grûba xebate ya vateyî - rastnuştişê kirmanckî (zazakî)
DESCRIPTION
Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî) * Amadekerdox: Grûba Xebate ya Vateyî * Kirmanckî lehçeyanê kurdkî ra yew a. Goreyê mintiqa, na lehçe ra kirdkî, zazakî û dimilkî/dimilî zî vajîyêno. Çi heyf ke kirmancan (zazayan) heta ewro standardîzekerdiş û rastnuştişê kirmanckî ser o xebatêka muştereke nêkerda. Coka no kitabo ke destê şima de yo, nê warî de gamêka muhîm a.TRANSCRIPT
1
Rastnufltiflê Kirmanckî (Zazakî) Grûba Xebate ya Vateyî
2
Kitab: 11
Rastnufltiflê Kirmanckî (Zazakî)Amadekerdox: Grûba Xebate ya Vateyî
Çap: Can MatbaacılıkISBN:
‹stanbul, 2005
© Vate
Weflanxaneyê Vateyî
Adres:fiehit Muhtar Mah. Nane Sok.Kat: 3, No: 5/5Beyo¤lu/ ‹stanbulTel: 0212-244 94 14E-posta: [email protected]
3
RASTNUfiTIfiÊKIRMANCKÎ (ZAZAKÎ)
Grûba Xebate ya Vateyî
Weflanxaneyê Vateyî
4
5
TEDEYÎ
FERHENGEK (LÜGATÇE) ............................................................... 9
VATEYO VERÊN ............................................................................. 15
NAMEYÊ LEHÇEYA MA: KIRMANCKÎ ....................................... 18
ALFABE ............................................................................................ 19
ÇEND KILMNUfiTEYÎ (KISALTMALAR) ..................................... 20
VURÎYAYÎfiÊ (BEDILÎYAYÎfiÊ) VENGAN ................................... 22
1) -an ............................................................................................. 22
2) -am ............................................................................................ 22
3) Vengê J, C, Z ............................................................................. 23
4) Vengê “K” û “Ç” ........................................................................ 24
5) Vengê “O” û “WE” ..................................................................... 25
HERFA PÊRAGIRÊDAYÎfiÎ ............................................................ 27
I-NAME ......................................................................................... 29
1) Nameyê Rojan ........................................................................... 29
2) Nameyê Mewsiman .................................................................. 29
3) Nameyê Mengan (Aflman) ........................................................ 30
4) Nameyê Hetan (Cîhetan) ......................................................... 31
5) Nameyê Qitayan (Kontînentan) .............................................. 31
6) Nameyê Ziwanan û Lehçeyan .................................................. 32
7) Nameyê Dîn, Mezheb û Terîqetan ........................................... 32
8) Nameyê Mensûbanê Miletan ................................................... 33
9) Nameyê Mensûbanê Dewan, Bajaran (fiaristanan),
Mintiqayan, Dewletan û Qitayan ........................................... 34
10) Nameyê Kesan (fiexsan) ê Xerîban ....................................... 35
11) Tayê Nameyê ke bi Herfa Girde Dest Pêkenê ...................... 35
12) Nameyê Kitaban, Nuflteyan (Yazîyan) û Notanê Bîblîyo-
grafîkan .................................................................................... 37
13) Nufltiflê Tarîxî yê bi Roje, Menge (Aflme) û Serre ................. 38
14) Sifetî ra Namevirafltifl ............................................................ 38
15) Çekuyê Anteyî (Bükünlü Sözcükler) ..................................... 39
6
16) Name û Sifetê Makî................................................................ 40
Nameyê Makî yê ke bi “-e” (“-i”) Qedîyênê û “Karo Nêm-
cet” (Kopula) .......................................................................... 40
17) Bi “-î” Zafhûmarbîyayîflê Nameyan ....................................... 41
18) Cumle de Nufltiflê Name yan zî Sifetê Zafhûmarî û “Ka-
rê Nêmcetî” (Kopula) ................................................................ 43
19) Îzafe (Tamlama) ..................................................................... 44
20) Nameyê Tayê Bajaran (fiaristanan) û Qezayanê Kurdan ... 47
21) Nameyê Welatan, Dewletan û Paytextan ............................. 51
II-ZEMÎR (ADIL, ZAM‹R) ................................................................ 63
1) Zemîrê Kesî (Zemîrê fiexsî) ...................................................... 63
a) Grûba Yewine ....................................................................... 63
b) Grûba Dîyine ........................................................................ 63
Nusîyayîflê Çekuya “Xo”. .......................................................... 64
2) Zemîrê Nîflanî (Zemîrê Îflaretî) ................................................ 65
a) Semedê Nêzdî ....................................................................... 65
b) Semedê Dûrî ......................................................................... 66
Rastnufltiflê Zemîranê îflaretî “Ney” û “Ey” ......................... 66
III-SIFET (SIFAT) ............................................................................ 69
1) Tayê Rengî ................................................................................ 69
2) Sifetê Nîflanî ............................................................................. 69
a) Semedê Nêzdî ....................................................................... 69
b) Semedê Dûrî ......................................................................... 70
3) Hûmarnameyî ........................................................................... 71
Hûmarnameyê Rêzkî (Sıra sayılar) ......................................... 73
Nufltiflê Çekuya “Her” û “Heme” .............................................. 74
Nufltiflê Partîsîpê Makî û Zafhûmarî ....................................... 75
IV-EDAT (‹LGEÇ, EDAT) ................................................................ 77
1) Veredat (Önedat) ...................................................................... 77
a) bi ............................................................................................ 77
b) bê ........................................................................................... 78
c) se, sey .................................................................................... 78
ç) pê ........................................................................................... 79
d) ver bi ..................................................................................... 79
7
2) Peyedat (Artedat) ..................................................................... 79
a) rê ............................................................................................ 79
b) r’ ............................................................................................. 80
c) de ........................................................................................... 82
ç) der .......................................................................................... 82
d) ser o ....................................................................................... 82
e) ra ............................................................................................ 83
ê) ro ............................................................................................ 83
f) ya ............................................................................................ 83
g) a ............................................................................................. 83
3) Veredat û Peyedat Pîya (Önedat ve Artedat Birlikte) ........... 83
a) bi ... ra ................................................................................... 83
b) di ... de ................................................................................... 83
c) ede ... de ................................................................................. 83
ç) a ... ra ..................................................................................... 84
d) beyntarê ... de ....................................................................... 84
e) bi ... ya/bi ... a ........................................................................ 84
ê) bi ... bê/ebi ... bê .................................................................... 84
f) peyê ... ra ................................................................................ 84
V-BESTOXÎ (BA⁄LAÇLAR) ............................................................ 85
Çend Bestoxî ................................................................................. 85
1) eke ......................................................................................... 85
2) zî, kî ....................................................................................... 85
3) ke ........................................................................................... 86
“Ke” û Vîrgul ......................................................................... 86
4) Nufltiflê Tayê Bestoxanê ke Di-hîrê Çekuyan ra Vi-
razîyayê ............................................................................... 87
VI-KAR (FÎÎL) ................................................................................... 89
1) Mesderê Karan (Fîîlan) ............................................................ 89
Suffîksê Mesderî: “-ene” ........................................................... 90
“-ene” û “-ifl” .............................................................................. 90
2) “Karo Nêmcet” (Kopula) ........................................................... 91
Nusîyayîflê Cinsîyetê “Karê Nêmcetî” ..................................... 92
3) Nusîyayîflê Çekuya “Çin” û Karî (Fîîlî) ................................... 93
8
4) Karê “Bîyene”/“Bîyayîfl”î .......................................................... 94
B yan V? .................................................................................... 95
5) Karo Pêrabeste (Bileflik Fiil) ................................................... 96
a) Preverbo Yewheceyin + Kar ................................................. 96
b) Preverbo Zafheceyin + Kar .................................................. 97
c) Name + Kar ........................................................................... 97
ç) Sifet + Kar ............................................................................. 98
d) Kar + Kar .............................................................................. 98
6) Kesê Zafhûmarê Yewine yê Karî de (Fiilin Birinci Ço¤ul
fiahsında): -îme/-yîme ............................................................... 98
7) Karan de Negatîfîye (Fillerde Olumsuzluk) ........................... 99
a) nê- .......................................................................................... 99
b) ni- .......................................................................................... 99
c) me- ......................................................................................... 99
8) Partîkelê Demê Nikayin û Demê Ameyoxî yê Karî (Fi-
ilin fiimdiki Zaman ve Gelecek Zaman Partikeli) ............ 100
9) Nufltiflê Karan û Vîrgulî ......................................................... 102
VII-ÇEND SUFFÎKSÎ (B‹RKAÇ SONEK) .................................... 103
1) “-ên” ......................................................................................... 103
2) “-in” .......................................................................................... 104
VIII-RASTNUfiTIfiÊ TAYÊ ÇEKUYAN (BAZI SÖZCÜK-
LER‹N DO⁄RU YAZIMI) .......................................................... 105
9
FERHENGEK (LÜGATÇE)
10
11
alfabe: alfabeante/anta/antîye: bükünlü, çekilmifl olanantifl: çekim, çekmeantiflê karî: fiil çekimiapostrof: apostrofbajar: il, vilayet, kent, flehirbedilîyayîfl: de¤iflmebedilnayîfl: de¤ifltirmebestox: ba¤laçbeyntar: arabêveng, -e: sessiz, ünsüz herfa bêvenge: sessiz harfcîhet: yön, cihetcîld: ciltçekuye: sözcük, kelime çekuya anta/çekuya antîye: bükünlü sözcükdem: zaman demo ameyox: gelecek zaman demo nikayin: flimdiki zaman demo vîyarteyo dîyar: di’li geçmifl zamandilet: ikizdimilî: 1) Kırmanc, Zaza 2) Kırmancca, Zazacadimilkî: Kırmancca, Zazacadimlî: b. dimilîedat: ilgeç, edateser: esergurenayîfl: çalıfltırma, kullanmaherf: harf herfa bêvenge: sessiz harf herfa girde: büyük harf herfa hurdîye: küçük harf herfa vengine: sesli harf
12
herfa pêragirêdayîflî: kaynafltırma harfihet: taraf, yönhûmarname: sayı sözcü¤ü hûmarnameyê bingeyî: asıl sayılar hûmarnameyê rêzkî: sıra sayılarîflaret: im, iflaretizafe: tamlama îzafeya nameyî: ad tamlaması, isim tamlaması îzafeya rêzilkî: zincirleme tamlamakar: fiil, eylem karo ardimkerdox: yardımcı fiil karo întransîtîf: geçiflsiz fiil “karo nêmcet”: koflaç karo pêrabeste: bileflik fiil karo refleksîf: dönüfllü fiil karo transîtîf: geçiflli fiilkerdox, -e: yapan, öznekes: flahıskilmnuflte: kısaltmakird: Kırmanc, Zazakirdas: Kırmanc, Zazakirdaskî: Kırmancca, Zazacakirdkî: Kırmancca, Zazacakirmanc: Kırmanc, Zazakirmanckî: Kırmancca, Zazacakombîyayîfl: toplantıkopula: koflaçlehçe: lehçemabên: aramakî: diflilmavajî: örne¤in, meselamesder: mastar
13
name: ad, isim nameyê taybetî: özel ad, özel isim nameyo xoser: yalın ad, yalın isimnegatîf: olumsuznegatîfîye: olumsuzluknêrî: erilnimûne: örnek, misalnîflan: im, iflaret nîflanê tîre: tire iflaretinuflte: yazınumre: numaranufltox, -e: yazarobje: nesneoblîk: bükünlüpartîkel: partikelpeyedat: artedatprefîks: önekpreverb: preverbqita: kıtarast, -e: do¤rurastnufltıfl: yazım, imlârêze: sıra, satırRojhelato Mîyanên: Ortado¤usifet: sıfatsuffîks: sonekflaristan: il, vilayet, kent, flehirflafl, -e: yanlıflflîwe: flivetemambîyaya/temambîyayîye: muzaf, tamlanantîre: tire (tire iflareti)veng: sesvengin, -e: sesli, ünlü
14
veredat: önedatvîrgul: virgülvurîyayîfl: de¤iflmevurnayîfl: de¤ifltirmexebitnayîfl: çalıfltırma, kullanmaxelet, -e: yanlıflxoser: ba¤ımsız, kendi baflına nameyo xoser: yalın ad, yalın isimyewheceyin, -e: tek heceliyewhûmar: tekilzafhûmar: ço¤ulzafheceyin, -e: çok hecelizaza: Kırmanc, Zazazazakî: Kırmancca, Zazacazemîr: adıl, zamir zemîrê kesî: flahıs zamiri zemîrê nîflanî: iflaret zamirizerfe: belirteç, zarfziwan: dilziwano nufltekî: yazılı dil
15
VATEYO VERÊN
K irmanckî lehçeyanê kurdkî ra yew a. Goreyêmintiqa, na lehçe ra kirdkî, zazakî û dimilkî/dimilî
zî vajîyêno. Çi heyf ke kirmancan (zazayan) heta ewrostandardîzekerdifl û rastnufltiflê kirmanckî ser o xebatêkamufltereke nêkerda. Coka no kitabo ke destê flima de yo,nê warî de gamêka muhîm a.
Herçiqas ke heta ewro gramer û rastnufltiflê kirmanckîser o çend kitabî nusîyayî zî nê kitabî cewabê îhtîyacêkirmanckîya standarde nêdanê. Çunke nînan ra tayênede tena flîweya yew mintiqa yan zî yew-di dewan ser oqaydeyê rastnufltiflî û gramerî nusîyayê. Coka lazim o kema bi yew xebata mufltereke ziwanê xo ser o bixebitî.Qaydeyê rastnufltiflî, ganî (gerek) goreyê flîweya yew-didewan ney, bi muqayesekerdiflê kirmanckîya mintiqa-yanê cîya-cîyayan tesbît bibîy. Ziwanê ma de ganî yewalfabe û qaydeyê rastnufltiflî yê muflterekî bibîy. Ziwananêbînan de zî wina yo. Ganî ma xeletî û rastîyan cêmîyanra vejî û giranîye bidî hetanê muflterekanê kirmanckî ser.Xora amaca Grûba Xebate ya Vateyî zî na ya.
Grûba Xebate ya Vateyî, 1996 ra nat seba nê hedefanziwanê ma ser o xebitîyêna, wazena ewro ra pey zî goreyêîmkananê xo bixebitîyo. Grûba ma heta ewro derheqêkirmanckî de hîrês (des û hîrê) kombîyayîflî (toplantı)virafltî û 24 hûmarî kovara Vateyî hem Stokholm de hemzî Îstanbul de neflr kerdî. Nê kombîyayîflan de, ma hetêra term û çekuyan (terim ve sözcükler) hetê ra zî qaydeya-
16
nê rastnufltiflê kirmanckî ser o vindertî. Term û çekuyêke nê kombîyayîflan de tesbît bîy, par “Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) /Ferhengê Kirmanckî (Zazakî) -Tirkî”de neflr bîbîy. Kesê ke wazenê çeku û termanê kirmanckîra hîna hol xeberdar bibîy, flênê (bese kenê) nê ferhengîra îstîfade bikîn. Nika zî ma bi nê kitabî, qaydeyanêrastnufltiflî yê ke nê kombîyayîflan de tesbît bîyê, neflrkenê. Kesê ke Kombîyayîflanê Kirmanckî de amade bîynê yê. (Reqemê mîyanê parantezan musnenê/nawnenêke her kes çend kombîyayîflan de amade bîyo.):
fiukrî Atîk (Gimgim) (1)Saît Aydogmufl (Pîran) (1)Osman Aytar (Sêwregi) (2)Yildiray Beyazgul (Gimgim) (6)Aydin Bîngol (Gimgim) (7)Munzur Çem (Dêrsim) (13)Hûmanê Çîyan (Depe) (2)Memo Darrêz (Bongilan) (3)Haydar Diljen (Sêwregi) (12)Nîhat Elî (Sêwregi) (3)J. Îhsan Espar (Pîran) (12)Nevzat Gedîk (Gimgim) (1)Huseyîn Girmit (Erzingan) (1)Cemîl Gundogan (Dêrsim) (3)Jerzan Jandîl (Gimgim) (6)Wisif Kaymak (Pîran) (8)Elîf Kiliç (Dêrsim) (2)Çeko Kocadag (Gimgim) 8)Huseyîn Kulu (Dêrsim) (5)Seyîdxan Kurij (Çewlîg) (9)M. Malmîsanij (Pîran) (13)Selîm Murat (Pali) (13)
17
Hamdî Ozyurt (Gimgim) (4)Robîn Rewflen (Licê) (3)Kamer Soylemez (Dêrsim) (4)Mehmet Tafl (Dêrsim) (8)Kazim Temurlenk (Dêrsim) (2)Harun Turgut (Pali) (3)fiukrî Urgun (Hêni) (9)Orhan Zoxpayij (Çewlîg) (1)
Seke aseno, kesê ke kombîyayîflan de amade bîy nêqeza û bajaranê cîya-cîyayan ra yê: Bongilan, Çewlîg,Depe, Dêrsîm, Erzingan, Gimgim, Hêni, Lîcê, Pali, Pîran,Sêwregi. Yanî keda zaf kesan na xebate de esta.
Hêvîya ma a ya ke kovara Vateyî û “Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) /Ferhengê Kirmanckî (Zazakî) -Tirkî”ra pey, no kitabê rastnufltiflî zî standardbîyayîflê kirmanc-kî rê xizmet biko û nufltiflê ziwanê ma hîna asan biko.
Grûba Xebate ya Vateyî01.07.2005
18
NAMEYÊ LEHÇEYA MA: KIRMANCKÎ
Kurdê ke bi lehçeya ma qisey kenê ca ra ca xo ra vanê“kirmanc”, “kird” , “zaza” yan zî “dimilî”/“dimlî”;
lehçeya xo ra vanê “kirmanckî”, “kirdkî”, “zazakî” yan zî“dimilkî”/“dimilî”/“dimlî”.
Meylê kombîyayîflê ma nê çekuyan (kelîmeyan) ra“kirmanc” û “kirmanckî” ser o yo. Nê kitabî de zî maçekuya “kirmanc”î manaya “zaza” de, çekuya “kirmanckî”manaya “zazakî” de xebitnenê (gurenenê).
19
ALFABE
Alfabeya ma de nê 31 herfî estê:A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S fi T U Û
V W X Y Za b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s fl t u û v w x y z
Wendiflê herfanê corênan wina yo:a, be, ce, çe, de, e, ê, fe, ge, he, i, î, je, ke, le, me, ne, o,
pe, qe, re, se, fle, te, u, û, ve, we, xe, ye, ze.
Tayê nufltoxî nuflteyanê xo de herfanê sey “Ü” û “⁄”nusenê yan zî herinda herfa eyn a erebkî de iflaretêapostrofî (’) ronanê. Seba ke alfabeya ma de çin î, ganî(gerek) nê herfî û îflaretî nênusîyê. Mavajî (mesela), ganîherinda “¤erîb”î de “xerîb”, herinda “Hezretî ’Elî” de“Hezretî Elî” binusîyo.
