green pages no.18

Байгаль орчин амьдрал 1

ГарчигÌîíãîëûí áóðõàí, øàøíû òýðã¿¿í¿¿ä õèéãýýäíèéò ñ¿ñýãòýí îëîíäîî õàíäàõ èëãýýõ çàõèäàë 2

Ìîíãîë îðíû îé ìîä õîðîãäîõ ó÷èðã¿é 4

Áèä ººðñäºº áàéãàëèàñ òºðñºí áàéãàëèéí àìüòàí 7

Ìîíãîë îðíû èðâýñ 9

Áàéãàëü îð÷íû àóäèòûí òóðøèëòûí àæëûí ¿ð ä¿í 11

Îé ò¿¿íèé øèíæ ÷àíàð 20

Àðãàëûí óòàà 300-ààä íÿíã óñòãàõ

÷àäâàðòàéã ÿïîíû ýðäýìòýí ñóäàëæ òîòîîæýý 38

Îéí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýãäñýí ¿íýëãýý 34

ªÌªÇÎ-íû õóóðàé, ãàíäóó á¿ñ íóòãèéí

öºëæèëò, ò¿¿íòýé òýìöýæ áóé àðãà òóðøëàãà 40

Íàâ÷ààðàà ãî¸äîã òàñàëãààíû öýöã¿¿ä 44

Íýãýí íýí õîâîð îëäâîðûí òóõàé òààìàãëàë 46

Ýâýð / ªã¿¿ëëýã / 48

Байгаль орчин амьдрал2

Áóðõàí áàãø òýðáýýð “… ººðºº ººðòºº àâðàë ìºí, ººðºº ë ººðòºº äàéñàí ìºí” õýìýýí ñóðãàñàí íü õ¿í òºðºëõòºíä óõàìñàðòàé ¿éëäëýýðýý ººðñäèéãºº áîëîí õîé÷ ¿åý àâðàõûí à÷ õîëáîãäëûã ñàíóóëñàí õýðýã ìºí.

Õ¿í òºðºëõòíèé èòãýë ¿íýìøèë, õ¿íèé ¸ñ ç¿é, çàí ¿éë, îëîí íèéòèéí äóíäàõ õàðèëöààíû õýì õýìæýý áîëîí äýëõèéòýéãýý õàðèëöàõ õàðèëöààíä øàøèí ø¿òëýã íü ýåðýãýýð íºëººëæ èðñýí áèëýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ äýëõèéí óëñ îðíóóä Áóðõàíûã äýýäëýí ø¿òýæ, íèéãìèéí õýìæýýíä ò¿¿íèé ¿ð íºëººã õ¿íäýòãýí, ¿íäñýí õóóëèàðàà õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéäàã.

Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã öîãöëîîí á¿òýýñýí í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèë íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíòîéãîî çîõèöîí àìüäðàõ îþóí ñàíààíû õ¿÷òýé ¸ñ ç¿éã áèé áîëãîæ, àí àìüòàí, óðãàìàë, óóë óñòàéãàà õàðüöàõäàà ò¿¿íèéã õàòóó ÷àíäààð ñàõèí ìºðäºæ èðñýí ãàéõàìøèãòàé ñóðãààë, íîìëîë, çàí ¿éëèéí ̧ ñ æàÿã, äýã¿¿ä íü øàøèí ø¿òëýãýýð äàìæèí ºíº óäààí æèë ¿åýñ ¿å äàìæèí îðøèæ áàéíà. Ìîíãîë÷óóä áèä ýðò äýýð ¿åýñ õºõ òýíãýðèéã ýöýãòýéãýý, ãàçàð äýëõèéã ýõòýéãýý àäèëòãàí ø¿òýæ, òýíãýðèéã íàð, ñàð, îä, ãàðàãòàé íü, ãàçðûã õºðñ, øîðîî, óóë, óñ, óðãàìàë, àìüòàíòàé íü õàìòàä íýãäìýë öîãö áàéäëààð óõààðàí îéëãîæ, òýð á¿õíèéã õ¿íäëýí áèøèð÷, õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé àðä ò¿ìýí.

Ãýâ÷ ñ¿¿ëèéí çóóí æèëä ìàíàé îðîíä õ¿íèé ¿çýë ñàíàà, äîòîîä ñýòãýë, àìüäðàëûí äàäàë çàíøèëä õ¿÷òýé ººð÷ëºëò áèé áîëæ, ò¿¿íèéã äàãàí õ¿í àìûí òºâëºðºë áèé áîëîõ, õîòæèõ, óëìààð òåõíèê òåõíîëîãèéã ø¿òýõ áîëñíîîð áàéãàëü îð÷èíòîéãîî õàðèëöàõ óëàìæëàëò ¸ñ, çàí çàíøèë àëäàãäàæ, áàéãàëü äýëõèéäýý íºõºí ñýðãýýãäýøã¿é õîð õîõèðëûã ó÷ðóóëàõ áîëîâ.

Ñàâ øèì åðòºíö ººð÷ëºãäºæ áàéíàÄàÿí äýëõèéí õ¿í òºðºëõòíèé ºìíº óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë õèë õÿçãààð, àðüñ ºíãº, øàøèí ø¿òëýã ¿ë õàìààðàí, óëñ îðîí, õ¿í á¿ðèéí àìüäðàõ îð÷èíä àþóë, áýðõøýýë äóóäñàí ò¿ãýýìýë àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ óëáààëàí áàéãàëü ýêîëîãèéí òýíöâýðòýé áàéäàë àëäàãäàæ, öºëæèëò íýìýãäýæ, óñíû íººö õîìñäîæ, ãàçàð íóòàã á¿ðèéí óðãàìàë, õºðñíèé á¿òýö ººð÷ëºãäºí, ñàëõèíû õ¿÷ èõñýæ, ãàí ãà÷èã ¿ðãýëæëýí òîõèîëäîõ, ãýíýò èõ õýìæýýíèé ¿åð óñ áóóõ, ãàçàð õºäëºõ, îé õýýðèéí ò¿éìýð èõýýð ãàðàõ çýðãýýð õ¿íèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëä ãàé çîâëîí äàãóóëñàí ãàìøèãò ¿çýãäë¿¿ä èõñýõ áîëëîî.

Àëèâàà þìñ ¿çýãäýë õîîðîíäîî íàðèéí õàðèëöàí ø¿òýëöñýí ó÷èð øàëòãààíòàé áºãººä ò¿¿íèéã ãàãöõ¿¿ öàã õóãàöààíû õýìæ¿¿ðýýð õýìæäýã õýäèé ÷ õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé ýíý åðòºíöºä õ¿í òºðºëõòíèé õºãæëèéí ñ¿¿äýð áîëîí ãàð÷ èðñýí áàéãàëèéí íººöèéã õîìõîéëîí öºëìºõ ñóâäàã ñýòãýëèéí ñºðºã íºëººãººð õ¿í òºðºëõòºíä èõ ñ¿éðëèéã äóóäàõ ìýò òààã¿é ººð÷ëºëòèéã áèé áîëãîñîîð áàéíà.

Äýëõèéí õ¿í àìûí ºñºëò, ¿éëäâýðëýëèéí ýð÷èìòýé õºãæèë, ýð÷èì õ¿÷íèé õýò èõ õýðýãëýý çýðãýýñ ¿¿äýí äýëõèéí àãààð ìàíäàë äàõü óòàà òîðòîã, õîðò õèéí¿¿ä íýìýãäñýíýýð óóð àìüñãàëûí äóëààðàëò ýð÷òýé ÿâàãäàõ áîëæýý. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, äýëõèéí äóëààðëààñ ¿¿äýí á¿ñ íóòàã, óëñ îðíû ýêîëîãè, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, òîãòâîðòîé õºãæèë, àðä èðãýäèéí àæ àìüäðàë, ýð¿¿ë ìýíä, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë çýðýãò ñºðãººð íºëººëºõ áîëñîí ãàìøèã ñ¿éðëèéí øàëòãààí íü õ¿í òºðºëõòíèé ººðèéí áèé áîëãîñîí ¿éëèéí ¿ð áîëîõûã ìºí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä íîòîëæ áàéíà.

Ìîíãîë îðîíä äóëààðëûí íºëººãººð õýò õàëóóí ºäðèéí òîî íýìýãäýæ, íóòàã äýâñãýðèéí 70 ãàðóé õóâü íü öºëæèëòºä íýðâýãäýæ, ãàäàðãûí óñíû íººö õîìñäîæ, ìàëûí áýë÷ýýð íóòàã õóìèãäàí, øèì òýæýýëò ºâñ, óðãàìëûí óðãàö áóóð÷, óñòàí àëãà áîëæ, ãàí, çóäíû ó÷ðóóëàõ ãàðç õîõèðîë íýìýãäñýýð áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí 30 ãàðóéõàí æèëèéí äîòîð 700 øàõàì ãîë ãîðõè, 1500 øàõàì áóëàã øàíä, 1200 øàõàì íóóð öººðºì, 60-ààä ðàøààí øèðãýæ ¿ã¿é áîëñíû äýýð ìºíõ öýâäýãòýé íóòàãò ìºñòëºãèéí õàéëàëò ýð÷èìæèæ, 2020 îíä 50 õóâèàð áóóðàõààð áàéãààã ýðäýìòýä òîîöîîëîí ãàðãàñàí áàéíà. Áèä íýã íàðíû äîîð íýã ë ãàðàã åðòºíöºä õèë õÿçãààðã¿é àãààð ìàíäëûí á¿ðõ¿¿ë äîîð îðøèí àìüäàð÷ áóé ó÷ðààñ õ¿í òºðºëõòíèé ºìíº òóëãàðààä áóé ýë àñóóäàë òà áèäíèé õóâüä ÷ íèéòëýã áýðõøýýë áîëæ, ò¿¿íèé õîð íºëººëëèéã áóóðóóëàõ, ó÷èð÷ áóé íºëººëºëä äàñàí çîõèöîæ, àìüäðàõ îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ íü ýíý ¿åèéíõíèé òºäèéã¿é, èðýýä¿é õîé÷ ¿åèéíõíèé àìüäðàë, õóâü çàÿàíû ãîë àñóóäàë áîëîîä áàéíà.

Èëãýýëò ¿ãñ áà Äýýäèéí äýýä 3 áóÿíÁàéãàëü õàìãààëàõ øàøíû çàí ¿éëèéã ñýðãýýæ àðä èðãýäýä áàéãàëü äýëõèéòýéãýý çîõèöîí àìüäðàõ, çºâ õàðèëöàõ óõàìñàðò ¿éë àæèëëàãààã òºëºâø¿¿ëýõýä áóðõàí, øàøíû áàéãóóëëàãóóä, õóâðàã ñàíâààðòíóóä òà á¿õýí õè÷ýýí ç¿òãýæ, àðèóí ¿éëñò õ¿í á¿ðèéí äýýäèéí äýýä áóÿí áîëîõ “õ¿í áîëæ òºðºõ, ìîä òàðèõ, íîì

Ìîíãîëûí áóðõàí, øàøíû òýðã¿¿í¿¿ä õèéãýýäÍèéò ñ¿ñýãòýí îëîíäîî õàíäàõ èëãýýõ çàõèäàë



á¿òýýõ,” 3 ¿éëèéã õ¿í òºðºëõòºíä óõààðóóëàõûí òºëºº íýãäýí òýìöýõèéã óðèàëæ áàéíà.

Àñóóäëûã øèéäýõ ò¿ëõ¿¿ð íü õ¿íèé îþóí ñàíàà, èòãýë ¿íýìøèëä áèéÕ¿í òºðºëõòíèé õºãæèë äýâøëèéí ñ¿¿äýð áîëîí ãàð÷ èðñýí ýë àñóóäëàà õ¿ì¿¿ñ ººðñäºº ë õÿçãààðëàõ áîëîìæòîé. Õÿçãààðã¿é ºñºí íýìýãäýæ áóé õýðýãëýýíèé ¿ð íºëºº, õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãàà, áóðóó çàí ¿éëýý ººð÷ëºõ, áàéãàëü ýêîëîãèä õîð íºëººã¿é òåõíèê, òåõíîëîãè àøèãëàõ, ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé áóðóó çàí ¿éëýý çàñàõ íü íýí ÷óõàë áàéíà.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõèéí òóëä øèíý ç¿éë çîõèîõîîñ èë¿¿òýéãýýð áàéãàëü, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíòîéãîî õàðüöàõ õ¿íèé çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ íü íýí ÷óõàë. Ãýðëýý àñààëòòàé îðõèõ, óñàà õàéð ãàìã¿é çàðöóóëàõ, õîã õàÿãäëàà ç¿é áóñààð õàÿõ íü áóðóóòàé ¿éëäëèéí ýíãèéí æèøýý áºãººä ¿¿íèéã íýã ÷ ìºíãº çàðöóóëàõã¿éãýýð çàñàæ çàëðóóëæ áîëîõ ç¿éë áºãººä ãàãöõ¿¿ áèäíèé ººðñäèéí óõàìñàðò ¿éë, îþóí ñàíàà, õè÷ýýë ç¿òãýëýýñ ë õàìààðíà. 1990 îíîîñ õîéø øàøíû çàí ¿éë ñýðãýæ, øèíý ¿íäñýí õóóëüä õ¿íèé øàøèí ø¿òýõ ýðõèéã íýýæ ºãñíèé ¿ð ä¿íä áóääûí áîëîí áººãèéí òýíãýð øàøíààñ ãàäíà ººð îëîí øàøèí áèé áîëñîí. Øàøíû ñ¿ì õèéä áàðüæ, õóðàë íîì õóðàõ, óóë îâîî òàõèõ çýðýã çàí ¿éë¿¿ä ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áóé õýäèé ÷ õ¿í áàéãàëüòàé õàðüöàõ, ýõ äýëõèéí ø¿òýëöýý, õ¿íèé ìºí ÷àíàðûí òóõàé èðãýäèéí áîëîâñðîë, áàéãàëüòàé õàðüöàõ õàðèëöààíä íºëººëºë áàãà áàéíà. Òýð ÷ á¿¿ õýë çàðèì øàøíû çàí ¿éë, ÿëàíãóÿà óóë îâîî òàõèõ ¸ñëîë íü áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëººòýé áàéãàà íü ýìçýãëýë òºð¿¿ëæ áàéíà. Õ¿í îþóí óõààíò õ¿÷èðõýã áîäüãàë õýäèé ÷ õ¿íèé îþóí ñàíààíä íºëººëºõ áàéäëààðàà øàøèí íü õ¿í òºðºëõòíèéã çºâ òèéø çàëàõ, óäèðäàõ, ýåðýã çàí ¿éëèéã òºëºâø¿¿ëýõýä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé ãýäýãò èòãýäýã.

Ìîä òàðèõ äýýäèéí áóÿíÕºãæëèéí íºëººãººð õ¿í òºðºëõòºí àãààð ìàíäàëä õ¿ëýìæèéí õèéã àñàð èõ õýìæýýíä íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Í¿¿ðñýýð àæèëëàõ öàõèëãààí ñòàíö, ñòàíöààñ ãàð÷ áóé öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñâýðèéã àøèãëàí ãàðãàæ áóé äóëààí, àâòîìàøèí áîëîí àéë ºðõèéí ÿíäàíãààñ ãàð÷ áóé óòààíààñ ýõëýýä áèäíèé ºäºð òóòìûí ¿éëäýë á¿ðýýñ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí äàâõàð èñýë èõýýð ÿëãàð÷ àãààð ìàíäàëä õóðèìòëàãäàí, ¿¿íèé íºëººãººð íàðíû òóÿàã òîäîðõîé õýìæýýíä õÿçãààðëàõ àãààð ìàíäëûí äàâõàðãà äóëààíû ñîëèëöîîã çîõèöóóëàõ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ÷àäàõã¿éí óëìààñ äýëõèéí äóëààðàë íýìýãäýæ áàéíà. Ãýòýë í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã õàìãèéí èõýýð ººðòºº øèíãýýäýã áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí íýã íü ìîä áºãººä ýðãýýä ìîä íü õ¿÷èëòºðºã÷ ÿëãàðóóëæ, õ¿í òºðºëõòíèéã àìüñãàëàõ öýâýð àãààðààð õàíãàäàã áàéíà. Èéìä èðãýí á¿ð ìîä òàðèõ íü äýýäèéí äýýä áóÿí, ýíý íàñíû áîëîîä èðýýä¿é õîé÷ ¿åèéí ºìíº áàéãóóëñàí èõ ãàâüÿà áîëîõûã ø¿òëýã áèøðýëòýé õ¿í á¿ðò îéëãóóëàí ìºðä¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.

Íîì á¿òýýõ äýýäèéí áóÿíÁàéãàëü õàìãààëàõ çàí ¿éë, “ýöýã òýíãýð”, “ýò¿¿ãýí ãàçàð ýõ”-èéí ìºí ÷àíàð, õîîðîíäûí ø¿òýëöýýíèé òóõàé òàíèí ìýäýõ¿éí íîì á¿òýýæ õ¿í àðä, çîí îëíû õ¿ðòýýë

áîëãîõ õýðýãòýé áàéíà. Õ¿íèé çîâëîí, æàðãàëûí ¿íäýñ áîëñîí ñýòãýëèéã àðèóñãàõ, õàìàã àìüòíû òóñûí òóëä ººðèéãºº çîðèóëàõäàà áóñäûã ýíýðýõ ó÷èð øàëòãààí áîëñîí àìüòàé á¿õýí àìüäðàõ, çîâëîíã áóñ àç æàðãàëûã ýðìýëçýõ èæèë ýðõòýéã îéëãóóëàí áóñäûí ñàéí ñàéõíû òºëºº áèå ñýòãýëýý çîðèóëàõ òóõàé ñóðãààë íîìëîëûã á¿õ íèéòýä ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõàä õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ íü íîìûí áóÿíûã äýýäýëäýã õýí á¿õíèé àðèóí æóðàìò ¿¿ðýã áèëýý.

Áóðõàíû îëîí øàâü, ëàì, õóâðàãóóäàà!Îëîí ò¿ìíèéã ãýãýýð¿¿ëýí ñýíõð¿¿ëæ, ýöýã áîëñîí òýíãýð, ýõ áîëñîí ãàçàð äýëõèéãýý õàéðëàí õàìãààëæ, ñàâ øèì åðòºíöèéí õýâèéí òýíöëèéã õàíãàæ, áîäü ñýòãýë, àðèóí ¿éëèéã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõäýý äàðààõ õýäýí àñóóäëûã ÿìàãò áîäîëäîî òýýí, ºðãºí îëîí ò¿ìýíä õ¿ðãýí ñýõýýð¿¿ëæ áàéõûã òà á¿õýíä õàíäàí óðèàëæ áàéíà.

¯¿íä: -Õ¿í ãýäýã àìüòàí óõààí, íèíæèí ñýòãýë, áèëýãäëýýðýý áóñàä àìüòíààñ ÿëãààòàé ÷ ìóó õ¿ñýë, øóíàë, õîìõîé ñýòãýëèéí ãàéãààð í¿ãýë õèëýíö ¿éëääýã òóõàé, ò¿¿íýýñ ñàëæ àðèóí öàãààí áóÿíû ìºðººð îðîõ “ãàðö”-ûí òóõàé, áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàëò ìîíãîë àðãàà õîé÷ ¿åäýý õýðõýí ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýõ òóõàé, áàéãàëü õàìãààëàõ áîäëîãîä øàøíû ýíýðýíã¿é ñóðãààë, çàí ¿éëèéã õýðõýí àøèãëàæ áîëîõ áîëîí çîí îëíûã ýíý ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëàõ òóõàé àðãà íîìëîëóóäûã îð÷èí öàãèéí íºõöºë áàéäàëä çîõèöóóëæ, õÿëáàðøóóëàí òàéëáàðëàæ, íèéòýä ñóðòàë÷ëàõ çîðèóëàëòààð ãàðûí àâëàãà, öóâðàë èëòãýë, íîì, òîâõèìëûã áýëòãýí õýâë¿¿ëýõ, ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ, -Áóÿí õèéõ, í¿ãýë ¿éëäýõ, ëóñ ñàâäàã, ëóñûí õîðëîë, äîãøèí ãàçàð íóòãèéí òóõàé îéëãîëòûã àéìàã, îðîí íóòãèéí îíöëîãóóäòàé óÿëäóóëàí òàéëáàðëàõ, àí àìüòíû öóãëàðàë /ìîãîéí ÷óóëãàí/, ¿ðæëèéí ¿åä òýäýíä ãàé çîâëîí ó÷ðóóëáàë ººðò ÿìàð ãàé ëàí÷èã ¿¿ðýõ òóõàé áóðõàí, øàøíû íîìëîëûã ºðãºí ñóðòàë÷ëàõ òàëààð îðîí íóòãèéí ñ¿ì õèéä¿¿ä, øàøíû ç¿òãýëòí¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëýõ, -Áàéãàëü õàìãààëàõ áîëîîä áóðõàí, øàøíû ñóðãààë, íîìëîëûí ñýäâýýð îíîë ïðàêòèêèéí áàãà õóðàë õèéõ, ìºí ýíý ÷èãëýëýýð áàéãàëü îð÷íû ìýðãýæèëòýí áýëòãýäýã èõ, äýýä ñóðãóóëèóäàä èëòãýë òàâèõ, õè÷ýýë çààõ çýðãýýð õàìòðàí àæèëëàõ çýðýã áîëíî, -Óóë îâîî òàõèõ áîëîí îëîí íèéòýä õàíäñàí øàøíû çàí ¿éë çîõèîí áàéãóóëàõäàà áàéãàëü îð÷íûã äîðîéòóóëàõ õîã õàÿãäàë ãàðàõ, ãîë óñ áîõèðäóóëàõ, ìîä áóò õóãàëàí ãýìòýýõ çýðãýýñ ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã á¿ðýí àâàõ çýðãýýð õàìòðàí àæèëëàöãààÿ.

Ýõ áîëñîí çóðãààí ç¿éë Õàìàã àìüòíû òóñûí òóëä Àðâàí õàð í¿ãëèéã òýâ÷èí Àðâàí öàãààí áóÿíûã äýëãýð¿¿ëæ àæààìóó

Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í, Çàñãèéí Ãàçðûí ãèø¿¿í

Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí Ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ



Îé ãýäýã íü îéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýã÷ àìüòàí, óðãàìëûí îëîí ÿíç áàéäàë, áèîëîãèéí áóñàä áè÷èë áèåòýí, áàéãàëèéí íººö áàÿëàã ø¿òýëöýí îðøèõ ýêîëîãèéí îíöëîã íºõöºë îð÷èíã ¿¿ñãýí çîõèöîæ óðãàñàí áàéãàëèéí áîëîí òàðèìàë áàéäëààð áàéãàà ìîä, áóò, ñººãíèé õàì á¿ðäëèéã õýëíý. Ãýñýí ÷ ãîë ìºðíèé óñûã çîõèöóóëàõ, öóãëóóëàõ, õºðñèéã ýëýãäýë, ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ, óóð àìüñãàëûã çººëð¿¿ëýõ, õ¿ëýìæèéí õèéã øèíãýýõ, àìüòàí, óðãàìëûí àìüäðàõ òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ, ìºíõ öýâäãèéã òîãòîîí áàðèõ çýðýã áàéãàëü îð÷íû òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ, õàìãààëàëòûí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé ýìçýã òîãòîöòîé ýêîñèñòåì þì.

Ìîíãîë îðíû îé íü Òºâ Àçèéí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé íºõöºëä óðãàäàã ó÷èð áàéãàëèéí æàìààð íºõºí ñýðãýõ ÷àäàâõèàð íýí õÿçãààðëàãäìàë, ò¿éìýð, õºíººëò øàâæ áîëîí õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ñºðºã íºëººëºëä ºðòºìòãèé ÷àíàðòàé.

Ìàíàé óëñûí îéí ñàíãèéí íèéò òàëáàé 18 ñàÿ 849.3 ìÿíãàí ãà áóþó ìàíàé óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 12 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Õàðèí æèíõýíý îé ãýæ îéëãîâîë çîõèõ ¿ç¿¿ëýëò íü îéãîîð á¿ðõýãäñýí òàëáàé áîëíî. Ýíý íü íóòàã äýâñãýðèéí 8.5õóâèéã ýçýëäýã. Îéí ñàíãèéí 75.5 õóâèéã øèëì¿¿ñò íàâ÷èò îé, 24.5 õóâèéã çàãàí îé ýçýëæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí “Îéí òóõàé “ õóóëèéí 5.1-ä çààñíààð Ìîíãîë îðíû îéã ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëîîð íü äàðààõ õî¸ð á¿ñýä àíãèëíà.

¯¿íä: 1. Õàìãààëàëòûí á¿ñèéí îé. Óóëûí öàðìûí á¿ñë¿¿ðèéí áîëîí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí îé, õîò, ñóóðèí ãàçðûí íîãîîí á¿ñ, õàìãààëàëòûí çóðâàñ äàõü îé, çàãàí îé, áàÿí á¿ðä îð÷ìûí îé, 30 õýìýýñ äýýøèõ íàëóóä óðãàñàí îé õàìãààëàëòûí á¿ñèéí îéä áàãòàõ áºãººä óëñûí îéí ñàíãèéí 93.2 õóâèéã ýçýëíý.2. Àøèãëàëòûí á¿ñèéí îé. ¯éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð ìîä, ìîäîí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ áîëîìæòîé áóñàä ãàçðûí îéã àøèãëàëòûí á¿ñèéí îéä õàìààðóóëàõ áºãººä, îéí ñàíãèéí 6.8 õóâèéã ýçýëíý.

Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí íèéãýìä øèëæñýí 1990 îíîîñ ýõëýí ìàíàé îðíû îéí àæ àõóéí áàéãóóëàãóóä õóâü÷ëàãäàí óñòàæ, óëìààð îéã õàìãààëàõ àðãà õýìæýý îðõèãäñíû óëìààñ îéí ñàíä ¿ëýìæ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðñàí þì.

Îé ìîä ò¿éìýðò èõ íýðâýãäýæ, ñ¿éäñíèé çýðýãöýý, äýëõèéí óóð àìüñãàëûí äóëààðàë, õóóðàéøèëò, õóð òóíäàñ, ÷èéãèéí õ¿ðýëöýýã¿é áàéäàëòàé øóóä

õîëáîîòîéãîîð îéí õºíººëò øàâæèéí òàðõàëò èõýñëýý.

Çàõ çýýëèéí ¿åä îéí ñàëáàð çàäàð÷, òýíä àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ àæèëã¿é áîëñíû çýðýãöýý, õÿëáàð àðãààð àøèã îëîõ ãýñýí óõâàð ìº÷èä õ¿ì¿¿ñèéí íºëººíä îéã õóóëü áóñààð îãòëîõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áîëñîíòîé òýìöýõ àæëûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò ìóó áàéãàà íü íýðìýýñ áîëæ áàéíà.

Èéì íºõöºëä îéí òóõàé õóóëèéã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ, áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëëýý. Øèíýýð áàòëàãäñàí Îéí òóõàé õóóëüä îéã çîõèñòîé àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ áîäëîãî, ò¿¿íèé õýðýãæèëòèéã çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà á¿òýö, òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, îéí ñàíã ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ ýðõ ç¿éí îð÷èí áèé áîëãîõ, îéã õàìãààëàõ àæèëä èðãýä, íºõºðëºëèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, îéí àøèãëàëòàíä õÿíàëò òàâèõ ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èã÷äºä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã ÷àíãàòãàõ, îéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéí àñóóäëûã õýâø¿¿ëýõ çýðýã îëîí àñóóäàë òóñãàñàí áîëíî.

Îéí òóõàé õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä îéí àæ àõóéí ñàëáàðûã ñýðãýýí áîñãîõ, îéã ýçýíòýé áîëãîæ, òîãòâîðòîé õºãæèëä íèéö¿¿ëñýí îéí ìåíåæìåíò õýðýãæ¿¿ëýõ, îéí àæ àõóéí àðãà õýìæýýã øèíý òºâøèíä ãàðãàõ ýõëýëèéã òàâèõ áîëîëöîî áèé áîëæ áàéíà.

Ñ.ÄÀØÄÀÂÀÀÎéí ãàçðûí Îéæóóëàëòûí

áîäëîãûí õýëòñèéí äàðãà

Òàðèìàë îé

ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÎÉ ÌÎÄÕÎÐÎÃÄÎÕ Ó×ÈÐÃ¯É



Îéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà- Îéí ãàçàð áàéãóóëàãäëàà. Îðîí íóòàãò îé ýðõýëñýí íýãæ¿¿ä, ñóìûí áîëîí ñóì äóíäûí Îéí àíãè øèíýýð áàéãóóëàãäàæ ýõýëæ áàéíà.

Ãýâ÷ ýíý àðãà õýìæýýíä ñàíõ¿¿æèëòã¿é, òåõíèê õýðýãñýë õ¿ðýëöýýã¿é, ìýðãýæëèéí ÷àäâàðëàã áîëîâñîí õ¿÷èí îëäîõã¿é áàéãàà çýðýã îëîí áýðõøýýë òîõèîëäîæ áàéíà.

Èéìä îðîí íóòàãò îéí ñàëáàð íýãæ¿¿äèéã áèé áîëãîõ, ÷àäâàðæóóëàõ òàëààð íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, á¿õ øàòíû Çàñàã äàðãà íàð äýìæèæ, ñàíàà÷ëàãàòàé àæèëëàõ ë ¿ëäýæ áàéíà. Òýãýæ àæèëëàíà ãýäýãò èòãýäýã.

Îéí òóõàé õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, îéí àæ àõóéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõýä öààøèä þó õèéõ õýðýãòýé áàéíà âý?

Íýí ò¿ð¿¿íä îéã õàìãààëàõ òàëààð îíöãîé àíõààðàõ ¸ñòîé. Õàðèóöëàãàã¿é, õàðèóöëàãà òîîöäîãã¿é, õ¿í ÷àíàðã¿é áàéäëààñ áîëîîä õàéðàí îé ìîäîî ò¿éìýðä÷èõýýä ñóóæ áàéãàà áèø ¿¿. ¯íýí ÷àíàðòàà îéä ò¿éìýð ãàðñíû äàðàà ë ò¿¿íèéã óíòðààõ ãýæ áººí àñóóäàë áîëæ, áààõàí õºðºíãº öàöàæ áàéäàã. Îðîí íóòàãò ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð õèéæ áàéãàà àæèë íü õýëáýðèéí òºäèéãýýñ õýòðýõã¿é, îëîí ò¿ìýíä õ¿ðýõã¿é áàéíà. Óã àæëûã ýðõýëäýã áàéñàí îéí àíãèóäûã òàðààæ, áýëòãýãäñýí õ¿íèé íººö, ÷àäàâõûã ¿ã¿é õèéñýí íü á¿òöèéí õóâüä øèíý òîãòîëöîîíä øèëæñýíòýé õîëáîîòîé áàéñàí. Íºãºº òàëààð îéí ò¿éìýðòýé òýìöýõ á¿òýö òîãòîëöîî àëäàãäàæ ºíººãèéí ¿åä áóðóó ÿâæ áàéãààòàé øóóä óÿëäààòàé áîëíî.

Îéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ñóðòàë÷ëàõ àæëûã çàñàã çàõèðãààíû á¿õ øàòàíä ìàø ýð÷èìòýé ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì. “Îé õýýðèéã ò¿éìðýýñ õàìãààëàõ òóõàé õóóëü”-ä çààñíû äàãóó õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõ àæèë çîõèîí áàéãóóëààã¿é, íóòàã îðíûõîî îéã ò¿éìýðäýýä øèæèì ÷ ¿ã¿é ñóóæ áàéäàã Çàñàã äàðãà íàðòàé õàòóó õàðèöëàãà òîîöîõ

öàã íü íýãýíò áîëñîí ñàíàãäàíà.

Îéí õºíººëò øàâæ, ºâ÷èí ìîíãîë îðíû îéí ñàíãèéí 1 ñàÿ ãàðóé ãà òàëáàéä òàðõààä áàéãàà òàëààð ñóäàëãààíû ä¿í áèé. ¯¿íýýñ îéí õºíººëò øàâüæèéí íîöòîé ãîëîìò áèé áîëñîí òàëáàé 450.0 ìÿíãàí ãà-ä õ¿ðýýä áàéíà. 2009 îíä óëñûí õýìæýýãýýð íèéò 82.1 ìÿíãàí ãà îéä îéí õºíººëò øàâæòàé òýìöýõ àæèë õèéëýý. Öààøäàà îéí õºíººëò øàâæòàé òýìöýõ àæëûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý òåõíèêèéí õàíãàëòûã ñàéæðóóëàõ, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí ä¿íã íýãòãýí ¿éë àæèëëàãààíä ¿ð àøèãòàé õýðýãëýõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà. Îéí õºíººëò øàâæ, ºâ÷èíòýé òýìöýõ àæèëä îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîîã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì.

Ìîíãîë îðíû îé áàéãàëèéí àÿñààðàà ñýðãýí óðãàõ ÷àäâàð ìóóòàé. Äýëõèé íèéòèéã õàìàðñàí äóëààðàë, áàéãàëü öàã óóðûí òààã¿é íºõöëèéí óëìààñ îéí îð÷èí, òºëºâ áàéäàë äîðîéòñîîð áàéãàà èéì ¿åä îéã íºõºí ñýðãýýõ àæèëä íîöòîé áýðõøýýë ó÷ðàõ áîëëîî. Þóíû ºìíº îé ìîäíû ¿ðëýëò, ¿ðèéí ÷àíàð ýðñ ìóóäàæ áàéíà. Ýíý íü òàðüö ñóóëãàöûí ÷àíàð, óëìààð îéæóóëàõ, îéí çóðâàñ áàéãóóëàõ àæëûí ýöñèéí ¿ð ä¿íä ñºðºã íºëººëºë ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é áàéíà. Íºãºº òàëààð îéæóóëàõ àæëûí ìåíåæìåíòèéã ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñàã, òåõíèê òåõíîëîãè, áàéãàëü öàã óóðûí íºõöºë áàéäàëä òîõèðóóëàí ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Îéæóóëàõ, îéí çóðâàñ /íîãîîí õýðýì/ áàéãóóëàõ àæëûã òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ æóðìààð 3-5 æèëèéí õóãàöààíä ã¿éöýòãýæ, öààøèä íàéäâàðòàé óðãàõ áîëñîí ¿åä íü ã¿éöýòãýã÷ýýñ õ¿ëýýí àâ÷ áàéõ øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí ñàíõ¿¿æèëòèéí ìåõàíèçìûã ººð÷ëºõ õýðýãòýé áàéíà. Îéæóóëàõ àæëûã ã¿éöýòãýäýã àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýä óã àæëûí ÷àíàð ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõàä ýðãýëò ãàðãàõ øèíæ ÷àíàðòàé ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòèéã õ¿ëýýæ áàéíà.

Íîãîîí çóðâàñ

Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàðò òàðüö ñóóëãàö ¿ðæ¿¿ëæ áàéíà



Çàñãèéí ãàçðûí “Íîãîîí õýðýì” ¿íäýñíèé õºòºëáºð õýðýãæèæ ýõëýýä 4 æèë áîëæ áàéíà. Ãîâü õýýðèéí á¿ñèéí 18 àéìãèéí íóòàãò 1555 ãà òàëáàéä îéí çóðâàñ òàðèõ àæëûã õèéãýýä áàéíà. Õàòóó øèð¿¿í óóð àìüñãàëòàé ãîâü õýýðèéí á¿ñýä îéí çóðâàñ áàéãóóëàõ àæèëä àëäàà îíîî áàéñàí õýäèé ÷ òàðèìàë îéí 70-80% íü óðãàæ çîõèõ ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áàéíà. Æèøýý íü: Óâñ, Õîâä, Áàÿíõîíãîð àéìàãò ÷àöàðãàíû æèìñ õóðààí àâàõ áîëîìæ á¿ðäñýí áàéíà. Íóòãèéí èðãýäýä ýêîëîãèéí áîëîâñðîë, ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæàà îëãîõ, àæëûí áàéð áèé áîëãîõ çýðýã ñàéí íºëººã ¿ç¿¿ëñýýð áàéíà.

¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã äýìæèæ ÁÍÑÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ ªìíºãîâü àéìãèéí Äàëàíçàäãàä, Òºâ àéìãèéí Ë¿í ñóìàíä çàãâàð íîãîîí õýðýì /îéí çóðâàñ/ áàéãóóëàõ çîðèëãîîð 10 æèëèéí õóãàöààòàé òºñºë õýðýãæèæ ýõëýýä áàéíà. Öààøäàà óëñûí òºñºâ áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýéãýýð ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã ýð÷èìòýé ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ìîíãîë îðíû ýêîñèñòåìèéã õàìãààëàõàä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ áîëíî.

Õàìãèéí èõ áýðõøýýëòýé àñóóäëûí íýã áîë õóóëü áóñ ìîä áýëòãýë. Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëèéã òàñëàí çîãñîîõ òàëààð îðîí íóòàãò èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ñóì, àéìàã, á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä ìîäîí ìàòåðèàëûí õýðýãöýýã ¿íýí áîäèòîé òîîöîæ, ò¿¿íèéã õàíãàõ äààö ÷àäàâõè áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîí áýëòãýõ ìîäíû õýìæýýã òîãòîîæ áàéõ ¸ñòîé.

Çàðèì àéìàãò îéãîîñ áýëòãýõ ìîäíû õýìæýýã áàãàñãàõ, õÿçãààðëàõ àñóóäàë ÿðèãäàæ áîëíî. Çàðèì ìîäîí ìàòåðèàëûã ººð ìàòåðèàëààð îðëóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì. Òºìºð çàìûí äýð ìîä, áàéøèíãèéí õàíà, áàðèëãûí òóëãóóð ìîä çýðãèéã ìîäîîð õèéõýýñ òàòãàëçàõ õýðýãòýé áàéíà. Ìîäîí ìàòåðèàëûí çàðèì õýðýãöýýã èìïîðòîîð õàíãàõûã á¿õ òàëààð äýìæèõ õýðýãòýé áàéíà.

Áýëòãýõ ìîäíû äýýä õýìæýýã Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãààñ àéìàã òóñ á¿ðýýð òîãòîîæ, àéìãèéí ÈÒÕ ñóì á¿ðýýð, ñóìûí ÈÒÕ íºõºðëºë, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà á¿ðýýð òîãòîîæ áàéõààð õóóëü÷ëàãäñàí. Õóâààðèéí äàãóó ñóìûí Çàñàã äàðãà ãýðýý áàéãóóëæ, ã¿éöýòãýëä íü õÿíàëò òàâüæ áàéõ ó÷èðòàé. Ýíý áîë íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä áàãàã¿é ýðõ ìýäýë, óëìààð õàðèóöëàãà íîãäóóëæ áàéãàà õýðýã.

Îðîí íóòàãò ìîä áýëòãýõ àæëûã çºâ çîõèîí áàéãóóëàõ íü õóóëü áóñààð ìîä áýëòãýõèéã çîãñîîõîä èõýýõýí íºëººòýé áàéõ áîëíî. Õàðèí ìîä áýëòãýã÷èéã áóðóó ñîíãîõ, ìîä áýëòãýõ çºâøººðºë îëãîõ, ìîä áýëòãýõ àæëûí ÿâöàä õÿíàëò òàâèõã¿é áàéõ íü õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëèéã äýâýðãýí õºãæººõ õºø¿¿ðýã áîëäîã ãýäãèéã àíõààðàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.Îéãîîñ áýëòãýñýí ìîäíû àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí ñàéí òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ íü îé ìîäûã çîõèñòîé àøèãëàõ áàñ íýã õºø¿¿ðýã ìºí.

Îéã ýçýíòýé áîëãîõ ÿâäàë íü îé ìîäîî õàìãààëàõ, íºõºí ¿ðæ¿¿ëýõ, çºâ àøèãëàõ, îéä õàíäàõ õàíäëàãûã ýåðýãýýð ººð÷ëºõ ¿íäñýí íºõöºë áîëæ ÷àäíà ãýæ ¿çýæ áàéíà. Îéã íóòãèéí èðãýä, èðãýäèéí íºõºðëºë, ìýðãýæëèéí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä òîäîðõîé íºõöºë áîëçîëòîéãîîð ãýðýýãýýð ýçýìø¿¿ëýõ àñóóäàë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íèëýýä ÿðèãäàæ, õóóëèíä òîäîðõîé çààëòóóä òóñãàãäàí õýðýãæèæ ýõëýýä áàéíà. Ýíý àñóóäëûã îðîí íóòàãò ýõíýýñ íü çºâ õýðýãæ¿¿ëýõ íü îéã ýçýíòýé áîëãîõ ãýñýí áèäíèé çîðèëãîä íèéöýõ áîëíî. Îéã õàìãààëàõ òàëààð ÷àìã¿é èõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéãàà îé ýçýìøèã÷èä îéãîîñîî îðëîãî îëæ, àìüäðàë àõóéãàà äýýøë¿¿ëýõ ÿìàð áîëîìæ áàéãàà òàëààð áîäîëöîõ ¸ñòîé.

Èéíõ¿¿ ýõ îðíû îéí áàÿëãèéã ºíºº áîëîí èðýýä¿é õîé÷ ¿åèéí ýðõ àøãèéí òºëºº õàìãààëàí àðâèæóóëàõ, çàõ çýýëèéí õýðýãöýýã õàíãàõ, îíîâ÷òîé çºâ ìåíåæìåíò ÿâóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà.

Îé ìîä íü áàéãàëü îð÷èíä îíöãîé íºëºº á¿õèé áàéãàëèéí áàÿëãèéí õóâüä õ¿íèé ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõýì çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ îíöãîéëîí àíõààð÷, òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ öàã ¿å áîëñîí áàéíà.



Îð÷ëîí äýëõèé ãýäýã ìààíü ìàø íàðèéí òîãòîëöîîòîé á¿õýë á¿òýí íýã ñàâ øèì åðòºíö þì. Ìàíäàë áóóðàëòòàé, íàðèéí õýìíýëòýé. “Îãòîðãóé çîð÷èõ îä ãàðàãèéí õºäºëãººíººñ îëîí õ¿ì¿¿íèé ñàéí ìóó ÿâàõ øàëòãààëíà” õýìýýí íýðò îäîí çóðõàé÷äûí õýëñýí ¿ãíýýñ îéëãîìæòîé áóé.

Ñàëõèíû õóìõûí òîîñ ñàëõèíû òýíãýð, ãàëûíõóìõûí òîîñ ãàëûí òýíãýð òºãñ áóé, øîðîîíû õóìõûí òîîñ ãàçðûí îõèí òýíãýð, óñíû õóìõûí òîîñ óñíû òýíãýð îðøñîí áàéõ çýðãýýð àëèâàà íýãýí îð÷ëîí åðòºíöèéí áîäèñ áîëãîí àìüä îðøèë, ýçýí òýíãýðòýé, ýçýíã¿é þì ¿ã¿é. ªºð ººðñäèéí õ¿÷èí ÷àäàëòàé, ÷óõàì òýðõ¿¿ äºðâºí ìàõáîäü õèéãýýä äîòîîä õ¿÷èí ÷àäëûí ýðõýýð á¿ðýëäýí îðøèí òîãòíîæ áóé áèëýý. Òýä á¿õýí ýðãýí òîéðîíäîî òîäîðõîé õ¿÷ íºëººëëèéã ¿ç¿¿ëýí ø¿òýí áàðèëäëàãààíû õ¿÷èíä îðøèí áóé àìüä åðòºíö þì. ¯¿íèéã ìîíãîë÷óóä íàðèéí îéëãîäîã áàéñàí.

ªí÷èí ãàíö ìîäûã õ¿ðòýë õàäàã ÿíäàð óÿàä àðãàäàæ òàõèäàã. Áóëàã øàíäíû ýõýí äýýð õºíäºõ äîðãèîõ áîõèðëîõ çýðýã àëèâàà ¿éëäýë õèéõèéã ÷àíäëàí öýýðëýäýã ¸ñòîé. Ýíý íü ÿìàð ó÷èðòàé þì ãýâýë òýð õàâèéí íýã ë ÷óëóó, àëãà äàðàì ãàçðûã õºíäºõºä îð÷íû õàìàã óðãàìàë àìüòàí ìîä áóò óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ ãýì ãàðàõ ãàçðûí îíüñíóóä òýíä áàéäàãòàé õîëáîîòîé. ¯¿íèéã ìýäýõã¿éãýýñ õºíäºæ ãýìòýýâýýñ àñàð èõ ãýì ãàðäàã òèéì îíüñ ãàçðóóä áàéäàã.Áàñ îð÷ëîí åðòºíöèéí ººðèéí çîõèðîë ãýæ íàðèéí þì áèé. Ìîíãîë÷óóä “Íóòãèéí íýã ÷óëóó áàéðíààñàà õºäëºõ þì áîë ãóðâàí æèë áàéðàà îëîõã¿é çîâäîã” ãýæ ÿðüäàã.

Ãàë ò¿ëñýí ÷ ìàíàæ ë áàéäàã, ãàäàñ øààñàí ÷ áóëæ ë áàéäàã íü öààíààñàà ìàø íàðèéí ºã¿¿ëýìæ þì. Àëèâàà íýã áàéãàëèéí çîõèñòîé çîõèðëûã á¿¿

àëäàãäóóë, õýðâýý õºíäºõ õýðýã ãàðâààñ ãýì ãàðàõã¿é íîì ¸ñíû äàãóó õºíä ãýñýí ºã¿¿ëýìæ þì. Àëèâàà çàñàãëàë ÿâóóëæ áàéãàà ýçýí, õ¿ì¿¿í íî¸äóóä ñàéí ìóó çàñàãëàë ÿâóóëæ áàéãààãààñ ¿¿äýýä òýíãýðèéí ºíãº àÿñ õ¿ðòýë õóâüñàí ººð÷ëºãäºíº ãýñýí áàéäàã þì.

Ãàçàð äýýð áàéãàà ò¿ìýí àìüòàí õ¿ì¿¿ñ áóÿíûã ýðõýìëýýä, ãýì í¿ãëèéã òýâ÷ýýä áàéâàë ñàéí óóð äýýø äýãäýýä òýíãýðèéí óóðòàé çîõèöîíî. Èíãýñíèé ä¿íä òýíãýð îãòîðãóé á¿ãä áàÿñààä, öàãèéí õóð öàãòàà áóóíà, òºë òºìñ íü äýëãýðíý. Ãàçàð óñ íü áàÿñàí òààëíà ãýäýã þì.

Õýðýâ ñàéí ìóóã íü îëîõã¿éãýýð ìóó çàñàãëàë ÿâóóëààä í¿ãýë áóÿíã ÿëãàõã¿é õèéãýýä èðâýë ìýäýýæ áàéãàëèéí çîõèëäëîãîî õàðøààä èðýõýýð çýðýã ìóó óóð äýãäýýä, òýíãýðèéí óóðòàé õàðøèëäààä òýíãýð îãòîðãóé õóâüñãàíàí õºðâºæ ãàí çóä, çîâëîí ¿õýë àþóë áîëäîã þì ø¿¿ ãýæ íîì ñóäðóóäàä áè÷ñýí áàéäàã.

Ýðòíèé áîøãî ¿ç¿¿ëñýí ñóäðóóä ÿëàíãóÿà ëîâîí Áàäàìæóíàé áàãøèéí “Î÷èð õóÿãò” ãýõ ìýò ñóäàðò “Òàâàí öºâ¿¿í äýâðýõ ¿åä åðººñºº ñàéí ìóó ¿éëèéã õàðãàëçàëã¿é øóíàëààðàà õ¿ññýíýý õèéæ áàéãàà õàðàëãàí öàãò îëîí ç¿éëèéí ìýäýõ ìýäýõã¿é ºâ÷èí èõ ãàðíà. Ýì, òàðèà õýðýãëýýä ýäãýäýãã¿é, òàíèãääàãã¿é ºâ÷èí ãàðíà ãýæ àéëäñàí áèé. Èéì ó÷ðààñ áèä ººðñäºº ÿìàð áàéãààãààñ øàëòãààëààä áàéãàëü äýëõèé ò¿¿í÷ëýí äàãàäàã, áàñ ¿ð ºãººæºº ÷ àâíà.

Ìîíãîë÷óóäûã “Ñ¿ìáýð óóëûí õàÿà äýðëýñýí îðîí” ãýæ ÿðüäàã. Ýíý íü þó ãýñýí ¿ã âý ãýâýë þì þìàíäàà îéðõîí, èë¿¿ ýð÷èì õ¿÷òýé ãàçàð ãýñýí ¿ã. Òýíãýðèéã áóðõàí ãýâýë ¿¿ë íü òýíãýðò îéðõîí áàéãààãààðàà áîäèñàä íàð áóðõàíä îéðõîí áàéäàã øèã ñàéí ñàéõàí õ¿÷ ÷àäàë õ¿ðòýõýä îéðõîí íóòàã. Ìàõ èäýýä, ìàíè óíøààä áóÿí õóðàà÷èõäàã àðä ò¿ìýí ãýâýë Ìîíãîëîîñ ººð áàéäàãã¿é ë ãýäýã þì. Áóñàä îðíû íîìò óëñóóä èõ ìàöàã áàðüæ çîâæ áàéæ áóÿí ¿éëäýíý ø¿¿. Ìîíãîë÷óóä èéì ñîíèí çàÿàòàé óëñ.

Áèä ººðñäºº áàéãàëèàñ òºðñºí áàéãàëèéí àìüòàí. Óãààñàà áàéãàëèéí ýðõøýýë äîð ø¿òýæ àìüäàð÷ áàéãàà óëñ. Áèä áàéãàëèéí çîõèðîë äóíä íü íýãýí ýñ íü áîëæ öîõèëîõ ç¿ðõ, àìüñãàëàõ òîîíû õýìæýý ìààíü ò¿¿íòýé óÿëäàí áàðèëäñàí áàéãàà ø¿¿ äýý. ªºðºº ãàçàð óñ øèãýý ìàõáîäîîñ á¿ðäñýí àìüòàí àãààä òýðõ¿¿ áàéãàëèéí æàì õóóëèàñ õîë ÿâíàà ãýæ õýçýý ÷ áàéõã¿é. Ýíý àâñàí áèå ìààíü óðüä õóðààñàí áóÿíû ¿ðèéí òîëü ãýæ áè îëîíòîî õýëäýã.

