Gustave Courbet 1819-1877Kunst en esthetica, Kunstenaar en opdrachtgever

Afb. A, Gustave Courbet, Zelfportret, De wanhopige, 1843-1845

Sonja van de ValkStudentennummer: 2705141Onderwerp: Gustave CourbetDocent: Tijn Vaes 25 november 2015

INHOUDSOPGAVE

Inleiding Blz. 3

Betoog Blz. 4 t/m 7

Slot Blz. 8

Bronnenlijst Blz. 9

Visuele bronnen Blz. 10

2

3

INLEIDING

Mijn keuzeIn mijn betoog ga ik het hebben over de Franse schilder Gustave Courbet (1819-1877). Hij is erg belangrijk geweest voor de kunststroming van het ‘Realisme’. Daarnaast brengt het realisme mij dichter bij de werkelijkheid van de mensen, omgeving en de cultuur in die tijd (19e eeuw). Het geeft mij een goed beeld van hoe de 19e eeuw er toen ook ‘echt’ uitzag zonder dat hij de dingen idealiseert. Courbet spreekt mij aan omdat hij zijn eigen oordeel geeft over de tijdsgeest waarin hij leefde. Hij had revolutionaire opvattingen en zorgde in de 19e eeuw vaak voor veel ophef. Zelf heb ik een achtergrond als grafisch ontwerper, waarbij ik vaak moet doen wat de klant van me vraagt. Hierdoor ben ik vaak in tweestrijd met mezelf omdat ik een gehele andere visie of ideeën heb dan dat de klant heeft. Ik zou graag wat sterker in mijn schoenen willen staan als het gaat om mijn eigen mening en dat is iets wat volgens mij duidelijk wel in het werk van Courbet terug te zien is. Ik bewonder zijn moed om het helemaal anders te doen en juist tegen de stroom in te zwemmen. Hij is niet voor niets een van de voorlopers van het Realisme en daarom vind ik Courbet een fascinerende schilder uit de 19e eeuw.

WerkwijzeIk behandel Gustave Courbet vanuit 2 invalshoeken. Mijn eerste invalshoek gaat over de ‘Kunst & Esthetica’ waarbij ik met name inga op:

- ‘Schoonheid’ met betrekking tot: plaats, tijd en plaats van historisch proces. - Originaliteit tegenover traditie.- Interpretaties van het begrip ‘natuur’: idealistische en materialistische uitgangspunten.- Lyriek en dramatiek.

Mijn andere invalshoek gaat over ‘Kunstenaar & Opdrachtgever; politieke en economische macht’. Hierbij ga ik in op:

- Opleiding: kunstacademie, kunstenaars gaan ook zelf op zoek naar leermeesters (historische voorbeelden of ‘de natuur zelf ’)- Opdrachtgevers, erotische en sensuele schilderijen (Khalil Bey).- Verzamelingen, kunsttentoonstelling van de Parijse Salon.

KunstwerkenDe kunstwerken die ik heb gekozen en verder toe ga lichten in mijn betoog van Courbet zijn:

- Een begrafenis in Ornans / Hierbij zijn de inwoners van Ornans te zien die een kring vormen rond een graf.- De baadsters / Een vrijwel naakte vrouw staat in het midden van een bos aan de waterkant, met haar rug naar de toeschouwer. Een andere geklede vrouw zit en heeft haar gezicht naar voren gericht. - De slaap / Twee naakte vrouwen die samen op het bed liggen en verstrengeld in slaap zijn gevallen.- De oorsprong van de wereld / Close-up van het onderlichaam van een vrouw met gespreide benen. Haar armen, benen en hoofd zijn niet zichtbaar.

4

BETOOG

RealismeCourbet (1819-1877) ging in 1840 in de leer bij academieschilder Charles de Steuben (1788-1856). Courbet had veel zelfvertrouwen en na verloop van tijd ging hij op autodidacte voet verder met schilderen. Wel begon hij aan een cursus schil-deren naar model aan de ‘vrije’ (docentloze) Académie Suisse in Parijs. Daar schil-derde hij werken na van Titiaan, Rembrandt en Rubens [1]. Courbet was een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het Realisme en wilde het échte leven in beeld brengen. Hij koos de dagelijkse werkelijkheid en de gewone mensen tot zijn onder-werp. Hij vond dat je als kunstenaar enkel dat in beeld moest brengen wat je ook zelf met je eigen ogen gezien had. Hij zei ooit ‘Ik schilder geen engelen. Wie heeft er eens engelen gezien?’ [2] In de 19e eeuw ontstond het Realisme als tegenreactie op het idealiserende van de Romantiek. Courbet wilde in zijn werk geen gebruik maken van geïdealiseerde figuren uit de mythologie, Bijbel of literatuur. [3] Hij wilde kunst creëren die vrij van voorschriften en traditionele waarden zou zijn. Courbet had als taak om de schoonheid van de natuur over te brengen naar de toeschouwers. Hij wilde de tijdgeest in beeld brengen zoals het is, in plaats van de thematiek van his-torische schilderijen. Courbet had een directe stijl van schilderen [4]. Hij bracht de verf dik aan op het doek met behulp van een paletmes. De vele nuances in kleuren werden benadrukt omdat de verf dik werd aangebracht op het doek.

