri"i vakten bevaktihi ref ve ilga olunarak rnukataatr miriyeye ilhak'>
olundu (2 ). Bu siyaset, selim lll. zamanrnda nizamt cedit tegkil olu-
nurken claha geni,s bir ijlEiide tatbik edilmefie bagladr. Askeri rslahat do-
layrsil,: mar,r'af arttr[rgdan geliri on keseden ziyade olan <<mukataatt
mah|l,lenin canibi miriden>> zapt ve <<darphaneden ilzarn ile idarer>
olunmasrna karar verildi. ( | 79 I ) (-J). Keza ( I 787-1792) seferinde
cepheden kagan Anadolu tirnarlulartnln timarlan cezaen iradr cedide
zaptedildi (1). f)evlet, t{offrudan dofruya hazineye merbut bu araziyi
umumiyetle iltizama vermekteydi. Bu usul bilhassa Kanuni Siileymanu'r
Sadrrazamlannda' Riistem Parsa zamantndanberi yayrlmrq bulunuyorclu'
Bu arazi <<birrz ve fasrk yahudi eminler eline giriip rnukataat ve hasst
hiirnayun kariyelerinin kesrine ve harap olmastna badi oldu (5)., llti-
zam usulii yalnrz Devlete has defildi. Muhtelif yollarla mukataa elde
et-len kinrseler, bizzat timar ve zeamet sarhipleri de yerlerine gitmiyerek
bunlan alrr bedellerle iltizama verirlerdi. Keza, vakrf arazi de umu-
nriyetle iltizamla iqletilirdi. <.Mi.iltecimler ise verdiklerini Erkardrktan
ba.?ka kesbi menafi zrmnrnda acezei raiyyete taharnmi,illerinden birun-
zuliim ve ce.;ri giinag0n etmelerile tagr:r ahalisinden niceleri terki vatan
etrnefie;mecbur>> .ldu (6). Neticede biitiin lmparatorlufu kaplaya' bu
iltizam usulii, bir miiltezim srnrflnln meydana grkmasrna (7 ) ve reaya'
nrn gicldetle soyulmraslna sebeb oldu'
tB3l de biitiin timarlann devlete maledilmesile bu ink-;af seyri
tamamlandr (S). Tanzimatrn ilAnile vergi toplama salAhiyeti bir dev-
let memuru olan muhassrllara verildigi halde iltizam usulii bu mukata-
(1t Mustala Nuri Pa5a, Netayici.ilvukuat, ciit I' S' 17?'
(2) Mezkfir eser, cilt II. S' 105'
(3) Cevdet tarihi, cilt VI. S. 59.
(4) Asrm tarihi, cilt I. S. 41.
(5) Koqibcy Risalesi, S. 63.
(6) Cevdet tarihi, cilt I. S. 106'
(?) cevdet tarihinden nakletti$imiz qu frkra dikkate qayandrr. 'Giiruhuzinrincft.p Hacr Numan corlu fiav;']isinde vaki bazr mahalleri sene besene
mukata:rttan deruhte ve iltizarn ederek tahsili serveti'isaman etmekte"''
s. 143).
(8) Sipahilere tazminat mukabilinde verilen devlet eshamr 60 milyon
balii oluyoldu (J. Deny, Trrnar, Enc. is')'
miilte-ashabr
(cilt II.
kuruga
245
alardan kaldrnlmadr ( I ). Modernlegmek iddiasrnda bulunan bir dev-let hayaletile acrkh bir tezad halinde, rea):a srrtrnda geginen mliltezim sr-nrfr da gittikqe kuvvetlenmekte devam etti. Maamafih 1839 CiilherneHattrnda iltizam usuli.ine karqr qu giddetli, <<alAtr tahribiyeden olup higbir vakitte semerei nafiasr giiriilemiyen iltizanrat usulii muzrrrasr> ifade-sinin mara ve giimuliinii ,simdi daha iyi anlamrg bul,rnuyoruz.
Timarr;r bozulugu, toprak rejirrrindeki defigikiik sadece, <<iltizarnusulii rnlrzrrras)nrn)> yerleqip yayrlmaslnr defil, daha baqka ve Eok dahamiihim iktisadi - igtimai neticeler dofiurdu. ,Filhakika devlete air top-raklar, malikAne - qiftlik halinde filen muh(t bir afalar ve gorbacrlarziimresinin eline geEerelc milyonlarca kiiylii feodal bir rejimde oiclufiukadar miiqki.il maddi gartlar igine di.igtii ki imparatorlufun yrkrir,sr rari-hinde bizce eu esasi hAdise budur.
=Simdi bu nralikAne - ciftliklerin ve bu
yeni igtimai -crnrflartn nasrl tegekki.il ettifini aragtrracafrz. Beylerin niriaraziyi biivi.ik Eiftlilcler halinde kendi rnalikAneleri yapmalarr bashc:rgu yollarla olmugtur:
A) Miri arazinin padigahlar tarafindan temliki -
Miri araziyimiilk olarak ancak padiqah verebilirdi (2). Osmanlr padigahlal, tamen'seden jtibaren biiyle, tevecci.ihlerini kazanmrg veya biiyiik bir iqgiirmii's kimselere temliknamelerle arazi temlik etmiglerdir. Bu rnalikA-neler, sahipleri tarafrndan tam bir mi.ilk geklirrde tasarruf olunurdu (3).Yani $er'i tniras kaidelerine tAbi olur, satrlabilir, hibe veya vakfolunabi-lirdi. Maarnafih bunun genig mikyasta tatbik edilr,ediii muhakkaktrr;zira miri alaziye ait bir takrm vergilerin ilgasrnr mucip olan ternliklerdevlet igin zararh giiriili.iyordu.
B) Mukataalarrn tapu ile satrlmasr -
Bu usul, sipahinin timar ara-zisini tapu ile reayaya kiralamasr geklindedir. Fakat burada sipahi orta-d.rn kalkmtrs verine, bu mukataalarr <.deruhtei iltizam>> rnda tutan miil-tezimler veya tnemurlar kaim c,imugtur (4). Mahl0l arazi rniizayede ilesatrhfa gtkanltr, kimin iizerinde kalrrsa eline tapu temessiikii namile l>ir
(1) omer Barkan, Tanzimat, r. s. 351 - sonradan difer sahalardailtizam usuliine diiniilmi.igti.ir.
(2)Ebussuud'un fetvasr, (Cirner Barkan. Tanzimat. I. 335.)(3) ismail Hakkr uzungarqrh, osmanh imparatorlulu te$kilatr, s. 3g
tafa Nuri, Netayiciilvukuat, I. S. 144.(4) Tanzimattan sorua 10 Cemaziyi.ilAhir 1261 (1854) tarihli bir frkrai
ile bu nevi arazi iqin tapu senet]erinin ancak Defterhaneden verilmesihnlmrgtrr. (6mer Barkan, -fanzimat, I. 35S)
da tekrar
- Mus-
kanuniyekararlag-
)
,!.