20
KILMNUfiTEYÎ (KISALTMALAR)
kirmanckî ............ tirkîb .......... biewnî (nîyade) .......... bakbs......... bestox ......................... ba¤laçc ........... cîld ............................. ciltçc ......... çimeyo corên .............. y. a. g. k. (yukarıda adı ge-
çen kaynak)ec ......... esero corên ................. y. a. g. e. (yukarıda adı ge-
çen eser)ed ........ edat ............................ ilgeç, edatenv ...... esero ke nameyê
xo vêreno ................... a. g. e. (adı geçen eser)ÎP ........ Îsayî ra pey ................ M. S. (Milattan Sonra)ÎV ........ Îsayî ra ver ................ M. Ö. (Milattan Önce)m ......... makî ........................... diflilmat...... matematîk ................. matematikn .......... nêrî ............................. erilnc ........ nuflteyo corên ............ y. a. g. y. (yukarıda adı ge-
çen yazı)nm ....... name .......................... ad, isimnnv ...... nuflteyo ke name-
yê xo vêreno ............... a. g. e. (adı geçen yazı)nr ........ numre ........................ numarany ........ nîyade (biewnî) .......... bakpd ........ peyedat ...................... artedatpr......... prefîks ........................ önekr........... rîpel ............................ sayfas........... sifet ............................ sıfatsf ......... suffîks ........................ sonek
21
ûêb ...... û ê bînî ....................... v. d. (ve di¤erleri), vb. (vebaflkaları), vs. (ve saire)
ûsn ...... û sey nînan ................ v. b. (ve benzeri, ve ben-zerleri)
vr ......... veredat ....................... önedatyh ........ yewhûmar.................. tekilz .......... zemîr .......................... adıl, zamirzh ........ zafhûmar ................... ço¤ulzr ......... zerfe ........................... belirteç, zarf
Seke cor ra zî aseno, herfanê kilmkerdeyan dima nuqtanêronîyêna.
Mîyanê cumle de eke nameyo kilmkerde halê anteyîde bibo, ey dima apostrof ronîyêno. Nimûneyî:
Kurdê welatperwerî lejê YNK û PDK’î nêwazenê.Hukmatê Tirkîya flertê IMF’î qebul kerdî.
22
VURÎYAYÎfiÊ (BEDILÎYAYÎfiÊ) VENGAN
K irmanckî de tayê vengî estê ke ca ra ca vurîyênê(bedilîyênê). Ma cêr ra nê tewir vengan ra çend
nimûmeyan û tercîhanê Kombîyayîflanê Grûba Xebateya Vateyî nusenê.
1) -anKirmanckîya tayê cayan de, herinda “-an”î de “-ûn”, “-
on”, “-û” yan zî “-o” vajîyêno. Kombîyayîflê ma de nînanra “-an” tercîh bîyo, yanî nufltifl de ganî çekuyî bi formê “-an”î binusîyê. Çend nimûneyî: meylêkombîyayîflî .... formê bînî-an ..................... -ûn, -on, -û, -omangan ............ mûngûn, mongon, mûngû, mongodewan ............... dewûn, dewon, dewû, dewobanan ............... bûnûn, bonon, bûnû, bonozanayan ........... zûnayûn, zonayon, zûnayû, zonayo
2) -amTayê cayan de, herinda “-am”î de “-ûm” yan zî “-om”
vajîyêno. Kombîyayîflê ma de nînan ra formê “-am”î tercîhbîyo, nufltifl de ganî çekuyî bi nê formî binusîyê. Nimûneyî: meylêkombîyayîflî .... formê bînî ........... tirkî-am .................... -ûm, -omkam .................. kûm, kom ............ kimlamba ............... lûmba, lomba ...... lamba
23
name................. nûme, nome ......... ad, isimtam ................... tûm, tom .............. tamtemam .............. temûm, temom .... tamamzama ................. zûma, zoma ......... damat
3) Vengê J, C, ZKirmanckî de tayê çekuyî estê ke tayê cayan de bi “J”,
tayê cayan de zî bi “C” yan zî “Z” vajîyênê. Kombîyayîfl denînan ra formê “J”yinî tercîh bîyo. Yanî eke çekuyêk (yewçekuye) wayîrê nê hîrê forman bibo, nînan ra formê “J”yinîtercîh beno. Nimûneyî: meylê ......... formêkombîyayîflî .. bînî .......................... tirkîJ ...................... C, Zçije ................... çice, çizik, cizik,
cize, ciz ....................... memedej ................... dec, dez ....................... a¤rı, acı, üzüntüdejayene.......... decayene, deza-
yene ............................ a¤rımak, üzülmekdewij, -e .......... dewic, dewiz ............... köylüdêrsimij, -e...... dêrsimic, dêrsimiz ...... Dersimlierjan, -e........... ercan, arcon, erzan. ... ucuzerjanîye ........... erconey, erzanîye ....... ucuzlukeskije ............... eskici, eflkuçi, es-
kize ............................. kuru üzümespije ............... espici, aspize .............. bitgijik ................. gicik, gizik .................. saçkej, -e .............. kec, kez ....................... sarıflınlaj .................... lac, laz ......................... o¤lanlajek ................ lacek, lazek ................. erkek çocuk, o¤lanlej .................... lec, lez ......................... kavgalej kerdene ...... lec/lez kerdene ............ kavga etmeklojine ............... locini, lozine ............... baca
24
mij ................... mic, miz ...................... sisnimaj............... nimac, nimaz, nemaz... namazpalîyij, -e ......... paliwic, paliyiz ........... Palulupirojine ........... pircini, pirozine .......... kalburqij, -e ............... qic, qiz ......................... küçükroj .................... roc, roz ........................ güneflroje .................. roce, roze .................... günroje .................. roce, roze .................... oruçflaristanij, -e ... flaristonic .................... kentli, flehirlivaje ................. vace, vaci, vaze ........... söyle
4) Vengê “K” û “Ç”Kirmanckî de tayê çekuyî estê ke tayê cayan de bi “K”,
tayê cayan de zî bi “Ç” vajîyênî. Hîna zaf gama ke vengê“K”yî dima vengê “Î” yan zî “Ê” yeno, no “K” beno “Ç”(K+Î = Ç yan zî K+Ê = Ç). Kombîyayîflê ma nînan ra “K”tercîh kerdo (1). Çend nimûneyî:
1. Tayê ziwanan û lehçeyanê bînanê sey pehlevkî, fariskîyaewroyine, kurmanckî (kirdaskî), sorankî û hewramkî(gorankî) de zî nê çekuyan de “K” esto. Nimûneyî:
kirmanckî de ..... lehçe û ziwananê bînan de keya ...................... ketekxwetay (pehlevkî), keya (kurmanc-
kî), keyxwa (sorankî)
keyayîye ............... keyatî (kurmanckî)
keye ...................... kete (ziwanê Avesta), ketek (pehlevkî) keyf ....................... keyf (erebkî)
kêna, kêneke ........ keinya/keinî (ziwanê Avesta),
kenîk (pehlevkî), kinaçê (hewramkî)
kêran .................... kêran (kurmanckî)
kîse, kîsik ............. kîs, kîsik (kurmanckî)
25
meylê formêkombîyayîflî ....bînî ..................... tirkîkefî, kefîye ........ çefî, çefye .............. kefiye, bir çeflit bafl-
örtüsükeya, -ye ........... çêwa, -ye ............... muhtar, önde gelen,
yöneticikeyayîye ........... çêwayîye ............... muhtarlık, yöneti-
cilik, liderlikkeyber ............... çêber, çêver, çêwer,
kêber, kêver .......... 1) kapı 2) evin önü,ev önündeki bahçe
keye .................. çê, çîye, kiye,kîye, kehe, kê ....... ev
keyeker, -e ........ çêkere, çêykere ..... evcimen, hamaratkeyf ................... çêf, kêf ................... keyifkeyveflaye ......... çêvesaye, kêveflaye evi yanasıcakêna .................. çêna, keyna ........... kızkêneke .............. çêneke, keyneki,
kîyneki .................. kızkêran ................ çêran ..................... dam direklerinin
üzerine sıralandı¤ıkirifl
kîse, kîsik ......... çêsik, kêsik ........... kese, torba
5) Vengê “O” û “WE”Kirmanckî de tayê çekuyî estê ke eslê xo tirkî yo û bi
“O” dest pêkenê labelê “O”yê verênê nê çekuyan tayêcayan de se “WE” vajîyêno. Mavajî herinda “ortax”î de“wertax” vajîyêno. Kombîyayîfl de nînan ra formê “O”yinîtercîh bîyo. Nimûneyî:
26
meylê formêkombîyayîflî .... bînî ..................... tirkîO- ...................... WE- ....................... O-ocax ................... wecax .................... ocakocaxkor, -e ........ wecaxkor, -e .......... çocu¤u olmayanoda .................... wade, wede, ode.... odaolacax ................ welecax, welcax .... kazaordege ............... werdege................. ördekortax, -e ............ wertax, -e .............. ortakorte .................... werte ..................... ortaoyn .................... weyn, wêyîn .......... oyun, numara, hileoyniker, -e ......... weyniker, -e; wê-
yînkar, -e .............. numaracı, hilekar,kurnaz
27
HERFA PÊRAGIRÊDAYÎfiÎ
Kirmanckî de nê di herfê pêragirêdayîflî (pêrabestiflî)estê: Y, W.
Nimûneyî: Y ................................ Wgayan (ga+y+an) ........... gawû (ga+w+û)koyan (ko+y+an) ........... kowû (ko+w+û)
Nê nimûneyan de “ga” û “ko” yewhûmar (tekil) î. Gamake nê çekuyî suffîksê zafhûmarîye (ço¤ul takısı) gênê,benê “gaan” û “koan”. Labelê semedo ke di venginî (ikisesli) yanî “a” û “a” yan zî “o” û “a” yenê têhet, herfapêragirêdayîflî (Y, W) dekewena mîyanê nê di venginanû benê “gayan” (ga+y+an) û “koyan” (ko+y+an) yan zîgawû (ga+w+û) û kowû (ko+w+û). Kombîyayîflê ma nê diherfan ra “Y” tercîh kerde. Nimûneyî:
meylêkombîyayîflî ............ formê bînî ....... tirkiGayan bîyare............. Gawû bîyare. .... Öküzleri getir.Koyan ra vewre ......... Kowû ra vore .... Da¤larda kar esta. esta. var.Hesen o yo. ................ Hesen o wo. ...... Hasan odur.Roflan no yo. .............. Roflan no wo. .... Roflan budur.
Tayê kesî cayê ke îcab keno herfa pêragirêdayîflînênusenî û di yan zî hîrê herfanê venginan (sesli harfler)
28
têhet nusenê labelê ganî nê çekuyan de herfa pêragirê-dayîflî binusîyo. Nimûneyî:
meylêkombîyayîflî ............ formê bînî ....... tirkiaye ............................. ae ...................... o, ona (diflil)birayê mi ................... biraê mi ............ kardeflimcîya ............................ cîa ..................... ayrıdayîfl .......................... daîs ................... vermegayo girs .................... gao girs ............. büyük öküzhîrêyine ..................... hîreîne .............. üçüncükoyo nizm .................. koo nizm ........... alçak da¤pîya ............................ pîa ..................... birlikteqelema sîyaye ........... qelema flîae....... siyah kalemvejîyayîfl .................... vejîyaîfl ............. çıkmavîyaye ........................ vîae ................... dul kadınwaye .......................... wae ................... bacı, kız kardeflHîra yo. ..................... Hîra o. ............... Genifltir.
29
I-NAME
Ma cêr ra derheqê tayê nameyan de meylê kombî-yayîflî nusenê:
1) Nameyê RojanNameyê rojan bi herfa hurdî (qije) dest pêkenê û wina
(inahawa, nîya) yê:
kirmanckî .. formê bînî ......................... Tirkifleme ............. flembe, seme, flenbe.............. cumartesiyewfleme ...... yoflemi, yoflembi, zewfleme .. pazardifleme.......... diflime, diseme, duflime ....... pazartesisêfleme ......... sêflime, sêseme, flêseme,
fleseme, flêfleme .................... salıçarfleme........ çarflime, çarseme, çaflme ..... çarflambapanfleme ...... pojfleme, pafleme, paflme,
pefleme, peflime, poseme,panzfleme.............................. perflembe
îne ................ êne, yene .............................. cuma
2) Nameyê Mewsimankirmanckî .. formê bînî ........................ Tirkiwisar ............ wesar, wusar, wasar,
usar, ûsar ............................ ilkbaharhamnan ....... aminan, amna, amnan,
emnû, emnûn, imnan,omno, omnon, ûmnû,ûmnûn ................................. yaz
30
payîz ............ payiz .................................... sonbaharzimistan ....... zimista, zimisto, zimis-
ton, zimistû, zimistûn, zu-musto, zumuston, zumus-tû, zumustûn, zumust ........ kıfl
3) Nameyê Mengan (Aflman)Kirmanckî de hem çekuya “menge” hem zî “aflme” esta.
Tayê cayan de “menge”/“mengi” yena manaya “mois”aziwanê franskî (30 rojî), “aflme” yena manaya “lune”afranskî (bi tirkî “gökteki ay”). Tayê cayan de zî çekuya“menge”/“mengi” nêvajîyêna, “aflme” hem manaya hîrisrojan hem zî manaya “aflma ke asmên ra ya” dana.
meylêkombîyayîflî .... formê bînî ................ tirkîaflme.................. aflmi, aflm, asme ........ ay (gökteki ay)menge ............... mengi ......................... ay (otuz gün)ma ..................... - ................................ ay (otuz gün)
Nameyê diwês menganê serre:
kirmanckî ............................ tirkî1. çele (n) ................................. 1. ocak2. sibate (m), gucige (m) ......... 2. flubat3. adare (m) ............................. 3. mart4. nîsane (m) ............................ 4. nisan5. gulane (m) ........................... 5. mayıs6. hezîrane (m) ........................ 6. haziran7. temmuze (m) ....................... 7. temmuz
31
8. tebaxe (m) ............................ 8. a¤ustos9. êlule (m)............................... 9. eylül10. oktobre (m) ........................ 10. ekim11. teflrîne (m) ......................... 11. kasım12. kanûne (m) ........................ 12. aralık
Seke ma cor ra zî bellî kerdo, nê nameyan ra “çele”nêrî (eril) yo, nameyê bînî makî (diflil) yê.
Nameyê mengan bi herfa hurdî dest pêkenê.
4) Nameyê Hetan (Cîhetan)kirmanckî ................... tirkîrojawan ........................... batırojhelat ........................... do¤uvakur .............................. kuzeybaflûr ............................... güneyvakurê rojhelatî ............. kuzeydo¤uvakurê rojawanî ............. kuzeybatıbaflûrê rojhelatî .............. güneydo¤ubaflûrê rojawanî ............. güneybatı
5) Nameyê Qitayan (Kontînentan)Nameyê qitayan bi herfa girde dest pêkenê û wina
nusîyênê:
kirmanckî ........................ tirkiAfrîka...................................AfrikaAmerîka ...............................AmerikaAntarktîka...........................AntarktikaAsya .....................................Asya
32
Ewropa ................................AvrupaOkyanûsya ..........................Okyanusya
6) Nameyê Ziwanan û LehçeyanNameyê ziwanan û lehçeyan bi herfa hurdî dest
pêkenê. Nimûneyî:kirmanckî (kirdkî, dimilkî, zazakî), kurmanckî, kurdkî,
tirkî, fariskî, franskî, îngilizkîKirmanckî de nameyê ziwanan tayê mintiqayan de se
çekuya nêrî, tayê mintiqayan de zî se çekuya makîvajîyênê. Kombîyayîflê ma nînan ra formê makî qebulkerd.
meylê kombîyayîflî .. formê bînî ............ tirkîKurdkîya ey............... Kurdkîyê ey ........... Onun Kürt- wefl a. wefl o. çesi güzeldir.Fariskî zaf nusî- ........ Fariskî zaf nusî- .... Farsça çok yaya. yawo. yazılmıfltır.
7) Nameyê Dîn, Mezheb û TerîqetanNameyê dîn, mezheb û terîqetan bi herfa hurdî dest
pêkenê. Nimûneyî:
meylêkombîyayîflî ...... formê bînî ............. tirkîelewîyîye, elewî- yênî .................. elewîyey, elewîyê .... Alevilikmuslumanî .......... misilmanê, mislu-
manê, muslumanê,muslumonê, muslu-mûnê, bisilmûnê ..... Müslümanlık
33
muslumanîye....... misilmanîye,misil-maney, mislimaney,mislumaney, musli-maney, musluma-ney, muslumoney,muslumûney, bisil-maney, bisilmane-yey,bisilmoney, bi-silmûneyê ............... Müslümanlık
muslumanênî ...... muslumanenî .......... Müslümanlıkneqflîbendîyî ........ neqflîbendîyê ........... Nakflibendilikneqflîbendîyîye .... neqflîbendîyey ......... Nakflibendilikneqflîbendîtî ......... - ............................. Nakflibendiliksunîyî ................... sunîyê, sinîyê .......... Sünniliksunîyîye ............... sunnîyîye, sunnî-
yey, sunîyey ............ Sünniliksunîyênî ............... - ............................. Sünniliksunîtî, sunîtîye .... - ............................. Sünnilikxirîstîyanîye, xi- .. xirîstîyaney, xi- rîstîyanî ........... hîrîstîyanê .............. Hıristiyanlıkfileyîye, fileyî ....... fileyeyey, fileyê ....... Hıristiyanlık
8) Nameyê Mensûbanê MiletanNameyê mensûbanê miletan bi herfa hurdî dest
pêkenê. Nimûneyî:
meylê kombîyayîflî ....... tirkîalman, -e .......................... Almanereb, -e ............................. Arapfaris, -e ............................. Farskurd, -e ............................ Kürttirk, -e .............................. Türk
34
Name, sifet û zerfê ke nameyanê miletan ra virazîyênêzî bi herfa hurdî dest pêkenê. Nimûneyî:
Kêneka kurde kurdkî wend, kêneka tirke tirkî wend.Tayê xortê kurdperwerî ewro zîndanan de yê.Gelek unîversîteyan de îranolojî esto labelê kurdo-
lojî çin o.
9) Nameyê Mensûbanê Dewan, Bajaran (fiaristanan), Mintiqayan, Dewletan û QitayanNameyê kesan ê mensûbanê dewan, bajaran, mintiqa-
yan, dewletan û qitayan bi herfa hurdî dest pêkenê.Nimûneyî: meylêkombîyayîflî .... formê bînî ................ tirkî-ij ....................... -ic, -izafrîkayij ............ afrîkayic, afrîkayiz .... Afrikalıçewlîgij .............. çolîgic, çewlîgic, çew-
lîgiz ............................ Bingöllüdêrsimij............. dêrsimic, dêrsimiz ..... Dersimligurcîstanij ........ gurcîstanic, gur-
cîstaniz ...................... Gürcistanlıhezanij .............. hezanic, hezaniz ........ Hezanlıîranij ................. îranic, îraniz .............. ‹ranlıpîranij ............... pîranic, pîraniz .......... Piranlısêwregij ............ soyrekij, sêwrekic ...... Siverekli
Gedeyîya mi de mûndîya lawure (2) Pîran de biqîmetbî.
Ma het camêrdan di tewirî flalwarê sîyayî xo pay ker-dinê. Tewiro yew qeremendû, o bîn zî awrûpa bi; awrûpa
2. Çekuya “lawure”, nameyê flaristanê Lahorî ra yena.
35
hîna vay bi.Sifet û zerfê ke nameyanê dewan, bajaran, mintiqayan,
dewletan û qitayan ra virazîyênê zî bi herfa hurdî destpêkenê.
10) Nameyê Kesan (fiexsan) ê Xerîbana) Nameyê kesan ê xerîban ke orîjînalê xo bi alfabeya
latînkî nusîyênê -mavajî nameyê ewropayijan û amerîka-yijan-, sey orîjînalê nê nameyan nusîyênê, telefuzê înanparantezan mîyan de nusîyênê. Nimûneyî:
René Descartes (Rone Dekart), Shakespeare (fiekspîr),George Bush (Corc Bûfl)
b) Nameyê kesan ê orisan, ereban, farisan... ke orîjînalêxo bi alfabeya krîlkî, erebkî/fariskî... nusîyênê, seytelefuzê nê nameyan nusîyênê. Nimûneyî:
Gorbaçov, Îbnî Xeldûn, Sedîyê fiîrazîc) Nameyê kesan ê muslumanan û mensûbanê flaranê
Rojhelatê Mîyanênî (Ortado¤u), sey telefuzbîyayîflê nênameyan nusîyênê. Hafiz Esed, Seddam Huseyn, Meh-mûd Derwîfl, Xumeynî, Muhemmed Îqbal.
d) Eke îmkanê nufltena orîjînalê nameyan ê xerîban -hetê herfan ra- çinê bo, o wext herfê nêzdîyê nê herfanêxerîban tercîh benê. Mavajî herinda “Kungsträdgården”î-ke nameyêko swêdkî (îsveçkî) yo- de merdim flêno binuso“Kungstradgarden”. Çunke herfê “ä” û “å” kurdkî de çin îû beno ki daktîloyê kurdan de zî çin bîy.