Èðýýä¿éä àâàõ áèäíèé òºðºë áîëîîä ñàéí ìóó áàéõ ¿ð äàãàâàð ýíý íàñàíä õèéñýí àæèë ¿éëñèéí ¿ð äàãàâðààñ èõ øàëòãààëíà. Áàéãàëü õºíäºíº ãýäýã áîë àñàð òîì ¿éëèéí ¿ðèéã áèäíèé ñýòãýëèéí äýýð îâîîðóóëæ ºãºõ, õîéø õîéøäîî àñàð èõ ãýìèéã

Ìîíãîë Óëñûí Ñî¸ëûí ãàâüÿàò ç¿òãýëòýíÁóðõàí÷ ëàì Ã.Ï¿ðýâáàò

Áèä ººðñäºº áàéãàëèàñ òºðñºí áàéãàëèéí àìüòàí



äàõèí äàõèí õóðààëãàäàã ÿâäàëòàé àæèë ó÷ðààñ èéìýðõ¿¿ àæèë õèéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ àñàð óõààëàã, ýíýðýíã¿é, áîëãîîìæòîé, ìýäëýãòýéãýýð ãàçàð óñàíäàà õ¿íäýòãýëòýé õàíäàõ õýðýãòýé áàéíà. Ýçýí ×èíãèñ õààíû õýëñýí “Óóë äàãàñàí óñ, óñ äàãàñàí ìîä, óäàì äàìæñàí ºâºëæºº. Ýíý ãóðâûã õºíäñºí õ¿ì¿¿íèéã ¿ã äóóã¿é öààçàëñóãàé” ãýñýí ¿ã áàéäàã íü ÷ áàéãàëüäàà ¿ç¿¿ëæ áóé õ¿íäýòãýë ãýëòýé.

Ìîíãîë÷óóä ººðñäºº ãàçðàà “Òàðèìàë áèø òºðìºë ãàçàðòàé óëñàà” ãýæ ÿðüöãààäàã. Ýíý ìààíü þó ãýñýí ¿ã âý ãýâýë áóñàä õàëóóí îðîíä ìîä õàòãàñàí ÷ óðãàæ ë áàéäàã áîë Ìîíãîëä íýã ãàçðûã ñýâòýýâýýñ ýðãýýä åðäºº íºõºãääºãã¿é, òýð ÷ áàéòóãàé ñàëõèíû àÿñààð òîìîð÷ ýâäðýýä ýõýëäýã ãýìòýé. Òèéì ó÷ðààñ ë ìîíãîë÷óóäûí ãàçàð íóòàã áîë òºðìºë ãàçàð ìºí. Òºðìºë ó÷ðààñ èë¿¿ íàíäèãíàí àð÷ëàõ ó÷èðòàé þì.

Ýíý á¿ãäýýñ áîäîîä ¿çýõýä áèä ãàçàð óñ, íóòàã øîðîîòîéãîî èë¿¿ èõ íàíäèí õàðüöàõ ̧ ñòîé óëñ þìàà. Ýðòíýýñ íààø ìîíãîë÷óóä ãàçàð óñàà õºíääºãã¿é, ãàçàð äîîðõ áàÿëàãò ãàð õ¿ðýõ íü õîâîð, áàðàã õ¿ðäýãã¿é áàéñàí íü ¿¿íèéãýý ìýääýã áàéæ. Îäîî öàãò ãàçàð äîîðõ áàÿëàã ðóó õ¿ì¿¿ñ èõ äàéð÷ áàéíà.

Àëò õàéõ íýðèéí äîð óõ÷èõààä áóëæ çàñàõã¿é òýð ÷èãò íü õàÿæ, áóëàã øàíäíû ýõèéã õ¿ðòýë ìàëòààä õàÿ÷èõàæ áàéíà. Ãàíö æèøýý õýëýõýä ë Ò¿âõàí õèéäèéí õîéò òàëûí àìàíä óõàæ ìàëòààä õàÿ÷èõñàíààñ áîëæ áóëàã øàíä íü øèðãýæ, ò¿¿íèéã äàãàí ºãººæèéã íü õ¿ðòýæ àìüäàðäàã ìàë÷èä õýö¿¿äýýä áàéíà.

Ìîíãîëûí õîâîðõîí áóÿíòàé ãàçðûí íýã èíãýæ í¿¿ð áóóðóóëæ áàéíà. Àëò õàéõ ë ãýæ Ìîíãîë îðíûõîî á¿õ øèì ø¿¿ñ, ãàçðûí îíüñ ñóäëóóäûã òàñàëæ ãýìòýýæ òºëæèí òýòãýõ àðãàã¿é ìºõººæ ãàçàð, óñàà ø¿òýæ àìü çóóäàã ìîíãîë÷óóääàà, ººðñäºäºº ãàé äóóäàæ àëò óãààñàí øàâðàà ãîë ãîðõè ðóó õèéæ óðñãàëûí àìèéã íü òàñàëæ áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ãàçðûí äîîðõ ñàí õºìðºãò õ¿ðýõäýý ãàçàð øèíæýýíèé óëàìæëàëò çàí ¿éëýý ñàéí ìýäýæ çºâ õàíäàõã¿é áîë õ¿í õèéñýí àæèë ¿éëèéíõýý ¿ð ä¿íã çààâàë àìñàæ ýäýëäýã õóóëü íýãýí öàãò çààâàë ¿éë÷èëíý.

Õàìàã çîâëîíãèéí óã øàëòãààí ìýäýõã¿é, ìýäýõã¿é äýýðýý íýìýðëýýä øóíàëòàé, áàñ õèëýíòýé ýíý ñýòãýëèéí ãóðâàí ãýì äýýð äóëäóéäàæ õàìàã ò¿¿ãýýð ÿâñàí ãàé çîâëîíã äóóäàæ áàéãàà þì.

Íýãýí öàãò î÷îîä óóë óñàíä íü ñàí õ¿æ òàâèàä àæèë á¿òýõ íü ÷ áàéíà, á¿òýõã¿é ÷ áàéíà. Ãýõäýý áóðõàíû íîìûã ñýòãýëèéí ÷èí ñ¿æèã ¿¿ñãýýä óíøèõàä áóðõàäóóä òóñ áàñ õàéð õèøãýý ÷ ¿ç¿¿ëíý. Ãýõäýý ó÷èð áèé. Íàð áîë õàìàã àìüòàíä ýë÷ ãýðëýý õàðàìã¿é òóñãàäàã. Õàðèí áóðóó õîéøîî õàðñàí í¿õýíä íàð òóñäàãã¿é íü íàðíû ãýì áèø. Í¿õ ººðºº áóðóó õàðñíààñ áîëæ áàéãàà õýðýã.

Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ íààø àëèâàà ç¿éëèéã áàðüæ áîñãîõäîî ãàçàð óñàà ìàø íàðèéí íÿãòëàæ øèíæäýã óõààíòàé àðä ò¿ìýí áàéñàí. ¯¿íèéã áàòëàõ îëîí òºðëèéí íîì ñóäàð, çàí ¿éë ýä¿ãýý ÷ áàéñààð áàéíà. Òóõàéëáàë: Óóë, óñûã øèíæèí áàðèõààñ àâõóóëààä ÿìàð æèëòýé õ¿í ÿìàð øèíæèéí ãàçàð áóóâàë õýð áàéõ çýðãèéã çààñàí ñóäàð áèé. Æèøýý íü, Ìîãîé æèëòýí øàð øóâóó æèã¿¿ðýý äýâñýí ìýò ãàçàð áóóâààñ àþóë,Õîíü æèëòýí ºëºã÷èí ÷îíî ìÿðààõ ìýò ãàçàð áóóâààñ àþóë,Òàõèà æèëòýí èðâýñ õºëººð òîéðîã òàòñàí ìýò ãàçàð áóóâààñ àþóë ãýõ çýðãýýð çààñàí áèé.

¯õýãñäýý òàâèõ ãàçðàà ìàø íàðèéí øèíæäýã. Ààâ, ýýæýý õààíà òàâüñàíààñ áîëîîä ¿ëäñýí ¿ð ñàä íü ñàéí ìóó ÿâàõ íü øóóä øàëòãààëæ áàéíà ãýæ ¿çäýã. “Îõèí õ¿íèé õºõ áóëòàéñàí ìýò ãàçàð ýõíýð õ¿íèéã òàâü” ãýã÷ þì óó, “Ãýëýí õ¿íèéã áàäàð àÿãà ìýò øèíæòýé ãàçàð òàâü” ãýõ çýðãýýð òóõàéëæ çààñàí áàéäàã. Òýãýõýýð ãàçðûã ãàäíààñ íü ýíý ìýò øèíæèõ íýý. Äàðàà íü õºðñíººñ íü áîäèòîé øèíæèõ óõààí áóé.

Æèøýý íü, òóõàéí ãàçðàà õààø õààø íü òîõîé õýðòýé óõààä óõñàí øîðîîãîî áóöààí õèéí øèíæäýã ¸ñ áèé. Ýñâýë óõñàí ãàçðàà óñ õèéæ øèíæäýã. Çóóí íàéì àëõààä ýðãýæ èðýõýä äóíäàðñàí, óäààí ò¿ðãýí øèíãýñýí çýðãýýð íü ¿çíý. Íàð õààøàà ýðãýæ áàéíà, äóó ÷èìýý ãàð÷ áàéíà óó ãýäãýýð íü ãàçðûí íÿãòðàë ñàéí ìóóã øèíæèíý. Áàñ ãàçðûí õºðñ øîðîîíîîñ öýâýð áîõèðûã ¿çýõ ãýõ çýðýã ìàíàé àðä ò¿ìíèé ãàçàð øèíæèõ òóí ýíãèéí îëîí àðãà áàéíà. ßìàð íýãýí þì ýõëýõäýý ººðèéí æèë òººðºãòýéãºº õàðüöóóëæ, øèíæäýã íü òýð ãàçàð ýýëýý ºãºõ ýñýõèéã òàíèí áàðèõ ãýñýí õýðýã. Õàðèí ýíý á¿õíýý ¿íýí íîì ¸ñîîð õèéæ ÷àäàæ áàéíà óó ¿ã¿é þó. Ýíý á¿õíýýñ ë òýðõ¿¿ àæëûí ñàéí ìóó ¿ð ä¿í óæèã ¿¿ñíý.

Åð íü áèä ýçýíã¿é áàéãàëèàñ þì àâàõäàà ìàõàí í¿äýíä ¿ë õàðàãäàõ òóõàéí ãàçàð îðíû ýçíýýñ, ëóñ ÷ áàéæ áîëíî, çààâàë ãóéæ àâàõ ó÷èðòàé. Íýãýíò ó÷èðòàé óõààíòàé ãóéæ àâñàí ãàçðàà ýðòíèé çàí ¿éëèéã ìýäýæ çîõèñòîé õàðüöàõ ó÷èðòàé. Ýíý òàëààð ýðòíèé àñàð îëîí çàí ¿éë, óëàìæëàë áèé. Òèéìýýñ á¿ãäýýðýý óëàìæëàëò çàí ¿éëèéí áîëîâñðîë ìýäëýãòýé áîëîõ öàã áîëæýý.

Ñàéí ñàíàñàí áîëãîí ñàéí ñàéõàí áîëæ á¿òíý. Åð íü çºâ ¿éëèéí ¿ð ä¿íä ýðäýì ãàðíà, æàðãàë èðíý. Áóðóó ¿éëèéí ä¿íä çîâëîí ë ãàðíà.



Àôãàíèñòàí, Áàëáà, Áóòàí, Êàçàõñòàí, Êèðãèçñòàí, Ìîíãîë, Îðîñ, Ïàêèñòàí, Òàäæèêèñòàí, Õÿòàä, Óçáåêèñòàí, Ýíýòõýã, Áóòàí çýðýã äýëõèéí 13 óëñàä 4500-7000 îð÷èì, Ìîíãîëä 1000 ãàðóé òîëãîé öîîõîð èðâýñ áàéäàã àæýý. Ýðäýíý çóó õèéäèéí íýãýí ñ¿ìèéí õàíàí äýýð àìàà àíãàéæ õýëýý óíæóóëñàí öîîõîð èðâýñèéã àðüñíû òîëáî, ºíãº áóäãèéã èõýä òààðóóëàí çóðñàí, ìºí “Õàòàí á¿¿âýé áààòàð” äîìîãò Õàòàí á¿¿âýé áààòàð àíä ÿâààä íýã ãàíçãàíäàà ç¿ð ãóð, íºãºº ãàíçãàíäàà öîîõîð èðâýñ áºãòðºí èðæ áàéãààãààð ãàðäàã íü ìîíãîë÷óóä ýðò äýýð ¿åýñ ýíý àìüòíûã ñàéí ìýääýã áàéñíûã õàðóóëíà. “Àíãèéí ñàí”-ä “Õºõ ÷îíî, õºíäèéí çýýð, õàäíû èðâýñ, ìîäíû õýðýì” ãýõ çýðãýýð öîîõîð èðâýñíèé àìüäðàõ îð÷íûã îíîâ÷òîé ä¿ðñýëæ, “Àëòàé õàéëàõ” ãýäýã áàðóóí Ìîíãîëûí àëäàðò òóóëüä “...Ñ¿ðõèé õýö¿¿ ãàçàðò íü ø¿ë¿¿ñ èðâýñ ìÿðààæ íóóãäààä...ãýæ öîîõîð èðâýñíèé ãýòýæ, ìÿðààæ àìèà õîîõîéëîõ, àí õèéõ çàí òºðõèéí îíöëîãèéã íàðèéí òóñãàñàí áîë “Àí÷íû ìàãòààëä” “...Õàí õºõèéí íóðóóíû õÿð, Õàðõèðàà, Ò¿ðãýíèé ñàðüäãóóäàä àëàã öîîõîð èðâýñòýé...” ãýæ áè÷ñýí áàéäàã áºãººä ýíä Óâñ àéìãèéí öîîõîð èðâýñíèé òàðõàö íóòãèéã òîäîðõîé ãàðãàñàí áàéíà.

Áèå ã¿éöñýí öîîõîð èðâýñ 35-45 êã æèíòýé, áèåèéí óðò 117-120 ñì, ñ¿¿ëíèé óðò 92-99 ñì, ñýðâýýíèé ºíäºð 60 ñì, õîéä ñàðâóóíû óðò 9-10 ñì, ºðãºí 7-8 ñì áàéíà. Òóõàéí àìüòíû íàñ, õ¿éñ, èäýø òýæýýëèéí àðâè, óëèðëûí áàéäëààñ õàìààðàí áèåèéí æèí èõýýõýí õýëáýëçýíý.

Òóõàéëáàë õàâàð 3 ñàðä áàðüæ õ¿ç¿¿â÷èëñýí 6-7 íàñòàé ýð èðâýñ 41,3 êã æèíòýé áàéõàä 2 ñàðä áàðüñàí 3 ñî¸î íü õóãàðñàí õºãøèí ýì èðâýñ äºíãºæ 30 êã æèíòýé æèøýýòýé. Áàëáà, Ïàêèñòàí çýðýã óëñûí öîîõîð èðâýñ äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 4500-5000 ìåòðèéí ºíäºðò àìüäàðäàã áîë Ìîíãîë îðíû öîîõîð èðâýñ íàìäóó ãàçàð, èõýíõäýý 1500-2500 ìåòðèéí ºíäºðò çóíû õàëóóí, ºâëèéí èõ õ¿éòýíä çîõèöîí

МОНГОЛ ОРНЫ ЦООХОР ИРВЭСØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì

øèíæèëãýýíèé àæèëòàí,äîêòîð(Ph.D) Á.Ìºíõöîã ([email protected])



èäýâõòýé, òýð á¿ð õ¿íä ¿çýãäýõã¿é, ¿çýõñýí, õàðàõñàí ãýñýí õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõëûã òàòàõ íü èõ òóë áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäàëä îëîí íèéòèéí àíõààðëûã õàíäóóëàõ, õºðºíãº õàíäèâ öóãëóóëàõàä óã ç¿éëèéã àøèãëàõàä òóí òîõèðîìæòîé. Äýëõèéä íýí õîâîðäñîí ó÷èð Îëîí óëñûí áàéãàëü, áàéãàëèéí íººöèéã õàìãààëàõ õîëáîî (IUCN)-íû áîëîí Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä á¿ðòãýæ, Çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöè (CITES), Í¿¿äýëëýäýã ç¿éëèéã õàìãààëàõ òóõàé îëîí óëñûí êîíâåíöè (CMS)-èéí I õàâñðàëòàä òóñ òóñ îðóóëæýý. Ìàíàé óëñ 1972 îíä öîîõîð èðâýñèéã àãíàõûã õîðèãëîí äàðõàí öààçòàé áîëãîæ, 2000 îíä Ìîíãîë îðíû íýí õîâîð àìüòíû æàãñààëòàíä á¿ðòãýí õóóëü÷èëæýý.

Ýíý ç¿éë àìüòíû òàðõàö íóòàã äýëõèéí

õýìæýýãýýð æèë èðýõ á¿ð áàãàñàí õóìèãäàæ, òîî òîëãîé íü ýðñ öººð÷ áàéãàà íü èäýø òýæýýëèéí íººö õîìñäîõ, îðîí çàé, àìüäðàõ íóòãààð õàâ÷èãäàæ àðåàë íü òàñàðõàéòàõ, ãî¸ìñîã àðüñûã íü õóäàëäàõ çîðèëãîîð õóóëü áóñààð àãíàõ, ìàëä õàëäàõ ¿åä õºíººí õîðîîõ çýðýã õýä õýäýí øàëòãààíòàé, ýäãýýð íü èõýâ÷ëýí õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ óëáààòàé áàéíà. Ìàíàé óëñ íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí êîíâåíöèóäààð óëñ îðíóóäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý íýð òºðòýé áèåë¿¿ëæ, äýëõèéä íýí õîâîðäñîí ýíý òîì ìóóðûã ñóäëàõ, õàìãààëàõ àæëûã Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí õºòºëáºð, öîîõîð èðâýñ õàìãààëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ÁÎÀÆ-ûí ßàì çîõèîí áàéãóóëæ, ÌÁÎÕÕ, ÄÁÕÑ-èéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçàð, ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí, Ìîíãîëûí Èðâýñ òºâ, Èðâýñ õàìãààëàõ ñàí çýðýã áàéãóóëëàãóóä òºñºë, õºòºëáºðèéã 1999 îíîîñ ýõëýí ºíººã õ¿ðòýë àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ èðëýý.

àìüäàðíà. Íÿãòøèë íü 100 êì2-ò 2,5 áîäãàëü áàéõ Òàÿíãèéí íóðóóíä õèéñýí ñóäàëãààãààð öîîõîð èðâýñíèé ýçýìøèë íóòãèéí õýìæýý ýð áîäüãàëèéíõ 61-142 êì2, ýì áîäüãàëèéíõ 14-58 êì2 áàéëàà. Ãîëëîí ÿíãèð ÿìààãààð õîîëëîõ áà òàðâàãà, çóðàì, òóóëàé, îãäîé, æèæèã ìýðýã÷èä, ìàë íèëýýä èäíý. Öîîõîð èðâýñ õîíîãèéí íèéò öàãèéí 37.3%-ä èäýâõòýé, ºäºð 11 öàãààñ 18 öàã õ¿ðòýë àìàð÷, 20 öàãààñ ºãëººíèé 04 öàãèéí õîîðîíä àíãóó÷ëàíà. Øóëóóí çàìíàëààð òîîöîõîä õîíîãò äóíäæààð 5.1 êì (0.54 êì -10.77 êì) ÿâíà. Òàëûí áýñðýã óóëñûã äàìæèí 40-70 êì ºðãºí ãîâü, õºíäèé, õîîëîé ãàòëàí ã¿éõ íü áèé. Öîîõîð èðâýñíèé áóë÷èí ýäýä óóðàã 21.5%, òîñ 2.9% áàéõ áà óóðãèéí 17 àìèí õ¿÷èë àãóóëàãäàõààñ 39.4%- íü ¿ë îðëîãäîõ àìèí õ¿÷èë áàéíà. Áóë÷èíãèéí øèðõýãèéí ºðãºí 24.5 ìêì áàéäàã.

Öîîõîð èðâýñ íü èäýø òýæýýëèéí ñóâàðãûí îðîéä áàéðëàäàã, óóëàðõàã íóòãèéí ýêîñèñòåìèéí òºëºâ áàéäëûã òîäîðõîéëîã÷ ç¿éë þì. Òóõàéí íóòàã äàõü áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë, ïîïóëÿöèéí á¿òýö, òîî òîëãîé õýâèéí áàéâàë òýíä öîîõîð èðâýñ áàéðøèí àìüäàð÷, èäýø òýæýýë ýëáýã, ºñºí ¿ðæèõ íºõöºë íü ñàéí áàéíà. Õàðóé á¿ðèéãýýð



“Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü îð÷íû çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ” òºñºë

ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÀÓÄÈÒÛÍ ÒÓÐØÈËÒÛÍÀÆËÛÍ ¯Ð Ä¯Í

“Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü îð÷íû çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ” òºñºë íü áàéãàëü îð÷íû õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çîðèëòûí õ¿ðýýíä áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí àðãà õýðýãñýë áîëîõ áàéãàëü îð÷íû àóäèòûí (ÁÎÀ) õóóëü ýðõ ç¿éí ñóóðèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ÁÎÀ õèéõ ¿íäýñíèé ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð çàñãèéí ãàçðûí òºðºëæñºí àãåíòëàã, ¿íäýñíèé ýêñïåðò¿¿ä áîëîí ÈÍÁ/ÒÁÁ-ä çîðèóëàí ñóðãàëò ÿâóóëàõ, ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàí îëîí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ, áàéãàëü îð÷íû àóäèòûã çàðèì ãàçàðò õèéæ òóðøèõ çàìààð ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ àæëóóäûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà.

Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí àðãà õýðýãñýë áîëîõ áàéãàëü îð÷íû àóäèò íü àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðûí áàéãàëü îð÷íû ã¿éöýòãýëèéã õÿíàõ, óã áàéãóóëëàãóóäûí áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîîòîé öààøäûí ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé òóë áàéãàëü îð÷íû àóäèò õèéõ æóðìûí òºñëèéã õîëáîãäîõ ãàçðóóäûí ñàíàëûã òóñãàí áîëîâñðóóëñàí áèëýý. ¯¿íýýñ ãàäíà Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëèíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñºëä áàéãàëü îð÷íû àóäèòûí òóõàé òîäîðõîé çààëòóóäûã òóñãàñàí áîëíî.

Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý áàéãàëü îð÷íû àóäèòûã õºãæ¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ çîðèëãîîð àðãà ç¿é÷ áàãø íàðûã áýëäýæ, ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí, áàéãàëü îð÷íû àóäèòûí àíõàí áîëîí ã¿íçãèéð¿¿ëñýí øàòíû ñóðãàëòóóäûã òóñ òóñ çîõèîí áàéãóóëñàí. Òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéæ ã¿éöýòãýõ òóðøèëòûí 2 àóäèò õèéõ áàéãàëü îð÷èí ýêñïåðò, ñàíõ¿¿ãèéí àóäèòîðóóäûã ã¿íçãèéð¿¿ëñýí øàòíû ñóðãàëòàíä õàìðóóëàí 2009 îíû 8 - 12 ñàðûí õîîðîíä òóðøèëòûí àóäèòûã õèéæ ã¿éöýòãýñýí.

¯¿íä: Øîðîîí îðäîîñ àëò îëáîðëîäîã êîìïàíèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä àãààð, óñ, õºðñ, áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë, õîã õàÿãäàë ãýñýí ¿íäñýí á¿ëãèéí õ¿ðýýíä áàéãàëü îð÷íû ã¿éöýòãýë áóþó áàéãàëü îð÷íû õóóëü òîãòîîìæ äàãàí ìºðäºæ áóé áàéäàë, áàéãàëü îð÷èíä ó÷ðóóëæ áîëîõ àëèâàà ñºðºã íºëºº, ó÷èð÷ áóé ñºðºã íºëºº, òýäãýýðèéí ¿ð äàãàâàðûã àðèëãàõ àðãà õýìæýý,¿éë àæèëëàãààíä ¿íýëãýý ºãºõ, àæ àõóéí íýãæèéí áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîîòîé àæëûí ÿâöûã ñàéæðóóëàõ, áàéãàëü îð÷èíä áîëîí õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëººã¿é àðãààð ¿éëäâýðëýë, ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõýä çºâëºõ, ó÷èð÷ áîëîõ àëäàãäàë, õîõèðëîîñ ñýðãèéëýõýä äýìæëýã òóñëàõààð õèéæ ã¿éöýòãýñýí áîëíî.

Äýýðõ çîðèëãûã õàíãàõûí òóëä äàðààõ çîðèëòûã àóäèòûí áàã äýâø¿¿ëýí àæèëëàñàí .