246
tasarruf senedi verilirdi. 1268 ( 185 l) tarihli muahhar bir senet Tan-
zinrattan soula da kiiylerin toptan satrldrfrnr gi5stermekte ve, 1858 arazi
kanunnarnesinden iince bu husustaki teamiil hakkrnda bir fikir vermek-
tedir ( | ). (Bu c'rijinal senedi makale nihayetine dercediyoruz) Yine'fanzimattan sonra giinderilen bir tahriratta, .arazii mahl0lenin dahi
deler pahalarile icaren fiiruht olunari,k esmanl hastlasrntn emvali saire
ile beraber giinderilmesi>> emrolunmaktadrr (2). 1274 (1858) tarihli
arazi kanunnamesinde, ahalisi mevcut bir kariyenin Eiftlik ittihazile top-
raklallrp rniistakillen bir gahsrn uhtesine verilemiyecefiini emreden mad-
denin, (3) sonradan biiyle, giftliklerin tegekkiili.ine mAni olmak iqin ilA-
ve edilmig bir hiikiim oldufiunu tahmin edebiliriz. Bu ktjyleri miizayede
ile alallar, tabii yine o mahallin zengin, niifuzlu strlrft idi. Huctut gibi
bazr mrntakalarda hrristiyanlar miri arazi satrn alamazlardr (4). M,:sel2r
bu suretle Vidin eyaletinde hemen bi.itiin arazinin mtisli.iman afalarrn
eline geEti[ini giirrnekteyiz (5 ). Tapu ile miri araziyi ellerine gegiren bu
afia ve beylerin k'anunen toprak iizerinde hiq bir gekilde miilkiyet haklarr
yoktu. XIX uncu asrr bagrnda Koca Sekbanbagr lAyihasrnda deniyor ki:<.Devleti arliyenin {ilasrl mali rnuaccele ile taliplerine verdifi mukataa
hakilcati halde s'er an ve aklen hiE bir kimsenin mali mevrusu olmadrfr
ciimlenin malffmu olup hAlA beratlarda clahi sarihtir. (6)., Afalar claha
ziyade. sipahilik devrindeki reaya gibi daimi kiracr vaziyetinde ,idler.Devlet rrrufitelf vaziyetlerde toprafr ger: alabilirdi ve arazi yalntz er-
kek evlAda intikiil edebilirdi i.7 ) . Fakat zamanla bu miri arazi muta-
sarpflarrnrn tasarruf haklan genigletilerek tarr. bir miilkiyet haline yak-
lagtr. Filhakika l0 CemaziyiilAhar 1261 tarihli frkrai kanuniye ile vera-
set hakkrnrp krzlara, daha sonralarr da difer yakrn akrabaya te,smrl edil'
difini giiri.iyoruz (8). Bu suretie Tanzimattrr mutlak miilkii esas tutan
(1) BapvekAiet Arqiv dairesi, Bulgar mesalihi, No. 40-1. 3 Zihicce 1266 tarihliirade melfuflanudan.
(2) Dolmabahge sarayrnda "Bulgar mesalihine dair iradAtr seniyye suretleri' -3 Zilhicce L266 tarilr ve 265 numaralr irade melfu-flanndan, cevabr Ali, iradenin ha-zinei evrak numarasr 35. - Baqvekilet ar:;iv dairesi, Bulgar mesalihi, 40-1. 3 ZII'hicce 1266.
(3) Emrinamei arazi, madde E.
(a) Mezkfrr iradei seniye melfuflarrndan 1261 T. emirnamei samiye.(5) ileride neqredecelimiz "Vidin isyanr, adh tetkikte tafsilit vardrr.(6) Koca Sekbanbaqr, hi.ilAsaiiilkelAm fi reddillavam, TOEM, tab'r, 52.
. (?) Bu hususta tafsilAt igin bakrnt , 6 Barkan, Tanzimat, I. S. 3?9-391.
(8) 6mer Balkan, Tanzimat, I. S. 3-5E.
247
prensipleri dahilinde beyler, hukukan da toprafrn sahibi oldular. Asr.-lardanberi topra[r igliyen k6ylii daha fena gartlar altrnda yine basit birkiracr olarak kaldr. Hakikatte, bu batapu toprak mutasarrrflap,, rner.^kezi idarenin zAfr ve kartgrkhfr dolayrsile rea]'a karqisrnda eskiden i.,eiitam bir miilk sahibi vaziyetinde idiler. Reaya ise devlete verdi[i vergi-Ierden bagka toprark kirasr olarak da, beye mahsuliinden bir krsr'rnrverrtekte ve 6rngarya hizmette bulunmal<ta idi ( | ). B" suretle <.rnul;a-taatr miriye>> olarak devlete diinen timarlarrn merkezi oioritenin zArcrneticesinde bir biivijk arazi sahibi beyler srnrfrnrn tegekkiiliirre nasrl yar-drnr ettifrni Jriirmii's oluyoruz. Bu vaziyeiin rc:tya is5'anlarrnda nasrl '-ii-hinr bir amil oldufunu ve beylerle reaya arasrnda nasrl derin bir icti..mai rniinaferete sebebiyet verdifini ilerclc gcirecefiz.
C) Miri toprak[arrn rniilk olarak satrlmasr -- Miri topraklarrrr so'zamatrlarcla, hazinenin stktnttstnr gidermek iizere malikine olarak sarrl-masr da qiftliklerin teqekktiliine hizrr:et ermig olabilir.. Bu gibi satrslartiait kayrtlar vardtr. Hatta Profesijr Omer Barkan'a gcire giftliklerin so!1zamatrlarda gayanr dikkat ehemmiyetlerini kazanmalrr bu nevi satrslarneticesindc .-,lmuq olmahdrr (2). Fakat bize giire qiftlikler daha ziyacl,:muaccele ile batapu verilen mukataalarclan tegekl*.i.il elrniqtir. Bunrrnevvelclenberi geniq iilqiide tatbik edildifi muhtelif kaynakiarda srk srkbahis rnevzuu olmasrndan da anlaqrlmaktadrr.
D ) Miri topraklann gahrslar tarafrndan gasbr -- eif rliklerin te-gekkiiliinde bir yol da m"ri<.zi devlet otoritesinin zayrflamasile bu miriarazinin miitegallibe tarafrndan zaptrdrr. Bu sahada derebeylerin, ye'i.gekilerin, sipahilerin rolii Balkan tarihine ait bir gok eserlerde tcbarijzettirilmigtir. Esasen miri arazinin miilk haline getirilmes temayiiliine dar-ha Kanuni devrinden beri ra.slamak tayv (3).
<'Zuarna ve eshabr timar memleketlerinin hanedan ve ocakzadele-rindc'' olup dirlikleri hasrlatrndan maacla emlak ve arkar sahibi zikud*
(1) IVIezk0r irade melfuflannclan, Vio'jn eyaletinin mazbatasr.(2) Tanzimat, I. S. 414"
(3) Ebussuud'un kanun inuk;rclciemesi, c)mer Barkln, Tanzimat, s. 330, Not z. -valilere sancaklartnda verilen mukataalal vazifelerile mukayyet oldufundan vebu miiddet ekseriyetle bir s.eneyi gegmedifinden bu yolla meydana grkan bi.iyiikarazi sahipleli istisnaidir. I\{e.selii Baidadcla Ahmet Pa;a muk:itaala' zaptederekkendi memlfiklerine <iairtmrqtr.