De opvatting over schoonheid van Courbet liep niet altijd gelijk met zijn tijdge-noten [5]. Zo keerde hij zich tegen de regels die waren opgelegd door de Academie en de normen die golden voor de Salontentoonstellingen. Zijn werk zorgde daar-door vaak voor veel opschudding. Zo schilderde hij alledaagse gebeurtenissen op groot formaat, wat in die tijd enkel gebruikt werd voor verheven historiestukken of religieuze onderwerpen. Een goed voorbeeld hiervan is het schilderij ‘Een begrafenis in Ornans’ afb. B. Het is een schilderij wat over een begrafenis gaat in Courbet zijn geboortedorp Ornans.

In plaats van een grote stad te kiezen als Parijs kiest hij een klein provinciestadje. Hierbij schildert hij de geschiedenis van een begrafenis in Ornans, het heldhaftige gecombineerd met dingen uit het dagelijks leven. Dit doet hij door alle lagen van de samenleving in beeld te brengen rond een open graf. Op de begrafenis zijn gewone mensen samengekomen: links de rechter, vertegenwoordigers van de kerk en burge-meester, in het midden de dorpelingen. De mensen die levensgroot zijn afgebeeld op het schilderij zijn inwoners van Ornans. Courbet heeft ze geportretteerd in zijn ate-lier. Het schilderij waarop hij een dagelijks tafereel afbeeld staat op een enorm doek dat langer is dan zes meter [6]. Volgens de Academieregels en de normen die gelden voor de tentoonstellingen van de Salon, was het enkel gebruikelijk om hoogwaar-digheidsbekleders (koning, generaal, etc.) zo groot de hoofdrol te laten vervullen in een schilderij en niet voor de ‘gewone’ burger. Met de grootte van het schilderij wilde Courbet een statement maken, namelijk dat iedereen gelijk is en ook de gewone man op het platteland het verdiend om zo groot te worden afgebeeld.

Afb. B, Een begrafenis in Ornans, Officiële titel Tableau de figures humaines, historique d’un enterrement á Ornans. 1849 - 1850, Afmetingen: 314 x 663 cm, Musée d’Orsay, Parijs Frankrijk

[6] Bron: http://www.artsalonholland.nl/meesterwerken/realisme-gustave-courbet-een-begrafenis-in-ornans

[1]Bron: http://www.artsalonholland.nl/grote-meesters-kunstgeschiedenis/gustave-courbet

[2]Bron: Schwartz, E., Sillevis, J., De Haan, M., Van der Heijden, M. en Lobstein, D., De naakte waarheid, Courbet en het 19e-eeuwse naakt, Arnhem, 2006 , pagina 52[3]Bron: Schwartz, E., Sillevis, J., De Haan, M., Van der Heijden, M. en Lobstein, D., De naakte waarheid, Courbet en het 19e-eeuwse naakt, Arnhem, 2006 , pagina 52

[5]Bron: Schwartz, E., Sillevis, J., De Haan, M., Van der Heijden, M. en Lobstein, D., De naakte waarheid, Courbet en het 19e-eeuwse naakt, Arnhem, 2006 , pagina 51

[4]Bron: http://www.kunstbus.nl/kunst/gustave+courbet.html

5

Op de Salon in 1850 vond het publiek dat de mensen op het schilderij er niet mooi en netjes op stonden, ook struikelden ze over de alledaagsheid van de scène. Maar Courbet wilde de werkelijkheid laten zien en deze niet mooier of idyllischer maken dan dat het was. Ook was het publiek op zoek naar menselijke uitdrukkingen van rouw en verdriet, maar deze vonden ze niet in het schilderij. Courbet keerde zich tegen theatrale gebaren zoals bij de Academie wel gebruikt werden. Het kruis wat links boven uitsteekt staat symbool voor het Christendom. Het Christendom speelde een belangrijke rol voor het Franse platteland. Ook dit vond Courbet belangrijk ge-noeg om te laten zien in zijn schilderij. Het kruis staat in groot contrast met de lucht waardoor het goed zichtbaar is voor het publiek. Hij brak met de traditie door niet alleen de ‘gewone’ mens af te beelden, maar ook het plattelandsleven en het Christendom wat hiermee gepaard ging [7].

