Hajdučka družina Starine Novaka

Tradicija o Starini Novaku predstavlja balkansku tradiciju u najboljem smislu te reči. U istorijskim izvorima nesumnjivo je utvrđeno postojanje Baba Novaka koji je četovao u Banatu za vreme Dugog rata, i u vojsci vlaškog vojvode Mihaja Hrabrog (Mihai Viteazul) u 16. veku[82]. Okrivljen za navodnu izdaju, skončao je tragično, kao i ustanak sam[83]. Istorijska interpretacija Novakove hajdučke biografije umnogome korespondira sa epskom poezijom. Savremeni istorijski izvori u životopisu vojskovođe Baba Novaka akcentuju tri osnovna događaja: njegovu epsku inicijaciju (prelazak preko zaleđenog Dunava sa 2000 hajduka kako bi se priključio vojsci vlaškog vojvode Mihaja Hrabrog i učestvovao u ratovima za ujedinjenje Vlaške, Transilvanije i Moldavije), herojsko držanje u bitkama (oko sela Kalugareni, u osvajanju gradova Trgovište, Bukurešt i Đurđu 1595. godine, u napadu na Sofiju u proleće 1596. godine, u bici kod sela Miraslaua 18. septembra 1600. godine[84]), kao i mučeničku smrt pod Klužom[85]. Novakovo četovanje predstavljeno je u uzvišenoj epskoj stilizaciji[86]. Iza strašne smrti Baba Novaka nazire se tipski lik oklevetanog junaka koji umire u strašnim mukama na lomači na trgu u Klužu 5. februara 1601. godine[87].

Kada je reč o istorijskom posredovanju u građenju epske biografije hajduka Novaka, najviše što se može dopustiti jeste kontaminovanje maglovitog kolektivnog sećanja na više istorijskih ličnosti iz različitih vremena i podneblja (veliki vojvoda Novak Grebostrek[88], cesar Novak iz 14. veka[89], narodna personifikacija “novog vizantijskog stratiote”[90], “lavoobrazni” hajduk Karaljuk/Novak iz Žitija despota Stefana Lazarevića s početka 15. veka, Novak Debeljak ili Novak Debelić o kome govore strani putopisci u 16. veku, Razbojnik iz manastira Svetog Đorđa u Temskoj[91], Baba Novak s kraja 16. veka, Novak kovač – tipski lik mačara u epskoj poeziji Srba[92]). Najmanje što se pak može pretpostaviti jeste to da su junačka preduzeća ovim junacima, pored smrti, morala doneti i pesničku slavu, baštinjenu u narodnim pesmama i predanjima, usmenoj reči koja je vremenom brisala granice i ujednačavala razlike. Tako je, iz laguma povesnih naslaga, šiknuo nezaustavljiv luk usmene reči, razgranavši se u rukavce nacionalnih motiva i tokova, maglovito pamteći opštebalkanske istorijske i etnografske obrise, iscrtavajući slavne i stare vizantijske toponime na novoj mapi porobljenog Balkana. U ovom procesu ključne su morale biti limitrofne oblasti između severoistočne Srbije, zapadne Bugarske i Rumunije, oko Podunavlja, odakle se legenda disperzivno širila u vremenu i prostoru. Epski život Starine Novaka i njegove hajdučke družine, međutim, ne odvija se na ovim prostorima. Pojedini toponimi se samo fragmentarno pominju u narodnim pesmama. Tradicijsko stanište hajdučke družine Starine Novaka je gora Romanija kod Sarajeva. Kojim putevima je tradicija o Novaku u 16. i 17. veku preneta na Romaniju, ako je uopšte tamo i prenošena, još uvek predstavlja otvoreno pitanje. Teza da je u tim vremenima Romanija postala “jedno od glavnih stecišta hajduka”, te da su na Novaka prenete i mnoge ranije hajdučke tradicije[93], pruža samo delimičan odgovor. Gora Romanija iz narodnih pesama ne upućuje ni na teren današnje Rumunije, poprište istorijske aktivnosti Baba Novaka – do lingvističkog izjednačavanja toponima Romanija i Rumunija nije moglo doći pre 19. veka[94]. Pre bi se mogla prihvatiti etimologija M. Stojanovića po kojoj je kolektivno pamćenje junaka i događaja sa područja vizantijske teme Trakija (Romanija) i klisure (teme) Strimona preneto, na osnovu jezičke sličnosti, na planinu u Bosni, što posredno pokazuju i očuvani toponimi u pesmama “Ženidba Grujice Novakovića” (Vuk, SNP III, br. 6) i “Nevjera ljube Grujičine" (Vuk, SNP III, br. 7).