248
ret>> kimselerdi ( l). Timar sahiplerinin gittikEe azalmastna ve sonrad:n
biisbiitiirr ortadan kalkmasrna ralmen bu mahalli niifuz ve servet sahibi
kimselerin, yeni a.falar ve be;zler kadrosunda miihim yer aldrfr giiphesiz-
dir. Diler taraftan yenigeriler (2), yerlegmie diEer mahalli memuilar da
bu hususta mi.ihim bir role sahip olrnuglardrr. Bu derebey ve Ayanlarrn bi.i-
yiik iilgi1de arazi servetine, mukataalara istinat ettifini g6riiyoruz. Me-
selA, nre-shur byandan Cebbarzade Siileyman Bey kardeginin iiliimi,incle
<<cani}1i miriye 500 kese>> vermek gariile <<karrndaglnrn kiffei emval ve
nrukataatrnt> kendi iizerine yapttrmrEtr (3). Arnavutlufun en eski ha-
nedanlagndag Mahmut Paga bu mukataat miinaza.^st ytziinden isyan
etmigti (4). I{endileri ekseriya Eehir, kasaba gibi merkezlerde oturan
bu a[ala1n, beylerin, Ayanlann her biri bir veya daha fazla miktarda
kiiye sahipti (5). Araziye istinat edeu bu stntf, iltizam iqlerinde de baq-
ka bir sen,et ve kuvvet membar bulmakta idi (6).
XVIII. inci asnn ikinci yarrsrnda her tarafta meydana Erktrfrnr giir-
diiiiimiiz (7) bu Ayan ve derebeyleri devlet arazisile beraber siyasi
niifuz ve kuvveti de ellerine gegirmiqlerdi. l789 tarihine dofru hiikft-mete verilcn bir rapora giire (8), <<ijtedenberi Rumelinin muhtan kigi-
zadeleri ahalisinin hiisnii nzalarile umuru memleketi idare>> ederlerdi:
ve kendilerine resmen A},an denilirdi. .sgnradan bu Ayanhk padiqair,
sadrtazam yahut vali tarafrndan tevcih edilmefe baElandr (9). Raporu
veren zata giire <<elbette umuru memleketin idaresi her kazada birer
iyan ohnasrna miitevakkrf>> trr. Hakikaten valiler emilrerini ancak on-
laln liifuzu sayesinde, onlar vasttasilc: icra ettirebilirlerdi. Bu suretle
(1) Mustafa Nuri Papa, Netayici'ilvukuat. cirt II. S. 110.
(2) O,n", Rarkan, Tanzintat, I. 4L2, Not 44 - Bu hususta bibliyografya da
vermektedir.(3) Cevdet tarihi, cilt ff. S, 772.
(4; Cevdet tarihi, Iir, S, 911*101.
(5) Makale sorluna koydulurnuz tapu senedi, bir k<iyiin toptan nasrl sattldlllrnt
g6stermekte<iir.
(6) Cevdet talihi, IV. S. 287.
(?; Netayicillvukuat, ciil III. S. 84.
(8) Ccvdet tarihi, iV. S. 280.
(g) Osman Nuri, l\tecellei lJmuru Belediye, cilt I. S. 1658 - Burada Ayanlara
ve nizamlartna dair rni,ihim bir felman sureti vardrr.
249
resmi bir mahiyet alan Ayanhk ekseriyd irsi idi ( | ). MUstakil asl.-erikuvvetleri olan fakat ekseriya o zaman Rumeliyi kasrp kavuran eqkiyagetelerini kullanan bu derebeyleri, yavag yavag <<Tavaifi miilfik tavr.rnrtutuP yekdiferi iizerine sefer ederek birbirlerinin rnemleketlerini zaptve tasarruf eder oldular (2).,
Selinr III. imparatorlufun bu tecezzi etmig haiini giiriiyor, Eareartyordu. <Anadolu ve Rumeli taraflalrnda saliki mesleki serkeqi ve i.s-yan olan derebeylerinin mezalim ve tadiyatrndan reayanln him1.1':si,>
zaruretini anlamrgtr. Fakat nasrl yapnrah? 1806 da Nizamr CeciiclinRumeliye tegmili igin Kararnan Valisi Kadr Paga 24.000 nruntaz;rnr as-kerile Rumeliye gegirildifi zaman biitiin Rumeli ayanr, pasaya kar.;rkoyrnak nraksadile takrm takrm Edimede toplanmala baqlaclrlar (3).Zira yeni nizam onlartn keyfi tahal<kiim ve istismarlarrnrn so;ru demek-ti. Difer taraftan biiyiik mukataalar mahlfillerinin iradr cedid hazi'rsihesabrna zaptedilmesi onlann bi.itiin servet ve kuvvet membalarrnr teh-dit ctnrekte rdi. Padiqah bu ayaklanm.r kargrsrnda ordusunu geri qarlrr-mafa tnecbur crldu. Az sonra, 1808 cle lstanbuldaki miirhig karrgrk;k-lardan sonra Rusguk Ayanrndan Alemdarr Mustafa Paga diktattirlr,ir{iinritesis <:dince, ilk igi merkezi hi.ikfimetle iyanlar arasrnda (Senedi ittifak)mamile bir uzlagma yapmak oldu. lstanbula clavet edilen bag|ca Ayan-Iar nrerkeze itaat gartile kendi vaziyetlerlni teminr.t altrna:,rlan bu sene-cli imzalatdrlar (4). Bu adeta imparatorlufun feodal teqkilAtnrrn resmibir ifadesi idi.
Bu toprak aristokrasisi yalnrz rrriirltiman Ayan ve derebeyleri6ctepibaret dc.frildi. Bazr hudut mrntakalarr harig, hrristiyanlar arasrnda d.rbiiyiik arazi sahibi beyler vardr. MeselA Testlyada 658 kiiyden .160 r
qiftlik arrazisi veya qiftlik - kttv halinde olup, bunun da biiyiik bir l:rsrnrhrristiyan beyler elinde idi (5). Bulgaristanda her tarafra ziyrdc.;ilegiiriilen corabctlar bu kategoriye dahildir. Bu <Biiyi.ik arazi sahibi islav-Iar yani gorabcrlar redyayt gicidetle soyan, idareciler igin vergi toplayern
(1; D'chsson. nrezkrj.r esc'r, cilt VII. S. 286.
(2) Cevdet tarihi, cilt vtl. S. 142.
(3) Cevdet tarihi, cilt \;Ll'L S. e? ve mi.iteakrb.(41 cevdet talihi, cilt IX. s. 3-?. Senedi ittifakrn sureti, zeyil: z7g-2g3.(5) Omer Barkan, Tanzimat, l. S. 412, Not 43.
250
nruht.ekirlcrden, Osmanhlar hizmetindeki castrslardan ibaretti ( I ) '>> 'Her
nahiye ve kasabanln resmi bir gorbactsr vardt. Ahali tarafrndan seqilen
ve mahalli hiiktmet tarafrndan kendisine bir isa verilmek suretile res-
rnen tanrna bu gorbacrlar Belediye Reisi hizmeti gtiriirler, vergi, mah-
k.me ve sair i"lerde idari ve adli makamlarla halk arastnda mutavas-
srt roli.i oynarlardr. Kiiy ve kasabalardan bagka biitiin bir nlntaklyr
temsil eden <.Memleket Qorbacrlan>> da bulunuyordu (2). Bu hrristiyen
beylerle asrl l,rristiyan reaya arastnda ekseriyn derin bir husumet vardr'
Bu da, Balkan hadiselerinde iEtimai amillerin birinci derecede ehem-
nriyetini tebariiz ettirmek bakrmrndan rlikkate gayan bir noktadrr'
Merkezi l:nparatorluk otoritesinin iyanlar elinde parqalanrgtnr
giisteren bu izahatten sonra gimdi, bu topralc aristokrasisile reaye ara-
srndaki iEtimai miinasebetlere bakahm:
Bu husustaki miitalealarrmrzr bilhassa Vidin havalisindeki miri
l:iiyler hakl;.rnda elde ettifiimiz vesikalara istrnad ettirmekteJ'iz' Umu'
miyetle Osmanl lmparatorlufunda, garb feodalitesinde giiriilen ve kiiy-
liini.in qahsr iizerinde de Senyiire bir takrm haklar veren servaj miiesse-
sesi kat'iyyen mevzuu bahsolamaz (3) '
Miri topraklal eline gegiren ktiy afasr <<arazii mezkirreyi siikkAnr
kurraya icar ile vererek mukabelesinde bazr mertebe fahiq gey al-
makta>> drr (4). Yani kiiylii yiizlerce senedir atalartnrn igledili toprak
iizerinde kiracr vaziyetinde kalmaktadrr; ve Devlete verdi[i vergiden
baska A[a veya Beye, (Afahkl veya (Gospodarhk) namile mahsuliin-
den bir krsmrnr da terketmek mecburiyetindedir. Bundan baqka gene
<<arazii merkume icareslne mukabil reaya... senede bir iki mah mecca-
nen esha}rt ;;1aziye hizmet etmekte>> c{ir; yani angarya hizmete tabi
clir (5). KAyliiniin buua kargr topral< iizerinde bu kiracrhk vaziyetin-
den ayl fili bazr hukuku olup olmadrfrnr tesbit edemiyoruz' Evvelce
miri arazi, sipahi trmarr iken bu toprak reaya arastnda babadan ofula
(1) J .Ancel, Manuel historique de la Questoin d'orient. s. 170.