GeïdealiseerdHet werk van Courbet werd door de jury van de Salon en de Academie vaak als lelijk beschouwd. Zij waren gewend om kunst te lezen met behulp van een aantal standaard regels. Zij waren gewend dat de lichamen geïdealiseerd waren waarbij arme mensen anders werden afgebeeld als schone en nette arme mensen. Het pu-bliek was niet gewend aan de ‘lelijke mensen’ die Courbet afbeeldde in zijn schilde-rijen. De schilder wilde dat weergeven wat hij zag met alle lelijkheid en viezig-heid die daarbij hoort. Courbet ging dus tegen alle regels in van wat ‘mooi’ werd gevonden. Hij werd gezien als een boerse kunstenaar uit de provincie.

Courbet schildert veel naakte of deels ontklede vrouwen. Zo schilderde hij in 1853 ‘De baadsters’ afb. C waarmee hij ook erg wist te schokkeren het werd een heus schandaal bij de Salon. De Salon was wel gewend aan schilderijen van naakte badende vrouwen in de natuur, maar niet op de manier waarop hij het in beeld bracht. Courbet wilde ingaan op de esthetische idealisering van de vrouw. Hij liet het realistische van een vrouw zien.

Afb. C, De baadsters, 1853, Afmetingen: 227 x 193 cm, Locatie: Musée Fabre, Montpellier

Op het schilderij is een naakte vrouw van midden veertig afgebeeld. Het model was niet verfijnd geschilderd met dunne lijnen, maar met grove lijnen en een grove houding. Daarnaast was ze nogal mollig van postuur, ook voor de 19e eeuw. Publiek vond het werk te vlezig, vies en de vrouw in het naakt werd als lelijk ervaren [8].

[7]Bron: http://www.artsalonholland.nl/meesterwerken/realisme-gustave-courbet-een-begrafenis-in-ornans [8]Bron: Schwartz, E., Sillevis, J., De Haan, M., Van der Heijden, M. en Lobstein, D., De naakte waarheid, Courbet en het 19e-eeuwse naakt, Arnhem, 2006 , pagina 58

Het werd niet meer als mooi naakt ervaren maar als bloot [9]. Publiek was gewend aan de verfijnde geïdealiseerde lichamen. Door de kleding die de vrouwen nog aan hebben laat Courbet zien dat het om een eigentijdse voorstelling gaat en niet om een historisch tafereel. Daarnaast was er geen uitleg waarom Courbet koos voor de uitgestrekte armen van beide dames. Dit zorgde voor veel irritatie bij het publiek. Ook de sok die de vrouw aan had en de overdreven Rubensiaanse vormen werden niet begrepen door het publiek. De theatrale gebaren die hij achter wegen hield bij ‘Een begrafenis van Ornans’ kwamen in dit schilderij juist wel naar voren. Misschien was het een knipoog naar de academische schilderijen die vaak werkte met theatrale gebaren. Courbet wilde op deze manier laten zien hoe vreemd die gebaren eigenlijk waren [10].

[10]Bron: Schwartz, E., Sillevis, J., De Haan, M., Van der Heijden, M. en Lobstein, D., De naakte waarheid, Courbet en het 19e-eeuwse naakt, Arnhem, 2006 , pagina 64

ErotischNaast de vrouwelijke naakten die Courbet schilderde zoals ‘De baadsters’, schilderde Courbet ook zeer erotische onderwerpen. In opdracht voor Khalil Bey (1831-1879) een Turks-Egyptische diplomaat schilderde Courbet voor zijn privé-collectie ‘De slaap’ afb. D. Khalil Bey was een verzamelaar van moderne kunst en van erotische schilderijen. Hij was een flamboyant figuur in de jaren 1860 in Parijs en heeft een kortstondige maar mooie privé-collectie gewijd aan de viering van het vrouwelijke lichaam. Uiteindelijk heeft hij zijn schilderijen moeten verkopen door zijn gok-schulden [11]. ‘De slaap’ laat een lesbische erotische scene zien, waarbij twee naakte vrouwen te zien zijn die zo als het lijkt na de daad samen in slaap zijn gevallen. Het werk is geschilderd door een man om de fantasie van mannen te prikkelen. Courbet breekt hiermee met de traditie doordat dit tafereel niet voorkwam in die tijd. ‘De slaap’ wordt pas voor het eerst in 1953 geëxposeerd [12].