¯¿íä: à. Øîðîîí îðäîîñ àëò îëáîðëîäîã êîìïàíèé ¿éë àæèëëàãàà íü Ìîíãîë Óëñûí áàéãàëü îð÷íû õóóëü, ä¿ðýì, ýðõ ç¿éí àêòóóäûí äàãóó ÿâàãäàæ áóé ýñýõèéã øàëãàõ; á. Êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà áàðèìòàëæ áóé áàéãàëü õàìãààëàõ òºëºâëºãºº, îð÷íû õÿíàëò øèíæèëãýýíèé õºòºëáºð, òýäãýýðèéí õýðýãæèëò, áàéãóóëëàãûí äîòîîä á¿òýö, æóðàì, ¿éë àæèëëàãààòàé õèð íèéöýæ áàéãààä ¿íýëãýý ºãºõ; â. Êîìïàíèéí áàéãàëü îð÷íû ã¿éöýòãýëä òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóäûí õèéñýí õÿíàëò øàëãàëòûí ä¿ãíýëò, çºâëºìæ, òýäãýýðèéí õýðýãæèëòèéã áàòàëãààæóóëàõ;



Áàéãàëü îð÷íû àóäèòûí õàìðàõ õ¿ðýý èõýâ÷ëýí äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëîíî

• Ò¿¿õèéýäèéíìåíåæìåíò,õýìíýëòèéíãîðèì,áóñàäìàòåðèàëëàãýäõºðºíãº • Ýð÷èìõ¿÷íèéìåíåæìåíòáàõýìíýëò • Óñíûìåíåæìåíòáàõýìíýëò • Õîãõàÿãäàë,ò¿¿íèéìåíåæìåíòáàõàÿãäëûãáóóðóóëàõàðãàçàì • Äóó÷èìýýãáóóðóóëàõãîðèì,¿íýëãýýáàõÿíàëò(¿éëäâýðëýëèéíäîòîîäáàãàäààäîð÷èí) • Õèéíÿëãàðóóëàëòáà¿éëäâýðèéíäîòîîäîð÷íûàãààðûí÷àíàð • Áàéãàëèéíãàìøãààñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõáýëòãýëáàéäàë • Çàìòýýâðèéí¿éëàæèëëàãàà

Àóäèòûí åðºíõèé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò Àóäèòûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò ãýäýã íü àóäèòîðûí öóãëóóëñàí ìýäýý ìýäýýëëèéã ¿íýëýõ øààðäëàãà, ñòàíäàðò áàðèìò áè÷èã þì. Àóäèòûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò íü òóõàéí êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãàà áàéãàëüä ýýëòýé áàéíà óó, õàëòàé áàéíà óó ãýäãèéã òîäîðõîéëîõ ñóóðü íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

ã. Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä õ¿íèé ýðõèéã õ¿íäýòãýõ, îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãàñàí áàéäàë ìºí ¿éë àæèëëàãààíû èë òîä, íýýëòòýé àæèëëàõ àðä÷èëñàí çàð÷èì õýð õàíãàãäàæ áàéãààä ¿íýëãýý ºãºõ; ä. Êîìïàíèéí ìºðäºæ áóé áàéãàëü îð÷íû áîäëîãûã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëä àóäèòûí áàãèéí ñàíàë çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ.

Àóäèòûí àðãàç¿éÒóðøèëòûí àóäèòûã õèéõäýý Òºðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí ñòàíäàðò, ã¿éöýòãýëèéí àóäèòûí ãàðûí àâëàãà, ò¿¿íèéã õýðýãëýõ àðãà÷èëñàí çºâëºìæ, ×àíàðûí áîëîí áàéãàëü îð÷íû àóäèò õèéõ çààâàð (ISO-19011) îëîí óëñûí ñòàíäàðò, ã¿éöýòãýëèéí àóäèòûí àðãà ç¿é, òºñëèéí õ¿ðýýíä ãàðãàñàí áàéãàëü îð÷íû àóäèòûí ñóðãàëòûí ìàòåðèàë, òóðøèëòûí àóäèòûí áàãèéí çºâëºõ¿¿äèéí áàòàëñàí “Áàéãàëü îð÷íû òóðøèëòûí àóäèò”-ûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºðèéã ìºðäëºã áîëãîí àæèëëàñàí áèëýý.

Àóäèòûí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä õóóëü ýðõ ç¿éí àêò, õîëáîãäîõ æóðàì, ñòàíäàðò àðãà÷ëàëûã åðºíõèé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëãîí àøèãëàñàí áîëíî.

ÓÑÍÛ ÀÓÄÈÒ

Åðºíõèé ç¿éëØîðîîí îðäîîñ àëò îëáîðëîõ ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áóé êîìïàíèéí óñ àøèãëàëò, ¿éë àæèëëàãààíû óñàí îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº, óñàí îð÷íûã õàìãààëàõ õóóëü òîãòîîìæ, ñòàíäàðòûí áèåëýëò, áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýý, áàéãàëü õàìãààëàõ òºëºâëºãººíèé õýðýãæèëò çýðýãò ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõºä ýíý àæèë ÷èãëýãäñýí. Óñíû àóäèòûã ã¿éöýòãýõèéí òóëä õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæ, ñòàíäàðò ä¿ðýì æóðàì çààâàð àðãà÷ëàëûã øàëãóóð áîëãîí àøèãëàñàí áàéíà. Óóðõàéí òºëºâëºãºº, óñ àøèãëàõ çºâøººðºë, ä¿ãíýëò, ãýðýý, ÁÎÍÁ¯ òàéëàíä òóñãàãäñàí õîëáîãäîõ çààëòóóäòàé òàíèëöàõ, óñíû äýýæ íèéò 8 öýãýýñ àâ÷, Óóðõàéí îð÷èìä îðøèõ íóòàãò àìüäàðäàã ìàë÷èí àéë ºðõ, èðãýäòýé óñàí õàíãàìæ, óíäíû óñíû ÷àíàð, õ¿ðýëöýýíèé òàëààð ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëæ, ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëàõ, Óñíû ãàçðààñ ãàðãàñàí àøèãëóóëàõ ä¿ãíýëò, íºõöºëèéí õýðýãæèëò, Ãîëûí ãîëäèðîëûã øèëæ¿¿ëýõ, íºõºí ñýðãýýõ àæèë òåõíèêèéí çóðàã òºñëèéí äàãóó ÿâàãäñàí ýñýõ òàëààð òàíèëöàõ, Óñíû íººö àøèãëàëòûí òºëáºð, ãîëûã íºõºí ñýðãýýõýä øààðäëàãàòàé òºñºâ õºðºíãèéí òàëààð ñóäàëñàí áàéíà.

Êîìïàíèéí àëò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíä õî¸ð ãîëûí ñàâ íóòàã õàìðàãäàí, aëò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíä ãîëûí ãîëüäðîëûã ººð÷ëºí, îëáîðëîëòûí àæèëëàãàà äóóñàõ ¿å øàòàíä ãîëüäðîëûã íºõºí ñýðãýýõ àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýñýí áîëîâ÷ ¿íäñýí ãîëûí òýæýýë áîëäîã áóëàã ¿íäñýí ãîëüäðîëûí äàãóó óðñàö á¿ðýí á¿ðýëäýýã¿é áàéíà. Ãàçàð äýýðõ àóäèòûí áîäèò àæèãëàëòààð ãîëîîñ ýõ àâäàã æèæèã ãîë, áóëàãóóä óðñãàëûí äýýä õýñýãòýý õýâ øèíæýý àëäàí óóðõàéí ìàëòàëò



õèéñýí òàëáàé ðóó ñàäðàí óðñäàã, çóðàã òºñºëä çààñàí áàéðøèë, õýâãèéí óíàëòûã çóðàã òºñëèéí äàãóó ã¿éöýòãýýã¿é òóë óðñàõã¿é áîëñîí áàéíà. Îëáîðëîëò ÿâóóëæ áóé õýñãèéí äîîä òàëûí òåõíèêèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéñýí òàëáàéä çóðàã òºñºëä îãò òóñãàãäààã¿é 2 õèéìýë íóóðûã ¿ëäýýæ, ýäãýýð íü òóíãààãóóðò àøèãëàæ áàéñàí ëàã øëàìòàé íóóðóóä áàéñàí áàéíà.

Õèéìýë íóóðóóäûí óñàíä õèéñýí ãèäðî-áèîëîãèéí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýð íóóðûí óñíû ÷àíàð ìóó, óóññàí õ¿÷èëòºðºã÷ áàãà áàéâ. Ñóäàëãààíû ä¿íãýýð áîõèð óñíû èëòãýã÷ áîëîõ óñíû áººñ, ñàâõàíöàð, õÿëãàñàí, ºâãºëæèí ñîíî çýðýã øàâæ õîðõîé ýëáýã áàéâ. Ñóäàëãààíû ÿâöàä óóðõàéí çîðèóëàëòààð àøèãëàñàí ãàçðûí îéð îð÷èì ìàëûí áîëîí óíäíû óñàíä àøèãëàãäàæ áóé óñíû ýõ ¿¿ñâýð¿¿äýýñ ãèäðî áèîëîãè, ãèäðîõèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í

Àíõààðàë òàòñàí àñóóäëóóä

1. Ãîëûí ãîëäèðîëûã íºõºí ñýðãýýõ òºñºë, çóðãûí äàãóó øèëæ¿¿ëýýã¿éãýýñ øàëòãààëàí ººð÷èëñºí ãîëäèðîëîîð ãîëûí óñ óðñààã¿é2. ÁÎÍÁ¯ òàéëàí áîëîí ãîëûã íºõºí ñýðãýýõ òºñëèéí òåõíîëîãèéí õýðýãëýýíèé óñûã ýðãýëòýýð àâ÷ àøèãëàõ “áàéãóóëàìæ” çóðàã òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéãäýýã¿é áàéíà.3. Òåõíîëîãèéí õýðýãöýýíèé óñûã ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ ãîðèìûã ìºðäººã¿éãýýñ Óñ àøèãëàëòûí õýìæýý ÁÎÍÁ¯ òàéëàí áîëîí Óñíû íººö àøèãëóóëàõ ä¿ãíýëò, Óñàí îð÷èí àøèãëàõ ãýðýýíä çààñíààñ èë¿¿ çàðöóóëñàí íü ãàçàð äýýð õèéñýí çóðàã àâàëòûí õýìæèëòýýð òîãòîîãäñîí4. Íºõºí ñýðãýýñýí áîëîí ñýðãýýõ òàëáàéä òóíãààãóóðûí íóóðóóäûã ¿ëäýýñýí íü ãîëûí ãîëäèðîëûã íºõºí ñýðãýýõ çóðàã òºñºëä òóñãàãäààã¿éí äýýð íóóðûí ¸ðîîëä óóðõàéí ëàã øàâàð òýð ÷èãýýðýý ¿ëäñýí íü õèéìýë íóóð öººðºì áàéãóóëàõ òåõíîëîãè, íîðìòîé òîõèðîõã¿é áàéíà

5. Óóðõàéí îð÷èì ãàðãàñàí 2 õóäãèéí óñíû õèìèéí øèíæèëãýýã æèë áîëãîí õèéëãýæ, ä¿ãíýëò ãàðãóóëäàã áîëîâ÷ Óñíû òóõàé õóóëèéí 36.2 ç¿éë, 29.2 ç¿éë, 26.3 ç¿éëèéí äàãóó õóäàã ºðºìäºõ çºâøººðºë àâààã¿é, õóäãóóäûã çîõèõ ãàçàð íü á¿ðòã¿¿ëæ ãýð÷èëãýýæ¿¿ëýýã¿é áàéëàà.6. Òóíãààãóóðûí íóóðààñ òåõíîëîãèéí óñ òýýâýðëýäýã ìàøèíààð óóðõàéí îð÷ìûí àéëóóäàä óíäíû óñ òýýâýðëýñýí íü ýð¿¿ë àõóéí ýíãèéí øààðäëàãûã õàíãààã¿é áàéíà. 7. Àëòíû øîðîîí îðäûí óñ àøèãëàëòûí ãýðýýíèé îðîíä Óñàí îð÷èí àøèãëàõ ãýðýý õèéñýí áàéíà.8. Óñ àøèãëàëòûí ä¿ãíýëòýýð Óñíû ãàçðààñ òåõíîëîãèéí óñíû 30 õ¿ðòýë õóâèéã ãàçðûí äîîðõè óñààð õàíãàõ àëáàí äààëãàâàð ºãñºí íü ¿íäýñëýë ìóóòàéí äýýð àëò àãóóëñàí õóðäàñ öýâäýãò õýñýãò áàéðëàæ áàéãààã õàðãàëçàí öýâäýãèéí ãýñãýýëòýýñ ¿¿ñýõ óñûã òîîöîîã¿é áàéíà.

Óñíû àóäèòààð ñàíàë áîëãîæ áóé çºâëºìæ

1. Áàéãàëü îð÷íû íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýý õèéõ êîìïàíèéí áîëîâñðóóëñàí òºñºë, ò¿¿íèé çºâëºìæèéí äàãóó ¿éë àæèëëàãààãàà çîõèîí áàéãóóëæ ÿâóóëàõ2. Òåõíîëîãèéí óñûã ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ ãîðèì øèíýýð áîëîâñðóóëàí ìºðäºõ3. Íºõºí ñýðãýýñýí òàëáàéä ¿ëäýýñýí áîëîí ¿ëäýýõ íóóðóóäûí ¸ðîîëûã øàâàðëàã áîëîí õàéðãàí õóðäñààð äîòîðëîõ ýñâýë õóó÷èí õýâýíä íü îðóóëàõ4. Ãîëûã ººð÷èëñºí ãîëäèðîëîîð óðñãàæ, ãîë àøèãëàëòûí äàëàí ðóó óðñàí îðæ áàéãààã çîãñîîõ, áîõèð óñ óðñàæ áàéãàà õýñýãò óñûã öýâýðø¿¿ëýõ (ýëñ, í¿¿ðñ ã.ì. ýñâýë çººâðèéí öýâýðø¿¿ëýõ òîíîã òºõººðºìæ áàéðëóóëàõ)5. Óíä àõóéí óñ òýýâýðëýäýã ìàøèíûã òóñàä íü òîíîãëîõ, àðèóí öýâðèéí ýíãèéí øààðäëàãà õàíãàñàí óñààð íóòãèéí ìàë÷äûã õàíãàõ,6 Óñ àøèãëàëòûí ãýðýýã çîõèõ æóðìûí äàãóó çºâ áàéãóóëàõ

Äóí ýëáýã áàéãàà íü óã íóóðûí áîõèðäëûí çýðýãëýë ºíäºð áàéãààã

èëòãýæ áàéíà.

Íºõºí ñýðãýýëòèéí òàëáàéäãàðñàí õèéìýë íóóð



Àãààðûí àóäèòààñ ãàðñàí çºâëºìæ

1. ÁÎÍÁ¯ òàéëàíä àãààðûí ÷àíàðûí õÿíàëò øèíæèëãýýíèé òàëààð îðóóëàõäàà òóõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã ãàçàð äýýð íü íàðèéí ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð çàéëøã¿é õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýííèé æàãñààëò áîëîâñðóóëàí òóñãàõ2. Óóðõàéí ¿éëäâýðëýëýýñ àãààðò õàÿãäàõ áîõèðäóóëàã÷ áàãà òóë áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, îð÷íû õÿíàëò øèíæèëãýýíèé õºòºëáºðò çºâõºí àãààðûí òîîñæèëòûã áóóðóóëàõ ÷èãëýëèéí àðãà õýìæýýã øèíý÷ëýí îðóóëàõ3. Õºòºëáºðò òóñãàãäñàí àãààðûí òîîñæèëòûã áóóðóóëàõ ÷èãëýëèéí àðãà õýìæýýã óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áóé ¿åä òîãòìîë ã¿éöýòãýõ 4. Àãààðûí ÷àíàðûí õÿíàëò øèíæèëãýýã 5 æèëä íýã óäàà õèéëãýæ áàéõààð òºëºâëºõ, ò¿ëø õàäãàëàõ ñàâíóóäàä ò¿ëøíèé óóðøèëòûã çîõèöóóëàõ, àìüñãàëàõ õàâõëàãà ñóóðèëóóëàõ5. ¯éëäâýðëýëèéí îð÷èíä ¿¿ñýõ àãààðûí òîîñæèëòûí øèíæèëãýýã õèéõ óóðõàéí äîòîîä õÿíàëòûã áèé áîëãîõ, çîðèóëàëòûí áàãàæ õýðýãñëýýð õàíãàõ, òýìäýãëýë õºòëºõ çýðýã áîëíî.

ÕÎÃ ÕÀßÃÄËÛÍ ÀÓÄÈÒ

Åðºíõèé ç¿éëØîðîîí îðäîîñ àëò îëáîðëîõ ÿâöàä ¿¿ñýõ ¿éëäâýðëýëèéí õîã õàÿãäëûí áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäàë, õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòòýé õîëáîîòîé õóóëü òîãòîîìæ, ñòàíäàðòûí ìºðäºëò, ÁÎÍÁ¯ òàéëàíä òóñãàãäñàí õîã õàÿãäëûí àñóóäëûí õýðýãæèëòýä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ, õîëáîãäîõ çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí.

Õîã õàÿãäëûí àóäèòûí àñóóäëóóä

ÀÃÀÀÐÛÍ ×ÀÍÀÐÛÍ ÀÓÄÈÒ

Åºðíõèé ç¿éëÊîìïàíèéí øîðîîí îðäûí àëò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíààñ àãààðûí ÷àíàð, òîîñæèëò áîëîí àãààðûí îð÷èíòîé õîëáîîòîé õóóëü òîãòîîìæ, ñòàíäàðòûí ìºðäºëò, ÁÎÍÁ¯-íä òóñãàãäñàí àãààðûí ÷àíàðûí ýðñäýë, òýäãýýðèéã áóóðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû çºâëºìæèéí õýðýãæèëòèéã áàòàëãààæóóëàõ, òýäãýýðò ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõºä ÷èãëýãäñýí.

Àãààðûí ÷àíàðûí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä àãààðò àãóóëàãäàõ í¿¿ðñ òºðºã÷èéí äàâõàð èñýë, õ¿õðèéí äàâõàð èñýë, àçîòûí äàâõàð èñýë çýðýã ¿ç¿¿ëýëò áàãòàíà. Àãààðûí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð òîãòîîñîí 5 öýãýýñ àâñàí äýýæèéí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ õàðàõàä îëáîðëîëò ÿâóóëæ áóé òàëáàé, óóðõàéí àæèë÷äûí áàéð, ò¿ëøíèé àãóóëàõûí îð÷èìä äýýðõè ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ñòàíäàðòàä çààãäñàí õ¿ëöýõ õýìæýýíýýñ äîîãóóð áàéñàí íü àãààð áîõèðäóóëàã÷ ýõ ¿¿ñâýð¿¿äýýñ ãàð÷ áóé áîõèðäóóëàã÷ áîäèñûí àãóóëàìæ ñòàíäàðòàä íèéöñýí ãýæ ¿íýëýâ.

Àãààðûí àóäèòûí ä¿ãíýëò

ÁÎÍÁ¯ òàéëàíä àãààðûí õÿíàëòûí òàëààð îðóóëñàí àðãà õýìæýýí¿¿ä íü äóòìàã, îíîâ÷ã¿é, ãàçàð äýýð íü íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéãýýã¿é, åðºíõèéëºí òóñãàñàí.

ÁÎÍÁ¯ òàéëàíä àãààðûí ÷àíàðûí øèíæèëãýýíèé òàëààð òàéëàãíààã¿é, àãààðò çºâõºí ÑÎ2, SO2, NO2-èéí õýìæýý èõñýæ áîëçîøã¿é òóë àãààðûí øèíæèëãýýã æèë á¿ð õèéëãýõýýð çààñàí.

ÁÎÍÁ¯ òàéëàí, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãºº, îð÷íû õÿíàëò øèíæèëãýýíèé õºòºëáºðò àãààðûí õÿíàëòûí òàëààð çààãäñàí áîëîí àâàõ àðãà õýìæýýí¿¿ä íü õîîðîíäîî çºð¿¿òýé, óÿëäààã¿é áà õýðýãæèëòèéí òàéëàíä êîìïàíèàñ õèéãäñýí àæèë íü õºòºëáºðò òóñãàãäààã¿é áàéíà.

Àãààðûí õÿíàëò øèíæèëãýýíèé òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýíä õîã õàÿãäàë, àðèóòãàë, õàëäâàðã¿éæ¿¿ëýëò, ìàøèí ìåõàíèçìûí óëñûí ¿çëýãò õàìðóóëñàí çàðäëûã òóñãàñàí.

Óóðõàéí àãààð, òîîñæèëòûã áóóðóóëàõàä çàðöóóëàõ çàðäàë æèëýýñ æèëä ¿íèéí ä¿íãýýð ºññºí ìýò áîëîâ÷ ¿¿íä õèéãäýõ àðãà õýìæýý íýìýãäýýã¿é áàéíà. Òîñ òîñîëãîîíû ìàòåðèàëûí õàÿãäàë ñàâ



1. ÁÎÍÁÅ¯-íèé ä¿ãíýëòýíä õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéí òàëààð ¿íýëãýý õèéõýýð îðóóëààã¿é ó÷ðààñ ÁÎÍÁ¯ íàðèéâ÷èëñàí òàéëàíä ýíý òàëààðõ àâàõ àðãà õýìæýý òóñãàãäààã¿é áàéíà. 2. ÁÎÍÁ¯ òàéëàí, ÁÕÕ, ÎÕØÒ-ä òóñãàãäñàí àðãà õýìæýýí¿¿ä õîîðîíäîî óÿëäààã¿é, ÁÕÕ-¿¿äýä àäèëõàí òóñãàãäñàí, æèë áîëãîíû õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí òàéëàíä çºâõºí íºõºí ñýðãýýëòýýð õèéãäñýí àæëóóäûã ò¿ëõ¿¿ òóñãàñàí áàéíà.3. ÁÎÍÁ¯ òàéëàíä õîã õàÿãäëûí àðãà õýìæýýã òóñãàõäàà åðºíõèéëñºí, íýã á¿ð÷ëýí îíîâ÷òîé çààãààã¿é, àþóëòàé õîã õàÿãäëûí òàëààð òóñãàéëñàí ç¿éë çààëò, àðãà õýìæýýã òóñãààã¿é áàéíà. 4. Êîìïàíèàñ ÁÎÍÁ¯ òàéëàíãèéí íýìýëò òîäîòãîëä òóñãàãäñàí õºðñíèé áîõèðäëûí øèíæèëãýý õèéãäýýã¿é, õºðºíãº çàðöóóëñàí ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéíà.5. ÁÎÍÁ¯ òàéëàíä àþóëòàé õîã õàÿãäëûã çàéëóóëàõ, óñòãàõ òàëààð òóñãààã¿éãýýñ òóñ óóðõàé òîñ òîñîëãîîíû ìàòåðèàëûí òºìºð ñàâûã óñòãàëã¿éãýýð îðîí íóòãèéí èðãýäýä íèéë¿¿ëäýã áàéäàë àæèãëàãäñàí.

Õîã õàÿãäëûí àóäèòûí ä¿ãíýëò

1. ÁÎÍÁ¯ òàéëàíä àþóëòàé õîã õàÿãäàë áîëîõ àøèãëàñàí òîñ, òîñîëãîîíû ìàòåðèàë, ò¿¿íèé òºìºð ñàâûã õýðõýí çàéëóóëàõ, óñòãàõ òàëààð íýìýëò òîäîòãîëä îðóóëàõ2. Óóðõàéãààñ çººâºðëºñºí àøèãëàñàí òîñ, òîñîëãîîíû ìàòåðèàëûã õ¿ëýýæ àâäàã àæ àõóéí íýãæòýé ãýðýý áàéãóóëàõ, òýýâýðëýõ çàðäëûã òóñãàõ,3. Óóðõàéí àøèãëàñàí òîñ òîñîëãîîíû ìàòåðèàëûí àãóóëàõ îð÷èìä õºðñíèé áîõèðäîë ¿¿ñýõýýñ ñýðãèéëæ çîðèóëàëòûí ìàòåðèàëààð òóñãààðëàëò õèéõ, ¿¿íèé çàðäëûã áàéãàëü õàìãààëàõ àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãººíä òóñãàõ,4. Àõóéí øèíãýí õîã, áîõèð óñíû öîîíîãèéã äîòîðëîæ àøèãëàõ æóðìûí äàãóó øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ5. Æèë á¿ðèéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãººíä àþóëòàé õîã õàÿãäàë áîëîõ àøèãëàñàí òîñíû òàëààð õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã òóñãàí òºñºâëºæ ¿éë àæèëëàãààãàà àâ÷ ÿâóóëàõ.

ÕªÐÑÍÈÉ ÀÓÄÈÒ

Åðºíõèé ç¿éë Øîðîîí îðäûí àëò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíààñ õºðñºíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºõ áàéäàë, õºðñ, ãàçðûí òºëºâ áàéäëûí àñóóäëûã õàìðàõ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õóóëü òîãòîîìæ, ñòàíäàðòûí ìºðäºëò, ýâäýðñýí ãàçðûí íºõºí ñýðãýýõ àæëûí ÿâö, òåõíèêèéí áîëîí áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéãäñýí òàëáàéã õýìæèæ çóðàãëàõ, õºðñíèé íºõºí ñýðãýýëòèéí ººð÷ëºëòèéã ãàçàð äýýð íü òîäðóóëàõ, ¿íýëãýý ä¿ãíýëò ãàðãàõàä ÷èãëýãäñýí.