(2)S. S. Bobgev, (Notes comparies sur les gor,bacis chez les peuples Balkaniques
et e1 particuli;r chez les Bulgares). Revue des r6tudes Balkaniques, IIIe Ann6e,
Tome II. 1g3tj. S. 428-445. - Burirtla, gorbacrlarrn bilhassa ticaret ile, vergi ve saire
iltizamile zenginleEmi; Bulgarlal oldulu kaydedilmektedir.
(ll) Kar.;rl1;trlnrz: tin.u, Jiarkzn, Osrnanh imparatorluiunda giftgi srnrflannil
hukrrl-,i statiist-i, ijlkii, sayr 53, S. 335.
(4) Mezk0r irade nrelfuflarrndan, Vidin eyaletinin mazbatasr.
(5) Mezk0r- irade melfuflartndan, sureti mazbatai meclsii vidin.
251
hig bir engelsiz intikal ederdi. Halbuki gimdi reayanrn yerine toprafrnsahibi olarak beyler kaim olmugtur. Tanzimatla bu miri topraklar mu-tasarnflarlna, garb kanunlarr tesirile tam miilkiyet haklarr tanrnmafabaglamrg. Fakat b6ylece Rumeli'de genig sahalar kaplayan bu nririarazi, ktiyliiniin de[:I, aialann miilkii haline gelmigtir ( I ). Tanzimacbu arazi meselesini, biiyiil< kiiylii kiitleleri lehine gevirmemekle yeni()smanh imparatorlufiunun temeli olacak esas inkrldbr yapamamrg olclu.
Geniq malzemeye istinaden tetkikine frrsat ,buldu[umuz t850Vidin isyant bize, reaya kryamlannda afalann iktisadi istisryrannrn bi-rinci derecede rol oynadrfrnr kat'i bir gekilde giistermektedir (2).
On bin kadar Bulgann birden ayaklanmasile baghyan bu isyanhareketi, Ittunb,:lda oldukqa telAgr mucib oldu. Asiler ilk h,rmlede kiiyaIalannr, subaqrlannl tildiirdiiler. l*y.r, mrntakasrna giinderilen fev-kalAde miifettig Rrza Paqaya verilen tal-matnamedeki <<kendilerinigiftlik ve arazi sahibi addeden kimselerin ve bazr miiltezim giiruhununta'diyat ve mezalimi vakralarr gu uygunsuzlufun hudusuna sebebiyetvermig olmasile> (3) frkrasr isyanrn sosyal mahiyet:ni agrk bir sekiidehillasa etmektedir. l"y.r, yatrgtrrrldrktan sonra reaya, hiikirmete ver-difi bir takrirde bilhassa kiiy afalarrnrn istismanndan gikAyet ermek-tedir (4). Afialara karqr yaprlan bu isyan hiikfimet kuvvetlerile b;rs-ttrtlmamtgttr. Birden harekete gegen Ayan, aralannda teqkil ettikleribagbrozuk kuvvetlerile asileri dafrtmrglar ve hi.ik0metin tasvip edemi-yecefii bir siddet giistermiqlerdir. Qarprqmalarda 800 kadar Bulgar
(1) Ayni vesikada gdrdiigilmiiz qu ifade bu hususta dikkate ;ayandrr: .Kiffcitabaai saltanatr seniye emlik ve arazisine berveqhi scrbestiyet rnalik ve mura-sarnf olarak kimse kirnsenin bilirbedel ve irza arazisini zapt ve kendi.isil ziraatedemiyecefi umuru ciahi]iveden bulunmak cihetlerile arazii merkume eshabr gift-lik^itrn batapu uhclelerindc olduftr ve reayayr merkume rizaiarile isticara talip bu-lunduklalr meclisce tebevytn ettif;:...,
(2) Meclisi valAi ahkAmr adiiyenin BabrAliye sunduiu bir rapordan aldrgrnrrz$u, "Vid,in eyaletinde Lorn ve Sahra ve Belgradcrk nahiyelerirrde bulunup Bui-garlarrn men;ei ;ikAyetleri ojan Gosbodarhklar..., frkrasr difer vesikalalarastnda bu hususu en kat'i bir :rekilde ifade etrnektedir (BagvekAlet Ar;iv dairesi,Bulgar n-resalihi. No. 42-1, 1i' Ret,iiilevvel 1267.)
(3) 16 $aban 1266 T. ve 17 No. lu irade rnelfuflanndan, Ferikanr kiramdanbu defa memuriyeti nrahsusa ile Vidin canibine i'zam buyurulacak Riza Pa;aLlazretlerine talimatr seniye - Hazinei Evrak No. 15. (Doimabahge sarayr).
(4) I Ramazan 1266 tarih ve 60 numarah rradei seniye melfuflarrndarn, bazrreayalarrn takrirleri, Hazinc'i I'lvrak numalasr 21. (Dolmabahge sarayr).
252
telef olmugtur. Hiikfrmet kuvvetleri neden sonra gelerek adeta bir
birine girmiq bulunan bu iki srnrfrn mukatelelerine son vermek vazife-
sini giirmiigtiir. R.esmi vesikaya giire <<asakiri nizamiyei gahanenin Vi'
ciine vusulii reayayl *slkurnr:ye tesliyebahgoldufiu elsinei tebeada
nri-itevatirdir ( | ).>Burada olsa olsa, biiyiik arazi sahiplerile iktisaden onlartn mah-
komu bulunan reaya arasrnda patlak vermig iEtimai kanh bir 'mi.ica-
dele gtirmekteYiz.