Po Miodragu Stojanoviću, oko lika Novaka Debelića, “novog pobednika”, mogla se razviti snažna dijahronijska vertikala usmenog pevanja, koja je tekla od drevne zaboravljene srednjovekovne epike, na šta upućuju geografski i etnografski palimpsesti u očuvanim pesmama predvukovskih i vukovskih zapisa, sve do hajdučkih elemenata projektovanih u epski lik gorskog četobaše koji stoluje na planini Romaniji i podvizava se, u duhu vremena, na čelu i u zajedništvu sa svojom porodičnom hajdučkom družinom.

Naslojavanje motiva i sinkretičnost pevanja o Novaku u rasponu od drevnih legendi i, verovatno, zaboravljenih epskih pesama koje se korene u eposi pre Nemanjića i kosovske epopeje, sve do osnivanja nacionalnih država na Balkanu, onemogućuju bilo kakvo precizno situiranje Starine Novaka u krug hajdučkog pevanja 16. i 17. veka. Kontaminacija poetskog sećanja na legendarnog Novaka Debelića, koje potiče možda još iz perioda ranog srednjeg veka, sa poznijim pevanjem o hajdučkom harambaši koji četuje u planini Romaniji, rezultat je kontinuiranog procesa uopštavanja i transformacije, te predstavlja snažan izraz neprekinute vertikale usmenog epskog pevanja na Balkanu, koje je od mnogo veće starine nego što to mogu pokazati datumi beleženja pesama. Otuda su u krugu pevanja o Starini Novaku i njegovoj hajdučkoj družini, u odnosu na druge hajdučke družine, mitološki elementi najviše zastupljeni.

I oko epskog lika Grujice Novakovića, drugog invarijantnog člana Novakove hajdučke družine, istorija neumorno plete mrežu satkanu od činjenične građe. Tako se iz prašnih arhivskih izvora pomaljaju Grujica Žeravica[95], Grujica Milošev[96], Grujica Miloš Mali[97], Grujica Vuković[98] (to je onaj “morlak sa Zubaca” za čiju glavu su Dubrovčani raspisali ucenu od hiljadu dukata), kao i hajduk koji se pominje pod nadimkom Putto u dubrovačkim dokumentima iz 1664. godine. Salko Nazečić smatra da bi epskog Grujicu Novakovića ponajpre trebalo tražiti u spajanju dve ličnosti, hajduka Grujice Žeravice s jedne i “morlaka” Grujice Vukovića s druge strane[99].

Da se o deli-Radivoju, trećem ključnom članu hajdučko-porodične družine Starine Novaka, veoma rano pevalo u Dalmaciji, i to u vezi sa Novakom i Mijatom Tomićem, pokazuje nam “Pisma najposlidna od slavne Bosne” (br. 136) u Razgovoru ugodnom naroda slovinskoga Andrije Kačića Miošića (1756). Ukoliko se pojavljuje u pesmama, deli-Radivoje u družini po pravilu ima funkciju Novakovog brata/pobratima. Za razliku od Novaka i Grujice, ime deli-Radivoja se u ravni nomenklature, po mehanizmu alternacije zasnovane na zvukovnom podudaranju, veoma lako zamenjuje drugim varijetetima.