11) Tayê Nameyê ke bi Herfa Girde Dest Pêkenê1) Eke unwan yan zî rutbe sey nameyê taybetî (özel
ad) vajîyo, yanî bibo parçeyê nameyê merdimî, bi herfagirde dest pêkeno. Eke winî nêbo û tena semedê
36
bellîkerdiflê mesleg yan zî meqamê merdimî vajîyo, biherfa hurdîye dest pêkeno. Nimûneyî:
mîreyê Gêlî, begê kurdan, axayê dewa flima, melayêdewa ma, flêxê neqflîbendîyan, babayo dêrsimij, pîrêelewîyan, mudirê nahîye, mudiro umûmî Evdila Beg,qaymeqamê Xozatî, walîyo newe, bînbaflîyo zalim, albayêtirkan, qumandarê cendirmeyan, qumandarê alayîye ElîHeyder, Elî Heydero qumandarê alayîye.
Qaymeqam û mudirê umûmî ameyî dewe.Qumandarê alayîye û walîyê Xarpêtî ameyî dewe.Bi herfa girde nimûneyî: Seyîd Riza, fiêx Seîd, Mela
Mistefa Barzanî, Mela Ehmedê Xasî, Cemflîd Axa, HesenBeg, Mistefa Baflçawufl.
2) Her çekuya nameyê cografîkî yê taybetî bi herfagirde dest pêkena. Nimûneyî:
Koyê Munzurî, Deflta Dîyarbekir, Royê Muradî, ÇemêDîcle.
3) Nameyê cîhetî (rojawan, vakur ûêb) eke sey nameyêtaybetî vajîyo, yanî bibo parçeyê nameyê cayêk, bi herfagirde dest pêkeno. Nimûneyî:
Kurdîstanê Baflûrî, Koreya Vakurî, Afrîkaya Baflûrî.Labelê eke nameyê cîhetî sey nameyê taybetî ney, tena
seba îfadekerdiflê cîhetî vajîyo, bi herfa hurdîye destpêkeno. Nimûneyî:
Vewre û varan hetê vakurê Kurdîstanî de zaf, baflûrêKurdîstanî de tay varenê.
Îraq û Sûrîye baflûrê Kurdîstanî de, Îran rojhelatêKurdîstanî de yo.
4) Herfa verên a her çekuya nameyanê sazgeh ûdezgehanê (tesîs û muesseseyanê) taybetîyan girdenusîyêna. Nimûneyî:
Enstîtuyê Kurdî yê Parîsî, Federasyona Komeleyanê
37
Kurdîstanî, Kitabxaneyê Selahedînê Eyûbî.5) Herfa verêna her çekuya nameyê bîna ya taybetî
girde nusîyêna. Nimûneyî:Koflka Cemflîd Begî, Kitabxaneyê Unîversîteya Dîcle,
Berajê Kebanî.
12) Nameyê Kitaban, Nuflteyan (Yazîyan) û Notanê BîblîyografîkanHer herfa verên a her çekuya kitab yan zî nuflteyan
(yazîyan) gird nusîyêna labelê nê nameyan de herfa verêna edatan û bestoxan (ba¤laçlar) gird binusîyo zî beno,hurdî binusîyo zî beno. Mavajî nameyê kitaban ê Mun-zur Çem, J. Îhsan Espar û Qemerê Alî wina nusîyênê:Hotay Serra Usifê Qurzkizî, Tanî Estanikî û Deyîrê Ma,Adir û Asme.
Notê bîblîyografikî heme welatan de bi eynî ûsul nênu-sîyênê. No xusus de standardê cîya-cîyayî estê. Kombîya-yîflî munasib dî ke notanê bîblîyografîkan de bi rêze (bisira) nê malumatî bibîy:
1-Nameyê peyên ê nufltoxî (yazarın soyadı), 2-nameyênufltoxî, 3-nameyê kitabî, 4-nameyê weflanxaneyî(yayınevinin adı), 5-nameyê flaristanî yo ke weflanxanetede yo (yayınevinin bulundu¤u flehrin adı), 6-serraneflrbîyayîflî (yayım tarihi), 7-rîpelo ke ey ra îstîfade bîyo.
Beyntarê (mabênê) nê malumatan hemîne de vîrgulesto. Nimûne:
Çem, Mûnzûr, Hotay Serra Usifê Qurzkizî, WeflanênRoja Nû, Stokholm, 1992, r. 124.
Eke herinda kitabî de nuflteyê bînî (meqale ûsn) bibîy,wina nusîyênê:
1-Nameyê peyên ê nufltoxî (yazarın soyadı), 2-nameyênufltoxî, 3-“nameyê nuflteyî”, 4-nameyê kovare yan zî
38
rojnameyî (dergi veya gazetenin adı), 5-hûmara rojnameyîyan zi kovare (gazete veya derginin sayısı), 6-tarîxêrojnameyî yan zî kovare, 7-nameyê flaristanî yo kerojname yan zî kovare tede neflr bîyê (gazete veya dergininyayınlandı¤ı flehrin adı), 8-rîpelo ke ey ra îstîfade bîyo.
Beyntarê nê malumatan hemînî de vîrgul esto û name-yê nuflteyî bi xo îflaretanê “ ” (bi tirkî “tırnak iflareti”)mîyan de yo. Nimûne:
Diljen, Haydar, “Programandê Partîyandê Kurdan diPersa Ziwanî”, Vate: kovara kulturî, hûmare: 4, wisar1998, Stokholm, r. 19.
13) Nufltiflê Tarîxî yê bi Roje, Menge (Aflme) û SerreTayê kesî nufltiflê tarîxan de nîflanê tîre (-) yan zî
apostrofî (’) xebitnenê. Goreyê meylê kombîyayîflî, ganîtarîxî bê nê îflaretan binusîyê. Nimûneyî:meylê kombîyayîflî ........ formê bînî25ê aflma nîsane............... 25-ê aflma nîsane,
25’ê aflmaNîsane1ê gulane .......................... 1-ê gulane, 1’ê Gulane17ê temmuze .................... 17-ê temmuze, 17’ê Temmuze
Tarîxo bi roje, menge û serre zî sey nimûneya cêrênenusîyêno:
meylê kombîyayîflî ........... formê bînî03.04.1938 ...........................3. 4. 1938, 13-04-1938,
13/4/1938
14) Sifetî ra NamevirafltiflKirmanckî de ca ra ca formê suffîksê sifetî ra
39
namevirafltiflî vurîyêno (bedilîyêno). No suffîks, tayêcayan de “-îye” yan zî “-î“ tayê cayan de “-ey” yan zî “-ê”yo. Kombîyayîflê ma nê forman ra “-îye” tercîh kerd.Nimûneyî:
meylêkombîyayîflî ........ formê bînî ............... tirkî-îye ......................... -ey, -êazadîye................... azadey, azadê............. özgürlükbirayîye .................. birayey, birayê ........... kardefllikxoserîye.................. xoserey, xoserê ........... ba¤ımsızlık
15) Çekuyê Anteyî (Bükünlü Sözcükler)Eke mîyanê cumle de beyntarê (mabênê) çend çekuyan
de “û” bibo, tena çekuya peyêne bi formê anteyî (bükünlü)nusîyêna, çekuyê bînî bi formê xoserî (yalın) nusîyênê.Nimûneyî:
meylê kombîyayîflî ........... formê bînîfiarê Dêrsim û Erzin- ..........fiarê Dêrsimî û flarê Erzin- ganî koç kerd. ganî koç kerd.Xal û datî ey ra va. .............Xalî û datî ey ra va.Mi Kajîn û Mîranî ra va. ....Mi Kajînî û Mîranî ra va.
Mi Kajînî ra û Mîranî ra va.Pancês kênek û lajekîameyî. ..................................Pancês kênekî û lajekî ameyî.Waye û birayê to ewro .......Waya to û birayê to ewro ameyî. ameyî.
Yew waye û di birayî ..........Yew way û di biray ewro ewro ameyî. ameyî.
40
Di wayî û yew bira ewro ameyî. .....................Di way û yew bira ewro ameyî.Di wayî û di birayî ew- ro ameyî. ..........................Di way û di biray ewro ameyî.
Nimûneyanê corênan ra nimûneya verêne de, beyntarê“flarê Dêrsimî” û “Erzinganî” de “û” esto. No “û”, sey besto-xî (ba¤laç) “flarê Dêrsimî” û “Erzinganî” pêra besteno.Semedê naye ra “-î”ya “Dêrsimî” û çekuya “flarê” newe ra-Erzinganî ra ver- nênusîyo zî beno. Çunke tîya “-î”ya“Erzinganî”, “-î”ya “Dêrsimî” zî temsîl kena.
16) Name û Sifetê MakîKirmanckî de name û sifetê makî yê ke flîweya Dêrsimî
de bi “-e” qedînê, tayê cayan de bi “-i”, tayê cayanê bînande zî bê “-e” û bê “-i” vajîyênî. Nimûneyî:
flîweya Dêrsimî .... flîweyê bînî ......... tirkîdewlete ...................dewleti, dewlet ..... devletdiflmene ..................diflmeni, diflmen... düflman (kadın
veya kız)zerde .......................zerdi, zerd ............ sarıpîle ..........................pîli, pil .................. (yaflça) büyük
Nameyê Makî yê ke bi “-e” (“-i”) Qedîyênê û “KaroNêmcet” (Kopula)Nameyê makî yê ke xoser bi herfa “-e” yan zî “-i” qedî-
yênê, gama ke mîyanê cumle de “karê nêmcetî” ra verbêrê, na herfa xo ya peyêne (yanî “-e” yan zî “–i”) nêvajî-yêna û nênusîyêna. Nimûneyî:
41
meylêkombîyayîflî ....... formê bînî ............. tirkîNa dar a. ............... Na dare a./Na dari a.Bu a¤açtır.Na qelem a. .......... Na qeleme a./
Na qelemi a. ............. Bu kalemdir.Na qelema Sor- .... Na qelema Sor- ........ Bu Sorgul’ün gul a. gule a. kalemidir.No kitabê Bêrî- ..... No kitabê Bêrî- ........ Bu Bêrîwan’ın wan o. wane o. kitabıdır.
Nê nimûneyan ra “dar”, “qelem”, “Sorgul” û “Bêrîwan”gama ke xoser ê, bi “-e” yan zî “-i” vajîyênê (dare/dari, qe-leme/qelemi, Sorgule/Sorguli, Bêrîwane/Bêrîwani).Labelê mîyanê cumle de “karo nêmcet” ke nê çekuyan di-ma ame, di herfê venginî (sesli harf) pêdim a yenê ûsemedo ke vatiflê xo zor o, nê venginan ra vengina verêne,yanî “-e” yan zî “-i” kewena. Mavajî cumleya “Na dare a”yan zî “Na dari a” de “e” yan zî “i”ya “dare”/“dari” kewta,cumle bîya “Na dar a”. (Seke ma cor ra zî nuflt, tayêmintiqayan de, gama ke xoser bibî zî nê çekuyanêmakîyan ra pey “-e” û “-i” çin î.)
17) Bi “-î” Zafhûmarbîyayîflê NameyanKirmanckî de suffîksanê zafhûmarîye ra yew zî “-î”
ya. Nameyê ke bi herfa bêvenge (sessiz harf) qedîyênê,rast-erast bi na “-î”ye benê zafhûmar. Nimûneyî:
yewhûmar .............. zafhûmardest ........................... Destî berz kerdî.xort ........................... Xortî ha yenî.
Eke name bi herfanê venginan (sesli harfler) ê sey “-a”, “-ê”, “-o”, “-u” “-û”yî biqedîyo, tayê mintiqayan de na“-î”ya zafhûmarîye nêvajîyêna. Mavajî gama ke çekuya
42
“ga”yî bena zafhûmare, bena “gaî”, labelê semedo ke diherfê venginî yenê têhet, herfa pêragirêdayîflî dekewenamîyanê nê di herfanê bêvengan û çekuye bena “gayî”.Tayê mintiqayan de semedê asaneya telefuzî ra “-î”yapeyêne kewena û no name bê “-î” vajîyêno, beno “gay”.Goreyê kombîyayîflî, herçiqas ke ziwanê qisekerdiflî detayê cayan de wina bibo zî ziwanê nufltiflî (yazı dili) deganî na “-î” binusîyo. Nimûneyî:
zafhûmar/mey-
yewhûmar ..... lê kombîyayîflî ........... zafhûmar/formê bînî
ga .................. Gayî vafl wenê. ........... Gay vafl wenê.
Mi gayî ardî. ............... Mi gay ardî.
bira ............... Di birayî flonê uca. ...... Di biray flonê uca
hêga .............. Cityeran/citkaran hê-
gayî ramitî. Citye-
ran/citkaran hêgay ramitî.
ko .................. Dêrsim de koyî berz î. ...Dêrsim de koy berz î.
Nameyê nêrî yê ke bi “–e” qedîyênê zî goreyê nêqaydeyê corênî “-î” gênê. Nimûneyî:
zafhûmar/mey-
yewhûmar ..... lê kombîyayîflî ........... zafhûmar/formê bînî
sere .............. Di sereyî asenê. .......Di serey asenê.xele............... Ma xeleyî çînayê. .....Ma xeley çînay.
Labelê nameyê makî yê ke bi “–e” yan zî “-i” qedîyênê,gama ke “-î”ya zafhûmarîye bigîrî, na “-e” yan zî ”-i”ya xoya peyêne vîndî bena. Nimûneyî:yewhûmar ............... zafhûmar/meylê kombîyayîflîbize/bizi ..................... To bizî berdî.dare/dari ................... To darî birnayî.dewe/dewi ................. Kamî nê dewî veflnayî?
43
Tayê mintiqayan de zî nê tewir çekuyê makî bi herfabêvenge qedîyênê û zafhûmarîye de “-î” gênê. Nimûneyî:
yewhûmar ............... zafhûmar/meylê kombîyayîflîbiz .............................. bizî berdî.dar.............................. To darî birnayî.dew............................. Kamî nê dewî veflnayî?
Çekuyê ke yewhûmarê înan bi “–î” qedîyêno,zafhûmarîya formê “–î” de newe ra “–î” nêgênê, sey xomanenê. Yanî nê tewir çekuyî, yehhûmarîye ûzafhûmarîye de eynî nusîyênê. Nimûneyî:
yew kardî ....Mi yew kardî flute. .....Bir bıçak yıkadım.di kardî .......Mi di kardî flutî. ......... ‹ki bıçak yıkadım.yew hênî .....Ma yew hênî viraflt. ...Bir çeflme yaptık.di hênî ........Ma di hênî virafltî. ..... ‹ki çeflme yaptık.yew Elî ........Elî zano. .....................Ali biliyor.di Elî ...........Her di Elî zî zanî. ......Her iki Ali de bili-
yor(lar).
18) Cumle de Nufltiflê Name yan zî Sifetê Zafhûmarî û “Karê Nêmcetî” (Kopula)Mîyanê cumle de, name yan zî sifeto ke “karê nêmcetî”
ra ver se obje (nesne) yeno, zafhûmar bibo zî seyyewhûmarî nusîyêno labelê na rewfle (nê halî) de “karonêmcet” zafhûmar nusîyêno. Yewhûmarî û zafhûmarîyaobjeyî, yewhûmar yan zî zafhûmarbîyayîflê nê karî ra fambena. Nimûneyî:
44
meylêkombîyayîflî ........ formê bînî ...... tirkîNê vilik ê/î. ............Nê vîlikî yê. ......Bunlar çiçeklerdir./
Bunlar çiçektir.Nê dar ê/î. ..............Nê darî yê./ ......Bunlar a¤açtırlar.
Nê darî yî. Bunlar a¤açtır.Ma kurd îme/î/ê. ....Ma kurdî me. ...Biz Kürdüz.Her di yê/yî. ...........Herdiyî yê/yî. ...Her ikisidir.Nê kuçe yê/yî. ........Nê kuçey ê/î. ....Bunlar sokaktırlar./
Bunlar sokaklardır.Nê mange yê/yî......Nê mangey ê ....Bunlar inektirler.
/Nê mangey î. Bunlar ineklerdir.Nê ga yê/yî. ............Nê gay ê. ..........Bunlar öküzdürler./
Bunlar öküzlerdir.Nê rind ê/î. .............Nê rindî yê. ......Bunlar güzeldirler./
Bunlar güzellerdir.Nê dewij ê/î. ...........Nê dewijî yê. ....Bunlar köylülerdir./
Bunlar köylüdürler.Nê merdimê wen- ..Nê merdimê .....Bunlar tahsilli de yê/yî. wendeyî yê. adamlardır.
19) Îzafe (Tamlama)A) Kirmanckî de îzafeya nameyî (isim tamlaması)
mintiqa ra mintiqa cîya vajîyêna. Heta tayê mintiqayande vengo ke îzafeyî îfade keno vîndî zî bîyo. Mavajî,herinda “lajê Heseni” (Hasan’ın o¤lu) de tayê mintiqayande vanê “lac Hesen“. Labelê ziwanê nufltiflî de ganî herfake îzafeyî musnena (nawnena) binusîyo.
Derheqê îzafeyî de tercîhê kombîyayîflî û formê bînîwina yê:
45
Nêrî (Eril) meylêkombîyayîflî ....formê bînî .................... tirkîa) herê mi ......... hêr mi, her mi ................. efle¤im (eril)b) herî mi .......... hêr mi, her mi ................. efle¤im (eril)a) lajê Hesenî ... lac Hesenî, lac Hesen ..... Hasan’ın o¤lub) lajî Hesenî .... lac Hesên, lac Hesen ...... Hasan’ın o¤lu
Makî (Diflil) meylêkombîyayîflî. formê bînî ...................... tirkîa) hera mi ...... herey mi, hêr mi, her mi ... efle¤im (diflil)b) herê mi ...... herey mi, hêr mi, her mi ... efle¤im (diflil)
Zafhûmar (Ço¤ul) meylêkombîyayîflî ... formê bînî................. tirkîa) herê mi ........ hêr mi, her mi ............ efleklerimb) herî mi ......... hêr mi, her mi ............ efleklerima) lajê Hesenî .. lac Hesên, lac Hesen .. Hasan’ın o¤ullarıb) lajî Hesenî ... lac Hesên, lac Hesen .. Hasan’ın o¤ulları
Seke nimûneyanê corênan ra zî fam beno, goreyêtercîhê kombîyayîflî, kirmanckî de ewro merdim flêno(bese keno) bi formê a yan zî b binuso.