Srrp isyanlan da Eehirlerden deiil, zirai vaziyeti Ee{<ilmez bir
hale gelen kaylii srnrflalndan grkmakta idi. Srrbistanda da <<tam kur-
tuluq ancak Trirk arazi sahibleri memleketi terkettikleri ve kiiyliiniin
eski toprak sahibile her tiirlii tabiiyeti ortadan kalktr[r zaman tahak-
l<uk etmig sayrldr (2) r>. Difer taraftan toprak aristokrasisinin tam
manasile hikim bulundu[u Bosnadaki isyanlann da igtimai - iktrsadi
karakterlerini hatrrlatahm (3)'Bi.itiin bu kal,rtlarclarr sonra Balkan reayasrnrn imparatorluk
Osman;1k nizamrna kargr ayaklanmasr, bilhassa toprak rejiminin kiiy-
liiy1i, bir afalar srnrfrnrn iktrsadi tahakkiimi.i altrna sokacak Eekilde bo-
zuluEundanilerigelmigtir'diyebiliriz(4)'lqtebusuretle;Balkanlarciakitvlii kitlelerini mi.iessir himayesine almakla kurulan Osmanhhk ni-
zamr, bu vazifesini yapamadrfir andan itibaren bu kitleler taraftndan
inkAr edilmefe baglamrgtrr.
XIX. uncu asrr Balkan memleketleri, biivi.ik kaylt kitlelerinin
maddi vaziyetlerindeki bu derin tahavviille beraber, lmparatorluk ni-
zamrnr inkAr eden cihangiimul bir hAdisenin akislerini duyrnakta idi.
Fransrz ihtilali ve Alman filoloji tetkikatile parlayan milliyet hareket-
leri, muasrr tarihin kudretli bir amili halinde belirmekte idi' Bununla
beraber Balkanlarda bu hareket, daha Franstz ihtililinden evvel ken-
dini hissettirmefe baglamrgtrr. Bilhassa milli kii.ltiir mirastnrn srfrndrlr
rnanastrrlarda X\/lll inci asrrclu vatapperverane gayelerle baqlayarn ta-
(1) 14 Ramazan 1266 tarih ve 132 numarah iradei seniye melfuflarrndan, lAyiha,
Hazinei Evrak nurnarasl 21. (Dolmabahge).(2) Dr. O. Von Frageg, La r6forme agraire en Yougoslavie, Revue international
d'Agigulture, 1934, sayr 7, S. 282.
(3) Yakrnda buna dair bazr orijinal vesikalar ne;redeceiiz.
(4) Valilerin, memurlann, metropolitlerin suiistimalleriru, harici tahrikAtr ve
claha bir gok f,milleri inkAr ctmemekle beraber foizce, reaya isyanlannrn hakiki
sebcbi htrdur.
253
rih ve dil tetkikatr, Balkan kavimlerine mazilerini ve varlrklarrnr iig-reterek onlarda hi.ir ve mes'ut bir istikbal iimidi uyandrrmakta idi.
'Ortodoks Rusyanrn miisliiman imparatorluIuna indirdi!i yrkrcr dar-beler de bunlartn bu iimidini gittikqe daha ziyade kuvvetlendirmekteidi. | 7 62 de vatanperverane hislerle dolu ilk Bulgar tarihini yazar,Paisii adrnda bir Bulgar kegiqi milletine ;tiyle hitap ediyordu: *.tlyakrlslz millet, Bulgar ismini tagrmaktan neden utang duyuyorsun, ne-den tiz dilinde okumuyor, diigiin mi.iyorsun? Bulgarlar evvelce satvetlibir imparatorluk kurmadrlar mr? (l)>.
Bu dil ve tarih tetkikatr, Alman filoloji mektebinin tesiriyle XIXuncu asrr ortalartna dolru gok kuvvetlendi. Bilhassa Avusturya idare-sindelcj Srrb ve Htrvatlarrn ilmi ve edebi faaliyetiyle cenub Islavlarrn-da milli benlik ve birlik duygulan biiyi.ik inkigaflar giisterdi. Hrrvat-lardan G.y, lB35 te qrkardtfrl galzetede <,milliyetsiz bir miller iskelt:rsizbir vi.icud gibidir.> diyor; da,ha 'sonra lB38 de <<kardegler birlegelim,birlegelim; yaratrcr birlik igin hiq bir qey imkAnsrz defiildir, d:ye huy-krrryor. Srrb Prensi Milog 1832 de lstanbuldaki ajanlarrna, hudutlariitesindeki Srrblar bizim kardeElerimizdir, diyc yaztyor (2). ,Srrb,Hrrvat ediblerinin faaliyetile milli bir Yugoslav edebiyatr viicuda ge-liyor; gene XIX uncu astr ortalanna dopru, yeni edebi Bulgar diiirriptemelleri atrhyor.
Rumenler arasrnda da gene Alman filolojisi tesirile baglayan ta-rih ve dil tetkikatr milli uyanrga esas oluyor. Tam XIX uncu asrr or.ta-lartna dofru biiyiik Rumen milliyetgisi Kogolnigeanu, <<benim llurnenvatanperverlifi meg'alem ateqini Alman milliyetperverlifiinden al-n l$trr., diyor (3).,$unu da il.lve edeiim ki bu rnilli edebiyatlar l,il-hassa, osmanh hakimiyetine, aialara, pagalara, Rum ortodoks kilise-sine kargr mevcud diigmanhk hislerile beslenmekte idi.
Balkan kavimlerindeki biitiin bu milliyet hareketleri, Almal veItalyanlannki gibi istikldl ve ittihat gayelerine miiteveccihti. Cemiyer-Ierin mukadderattna umumi eirzu ve iradenin hAkim olmasr prensibinibiitiin Avrupaya yayan biiyiik Fransrz ihtilAli de bu milliyet hareket,lerine btiyUk bir hrz vermigtir. Bu fikir, Ballcanlara ijnceleri, Akdenizticaretinde faal bir rol oynayan Yunanhlar vasrtasile girmiq ve Avrupa
(1) L. Leger, La Bulgalie, S. 55.
(2) J. Ancei, mezk0r eser, S. 6?.
(3) Ayni eser, S. 132.
254
ile dofrudan doflruya temasa gelen Balkanh mi.inevverler artttkga ni'i'
fuz ve tesir sahasrnr genigletmigtir. Bi.itiin Balkan milletleri, Millet
Meclislerile dofirnuglardrr. lmparatorlufiu tarihe gtimen son milliyetgi
clevlet, Cumhuriyet Tiirkiyesi de bu milletlerin sonuncusudur'
lgte zirai - igtimai temelleri esasen sarstlmtq bulunan Osmanh
Irnparatorlu[u, bir taraftan da muasrn difer lmparatorluklar eibi mil-
liyet fikrinin muazzam hamlelerine dayanmak zorunda ,bulunuyordu.
Fa1<at gene telrar edelim ki Balkanlarda biivi.ik kijvlii kitlelerini tah-
rikAtEr milleyetperverlerin arkasrnda isyana kaldrran bilhassa toprak
rejimindeki inhitat olmugtur.
Busuretle Imparatorlulun dayandrlr temellerin, toprak rejimi ve
Osman
256
G1iihane hattrndan sonra 1840 da negrolunan ceza kanunnamesi
rnukaddemesinde de bu miisavat esasl teyid olunmakta ve <<ber muk-
tezayr hi.irriyeti ger'iye huzuru ger' ve kanunda ve mevaddr hukuki-
yede herkesin yeksan ve seyyan olmast umuru tabiiyyeden>> dir denil-
mektedir ( | ).TanzimatErlara giire, bu musavat esast sayesinde biltijn tabaa bir-
birile kaynagarak lmparatoxlufiun bekasrna hepsi miigtereken hizmet
edecektir. Daha | 832 de Tiirkiyeyi gezmig olan bir Avrupah seyyah,
bazr hrristiyanlarrn bu kaynagmadan iimidle bahsettikler'ine gehadet
etrnektedir (2). Hukuk miisavatrna dayanan Osmanh birlili fikri git-
tikqe kuvvetlenmig, Balkan reayasr arastnda hognudsuzluk ve krmrl-
danmalar arttrkga illc plina gegmefe baglamrgtrr' .
