Halgankii Yaasiin Cismaan ee fartii Cismaaniyada

         Sanadkii 1920-kii ayuu Cismaan Yuusuf Keenadiid ku guuleystey in uu allifo xuruuf  loo  adeegsado qoraalka  af-soomaaliga.Xuruuftaasi  waa  midda  keliya  ee taariikhda lagu hayo oo nin Soomaali ah uu  leeyahay. Hortiis waxaa af-soomaaliga qori jirey, dadkana  bari  jirey  Shiikh Yuusuf Al-kowneyn, Xaaji Cali Majeerteen iyo Shiikh  Awees. Saddexdaas  ninba  wexey  qoraalkooda  u  adeegsanayeen xuruuftacarabiga. Waxaa in laxuso mudan xilliga uu Cismaan Yuusuf  fartaas qorayey oo

ahaa xilli aanan u sahlaneyn nin dhallinyaro ah oo soomaali ah in uu fikradda noocaas ah intuu  helo.  Haddii  uu  fikraddii  heleyna, in  dadaal intaas le´eg uu ku bixiyo si uu dadkiisa ugu helo xuruuf ey afkooda ku qortaan.

       Fartaasi   waa  xuruufta  loo  yaqaan  Cismaaniya,  waxaana   loogu   magac  darey magaciisa ah Cismaan. Fartaasi wexey tahay mid ku haboon codka luqadda soomaaliga (phenologicaly). Isticmaalkeeduna wuxuu aad u soo shaac baxay dagaalkii labaad kadib, markaas oo ey soomaalidu ku keydsadeen qoraallo muhiim ah (taariikh iyo dhaqan) iyo akhbaar badan.

Fartaani wexey soomaalidu u sahashey in ey ku urursadaan  suugaan badan oo taariikhi ah sida gabeyadii la tiriyey xilligii uu socdey halgankii Daraawiishta iyo silsiladihii gabeyadii GUBA. Waxaa kale oo fartaani ey ka soo qeyb qaadatey halgankii gobannimo doonka oo aasaaskii Leegada waxaa wax lagu qoran jirey fartan Cismaaniyada.        Martino Morelo oo nin talyaani ah,  wuxuu buugiisa (Il Somalo della Somalia) ku sheegey in qoraalka Cismaaniyada uu  yahay mid munaasib ku ah af-soomaaliga markii laga eego meelo dhowr ah, matalan xuruufta uu  af-soomaaliga u baahanyahay oo laga wada helayo, ku dhawaaqista xuruufta,

shaqalladeeda iyo shibanayaasheeduba.

B. W. Andrezejewiski oo ah luqadyahan (linguist) una dhashey Ingiriis, wuxuu Martino Moreno ku raacey aragtiduu kaqabo farta Cismaaniyada.       Sidaan soo sheegney, fartaasi wexey soo shaac-baxdey iyada oo lagu jiro halgan gobanimo doon ah, wexeyna markiiba ku faaftey dhallinyaradii Leegada aheyd dhexdooda, wexey noqotey xuruuf ey halgankooda u adeegsadaan. I. M. Lewis oo arrintaas qiimeynaya waxuu yiri  " Cismaaniyadu wexey u shaqeysey sidii shey wax kala sifeeya (catalist) wexeyna

xafidey waxii ugu qiimo badnaa ee dhaqan ahaa ee uu afka soomaaligu lahaa ". Hadalkaas wuxuu Lewis ku qorey buugiisa la yiraahdo (Modern history of Somalia).

       Xirsi Magan Ciise oo kamid ah ragga afhayeenada u ah farta Cismaaniyada, mar uu ardey ka ahaa jaamacadda kolombiya (Colombia university) ee dalka Mareekanka, halkaas oo uu ka qaatey shahaadada (bachelor´s) sanadihii kontonaadkii, wuxuu ka sheekeeyey, mar ey jaamacadda dhiganayeen in subax uu macaallin u soo galey galaaskii, markaasuu wuxuu ku yiri ardadii : qof walba hasoo istaago oo sabuuradda ha ku