B) Îzafe de Nufltiflê Çekuya Nêrî ya ke bi “-e”QedîyênaEke çekuya temambîyaya (muzaf, tamlanan) nêrî bibo
û eslê aye bi “-e” biqedîyo, îzafe de ganî no “-e” binusîyo.Nimûneyî:
46
meylê kombîyayîflî....formê bînî ...................... tirkînameyê to ......... namê to ................... senin adınmeleyê hêgayî .. melê hêgay/yegay .... tarlanın çekirgesikeyeyê ma- ....... keyê mamostay, mostayî ......... çê mamostay ............ ö¤retmenin evigedeyê dewe ..... gedê dew .................. köyün çocu¤u
C) Kirmanckî de îzafeya sifetî zî mintiqa ra mintiqavurîyêna. Mavajî manaya “yeni bir imkan” û “siyah birkalem”a tirkî de, kirmanckî de nê formê cîya-cîyayî estê:
Çekuya Nêrî meylêkombîyayîflî ...........formê bînî .......... tirkîîmkanêko newe .... îmkanêk newe, ..... yeni bir imkan
îmkanko newe,îmkankew newe
îmkanêde newe .... îmkanêdo newe .... yeni bir imkanîmkanêndo newe
Çekuya Makîqelemêka sîyaye .. qelemêka sîyay, ... siyah bir kalem
qelemka sîyayqelemêda sîyaye .. qelemênda sîyay .. siyah bir kalem
47
D) Nufltiflê Îzafeya Rêzilkî (Zincirleme Tamlama) ûManaya Ayeîzafeya rêzilkî .................. manaya cumleEhmedê Hesenê der- gî vano. ............................ (Na cumle de Hesen derg o.)Ehmedê Hesenî yo derg vano. ................................ (Na cumle de Ehmed derg o.)Ehmedê Hesenê dergî va. ... (Na cumle de Hesen derg o.Ehmedê Hesenî yê der- gî va. ................................ (Na cumle de Ehmed derg o.
Lajê birayê pîlî waneno. ......... (Na cumle de bira pîl o.Lajê birayî yo pîl waneno. ...... (Na cumle de laj pîl o.)Lajê birayê pîlî wend. ............. (Na cumle de bira pîl o.)Lajê birayî yê pîlî wend.......... (Na cumle de laj pîl o.)
Komeleya Cinîyanê Demokratanê Kurdistanî (Tîyade mêrdeyê cinîyan demokrat î.)
Komeleya Cinîyanê Demokratan ê Kurdistanî (Tîyade cinî bi xo demokrat î.)
20) Nameyê Tayê Bajaran (fiaristanan) û Qezayanê KurdanGoreyê îdareyê dewlete tayê nameyê îdarî nê yê:
meylêkombîyayîflî .... formê bînî ........... tirkîdewe (m) ........... dewi, dew, daw,
diwi, dow, do ......... köynahîye (m) ........ nehîye ................... nahiyeqeza (m) ............ qeza (n) ................. ilçe, kazabajar (n) ............ bacar ..................... il, vilayet;
flehir, kent
48
flaristan (n) ....... flahrestan, fleh- ..... il, vilayet;er, flehîr flehir, kent
sûke: Tayê cayan de çekuya “sûke”/“suki”/“sûk”/“suk”manayanê “flehir, kent, il merkezi”, “ilçe merkezi” yan zî“çarflı”yê tirkî de vajîyêna. Mavajî Dîyarbekir, Erzinganû Sêwregi ra “sûke” yan zî “suki” vajîyêno. Ziwanê erebkîde zî “sûq” manaya “çarflu”yî de yo.
Se prensîp, nameyê her bajarê Kurdan, sey vatiflê flarêê bajarî nusîyêno. Mavajî: Dêrsim, Gimgim, Bongilan,Dîyarbekir, Mêrdîn. Cêr ra, ma goreyê tercîhêkombîyayîflî nameyanê tayê bajaran û qezayanê kurdannusenê.
nameyo kirmanckî ..... nameyo ke dewlete panawoI) Bidlîs ......................... I) Bitlis1. Elcewaz....................... 1. Adilcevaz2. Hîzan .......................... 2. Hizan3. Motkî .......................... 3. Mutki4. Tûx .............................. 4. Tatvan5. Xelat ........................... 5. Ahlat
II) Çewlîg ...................... II) Bingöl1. Azarpêrt ..................... 1. Adaklı2. Bongilan ..................... 2. Solhan3. Çêrme ......................... 3. Yedisu4. Dara Hênî ................... 4. Genç5. Gêxî............................. 5. Ki¤i6. Kanîrefl ....................... 6. Karlıova7. Xorxol ......................... 7. Yayladere
III) Dêrsim, Mamekîye ..... III) Tunceli1. Çemiflgezek ....................... 1. Çemiflgezek
49
2. Mazgêrd ............................. 2. Mazgirt3. Pêrtage ....................... 3. Pertek4. Pilemurîye .................. 4. Pülümür5. Pulur ........................... 5. Ovacık6. Qisle ............................ 6. Nazımiye7. Xozat ........................... 7. Hozat
Dêrsim eslê xo de nameyê yew mintiqa yo. Nameyêflaristanî bi xo Mamekîye ya, ci ra Kalan zî vajîyêno.
IV) Dîyarbekir ... IV) Diyarbakır1. Bismil ................ 1. Bismil2. Çêrmûg ............. 2. Çermik3. Çinar ................. 3. Çınar4. Erxenî ............... 4. Ergani5. Gêl ..................... 5. E¤il6. Hezro ................. 6. Hazro7. Hêni .................. 7. Hani8. Karaz ................ 8. Kocaköy9. Licê .................... 9. Lice10. Pasûr ............... 10. Kulp11. Pîran ............... 11. Dicle12. Silîvan ............. 12. Silvan13. fiankufl ............ 13. Çüngüfl
V) Erzingan ........ V) Erzincan1. Ciminî ............... 1. Üzümlü2. Îlîç ..................... 2. ‹liç3. Kemalîye ........... 3. Kemaliye4. Kemax ............... 4. Kemah5. Mose .................. 5. Çayırlı6. Refahîye ............ 6. Refahiye
50
7. Têrcan ............... 7. Tercan
VI) Erzirom ........ VI) Erzurum1. Aflqele................ 1. Aflkale2. Çat..................... 2. Çat3. Gogsî ................. 3. Karayazı4. Hesenqele ......... 4. Pasinler5. Îspîr ................... 5. ‹spir6. Narman............. 6. Narman7. Oltî .................... 7. Oltu8. Olur ................... 8. Olur9. Ortîlî ................. 9. fienkaya10. Tatos ............... 10. Tekman11. Xinûs, Kela ..... 11. Hınıs12. Xoresan ........... 12. Horasan
VII) Mûfl .............. VII) Mufl1. Gimgim ............. 1. Varto2. Kop .................... 2. Bulanık3. Milazgir ............ 3. Malazgirt
VIII) Riha ............ VIII) Urfa1. Bêrecûg ............. 1. Birecik2. Curnê Refl ......... 2. Hilvan3. Hewenc ............. 3. Bozova4. Serê Kanîyê ...... 4. Ceylanpınar5. Sêwregi ............. 5. Siverek6. Sirûc .................. 6. Suruç7. Wêranflar .......... 7. Viranflehir8. Xelfetî ................ 8. Halfeti
51
IX) Semsûr .......... IX) Adıyaman1. Aldûfl ................. 1. Gerger2. Bêsnî ................. 2. Besni3. Çêlikan.............. 3. Çelikhan4. Kolik.................. 4. Kahta5. Semsat .............. 5. Samsat6. Serê Golan ........ 6. Gölbaflı
X) Sêrt .................. X) Siirt1. Berwarî ............. 1. Pervari2. Dih .................... 2. Eruh3. Hewêl ................ 3. Baykan4. Misriç ................ 4. Kurtalan5. fiêrvan ............... 5. fiirvan
XI) Xarpêt ........... XI) Elazı¤1. Axin ................... 1. A¤ın2. Baskîl ................ 2. Baskil3. Depe .................. 3. Karakoçan4. Keban ................ 4. Keban5. Meden ............... 5. Maden6. Mîyaran ............ 6. Arıcak7. Pali .................... 7. Palu8. Qowancîyan ...... 8. Kovancılar9. Sivrice ............... 9. Sivrice10. Xulaman ......... 10. Alacakaya
21) Nameyê Welatan, Dewletan û PaytextanTîya de vêflane (zafane) nameyê dewletan û paytextanê
înan nusîyayê labelê nameyê tayê welatanê bêdewletanyan zî welatanê otonoman zî nusîyayê.
52
I-A
FR
ÎKA
kir
ma
nck
î..............................................................
îngi
lizk
îd
ewle
te/
wel
at,
pa
ytex
t............................
....
....
....
....
....
.d
ewle
te/
wel
at,
pa
ytex
t
1 A
frîk
aya
Baflû
rî,
Pre
tory
a..................
....
....
....
....
....
..1 S
outh
Afr
ica, P
reto
ria
2 A
frîk
aya
Mîy
an
êne,
Ban
gî..................
....
....
....
....
....
.2 C
entr
al
Afr
ican
Rep
ubli
c, B
an
gui
3 A
ngo
la, L
ûa
nd
a....................................
....
....
....
....
....
.3 A
ngo
la, L
uan
da
4 B
enîn
, P
orto
-Nov
o................................
....
....
....
....
....
.4 B
enin
, P
orto
-Nov
o
5 B
otsw
an
a, G
abor
one
............................
....
....
....
....
....
.5 B
otsw
an
a, G
abor
one
6 B
run
dî,
Bu
jum
bu
ra..............................
....
....
....
....
....
6 B
run
di,
Bu
jum
bu
ra
7 B
ûrk
îna F
aso
(V
olta
ya C
orên
e), W
aga
dû
gû..
....
....
..7 B
urk
ina F
aso
, O
uaga
dou
gou
8 Ç
ad
, N
cam
ena
......................................
....
....
....
....
....
.8 C
had
, N
’Dja
men
a
9 C
ezayî
r, C
ezayî
r....................................
....
....
....
....
....
9 A
lger
ia, A
lgie
rs
10
Cîb
ûtî
, C
îbû
tî......................................
....
....
....
....
....
10 D
jibou
ti, D
jibou
ti
11
Erî
tre,
Asm
ara
....................................
....
....
....
....
....
11 E
ritr
ea, A
smara
12
Ety
opya
, A
dd
îs A
baba
......................
....
....
....
....
....
..12 E
thio
pia
, A
dd
is A
baba
13
Gabon
, L
îbrv
îl....................................
....
....
....
....
....
.13 G
abon
, L
ibre
vill
e
14
Gam
bîy
a,
Ban
jûl.
................................
....
....
....
....
....
14 T
he
Gam
bia
, B
an
jul
53
15 G
an
a, A
kk
ra........................................
....
....
....
....
....
15 G
han
a,
Acc
ra1
6 G
îne,
Kon
ak
rî......................................
....
....
....
....
....
16 G
uin
ea, C
onak
ry1
7 G
îney
a B
îssa
oyî,
Bîs
sao
......................
....
....
....
....
....
17 G
uin
ea-B
issa
o, B
issa
u1
8 G
îney
a E
kw
ato
re,
Mala
bo
..................
....
....
....
....
....
18 E
qu
ato
rial
Gu
inea
, M
ala
bo
19
Kam
erû
n,
Yaû
nd
e................................
....
....
....
....
...
19 C
am
eroo
n, Y
aou
nd
é2
0 K
enya
, N
aîr
obî .
..................................
....
....
....
....
....
.20 K
enya
, N
air
obi
21
Kon
go (
Zaîr
e), K
înfla
sa......................
....
....
....
....
....
.21 C
ongo
(Z
air
e), K
insh
asa
22
Kon
go-B
raza
vîll
e, B
razz
avî
lle
............
....
....
....
....
....
22 C
ongo
, B
razz
avi
lle
23
Lîb
erya
, M
onro
vya
..............................
....
....
....
....
....
23 L
iber
ia, M
onro
via
24
Lîb
ya, T
rab
lûsê
Roj
aw
an
î..................
....
....
....
....
....
24 L
ibya
, T
rip
oli
25
Mad
aga
skar,
An
tan
an
arî
vo................
....
....
....
....
...
25 M
ad
aga
scar,
An
tan
an
ari
vo2
6 M
ala
wî,
Lîl
ongw
e................................
....
....
....
....
....
26 M
ala
wi,
Lil
ongw
e2
7 M
alî
, B
am
ak
o......................................
....
....
....
....
....
27 M
ali
, B
am
ak
o2
8 M
aro
k (
Fas)
, R
abat
..............................
....
....
....
....
...
28 M
oroc
co, R
abat
29
Mis
ir,
Qah
îre
........................................
....
....
....
....
...
29 E
gyp
t, C
air
o3
0 M
orît
an
ya, N
ûak
flot.
............................
....
....
....
....
...
30 M
au
rita
nia
, N
ouak
chot
t3
1 M
ozam
bîk
, M
ap
ûto
..............................
....
....
....
....
...
31 M
ozam
bîq
ue,
Map
uto
32
Nam
îbya
, W
înd
hû
k..............................
....
....
....
....
...
32 N
am
ibia
, W
ind
hoe
k3
3 N
îjer
, N
îyam
ey....................................
....
....
....
....
....
33 N
iger
, N
iam
ey
54
34
Nîj
erya
, A
bu
ja......................................
....
....
....
....
...
34 N
iger
ia, A
bu
ja3
5 R
wan
da, K
îgalî
....................................
....
....
....
....
...
35 R
wan
da,
Kig
ali
36
Seh
raya
Roj
aw
an
î, E
l-E
yûn
................
....
....
....
....
...
36 W
este
rn S
ah
ara
, E
l-A
ai˙
n3
7 S
eneg
al,
Da
kar
....................................
....
....
....
....
...
37 S
eneg
al,
Dak
ar
38
Sîy
erra
Leo
ne,
Frî
taw
n......................
....
....
....
....
....
38 S
ierr
a L
eon
e, F
reet
own
39
Som
aly
a, M
ogad
îflû
..............................
....
....
....
....
...
39 S
omali
a,
Mog
ad
ish
u4
0 S
ûd
an
, X
art
ûm
..................................
....
....
....
....
....
.40 S
ud
an
, K
hart
oum
41
Tan
zan
ya, D
odom
a..............................
....
....
....
....
...
41 T
an
zan
ia, D
odom
a4
2 T
ogo,
Lom
e..........................................
....
....
....
....
....
42 T
ogo,
Lom
é4
3 T
ûn
is, T
ûn
is........................................
....
....
....
....
....
43 T
un
isia
, T
un
is4
4 Û
gan
da, K
am
pala
................................
....
....
....
....
...
44 U
gan
da, K
am
pala
45
Zam
bîy
a,
Lû
sak
a................................
....
....
....
....
....
45 Z
am
bia
, L
usa
ka
46
Zîm
babw
e, H
ara
re..............................
....
....
....
....
....
46 Z
îmbabw
e, H
ara
re
II-A
ME
RÎK
Ak
irm
an
ckî
....
..........................................................
îngi
lizk
îd
ewle
te/
wel
at,
pa
ytex
t..............................
....
....
....
....
...
dew
lete
/w
ela
t, p
ayt
ext
1 A
rjan
tin
, B
uen
os A
îres
........................
....
....
....
....
....
.1 A
rgen
tin
a,
Bu
enos
Air
es
55
2 B
elîz
, B
elm
opan
....................................
....
....
....
....
....
2 B
eliz
e, B
elm
opan
3 B
olîv
ya,
Su
kre
........................................
....
....
....
....
...
3 B
oliv
ia, S
ucr
e4
Bre
zîly
a, B
rezî
l....................................
....
....
....
....
....
.4 B
razi
l, B
rasi
lia
5 D
ewle
tê Y
ewbîy
aye
yî y
ê A
mer
îka,
Waflî
ngt
in..
....
..5U
nit
ed S
tate
s of
Am
eric
a,
Wash
ingt
on6
Dom
înîk
, S
an
to D
omîn
go....................
....
....
....
....
....
.6 D
omin
ican
Rep
ubli
c, S
an
to D
omin
go7
Ek
wad
or,
Ku
îto
....................................
....
....
....
....
....
.7 E
cuad
or, Q
uit
o8
Gir
aw
ê F
alk
lan
dî,
Sta
nle
y..................
....
....
....
....
....
.8 F
alk
lan
d I
slan
ds,
Sta
nle
y9
Gu
ate
mala
, G
uate
mala
Cit
y................
....
....
....
....
....
9 G
uate
mala
, G
uate
mala
Cit
y1
0 G
uya
na, C
orct
aw
n..............................
....
....
....
....
....
10 G
uya
na,
Geo
rget
own
11
Gu
yan
a F
ran
sayê
, K
aye
n..................
....
....
....
....
....
.11 F
ren
ch G
uia
na, C
aye
nn
e1
2 H
aît
î, P
ort-
o-P
ren
s..............................
....
....
....
....
...
12 H
ait
i, P
ort-
au
-Pri
nce
13
Hon
dû
ras,
Teg
ucî
galp
a......................
....
....
....
....
....
13 H
ond
ura
s, T
egu
ciga
lpa
14
Jam
aîk
a,
Kîn
gsto
n..............................
....
....
....
....
....
14 J
am
aic
a,
Kin
gsto
n1
5 K
an
ad
a, O
ttaw
a..................................
....
....
....
....
....
15 C
an
ad
a,
Ott
aw
a1
6 K
olom
bîy
a, B
ogot
a..............................
....
....
....
....
....
16 C
olom
bia
, B
ogot
á1
7 K
osta
Rîk
a,
San
Jos
e..........................
....
....
....
....
....
17 C
osta
Ric
a,
San
Jos
é1
8 K
uba, H
ava
na
....................................
....
....
....
....
....
.18 C
uba,
Hava
na
19
Mek
sîk
a,
Mek
sîk
o C
ity
......................
....
....
....
....
....
.19 M
exic
o, M
exic
o C
ity
20
Nîk
ara
gua,
Man
agu
a..........................
....
....
....
....
....
20 N
icara
gua, M
an
agu
a
56
21 fi
îlî,
San
tîya
go......................................
....
....
....
....
...
21 C
hil
e, S
an
tiago
22
Pan
am
a,
Pa
nam
a C
ity
......................
....
....
....
....
....
.22 P
an
am
a,
Pan
am
a C
ity
23
Para
gûay,
Asu
nsî
yon
..........................
....
....
....
....
....
23 P
ara
guay,
Asu
nci
ón2
4 P
erû
, L
îma
..........................................
....
....
....
....
....
24 P
eru
, L
ima
25
Salv
ad
or,
San
Salv
ad
or......................
....
....
....
....
....
25 E
l S
alv
ad
or, S
an
Salv
ad
or2
6 S
urî
nam
, P
ara
marî
bo
..........................
....
....
....
....
...
26 S
uri
nam
e, P
ara
mari
bo
27
Ûrû
gûay,
Mon
tevî
deo
..........................
....
....
....
....
...
27 U
rugu
ay,
Mon
tevi
deo
28
Ven
ezu
ela, K
ara
kas
............................
....
....
....
....
....
28 V
enez
uel
a, C
ara
cas
III-
AS
YA
kir
ma
nck
î....
..........................................................
îngi
lizk
îd
ewle
te/
wel
at,
pa
ytex
t............................
....
....
....
....
....
.d
ewle
te/
wel
at,
pa
ytex
t
1 A
rmen
îsta
n, E
rîw
an
..............................
....
....
....
....
...
1 A
rmen
ia, Y
erev
an
2 A
zerb
ayc
an
, B
ak
u................................
....
....
....
....
....
.2 A
zerb
aij
an
, B
ak
u3
Bah
reyn
, M
an
am
a................................
....
....
....
....
....
3 B
ah
rain
, M
an
am
a4
Ben
glad
efl,
Dak
ka
................................
....
....
....
....
....
.4 B
an
glad
esh
, D
hak
a5
Bîr
man
ya (
Bû
rma),
Ran
gûn
................
....
....
....
....
....
5 B
urm
a,
Ran
goon
(Y
an
gon
)6
Bû
tan
, T
hîm
bu
......................................
....
....
....
....
....
6 B
hu
tan
, T
him
ph
u
57
7 Ç
eçen
îsta
n, G
rozn
î.................................
....
....
....
....
...
7 C
hec
hen
ia, G
rozn
y8
Çîn
, P
ekîn
..............................................
....
....
....
....
....
8 C
hin
a,
Bei
jin
g (P
ekin
g)9
Efx
an
îsta
n,
Kabu
l .................................
....
....
....
....
....
l9 A
fgh
an
ista
n, K
abu
l1
0 E
rebîs
tan
ê S
eûd
î, R
îyad
......................