Afb. D, De slaap, 1866, Afmetingen: 135 X 200 cm, Locatie: Musée du petit palais Parijs Frankrijk

[11]Bron: http://www.musee-orsay.fr/en/collections/works-in-focus/search/commentaire/commentaire_id/the-origin-of-the-world-3122.html

[12]Bron: http://theartserver.org/artikels/2006/03/21/het-realisme/

[9]Bron: Schwartz, E., Sillevis, J., De Haan, M., Van der Heijden, M. en Lobstein, D., De naakte waarheid, Courbet en het 19e-eeuwse naakt, Arnhem, 2006 , pagina 58

6

7

Afb. E, De oorsprong van de wereld, 1866, Afmetingen: 46 x 55 cm, Locatie: Musée d’Orsay, Parijs Frankrijk

Voor diezelfde opdrachtgever schilderde Courbet ook ‘De oorsprong van de wereld’ afb. E. Dit werk was niet bedoeld om door anderen gezien te worden. ‘Het is het meest bizarre en tegelijk meest directe werk wat Courbet ooit geschilderd heeft’ [13]. Het is een close-up van een vagina. Het onderlichaam is in beeld gebracht met benen gespreid. Hoofd, armen en benen ontbreken. Dit was Courbet felste reactie op de geïdealiseerde en altijd onbehaarde naakten van de academiekunst. Hij was er erg trots op, ondanks dat het niet is tentoongesteld omdat de schok te groot zou zijn. Zelfs vandaag de dag waarin er dagelijks naar porno gekeken kan worden via tv of internet roept de afbeelding van het schilderij nog geschokte reacties op van het publiek [14].

[14]Bron: Schwartz, E., Sillevis, J., De Haan, M., Van der Heijden, M. en Lobstein, D., De naakte waarheid, Courbet en het 19e-eeuwse naakt, Arnhem, 2006 , pagina 74

[13]Bron: Schwartz, E., Sillevis, J., De Haan, M., Van der Heijden, M. en Lobstein, D., De naakte waarheid, Courbet en het 19e-eeuwse naakt, Arnhem, 2006 , pagina 73

8

SLOT

InzichtenDoor het gebruik van de twee invalshoeken heb ik de kunstgeschiedenis en het Realisme van de 19e eeuw beter leren kennen. Het heeft er met name voor gezorgd dat ik verbanden heb leren leggen. Zo lopen de gekozen invalshoeken mooi in elkaar over, bijvoorbeeld wanneer het bij Courbet over schoonheid (kunst & esthetica) gaat maakt hij ook verwijzingen naar de academische (kunstenaar & opdrachtgever) kunst. Ik ben me ook bewuster geworden wat de belangrijkste gebeurtenissen en veranderingen voor Courbet zijn geweest, doordat ik niet alles heb kunnen vertellen heb ik streng moeten selecteren. Ik hoop dat ik met het geven van mijn referaat en dit verslag een goed beeld heb kunnen geven over wat het realisme is en wie Courbet als schilder was.

Bij invalshoek Kunst & Esthetica ben ik erachter gekomen:

- Dat wat Courbet als schoonheid zag niet als ‘mooi’ gevonden werd door zijn tijdge- noten. Hij wilde de vrouw laten zien zoals die er ook in het echt uitziet. Niet het geïdealiseerde, maar met alles wat zichtbaar was. Een voorbeeld hiervan is het schilderij ‘De oorsprong van de wereld’ waarbij ook het schaamhaar van de vrouw te zien is, in tegenstelling tot de Academiekunst. - Dat zijn schilderijen erg revolutionair waren. Zo schilderde hij voorstellingen als ‘De slaap’ die eerder nog niet zijn voorgekomen in die tijd. En ook zijn erotische schilderijen zouden nooit tentoongesteld kunnen worden in die tijd. Dat het schil- derij ‘De oorsprong van de wereld’ in deze tijd nog steeds geschokte reacties oproept laat ook zien hoe revolutionair hij al was in die tijd.- Dat Courbets aanpak radicaal vernieuwend was, omdat hij een heel groot doek gebruikte om op te schilderen. Dit formaat was eigenlijk bedoeld voor historiestuk ken of religieuze onderwerpen.

- Hij keerde zich tegen de traditie door geen gebruik te maken van geïdealiseerde figuren uit de mythologie, bijbel of literatuur, maar deels speelde hij ook met die theatrale gebaren zoals te zien is in het schilderij ‘De baadsters’.