qoro afkiisa sida ey ku noqoneyso (good morning). Xirsi wuxuu yiri waxaa fasalka fadhiya ardey ka kala yimid Carab, Jabaan, Hindi iyo kuwo ka yimid Ugaandha. Ardadii mid walba waa uu istaagey oo fartiisii buu wuxuu ku qorey (Subax wanaagsan) aniguna waxaan ku qorey fartii Cismaaniyada. Ardadii kayimid dalka Ugaandha waa eey qori waayeen oo ma´eeyan qabin far qoran oo ey isticmaali kareen. Halkaas ardadii ka timid Ugaandha wexey dareemeen in ey ardada kale ka hooseeyaan. David D. Laitin oo nin Mareekan ah in muddo ahna af-soomaaliga diraasaad ku hayey wuxuu tilmaamayaa in waxa khasbayey dhallinyaradii u doodayey farta

Cismaaiyada ey aheyd  (sida sheekada Xirsi Magan ka muuqata) iyaga oo doonayey in ey muujiyaan in ey soomaalidu yihiin ummad jirta oo ummadaha kale dhinac taagan. Run ahaantiina xilligeedii waa ey ka dhigtey ummad jirta.

         Dhibaatada ugu weyneed oo ey farta Cismaaniyada la kulantey wexey aheyd dhaqan -qabiileedka soomaaliyeed oo wax walba la saaro misaan qabiil. Fartii ayaa miisaan qabiil la saarey, markaasaa ninkii qorey wuxuu yeeshey abtirsiinyo reereed.Halkaas baa qaar kamid ah  siyaasiyiintii soomaaliyeed wexey u arkeen in fartaan ey tahay xuruuf reer leeyahay.

Cismaan Yuusuf, qabiilkiisa oo Cimaan Maxamuud ah. Halkaas baa waxaa laga heley iin uu ninkii doonaya kala diriro farta. Iintuna waa iyada oo loo nisbeeyo magacii Cismaanya qabiilka Cismaan Maxamuud. Dicaayadda noocaas ahi  wexey fududeysey in ey abuuranto mucaarado xoog leh oo diiddan xuruuftii Cismaaniyada. Waxaa kale oo abuurmey rag dhallinyaro ah oo ey ku abuurantey in iyaguna ey sameystaan xuruuf si ey ula loolantamaan fartan keligeed suuqa taal.Waxaase dhab ah in xuruuftii Cismaaniyada,  iyada oo mucaaradkeedu uu aad u xooggan yahay in ey goysey masaafo dheer oo ey ku dhowaatey in ey qaramowdo. Dhibaato kale oo fartaas hor

istaagtey baa iyana jirtey oo wexey aheyd dareen xagga diinta ka socdey oo xoog lahaa, kaas oo raadinayey in af-soomaaliga lagu qoro xuruufta carabiga.

       Dabayaaqadii sanadihii kontonaadkii waxaa soo xoogoobey raggii u ololeynayey in  af-soomaaliga lagu qoro xuruufta  laatiinka. Waxaa ra´yigaas difaacayey ragaqoonyahanno ah iyo kuwo kale oo kamid ahaa raggii halgankii Leegada wax kaga jirey. Wexeyna u arkeen labo sababoodba in loo qaato xuruufta laatiinka ah. Iyada oo aanan tabar dhaqaale looheyn in la helo madbacado iyo makiinado qora xuruufta

Cismaaniyada iyo iyada oo eeyan jirin qabiil si gaar ah u sheegan kara xuruufta laatiinka. Waxaa raggaas markii dambe hormood u ahaa Muuse Xaaji Ismaaciil Galaal. Muuse markiisii hore wuxuu ahaa ragga diidan xuruufta laatiinka ah. 1954-kii mar uu London wax ku baranayey wuxuu soo saari jirey qoraallo af-soomaali ah oo ku bixi jirey xuruuf carabi ah. Muuse wuxuu hadda kahor yiri : " xuruufta laatiinka wexey innagu dhex abuureysaa dhaqan ku saleysan dabaqad, taasina waa mid u adeegeysa dabaqadda aqoonta leh oo keliya iyo dadka tirada yar oo xukunka haya. Arrintaasina wexey mustaqbalka sababeysaa aayatiinxumi ku timaada

soomaalida ". Waxaa iyana jirtey mashruuc ey hey´adda UNESCO waddey oo soo shaac baxay sanadkii 1966-kii oo ey rabtey in ey xuruuf  laatiin ah u sameyso af-soomaaliga, waase socon waayey.