....
....
....
....
...
10 S
au
di
Ara
bia
, R
iyad
h1
1 F
îlîp
în, M
an
îla
....................................
....
....
....
....
....
11 P
hil
ipp
ines
, M
an
ila
12
Gu
rcîs
tan
, T
iflî
s..................................
....
....
....
....
....
12 G
eorg
ia,
Tbil
isi
13
Hin
dîs
tan
, D
elh
î................................
....
....
....
....
....
.13 I
nd
ia,
New
Del
hi
14
În
don
ezya
, Jak
art
a..............................
....
....
....
....
...
14 I
nd
ones
ia, Jak
art
a1
5 Î
ran
, T
ehra
n........................................
....
....
....
....
....
15 I
ran
, T
ehra
n1
6 Î
raq, B
exd
ad
........................................
....
....
....
....
....
16 I
raq,
Bagh
dad
17
Îsr
aîl
, Q
ud
du
s....................................
....
....
....
....
....
.17 I
srael
, Jer
usa
lem
18
Jap
onya
, T
okyo
....................................
....
....
....
....
...
18 J
ap
an
, T
okyo
19
Kale
don
yaya
New
îye,
Nû
mey
a..........
....
....
....
....
....
19 N
ew C
ale
don
ia, N
oum
éa2
0 K
am
boç
ya, P
hn
om P
enh
....................
....
....
....
....
....
20 C
am
bod
ia (
Kam
pu
chea
), P
hn
om P
enh
21
Kor
eya B
aflû
rî, S
eûl.
............................
....
....
....
....
...
21 S
outh
Kor
ea,
Seo
ul
22
Kor
eya V
ak
urî
, P
îyon
gyan
g................
....
....
....
....
...
22 N
orth
Kor
ea,
Pyo
ngy
an
g2
3 K
urd
îsta
n..
..........................................
....
....
....
....
....
23 K
urd
ista
n2
4 K
uw
eyt,
Ku
wey
t................................
....
....
....
....
....
.24 K
uw
ait
, K
uw
ait
25
Laos
, V
îyan
gflan
..................................
....
....
....
....
....
25 L
aos
, V
ien
tian
e
58
26 L
ubn
an
, B
eyrû
d..................................
....
....
....
....
....
26 L
eban
on, B
eiru
t2
7 M
ald
îv, M
ale
........................................
....
....
....
....
...
27 M
ald
ives
, M
alé
28
Male
zya, K
uala
Lu
mp
ur
....................
....
....
....
....
....
28 M
ala
ysia
, K
uala
Lu
mp
ur
29
Mîr
eyîy
ê E
reban
, E
bû
Dabî.
................
....
....
....
....
...
29 U
nit
ed A
rab E
mir
ate
s, A
bu
Dh
abi
30
Mox
olîs
tan
, Û
lan
Bato
r......................
....
....
....
....
....
30 M
ongo
lia, U
lan
Bato
r3
1 N
epal,
Katm
an
dû
................................
....
....
....
....
...
31 N
epal,
Kath
man
du
32
Ozb
ekîs
tan
, T
aflk
ent.
..........................
....
....
....
....
....
32 U
zbek
ista
n, T
ash
ken
t3
3 P
ak
îsta
n, Îs
lam
abad
............................
....
....
....
....
...
33 P
ak
ista
n, Is
lam
abad
34
Qet
er, D
oha
..........................................
....
....
....
....
...
34 Q
ata
r, D
oha
35
Qaza
xîst
an
, A
km
ola
............................
....
....
....
....
...
35 K
asa
kh
ista
n,
Ak
mol
a3
6 Q
ibri
s, L
efk
ofle
....................................
....
....
....
....
....
36 C
ypru
s, N
icos
ia3
7 Q
irxi
zîst
an
, B
îflk
ek..............................
....
....
....
....
...
37 K
yrgy
zsta
n,
Bis
hk
ek3
8 S
înga
pû
r, S
înga
pû
r............................
....
....
....
....
....
38 S
inga
por
e, S
inga
por
e3
9 S
rî L
an
ka, K
olom
bo
............................
....
....
....
....
....
39 S
ri L
an
ka, C
olom
bo
40
Sû
rîye
, fi
am
........................................
....
....
....
....
....
.40 S
yria
, D
am
asc
us
41
Taci
kîs
tan
, D
ufle
nbe
............................
....
....
....
....
...
41 T
aji
kis
tan
, D
ush
an
be
42
Tayl
an
d, B
an
gkok
................................
....
....
....
....
...
42 T
hail
an
d,
Ban
gkok
43
Tayw
an
, T
ayp
ê....................................
....
....
....
....
....
43 T
aiw
an
, T
aip
ei4
4 T
irk
îya,
An
qara
..................................
....
....
....
....
....
44 T
urk
ey, A
nk
ara
59
45 T
irk
men
îsta
n, E
flqabad
......................
....
....
....
....
....
45 T
urk
men
ista
n,
Ash
kh
abad
46
Um
man
, M
esqet
..................................
....
....
....
....
....
46 O
man
, M
usc
at
47
Urd
un
, E
mm
an
....................................
....
....
....
....
...
47 J
ord
an
, A
mm
an
48
Vîe
tnam
, H
an
oî....................................
....
....
....
....
...
48 V
ietn
am
, H
an
oi4
9 Y
emen
, S
ena
........................................
....
....
....
....
...
49 Y
emen
, S
an
a’a
IV-E
WR
OP
Ak
irm
an
ckî
....
..........................................................
îngi
lizk
îd
ewle
te/
wel
at,
pa
ytex
t............................
....
....
....
....
....
.d
ewle
te/
wel
at,
pa
ytex
t
1 A
lban
ya (
Arn
aw
ud
îsta
n),
Tîr
an
a........
....
....
....
....
....
.1 A
lban
ia, T
iran
a2
Alm
an
yaya
Fed
erale
, B
erlî
n................
....
....
....
....
....
2 G
erm
an
y, B
erli
n3
An
dor
ra, A
nd
orra
-la-V
ella
..................
....
....
....
....
....
.3 A
nd
orra
, A
nd
orra
-la-V
ella
4 A
wu
stu
rya,
Vîy
an
a................................
....
....
....
....
...
4 A
ust
ria,
Vie
nn
a5
Bel
çîk
a, B
ruk
sel.
..................................
....
....
....
....
....
.5 B
elgi
um
, B
russ
els
6 B
osn
a-H
erse
k,
Sara
yevo
......................
....
....
....
....
....
6 B
osn
ia-H
erce
govi
na,
Sara
jevo
7 B
ûlg
arî
stan
, S
ofya
................................
....
....
....
....
....
7 B
ulg
ari
a,
Sof
ia8
Çek
îsta
n, P
rag
......................................
....
....
....
....
....
8 C
zech
Rep
ubli
c, P
ragu
e9
Dan
îmark
a, K
open
hag
..........................
....
....
....
....
...
9 D
enm
ark
, C
open
hage
n1
0 E
ston
ya,
Tall
în....................................
....
....
....
....
....
10 E
ston
ia,
Tall
in
60
11 F
aro
arn
a..............................................
....
....
....
....
....
11 T
he
Faro
e Is
lan
ds
12
Fîn
lan
da,
Hel
sîn
kî .
............................
....
....
....
....
....
.12 F
inla
nd
, H
elsi
nk
i1
3 F
ran
sa, P
arî
s........................................
....
....
....
....
...
13 F
ran
ce,
Pari
s1
4 G
ron
lan
da, G
odth
ab (
Nu
uk
)..............
....
....
....
....
....
14 G
reen
lan
d,
Nu
uk
(G
odth
åb)
15
Hol
lan
da, A
mst
erd
am
........................
....
....
....
....
....
15 T
he
Net
her
lan
ds,
Am
ster
dam
16
În
gilî
stan
, L
ond
ra................................
....
....
....
....
...
16 U
nit
ed K
ingd
om,
Lon
don
17
Îrl
an
da,
Du
blî
n....................................
....
....
....
....
...
17 I
rela
nd
, D
ubli
n1
8 Î
slan
da, R
eyk
yavî
k..............................
....
....
....
....
...
18 I
cela
nd
, R
eyk
javi
k1
9 Î
taly
a, R
oma
........................................
....
....
....
....
....
19 I
taly
, R
ome
20
Kor
sîk
a, A
jak
kîy
o................................
....
....
....
....
...
20 C
orsi
ca,
Aja
ccio
21
Let
onya
, R
îga
......................................
....
....
....
....
....
21 L
atv
ia, R
iga
22
Lît
van
ya,
Vîl
nîy
us
..............................
....
....
....
....
....
22 L
ith
uan
ia, V
iln
ius
23
Lîx
tin
fltayn
, V
ad
uz
..............................
....
....
....
....
...
23 L
iech
ten
stei
n,
Vad
uz
24
Lu
kse
mbû
rg, L
uk
sem
bû
rg..................
....
....
....
....
...
24 L
uxe
mbou
rg,
Lu
xem
bou
rg2
5 M
aca
rîst
an
, B
ûd
ap
eflt
........................
....
....
....
....
....
25 H
un
gary
, B
ud
ap
est
26
Mak
edon
ya,
Usk
up
..............................
....
....
....
....
...
26 M
ace
don
ia, S
kop
je2
7 M
alt
a,
Vall
etta
....................................
....
....
....
....
....
27 M
alt
a,
Vall
etta
28
Mol
davy
a, K
îflîn
ev..............................
....
....
....
....
....
28 M
old
avi
a, C
his
inau
29
Mon
ak
o, M
onak
o................................
....
....
....
....
....
.29 M
onaco
, M
onaco
61
30 N
orw
eç, O
slo
........................................
....
....
....
....
...
30 N
orw
ay,
Osl
o3
1 P
olon
ya, W
arfl
owa
................................
....
....
....
....
...
31 P
olan
d, W
ars
aw
32
Por
tuga
l, L
îzbon
................................
....
....
....
....
....
.32 P
ortu
gal,
Lis
bon
33
Rom
an
ya,
Bû
kare
st............................
....
....
....
....
....
33 R
oman
ia,
Bu
chare
st3
4 R
ûsy
a, M
osk
ova
..................................
....
....
....
....
....
34 R
uss
ia,
Mos
cow
35
Rû
syaya
Sip
îye,
Mîn
sk......................
....
....
....
....
....
.35 B
elor
uss
ia, M
insk
36
San
Marî
no,
San
Marî
no
....................
....
....
....
....
....
36 S
an
Mari
no,
San
Mari
no
37
Sard
înya
, K
ayl
erî.
..............................
....
....
....
....
....
.37 S
ard
inia
, C
agl
iari
38
Slo
vak
ya, B
ratî
slava
..........................
....
....
....
....
....
38 S
lova
kia
, B
rati
slava
39
Slo
ven
ya, L
yubly
an
a..........................
....
....
....
....
....
39 S
love
nia
, L
jublj
an
a4
0 S
pan
ya,
Mad
rîd
..................................
....
....
....
....
....
40 S
pain
, M
ad
rid
41
Sw
êd, S
tok
hol
m..................................
....
....
....
....
....
41 S
wed
en, S
tock
hol
m4
2 S
wîs
, B
ern
............................................
....
....
....
....
...
42 S
wit
zerl
an
d, B
ern
e4
3 U
kra
yna, K
îev
....................................
....
....
....
....
....
.43 U
kra
ine,
Kie
v4
4 X
irva
tîst
an
, Z
agr
eb..............................
....
....
....
....
...
44 C
roati
a, Z
agr
eb4
5 Y
un
an
îsta
n, A
tîn
a..............................
....
....
....
....
....
45 G
reec
e, A
then
s4
6 Y
ûgo
slavy
a, B
elgr
ad
............................
....
....
....
....
...
46 Y
ugo
slavi
a, B
elgr
ad
e
62
V-O
KY
AN
ÛS
YA
kir
ma
nck
î....
..........................................................
îngi
lizk
îd
ewle
te/
wel
at,
pa
ytex
t............................
....
....
....
....
....
.d
ewle
te/
wel
at,
pa
ytex
t1
Aw
ust
raly
a, K
an
ber
ra..........................
....
....
....
....
....
1 A
ust
rali
a,
Can
ber
ra2
Fîj
î, S
uva
..............................................
....
....
....
....
....
.2 F
iji,
Su
va3
Gir
aw
a S
olom
onî,
Hon
yara
..................
....
....
....
....
....
3 S
olom
on I
slan
d,
Hon
iara
4 G
iraw
ê M
arfl
alî
, D
ala
p-U
lîga
-Darr
ît....
....
....
....
....
...
4 M
ars
hall
Isl
an
ds,
Dala
p-U
liga
-Darr
it5
Kîr
îbatî
, T
ara
wa
....................................
....
....
....
....
...
5 K
irib
ati
, T
ara
wa
6 M
îkro
ney
za, P
alî
kîr
..............................
....
....
....
....
....
6 M
icro
nes
ia,
Pali
kir
7 N
au
ru, Y
are
n........................................
....
....
....
....
....
7 N
au
ru, Y
are
n8
Zel
an
daya
New
îye,
Wel
lîn
gtin
............
....
....
....
....
....
.8 N
ew Z
eala
nd
, W
elli
ngt
on9
Pap
ua-G
îney
a N
ewîy
e, P
ort
Mor
esbî
....
....
....
....
....
..9 P
ap
ua N
ew G
uin
ea,
Por
t M
ores
by
10
Sam
oaya
Roj
aw
an
î, A
pya
..................
....
....
....
....
....
.10 W
este
rn S
am
oa, A
pia
11
Ton
ga, N
uk
ualo
fa................................
....
....
....
....
...
11 T
onga
, N
uk
u’a
lofa
12
Tu
valu
, F
onga
fale
................................
....
....
....
....
...
12 T
uva
lu,
Fon
gafa
le1
3 V
an
uatu
, V
îla
......................................
....
....
....
....
....
13 V
an
uatu
, V
ila
63
II-ZEMÎR (ADIL, ZAM‹R)
1) Zemîrê Kesî (Zemîrê fiexsî)Kirmanckî de di grûbê zemîrê kesî estê:
a) Grûba Yewine meylêkombîyayîflî ..... formê bînî ............... tirkîez ........................ e ................................. benti ......................... to, tû, tu .................... seno ......................... ew, aw, we, wi,
ay, yo, yû, wo, û ........ o (eril)a ......................... ya .............................. o (diflil)ma ...................... - ................................. bizflima ................... sima .......................... sizê ......................... yê, yî, î ....................... onlar
b) Grûba Dîyine meylêkombîyayîflî ..... formê bînî ........................... tirkîmi ........................ min .......................................... bento ......................... tû, tu ....................................... seney ........................ yi, yê, hî, jey, ê, êy, êyî, ay ..... o (eril)aye ...................... yê, ya, yay, aya, ay, a, ja ........ o (diflil)ma ....................... man ......................................... bizflima .................... fliman, sima ............................ sizînan ..................... yîn, yînî, yîne, jînî, îna, îne,
înê, înû, aynan, eyna, ayno .... onlar
64
Yewna zemîrê kesî zî “xo” yo. Franskî de nê zemîrî ra“pronom personnel réfléchi” vajîyêno. Kombîyayîflî formê“xo”yî tercîh kerd labelê sewbîna formê nê zemîrî zî estê: meylêkombîyayîflî ..... formê bînî ......................... tirkîxo ....................... xwe, xwi, xwo, xu, ho, hu .... kendi
Nusîyayîflê Çekuya “Xo”Eke çekuya “xo” se zemîr bêro xebitnayîfl yan zî karê
refleksîfî (dönüfllü fiil) de ca bigîro, çekuyanê bînan racîya nusîyêna. Nimûneyî:
kirmanckî .................... tirkîCinîke lajê xo berd. ........ Kadın o¤lunu götürdü.Xo ver de nîyade! ............ Önüne bak!O xo ver o dano. .............. O kendili¤inden veriyor.O xo ver ro dano. ............ O direniyor.Xo bi xo qisey keno./Xo bi xo qalî keno. ........... Kendi kendine konufluyor.“Kerge awe wena, xo ra cor Homayî ra ewnî- yêna.” ........................... Tavuk [bile] su içer, yukarıdaki
Tanrı’ya bakar.ruhê xo teslîm kerdene .... ruhunu teslim etmek, vefat etmekawe xo ro kerdene .......... su dökünmek, dufl almakxo mîyane ra bestene ..... beline ba¤lamakxo ser de kerdene ........... 1-kafaya dikmek, ifltahla içmek
2-[giysi] çıkarmakxo ser o bîyene ................ dinç olmak, sa¤lı¤ı yerinde olmakxo ser ro kerdene ............ kendi baflına dökmek
65
Seke aseno, no karo peyên çar çekuyan ra virazîyayoû nînan ra “xo” zemîr, “ser” (sere) name, “ro” peyedat (arte-dat) , “kerdene” kar o; tîya “xo” cîya nusîyayo. Labelê tayêçekuyanê pêrabestîyan de “xo” û çekuyê bînî pîyanusîyênê. Nimûneyî:kirmanckî ..................... tirkîxora .................................. zatenxoser ................................. ba¤ımsızxoserî, xoserîye ............... ba¤ımsızlık
2) Zemîrê Nîflanî (Zemîrê Îflaretî)Zemîrê nîflanî, ê zemîrî yê ke gama ke mêrdim çîyêk
yan zî çîyan îflaret keno -bê ke nameyê çî/çîyan bi xo vajo-xebitneno.
a) Semedê Nêzdîhalê xoserî (nominatif, rectus) de:
meylêkombîyayîflî ..... formê bînî ....................... tirkîno ....................... nû, enû, eni, ino, ini, in ..... bu (eril)na ....................... ena, ina, hena .................... bu (diflil)nê ....................... nî, enî, inî, enê, inê............ bunlarNo vano. (Bu söylüyor.) (eril)Na vana. (Bu söylüyor.) (diflil)Nê vanê. (Bunlar söylüyorlar.)
halê oblîkî (oblique, bükünlü) de: meylêkombîyayîflî .... formê bînî ........................ tirkîney ................... nê, enî, inî, enê, inê ............ bu (eril)naye ................. nay, ena, enay, enê, ina, .... bu (diflil)
inay, iney, inê, inêy, hena
66
nînan ............... nîna, nînû, nayîne, enîyan,enîyûn, inîyan, inûn, inîn,îno, ino ....................................... bunlar
Ney va. (Bu söyledi.) (eril)Naye va. (Bu söyledi.) (diflil)Nînan va. (Bunlar söylediler.)
b) Semedê Dûrîhalê xoserî de:
meylêkombîyayîflî ...... formê bînî ........................... tirkîo ........................... aw, ew, ewi, hew, awi, ay, û... o (eril)a ........................... aya, eya ................................... o (diflil)
ê ........................... î, ay, eyî, heyî .......................... onlar
O vano. (O söylüyor.) (eril)A vana. (O söylüyor.) (diflil)Ê vanê. (Onlar söylüyorlar.)
halê oblîkî de: meylêkombîyayîflî ......... formê bînî .............. tirkîey ............................ay, ayî ....................... o (eril)aye ..........................ay, aya, ayay, eya .... o (diflil)înan ........................aynan, ayna ............. onlarEy ra vaje. (Ona söyle.) (eril)Aye ra vaje. (Ona söyle.) (diflil)Înan ra vaje. (Onlara söyle.)
Rastnufltiflê Zemîranê Îflaretî “Ney” û “Ey”Tayê nufltoxî herinda zemîranê îflaretî yê “ney” û “ey”
67
de bi xeletî wina nusenî: “neyî”, “eyî”. Rastê xo “ney” û“ey” o. Çunke formê ante (oblique) yê nê zemîran “ney” û“ey” o.rast .................... xelet ...................... tirkîNey ra vaje.......... Neyî ra vaje. .......... Buna söyle.Ey ra mevaje. ...... Eyî ra mevaje. ....... Ona söyleme.Defterê ney esto. Defterê neyî esto. . Bunun defteri var.Defterê ey çin o. .. Defterê eyî çin o. ... Onun defteri yok.