Mijn bevinden bij het onderwerp Kunstenaar & Opdrachtgever; politieke en economische macht zijn:

- Courbet was zijn eigen leermeester en heeft als autodidact leren schilderen.- Hij keerde zich tegen de regels van de Academie en de normen die golden voor de Salon. Dat is ook de reden dat veel van zijn schilderijen geweigerd zijn door de Salon, omdat het te schokkerend zou zijn geweest. En zijn werk werd vaak niet be grepen door het publiek. Dit is onder andere te zien bij het schilderij ‘De baadsters’ waarbij hij de dames zonder aanwijsbare reden schildert met uitgestrekte armen.- Hij kreeg opdrachtgevers als Khalil Bey die een verzamelaar was van moderne kunst van erotische schilderijen. Dit was voor zijn privé-collectie, omdat het werk ook te schokkend zou zijn geweest en die reacties roept het in deze tijd soms nog steeds op door het publiek.

9

BRONNENLIJST

Boeken- Boudaille G., Gustave Courbet, Painter in protest, New York, 1977- Fernier, R., Gustave Courbet, New York, 1975- Schwartz, E., Sillevis, J., De Haan, M., Van der Heijden, M. en Lobstein, D., De naakte waarheid, Courbet en het 19e-eeuwse naakt, Arnhem, 2006

- www.musee-orsay.fr/en/collections/works-in-focus/search/commentaire/commen taire_id/the-origin-of-the-world-3122.html (geraadpleegd op 9 november 2015)- www.theartserver.org/artikels/2006/03/21/het-realisme/ (geraadpleegd op 9 november 2015)- www.timerime.com/es/evento/2075302/Gustave+Courbet/ (geraadpleegd op 9 november 2015)- www.welingelichtekringen.nl/cultuur/142726/de-oorsprong-van-de-wereld-heeft- eindelijk-een-gezicht.html (geraadpleegd op 9 november 2015)

Filmpjes- www.rtlxl.nl/#!/rtl-nieuws-132237/e869085e-cec2-4d46-bc82-04ac5aace8fa (geraadpleegd op 20 november 2015)

Websites- www.ad.nl/ad/nl/1002/Show/article/detail/2330761/2006/03/12/Geen-nuffig- naakt-maar-lekker-bloot.dhtml (geraadpleegd op 9 november 2015)- www.artsalonholland.nl/grote-meesters-kunstgeschiedenis/gustave-courbet (geraadpleegd op 30 oktober 2015)- www.artsalonholland.nl/meesterwerken/realisme-gustave-courbet-een-be grafenis-in-ornans (geraadpleegd op 9 november 2015)- www.avrotros.nl/cultuur/kunst/overview/#search:courbet|view:straightDown (geraadpleegd op 29 oktober 2015)- www.chrisdenengelsman.nl/Reprocitaat/nolens-courbet.htm (geraadpleegd op 9 november 2015)- www.cultuurarchief.nl/kunstenaars/courbet-gustave-1819.htm (geraadpleegd op 30 oktober 2015)- www.cultuurarchief.nl/kunstenaars/courbet-gustave-1819.htm (geraadpleegd op 9 november 2015)- www.kunst-19e-eeuw.blogspot.nl/p/gustave-courbet.html (geraadpleegd op 4 november 2015)- www.kunstbus.nl/kunst/gustave+courbet.html (geraadpleegd op 4 november 2015)

10

VISUELE BRONNEN

Afbeeldingen- Afb. A, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/ commons/3/30/Gustave_Courbet_-_Le_Déses péré.JPG (geraadpleegd op 9 november 2015)

- Afb. B, www.1.bp.blogspot.com/-7rZ-ITE1Z8g/ UfgEgf5QNpI/AAAAAAAACQg/AXfvTEb Fy9g/s1600/Courbet-Ornans.jpg (geraadpleegd op 9 november 2015)

- Afb. C, www.intern.strabrecht.nl/sectie/ckv/08/ Realisme/2.3_Courbet_Gustave,_De_baadsters,_ salon_1853_227x193.jpg (geraadpleegd op 9 november 2015)

- Afb. D, www.swissflex.com/schlafkulturblog/ wp-content/cache/image/static/33d7e 865caa302351628c1e9cc0af2b.jpg (geraadpleegd op 9 november 2015)

- Afb. E, www.chrisdenengelsman.nl/Reprocitaat/ nolens-courbet.htm (geraadpleegd op 9 november 2015)