         Xuruufta carabiga soomaalida badankood waa ey yiqiineen, wexeyna ka baran jireen dugsiyada quraanka  caruurnimadooda sida dhaqanku yahay. Waxaase dadka soomaalida ahi dhib ku ah afka carabiga. Intaanan dowladaha khaliijka loo shaqa tegin lama aqoon carabiga. Waxaa kale oo jirey, xataa hadduu qofku yaqaan xuruufta carabiga waxaanan u sahlaneyn in uu af-soomaali ku

akhriyo xuruuftaas. Midda keliya oo uu carabigu kaga sito labada xuruuf oo kale wexey aheyd, carabigu markiiba wuxuu markiiba heli karey dad qaada oo dadka bara iyo kuwo soo dhoweeya ee barta, waayo diin ayaa laga raadinayey. Mana eeyan jirin reero sheegan karey iyo kuwo reer ku ximiya midkoodna. Xoogga ugu weyn ee fikraddan wadey wexey ahaayeen odeyaal ganacsato ah oo bariga-dhexe ku xirraa. Odeyaashaa waxaa la´oranjirey xaajiyaal, waxaana kamid ahaa Xaaji Yuusuf Cigaal, Xaaji Diiriye, Xaaji Cabdiraxmaan Garyare,Xaaji Maxamuud Cabdulle Dirir. Raggaasi oo rag xoolo iska leh ahaa, dhinacooda ayey ka cadaadinayeen maamulkii

Leegada (SYL) in uu qaato farta carabiga. Xoog kale baa isna jirey oo arkayey in farta carabigu tahay waddada isku kaaya xireysa bulshooyinka carbeed, kuwaas oo aanu u baahannahay inaan gacan ka helno si aanu uga kaashanno dagaalka aanu kula jirno cadowga soojireenka ah ey soomaalidu leedahay, cadowgaasina waa Itoobiya. Waayo Itoobiya marwalba wexey gacan kaheshaa dunida masiixiyadda. Wadaaddadu wexey ahaayeen kuwa mideynayey xoogaggaas rabey carabiga.        Dagaalkii  2-aad markuu dhammaadey baa J. Q. K. Wexey guddoonsatey in Soomaaliya la siiyo istiqlaal, muddo  10 sanadood ahna loo

diyaariyo in ey iyadu is maamusho. Talyaanigii wuxuu ku guuleystey in uu isagu noqdo dowladdii adduun weynaha wakiil uga noqon laheyd Soomaaliya  10-kaas sanadood. Muddadaas  10-ka sano ah baa waxaa dalka ka dhismey mu´asasaadyo siyaasadeed (political institutions)oo madax bannaan, kuwaasoo ku tartamayey ka qeybqaadashada dowladdan cusub iyo isu diyaarinta dowladda xorta ah ee imandoonta. Waxaa xilligaas aasaasmey xoog dhexe ee siyaasadeed (dowlad), waana markii ugu horreysey taariikhda soomaalida oo la heley nadaam noocaas ah. Maamulkii Talyaaniga ee

halkaasi ka jirey wuxuu ku dadaaley in xuruufta carabiga iyo tan Cismaaniyada eeyan noqon kuwo af-soomaaliga lagu qoro. Sanadkii  1949-kii wargeys Xamar ka soo bixi jirey oo la yiraahdo (Nuovo Giornale) baa wuxuu soo qorey maqaal uu cinwaan uga dhigey (Il problema della lingua Somala). Ninka qorey waa uu is qariyey wuxuuna maqaalkaas kaga cabanayey faragelinta uu Talyaaniga ku hayo qorista farta af-soomaaliga. Wuxuu qoraagu codsadey in dadka soomaalida ah loo daayo howlaha la xiriira afkooda hooyo iyo qoristiisa. Talyaaniga oo arrintaas ey ku weyneed marna kama uusan harin in uu talo ku yeesho howshan, wuxuuna dhisey guddi