<<Tanzimatr Hayriyenin tesisinden muradr ali bilciimle sunufu-
tebanrn refahr hal ve mamuriyet ahvalleri>> idi (3). Tanzimat tarihin-
de ikjnci merhaleyj teskil eden 1856 rslahat fermant okunursa giiriiliir
ki dofirudan dofruya gayrirntislim reayayr alnkadar eden meseleler
[attrn esasrnr tegkil etmekte ve bunlar igin tam ve sarih bir hukuk
miisavatr tanrnmaktadrr. Hattrn bir yerinde, <<hukukca olan mi.isavat
dahi vazifece olan miisavatr mi.istelzim'oldufundan hrristiyan vesair
tebai gayrimiislime dahi ehali islAm misulli..>> ibaresi yeni vaziyeti aErk
bir gekilde ifade etmekte idi. HulAsa bu hatta hilcim olan di.igi.ince,
miisli.imanlarla gayrimi.islimler arastnda tam bir miisavat temininden
ibarettir. Bunda, Si.iphesiz harici telkinlerin hatt3. tazyrklarrn tesiri ol-
nradr defil (4). Bilhassa bu Osmanhhk siyasetine en ziyade miizaha-
ret gtisteren Fransa'nrn bu sahada ne kadar biiyiik bir rol oynadrlrnr
biliyoruz (5). Fransa, hukuk miisavatr sayesinde <<lttihadr anasrr)) Jn
(1) Hrfzr Veldet, Tanzimat, I, S. L77.
(2) Urquhart, La Turquie et ses ressources, Pat'is L836, S. 34.
(3) 15 Safer 1256 tarihli ilmiihaber (6rner Barkan, Tanzimat I. S. 355, Not 18.)
(4) tsu hususta bakrnrz: Engelhardt, mezkfir eser, S. IIL-Lzz.(5) Fransa Hariciye Nazrrr Juies Favre, L2 Haziran 18?1 de istanbuldaki FYansrz
Biiyiik Illgisine gi-,nderdiEi etraflr balimatta bunu qu qekilde ifade etmektedir:
.... Evvelce olclufu gibi Eabrlliye I'ermekte devam edecefimiz nasihatlerde bi.iti.in
t1b'a igil ayni ihtinram ve hukuku istiyerek difier her hangi bir vasrtadan daha
miiessir bir. surette hilistiyanlarrn vaziyetini yiikseltmefie yardrm edebiliriz'' (Do-
cuments diplornatiques frangais, seri I. cilt I. vesika No. 8.) ingiliz hiik0meti de
daha Giilhane hattrnrn ililnrnr miiteakrb istanbuldaki elgisine: .adilAne ve iyi
diiptiniilmiir; rsiahatrn ileri giitiiri.ilerek sultanrn htik0metine kuvvet ve lstikrar
verilmesini, tenbih etmekte idi. (The combridge modern history, vol' XI' S' 270)
257
tahakkuk edebilecefine inanryor ve bu sayede Rusyaya kargr garkta.nriittehit bir Osmanh lmparatorlufu yiikseltmek istiyordu ( | ). Nltisrii-man halkrn bu siyasete kargr-itimatsrzhk, hattA diigmanhk giisterme-sine rapmen Devlet, bunu yava$ yavas tahakkuk ettirmefe gahgryordu.
1858 de yaprlan bir tamimde her srnrf tebaa hakkrnda miisavi mua-mele yaprlmasrna nezaret etmenin valilerin vazifesi oldulu bildirilmek-tedir (2). 1864 viliyet kanunu ile idari meclislere aza intih'-rbrndcrgayrimi.islimlere de segim hakkr verildi. lS69 da bir parlamento tas-lafr geklinde kurulan $0rayr Devlete bir qok gayrimiislim aza da dahiloldu. Cebeli Liibnan'a, Girid'e hrristiyan valiler tayin edildi. l867 deGirid'e giderek Adaya geniq imtiyazlar vermek suretile isyanr yatrgtr-ran Ali Paga, oradan payitahta g6nderdifi bir lAyihada Osmanhlrksiyasetini gu gekilde ifade etmektedir: <<elhasrl bilciimle tebaanrn dinve mezhepten bagka mevadda yekdiferine rr.ezc ve tahliti ve beyinle-rinde olan mtrhasade ve rekabetin ki.illi.yen ilgarsr meydanda olan me-haliki imhaya ve biavnihi taalA Devleti tahkime ilAcr miinferid addtigiimar krhnur.., (3).
Devlet zahiren Osmanhhk idealini tahakkuk errirmek yolunc{agiiriiniiyordu. Fakat tite raraftan btivrik Girid isyanr (1867), Bulgarve Yunan Eetelerinin faaliyeti, Srnbistan'rn gittikqe daha miistakil birvazyiet almasr bu hususta biittn iimidleri krracak mahiyette idi. Bu-nunla beraber gtiyretler gevqetilmedi. lmparatorluk ahalisini kaynag-ttrmak igin Maarifin biiyiik hizmetler giirebilecefi matbuat tarafrndaniieri si.iri.ilmekte idi. l868 de Fransanrn yardrmr ile her srnrf tebaadantalebenin girebilecefi Galata Sultanisi aErldr. lmparatorluk Tiirklerin-clen uza[r diigiinenler umumiyetle bu siyaseti tasvip etmekte idiler.Garbda halk hnkimiyetine dofiru ilerleyen hiirriyet ve miisavat cere-yanl, Osmanh lnrparatorlufunda biiylece bilhassa hrristiyan reayanlnher bakrmdan l:ukuki miisavatr geklinde tezahiir etmekte idi. Osmanlhanedanr etrafinda miittehit bir Osmanh camiasr viicuda getirmek fikribu devirde, yeni dofan matbuatta srk srk temas olunan bir mevzu idi.I'anzimat devrinin en iyi muharriri bi.iyiik vatanperver Namrk Kemal,
(1) Engelhardt Mezk0r eser. S. 187-188.
(2) TalAt Miimtaz Yaman, rniilki idarede AvrupahlaEma. idare mecmuasrndaqrkmr; rrrakalclerin ayrr basrmr S. 130.
(3) Hrfzr Veldet, Tanzimat, I. S. 200.
258
bu fikri bir cok yazrlarrnda incelemigtir ( | ). Bir yazrsrnda <va bir"
vatanrmrz iqinde hukukga miisavi, menfaatEe n:iigterek bulundulumuz
halde lisan ve rnezhep daiyesile nigin birbirimizcen aynlmak isteye-
lim? (2), dernektedir. Fakat biiyiik vatanperverin istedili gibi, hu-
kukga mtisavat ram manasile tahakkuk ettirilemiyecefi gibi menfaat-
lerde de zrddiyet pek giddetli idi ve, <<lisan vc mezhep daiyesini>) iin-
lemek imkAnsrzdr.
Bosna - lJer.sek ve Bulgaristanda ki miithig isyanlardan sonra
Osmanl;k siyasetlne daha kat'i bir gekil vermek zarureti giddetle
kendini giisterdi, 1876 kanunu esasisi tanzim ve ilAn olundu. Padigah
kanunuesasiyitasdiketti[inibildirenfermantttda.diyorki:<<..timizi terkip eden akvamr muhtelifenin bir heyeti igtimaiyei mede-
niyeye lAyrk olan hak ve menfaat ki cilmlesinin nimet hiirriyet ve ada-
let ve miisavattan bilAistisna miistefit olmalandrr..>).