Õºðñíèé àóäèòûí ä¿ãíýëò

1. Îëáîðëîëò ÿâóóëñíààð àíõäàã÷ òàëáàéí õºðñíèé òîãòâîðæèëò á¿ðìºñºí àëäàãäñàí. Ýâäýðñýí ãàçàðò õºðñíèé íºõºí ñýðãýýëòèéí àæèë çàðèì òàëààðàà çîõèõ ãîðèì, ñòàíäàðòûí äàãóó õèéãäñýí, îäîî ÷ õèéãäýæ áàéíà.2. 2000-2009 îíû áàéäëààð íèéò ýâäýðñýí òàëáàéí 76 õóâüä òåõíèêèéí íºõºí ñýðãýýëò, 60 õóâüä áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéæ, àéìãààñ òîìèëîãäñîí êîìèññä õ¿ëýýëãýí ºãñºí. Íºõºí ñýðãýýëò õèéñýí òàëáàéí õºðñ îéðîëöîîãîîð 20-30 ñì äîîøîî ñóóñàí áàéíà.3. Ýâäýðñýí ãàçðûí íºõºí ñýðãýýëòýýð áàéãàëèéí óíàãàí òºðõºä íü îéðòóóëàí çàñàæ õýëáýðæ¿¿ëñýí òàëáàéí ºíãºí ãàäàðãóóãèéí 60-70 õóâü ñàéð ÷óëóóãààð õó÷èãäñàí, çàâñàð õîîðîíäóóð íü ÷èãæèãäñýí õºðñ õàð õ¿ðýí ºíãèéí, õºíãºí øàâðàíöàð á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, ñóë áººìºðõºã á¿òýöòýé ãàçðûí ãàäàðãóóãààñ äîîø 20-40 ñì õ¿ð÷, ò¿¿íýýñ äîîø õóðäàñ ÷óëóóëàã ¿ðãýëæèëæ áàéíà (äóòóó õºãæèëòýé õºðñ ¿¿ññýí áàéíà).4. Íºõºí ñýðãýýñýí òàëáàéä íóãûí õºðñíèé õ¿ëðýíöýð äýýä äàâõðàãà ãàçðûí ºíãºí ãàäàðãóóä èë ãàð÷ àëàã öîîã òàðõñàí íü îðãàíèê áîäèñîîð áàÿëàã (ÿëçìàã 20-25 õóâü àãóóëñàí) ýíý äàâõàðãûí øèíæ ÷àíàð àëäàãäàæ áàéãàà òóë õºðñíèé ã¿íä íºõºí ñýðãýýëò õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà. 5. Áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëòýýð òàðüñàí óðãàìëûí á¿ðõýö 50-60 õóâü, óðãàìëûí ôèòîìàññ 5-10 öí/ãà õ¿ð÷ áàéãàà íü ýâäýðñýí



òàëáàéä õºðñíèé òîãòâîðæèëò áèé áîëæ õºðñæèõ ýõ ¿¿ñâýð òàâèãäñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéñýí òàëáàéã õàøóóëñàí íü ¿ð ä¿íã èë¿¿ ñàéæðóóëñàí áàéíà. 6. Áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéñýí òàëáàéä ìàë áýë÷ýýñíýýñ òàðèìàëæóóëñàí óðãàìëûí ãàðö áîëîìæèò õýìæýýíýýñ áóóðñàí ä¿íòýé áàéíà. 7. Óñàí ñàíãèéí óñ øèðãýñýí òîì í¿õèéã áóëæ ñýðãýýõ õºðñ øîðîî óóðõàéí îð÷ìûí ãàçàðò õ¿ðýëöýýã¿é áàéíà. Èéìä íóóðûí ýðãèéí õàíûã çîõèõ õýìæýýíä íàìñãàõ, õýëáýðæ¿¿ëýõ, ¸ðîîëûã õàéðãàí õóðäñààð äîòîðëîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Õºðñíèé àóäèòûí çºâëºìæ

1. Ãîëûí ãîëäüðîëûã íºõºí ñýðãýýõ ÿâöàä ãîëûí ýðãèéí ºíäðèéã àëü áîëîõîîð àíõ áàéñàí ºíäºð, íàëóóä íü äºõ¿¿ëýí ñýðãýýæ, ìàë áýë÷ýýõýä ñààä ó÷ðóóëàõã¿é áàéõ íºõöëèéã õàíãàõàä àíõààðàõ.2. Íºõºí ñýðãýýñýí òàëáàéí òýíöâýðò áàéäëûã óðò õóãàöààíä õàíãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí ýòãýýä áàéõã¿é áàéãàà òóë àëáàí ¸ñîîð òàëáàéã õ¿ëýýí àâñàí àéìàã, ñóìäûí óäèðäëàãà ýíý àñóóäëûã õÿíàëòàíäàà àâ÷ àæèëëàõ.3. Ãîëûí ñóâãèéí õàíà, ¸ðîîëûí õºðñíèé óãààãäàë, óñíû ø¿¿ðýëòèéã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð äàãòàðøóóëæ òîõèæóóëàí õàéðãà, ñàéð ÷óëóóã 2 ¿å äýâñýõ àæëûã òåõíîëîãèéí ò¿âøèíä òºëºâëºõ, øààðäëàãàòàé çàðäëûã æèë á¿ðèéí íºõºí ñýðãýýõ àæëûí òºñºâò îðóóëàõ. 4. Øèíýýð áèé áîëñîí íóóð, öººðìèéí óñ øèðãýñýí òîõèîëäîëä ýðãèéí õàíûã õýëáýðæ¿¿ëýí çàñàæ, ìàë áýë÷ýýðëýëòýä ñààä ó÷ðóóëàõã¿é áîëãîõ öààøèä õýí õèéõ íü òîäîðõîéã¿é ó÷èð àéìãèéí áîëîí ñóìûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí çîõèõ áàéãóóëëàãà àíõààðàëäàà àâàõ õýðýãòýé áàéíà.

ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÒªÐªË Ç¯ÉËÈÉÍ ÀÓÄÈÒ

Åðºíõèé ç¿éë Øîðîîí îðäîîñ àëò îëáîðëîõ ¿éëäâýðëýëýýñ áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëä íºëººëºõ áàéäàë, áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ õóóëü òîãòîîìæ, ñòàíäàðòûí ìºðäºëò, íºõºí ñýðãýýëòèéí äàðààõ áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ººð÷ëºëòèéí õîëáîãäëûã ãàçàð äýýð íü ñóäëàõ, ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ, öààøèä ñàéæðóóëàõ àðãà çàìûã òîäðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí.

Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí àóäèòûí àñóóäëóóä

1. ÁÎÍÁ¯ òàéëàíä áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ñóäàëãààíû ä¿ãíýëò çºð¿¿òýé áè÷èãäñýí 2. Óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõ ãàçàð íóòàãò ÁÎÍÁ¯ òàéëàíã 1997, 2002, 2008 îíóóäàä 3 óäàà áîëîâñðóóëñàí. Ãýõäýý ýäãýýð òàéëàíãóóäàä àëòíû îëáîðëîëò ÿâóóëàõ òóõàéí ãàçàð íóòãèéí òóõàéëñàí ýêîñèñòåìèéí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëä íºëººëºõ áàéäëûí òàëààð òóñãààã¿é, òîéðãèéí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí òàëààð õýò åðºíõèéëºí, òîéìëîí òóñãàñàí, îéëãîìæã¿é ¿ã õýëëýã õýðýãëýñýí. 3. ÁÎÍÁ¯ òàéëàíä íºõºí ñýðãýýëò õèéñýí àìàíä íóóð áàéñàí ãýõ ìýäýýëýë áàéõã¿é áàéíà. Ãýâ÷ óóðõàéí óäèðäëàãààñ òóíãààãóóðààñ ¿ëäñýí õèéìýë íóóð, óñàí ñàí áàéãóóëàõ íü ìàë àæ àõóéä ýåðýã íºëººòýé ãýæ (îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, ìàë÷èäòàé çºâøèëöñºí ãýõ íîòëîõ áàðèìòã¿é) ¿çýí óóðõàéä ëèíöåíçýýð îëãîãäñîí àìàíä 5 õèéìýë íóóðûã ¿ëäýýñýí. Óðüä áàéãààã¿é õèéìýë ýêîñèñòåìèéã çîðèóäààð áèé áîëãîõ íü (ñòàíäàðòûí äàãóó áèø áîë) ºìíº íü áàéãààã¿é áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë¿¿ä, àìüòäûã áèé áîëãîõ íºõöºë á¿ðýëä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý áàéãàëü îð÷èíä òîäîðõîé ýðñäëèéã äàãóóëíà.

Òóíãààãóóðûí ëàã øàâàðòàé áîõèð óñ äàëàíãààñ õàëüæ

õºðñ óñ áîõèðäóóëñàí áàéäàë

Áýë÷ýýðèéí òàëáàéí áîõèðäîîã¿é ãàçàðò

òóíãààãóóðûí ëàã øàâàðòàé óñ òóíàæ ¿ëäñýí áàéäàë

Áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéñýí òàëáàé äàõü õèéìýë íóóð áà ãîëûí åðºíõèé áàéäàë, óóðõàé îð÷èì á¿ðòãýãäñýí øóâóó



4. Àëèâàà ýêîñèñòåìä õ¿íèé øóóä áîëîí äàì (ñóóðèí ãàçàð, àõóéí õîã õàÿãäàë, õèéìýë óñàí ñàí, ¿éëäâýðëýëèéí ìàøèí ìåõàíèçìûí äóó ÷èìýý, ã.ì.) íºëºº çààâàë áèé áîëäîã. Ãýòýë áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëä íºëººëºõ èéì òºðëèéí ýðñäëèéí òàëààð ÁÎÍÁ¯ òàéëàíä îãò äóðüäààã¿é áàéíà.

Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí àóäèòààð ñàíàë áîëãîæ áóé çºâëºìæ 1. Àóäèòûã àí àìüòàí í¿¿äýëëýæ, è÷ýýíäýý îðñîí ¿åòýé äàâõöóóëàí õèéñíýýñ òóõàéí íóòàãò ¿çýãäýõ àí àìüòäûí ç¿éëèéí á¿ðäýë, áàÿëàã, òîî íÿãòøèë, ¿çýãäýöýä òîäîðõîé õýìæýýãýýð íºëººëñºí òóë àóäèò ÿâóóëàõ õóãàöààã çºâ ñîíãîõ2. ÁÎÍÁ¯ òóõàé õóóëèéí 10,11-ð ç¿éë¿¿äèéã òóóøòàé ìºðäºõ3. Îëáîðëîëò õèéæ áóé óóðõàéí òàëáàéä àí àìüòàí áàéõã¿é ãýñýí ¿íäýñëýëýýð áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ, îëáîðëîëò ÿâóóëæ áóé òàëáàéí îð÷èìä ñýðãýýí áèé áîëãîõ òàëààð òîäîðõîé àðãà õýìæýýã àâàõ4. Îëáîðëîëòûí äàðàà ¿¿ññýí õèéìýë óñàí ñàíä áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã ñòàíäàðòûí äàãóó çîõèõ àðãà ç¿éã àøèãëàí íóòàãøóóëàõ àæëûã ¿íäýñëýëòýé çºâ øèéäýæ õýðýãæ¿¿ëýõ, õºíäºãäñºí ãàçàð íóòàãò õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëä íºëººëºõ ýðñäëèéã çààâàë òóñãàäàã áàéõ.

Ýíýõ¿¿ àæëûí õ¿ðýýíä ÁÎÀ-ã Ìîíãîë óëñàä õýðýãæ¿¿ëýõ àíõíû àëõìóóäûã ýõë¿¿ëñýí áºãººä öààøèä õèéõ àæëûí öàð õ¿ðýý óëàì ºðãºæèí òýëíý. ÁÎÀ-í ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã ãàðãàæ, ãàðûí àâëàãà ãàðãàõ, áàéãàëü îð÷íû àóäèòûí ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èíã àíõàí øàò áîëîí äóíä øàòíû ò¿âøèíä áýëòãýõ, ÁÎÀ-ã ÿâóóëàõ æóðìûí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, ÁÎÀ-í çààëòûã ÁÎ-ã õàìãààëàõ òóõàé õóóëèíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ, æóðìûí òºñëèéí äàãóó òóðøèëòûí ÁÎÀ ÿâóóëàõ, òóðøèëòûí ¿ð ä¿íã òàíèëöóóëàõ àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýõýä îíöãîé õóâü íýìýð îðóóëñàí “Ýêî Àçè” áàéãàëü îð÷èí, ìåíåæìåíòèéí äýýä ñóðãóóëü áîëîí àóäèòûí òóðøèëòûí áàãûí õàìò îëîíä òºñºë òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà. Ìºí ìýðãýæëèéí ¿íýòýé ñàíàë, çºâëºìæ ºã÷ õàìòðàí àæèëëàñàí ¯íäýñíèé àóäèòûí ãàçðûí õàìò îëîí, îðîí íóòãèéí ÁÎÀÆ-ûí ãàçðûí õàìò îëîí áîëîí òóðøèëòûí ÁÎÀ-ä ñàéí äóðààð õàìðàãäñàí êîìïàíèéí óäèðäëàãà, õàìò îëîíä ã¿íýý òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

“Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü îð÷íû çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ” òºñºë

17Байгаль орчин амьдрал 17


Àìòòàíä äóðòàéõóëñíû áààâãàé

Õvìvvñèéí õàéðûã òàòäàã öººõºí àìüòíû íýã áîë ïàíäà áóþó õóëñíû áààâãàé. Õÿòàäûí Ñè÷óàí, Ãàíüñè ìóæààð íóòàãòàé ýíý õîâîð àìüòàí æèë èðýõ ávð îëíû àíõààðëûã òàòàæ, ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí ºâä ávðòãýãäñýí þì.

Õàìãèéí ñvvëèéí òîîëëîãîîð ïàíäà Õÿòàäàä 239, çýðëýã áàéãàëüäàà 2000-3000, áóñàä îðíû àìüòíû õvðýýëýíä 27 ë vëäæýý. Áààâãàéí òºðºëä áàãòäàã ñvví òýæýýëòýí ýíý àìüòíû õÿòàä íýðèéã äàñèíãìàî áóþó “òîì áààâãàéí ìóóð” ãýäýã. Ïàíäàãèéí èäýø òýæýýëèéí 99 õóâü íü õóëñ. Íýã óäàà ºäºðò 9-14 êã õóëñ “çîîãëîäîã”. Õóëñíû áààâãàé áàñ çºãèéí áàë, ºíäºã, çàãàñ, ævðæ, ãàäèë çýðýã àìòòàíä äóðòàé. Ýð ïàíäà 115, ýì íü 100 êèëîãðàìì æèíòýé. Èõýíõäýý 75 ñì ºíäºð, 1.5 ìåòð óðò. Õóëñíû áààâãàé 20-30 íàñëàõäàà ãàíöààðàà ë àìüäàðäàã. Çºâõºí îðîîíûõîî våä ë õàìòäàà áàéäàã ñîíèí àìüòàí. Õóëñíû áààâãàéí íºõºí vðæèõvéí àìüäðàë èäýâõãvé áàéäàã òîî òîëãîé íü öººõºí áàéäãèéí ãîë øàëòãààí þì. Ýì áààâãàé 20 õvðòëýý íºõºí vðæèõ ÷àäâàðòàé áàéäàã áºãººä 1-2 óäàà ë çóëçàãàëäàã. Õóëñíû áààâãàéí vðæèë æèë ávð ãóðâààñ òàâäóãààð ñàðûí õîîðîíä 2-3 ºäðèéí äîòîð ë áîëäîã. Ýíý våä 2-5 ýð áààâãàé vð òîãòîîõ ýìýã÷èíãýý áóëààöàëäàí òýìöýíý. Ìýäýýæ, õàìãèéí õv÷òýé íü vð òºëºº vëäýýæ ÷àäíà. Äºíãºæ òºðñºí ïàíäà 90-130 ãðàìì áóþó ýõèéíõýý 1/900 –òýé òýíöýõ õýìæýýòýé áàéäàã áàéíà. Íÿëõ ïàíäà àð÷èëãàà, õàëàìæ ìàø èõ øààðääàã ÷ “ýöãèéí õàéð” vçýëãvé ºñäºã.

Мэдээ



Òýìýýí ààëçõîðòîé øàâüæíû íýã

Õàðàõàä àéäàñ, æèõvväýñ òºðìººð øàâüæíû íýã áîë ààëç. Ýíýõvv õvéòýí öóñòàé àìüòàí íü ºíãºðºã÷ îíû áàéäëààð 120 ãàðóé òºðºë áàéäàã õýìýýí ávðòãýãäñýí áàéíà. Ìàíàé óëñàä ãýõýä ë 30 îð÷èì òºðëèéí ààëç áàéäàã íü òîãòîîãäæýý. Óã áàðèìòûã äóðäàõ áîëñîí øàëòãààí íü õvíä õàìãèéí èõ àþóë ó÷ðóóëæ ÷àääàã òýìýýí ààëçíû òàëààð ñîíèðõîëòîé áàðèìò ºãvvëýõ ãýæ áàéíà. Óã ààëç íü ìàíàé óðä õºðøèä õàìãèéí èõýýð îðøäîã àæýý. Õàðèí 2006 îíîîñ ýõëýí ìàíàé óëñûí ãîâèéí àéìãóóäàä íýëýýäãvé îëøèð÷ áàéãàà ãýñýí. Õàòãóóëñàí òîõèîëäîëä õvíèé áèåä øóóä íºëººëæ õàëäâàðò ºâ÷èí vvñãýõ, öààøëààä võýëä õvðãýõ àþóë òóëãàðäàã áàéíà. Õàìãèéí ýìçýã öýã áîëîõ õºëèéí óëààñ ávõ çvéë ýõýëäýã àæýý. Ó÷èð íü òýìýýí ààëçíû õàìãèéí òvðvvíä õvðýõ çvéë íü òýð. Õv÷òýé õàçñàí òîõèîëäîëä òýð äàðóéä íü ººðèéíõ ñvvë õýñãèéã øàõàæ, ãàðñàí õàð ºòãºíèéã íü íÿëàõ õýðýãòýé àæ. Ýíý íü õîðûã öààø ãví íýâòðvvëýõãvé òîãòîîõ àíõàí øàòíû òóñëàìæèéí íýã õýëáýð þì. Õàðèí vvíèéõýý äàðàà çààâàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãàä õàíäàõûã çºâëºæ áàéíà. Òýìýýí ààëçàíä õàçóóëæ íàñ áàðñàí õví îäîîãîîð ìàíàé óëñàä áàéõãvé ÷ õàëäâàð àâàõ òîõèîëäîë ãàð÷ áàéñàí ãýíý. Õàðèí äýëõèéä íýã æèë òóòàìä äóíäæààð çóðãààí õví òýìýýí ààëçàíä õàòãóóëæ íàñ áàðäàã áàéíà.

Øàð øóâóóíû ÷àäâàðØàð øóâóóíû ãîë õîîë òýæýýë áîëäîã îãîòíî, çóðàì çýðýã àìüòàä ºäðèéí öàãààð áàðàã áàéäàããvé. Òèéìýýñ øºíèéí öàãààð àí àâä ãàðäàã.

Õàðàà ñàéòàé òîì ívä íü ãýðëèéã ñàéí öóãëóóëäàã òóë ýðãýí òîéðíîî ºäºð ìýò ñàéí õàðäàã. Vvíèé õàæóóãààð ìàø ñîíîð ÷èõòýé. º÷vvõýí òºäèé äóó ÷èìýý, äîðãèëòûã ñàéí ñîíñäîã þóã ÷ àëäàíà ãýæ áàéäàããvé. Øàð øóâóó ìàø äóó ÷èìýýãvé íèñäýã áºãººä äàëàâ÷ íü ÷ çîõèöñîí áàéäàã. Áóñàä øóâóóíû ºäíèé vçvvð óðò, õóðö áàéõàä øàð øóâóóíû äàëàâ÷ çººëºí, äóãóé õýëáýðòýé áàéäàã. Ýíý íü òýäíèéã èíäèàí øèã ÷èìýý àíèðãvé õºäëºõ áîëîìæòîé áîëãîíî. Èéìýýñ õóëãàíà íóðóóíààñ íü áàçàõààñ íààø øàð øóâóóã àíçààðäàããvé. Ýíý ÷àäâàð íü èíæåíåðvväèéí àíõààðëûã òàòñàí áºãººä “vë vçýãäýõ” íèñýõ îíãîöûã çîõèîí ávòýýã÷èä øàð øóâóóíû äàëàâ÷èéã ñóäàëæ áàéíà.



ÎÉ, Ò¯¯ÍÈÉÑýäýâ:

НОГООН ХУУДАС

ШИНЖ ЧАНАР


ÁÎÀÆßàìíû Òºðèéí çàõèðãàà óäèðäëàãûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýíÄ. Ýíýáèø äîêòîð /Ph.D/

Áèäíèéã õ¿ðýýëýí áóé áàéãàëü åðòºíöºä õóâèðàë ººð÷ëºëò òàñðàëòã¿é ÿâàãäàæ áàéäàã. Áèäíèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëä áàéãàëèéí ýíýõ¿¿ õóâèðàë ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé õàðèóëò íýõñýí îëîí àñóóäëóóä òîõèîëääîã. ¯¿íèéã øèéäâýðëýõèéí òóëä áèä áàéãàëèéí òàëààð çîõèõ ìýäëýã ÷àäâàð ýçýìøèæ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëûã îëæ õàðæ ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõýä ººðèéí ç¿ãýýñ áàãà ÷ ãýñýí õóâü íýìðèéã îðóóëàõ íü íèéãýìä èðãýíèéõýý ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëæ áàéãàà ÿâäàë þì.

1. Áàéãàëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí íýã áîëîõ îé, ò¿¿íèé çàðèì íýã øèíæ ÷àíàðòàé òàíèëöàõ¯¿íèé òóëä îéä àÿëààðàé.

Îéä õèéõ àæèãëàëò:Îéä àæèãëàëò õèéõäýý 2 – 3 õýñýã áîëîí àæèëëààðàé.

Àæèãëàõ ç¿éë:- Îéä áàéãàà ìîäíóóä ººð õîîðîíäîî èæèë ýñýõ- Ìîäíóóäûí õîîðîíäîî ãàäíà áàéäëààðàà ÿëãààòàé ç¿éë¿¿ä- Ìîäíóóäûí íýðèéã ìýäýõ- Ìîäíóóäûí ºíäºð íàì æèãä áàéäàë- Õàìãèéí îëîí ÿìàð ìîä áîëîõ- Îéí ñèéðýã áà íÿãò ÿìàð áàéãàà- Îéí ìîäíû óðãàëò õýâèéí ýñýõ - Õîðõîé øàâæèíä ýäýãäñýí, õóãàð÷ ãýìòñýí áàéäàë- Îéí íàñ, çàëóó áà õºãøèí ÿìàð íàñíû ìîä çîíõèëîæ áóé ýäãýýðèéã àæèãëàí òýìäýãëýë õºòëººðýé.Àæèãëàëò õèéñíèéõýý äàðàà “Îéí øèíæ ÷àíàð” òàé õîëáîîòîé äàðààõ ìýäýýëýë1 - èéã óíøààðàé.

Àæèãëàëòûí òýìäýãëýë, óíøñàí ìýäýýëýë1 õî¸ðûã õàðüöóóëàí:• Òàíàðûíàÿëñàíîéöýâýðîéþóõîëèìîãîéþó?• Ýíýîéäÿìàðìîäçîíõèëîæáàéñàíâý?• Ýíýîéýíãèéíîéþó,íèéëìýëîéþó?ãýõìýòýýðàÿëàë õèéæ î÷ñîí îéí øèíæ ÷àíàðûã õýñýã òóñ á¿ð ººðñäèéí àæèãëàëòûí òýìäýãëýë áà óíøñàí ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí òîäîðõîéëæ õîîðîíäîî ìýäýýëýë ñîëèëöîîðîé.

Çàðèì “ñàíàë íèéëýõã¿é” áàéãàà àñóóäëóóäàà ººð ººðñäèéí áàéð ñóóðèíààñ òàéëáàðëàæ ººðñäèéí ¿çýë áîäëîî õàìãààëàõûí çýðýãöýý, ººðèéí àëäñàí àëäààã õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé.