Poetski lik Starine Novaka zapravo je samo recidiv istorijskog prototipa (ime, oznaka starosti kao dominanta poetske karakterizacije lika, antiturska borba). Čvrstom srodničkom vezom i kontrastnom karakterizacijom junaka markiran je odnos Starine Novaka (Debelić, Baba) i Grujice Novakovića (dijete, Novakov). Interakcija Novaka i Grujice počiva na nekoliko osnovnih opozitnih parova tradicionalne kulture (otac:sin, starost:mladost, mudrost:hrabrost, iskustvo:lepota)[100]. Atribucija Grujice Novakovića kao mladog i lepog junaka proističe iz Novakove veze sa vilom koja pripada starijem sloju usmenog pevanja. Kao izraz i posledica težnje za folklornom simetrijom u hajdučkoj družini Starine Novaka pojavljuje se i Grujičin brat, “dijete Tatomir”.

Sam početak Novakove epske biografije u skladu je sa njegovom dvostrukom prirodom srednjovekovnog junaka i gorskog hajduka[101]. U pesmi “Starina Novak i knez Bogosav” (Vuk, SNP III, br. 1) Novak se dovodi u vezu sa vladavinom despota Đurđa Brankovića i kulukom nametnutim prilikom zidanja Smedereva. Nije, međutim, samo Jerinin zulum razlog zbog kojeg se Starina Novak odmeće u hajduke. Mladoženja Turčin i njegova osionost su prisutni kako bi se naglasila nacionalna dimenzija odmetanja u hajduke i izvršilo relativno stabilno situiranje Starine Novaka u krug pesama koji mu po tradiciji pripada. U drugoj varijanti (Vuk, SNP VII, br. 33) očuvan je samo ovaj “hajdučki” elemenat.

U tematsko-motivskom krugu usmenog epskog pevanja koji je stvoren oko družine Starine Novaka ravnopravno su zastupljeni internacionalni i hajdučki motivi. Internacionalni motivi čiji su nosioci članovi hajdučke družine Starine Novaka jesu ženidba čoveka vilom (Bogišić, br. 39), ženidba junaka (Vuk, SNP III, br. 6), učešće u katalogu svatova (Erlangenski rukopis, br. 92, 188), sprečen incest između nepoznatih srodnika (Škarić, br. 10), nadmetanje prosilaca oko devojčine naklonosti (Vuk, SNP VII, br. 36), zavada

braće i bratoubistvo (Erlangenski rukopis, br. 112; Tomazeo, br. 25), novelistički motiv prodaje junaka kao roba ženi (Bogišić, br. 107; Vuk, SNP III, br. 2), neverna ljuba (Erlangenski rukopis, br. 117; Vuk, SNP III br. 7), verna/neverna posestrima (Erlangenski rukopis, br. 150; Vuk, SNP III, br. 5), oslobađanje junaka iz tamnice (Pjevanija, br. 78; Živančević-Nedić, br. 4), stari epski motivi o izboru smrti i oslobađanju podvigom iz zarobljeništva (Erlangenski rukopis, br. 67; Živančević-Nedić, br. 25), ukidanje svadbarine (Vuk, SNP III, br. 5). Pored ovih, beležimo i tipične hajdučke motive, kao što su odmetanje u hajduke i okupljanje čete (Vuk, SNP III, br. 1; SNP, VII, br. 33), izbor harambaše i deoba družine, sa motivom "hajdučke sreće" (Erlangenski rukopis, br. 66; Vuk, SNP III, br. 3; Vuk, SNP, IIIr, br. 2), gora proklinje hajduka (Erlangenski rukopis, br. 96), sukob oko podele plena (Bogišić, br. 106), popevanje kroz goru (Karanović, br. 262), smrt hajduka (Erlangenski rukopis, br. 96)[102].