Kanunu Esas! de, XIX uncu asrr bagrndanberi devletin gittikqe
daha ziyade kuvvetle benimsemek mecburiyetinde kaldrfr bu Osman-
11k telAkkisini Eu sarih ifadelerle tesbit etmektedir: <<Mr.dde I -
Devletl:
()smaniye tabiiyetinde bulunan efradrn ciimlesine herhangi din ve
mezhepten olursa olsun bilAistisna Osmanh tAbir olunur.>> ve <<Madde'
I T -
Osmanhlarrn kAffesi huzuru kanunda ve ahvali diniye v€ tn€Z-
hebiyeden maada memleketin hukuk v€, vezaifinde miitesavvidir.>>
Yani Osmanhhk namt altrnda hukuk miisavatt'
Bu tariht en az sonra Ahmed Mithat Abdiilhamid'in emrile yaz-
drfr (Ussii lnkrlAb) adh eserde (3) lmparatorlufu teqkil eden kavtnr- ,
lerin, devletin ilk zamanlarrnda olduEu sibi <<bir milliyet ve uhuvveti'.
siyasiye> ile ittihat edecefiini iddia ediyor ve bunun igin htr gtydtn :
ijnce adil ve hilr bir idarenin teessiisiinii qart sayryordu. Mamafi bu
yolda en cezri hareketi tegl<il eden I inci megrutiyetin ilinr bile Bul-igaristanrn ve Bosna - Hersek'in filen ayrtlmalanna mani olamamrqtt. i
Z.aten genig Tiirk efkin umumiyesi de maddi ve hissi sebeplerle bu ;"
siyasete diigmandr, bu hareketi benimsemiyordu. Ziya Paga gibi agrk i
fikrli bir adarn bile, Ali Pagaya kargr tarizlerinde <<Hrristiyanlardan
259
pagalar, bAlilar, ulAlar yaptrn.)z V€, <<bunlardan maada $0aryr Dcvjetve Divanr Ahkimr Adliye yaptrn; bunlara hrristiyanlardan nice A,zaIio;'dun.>> demektedir ( | ).
Velhasrl luristiyanlara hukuk mi.isavatr vererek lmparatorlukvahdetini koruma tegebbiisii akim kalmrgtr. Abdiilhamid II devri hrris-tiyanlarrn isyan
":rebbiislerine karsr giddetle hareket oiunmasr ve is-
lf,,mcr bir siyasec giidiilrnesi bakrmrndan Osmanhhk siyasetine bir ak-siilAmel mahiyetinde telAkki olunabilir. II nci me;rutiyetle (190S) O"-manirhk siyaseti gene birinci plAna geldi. Fakat bu sahada MeclisteEimdi iki aykrrr giiri.ig meydana grkmrgtr: Ittihat ve Terakki Frrkasr srkrbir merkeziyetq^likle milletleri bir Osmanh camiasr iEinde kaynagtrrmakistiyorclu. Ona karqr ahrar, milliyetlere. muht:rriyel verilerek Osrnanhhanedanr etrafrnda federalist bir lmparatorluk viicuda getirilmesi fik-rini miidafaa etmekte idi.
Bu devrenin de Balkan Harbi facialarr arasrnda nasrl kapandrfrmal0mdur. Bundan sonra Osrnanhhk siyaseti brrakrlmrg Ti.irk milliyet-q:lifi siir'atle inkisaf etmigtir.
Yukarrda izaha gahqtrlrmrz veEhile bu muvaffakiyetsizlife boq-Itca sebep, topr;:rk nizamrndaki bozukluk olmu,stur. Tanzimat, Balkan_Iarda asrl kitlevi tegkil eden lciiyliilerin hayatrnda maddi olarak negibi deiigikliklr:r yapabilmiEtir? Afalarrn eilerindeki mul<ataala' ya-vag yavaq kendi rr,iilkleri haline sokmalanna imkAn vermekle vaziyeticiaha zivade ktitiilegtirdifine gahid olmuqtuk. Burada rslahat yolundayapmak istedifi baEka bir iktrsadi tegebbiisii ;rnlatarak onun mevcutigtimai nizamr defigtirmek hususunda elinden bir sey gelmedifinigcistereceIiz.
Yukarrda giiriildiifii gibi, Vidin'de reaya bazr miisli.iman afala-nn giftlik - k6vlcrinde toprafr kira ile islemektc idi. Kira mukabilincleafaya verdifi hisseden maada senenin bir krsmrnda onun igin angaryaolarak arazi ekerdi. Tanzimat ilin olununca bu kiiyliiler angaryayaitiraz ediyorlar. Flalbuki bu arazi, <<ashabr giftlikatrn ba tapu uhtele-rinde oldu[u>> cihetle reaya kirayr ddemefe inecburdur. Difier taraf-tan <<reayanrn iicreti arazi mukabili olarak istihdamlan kavanini miies-eese ve Tanzimatr Hayriyeye miinafi diigecefj azadei kayduigan> bu-lunduiundan niha,Yet Vidin Meclisi huzurunda, afalarla reayanrn mi.i-
(1) Hiirliyet Gazetesi,
Tanzimat, I. S. 794.)
itiiI
(1) ibret gazetcsinde gtkan imtizacr akvam,
efkArr umumiye, terakki, vatan adh makaleleri
Oziin'iin Fu eserinde toplatrmr;tlr: Namrk Kemal
(2) Mezktr eser, S. 83.
(3)A},med Mid.hat, Ussii inhrlib, istanbul, L294. S' 63'
bazr mi.ilAhazatr devlet ve millet,
- Bu makaleler, Mustafa Nihadl'
ve ibret gazetesi, 1938. i sayr 12 (ihsan Sungu, Tanzimat ve yeni OsnranLlar,
260
messili olan knezler bir anlagmaya l'artyorlar. Angarya olarak ekim
kaldrnhyor ve reayanln mahsuliinden vereceli geyler yeniden daha
mutedil bir qekilde. tesbit olunuyor ( I ). Bu icraat istanbuldan tasvib
edildi (2). Bundern iiE - dtirt sene sonra da Sadrazam buralardaki miriarazinin kat'iyyen hrristiyanlar eline geqmemcsi hakkrnda Vidin'e bir<<emirnamei samiye>> gtinderdi (3).
Bunlardan anlayoruz ki tapu ile araziye rnutasarnf bulunan a!a-lapn bu haklarrna iliqrnek imkAnr yoktur. Toprafrnda gene kiracr ka-
lan ktiylii lehine ancak bazr ufak tadiller yaprlabilir. Toprak rejiminireaya lehine esash bir qekilde defiqtirmek, afalar tarafrndan qiddetli
rrruhalefetlere sebebiyet verebilirdi. Tanzimatgtlar, esasen biiyle cezri
:nkrlAblara girigccr:k vaziyette defildirler. Milyonlarca insanrn hayatr-
rrr klikiinden sarsan igtimai bir inkrlAb, milli uyanrqlarr durdurmak iginyaprlacak getin t-,ir miicadele artrk bu Devletin, hattA Avrupadaki di-
i.r lmparatorluklann baqarabilecefi iEler defildi. Ustelik Osmanh
Devleti iktrsadi bir esaret iEinde gi.inden giine biitiin kuvvet kaynak-larrnrn kurudufunu gtiriiyordu. Tarih biiyiik zaruretlerile yiiriimekteidi; bir tek netic. mukadderdir l-p.r.torluk ergeg -giigecekti.