Öýâýð áà õîëèìîã îé

Îéã äîòîð íü íýã òºðëèéí ìîäíîîñ òîãòñîí áîë öýâýð áà õýä õýäýí òºðëèéí ìîäíîîñ òîãòñîí áîë õîëèìîã ãýæ á¿òöèéí õóâüä õî¸ð õóâààíà. •¯¿íòýé óÿëäóóëàíòóõàéí îéí ñàíã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà ìîäíû õîëüöûí õàðüöààã 10 ãýñýí íýãæýýð òîäîðõîéëíî. Æèøýýëáýë îé çîõèîí áàéãóóëàëòûí ìàòåðèàëä 7 íàðñ, 3 ãàöóóð ãýæ òýìäýãëýãäñýí áàéâàë òóõàéí îéí òàëáàéí 70 õóâèéã íàðñ, 30 õóâèéã ãàöóóð ýçëýæ áàéíà ãýæ îéëãîæ áîëíî. Ìîäíóóäûí íýðèéã õÿëáàðøóóëàí íýðíèéõ íü ýõíèé ¿ñãýýð íàðñûã ‘’Í’’, ãàöóóðûã ‘’Ã’’, øèíýñèéã ‘’Ø’’ ¿ñãýýð ãýõ÷ëýí òýìäãýëýõ íü áèé. Èéìä 7Í 3Ã ãýñýí áàéâàë òóõàéí îéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé 70 õóâèéã íàðñ, 30 õóâèéã ãàöóóð ýçëýæ áàéíà õýìýýí îéëãîæ áîëíî. Õýðýâ ÿìàð íýã ìîä òóõàéí îéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé 2-5 îð÷èì õóâèéã

ÌÝÄÝÝËÝË I


Îéí íàñÎéí ìîääûí èõýíõè õóâèéã ýçýëæ áàéãàà ìîääûí íàñûã çîíõèëîõ íàñ, îéí ìîääûí òºðºë òóñ á¿ðèéí íàñûã õàðüöóóëàí òîäîðõîéëñîí íàñûã äóíäàæ íàñ ãýäýã. Íàñûã øèëì¿¿ñò òºðëèéí ìîäîíä 20 æèë, íàâ÷èò òºðëèéí ìîäîíä 10 æèëýýð àíãèëäàã.

Îéã çàëóó áóþó çóëçàãàí, äóíä íàñíû, íàñ ã¿éöýæ ÿâàà, íàñ ã¿éöñýí áà õºãøèí îé ãýæ íýðëýäýã.

Îéí íººöÍýã ãà òàëáàéí óðãàà ìîääûí ýçëýõ¿¿íèé íèéëáýðèéã îéí íººö ãýíý. Îéí íººöèéã ìîääûí òîîëëîãûí ìàòåðèàëûã ¿íäýñëýí ýçëýõ¿¿íèé õ¿ñíýãòèéã àøèãëàí òîäîðõîéëäîã. Àð÷èëãààíû îãòëîëòîîð áýëòãýõ ìîäíû íººöèéã òîãòîîõäîî àíõíû íººöººñ, ¿ëäýõ ìîääûí íººöèéã õàñàæ òîãòîîäîã.

ÎÉÍ Á¯Ñ×ËÝË

Ìîíãîë óëñûí îéí òóõàé õóóëèíä :- Õàìãààëàëòûí á¿ñèéí îéä öàðìûí á¿ñë¿¿ðèéí îé, òóñãàé õàìãààëàëòòàé áîëîí ñóðãàëò, ñóäàëãààíû çîðèóëàëòòàé îé, íîãîîí á¿ñ, õîðèîòîé çóðâàñûí îé, çàãàí îé, áàÿí á¿ðäèéí îé, 100 ãà õ¿ðòëýõ òàëáàéòàé òºãºë îé, áóò, ñººã, 30 õýìýýñ äýýø íàëóó ãàçðûí îéã- Õîðèîòîé çóðâàñûí îéä íóóð, ðàøààí, áóëàã, øàíäûí óíäðàãûí ýðãýí òîéðîí áîëîí ãîëûí ýðãýýñ õî¸ð òèéø 1000 ìåòðèéí äîòîðõè îé, óëñûí ÷àíàðòàé


IIIIIIIVVVIVII

Íàñ æèë

10-2021-40

4160

61-8081-100101-200

Øèëì¿¿ñò ìîä

1-1011-2021-3031-4041-5051-60

-

Íàâ÷èò ìîäÍàñíû àíãè

Íàñíû àíãè

Õ¿ñíýãò - 1

ýçëýæ áàéâàë /+/ òýìäãýýð, 2-îîñ äîîø õóâèéã ýçëýæ áàéâàë /íýã/ ãýæ áè÷ñýí áàéíà. Õýðýâ àëü íýã ìîä íü òóõàéí îéí äèéëýíõèéã ýçëýæ áàéâàë ‘’çîíõèëîõ’’ ìîä ãýõ áà äýýð æèøýý àâñàí îéí çîíõèëîã÷ íü íàðñ áîëæ áàéíà.

Ýíãèéí áà íèéëìýë îéÎéã õýëáýðýýð íü ýíãèéí áà íèéëìýë ãýæ õî¸ð àíãèëæ áîëîõ áºãººä îéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýã÷ á¿õ ìîäíû ºíäºð íü æèãäýâòýð áîë ýíãèéí, ºíäºð íü õàðèëöàí àäèëã¿é øàòàëñàí áàéäàëòàé áîë íèéëìýë ãýæ íýðëýíý. Îðîéí áèò¿¿ðëýýðýý øàòàëñàí áàéäàëòàé áàéíà. Îé íü õýä õýäýí òºðëèéí ìîäíîîñ òîãòñîí áàéæ áîëîõ áºãººä áèò¿¿ðëèéí äýýä õýñýãò íü /¿åíä/ ãýðýëä äóðòàé ìîä, äîîä õýñýãò íü ñ¿¿äýðò äóðòàé äóðòàé ìîä áàéõ æèøýýòýé. Ãýâ÷ íýã òºðëèéí àòëàà /öýâýð/ íàñíû áàéäëààñàà áîëæ øàòàëñàí áàéäàëòàé íèéëìýë îé áàéæ áîëíî.

Îéí ºòãºðºë (Ïîëíîòà)Ìîäîä íü îéä ÿíç á¿ðèéí íÿãòòàéãààð òàðàí áàéðëàäàã. ªðººð õýëáýë ÿíç á¿ðèéí øèã¿¿ðýëòýéãýýð óðãàäàã. Ìîääûí óðãàõ òàëáàéãàà ÿìàð õýìæýýãýýð àøèãëàæ áàéãàà òºâøèíã õàðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëòèéã îé ñóäëàëä ºòãºðºë ãýäýã.ªòãºðºëèéã òîäîðõîéëîõ íü òóõàéí îéí òàëáàéä àð÷èëãàà ÿâóóëæ /àðèóí öýâðèéí îãòëîëò, ñèéðýãæ¿¿ëýëò ã.ì./ óëìààð õýðýãëýýíèé áîëîí ò¿ëøíèé ìîä àâ÷ áîëîõ ýñýõ, ýñâýë íºõºí ñýðãýýõ, ò¿éìðýýñ ñýðãèéëýí õàìãààëàõ çýðýã îéí àæ àõóéí àðãà õýìæýýíèé àæëûã òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë ¿íäýñëýë áîëäîã þì.

Îéí ÷àíñàà (Áîíèòåò)Ìîäíû óðãàõ îð÷èí íºõöëèéã ¿íýëýõèéã îéí ÷àíñàà ãýäýã. Òóõàéëáàë, òîõèðîìæòîé íºõöºëä óðãàæ áàéãàà áîë ºñºëò ºíäºð, ìóó íºõöºëä óðãàæ áàéãàà áîë ºñºëò áàãà áàéíà. ×àíñàà ¿ç¿¿ëýëòýýð îé, ìîääûí õºðñíèé ¿ðæèë øèìýýñ õàìààðàí òîäîðõîé íàñàíäàà õ¿ðýõ ºíäðèéí äýýä äîîä, õÿçãààðûã çààñàí áàéäàã. ªðººð õýëáýë õýð çýðãèéí ¿ðæèë øèìòýé õºðñºíä òóõàéí íàñàíäàà õýäýí ìåòðèéí ºíäºðò óðãàõ âý ãýäãèéã òîãòîîñîí áàéäàã.



àâòî áîëîí òºìºð çàìûí äàãóó õî¸ð òàëûí 100 ìåòðèéí äîòîðõè îéã - Àøèãëàëòûí á¿ñèéí îéä äýýðõýýñ áóñàä ãàçðûí îéã òóñ òóñ áàãòààæýý. Õóóëèéí ýíý çààëòûã ¿íäýñëýí îéã àð÷ëàí õàìãààëàõ, àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäàíà.

Сура

гч т

аны

мэд

лэги

йн са

нд


Îéí ñàí á¿ðä¿¿ëýã÷ çàðèì ìîä, áóò

ÃàöóóðÑ¿¿äýð ãàçàðò õàãàñ øàâàðëàã áóþó øàâàð õºðñºíä ñàéí óðãàíà ßëàíãóÿà áóñàä ìîäíû òèýìèéí äîð óðãàõäàà ãîéä ñàéí. ¯íäýñíèé ñèñòåì íü ãàçðûí õºðñºíä ºíãºöõºí áàéðàëñàí áàéäàã ó÷ðààñ ñàëõè øóóðãàíä àìàðõàí óíàäàã. Íèìãýí õîëòîñòîé òóë ãàäàðãóóãèéí ò¿éìýðò õ¿÷òýé íýðâýãääýãèéí äýýð ºñâºð çóëçãàí ¿åäýý íàðíû ò¿ëýì õàëóóí èë÷, ãýíýòèéí õ¿éòðýëòèéã ìóó òýñâýðëýíý. Øèëì¿¿ñ íü íÿãò áàéðëàëòàé íýã äîðîîñ íýã íýãýýð ãàðñàí áàéíà.

Øèíýñ Ãýðýëä ìàø äóðòàé, ò¿ðãýí óðàãäàã, õýò íàìãàðõàã, òýæýýëèéí áîäèñîîð ÿäìàã, ýëñýí õºðñèéã ãîëäîã, íèëýýä òàðõìàë çîíõèëîã÷ ìîä. Ãàí ãà÷èã, õàëóóí õ¿éòýí çýðýã öàã àãààðûí òààëàìæã¿é ¿çýãäëèéã ñàéí òýñâýðëýíý. ªâ÷èíä òýñâýðòýé. Øèëì¿¿ñò ìîäîä äîòðîîñ øèëì¿¿ñýý ºâºë ãýýäýã ãàíö ìîä þì. Øèëì¿¿ñ íü íýã äîðîîñ îëíîîð ãàðñàí áàéíà.

Õóø ×èéã ñàéòàé, øàâàðëàã õºðñºíä óðãàíà. Ãàíä òýñâýð ìóóòàé. Áîðîãöîé íü õî¸ð äàõü æèëèéíõýý íàìàð ã¿éöýä áîëîâñðîõ áà ¿ð íü /ñàìàð/ íü õýðýì, øóâóóíû òóñëàìæòàéãààð òàðæ ¿ðæíý. Õóøíû øèëì¿¿ñ íü íýã äîðîîñ òàâ òàâààð ãàðñàí áàéíà.

ÆîäîîÃàöóóðòàé òóí òºñòýé îð÷èíä óðãàõ òóë ãàöóóð-æîäîîíû õîëèìîã îéã ¿¿ñãýäýã áàéíà. Ãàöóóðûã áîäâîë ¿íäýñíèé ñèñòåì íü õºðñºíä íèëýýä ã¿í áàéðàëñàí áàéõ òóë ñàëõèíä õàðüöàíãóé òýñâýðòýé. Øèëì¿¿ñ íü íýãýýð ãàðñàí áàéíà.

Õóñ Ãýðýëä äóðòàé, ò¿ðãýí óðàãäàã, õºðñíèé ¿ðæèë øèì, ÷èéãèéã òºäèéëºí øààðäàõã¿éãýýð óðãàæ ÷àääàã ìîä. Õºãøèðëº÷ íü /¿éñ/ öàãààí ºíãºº àëääàãã¿é îíöëîãòîé. Ìîäëîã íü õàòóó áîëîâ÷ óÿí õàòàí ÷àíàðòàé áà õàðèí ºìõºíä àìàðõàí èäýãääýã áàéíà. Ìîäëîãèéã íü ôàíåð, öàíà õèéõýä, õîëòîñûã íü íýðæ òóñãàé çîðèóëàëòûí õàð òîñ, ºíäºð ÷àíàðòàé í¿¿ðñ ãàðãàí àâàõàä àøèãëàæ èðæýý. Ìºí õèìèéí àðãààð áîëîâñðóóëæ òåõíèêèéí ñïèðò, öóó çýðýã ÷óõàë á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàí àâ÷ áàéæýý. Ìàíàéõàí õóñûã ýðò äýýð ¿åýñ ãýð àõóéí îëîí òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í õèéõýä àøèãëàæ áàéñàí íü óëàìæëàãäàí èðæýý.Óëèàñ Ãýðýëä äóðòàé, ò¿ðãýí óðãàäàã ìîä. Õýò õóóðàé áèø ýëñýíöýð õºðñ áà ÿëçìàãààð áàÿí øàâàðëàã õºðñºíä íýãýí àäèë ñàéí óðãàíà. Ìîäëîã íü º÷¿¿õýí ãýìòìýãö ìººãºíöºð ºâ÷èíä íýðâýãääýã òàëòàé. ¯ðýýð áóþó ìº÷ðèéí àëèíààð íü ÷ ¿ðæèíý.


ÍàðñÃýðýëä äóðòàé, õºðñíèé ¿ðæèë øèì, ÷èéãèéã òºäèéëºí øààðäàõã¿é, öàã àãààðûí òààëàìæã¿é íºõöëèéã òýñâýðëýõ ÷àäâàð ñàéòàé, åðºíõèéäºº ýëñýíöýð õºðñºíä óðãàäàã. ¯íäýñíèé ñèñòåì íü áàò áýõ, ãàçðûí õºðñºíä ã¿í áàéðàëñàí øèëáýíöýð ¿íäýñòýé áàéõ òóë ñàëõè øóóðãàíä õÿëáàð óíàõã¿é. Èø íü øàðãàë ºíãºòýé. Øèëì¿¿ñ íü íýã äîðîîñ õî¸ð õî¸ðîîðîî ãàðñàí áàéíà. Øèëì¿¿ñ íü àíõèëàì ñàéõàí ¿íýðòýé áîäèñ àãóóëæ áàéäàã

Áóðãàñ Ãîë ìºðíèé õºíäèéã äàãàæ ÷èéãëýã õºðñºíä áººíººð óðãàäàã 1-3 ì îð÷èì ºíäºðòýé áóòëàã óðãàìàë. Ìàíàéõàí áóðãàñààð ãýðèéí õàíà áîëîí àðàã, ñàãñ çýðýã ñ¿ëæìýë ýäëýë õèéæ àìüäðàë àõóéäàà õýðãýëñýýð èðæýý.×àöàðãàíà Ìàíàé îðíû Óâñ, Ñýëýíãý, Õîâä, Áàÿí-ªëãèé, Çàâõàí àéìãèéí íóòãèéí íèëýýä ãîë ìºðíèé õºíäèéãººð áººí áººíººðº òàðõàí óðãàäàã òîì áèø áóòëàã óðãàìàë. Õºðñèéã òºäèéëºí ãîëîõã¿é. ¿ð æèìñ íü 9-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð áîëîâñðîõ áà áîëîâñîð÷ ã¿éöñýí æèìñ íü óëààí øàðãàë ºíãºòýé, ýñãýëýíä¿¿ àìòòàé áàéíà. Æèìñèéã íü õºëä¿¿ ¿åä /10-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ 11-ð ñàðä/ ºãëºº, îðîéí öàãààð ò¿¿âýë õÿëáàð. ×àöàðãàíû æèìñèéã áîëîâñðóóëæ âèòàìèíò ø¿¿ñ, àðõè, òîñ çýðýã á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàí àâäàã áºãººä ò¿¿íèé òîñ íü àíàãààõ óõààíä èõýä ¿íýëýãääýã áàéíà. ¯ðýýð ñàéí óðãàíà.

Çàã Ìàíàé îðíû îéí ñàíãèéí 24.6 õóâèéã ýçýëäýã. Çàã íü õóð òóíäàñ áàãàòàé, õóóðàé ãàíäóó óóð àìüñãàëòàé ãîâü,


Áàãø

ñóð

àã÷ä

àä º

ãºõ

çºâë

ºãºº

öºëä îé ¿¿ñãýí õºðñèéã ýâäðýëýýñ õàìãààëæ, ýëñíèé í¿¿ëòèéã õÿçãààðëàí áàðüæ áàéäàã, ýêîëîã-ýäèéí çàñãèéí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé, õóð òóíäàñ áàãàòàé á¿ñ íóòãèéí óíàãàí óðãàìàë. Íºõöºë ñàéí á¿ðäñýí òîõèîëäîëä ¿ðèéã íü öàöàõ áóþó òóñãàéëàí áîðòãîíä áîéæóóëàí îéæóóëàëòàíä øèëæ¿¿ëæ ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áóé òóðøëàãà áèé.

2. Ìîäëîã óðãàìëûí õóâèðàë ººð÷ëºëòèéã àæèãëàõÆèëèéí äºðâºí óëèðàëä óðãàìàëûí õýðõýí ººð÷ëºãäºæ õóâèð÷ áàéãààã àæèãëàõ íü ìàø íàðèéí ¿éë ÿâö þì.

Áèäíèé õè÷ýýë ìààíü 9 ñàðûí 1-íä ýõëýýä 6 ñàðûí 1-íä äóóñäàã. Ýíý õóãàöààíä áèä íàðò ñóðãóóëèéíõàà îð÷èì “ Ìîäëîã óðãàìëûã àæèãëàõ “ áîëîìæ áèé þó? Ñóðãóóëèéí õàøààíä ìîä áàéäàã ø¿¿ äýý. Ýíý ìîäíû õºãæëèéí òîäîðõîé ¿å øàòûã áèä àæèãëàõ á¿ðýí áîëîìæòîé.Ìºí ò¿¿í÷ëýí òàñàëãààíû óðãàìàë äýýð àæèãëàëò õèéõ ìºí áîëîìæòîé.

Àæèãëàëòûã õýðõýí ÿâóóëàõ âý?- 2 áàã ñóðãóóëèéí îð÷ìûí ìîäûã, 2 áàã àíãèä áàéãàà öýöãèéã àæèãëàëò õèéõýýð ñîíãîõ- Õýñýã òóñ á¿ð íýã ìîä, íýã öýöýã ñîíãîõ- Ñîíãîñîí ìîä áà öýöãèéí øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ- Ìýäýýëýë 2 – èéã óíøààä àæèãëàëò ÿâóóëàõ õ¿ñíýãò çîõèîõ- Õýñã¿¿ä àæèãëàëò ÿâóóëàõ õ¿ñíýãòèéí àðãà ç¿éãýý ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí ìýäýýëýë ñîëèëöîõ çàìààð ÿðèëöàæ óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ- Àæèãëàëòûã 6 ñàðûí 1 íä äóóñãàæ õýñýã òóñ á¿ð àæèãëàëòûí ¿ð ä¿íãýý òàíèëöóóëàõ- Õýñã¿¿äèéí àæèãëàëòûí ¿ð ä¿íä çºðººòýé ç¿éë þó áàéãààã õàìòðàí ÿðèëöàõ- ßàãààä çàðèì ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ººð áàéãàà ó÷èð øàëòãààíûã òàéëáàðëàõÝíý àæèãëàëòûã õèéñíýýð òà íàð àæèãëàëò ÿâóóëàõ àðãà ç¿éä ñóðàëöàõûí çýðýãöýý àìüä áàéãàëèéí òàëààðõ ìýäëýãýý óëàì ºðãºæ¿¿ëýõ áîëíî.





ÌÝÄÝÝËÝË IIÎéä àæèãëàëò õèéñíèé ¿ð ä¿íä ìîäíû öýöýãëýõ ¿åèéã õ¿éòýðýëòýýñ õàìãààëàõ, ¿ð áýëòãýõ õóãàöààã çºâ òîãòîîõ, õîðòîíòîé òýìöýõ õóãàöààã òîäîðõîéëîõ çýðýã ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìîäëîã áîëîí áóòëàã óðãàìëóóäàä àæèãëàëò õèéñíýýð äàðààõ õºãæëèéí ¿å øàòíû , ýõëýõ öàã õóãàöààã íü òîãòîîæ áîëíî.¯¿íä:

Óðãàëòûí ¿å – Óðãàìëûí ø¿¿ñ õºäëºõ, íàõèà õººõ íîãîîð÷ ýõëýõ çàëóó íàâ÷íóóä (äýëãýðýõ) íàâ÷íóóä õºãæëèéíõºº øàòûã äóóñãàõ áóþó á¿ðýí ã¿éöýò íàâ÷èëæ äóóñàõ, íàâ÷íû ºíãº ººð÷ëºãäºæ ýõëýõ, íàâ÷íû ºíãº õóâèð÷ äóóñàõ, íàâ÷ óíàæ ýõëýõ, óíàæ äóóñàõ, ìº÷ðèéí ºñºëò ýõëýõ äóóñàõ. Ýíý á¿õ ¿å¿¿ä íü äýýðõè óðãàëòûí ¿åä îðäîã.

Öýöýãëýõ ¿å - àíõíû öýöã¿¿ä áèé áîëîõ á¿ðýí ã¿éöýä öýöýãëýõ, öýöã¿¿äèéí õàãäðàë ýõëýõ, öýöãèéí äîõèóðûí óíàõ, öýöýãëýëò äóóñàõ, õî¸ð äàõü öýöýãëýëò ýõëýõ çýðýã íü ýíý ¿åä õàìààðàãäàíà.

¯ðëýëòèéí ¿å - Áîðãîöîé, õîíãîðöîã, æèìñíèé ºíãº ººð÷ëºãäºæ ýõëýõ, ººð÷ëºãäºæ äóóñàõ (áîëîâñðîõ) æèìñ óíàõ, ¿ð òàðõàõ, ¿ð òàðõàæ äóóñàõ, óíàæ äóóñàõ ¿å. Ôåíîëîãèéí àæèãëàëòûí ¿åä íàâ÷ûí ìº÷ðèéí öýöã¿¿äèéí õ¿éòðýëòèéí ¿åèéí õºëäºëò, õîðòîíä èäýãäýõ àâòàãäàõ, õºëäºëòººñ áîëæ õàãàðàõ, çýðýã ¿çýãäëèéã çààâàë òýìäýãëýæ àâàõ ¸ñòîé. Ôåíîëîãèéí àæèãëàëò ÿâóóëäàã ¿íäñýí àðãà íü áàéãàëü äýýðõ óëèðëûí ººð÷ëºëòèéí õóãàöààã òýìäýãëýæ õºòëºõ þì.Çºâ àæèãëàëò õèéõèéí òóëä äàðààõè ç¿éëèéã àíõààðàõ õýðýãòýé. • Ø¿¿ñíèéõºäëºëòýõëýõèéãòýìäýãëýõäýýõîëòîñíûõàãàðñàí àí çàâñàðààð ø¿¿ñ íýâ÷èæ èðýõ, ¿çýãäýõ ¿åèéã õýëäýã. • Õººëòèéã íàõèàíû õýìæýý èõýñíýýð, íàõèàíûäýëãýãäýõèéã õàéðñíóóäûí äóíäààñ æèæèã íàâ÷íû öóõóéëòààð òóñ òóñ ìýäýæ áîëíî. • Íîãîîð÷ ýõëýõèéã íàâ÷íû äýëãýãäýõýýñ ýõëýíòîîëíî.

Öýöýãëýëò ýõëýõèéã: Õýðýâ øèëì¿¿ñò ìîäîíä øèëì¿¿ñí¿¿äèéí íýã íýãíýýñýý ñàëàõ ¿åýñ Öýöýãò óðãàìëóóäàä àíõíû öýöýã ¿¿ñýõýýñ Íàðñ, ãàöóóð çýðýã øèëì¿¿ñò, õóñ çýðýã ìîäíóóäàä òîîñ ¿¿ñýõ ¿åèéã Èõýíõ óðãàìëûí öýöýãëýõ òýð ºäðèéã çàðèì íýã óðãàìàë äýýð á¿õ öýöãèéí õàãàñ õóâü íü öýöýãëýñýí ¿åèéã õýëäýã. Àæèãëàëòûí òýìäýãëýë õºòëºõäºº: - Æèë á¿ð ÿã íýã ñàð ºäºð, íýã ìîä áóþó áóòàí äýýð òýìäýãëýë õºòëºõ áºãººä õààíà ÿìàð íºõöºëä óðãàæ áàéãààã áàñ òýìäýãëýíý.Îé äîòîð þìóó ýñâýë îéí çàõàä çàäãàé ãàçàð ãýõ ìýò. - 2 äàõü óäààãèéí öýöýãëýëòèéã àíõààðàëòàé àæèãëàæ òýìäýãëýë õºòëºõ íü õýðýãòýé.- ¯ð æèìñ áîëîâñîð÷ ã¿éöýõ íü æèìñíèé ºíãººð òîäîðõîéëîãääîã. Õóóðàé æèìñòýé óðãàìëóóäàä ¿ð æèìñíèé áîëîâñðîëòûã òîäîðõîéëîõäîî ºíãº íü áîð õ¿ðýí áîëæ èðýõ áóþó æèìñ íü óíàæ ýõëýñíýýð òîäîðõîéëîíî.- ¯ð æèìñ á¿ðýí ã¿éöýä áîëîâñðîõ ¿åä àæèãëàëò õèéæ í¿äýí áàðèìæààãààð òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé. Îéí óðãàöã¿é, ñóë óðãàöòàé, äóíä, ñàéí, ìàø ñàéí ãýõ ìýò. - Íàâ÷íû ºíãºíèé ººð÷ëºãäºõ ¿åèéã àæèãëàõ íü îíö à÷ õîëáîãäîëòîé á¿õ íàâ÷íóóä óðãàæ ã¿éöýõ, ýõíèé íàâ÷ óíàõ ¿å, èõýíõ íàâ÷ óíàõ ¿å ìºí ìîäíû íàâ÷ íü äýýðýýñýý ýõëýæ óíàâóó äîîðîîñ í¿öãýâð¿¿ ãýäýã íü áàñ à÷ õîëáîãäîëòîé. • Ìîäíû åðºíõèé ºíãº, íàñíààñ ÿàæ õàìààðàõ, ºâ÷èëñºí ¿åä ºíãº íü ÿìàð áîëîõ çýðãèéã ñàéòàð àæèãëàæ òýìäýãëýæ àâàõ ¸ñòîé.Óëèàíãàð ìîäíû íàâ÷íû óëààí ºíãº íü ìîäíû ãîë èø íü ãýìòñýíýýñ áîëäîã ãýæ ¿çäýã.• Çàðèìäàà íàìðûí ýðò õ¿éòðýëòèéí íºëººãººð øèëì¿¿ñ íü íîãîîí ÷èãýýðýý óíàõ ¿çýãäýë áàéäàã. Ìîäíóóäûí õîëòîñíû ºíãº íü ÿëàíãóÿà çàëóó ìîäíóóäàä ø¿¿ñ õºäëºëòèéí ¿åä èõ ººð÷ëºãääºã. • Íàñ ã¿éöñýí ìîäîíä õîëòîñ íü ÿíç á¿ðèéí õîðòîíä èäýãäýõ, îéí ºâ÷èí ãàðàõ ¿åä ººð÷ëºãäºíº. • Øóâóó áóöàõ, èðýõ, õîðòîí õîðëîã÷èä áèé áîëîõ çýðýã ¿çýãäë¿¿äèéã áàñ àëäàëã¿é òýìäýãëýæ áàéõ ¸ñòîé. • Öàã óóðûí íºõöºë íü òîãòâîð ìóóòàé íóòàãò àæèãëàëò õèéõäýý îëîí æèëèéí òóðø àæèãëàëò òàâèõ ¸ñòîé. ¯¿íèé ¿íäñýí äýýð äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòèéã îëæ àâíà.