howshan diyaariya kuna xiran isaga. Dhismaha guddigan wuxuu dhacay intaanan la dhisin golihii degaanka (Territorial Council), si uusan goluhu wax ra´yi ah ugu yeelan guddiga far-soomaaliga.        Talyaanigu wuxuu rabey in uu abuuro luqad uu isagu saameyn ku leeyahay, taas oo looga shaqeeyo xafiisyada dowladda, dugsiyadana lagu dhigto. Talyaaniga waxaa ka horyimid mucaarado adag oo uu xooggeedu ka imanayey dhallinyaradii Leegada, kuwaas oo qodobadey degsadeen kiisa 4-aad uu dhigayey in la dejiyo barnaamij lagu horu marinayo afka soomaaliga iyo in farta Cismaaniyada loo qaato xuruuf lagu qoro af- soomaaliga. Ragga qodobkaas fulintiisa ey

Leegadu u xilsaaratey waxaa odey u ahaa Yaasiin Cismaan Yuusuf. Yaasiin wuxuu ahaa ninka ka dambeeyey siyaasaddii Leegada ee sanooyikaas hore qeybteedii ku wajahneyd qorista af-soomaaliga.        Yaasiin wuxuu ku dhshey magaalada Hobyo  1919-kii. Halkaas oo caruurnimadii uu ku bartey quraanka. Magaalada Xamar wuxuu yimid markuu jirey 15 sano, markaas oo uu bilaabey in uu barto carabiga iyo talyaaniga. Xilligii uu Ingiriisku dalka joogey Yaasiin wuxuu bartey afka ingiriisiga. Xilliyadaas buu wuxuu u istaagey in uu xoojiyo in farta Cismaaniyada ey ku faafto dalka. 1949-kii Yaasiin wuxuu ahaa ninkii lahaa talooyinkii ey 

Leegada  u kaalmeystey xagga dhaqanka. Talooyinkaas waxaa kamid ahaa :

1 - in la baaro lana ururiyo dhammaan buugaagta ka hadlaya af-    soomaaliga, iyo in la badiyo lana faafiyo buugaagtaas.2 - in diraaso lagu sameeyo sidii loo heli lahaa xuruuf soomaaliyeed    (far-soomaali) oo qoran.3 - in afka soomaaliga loo isticmaalo xiriirrada bulsho ee kala duwan.6 - buugaagta qiimaha leh oo ey dadyowga kale qoraan in lagu turjumo af- soomaali.9 - af-soomaaligu waa in lagu dhigaa dugsiyada dalka.10- in la baadi goobo qalabkii loo adeegsanlahaa in lafaafiyo

buugaag af- soomaali ku     qoran.

       Waxaa nasiib darro noqdey dhaqdhaqaaqii uu Yaasiin bilaabey ee farta Cismaaniyada in uu dhexgaley loolankii Leegada dhexdeeda ka socdey ee 2-da xoog (qabiil) dhexyiil, kuwaas oo ahaa (xoogga Hawiye iyo xoogga Daarood). Xooggii Daaroodka wuxuu ku yaraa maamulkii uu Talyaanigu sameeyey ee maxmiyadda ahaa, sidaa darteed buu wuxuu lumiyey awoodii uu Leegada ku heystey. Bishii Meey  1949-kii  Xaaji Maxamad Xuseen baa waxaa loo doortey in uu Leegada odey (presedent) ka  noqdo. Xoghayena waxaa loo  doortey Cabdullaahi Ciise. Xaaji Maxamad Xuseen wuxuu u

dhashey reer Xamar, Cabdullaahi Ciise isagu waa (Sacad - Hawiye).  2-daas masuul midkoodna marabin farta Cismaaniyada in ey noqoto mid soomaalidu ey wax ku qorato. Taasi wexey dhalisey isbeddel xoog leh ee ku yimaada barnaamijkii Leegada ee ku wajahnaa qorista afka soomaaliga. Xaaji Maxamad Xuseen oo 3 sanadood keliya ayuu hayey xafiiskii maamulka Leegada, wuxuuna raad xoog leh ku yeeshey siyaasaddii qorists af-soomaaliga. Xaaji Maxamad wuxuu watey aragti u janjeerta carabta (Naasiriya). Wuxuu u safri jirey Qaahira, halkaas oo uu raadiyaha Qaahira ka sii deyn jirey barnaamij ah dicaayadaha reer galbeedka.