68
69
III-SIFET (SIFAT)
1) Tayê Rengî meylêkombîyayîflî ..... formê bînî ................ tirkîçeqer, -e ............. - ................................... sarıhewz, -e ............. sewz ............................ yeflilkesk, -e .............. - ................................... yeflilkewe, -ye (3) ...... kêwe, kewîye, kewo,
kiho, kuhe, kûhe......... maviqer, -e ................. - ................................... siyah, karaqeweyî, -ye ....... rengê qehwî, rengê
qawî............................. kahverengisipî, -ye .............. sipe, sipê, sipye........... beyaz, aksîs, -e .................. - ................................... beyaz, aksîya, -ye ............. flîya, fla ........................ siyah, karasûr, -e ................. sur, -e .......................... kırmızıflalên, -e ............. flalîn, -i ........................ kahverengizerd, -e (4) .......... zer, zerk ...................... sarızergûn, -e (5) ..... zergun, -e .................... yeflil
2) Sifetê Nîflanîa) Semedê Nêzdîhalê xoserî de:
3. kewe (kêwe, kewîye, kewo, kiho, kuhe, kûhe) : Tayê cayande yeno manaya “yeflil”ê tirkî.
4. zerd: Tayê cayan de yeno manaya “altın sarısı”yê tirkî.
5. zergûn: Tayê cayan de yeno manaya “hewzê zerdinî” yan zî“zerdbîyaye”yî (bi tirkî “sarartı”) .
70
meylêkombîyayîflî ......... formê bînî ...................... tirkîno ............................nû, eno, enû, eni, ino,
ini, in, na .......................... bu (eril)na ............................ena, ina, hena .................. bu (diflil)nê ............................nî, enî, inî, enê, inê, na .... bunlar
No lajek vano. (Bu o¤lan söylüyor.)Na kêneke vana. (Bu kız söylüyor.)Nê lajekî vanê. (Bu o¤lanlar söylüyor.)Nê kênekî vanê. (Bu kızlar söylüyorlar.)
halê oblîkî (oblique) de: meylêkombîyayîflî ....... formê bînî ..................... tirkînê .......................... enê, enî, inî, na ................ bu (eril)na .......................... ena, ina, hena .................. bu (diflil)nê .......................... nî, enî, inî, enê, inê, na.... bunlarNê lajekî ra vaje. (Bu o¤lana söyle.)Na kêneke ra vaje. (Bu kıza söyle.)Nê lajekan ra vaje. (Bu o¤lanlara söyle.)Nê kênekan ra vaje. (Bu kızlara söyle.)
b) Semedê Dûrîhalê xoserî de:
meylêkombîyayîflî ...... formê bînî ........................ tirkîo ........................... ew, ewi, aw, hew, ay, û ...... o (eril)a ........................... haw, eya, aya ...................... o (diflil)ê ........................... î, eyî, heyî, ay...................... onlarO lajek vano. (O o¤lan söylüyor.)A kêneke vana. (O kız söylüyor.)Ê lajekî vanê. (O o¤lanlar söylüyor.)Ê kênekî vanê. (O kızlar söylüyorlar.)
71
halê oblîkî (oblique) de:meylê kombîyayîflî ..... formê bînî ......... tirkîê .................................... ay, î ..................... o (eril)a .................................... eya, aya ............... o (diflil)ê .................................... eyî, heyî, ay, î ..... onlarÊ lajekî ra vaje. (O o¤lana söyle.)A kêneke ra vaje. (O kıza söyle.)Ê lajekan ra vaje.(O o¤lanlara söyle.)Ê kênekan ra vaje. (Bu kızlara söyle.)
3) HûmarnameyîKirmanckî de hûmarnameyî (sayı sözcükleri) ca ra ca
cîya vajîyênî. Tercîhê kombîyayîflî û formê bînî wina yê:
meylê kombîyayîflî ...... formê bînî1 yew............................... yow, yo, jew, jû, zu, zû2 di .................................. du, didi, dudu3 hîrê .............................. hîre, hîri, hîrye4 çar ................................ çehar, çihar, çeher, çîyer, çer, çor5 panc ............................. panj, ponc, pûnc, ponz6 flefl ................................ ses7 hewt ............................. hawt, howt, hot8 heflt .............................. heyflt9 new .............................. now, no10 des .............................. -11 yewendes ................... yewndes, yowndes, yondes,
yondas, zûyes, des û jû, des ûjew, des û zû
12 diwês .......................... duyes, duyês, des û di, des û didi13 hîrês ........................... hîres, des û hîrê14 çarês........................... çares, des û çar, des û çihar15 pancês ........................ poncês, pûncês, des û panc, des
û ponz
72
16 flîyês ........................... flîyes, sêyês, des û flefl, des û ses17 hewtês........................ howtês, hotês, des û hewt, des
û hot18 hefltês ......................... heyfltês, des û heflt19 newês ......................... des û new20 vîst ............................. vîflt
30 hîris ........................... hîrifl40 çewres ........................ çewrefl, çores, çoras50 pancas ........................ poncas, pûncas60 flefltî ............................ flêst, flest, flêfltî, flêflt, fleyfltî70 hewtay ....................... hawtay, hotay, hotayê80 hefltay ........................ hêfltay, hêfltayê, heyfltay90 neway ........................ newayê, noway100 se .............................. -
200 di sey........................300 hîrê sey .................... hîri sey400 çar sey...................... çeher sey, çer sey500 panc sey ................... pan sey, ponc sey, pon sey, pûn
sey600 flefl sey ...................... ses sey700 hewt sey................... howt sey, hot sey800 heflt sey .................... heyflt sey, hêflt sey900 new sey .................... now sey, no sey1000 hezar ...................... henzar, hinzar, honzar, hûnzar,
hazar, himzar1000 000 mîlyon ............. mîlun1000 000 000 mîlyar ...... mîlar
Nimûneyî:1925 hezar û new sey û vîst û panc1938 hezar û new sey û hîris û heflt
73
1997 hezar û new sey û neway û hewt2005 di hezarî û panc1567849 yew mîlyon û panc sey û flefltî û hewt hezarî
û heflt sey û çewres û new
Hûmarnameyê Rêzkî (Sıra Sayılar)Hûmarnameyê bingeyî (asıl sayılar) tayê cayan de bi
suffîksê “-in”î tayê cayan de zî bi suffîksê “-în”î benêhûmarnameyê rêzkî (sıra sayılar). Meylê kombîyayîflî for-mê bi “-in”î ser o yo. Mavajî “çar”, beno “çarin” (n) û “çari-ne” (m).
kirmanckî .......................... tirkî1. yewin, -e ............................ birinci2. dîyin, -e .............................. ikinci3. hîrêyin, -e .......................... üçüncü4. çarin, -e .............................. dördüncü5. pancin, -e ........................... beflinci6. fleflin, -e .............................. altıncı7. hewtin, -e ........................... yedinci8. hefltin, -e ............................ sekizinci9. newin, -e ............................ dokuzuncu10. desin, -e ........................... onuncu11. yewendesin,-e .................. onbirinci12. diwêsin, -e ....................... onikinci13. hîrêsin, -e ........................ onüçüncü14. çarêsin, -e ........................ ondördüncü15. pancêsin, -e...................... onbeflinci16. flîyêsin, -e ......................... onaltıncı17. hewtêsin, -e ..................... onyedinci18. hefltêsin, -e ...................... onsekizinci19. newêsin, -e ....................... ondokuzuncu20. vîstin, -e ........................... yirminci
74
30. hîrisin, -e ......................... otuzuncu40. çewresin, -e ...................... kırkıncı50. pancasin, -e ..................... ellinci60. flefltîyin, -e ....................... altmıflıncı70. hewtayin, -e ..................... yetmiflinci80. hefltayin, -e ...................... sekseninci90. newayin, -e ...................... doksanıncı100. seyin, -e ......................... yüzüncü
500. pancseyin, -e .................. beflyüzüncü700. hewtseyin, -e ................. yediyüzüncü900. newseyin, -e ................... dokuzyüzüncü1000. hezarin, -e.................... bininci1000 000. mîlyonin, -e .......... milyonuncu1000 000�000. mîlyarin, -e .... milyarıncı
Nufltiflê Çekuya “Her” û “Heme” meylêkombîyayîflî ......... formê bînî ............... bi tirkîher ..........................hur, wir, wur ............. herher yew .................her go, her gû, her
gi, her g’, wir yew,wir go, wir gû ............ her bir, her biri
her di .....................hur di, hur dî, wirdi, wir dî, wir d’,wur di, wur dî ........... her iki
her dîyan, her dîyine ................hur dêna, hur di-
mêna, hur demêna,hur dimîn, hur di-mîna, hur dimîne,hur demîne, hur dîn,
75
hur dêmîna, wir dînî,wirnan, wirna, wur-dînî, wurna ............... her ikisi
her hîrê, hemehîrê, hîrê heme ....hîrême ....................... her üçher hîrine,heme hîrine,hîrê hemîne ..........hîrêmîna, hîre-
mêna, hîremîna,hîremîne .................... her üçü
her çar, hemeçar, çar heme .......hur çar, wir çar,
wur çar, çareme ........ her dörther çarine,heme çarine,çar hemîne ...........çaremîna, çarêmêna,
çaremêne, çoremêna,çoremîne .................... her dördü
her panc, hemepanc, panc heme ................................................................her beflher pancine,heme pancine,panc hemîne ........ - ................................ her befliher kes ..................wir kes ....................... herkesher roje .................her roj, wir ro ............ her gün
Nufltiflê Partîsîpê Makî û Zafhûmarî“Partîsîp”anê ke tîya behsê înan beno ra franskî de
“participe passé” yan zî “adjectif verbal”, tirkî de “ortaç”vajîyêno.
76
meylêkombîyayîflî ........ formê bînî ........... tirkîA wendîye/wen- da/wendê ya........A wenda a./A wen-
da wa. .................... O tahsillidir.Ê wende yê/yî. ......Ê wendeyî yê./
Ê wend ê. .............. Onlar tahsillidir-ler.
Seke aseno, “karê nêmcetî” ra ver partîsîpozafhûmar zî bi formê yewhûmarî nusîyêno; zafmûmarîyaey karî ra fam bena. Yanî cumleya peyêne de seba ke“yê”/“yî” zafhûmar o, merdim fam keno ke partîsîp (yanî“wende”) bi formê yewhûmarî yo la zafhûmarîye îfadekeno.
77
IV-EDAT (‹LGEÇ, EDAT)
Kirmanckî de edatî hîrê çeflîtî yê û çekuyanê bînanra cîya nusîyênê. Tîya ma çend nimûneyan nusenî:
1) Veredat (Önedat)a) biEdatê “bi”, ca ra ca cîya vajîyêno. Sey “bi”, “be”, “ve”,
“ebi”, “ebe”, “eve”. Kombîyayîflî nînan ra “bi” tercîh kerdo.Nimûneyî:
kirmanckî ........................ tirkîBi qeleme nuflt. ...................Kalemle yazdı.Bi dest werd. .......................Elle yedi.Bi peranê xo erînayo. .........Parasıyla satın almıfl.Ez flina bi Dîyarbekir. ........Diyarbekir’e gidiyorum.Bi peranê xo erîna. .............Kendi parasıyla satın aldı.Yeno bi dewe. ......................Köye gelir.
“Bi”ya ke veredat (önedat) o, cîya nusîyêna labelê“bi”ya ke rolê prefîksî (önek) vînena pîya nusîyêna. Yanî,eke “bi-” çekuyêk ra ver bêro û sifet virazo, “bi-” û çekuyake dima yena pîya nusîyênê. Nimûneyî:
kirmanckî ............ tirkîbiaqil, -e .................akıllıbiqewet, -e ..............kuvvetlibiveng, -e ................sesli
78
b) bêMa bê to nêflinê. (Biz sensiz gitmeyiz.)O bê wendifl ranêkewtnî. (O okumadan uyumazdı.)Seke cor ra aseno, “bê”ya ke veredat (önedat) o, cîya
nusîyêna. Labelê seke cêr ra aseno, “bê”ya ke rolê prefîksî(önek) vînena pîya nusîyêna. Yanî, eke “bê-” çekuyêk raver bêro û sifet virazo, “bê-” û çekuya ke dima yena pîyanusîyênê. Nimûneyî:
kirmanckî ............................ tirkîbêaqil, -e ................................. akılsızbêbext, -e ................................. kalleflbêçare, bêçara/bêçarîye ......... çaresizbêkar, -e .................................. iflsizbêkes, -e .................................. kimsesizbênamûs, -e............................. namussuzbêsol, -e ................................... tuzsuzbêfleref, -e ................................ flerefsizbêveng, -e ................................ sessiz
c) se, seyKombîyayîflî formê “se” û “sey”î tercîh kerdo labelê seke
cêr ra aseno, edatê “se”/“sey”î ca ra ca cîya vajîyêno.
kirmanckî .. formê bînî ........................... tirkîse ................. ze, je, heze .............................. gibisey ............... zey, hezey, sê, zê, jê, hezê ...... gibi, kadar
Xortî sey camêrdan xo ver ro da. (Delikanlı erkekçe/yi¤it-çe direndi.)Ez sey to nîya. (Ben senin gibi de¤ilim./Ben senin kadarde¤ilim.)
79
A sey yew vila pulisîyaya bî. (O solgun bir çiçek gibiydi.)Sipî yo se vewre. (Kar gibi beyazdır.)Hende nemr o ke, se peme. (O kadar yumuflak ki, pamukgibi.)
ç) pê meylêkombîyayîflî ........ formê bînî ............... tirkîpê ...........................peyPê otobuse ame. ....Pey otobuse ame. ....... Otobüsle geldi.Pê peran gureyê xo viraflto. ..........Pey peran gureyê
xo viraflto. .................. Parayla ifliniyapmıfl.
To pê qalanê xo zerrîya ey flikite. ... To pey qalanê xo
zerrîya ey flikite. ... Sözlerinleonun kalbinikırdın.
d) ver biEz flina ver bi Dîyarbekir. (Diyarbekir’e do¤ru gidi-
yorum.)Ez peykanî flona la o zî ver bi mi yeno. (Beni gerisin-
geri gidiyorum fakat o da bana do¤ru geliyor.)
2) Peyedat (Artedat)a) rêTayê cayan de herinda “rê” de “rî”, “ri”, “re” yan zî “r”
vajîyêno. Kombîyayîflî nê forman ra “rê” tercîh kerdo.Nimûneyî:
80
meylêkombîyayîflî ............. formê bînî .............. tirkîrê ................................. rî, ri, re, r’kamî rê ........................kamî rî, kûmî ri ....... kimemi rê ............................mi rî, mi re, mi r’ ..... banaWa to rê xeyrên bo. ....Wa to rî xeyrên bo. .. Sana ha-
yırlı olsun.
b) r’Tayê vateyan de “karo nêmcet” û “r” pîya vajîyênê
labelê nufltifl de ganî no “r” cîya binusîyo. Nimûne:Lajek uca r’ o. (O¤lan ordadır.)Na cumle de “uca” zerf a, “o” karo nêmcet, “r” zî peyedat
o. No “r” eslê xo de yew çeku ya labelê kilm bîyo, tena seyyew herfe mendo, coka ganî cîya binusîyo. Sekenimûneyanê cêrênan de aseno, gama ke merdimlehçeyanê bînan ê kurdkî de muqayese keno, eslê nê “r”yîhîna wefl fam beno.
Çend nimûneyê bînî:
meylêkombîyayîflî .......... formê bînî .......... tirkîuca r’ a ................... uca ro, uzaro ....... ordadıruca r’ î/uca r’ ê ......uca rê, uzarê ....... ordadırlardime r’ o ................ dime ro, dimero ... peflindedir, arka-
sındadırdime r’ a ................ dime ra, dimera .. peflindedir, arka-
sındadırdime r’ î/ dime r’ ê dime rê, dimerê ... peflindedirler, ar-
kasındadırlarMuqabilê nê “rê” û “r”yî -ke cor ra qismê a û b de ma
behsê înan kerd- kurmanckî (kirdaskî) de “li”, kurdkîya
81
baflûrî (sorankî) de “le” esto. Yanî “R”yê kirmanckî nêlehçeyan de “L” yo. Muqayeseyanê cêrênan ra no vurîyayîfl(bedilîyayîfl) hîna wefl bellî beno:kirmanckî kurmanckî(zazakî) ........... (kirdaskî) ................ tîrkîrê, re, rî, r’, ra, era, ro ...... liUca r’ a. Uza r’ a. ........ Li wî cî ye. ..................Oradadır.Dime r’ a. ......... Li dû ye. .....................Peflindedir.Da mi ro./Mi ro da. ............ Li min da/xist. ............Bana vurdu.era dime ko- tene ............... li dû ketin ...................pefline düflmekKure ya? ........... Li ku ye? .....................Nerededir?Weyra ya. ......... Li wê ye. .....................Oradadır.Heywanî ko ra çerenî. ....... Heywan li çiyê di-
çêrin. ...........................Hayvanlar da¤-da otlanıyorlar.
kirmanckî kurdkîya baflûrî(zazakî) ............... (sorankî) ........... tîrkîrê, re, rî, r’, ra,era, ro .................... leyê to ra .................. le hî to ................ seninkindenvîr ra nêflî .............. le bîr neçû .......... unutmadıHewn ra werzên! ..Le xew helsîn! ... Uykudan kalkınız!Kure?/Kura? .........Le kwê? .............. Nerede?Weyre/Weyra ya. ..Le wê ye. ............ Oradadır (6).
6. Malmîsanij, “Di Kurdî de Guherîna Dengên R û L”, Çira:kovara kulturî, hejmar: 7, 1996, Stokholm, r. 50-55
82
c) demeylêkombîyayîflî .... formê bînî ........... tirkîde ...................... diLajek tenge de yo. ............ Lajek tengi d’ o.
Lajek tengi di wo. . O¤lan dardadır.Qeleme çante- yê mi de ya. ... Qelem çûntey
mi d’ a. .................. Kalem çantamdadır.Dewe de çi es- to, çi çin o? .... Dow di çi esto, çi çi-
nî yo? ..................... Köyde ne var, ne yok?
ç) der meylêkombîyayîflî .... formê bînî ........... tirkîder .................... dirder o, der a ...... de ro, derro, .......... -dedir (içindedir)
der ro, dir o, diroLajek keye der o. ... Lajek keye dero/diro. ..O¤lan evdedir.
Lajek keye de ro/di ro.
Kêneke mek- .... Keyneke mekteb- teb der a. dera/dira. ............. Kız okuldadır.
d) ser o meylêkombîyayîflî .... formê bînî ...................... tirkîser o ................. sero, serû, ser û, ser ro.... üzerindeQeleme kita- bî ser o ya. ... Qeleme kitabî se-
ro ya. .......................... Kalem kitabınüzerindedir.
83
e) raMi ra pey ame. (Benden sonra geldi.)To ra girewt. (Senden aldı.)Ma ra va. (Bana söyledi.)Ez semedê flima ra ameya. (Ben sizin için geldim.)Lajekî lewe kêneke ra day. (O¤lan kızı öptü.)
ê) rofiiwanî bizê xo deflte ro ney, ko ro berdî. (Çoban
keçilerini ovadan de¤il, da¤dan götürdü.)Mêrdek nêrdîwane ro vejîya cor. (Adam merdivenden
yukarı çıktı.)
f) yaMêrdek di xizmekaran zî kênaya xo ya flaweno. (Adam
iki hizmetçiyi de kızıyla gönderir.)Ez semedê flima ya ameya. (Ben sizin için geldim.)
g) aLajekî lewe kênek a day. (O¤lan kızı öptü.)