Çóðàã 1 Íàõèàíû á¿òýöÌîäëîã óðãàìëûí íàõèàíóóä

• Ìîäëîã óðãàìëûí óðãàæ ýõëýõ õóãàöàà öýöýãëýëò ãàçàð áîëãîí ººð áàéäàã.Óðãàìëûí õºãæëèéí ¿å øàò

Íàñ ã¿éöñýí óðãàìëûí âåãåòàöûí õóãàöààã äîòîð íü :• Óðãàìàë óðãàëòûí• Áóíäóóëàëòûí• Öýöýãëýëòèéí• ¯ð æèìñ áîëîâñðîëòûí• ¯õëèéí 6 äàõü ¿å • ªâëèéí òàéâàí ¿å ãýæ õóâààæ áîëäîã. Ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíä ýíý ¿å øàòûã òîâ÷èëæ áè÷èõ øààðäëàãà ãàðäàã. Èõýíõäýý ôåíîëîãèéí ¿å¿¿äèéã ýõíèé þìóó õýä õýäýí ¿ñãýýð òýìäýãëýäýã. Èõýâ÷ëýí ôåíîëîãèéí ¿åèéí ýõíèé ¿ñãýýð òýõäýý ëàòèí ¿ñãýýð òýìäýãëýõ ÿâäàë èõ òàðõñàí.

Óðãàìàë óðãàëòûí àæèãëàëò,ñóäàëãààíû àðãà ç¿é

Óðãàìàëûí ºñºëò õºãæèëòèéí ãàäààä èëðýë íü ø¿¿ñ õºäëºõ, íàõèà õººõ, íàõèà çàäðàõ, øèíý íàõèà á¿ðýëäýõ, íàâ÷ëàõ, íàâ÷ øàðëàõ, íàâ÷ óíàõ, öýöýãëýõ, æèìñëýõ, ¿ð æèìñ áîëîâñðîõ, áîëîâñîðñîí ¿ð æèìñ óíàõ, íàéëçóóð ºñºõ ãýñýí ¿å øàòóóäàä õóâààãäàõ áºãººä ¿å òóñ á¿ðèéí ýõëýõ, òºãñºõ õóãàöààã òýìäýãëýæ òîãòîîõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

1. Óðãàë ýðõòýí äýýð õèéõ àæèãëàëò Ø¿¿ñ õºäëºëò:Ìîäíû àìüäðàëûí õàâðûí èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãààíû ýõëýë áºãººä ýíý ¿çýãäýë ãîë òºëºâ äºðâºí ñàðä ºäðèéí äóëààí òîãòìîë íýìýõ ãðàäóñààñ äýýø áîëñîí ¿åä ¿çýãäýíý. ¯¿íèéã àæèãëàõûí òóëä ìîäíû õîëòñûã ãýìòýýëã¿éãýýð øºâºãäºí ìîäëîã ýäèéã öîîëîõîä óã í¿õýýð ø¿¿ñ ãàäàãø äóñàëæ ãàðñàí àíõíû ºäðèéã ø¿¿ñ õºäëºëòèéí ýõëýë ãýæ òýìäýãëýíý. Àæèãëàëòûí äàðàà í¿õèéã äàâèðõàé áóþó òîñîí áóäãààð øàâæ áèò¿¿ëíý.

Íàõèà õººõ: Ýíý íü íàõèà óðòûí äàãóó ñóíàæ, èðìýãèéí çàâñðààð íàðèéí öàéâàð çóðààñòàé áîëñîí áàéíà. Óëèàñ, äîëîîãîíî, ãîëò áîð, ºðºë, ìîíîñ ãýõ ìýò õî¸ð áà ò¿¿íýýñ îëîí òîîíû õàéðñààð á¿ðõýãäñýí íàõèàòàé ìîäîíä ãàäíà òàëûí õàéðñíû íàõèàíû õîîðîíäóóð

öàéâàð çóðâàñ ¿çýãäýæ, íàõèà öîîõîðòîæ õýìæýýíèé õóâüä òîìîðñíîîð ýíý ¿å- ýõýëëýý ãýæ ¿çýæ ñàð ºäðèéã òýìäýãëýæ àâíà.Íàõèà çàäðàõ: Íàõèàíû õàéðñíóóä ãàäàãøàà äýðâèéæ, áèå áèåíýýñýý õºíäèéðºõ áàéäëààð íü òîäîðõîéëîíî. Õàðèí íýã õàéðñòàé íàõèà çàäðàõàä ò¿¿íèé ¿ç¿¿ðýýñ íîãîîí îðîé öóõóéñàí áàéäàã. Øèíý íàõèà á¿ðýëäýõ ¿çýãäýë íàâ÷ äýëãýðñíèé äàðàà ýõýëæ çóíû òóðø óðãýëæëýõ áºãººä ýíý ¿åèéí ýõëýëèéã òîãòîîõäîî øèíý íàéëçóóðûí äàãóóõ á¿õ øèíý íàõèà óã óðãàìëûí íàõèàíû õýâèéí õýìæýýíä õ¿ðñýí ºäðèéã òýìäýãëýíý.

Íàéëçóóð ìº÷ðèéí øóãàìàí ºñºëò: Îðîéí íàõèàíààñ ãàðñàí íàéëçóóð äýýð àæèãëàëò õèéíý. Íàéëçóóð ãýäýã íü ìîä áóòíû èø ìº÷ðèéí òóõàéí æèëèéí óðãàñàí õýñãèéã õýëýõ áºãººä ýõëýýä íîãîîí, äàðàà íü ºíãº íü öàéðàõ øàðëàõ, ýöýñò íü áàðààí ºíãºòýé áîëæ ìîäæèíî.

Íàéëçóóðûí øóãàìàí ºñºëò çîãñîõ: Ñ¿¿ë÷èéí íàâ÷ çàäàð÷ îðîéí íàõèà ¿¿ñíý. Íàéëçóóð õàãàñ ìîäæèæ íàéëçóóðûí ñóóðü ¿éñýí êîëòñîîð õó÷èãäàõ, ºñºëòèéí íàéëçóóðûí óãààð õîëòñîí ¿å ¿¿ñíý.





Íàéëçóóð á¿ðýí ìîäæèõ: Óðòàññàí ìº÷èð á¿õýëäýý ¿éñýí õîëòñîîð á¿ðõýãäýí õó÷èãäàíà. Íàâ÷íû ýõëýë áîë íàâ÷èò ìîäíû íÿëõ íàâ÷ñûã äóíä õýìæýýãýýðýý æèæèã áîëîâ÷ ñóäàëæ áóé óã óðãàìëûí åðäèéí íàâ÷òàé õýëáýð èæèë ìýäýãäýì ºñºëòã¿é áîëñîí ¿äðèéã ãýìäýãëýíý.

Ìîä íàâ÷èëæ ýõëýõ: Íàâ÷ ãàðñàí áîëîâ÷ õýâèéí õýìæýýíäýý õ¿ð÷ ºñººãºé áàéíà.

Ìîä á¿ðýí íàâ÷ëàõ: Ìîäíû òèòýì á¿ðýí íàâ÷èëæ íàâ÷ íü õýâèéí õýìæýýíäýý õ¿ðòýë òîìîð÷ õàð íîãîîí ºíãºòýé áîëíî.

Íàâ÷íû ºíãº õóâèðàõ: Ìîäíû òèòýìä íàâ÷íû ºíãº á¿ðýí õóâèð÷ ýõëýíý. Íàâ÷íû ºíãº õóâèðàõ ¿åèéí ýõëýëèéã íîãîîí íàâ÷íû äîòîð öººí òîîíû øàðàâòàð íàâ÷ áèé áîëñîí ºäðººñ ýõëýí òýìäýãëýíý.Ìîäíû íàâ÷ óíàõ: Íàâ÷íû óíàëòûí ýõëýë íü øàðëàñàí íàâ÷íóóäûí óíàæ ýõëýõ ¿åòýé òîõèðíî. Íàâ÷íû á¿ðýí óíàëò íü èõýíõ íàâ÷ óíàæ, ãàíö õî¸ð íàâ÷ ¿ëäñýí ¿åèéã õýëíý.

2. ¯ðæëèéí ýðõòýí äýýð õèéõ àæèãëàëò

Öýöýãëýæ ýõëýõ:Öýöýãëýëòèéí ýõëýëèéã òîãòîîõäîî ò¿¿íèé ìº÷èð äýýðõè àíõíû öýöãèéí äýëáýý çàäàðñàí áàéäëûã àæèãëàæ òýìäýãëýíý. Öýöýãëýëòèéí ýõëýëèéã ¿äýýñ õîéø àæèãëàõ õýðýãòýé.Öýöýãëýæ äóóñàõ: Öýöýãëýëòèéí òºãñãºë íü öýöãèéí õàòàæ óíàõ áàéäëààð èëýðíý.

¯ð áîëîâñðîëò æèãäðýõ: ¯ð á¿ðýí áîëîâñîð÷ ã¿éöýýã¿é áîëîâ÷ ¿ð, æèìñ æèíõýíý õýìæýýíäýý õ¿ðíý. ¯ð æèìñ áîëîâñðîëòûí òºãñºëòèéã òýäãýýðèéí ºíãº, ç¿ñ ãàäàðãóó òîãòâîðæèæ áîëîâñîðñîí æèìñòýé àäèë áîëñîí ¿åýð òîãòîíî. Ø¿¿ñëýã æèìñ áîëîâñðîõäîî çººëºí áîëíî. Áîëîâñîðñîí ¿ð æèìñ óíàõ:Æèìñ áóþó ¿ð óíàëòûí ýõëýë íü áîëîâñîðñîí ¿ð, æèìñ ãàçàð óíàæ ýõëýõ ¿çýãäýëòýé òîõèðíî.

3. Àæèãëàëò ÿâóóëàõ îáúåêòèéã ñîíãîæ àâàõ Àæèãëàëò ÿâóóëàõ ãàçàð íü: • Àæèãëàëò ÿâóóëæ áàéãàà ãàçàð àæèãëàã÷èéí îðøèí ñóóäàã ãàçðààñ õîëã¿é áàéõ • Òóõàéí íóòãèéí øèíæ áàéäëûã èëòãýæ ÷àäàõóéö óðãàìëûí îð÷èí òîéðîí íü èõ ýâäýãäýýã¿é áàéãàëèéí æóðìààðàà áàéãàà èéì òàëáàé áàéõ • Òóõàéí òàëáàéí ìîäíóóä íü ¿ðèéí ãàðàëòàé, äóíäàæ íàñ íü 60-80, á¿ãä ¿ðýý ºã÷ ýõëýñýí áàéâàë çîõèíî. Àæèãëàëòûã ÿâóóëàõäàà:• Íýã íýãýíäýý îéðõîí áàéðëàñàí íýã ë áóò þìóó ìîäîí äýýð ç¿éë íü òîäîðõîé òîãòîîãäñîí ìîäîíä òîãòìîë ÿâóóëàõ • Àæèãëàëòòàé íýãýí çýðýã óã óðãàìëûí õýâèéí ºñºëò õºãæèëò íü ÿìàð áàéíà ãýäãèéã äàâõàð àæèãëàõ. ¯¿íä: ºâñ õàäàõ, ìîä ø¿¿ñëýõ, ìîäíû ìº÷èð òàéðàõ, õóøíû áîðãîöîé öóãëóóëàõ çýðýã õ¿íèé àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà íü óðãàìëûí õýâèéí àìüäðàëûí áàéäëûã èõýýõýí ýâääýã òàë áàéäàã. • Íàõèàíû àæèãëàëò õèéõäýý ºñãºäºã øèë àøèãëàíà. • Áóñàä òèòìèéí àæèãëàëòàíä æèæèã äóðàí õýðýãëýõ. • Òàëáàéãàà ýðãýæ òîéð÷ áàéõ õóãàöàà íü óëèðëààñ õàìààð÷ ÿíç á¿ð áàéíà. ªâºëä áîë ñàðä 2-3 óäàà, õàâðûí ýõíèé 10 õîíîãò 2-3 óäàà, öýöýãëýõ, íàâ÷ äýëãýðýõ þìóó íàìðûí ýõíèé ¿åä íýã ºäºð ºíæººä ë î÷èõ ãýõ ìýò Àæèãëàëò õèéñýí ºäðºº ººð÷ëºëòèéã òýìäýãëýæ òåðìîìåòðèéí çààëòûã çààâàë òýìäýãëýõ



Ìîä áóòíû ¿ð ¿ð áîëîâñðîõ íàñ, èõ ºðèéíæèëèéí äàâòàãäàõ õóãàöàà, ¿ð áîëîâñðîõ õóãàöàà

10 ñàð7 ñàð7 ñàð

8,9 ñàð5 ñàð

8,9 ñàð5 ñàð10 ñàð9 ñàð9 ñàð

9,10 ñàð 6 ñàð11 ñàð

9,10 ñàð9 ñàð11 ñàð5 ñàð9 ñàð9 ñàð

Æèë á¿ðÆèë á¿ðÆèë á¿ðÆèë á¿ðÆèë á¿ð

1-2Æèë á¿ð

5-83-5

Æèë á¿ð1-2

Æèë á¿ð3-5

Æèë á¿ðÆèë á¿ð

3-51-21

1-3

4-54-58-15

810-124-53-4

60-7015-20

34-5

15-2015-2010-123-4

10-158-12

77-10

Ã¿éëñØàð õóàéñ ÕóñÄîëîîãîíî ÕàéëàñÄàëàíõàëüñÁóðãàñíóóäÑèáèðü õóøÑèáèðü øèíýñÁ¿éëñ×àöàðãàíàÓëèàíãàð Ñèáèðü æîäîîÇàã¯õðèéí í¿äÝãýë íàðñÓëèàñÌîíîñªðºë

Ìîä, áóòíû íýð ¯ð, æèìñýý ºã÷ýõëýõ íàñ

¯ð áîëîâñîðîõ õóãàöàà

Èõ ¿ðèéí æèëèéí äàâòàãäàõ õóãàöàà

Õ¿ñíýãò - 4





Çàã ¿ðæ¿¿ëýõ¯ð ò¿¿õ ¯ðèéí óðãàö õàíãàëòãàé æèë îéí íýã ãà òàëáàéãààñ äóíäæààð 100-150 êã çàìáàãà ò¿¿íý. Íàìðûí àíõíû õ¿éòðýëòèéí äàðàà çàãèéí ¿ð ìº÷ðººñ àìàðõàí ãºâºãäºíº. Ýíý íü ìàíàé îðíû öºëèéí õýýð, öºëèéí á¿ñýä 10 äóãààð ñàðûí ýõíèé õàãàñò òîõèîëäîæ, çàãèéí ¿ðèéí áîëö ã¿éöíý.

¯ð ò¿¿õ õóòàöààã îðîéòóóëñíààñ áîëîâñîðñîí ¿ðèéí èõýíõ ñàëõèíä óíàäàã. Èéìýýñ ìàíàé îðíû íºõöºëä 10 äóãààð ñàðûí äóíäààñ 11 ä¿ãýýð ñàðûí òýðã¿¿í õàãàñò çàãèéí ¿ð ò¿¿õýä õàìãèéí òîõèðîìæòîé õóãàöàà áîëíî. Çàãèéí ¿ð ò¿¿õ õ¿í-ºäðèéí íîðì íýã øóóäàé áóþó 25-30 êã áàéíà.Ìàíàé îðíû ãîâèéí á¿ñèéí îéí àæ àõóéí îäîîãèéí ïðàêòèêò çàãèéí ãîë èø, ìº÷ðèéã ñàâàà þì óó æèæèã ìîäîí ìóíààð ò¿íøèõ, ñýãñðýõ çýðãýýð äîðãèîõ àðãààð ¿ð ò¿¿æ áàéíà.

¯ðèéã äîðãèîæ ò¿¿õýä ñàëõè áàãàòàé òîãòóóí ºäºð çàãèéí ãîë èøèéã òîéðóóëàí 3x4 ì-èéí õýìæýýíèé áðåçåíò, á¿ñ äààâóó äýâñýæ, èø ìº÷ðèéã ãýìòýýæ õóãàëàëã¿éãýýð öîõèæ äîðãèîõîä áîëîâñîð÷ ã¿éöñýí ¿ð äýâñãýð äýýð óíàíà. Ýõíèé óäàà ¿ðòýé õàìò õîëèëäîí óíàñàí ìº÷èð ñàëìààã òîì÷èëæ öýâýðëýæ øóóäàéëíà.

¯ð öýâýðëýõÄîðãèîõ àðãààð áýëòãýñýí ºðèéí öýâýðøèëò 15.0-16.2%-èàñ ¿ë õýòýðíý. ¯ðèéã óðüä÷èëàí ñýâðýýí õàòààæ, äàðàà íü 3-4 ìì-èéí í¿õòýé øèãø¿¿ð áóþó òîðîí äýýð øèãøèíý.

¯¿íèé äàðàà ¿ðèéã çººëºí ñàëõèòàé / 9ì/ñ-ýýñ äýýøã¿é/ ¿åä 1.3 ì-èéí ºíäðººñ ñàìàð÷ ñàëõèíä õèéñãýæ öýâýðëýíý. ¯ðèéã õàëüñààñ á¿ðýí öýâýðøòýë ýíý àðãûã äàâòàí ã¿éöýòãýíý. 1000 ¿ðèéí æèí 2-4,5 ã áàéíà.

¯ðèéã õàäãàëàõ¯ðèéí àãóóëàõ áîðîî öàñàíä íîðîõã¿é, ÷èéãýýñ õàìãààëàãäñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. Óóò øóóäàéä õèéñýí ¿ðèéã àãóóëàõûí õàíà, øàëíààñ õºíäèé òóñãàé òàâöàí

äýýð õóðààíà. ¯ðèéí õýðýãëýýíèé øààðäëàãààñ õàìààð÷ 1-2 æèë õàäãàëàõ ¿ðèéã íèéëýã õàëüñàí óóòàíä, 2-3 æèë íººöëºõ ¿ðèéã øèëýí ñàâàíä õàäãàëíà.

¯ð òàðèõ õóãàöààÇàãèéí ¿ðèéã òàðèõ õóãàöàà íü îéðîëöîîãîîð öºëèéí á¿ñýä 4-ð ñàðûí 15-íààñ 5 äóãààð ñàðûí ýõíèé 10 õîíîã, öºë, õýýðèéí á¿ñýä 4-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷èéí 10 õîíîãîîñ 5 äóãààð ñàðûí 15-íû õîîðîíä áàéíà. ¯ð òàðèõ ã¿íÇàãèéí ¿ðèéã ýëñýí õºðñºíä 1.5-2.0 ñì, ýëñýíöýð õºðñºíä 0.5-1.0 ñì ã¿íä òàðèíà. Ýíý õýìæýýíýýñ ã¿í þì óó ã¿åõýí òàðèõàä ¿ðèéí õýýðèéí ñî¸îëîëò áóóðíà.

Óñàëãààíû ãîðèì Çàãèéí ¿ðèéã òàðüñíû äàðàà àíõíû óñàëãààã íýã ãà-ä 700-750 øîî ìåòð óñààð óñëàõ áºãººä ¿¿íýýñ õîéøèõ ñî¸îëîëò æèãäýðòýë áóþó 14 õîíîãèéí õóãàöààíä õºðñíèé 0-5 ñì ¿å äàâõàðãûí ÷èéãèéí õàìãèéí áàãà áàããààìæèéã 65-70 õóâü áàéëãàõààñ Óñàëãààã 8-ð ñàðûí äóíä ¿åýñ çîãñîîíî.

Àð÷èëãààÓðãàëòûí õóãàöààíä çýðëýã óðãàìëûã 2-3 óäàà óñòãàõ áºãººä ¿¿íèéã õºðñ ñèéð¿¿ëýõòýé õàìò ÿâóóëæ áîëíî. Çàã òàðèàëñàí òºãºë øèðýíãèéã ýõíèé 3-5 æèë ìàë îðîõîîñ õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé.

Çàãèéí ¿ðèéã áîðòãîíä óðãóóëàõ àãðîòåõíèê

Ïîëèýòèëåí õàëüñààð áîðòîãî áýëòãýõ àðãà.

Õýðýãëýãäýõ ç¿éë:• 125-150ìêçóçààíòàéïîëèýòèëåíõàëüñ• ¯ðæèëøèìñàéòàéøîðîîÁîðòîãî áýëòãýõ:• Ïîëèýòèëåí õàëüñààð 10-10.2 ñì ãîë÷òîé, 25-25.2 ñì ºíäºðòýé öèëèíäð õýëáýðòýé áîðòîãî õèéíý.• Áîðòãîíä íóòãèéí ýëñýíöýð õºðñíèé ºíãºí ¿å äàâõàðãûí ¿ðæèë øèìò øîðîîã àìñðààñ 2-3 ñì äóíäóóð áàéõààð õèéíý

Çàëó

ó áà

éãàë

ü÷äà

ä ºã

ºõ çº

âºëã

ºº



• ¯ð òàðèõûí ºìíº áîðòîãîòîé øîðîîã õàíàòàë /áîðòîãîíû ¸ðîîëûí øîðîîã á¿ðýí íîðòîë/ óñàëíà.• -¯ð òàðèõààð çîðèóëæ áýëýí áîëãîæ øîðîîãîîð öýíýãëýñýí áîðòîãûã 1ì ºðãºí, 15-20 ñì óðòòàé çàéíä ýãí¿¿ëýí ºðæ áàéðëóóëíà.

• Íýã áîðòãîíä 3-4 øèðõýã ¿ðèéã 0.6-0.8 ñì ã¿íä ñóóëãàíà.

Çóðàã 2. Áîðòãîíä òàðèõ áàéäàë

Á¿ðýí ñî¸îëîõ õ¿ðòýë ºíãºí ãàäàðãóóã õàòààæ ¿ë áîëíî. Ñî¸îëîëò æèãäýðñíýýñ 7 õîíîãèéí äàðàà óñàëãààã ºäºð ºíæ¿¿ëæ áîëíî. ¯ð òàðüñíû äàðàà áîëîí ñî¸îíû óðãàëò æèãäðýõ õ¿ðòýë õóäãèéí õ¿éòýí óñààð óñëàõàä óðãàìëûí áîäèñûí ñîëèëöîîíä ººð÷ëºëò îðæ, ºñºëò ñààòàõ òóë óñàëãààíä æàâðûã ãàðãàñàí óñûã õýðýãëýíý.

Ïîëèýòèëåí áîðòîãî íü óóë òàðüöûã ãàäíàõ îð÷íîîñ òóñãààðëàí òàðüö õºðñíººñ ÷èéã àâàõ áîëîëöîîã¿é áîëäîã ó÷ðààñ ò¿¿íèéã áàéíãà ÷èéãòýé áàéëãàæ ºñºëò õºãæèëòèéí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéõ øààðäëàãàòàé. Çàãèéí ¿ðèéí ñî¸îíû óðãàëò ýõíèé 30 õîíîãò õàðüöàíãóé óäààí áàéõ òóë ýõíèé ¿åä çýðëýã óðãàìàëä íî¸ëóóëæ, õºðñíèé øèì òýæýýë ãýðýë äóòñàíààñ òàðüöíû ºñºëò õºãæèëòºä ñºðºã íºëºº ó÷èð÷ ñààòàõ þì óó ñóíàëò ÿâàãäàæ áîëíî. Èéìä çýðëýã óðãàìëûã òóõàé á¿ð ò¿¿æ óñòãàõ øààðäëàãàòàé. Òàðüöíû ¿íäýñ ñàéòàð õºãæººã¿é ýõíèé ¿åä çýðëýã óðãàìàëòàé õàìò òàðüö ñóãàð÷ ãàðäãèéã àíõààðâàë çîõèíî.