Iz perspektive poetike žanrova, možemo reći da pesme o Novaku i Grujici gravitiraju ka epskim pesmama. Nisu retke, međutim, ni hajdučke balade niti lirske pesme (Erlangenski rukopis, br. 96; Živančević-Nedić, br. 5; Verković, br. 192). Mitoloških elemenata ima osobito u predvukovskim zapisima i u rumunskoj narodnoj poeziji. U rumunskoj epici zadržali su se drevni sadržaji o sukobu Novaka sa ženskim mitskim bićima[103]. Novakovo poreklo izvodi se iz veze sa vilom. U srpskoj epskoj poeziji takođe se opeva veza čoveka i vile. Na arhaičnu osnovu epskog lika Starine Novaka posredno ukazuje nomenklatura (Novak), atribucija (epiteti “Starina” i “Debelić”), opis (Novakovo ruho u pesmi “Ženidba Grujice Novakovića”), prebivalište (“Novakova pećina”), formule (formula glasa od čije jačine opada lišće sa drveća)[104].

Novakovi prijatelji i pobratimi, kao i članovi njegove hajdučke družine, prikazani su veoma uopšteno, u atribuciji koja ne odaje više od njihovog socijalnog statusa i sižejne funkcije: Boroje i Sredoje (Vuk, SNP III, br. 6), knez Milutin (Vuk, SNP III, br. 5), knez Bogosav (Vuk, SNP III, br. 1)[105].

Protivnici članova Novakove hajdučke družine mogu se tipološki razvrstati na osnovu dva ustaljena merila. Po kriterijumu realno:fantastično izdvajaju se dvoboji i megdani sa realnim i mitskim/polumitskim junacima. Po kriterijumu opšte:pojedinačno protivnici mogu biti kolektivni ili individualni likovi. U mlađem sloju epskog pevanja Starina Novak se dovodi u vezu i sa poznatim muslimanskim junacima (MH VIII, br. 15; Pjevanija, br. 149).

Katalozi prijatelja i protivnika Starine Novaka predstavljaju dobar primer epske deistorizacije i tipizacije, pri čemu je proces transformacije i uopštavanja najuočljiviji u ravni nomenklature. Ako se i pamte stari sadržaji, imena junaka su očito rezultat poznijeg naslojavanja.

Atributi Starine Novaka, pored istorijskog i mitskog hronotopa, upućuju i na običajne norme patrijarhalne zajednice, budući da pojam starosti u tradicionalnoj kulturi formulativno podrazumeva iskustvo, staloženost, čestitost, vrlinu[106]. U krugu pevanja o hajducima najstariji i najiskusniji pripadnik družine vrši i regulativnu funkciju unutar zajednice. On vodi računa o tome da se ciklusi hajdučke aktivnosti i mirovanja pravilno smenjuju; da se neverni jataci i pobratimi pravedno kazne, a lojalni nagrade; da unutar čete vladaju red i harmonija. Takođe se stara o raspodeli plena, posebno blaga i oružja.

Pevanje o ukrajinskim opriškima i o rumunskim hajducima na najbolji način pokazuje do koje mere je usmena tradicija o hajdučkoj družini Starine Novaka natkrilila etničke i geografske granice na Balkanu te postala opštebalkanskom svojinom. Uočljive su tipološke sličnosti, kao što je istovetno slikanje razloga odlaska Starine Novaka u hajduke/opriške, bogato ruho i oružje, svesna idealizacija hajduka, postavljanje oštre distinktivne linije između hajduka i razbojnika, običajni kodeks pobratimstva, provera hrabrosti kao

uslov primanja u četu, imperativ izvlačenja ranjenoga ili ubijenog druga iz boja, veza sa natprirodnim bićima koja se koreni u mitu, borba sa Arapinom, hiperbolizacija snage hajduka, isticanje njihove lepote[107].