Faliat Tanzimat, ijteki cpphesile, garbhlagma hareketile Ttirkrnilletincle bir j/:rsarma hamlesi olarak devam etti ve bu, nihayet milliOiimhuriyet Tiirki.yesinde kat'i safhasrna girdi Tanzimat bu yiindentarihimiz iEin nies ud, bi.iyiik bir hAdisedir. Fakat bu, onun bu yaqryancephesi yantnda, savagttfr biiyiik tarihi zarureti giiziimiizden uzaklag-trrmamalrdrr.
(1) 3 Zilhicce i266 tarih ve ?65 numarair irade nrelfuflanndan, sureti mazba:aiVidin, iradenin Hazinei Evrak numarasr: 35. (Dolmabahge).
(2) Mezkrir irade n.ielfuflannrlan, sureti cevabr 6li.(3) MezLOr irade melfuflanttcian, altmrp bir tarihinde gerefuudur olan emir-
namc'i,-siriniyei hazreti,saclat'ctpen:rhi sureti seniyyesl.
(Kariye-i Borilofga tabi-i nahiye-i sahra)
Tanzimat-r Hayriyeden sonra olanlardan
<<Kariye-i rnezbure arazisi altmrq senesinde Defterdar-r esbak saa-cietl0 Osman Beyefendinin nrarifetile binbagr lbrahim Afaya on biniLi yi.iz elli kurrr\e muaccele ile furuht olunduktarr sonra a[a-i mumai-Ieyh altmrg bir senesi rebiiilahirinin on i.iEtinde dergAh-r mualld kapu-cu bagrlanndan rifatl0 Mahmut Beye ba marifet-i defterdar-r miiqa-riinileyh feraf ve kasr-r yed etmiq ve suret-i tcmessiikii zirde terkirn o-lunmuEtur. >>
*<<Derun-u ternessiikte her ne kadar beher boyundurukta elliger
vakiyye zahire ..'t:rilmesi tahrir olundu ise de iki boyunduru[u olanrnekilen cinsten )uiiz vakiyye verilerek iig boyunduruk oldufu ve dahaziyade bulundufu halde yi.iz vakryyeyi tecaviiz etmiyecek misillfi bil-farz yalnrz iki cins za,hire ekiji:riE bultruur isc iki cinsten eliiger veriipiigiincii cinsten ekmedipi surette bir Eey verilmiyecefi tahkik olun-nrtrqtur. >)
*<Bin iki yiiz altmrg senesi martrndan itibaren Vidin miilhakatrn-
dan olan Sahra ve r,l/. ve Belgradcrk ( j--rl ,rl, ) nahiyelerindevaki miri ktiylerinin mukaddenia nrecli,.ce karar verilen iicretleril-letalipierine bi-u furuht olunmasr nrutaallik buyrulan irade-i seniyycrrruiktezasrndan oldufuna binaen Sahra nahiyesi dahilinde kAin mA-l0m-iilhudut vehutigtemilit BorilofEa nam kariye ar.-zisi bermucib-i ira-de-i-seniyye beyn'elahali rafabat-r nas inkrtarndan sonra on bin ikiltiz elli guruq rndaccele ile mahrusa-i Vidin ahalisinden ve asakir-inizamiye-i gahane binbaErlarrndan lbrahim aEa uhdesinde karar bul-nlu$ ve kariye-i rnezk0re arazisinde bulunan ahali-i kariye senede birdef'a iicret-i arazi olarak husule getirecekleri hunta ve gaipt(.kokoroz zehairinden beher boyundurukta elli vakryye zahire ile ot-lakiye olarak on re s koyu'd:r bir kryye peynir ve baflarr oldufu hal-de beher bin asmada on ikiger para ve korulan oldufu surette hanebagrna birer araba hatap verrnek ve iEbu icareden baska ahali-i kariye-
;
II
262
den mi.ift-ii'meccanen ziyade birgey talep olunmamak ve ahali-i lcari-
ye dahi salifi.izzikir icareyi senede bir defa tamamen ve kimilen aga-i
mumaileyhe ita ve teslim eylemek gartryla ba irade-i seniyye tarafi-mtzdan igbu tapu temessiiku tahrir ve temhir ve aga-i mumaileyhe itaolurrmugtur. Gerektir ki fimaba'd zikrolunan BorilofEa kariyesi ara-
zisine gurut-u mezk0re iizere a!a-i mumaileyh mutasarnf olup zabt-u-tasarrufuna tarafrmrzdan ve taraf-r ahardan dahl-u-taarruz olunmrya.>
(Aga-i mumaileyh rifatlt Mahmud Beye kasr-i yed etmesi
sened-i mezk&rda mir-i mi,iEariinileyh marifetile icra olunaralr
gerh ve temhir olunmu$tur. )
SURETIDerun-r tapuda muharrer oldulu veEhile zikrolunan Borilof<;a
liariyesine mutersarrrf olan lbrahim afa kariye-i mezk0ru Vidin ahali-
sinden dergAhr nili kapucubagrl:^rrndan olup elyevm Diyanbekir miite-
sellimi bulunan Mahmud Beye on bin iki yiiz elli guruq mukabilinde
feraf ve kasr-i yed ve mir-i rnumaileyh hazretlerinin vekili olup bu ta-
rafta bulunan Mustafa ala dahi olvechle teferruf ve kabul berle tara-
frmrzdan tapusurt:i talip ve raglp olmafla icab eden resm-i tapusu ahz
olunarak bu mahalle gerh ve temhir olunmugtur. Gerektir ki fimaba'd
zikrolunan Borilofga kariyesine derun-u tapuda muharrer gurutlar ilernumaileyh Mahmr-rd Bey mutasarrrf olup zabt-u tatsarrufuna kimesne
tarafrndan dahl-rr- taarruz olunmtya.>>
( D er on' u
":T;* hili1nii::HT,,1 iizere
icare-i arazi hasrlitr)
<Ahali-i kariye iig cins zahire zer'etmig olduklarrrrdan iiE cinsin-
den olarak yani hrnta ve gair ve kokoroz olmak iizere elliqer vakryye
ahzolunmugtur.
Boyunduruk : 42
Hrnta $air Kokorozkryye kryye kryye2 100 2 100 2100
Hatab-r mezk0r boyunduruktan olmayrp korusu olduiu halde
!63
beher haneden altntr ve bitterahi bedel veyahud yerine kiimiir dahi,olur.
Hane : 50
HatapAraba 50
On koyunda bir vakryye peynir hesabile ahalisinin yedi yiiz ellikoyundan ahnan peynirdir.
Peynirkryye 7 5
Ahali-i karil'enin dtirt yiz diiniim miktarr baflarr oldufundanbeher dciniimiinden on iki para hesabryla aldrklarr
BaE icaresigurus 120.
Igbu hasrlatr veren arazi ve koru ve mer'a ve baflardan bagkakariye-i mezk0re topralrnda mir-i mumaileyhin kisesinden idare edip-hasrlAtrnr alabilecek tarla ve koru ve mer'a ve bafi misillfi olakasr ol-madrpr.
Bu misillfi kurra tasarrufuna verilen kAffe-i senedat-r atika deru-nunda birer mrktzrr mukataa-i zemin muharrer ise de istiyfa olunama-drfir tahkik olurrdtrfu srrada bazr ferafi ve intikalAtrn dahi yiiri.itiilme-dili malfim buyurulmak iEin gerh verilmiErir.>
ltUnt Unlvorrirrftbnrl