3) Veredat û Peyedat Pîya (Önedat ve Art-edat Birlikte)a) bi ... raEz bi Roflanî ra flîya. (Roflan ile –birlikte- gittim.)Ez bi to ra pîya flonî. (Seninle birlikte gideriz.)
b) di ... deDewijî di camî de bîy. (Köylüler camideydiler.)
c) ede ... de“Xidê Momid, ede raya trêna Erzingan de tasaron bî.”
84
“Tayê cênî, cûwamêrd, domon, eskeronê fluwarû dayarê, ede Korta Hêmz de bêrd.”
“Hen eve o qêyde ede dustê bononê Çê Ferê Bilêj debî vînd flî.”
“Çiqas bon, ede o Estemol de, cawonê bînû de, hemêgêma ra amê virastene nîno hesavkerdene.”
“Naye ser o ez nifltûne ro taxsî, tekit û flûne HêyderPasa (Haydar Pafla), mi ede trêne de pêguret.” (7)
ç) a ... raLajek çinayanê xo dano a xo ra. (O¤lan giysileini
giyiyor.)
d) beyntarê ... deBeyntarê min û ey de çîyêko xirab çin bi. (Onunla
aramızda kötü bir fley yoktu.)
e) bi ... ya/bi ... aMêrdek bi yew cenî ya ameyo. (Adam bir kadınla
gelmifl.)Ti zî bi min a bê. (Sen de benimle gel.)
ê) bi ... bê/ebi ... bêKêneke bi fek bê xo vato./Keyneki ebi fek bê xwi vato.
(Kız kendi a¤zıyla söylemifl.)
f) peyê ... raMêrdek peyê berî ra vejîya. (Adam kapının
arkasından çıktı.)
7. Çem, Mûnzûr, Hotay Serra Usifê Qurzkizî, Weflanên RojaNû, Stokholm, 1992, r. 83, 96, 104, 205, 209
85
V-BESTOXÎ (BA⁄LAÇLAR)
Çend Bestoxî
1) ekeHerinda “eke” de tayê cayan de “eki”, “ek” yan zî “eg”
vajîyêno. Meylê kombîyayîflî nê forman ra “eke” ser o yo. meylê kombîyayîflî ....... formê bînî eke ...................................eki, ek, eg
Nimûneyî:Biko, eke ti zanî vaje eke ti nêzanî biperse. (O¤ul,
biliyorsan söyle, bilmiyorsan sor.)Eke a kêneke bêra ez zî yena. (E¤er o kız gelirse ben
de gelirim.)Eke ti nêzanî ti çi rê nusenî, ti mecbur î ke binusî?
(Bilmiyorsan neden yazıyorsun, yazmak zorunda mısın?)
2) zî, kîKirmanckî de, manaya “jî”yê kurmanckî (kirdaskî) û
“de”yê tirkî de ca ra ca “zî”, “kî”, “jî”, “iz” yan zî “çî” vajîyê-no. Meylê kombîyayîflî nê forman ra “zî” û “kî” ser o yo.
meylê kombîyayîflî ....... formê bînî zî, kî ................................. jî, çî, izNimûneyî:Ez zî zana ti zî./Ez kî zonena ti kî. (Ben de biliyorumsen de.)Ma zî va flima zî./Ma kî va flima kî. (Biz de söyledik sizde.)Erzingan zî bajar o./Erzingan kî bajar o. (Erzincan dakenttir.)
86
3) keHerinda “ke” de tayê cayan de “ki”, “ku”, “ko”, “gû”
yan zî “go” vajîyêno. Meylê kombîyayîflî nê forman ra “ke”ser o yo.
meylê kombîyayîflî .. formê bînî ke ................................ ki, ku, ko, go, gi
Nimûneyî:Ti mevaje ke zurî keno. (Me¤er yalan söylüyormufl.)Çîyo ke ez zana ti zî zanî. (Benim bildi¤imi sen de bi-
liyorsun.)Xorto ke yeno birayê min o. (Gelen delikanlı karde-
flimdir.)Mi nêwaflt ke a kêneke bêra. (O kızın gelmesini iste-
medim.)O ameyo tîya ke biwano. (O buraya okumak üzere gel-
mifl.)fiima vajên ke ma zî vajî. (Siz söyleyin ki biz de söyliye-
lim.)
“Ke” û VîrgulTayê kesî mîyanê cumle de çekuya “ke” ra ver yan zî
pey vîrgul ronanî labelê rewfla normale de ganî bestoxandima vîrgul nêronîyo. Çunke bestoxî zî xora sey vîrgulîçekuyan û cumleyan pêra girê danê. Nimûne:
meylê kombîyayîflî: ....... Ez ameya ke ti zî bêrî.nufltiflê bînî: .................. Ez ameya ke, ti zî bêrî.tirkî: .............................. Sen de gelesin diye geldim.
Çend nimûneyê bînî bi bestoxanê “ke”, “labelê”/“la”, “û”:Ti mevaje ke birayê ey ameyo. (Me¤er kardefli gelmifl.)Vaje ke wa bimuso! (Söyle ki ö¤rensin!)
87
A wazena biwano ke hîna zaf bizano. (O daha çokbilmek için okumak istiyor.)
Ez ewro rew flîya wendegeh labelê mamosta nêamebi.(Bugün okula gittim fakat ö¤retmen gelmemiflti.)
Ame, gamê roniflt, dima dest bi qiseykerdiflî kerd ûkeyfê ma ard. (Geldi, birazcık oturdu, sonra konuflmayabaflladı ve bizi neflelendirdi.)
Tayê rewflan (halan) de “ke”yî ra pey yan zî ver vîrgulronîyêno. Nimûneyî:
Par tîya hende vewre varaybî ke, simerê dewijan zîheywanan rê nêvetbi. (Geçen yıl burada o kadar karya¤mıfltı ki, köylülerin samanı da hayvanlarayetmemiflti.)
A roje panc xortî, ke Kajîn zî înan ra yew bi, ucabirîndar bîbîy. (O gün befl genç, ki Kajîn de onlardan biriy-di, orada yaralanmıfllardı.)
4) Nufltiflê Tayê Bestoxanê ke Di-hîrê Çekuyan ra Virazîyayê
meylê kombîyayîflî ...... formê bînîçend... hende ... ........... çende… ende..., çindi… indi…çi... çi... .......................... -çiqas... hende... ............ çiqas… ende, çiqas… indi, çi-
qaflî… honde…çiqas ke... hende... ....... çiqas ki… indi…, çiqaflî ke…
honde…ge... ge... ......................... gê… gêge-ge... ge-ge... .............. gê-gê... gê-gê...ge-gane... ge-gane... .... gê-gane… gê-gane…ha... ha... ........................ -
88
hem... hem... ................. him… him, him… himi…ne... ne... ........................ -ne... ne zî... .................... ne... ne jî...ne... ne kî... ................... ne... ne jî...yan... yan... ................... ya… ya…yan... yan zî... ............... ya... ya jî...yan... yan kî... ............... ya... ya jî...
Tayê kesî gama ke nê bestoxan nusenî, beyntar(mabên) de vîrgul ronanî labelê goreyê meylê kombîyayîflîbêvîrgul nusîyênê. Nimûneyî:
meylê kombîyayîflî ................... nufltiflê bînîÇend ez zana ti zî hende zanî. .. Çend ez zana, ti zî hen-
de zanî.Çi cinî çi camêrd, heme amey. ... Çi cinî, çi camêrd heme
amey.Ge ez yena ge ti yenî. .................. Ge ez yena, ge ti yenî.Ge-ge ez yena ge-ge ti yenî. ....... Ge-ge ez yena, ge-ge ti
yenî.Ha ez ha ti, ferqê ma çin o. ......... Ha ez, ha ti, ferqê ma
çin o.Hem ez yena hem ti yenî. .......... Hem ez yena, hem ti yenî.
Him ez yena, him ti yenî.To ne wendo ne nuflto. ................ To ne wendo, ne nuflto.Yan ez yena yan ti yenî. ............. Yan ez yena, yan ti yenî.
Ya ez yena, ya ti yenî.
89
VI-KAR (FÎÎL)
1) Mesderê Karan (Fîîlan)Kirmanckî de, “-yîfl” û “-îyayîfl” zî suffîksanê mesderanê
karan ra yê. Herinda nê suffîksan de tayê mintiqayan de“yifl”, “-iyayifl”, “-îyayifl” yan zî “îyayîfl” vajîyêno. Kom-bîyayiflê ma de nê forman ra “yîfl” û “-îyayîfl” tercîh bîy.Nimûneyî:
dayîfl, gêrayîfl, ronayîflkiflîyayîfl, nusîyayîfl, vajîyayîfl.
Nînan ra “-yîfl” eslê xo de “-ifl” o labelê gama ke herfavengine (sesli harf) dima “-ifl” bêro, di venginî yenê têhet,o wext “y” sey herfa pêragirêdayene dekewena beyntarê(mabênê) di venginan û “-ifl” beno “-yîfl”. Yanî, herinda “-
yifl”î de ganî tim “-yîfl” binusîyo.
Mavajî:da + ifl = daifl (da + y + ifl = dayîfl (bi tirkî “vermek”/
“verme”)gêra + ifl = gêraifl (gêra + y + ifl = gêrayîfl (bi tirkî
“gezmek”/“gezme”, “dolaflmak”/“dolaflma”).
Labelê eke eslê karî bi herfa bêvenge (sessiz harf)biqedîyo, no “-ifl” nevurîyêno (nêbedilîyêno). Mavajî:
berd + ifl = berdifl (bi tirkî “götürmek”/“götürme”)kerd + ifl = kerdifl (bi tirkî “yapmak”/“yapma”)ant + ifl = antifl (bi tirkî “çekmek”/“çekme”)
90
Suffîksê Mesderî: “-ene”/“-yene”Tayê kesî gama ke mesderê karî nusenî, herinda
suffîksê “-ene” de nê forman ra yewî nusenî: êne, -eni, -ine, -en, -in. Kombîyayîflê ma formê “-ene”/“-yene” tercîhkerd. Nimûneyî:
meylêkombîyayîflî ..... formê bînî ............................ tirkî-ene .................... -êne, -eni, -ine, -en, -inbîyene ............... bîyayêne, bîyayine, bîyayene . olmakdayene .............. dayêne, dayeni ........................ vermekflîyene ................ flîyayêne, flîyayeni ................... gitmekzanayene .......... zanayêne, zanayin .................. bilmek
“-ene” û “-ifl”Kirmanckî de hem “-ene”/“-yene” hem zî “–ifl”/“-yîfl”
suffîksê mesderî yê. Tayê mintiqayan de hem sey mesderêkarî hem zî sey nameyî vajîyênê. Mavajî ke kerdene/kerdifl (yapmak, yapma) û dayene/dayîfl (yapmak, yap-ma). Seba ke ziwanê nufltiflî de asanî (rehetî) bibo, maformê bi “-ene”/“-yene” sey mesderî, formê “–ifl”/“-yîfl”î zîsey nameyî nusenî.
Karê pêrabesteyî (bileflik fiil) de, nînan ra formê bi “-ene”/“-yene” û çekuya bîne cîya nusîyênê labelê formê bi“–ifl”/“-yîfl”î û çekuya bîne pîya nusîyênê; çunke manayaînan de zî ferq esto. Nimûneyî:-ene....................................... -iflmesder .................................... namekerdene (yapmak) .................. kerdifl (yapma)rakewtene (yatmak) ............... rakewtifl (yatma)berz kerdene (yükseltmek) .... berzkerdifl (yükseltme)germ kerdene (ısıtmak) ......... germkerdifl (ısıtma)
91
pêro dayene (dövüflmek) ........ pêrodayîfl (dövüflme, kav-ga)
piro dayene (vurmak) ............ pirodayîfl (vurma)dayene zanayene (beyanetmek) ...................................... dayîflzanayîfl (beyan etme)
2) “Karo Nêmcet” (Kopula)Kirmanckî de yew kar (fîîl) esto ke temam nîyo, “karo
nêmcet” o, tena demeyê nikayine (présent) de ancîyêno;ziwananê rojawanî de ney ra kopula (copule) vajîyêno(tirkî de “koflaç”). Nameyan, zemîran yan zî sifetan dima yeno, manayêda newa dano înan. Muqabilê nê karî,franskî de “être”, îngilizkî de “to be” yo.
Ganî nufltox xo vîr a nêko ke no kar zemîran, sifetan ûnameyan ra cîya nusîyêno. Tîya de ma çend nimûneyannusenê:ez a ........................Ez kurd a. ............. Ez gird a.ti yî ........................Ti kurd î. ............... Ti pîl î.ti ya .......................Ti kurd a. .............. Ti qij a.o yo ........................O kurd o. ............... O defter o.a ya ........................A kurd a. ............... A qelem a.ma yê .....................Ma kurd ê. ............ Ma zaf ê.flima yê ..................fiima kurd ê. ......... fiima tay ê.ê yê ........................Ê kurd ê. ............... Ê zanaye yê.
Negatîfê (menfîyê) nê karî wina to:ez nîyati nîyîti nîyao nîyoa nîyama nîyê
92
flima nîyêê nîyê
Antiflê (çekim) nê karî ca ra ca ferq keno. Mavajî flîweyaDêrsimî de wina yo:ez ûne/ez o/ez û/ez a .. Ez kurd ûne. .... Ez gird/girs ûne.ti ya ........................... Ti kurd a. ......... Ti pîl a.o wo ........................... O kurd o. .......... O defter o.a wa ........................... A kurd a. .......... A qelem a.ma yîmê .................... Ma kurd îme. ... Ma zaf/zof îme.sima yê/flima yê ....Sima/flima kurd ê. ... Sima/flima senik ê.ê/î yê ......................Ê/î kurd ê. ............. Ê/î wende yê.
Negatîfê nê karî flîweya Dêrsimî de wina yo:ez nîyûneti nîyao nîyoa nîyama nîmesima/flima nîyêê/î nîyêHerçiqas ke no kar karê “bîyene”/“bîyayene” maneno
zî no “bîyene”/ “bîyayene” nîya, yewna kar o. Muqabilêkarê “bîyene”/“bîyayene” franskî de “devenir”, îngilizkîde “to become” o.
Nusîyayîflê Cinsîyetê “Karê Nêmcetî”Nufltoxî ge-ge nufltiflê “karê nêmcetî” de zehmetî
ancenê. Nimûne:a) Kitab çekuyêda nêrî ya.b) Kitab çekuyêda nêrî yo.Nînan ra cumleya verêne rast, cumleya dîyine xelet
(flafl) a. Cumleya verêne de karê “ya” semedê makî yo
93
çunke “çekuye” makî ya; no kar goreyê “kitabî” nîyo,goreyê “çekuye” yo. Yanî kar goreyê kerdoxî (özne) ney,goreyê objeyî (nesne) nusîyayo û rast o.
Çend nimûneyê bînî:rast ................................... xeletSebeb çi yo? Sebeb neza-nîya min a. ..........................Sebeb çi yo? Sebeb nezanîya
min o.Karê to rindîya/baflî- ya to ya. ...........................Karê to rindîya/baflîya to yo.Kemaneyê na partî yo tewr gird, xebata zi- wanê kurdkî ya. ..............Kemaneyê na partî yo tewr
gird, xebata ziwanê kurdkîyo.
Nameyê mi Delal a, na- meyê na zî Zelal a. ..........Nameyê mi Delal o, nameyê
na zî Zelal o.Werdê to mercû ya. ............Werdê to mercû yo.fiamîya mi riz o. ..................fiamîya mi riz a.Karê ey qeflmerî ya. ............Karê ey qeflmerî yo.Para ey hêga yo. .................Para ey hêga ya.
3) Nusîyayîflê Çekuya “Çin” û Karî (Fîîlî)Kirmanckî de çekuya “çin”î, manaya “tun”/“tin”a kur-
manckî û “yok”a tirkî dana. Na çekuye “karê nêmcetî” racîya nusîyêna. meylêkombîyayîflî .... formê bînî ..................... tirkîçin ..................... çîn, çîne, çîni, çinê, çi-
nî, çini, çinik .................... yok
94
çin a .................. çîn a, çîne ya, çîniya, çinê ya, çinî ya... ........ yoktur (diflil)
çin o .................. çîn o, çîne yo, çîniyû, çinê yo, çinik o... ........ yoktur (eril)
çin ê, çin î ......... çîn ê/î, çîne yê, çî-ni yê, çinê yê/yî,çinî yê/yî... ....................... yokturlar
Çekuya “çin”î xoser kar nîya labelê bi “bîyene” û“kerdene” na çekuye ra karê “çin bîyene” û “çin kerdene”virazîyêno.
meylêkombîyayîflî .... formê bînî ................ tirkîçin bîyene......... çîn bîyene, çînê bî-
yene, çîni bîyene... ..... yok olmakçin kerdene ...... çîn kerdene, çînê ker-
dene, çîni kerdene... .. yok etmek
Nimûeyî:Kitabê ey çin bi. (Onun kitabı yoktu.)Eskeran kitabê ey veflnayî, çin kerdî. (Askerler kitap-larını yakmıfllar, yok etmifller.)
4) Karê “Bîyene”/“Bîyayîfl”îez bena/ez benoti benîti benao benoa benama benêflima benêê benê
95
fiîweya Dêrsimî de:ez benû/ez beno/ez bena/ez benti benao benoa benama bemesima/flima benêê/î benê
B yan V?Tayê cayan de gama ke karê “bîyene”/“bîyayîfl”î
ancîyêno, vengê B vurîyêno (bedilîyêno) beno V labelêtayê cayan de no veng nêvurîyêno û sey eslê xo B maneno.Kombîyayîflî formê “B”yî tercîh kerd. Nimûneyî:
meylêkombîyayîflî ........ formê bînî ........... tirkîO bîbî. ....................O bîvî./O bîv. ........ O olmufltu.Her di bîbî flehîd. ..Hur di bîvî flehîd. ....‹kisi flehit olmufl-
lardı.Di cayan ra dir- betin bîbî. ...........Di cayan ra dir-
vetin bîvî. .............. ‹ki yerden yara-lanmıfltı.
Mi mureyî ker- dîbî la ra. ...........Mi morekî ker-
dîvî la ra. .............. Boncukları ipetakmıfltım.
fiima xapitîbî. .......fiima xapitîvî. ....... Sizi kandırmıfl-lardı.
Kênekî flîbî. ...........Çênekî flîvî. ........... Kızlar gitmifl-lerdi.
96
O amebî. ................O amevî. ................ O gelmiflti.Mi vatbi. ................Mi vativ. ................ Ben demifltim.
5) Karo Pêrabeste (Bileflik Fiil)Karo pêrabeste çend çeflîtî yo. Cêr ra, ma goreyê tercîhê
kombîyayîflî, rastnufltiflê panc çeflîtan nusenê:
a) Preverbo Yewheceyin + KarPreverb, yew çeku ya ke yena vernîya karî. Ge-ge yew
preverb û yew kar pîya yewna karê neweyî virazenê. Yanîpreverb + kar = karo pêrabeste.
Çend preverbê yewheceyinî: a-, de-, ra-, ro-, we-,pa-, pê-, po-, tê-, to-.
Karê ke hîna zaf nê preverban dim a yenê û karêkêneweyî virazenê nê yê:
ameyene, dayene, girewtene, kerdene, kewtene,mendene, efltene.