Dagaalkii uu Xaaji Maxamad qaadey wuxuu Leegadii ku reebey 2 arrimood :

1 - In aan fartii Cismaaniyada loo aqoonsan xuruuf af-soomaaliga lagu qoro.2 - Af-soomaaliga in uusan noqon afka ey Leegada ku shaqeyneyso   (official language),bal uu af-carabigu noqdo afka rasmiga ah.

       Bishii abriil 1950-kii, waraaq (memorandum) ka soo baxdey xafiiska maamulka Leegada wexey sheegeysey in ey soomaalidu guddoonsadeen in afka carabigu uu noqdo afka Soomaaliya laga qoro, kaas oo ey dadyowga kalena isku fahmaan (internatinal

language) waraaqdaas wexey ku socotey maamulihii talyaaniga oo magaciisa la´oranjirey Fornari. Waraaqdu wexey sheegeysey qodobadan hoos ku qoran :

1 - Xoghayaha guud ee ururka Leegada Cabdullaahi Ciise, dhowaan wuxuu socdaallo    ku soo marey dalka oo dhan. Xoghayuhu wuxuu baarey lahjadaha kala    duwan oo ey soomaalidu ku hadlaan, kamana uusan helin mid laga cabbir-qaadan    karo si loogu qoro afka-soomaaliga.2 - Afka carabiga oo ah mid ey xuruufttiisu aad u badantahay, waxaa    adag in af-soomaali lagu turjumo. Haddaba haddey

soomaalidu u    suurto-geliweydey in ey habeystaan afkoodii hooyo, waxaa nala    haboonaatey in luqada carabiga  ey noqto luqada caamka  ah, taas oo    soomaalida fursad u siineysa in ey is af-fahmaan dadyowga dunida    kula  nool. Waxaa kale oo afka carabigu u kexeynayaa (oo uu    tusinayaa) dadka soomaalida ah badweyn dhaqan ah oo aan xad laheyn.    Waxaa kale oo luqada carabiga aanu ka heleynaa iskaashi dhaqan iyo    mid siyaasadeed oo aannu la yeelanno dalalka muslinka ah ee aan    walaalaha nahay. Kuwaas oo

aanu wada rumeysannahay Ilaah keliya,    rasuulkiisa Maxamadah (s. c. w.) iyo kitaabka muqaddaska ah ee   quraanka.

          Arrintaasi wexey baansiin kusii shubtey khilaafka aragtiyeed ee ka dhexeysey Xaaji M. Xuseen iyo Yaasiin Cismaan. Waxii maalintaas ka dambeeyey wargeysyadu wexey soo qori jireen maqaallo ey isaga soo horjeedaan ragga labada aragti kala qaba. Xaaji M. Xuseen wuxuu mar walba sheegi jirey in afka carabiga uusan aheyn mid ajnebi ku´ah dalka Soomaaliya,  wuxuuna ku eedeyn jirey Yaasiin in uu wato aragti reer Yurub Taasaana ka

dambeysa fikradda daafaceysa farta Cismaaniyada. ahna raggaas bey ka socotaa.         Yaasiin isaga oo taas ka jawaabaya wuxuu qoraalladiisa ku qori jirey in uu ogsoonyahay in luqadda carabiga ey tahay luqaddii diinta Islaamka, Islaamkuna uu yahay diinta ey dadka soomaalida ahi aaminsanyihiin, laakiin haddaan soomaali nahay carabigu maahan luqadayadii koowaad, mana ahan afkayaga hooyo. Wargeys Xamar kaas oo bixi jirey oo la´oranjirey (Corriere della Somalia), iyada oo hadalka Yaasiin dabataagan baa nin reeraha X.Maxamad ah wuxuu soo qorey maqaal markey taariikhdu aheyd  20/