U makedonskoj i u bugarskoj usmenoj poeziji Starina Novak je prevashodno junak “starijih vremena”. Pojavljuje se najčešće u vezi sa Kraljevićem Markom. Karakteristično je njegovo učešće u svatovskim povorkama, najčešće u funkciji kuma koji spasava nevestu od mnogovrsnih opasnosti koje joj prete dok je kultno nečista tokom svadbe kao obreda prelaza (Šapkarev, III, br. 485). Karakterizacija se vrši u skladu sa srednjovekovnim obrascima – junak je ovenčan krunom i žezlom, oružan sabljom i buzdovanom (Miladinovci, br. 143, Kačanovski, br. 164).

Najupečatljiviji opis Starine Novaka dat je u pesmi “Ženidba Gruice Novakovića” (Vuk, SNP III, br. 6). Novak je ovde odeven u strašnu odoru. Na glavi ima “kapu vučetinu”, na plećima "kožuh od međeda", za kapom “krilo od labuda”. Zoomorfna maska koju on nosi može se dovesti u vezu sa mitskim prototipom. Medved i vuk iz aspekta simboličkog statusa životinja (zoomorfni kod) predstavljaju životinje koje su najbliže čoveku[108]. Za izgled Starine Novaka u ovoj pesmi ilustrativan je, međutim, i istorijski prototip. Lako je uočiti tipološku sličnost između odeće Starine Novaka i opisa jednog delije u Jedrenu koji nam ostavlja francuski putopisac Nikola de Nikole sa svojih putovanja po Turskoj u 16. veku.

“On je izgledao ovako. Donji deo njegove haljine i njegove duge i široke gaće, koje Turci nazivaju šalvarama, bili su od kože mladog medveda sa dlakom napolju. Ispod šalvara imao je cipele ili kratke čizme od žutog safijana, spreda šiljate, a pozadi veoma visoko, odozdo potkovane, okružene dugim i širokim mamuzama. Na glavi je imao kapu, načinjenu kao kod poljskih konjanika ili Đurđijanaca, koja mu je padala ka jednom ramenu. Ona je bila od pegave leopardove kože. Delija je na nju, na čelu, prikačio jedno široko orlovo krilo kako bi izgledao što strašnije. Dva druga krila bila su pričvršćena velikim pozlaćenim klincima na njegovom štitu koji je nosio sa strane, obesivši ga o pojas. Njegovo oružje bila je ćorda i jatagan, dok je u desnoj ruci držao buzdovan, tj. topuz, sa zlatnim perima. Međutim, nekoliko dana posle toga ovaj delija je krenuo iz Jedrena s vojskom koju je Ahmed-paša (onaj koji je, posle toga, po sultanovom naređenju, zadavljen u svom krevetu) vodio, umesto sultana, na Erdelj. Tada sam ga video na konju pokrivenom, umesto pokrovcem, čitavom kožom jednog velikog lava, koja je prednjim šapama bila pričvršćena na grudima konja dok su druge dve visile pozadi. Buzdovan mu je visio o zadnjem unkašu sedla. U desnoj ruci držao je koplje duge i šuplje drške, a vrha dobro zaoštrenog.”[109]

Da li je Novak ovde odeven u odeću turskog megdandžije[110], ili je karakterizacija nastala naslojavanjem mitskog i istorijskog hronotopa, pitanje je na koje se ne može dati definitivan odgovor. Čini se da se u karakterizaciji i atribuciji Novakovog epskog lika ne mogu zanemariti ni mitski ni istorijski elementi. Nijedan od ovih činilaca, međutim, ne opstaje samostalno u tradiciji. U pitanju je proces koji podrazumeva imanentno prisustvo epskog podteksta kadrog da aktivira celokupnu epsku biografiju popularnog junaka. Na delu je automatizam epske formule i mehanizam poistovećivanja kolektiva sa opevanim događajem ili junakom, proistekao iz estetike istovetnosti, kojim se ne žele dovesti u pitanje stil i afiniteti narodnog pevača, kao ni uticaj sredine, epohe i etnokulturnih elemenata podneblja u kome je određena varijanta zabeležena.