Preverbo yewheceyin û kar, mesder (mastar) de pîyanusîyênê. Nimûneyî:
rabîyene, rakerdene, raverdene, wekerdene, weda-yene.
dekerdifl, dekewtifl, padayîfl, pakerdifl, pêflanayîfl,pokerdifl, radayîfl, rodayîfl, ronayîfl, têflanayîfl, tokerdifl,wekerdifl
Nê karî, goreyê flîweyan, di çeflîtî ancîyênê. Tayê cayande kar ke ancîno, preverb karî ra ver yeno. Tayê cayan dezî kar ke ancîno, preverb karî ra pey yeno. Nimûneyî:
grûba yewine .......... grûba dîyineakerd ......................... kerd adekerd ....................... kerd depakerd ....................... kerd pa
97
rakerd........................ kerd rarona ........................... na rowekerd ...................... kerd we
Seke nimûneyanê corênan de zî aseno, eke antiflê(çekim) karî de preverb karî dim a bêro, kar û preverbcîya nusîyênê. Labelê eke antene de preverb karî ra verbêro, preverb û kar pîya nusîyênê.
b) Preverbo Zafheceyin + KarEke preverb zafheceyin, yanî yew hece ra zafêr bibo,
preverbo zafheceyin û kar cîya nusîyênê. Yanî preverbozafheceyin sey yew çekuye, kar zî sey yew çekuye xosernusîyênê. Bêguman nê her di çekuyî yew karê neweyîvirazenê.
Çend preverbê zafheceyinî: bider-/bere-/bede-,pede-, pêra-, pêro-, pira-, piro-/pero-, tede-/tedi-, têra-,têro-, tiro-. Nimûneyî:
pira girewtene, piro dayene, piro ginayene, pirokerdene, têra çarnayene, têra kerdene, têro cinitene.
Nê karî zî goreyê mintiqayan di çeflît ancîyênê. Tayêcayan de kar ke ancîno, preverb karî ra ver yeno. Tayêcayan de zî kar ke ancîno, preverb karî ra pey yeno.Nimûneyî:grûba yewine .......... grûba dîyinepêro da...................... da pêropiro gina ................... gina piropêra na ..................... na pêratêra kerd ................... kerd têra
Her di grûban de zî preverb û kar cîya nusîyênê.
c) Name + KarGe-ge name û kar yew karê neweyî virazenê. Nê çeflît
karanê pêrabesteyan de name û kar cîya nusîyênê.
98
Nimûneyî:aw dayene, pare bîyene, bawer kerdene, ca ardene,
silayî kerdene/dawet kerdene, pars kerdene/parsekerdene, pers kerdene
ç) Sifet + KarSifet û kar yew karê neweyî virazenê. Nê çeflît karanê
pêrabesteyan de sifet û kar cîya nusîyênê. Nimûneyî:berz kerdene, derg bîyene, gird kerdene/girs
kerdene, pak bîyene, sîya kerdene, sûr kerdene, weflekerdene
d) Kar + KarYew kar û yewna kar (karo ardimkerdox) yenê têhet,
karêkê neweyî virazenê. Çekuyê nê çeflît karanêpêrabesteyan yewbînî ra cîya nusîyênê. Nimûneyî:
ameyene kerdene, ameyene vatene, dayene girewtene,dayene kîfltene, dayene vatene, dayene wendene, dayenezanayene.
6) Kesê Zafhûmarê Yewine yê Karî de (Fiilin Birinci Ço¤ul fiahsında): -îme/-yîmefiîweya Dêrsimî de, kesê zafhûmarê yewine yê karê
întransîtîfî, demo vîyarteyo dîyar de (di’li geçmifl zaman-da) ca ra ca bi nê forman qedîno: -îme/-yîme, -îmi/-yme/-ymi, -îm.
Kombîyayîflî nînan ra formê “-îme”/“-yîme” (-y+îme)tercîh kerd. Nimûneyî: meylêkombîyayîflî .... formê bînî ................... tirkî-îme/-yîme....... -îmi/-yme/-ymi, -îmma ameyîme .... ma ameyme/amey-
mi, ma omeymi ......... biz geldik
99
ma bîme ........... ma bîmi ..................... biz oldukma kewtîme ..... ma kewtîmi ............... biz düfltükma mendîme .... ma mendîmi .............. biz kaldıkma resayîme .... ma resaymi ............... biz yetifltikma flîme ........... ma flîmi ..................... biz gittikXortan ma ........ Xortan ma ardîm. ..... Gençler bizi ge- ardîme. tirdilerXortan ma fîfl- .. Xortan ma fîfltîmi ..... Gençler bizi ön-tîme ra xo ver. ra xo ver. lerine kattılar.
7) Karan de Negatîfîye (Fillerde Olumsuzluk)Kirmanckî de karî bi “nê-”, “ni-” û “me-” negatîf benê.
Kar û “nê-”, “ni-”, “me-” pîya nusîyênê. Nimûneyî:a) nê-: nêweno, nêzano, nêva, nêkerdo, nêveflenê,
nêwanena, nêflimeno, nêantbî, nêflutbînêdekerdbî/denêkerdbî, nêrakerd/ranêkerd, nêra-
kewto/ranêkewtopêro nêda/nêda pêro, pira nêgirewt/nêgirewt pira,
nêgina piro /piro nêginawefl nêkerd, sûr nêkerd, bawer nêkerd, nêard ca,
nêramit ser, nêda wendifl, venga … nêda/veynda … nêdawa nêagêro/wa nêgêro a, wa nêdeko/wa denêko, wa
nêrakewo/wa ranêkewo, wa nêwano/va nêwano
b) ni-: niflno/niflkeno/nêeflkeno, nizonoc) me-: mebere, meke, mevaje, mewane, merake/ra-
meke, meagêre/megêre a, meraflane/rameflane, meake,ci ra mevaje/ti ra mevaje, sûr meke, bawer meke, meflowar, venga … mede/veynda … mede, mede wendene, ra-mekewe/merakwi/meraku, mewane,
100
8) Partîkelê Demê Nikayinî û Demê Ameyoxî yê Karî (Fiilin fiimdiki Zaman ve Gelecek Zaman Partikeli)Kirmanckî de demê nikayinê karî û demê ameyoxê karî
bi partîkel zî virazîyênê. Partîkelê demê nikayinî yê karî,mintiqa ra mintiqa nê yê: hawo, haw, hew; haya, hay,hey; hê, ha, ho; wo, wa; ya, yê, yo.
Partîkelê demê nikayinî yê karî, ge-ge kilm beno û se“o” vajîyêno.
Partîkelê demê ameyoxî yê karî, mintiqa ra mintiqanê yê: dê, do, ko, ka, go, ro, yo.
Partîkelê demê ameyoxî yê karî zî ge-ge kilm beno ûse “o” vajîyêno.
Nê partîkelanê corênan ra partîkelo ke tena yew herfa, o û zemîr pîya; partîkelo ke yew herfe ra vêflêr(zîyadetir) o, o û zemîr cîya nusîyênê. Yanî partîkelê “o”yîû zemîr pîya nusîyênê. Nimûne: Ezo yena (ben geliyo-rum), ezo bêrî (ben gelece¤im). Labelê partîkelê corên êbînî û zemîr cîya nusîyênê.
Cêr ra flima çend nimûneyan wanenê. Seba ke kombî-yayîfl de partîkelan ser o hîna (hema) munaqefle nêbîyo ûnînan ra yew tercîh nêbîyo, ma cêr ra sey malumatî pêru-ne (têdîne) nusenê. Tîya de çîyo ke ma ser o vindenî,rastnufltifl o.
a) Partîkelê Demê Nikayinî yê Karî (Fiilin fiim-diki Zaman Partikeli)
meylêkombîyayîflî ........ formê bînî ........... tirkîez hawo yena ........ ezhawo yeno .......... ben geliyorumez haw yena .......... ezhaw yeno ........... ben geliyorumez ha yena ............. ezha yen ................ ben geliyorum
101
ez ha vana ............. ezha vûn ................ ben söylüyorumez hê yena ............. ezhê yen ................ ben geliyorumez hê vana ............. ezhê vûn ................ ben söylüyorumez ho yena ............. ezho yen ................ ben geliyorumez ho vana ............. ezho vûn ................ ben söylüyorumez wo yena ............ ezwo yeno .............. ben geliyorumti hay yenî ............. tihay yenî .............. sen geliyorsunti ha yenî ............... tiha yenî ................ sen geliyorsunti hê yenî ............... tihê yenî ................ sen geliyorsunti wa flona.............. tiwa sona ............... sen gidiyorsunti ya wena ............. tiya wena .............. sen yiyorsunti yê yenî ............... tiyê yenî ................ sen geliyorsuno hew erzenû ........ ohew erzenû .......... o atıyoro yo keno ............... oyo keno ................ o yapıyorma yê benê ............mayê benê ............. biz götürüyoruzma yê yenê ............mayê yenê ............. biz geliyoruzê ha yenê ............... êha yenî ................. onlar geliyorlar
ezo yena................. ez o yen ................. ben geliyorumezo vana ................ ez o von ................. ben söylüyorum
b) Partîkelê Demê Ameyoxî yê Karî (Fiilin Gele- cek Zaman Partikeli)
meylêkombîyayîflî ...........formê bînî ....... tirkîez do bêrî................. ezdo bêrî ........... ben gelece¤imez do bigîran ........... ezdo bigîran...... ben alaca¤ımez do bigîra ............. ezdo bigîra ........ ben alaca¤ım
ez do vaja ................ ezdo vaja........... ben söyliyece¤imma do vajê............... mado vajê ......... biz söyliyece¤izti dê bimirê ............. tidê bimirê ........ sen öleceksin
102
ê ro bêrê .................. êro bêrê............. onlar geleceklerez ko bêra ................ ezko bêro .......... ben gelece¤imez ko vaja ................ ezko vaco .......... ben söyliyece¤imez ka vaja ................ ezka vaco .......... ben söyliyecektimti go bêrê/ti go ........ tigo bêrê/tigo .... sen geleceksin bêrî bêrîti yo biflimê ............. tîyo biflimê, ....... sen içeceksin
tuyo bisimê
ezo bêrî .................... ez o bêrî ............ ben gelece¤imezo vaja/ezo vajî ...... ez o vacû/ezo
vacî ................... ben söyliyece¤im
9) Nufltiflê Karan û VîrgulîTayê cumleyan de yewî ra zafêr karî estî. Eke nê karî
eynî game de pîya bibî, yanî bi caardiflê yew karî karobîn zî bibo, beyntarê (mabênê) nê karan de vîrgul nêro-nîyêno. Seke cumleyanê cêrênan de aseno, gama ke vîrgulronîyo, manaya cumle vurneno (bedilneno). Nimûneyî:
kirmanckî ........................ tirkîDa piro fli. ............................Çekip gitti.Da piro, fli. ...........................Vurdu, [sonra] gitti.Girewt kafl kerd berd. .........Alıp çekti götürdü.Girewt, kafl kerd berd. ........Aldı, çekti götürdü.Tifingî pa/pira nayî kifltî. ...Tüfek sıkıp öldürmüfller.Tifingî pa/pira nayî, kifltî. ..Tüfek sıkmıfllar, öldürmüfller.Werzeno vazdano flono........Kalkıp koflar gider.Werzeno, vazdano flono.......Kalkar, koflar gider.
103
VII-ÇEND SUFFÎKSÎ (B‹RKAÇ SONEK)
1) “-ên”Suffîksê “-ên”î manayanê cîya-cîyayan dano çekuyan.
Mavajî ke mana “-den kalma”, “-den yapılma” û “-daki”yatirki dano. Herinda nê suffîksî de tayê cayan de “-în” yanzî “-in”/“-en”/“-yen” vajîyêno. Meylê kombîyayîflî nînan raformê “-ên”î ser o yo. Nimûneyî:
meylêkombîyayîflî .... formê bînî ............ tirkî-ên, -e ............... -în, -in, -en, -yenasinên, -e ......... asinîn, asinyen ...... demirden yapılmabinên, -e .......... binîn, binyen ......... alttaki,alt taraftakicêrên, -e .......... cêrîn, cîryen ........... afla¤ıdaki,afla¤ı ta-
raftakicorên, -e .......... corîn, cuaryen ........ yukarıdaki, yukarı
taraftakiparên, -e .......... parîn, paryen ......... geçen yıldan kal-
ma, geçen yılkipemeyên, -e .... pemeyîn, pemiyen . pamuktan yapılmapereyên, -e ...... pereyin, -e; pere- ... önceki günden kal-
yîn, perêyen ........... ma, önceki günküpeyên, -e .......... pêyên, -e, pêyê, peyen sonuncu, sondakiserên, -e ........... serîn ....................... üstteki, yukarı ta-
raftakisêmên, e .......... sêmîn ..................... gümüflten yapılmaverên, -e .......... virên, -e; verîn,
viryen ..................... önceki, ilk, eski
104
vizêrên, -e ....... vizêrin, -e, vizê-rîn .......................... dünkü, dünden kalma
zerrên, -e, zerr- nên, -e .......... zerrîn, zerr- ........... altından yapılma
nîn, zerdyen
2) “-in”Suffîksê “-in”î manaya “-lı/-li”ya tirki dano. Herinda
nê suffîksî de tayê cayan de “-în” vajîyêno. Meylêkombîyayîflî nînan ra formê “-in”î ser o yo.
meylêkombîyayîflî .. formê bînî ....... tirkî-in, -e .............. -înasinin, -e ....... asinîn .................. demirli (içinde demir
bulunan)pemeyin, -e ... pemeyîn .............. pamuklu (içinde pa-
muk bulunan)
sêmin, -e ........ sîmin, sîemin, ..... gümüfllü (içinde gü-
sêmîn müfl bulunan)
solin, -e .......... sualin, suelin ...... tuzlu (içinde tuz bu-lunan)
zernin, -e ....... zerrnîn, zerdin ... altınlı (içinde altın bu-lunan)
105
VIII-RASTNUfiTIfiÊ TAYÊ ÇEKUYAN (BAZI
SÖZCÜKLER‹N DO⁄RU YAZIMI)
1) Mabênê çekuyanê tekrarbîyayeyan û di- letan (çutan) de nîflanê tîre (tire iflareti) ronîyêno. Çend nimûneyî:
çekuyê tekrarbîyayeyî
meylêkombîyayîflî .... formê bînî ........... tirkîge-ge ................ ge ge, gege ............ bazen, ara sırage-gane ............ ge gane, gegane .... bazen, ara sıragurme-gurm ... gurme gurm, gur-
megurm ................ gümbürtügurr-gurr ........ gurr gurr ............... gümbür gümbür,
hüngür hüngürgurre-gurre .... gurre gurre ........... gümbürtürewa-rew ......... rowa-row ............... kolay kolay, çabuk
çabukrew-rew ........... row-row, ro-ro ....... kolay kolay, çabuk
çabuk, sık sıkrey-rey ............. ray-ray, ra-ray, rê-rê bazen, ara sırasera-ser ........... seraser .................. bafltan baflavit-vit ............... vitvit ..................... dırdır, vıdı vıdıvize-vize .......... vize viz, vizeviz ..... vızıldamaviz-viz .............. viz viz, vizviz ........ vızıltı, vızıldamazirt-zirt ............ zirt zirt .................. zart zurt
106
çekuyê diletî
meylêkombîyayîflî ...... formê bînî ............. tirkî
çar-panc reyî .. çar panc reyî,çar pûnc ray.......... dört befl kez
hal-hewal hal hewal .............. 1) ahval, hal, durum2) hülasa, kısacası
meflte-bîro ...... meflte-bêrro, mes-te-bîro ................... yarın öbür gün
nohêm-ohêm .. na hêm do hêm,nahêm dohêm ....... bu taraf o taraf, o
yaka bu yakanaflta-daflta ..... nafl ta dafl ta, nafl-
ta daflta ................. ötede beride, bu ta-rafta o tarafta
nata-bota ........ na ta bo ta, na-ta bota ................... o yana bu yana
nover-bover .... na ver bo ver, ........ öte beri, bu yakanaver bover karflı yaka
nover-wever ... na ver we ver, ....... öte beri, bu yakanaver wever karflı yaka
qîj-wîj .............. qîj wîj .................... ba¤ırıfl, çı¤lık, gürültürep-tep ............. rep tep, reptep ...... pat küt, gürültü pa-
tırtıreq-teq ............. req teq, reqteq ...... tak tuk, pat küt,
takırtı, tıkırtı, gü-rültü patırtı
reyê-di reyî ..... reyê di reyî, rêyî di rêyî, ra-yê di rayî ............... bir iki kez
107
teq-req ............. teq req, teqreq ...... tak tuk, pat küt,takırtı, tıkırtı, gü-rültü patırtı
rew-erey .......... rew erey ................ er geçsax-silamet ..... sax silamet ........... sa¤ salimtek-tuk ............. tek tuk .................. tek tükteq-tuq ............. teq tuq................... tak tuk, takır tukur,
pat kütxeyr-silam ....... xêr-silam ............... hayırlısıyla, sela-
metlezar-zêç ............. zav-zêç .................. çoluk çocuk
2) Rastnufltiflê Tayê Çekuyanê Bînan
meylêkombîyayîflî .... formê bînî ........... tirkîacêr .................. a cêr ...................... afla¤ıya do¤ruacor .................. a cor ...................... yukarıya do¤rubadê cû ............ badîcû, badê cû,
badê coy, bedê cû .. ondan sonra, sonracêr ra ............... cêra ....................... afla¤ıdancêr ro ............... cêro........................ afla¤ıdancor de ............... corde, cor di .......... yukarıdancor ra ............... cora ....................... yukarıdançi yo ................. çiyo ........................ nedirçik o ................. çiko ........................ nedirdevacêr ........... dev a cêr, ............... afla¤ıya do¤ru, yo-
deva cêr, davacêr kufl afla¤ıdevacor ........... dev a cor, ............... yukarıya do¤ru, yo-
devacor, davacor kufl yukarıha ya ................ ha wa, hawa, haw ... iflte, odur
108
ha yo ........... ha wo, hawo, haw ..... iflte, odurna ya ........... naya, na wa, nawa .... iflte, budurnara ............ na ra .......................... bir deno yo ........... noyo, no wo, na wo .... iflte, buduro yo .............. oyo, o wo, owo ............ iflte, odurpeyê cû ....... peyêcû, peyê .............. ondan sonra
coy, pêyê cûpeyser ......... pey ser, pêyser .......... geri, geri geri,
gerisingeri, gerisin-geriye
seracêr ....... ser a cêr, sera cêr, ..... afla¤ıya do¤ru, yo-sinacîyer, sinacyer, kufl afla¤ısinacîer
seke ............. se ke, zeke, zeki, ....... 1) gibi 2) sankihezeki, hezek
vera ... ......... ver a ... ....................... karflı, karflısındaveracêr ....... ver a cêr, vera cêr, .... afla¤ıya do¤ru, inifl
veracîyerveracor ....... ver a cor, vera cor, .... yukarıya do¤ru, yo-
veracuar kuflverba… ....... ver ba…, verva ...,
ver va ... ..................... karflı, karflısındayewbînî .. yewbîn, yobîn, yobînî, yowbîn,
jewbîn, jewbînî, jewmbînî,jobîn, jobînî, jubîn, jubînî,jumîn, jumînî, jumunî, juwîn,jûbîn, jûbînî, jûmîn, jûmînî,jûvinî, jûvîn, jûvînî, jûwîn,jûwînî, zûbin, zûbinî, zûbîn,zûbînî, zûmin, zûminî, zûmîn,zûmînî, zûvinî, zûvîn, zûvînî ............. birbiri
109
yewbînan ... yewbîna, yewbîno, yewbînon,yewbînû, yewbînûn, yewna,yewnan, yobîno, yobînon,yobînû, yobînûn, yowbîno,yowbînû, yowna, yownan, yow-nû, yownûn, jewmbîna, jobînan .... birbiri
Ma dostê yewbînî me/yê. (Biz birbirimizin dostuyuz.)Ma dostê yewbînan îme/î. (Biz birbirimizin dostuyuz.)
110
Ferhengê Grûba Xebate ya Vateyî(çapa dîyine ya hîrakerdîye)
vejîya !
Adresa wafltiflî: Veflanxaneyê Vateyîfiehit Muhtar Mah. Nane Sok.
Kat: 3, No: 5/5 Beyo¤lu/‹STANBUL
Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) ûKirmanckî (Zazakî)-Tirkî, Îstanbul, 2004, 400 r.