Çàãàí òºãºë áàéãóóëàõ Õóðòàé çóí çàãàí îéã ¿ðýýð òàðèõ íü ¿ð ä¿í èë¿¿òýé áàéíà. 1 ãà òàëáàéä 5-7 êã öýâýð ¿ð îðíî. Ýíý çîðèóëàëòààð çàãèéí ¿ðèéã 6-ð ñàðûí ñ¿¿ëèéí õàãàñ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä áîðîî óãòóóëàí öàöàæ òàðèíà. Ãîâèéí íºõöºëä ýíý àðãûã æèë á¿ð õýðýãëýõ áîëîìæã¿é. Çàãàí îéã òàðüæ óðãóóëàõàä áîðòîãîëñîí òàðüöûã õýðýãëýæ áîëíî. Íýëýíõ¿éä íü îéæóóëàõàä íýã ãà òàëáàéä 3.3 ìÿíãààñ äîîøã¿é òàðüö øààðäàãäàíà. Ãîâèéí õºðñ áýë÷ýýðèéí òàëáàéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð çóðâàñëàí òàðèõàä çóðâàñíû ýãíýýíèé ºðãºí íü 0.7 ì, ýãíýý õîîðîíäûí çàé 3 ì áàéõ áºãººä ýíý íü 3 ýãíýýíýýñ á¿ðäýíý. Õàðèí 3 ýãíýýíèé çóðâàñûí õîîðîíäûí àëãàñàõ çàéã óðãàõ îð÷èí íºõöëººñ øàëòãààëæ 30, 20, 15ì-ýýð ñîíãîí òîãòîîíî.


Байгаль орчин амьдрал30 Байгаль орчин амьдрал30

XX çóóíû ýõýí ¿åýñ Áàéãàëèéí çýðëýã îëîí ç¿éë àìüòàí, óðãàìàë îãò ¿ã¿é áîëîõ ¿çýãäýë àæèãëàãäàõ áîëñíûã ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä èëð¿¿ëýí òîãòîîæ, ýíýõ¿¿ íººö áàÿëàãèéã õ¿íèé õýðýãöýýíä çîðèóëàí àøèãëàõäàà øèíæëàõ óõààíû ¿íäýñòýé òîîöîî õýðýãòýé ãýæ ¿çæýý. Õ¿í òºðºëõòºíèé áàéãàëèàñ àâ÷ õýðýãëýõ àìüòàí óðãàìëûí ç¿éëèéí òîî õýìæýý ºñºí íýìýãäýõèéí õèðýýð áàéãàëü äýëõèéí áàðàãäàøã¿é ìýò íººö áàÿëàãèéí òîî õýìæýý áàãàñàõ, óëìààð öººíã¿é òîîíû ç¿éëèéí óðãàìàë àìüòàä óñàòàæ ñºíºñºí áàéíà. Èéì ó÷ðààñ Áàéãàëü õàìãààëàõ îëîí óëñûí õîëáîî 1948 îíîîñ óñòàæ, õîâîðäîæ áàéãàà àìüòàí, óðãàìëûí ç¿éëèéã á¿ðòãýõ êîìèññûã áàéãóóëæ, äýëõèé äàõèíûã õàìàðñàí ìýäýý áàðèìò öóãëóóëæ 1969 îíä “Äýëõèéí óëààí íîì” áóþó “Óëààí äàíñ” õýâëýãäýí ãàð÷ýý. ¯¿íèé äàðàà 1978, 1985 îíä “ÇÕÓ-ûí óëààí íîì”, 1987, 1997 îíä “Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì” òóñ òóñ õýâëýãäýí ãàð÷ýý. Èéíõ¿¿ äýëõèéí îëîí óëñ îðîí ººðèéí îðíû àìüòàí, óðãàìëûí àéìàãò áàéãàà õîâîð áà óñòàæ áàéãàà ç¿éë¿¿äèéã á¿ðòãýõ “Óëààí íîì” áóé áîëãîõ àæèë ýõýëæýý. Ìàíàé îðíû àíõíû óëààí íîìîíä 82 ç¿éëèéí óðãàìàë îðñíû äîòîð óñòàæ áîëçîøã¿é 17 ç¿éë, õºíººãäºæ áàéãàà 21 ç¿éë, õîâîð óðãàìàë 44 ç¿éë áàéíà ãýæ òîãòîîãîîä õîâîð íººöã¿é ãýäýã îéëãîëòûã ãàðãàæ ºãñºíººðºº à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. Ìàíàé îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéí áàéãàëü õàìãààëëûí ñòàòóñûã òîäîðõîéëæ ¿íýëãýý ºãºõ, õàìãààëàõ àðãà çàìûã áîëîâñðóóëàõàä ÷èãëýñýí ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íä Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü õàìãààëëûí àíõíû “Óëààí íîì”-ä (1987) 2 ç¿éë õî¸ð íóòàãòàí (øèâýð ã¿ëìýð, äîðíîäûí ìýëõèé), 4 ç¿éë ìºëõºã÷ (ãîâèéí ìàõèð õóðóóò ãåêêîí ã¿ðâýë, òîëáîò ã¿ðâýë, òýìýýí ñ¿¿ë ìîãîé, íàðèéí ìîãîé) àìüòäûã îðóóëñàí áºãººä Óëààí íîìûí 2 äàõü óäààãèéí øèíý÷èëñýí õýâëýëä (Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîì 1997) äýýð äóðüäñàí 6 ç¿éëýýñ ãàäíà íýìæ 2 ç¿éë õî¸ð íóòàãòàí (ìîäíû ìýëõèé, íîãîîí áàõ), 1 ç¿éë ìºëõºã÷ (òîéðìûí õîíèí ã¿ðâýë) àìüòäûã îðóóëæýý. Èéíõ¿¿ Óëààí íîìûí 2 äàõü õýâëýëä 30 ç¿éë õºõòºí, 30 ç¿éë øóâóó, 4 ç¿éëèéí õî¸ð íóòàãòàí, 5 ç¿éëèéí ìºëõºã÷èä, 8 ç¿éëèéí çàãàñ, 1 ç¿éëèéí äóãóé àìüòàí, 19 ç¿éëèéí øàâüæ, 2 ç¿éëèéí õàâ÷ õýëáýðòýí, 4 ç¿éëèéí çººëºí áèåòýí, 28 îâãèéí 25 òºðëèéí 28 ç¿éëèéí äîîä óðãàìàë, 36 îâãèéí 76 òºðëèéí 100 ç¿éëèéí ãóóðñò (äýýä) óðãàìàë á¿ãä 128 ç¿éë óðãàìàë, íèéò 101 ç¿éë àìüòàí á¿ðòãýãäæýý.

Óëààí íîìîíä îðñîí àìüòàí óðãàìëûí òîäîðõîéëîëòûã áè÷èõäýý äàðààõ íýãäñýí äàðààëàë çàð÷ìûã áàðèìòàëæýý. ¯¿íä: o Òóõàéí àìüòàí, óðãàìëûí ìîíãîë-ëàòèí íýð (ÿìàð òºðºë, îâîãò õàìààðàõ)

o Ñòàòóñ ãýäýãò õàìãààëàëòàíä àâàõ øàëòãààíûã ãàðãàæýý.o Òàðõàö íóòãèéã ãàðãàõäàà: Àìüòíû äýëãýö íóòãèéã òîäîðõîéëñîí, òóñ îðíû óðãàìàë ãàçàðç¿éí òîéðãóóäààð áîëîí äýëõèé äàõèíä õèð òàðõäàã áîëîõûã òîãòîîæýý.o Óðãàõ ãàçàð, îð÷èí, àìüäðàëûí áàéäëûã òîäîðõîéëîõäîî: Ýêîòîïûí íýð, óðãàìëûí óðãàõ îð÷íû îíöëîã çýðãèéã îðóóëñàí áàéäàã.o Íººö: Ýíý àñóóëòàíä ñóäëàãäàæ òîãòîîãäñîí ýñýõýýð íü ãàðãàæýý.o Õîâîðäîõ øàëòãààí: Ýíý íü àæ àõóéí õýðýãöýýíä óðãàìëûí èø, íàâ÷, öýöýã ÷óõàì ÿìàð ýðõòýíèéã àâÿ àøèãëàñàíààñ õîâîðäîõ áîëñîí, àìüòíû äýëãýö íóòàã õóìèãäàí áàãàññàí, õýò îëîí òîîãîîð ìàõ, àðüñ, áóñàä ò¿¿õèé ýä á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àøèãëàõ çîðèëãîîð àãíàñàí çýðýã õîâîðäîí öººðñºí øàëòãààíûã òîãòîîñîí ãîë øàëãóóð þì.o Òàðèìàëæóóëæ, ñýðãýýí íóòàãøóóëæ áàéãàà áàéäàë: Ýíä ÿìàð ç¿éë àìüòàí óðãàìëûã õààíà ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí, ÿìàð õ¿ðýýëýí òºâ òàðüæ ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà áîëîí òóðøèæ áàéãàà òàëààð äóðüäñàí.o Õàìãààëàõààð àâñàí àðãà õýìæýý: Ýíý àñóóäàë íü õàìãààëñàí, õîðèãëîñîí òîãòîîë, çàðëèã áàéãàà ýñýõèéã àíõààðíà.o Õàìãààëàõààð àâàõ àðãà õýìæýý: Öààøèä òºðèéí áàéãóóëëàãà ýðäýñ øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà þó õèéõ òàëààð òîäîðõîéëîí áè÷æýý.o Ýöýñò íü àìüòàí, óðãàìëûí òàëààðõè ýä çîõèîë, ìýäýý ñóäàëãàà, òàéëàí õýäèéä, õààíà ãàðñàí, ìýäýýëëèéí ñàíä áàéãàà ýñýõ òàëààð áè÷ñýí áàéíà. Óëààí íîìûã óëààí õàâòàñòàé õýâëýõ áîëñîí íü “Àíõààð óñòàíà” ãýñýí ñàíààã èëýðõèéëñýí áàéíà. Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä îðñîí íýí õîâîð óðãàìàë, àìüòäûí æàãñààëòûã ñóðãàëòûí çîðèëãîîð àíãèëàë ç¿éí äàãóó îâîã òóñ á¿ðýýð ãàðãàæ õàâñàðãàñàí.

УЛААН НОМНЫ ТУХАЙ ТОВЧ ОЙЛГОЛТ



Таны

мэд

лэги

йн са

нд


Байгаль орчин амьдрал32 Байгаль орчин амьдрал32


¯õýøã¿é ìºíõèéí Öàãààí-ÓóëÌîíãîë îðîíä Öàãààí-Óóë öýöýã ýëáýã óðãàäàã àæýý. Òèéìýýñ ò¿¿íèéã çàðèì íü õàà ñàéã¿é óðãàäàã ãýýä òîîõã¿é áàéõ íü ÷ áèé. Ýíý öýöýã ýëáýã óðãàñàí ãàçàð ìàë÷èä ìàëàà áýë¬÷ýýõýýñ æèéðõäýã ÷ ãýõ. Ó÷èð íü ò¿¿íèéã èõ õýìæýý¬ãýýð èäâýë ìàëûí ãýäýñ ä¿¿ð÷ ¿õýõ àþóëòàé ãýëöäýã. Îé õýýð, ÷óëóóðõàã, õóóðàé ãà¬çàð èõýýð óðãàõ Öàãààí-Óóëûã äºíãºæ óðãàñàí ¿åä íü õîíü, ÿìàà áàãà çýðýã èääýã. Õàðèí áóñàä íü ò¿¿íèéã òîî¬äîãã¿é þì áàéõ. Ãýâ÷ íèéëìýë îâîãò îëîí íàñò Öàãààí-Óóë öýöýã ýëäýâ òºðëèéí ºâ÷èí àíàãààõ óâèäàñòàé. Òóõàéë¬áàë, öóñíû äàðàëò áóóðóóëäàã ó÷èð õ¿ì¿¿ñ äýð õèéæ äýð¬ëý¬õýýñ ãàäíà ãóòëûíõàà óëàíä ÷ äýâñ÷ áîëäîã àæ. Öàãààí-Óóë àíõèëàì ¿íýðòýé áºãººä äýðëýõýä çººëºí àæ. Õèæèã ºâ÷èí áîëîí öóñ àëäàõàä Öàãààí-Óóë íýí òóñòàé. Ìºí æèëèéí äºðâºí óëèðàëä öàñàí öàãààí ºíãºº ãýýäýãã¿é ó÷ðààñ ýíý öýöãèéã ¿õýøã¿é ìºíõèéí õàéðûí áýëãýäýë õýìýýí åâðîï÷óóä ìàãòàí äóóëäàã. “Edelwiss” õýìýýõ òýð äóóíû ìîíãîë õóâèëáàð ìàíàéõíû äóíä ÷ ºðãºí ò¿ãñýí.

¯¿ð øºíèéí çàâñàð ø¿¿äýð áóóõ íàâ÷èíä ¯ðýë óñàí ø¿¿äýðò íü îäîä ãÿëàëçàõ äýëáýýíä ¯õýëã¿é ìºíõèéí áýëãýäýë Öàãààí-Óóë öýöãýíä

¯íýð ÿëäàì àãü ãàíãûã ýçýãíýíõýí òºðëºº áè õý¬ìýýí Äîðíûí èõ ÿðóó íàéðàã÷ Á.ßâóóõóëàí “Áè õààíà òºðºº âý” ø¿ëýãò íýãýíòýý ìàãò¬ñàíààñ ýõëýýä ò¿¿íèé àíõè¬ëàì ¿íýð, ºíãº òºðõèéã áè¬øèðñýí ìîíãîë äóó, ø¿ëýã íýëýýä áèé. Óã íü Öàãààí-Óóëûí æèíõýíý íýð Öàãààí óë þìñàíæ. Õ¿ì¿¿ñèéí äóíä õýëýãäýõ ÿâöäàà ººð÷ëºãä¬ñººð ºäãºº óóë áîëîí õóâèðñ¬íûã óðãàìàë ñóäëàà÷èä òàéë¬áàðëàäàã þì áèëýý. Çàðèì íóòàãò ò¿¿íèéã Öàãààí ò¿ð¿¿ ãýæ íýðëýõ íü ÷ áèé. Ýðò ¿åä Öàãààí-Óóëûí öàõèóðûí ¿ñýð¬õýã, íîîñîðõîã õýñãýýð õ¿ì¿¿ñ ãàë ãàðãàäàã áàéæýý. Çóíû óëèðàëä áóñàä öýöãèéí àäèëààð öýöýãëýæ, íàìàð íü ãàíäàæ õàòäàã ÷ ãýëýý öàãààí ºíãºº ººð÷èëäºãã¿é. Ìàíàé îðîíä ýíý öýöãèéí 2-3 ç¿éë óðãàäàã áºãººä ãàäíààñ íü õàðààä õîîðîíä íü ÿëãàõ àðãàã¿é. Òýä ¿íäýñëýã èøèí äýýðýý îëîí óäàà öýöýãëýä¬ãýýðýý áóñäààñ îíöëîã. “Ýäåë¬âàéñ”-ûã òàñàëãààíä òàðüæ áîëäîã ãýíý. Æèëèéí äºðâºí óëèðàëä õºðñ, ¿ðýýð ¿íäýñë¿¿ëíý. 15-25 ñì õ¿ðòýë ºíäºð óðãàõ ýíý öýöãèéí äà¬ãàâàð íàâ÷èñ íü ñàãñíû ãà¬äóóð íèéëæ öàñàí øèðõýã õýëáýð ¿¿ñãýäýã àæ. ¯¿íèéã äóóðàéëãàí áýëýã äóðñãàëûí ç¿éë õèéõ íü ýëáýã. Åð íü äýëõèéä 40 ãàðóé òºðºë ç¿é¬ëèéí Öàãààí-Óóë áàéäàã áº¬ãººä òýäíèéã Àëüïèéí, Ñèáè¬ðèéí õýìýýí õî¸ð àíãèëäàã áàéíà. Àëüïèéíõ íü 6-8 äó-ãààð ñàðûí õîîðîíä öýöýã¬ëýíý. Õàðèí Ìîíãîë, Ìàí¬æóóð, Ñîëîíãîñò óðãàäàã íü Ñèáèðèéíõýä õàìààðäàã àæ. Ìîíãîëûí Öàãààí-Óóë öýöýã Àëüïèéíõûã áîäâîë òýæýýë ñàéòàé õºðñºíä á¿ëýãëýæ óðãàäàã ãýíý. Ñèáèðèéí Ýäåë¬âàéñ ãàíö ãàíöààðàà öýöýã¬ëýäýã áàéíà. Ýäåëâàéñ íü Leonpodion áóþó àðñëàíãèéí àëãà ãýñýí ãðåê õýëíýýñ ãà¬ðàëòàé ¿ã àæ. Öàãààí-Óóëûã îëîí óëñûí õýëëýãò èíãýæ íýðëýäýã ãýíý.

ß.Ìºíãºíöýöýã

Мэдээ




Òàéëáàð: Íýã øîîìåòð ìîäíû ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýã ìîä, ìîäîí ìàòåðèàëä øèëæ¿¿ëýõýä áýëòãýñýí ìîä, ìîäîí ìàòåðèàëûí àøèãëàëòûí ãàðöûí äàãóó äàðààõü èòãýëö¿¿ðýýð ¿ðæ¿¿ëíý.¯¿íä: 1. Ç¿ñìýë ìàòåðèàë, ä¿íç -2.9 2. Õýðýãëýýíèé áººðºíõèé ìîä, ãóàëèí-1.8 3. Òóóøèéí ìîä -1.4 4. Ò¿ëýý /õóóðàé/ - 1.0 5. Ò¿ëýý /íîéòîí/ - 1.4

Îéí íººöèéí òºëáºðèéíÍýãä¿ãýýð

ìóæ4080003366003060002550002040001410001200001020009000090000

81000

60000

Äºðºâä¿ãýýðìóæ

108000891008100066000540003600030000270002400024000

21000

15960

Ãóðàâäóãààðìóæ

192000158400144000120000960006600057000480004200042000

36000

28500

Õî¸ðäóãààðìóæ

2680002178002010001650001320009300078000660006000060000

51000

39000

Ìîäíû òºðºë

ÆîäîîÕóøÃàöóóðÍàðñØèíýñÕàéëààñÕóñÓëèàñ, óëèàíãàðÁóðãàñÇàã Áóñàä /òîîðîé,æèãä, ñóõàé/Á¿õ òºðëèéí õýðýãëýýíèé õóóðàé ìîä

ä/ä12345678910

11

12

Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí 2009 îíû12 äóãààð ñàðûí 11-íèé ºäðèéí 394 äóãààð òóøààëûí 1 ä¿ãýýð õàâñðàëò

ÎÉÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÍÝÃ ØÎÎ ÌÅÒÐ ÌÎÄÍÛÝÊÎËÎÃÈ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ

/Òºãðºã/

Îéí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýãäñýí ¿íýëãýý



Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí 2009 îíû12 äóãààð ñàðûí 11-íèé ºäðèéí 394 äóãààð òóøààëûí 2 äóãààð õàâñðàëò

ÎÉÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÎÉÃÎÎÐ Á¯ÐÕÝÃÄÑÝÍ ÍÝÃ ÃÀ ÒÀËÁÀÉÍÝÊÎËÎÃÈ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ

/Ìÿí.òºã/

Òàéëáàð: Îéãîîð á¿ðõýãäñýí òàëáàéä áàéãàëèéí îé, òàðèìàë îé, ñººã, òîðëîã îðíî.

Îéí íººöèéí òºëáºðèéí

ä/ä123456789

10

1112

13


23200.019800.017400.018000.012000.06857.05100.04800.03900.0

3400.0

2610.01530.0

780.0


13200.011385.09900.010200.06900.03943.02940.02670.02220.0

1955.0

1470.0840.0

420.0


32400.027720.024300.024900.016800.09286.07200.06600.05400.0

4800.0

3600.02100.0

1050.0

Íýãä¿ãýýðìóæ

49200.042075.036900.038100.025500.014286.011100.09900.08400.0

7400,0

5400.013210.0

1620.0

Çîíõèëîõ ìîäíû òºðºë

ÆîäîîÕóøÃàöóóðÍàðñØèíýñÑººã, òîðëîãÕóñÕàéëààñÓëèàñ, óëèàíãàðÁ¿õ òºðëèéíõýðýãëýýíèé õóóðàé ìîäÁóðãàñÇàãÁóñàä /òîîðîé,æèãä, ñóõàé/

Îéí íººöèéí òºëáºðèéí

ä/ä1

2

3

4

5

Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí 2009 îíû12 äóãààð ñàðûí 11-íèé ºäðèéí 394 äóãààð òóøààëûí 3 äóãààð õàâñðàëò

ÎÉÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÎÉÃÎÎÐ Á¯ÐÕÝÃÄÝÝÃ¯É ÍÝÃ ÃÀ ÒÀËÁÀÉÍÝÊÎËÎÃÈ – ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ

/Ìÿí.òºã/


4800.0

4000.0

3600.0

3700.0

3200.0


2760.0

2300.0

2070.0

2340.0

1840,0


6720.0

5600.0

5040.0

4980.0

4480.0

Íýãä¿ãýýðìóæ

10200.0

8500.0

7650.0

7300,0

6800.0

Òàëáàéí òºðºë

Òàðìàã îéÎéí õºíººëò øàâüæ, ºâ÷èíä íýðâýãäñýí òàëáàéÒ¿éìýðò øàòñàí òàëáàéÎéæóóëñàí òàëáàé /óëñûí îéí ñàíä õ¿ëýýæ àâààã¿é òàëáàé/Ìîä áýëòãýñýí òàëáàé



2-3150,090,0

3-4200,0120,0

4-5250,0120,0

5-6300,0200,0

6<350,0250,0

1-2100,060,0

<150,030,0

5,0

Ìîäíû ºíäðèéí õýìæýý /ìåòð/

ä/ä123

Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí 2009 îíû12 äóãààð ñàðûí 11-íèé ºäðèéí 394 äóãààð òóøààëûí 4 ä¿ãýýð õàâñðàëò

ÍÝÃ ØÈÐÕÝÃ ÇÓËÇÃÀÍ, ÇÀËÓÓ ÌÎÄÍÛÝÊÎËÎÃÈ- ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ

/Ìÿí.òºã/

Ìîäíû òºðºëØèëì¿¿ñò ìîäÍàâ÷èò ìîäÑººã



Íýã õîîëëîõäîî äóíäæààð 580 êã ìàõ èääýã ãýíý

Äàëàéí õàìãèéí òîì àìüòàí áîëîõ õºõ õàëèì ºäºðò äóíäæààð 580 êã ìàõààð õîîëëîäîã ãýíý. Ýíý íü òvvíèé àâàðãà òîì õîäîîäòîé õîëáîîòîé áàéäàã àæ.

Íîìõîí äºëãººí àìüòàí ãýæ vçäýã õýäèé ÷ ºëññºí våäýý òvví øèã äîãøèí àìüòàí vãvé þì. Òýðáýýð õîîëîî õv÷èò ñýëvvðèéíõýý òóñëàìæòàéãààð çàëãèëäàã. Æèæèã çàãàñûã øóóä ë ávõëýýð íü çàëãè÷èõäàã ãýñýí. Äàëàéí õàìãèéí àþóëòàé àìüòíû íýã áîëîõ ìàõ÷èí àêóëûã õv÷èò ñýëvvðèéíõýý òóñëàìæòàéãààð åðäºº ë 30 ìèíóòûí äîòîð vãvé õèéäýã. Àêóë çàãàñ 200 ãàðóé êã æèíòýé áàéäàã ãýæ òîîöîõîä áàãààð áîäîõîä õî¸ð àêóë èäýæ ÷àäíà ãýñýí vã. Àðãà ÷ vãvé áèç. Õºõ õàëèì ìààíü ººðºº 4.2 òîíí æèíòýé áàéäàã ãýíý. Ýíý áîë åðäºº ë äóíäàæ æèí øvv äýý. Òýãýõëýýð vvíýýñ ÷ èëvv òîì áèåòýé õàëèì áàéäàã

Àíààøèéí òîî òîëãîé õî¸ð äàõèí áàãàñ÷ýý

Ñàÿõàí ìàíàé ºìíºä õºðøèéí àìüòíû òºâ õvðýýëýíä íýãýí ñîíèðõîëòîé véë ÿâäàë áîëæýý. Àíõ óäààãàà àíààøíû òºðñºí ºäðèéã òýìäýãëýñýí ÿâäëûã õÿòàäûí õýâëýë ìýäýýëëèéí ávõèé ë õýðýãñëýýð íýâòðvvëñýí ãýíý.

ªäãºº 14 íàñ õvð÷ áàéãàà ýíýõvv àíààø òóñ õvðýýëýíãèéí õàìãèéí õºãøèí àìüòàíä çvé ¸ñîîð òîîöîãääîã àæ.

Òàøðàìä äóðäàõàä äýëõèé äýýðõ àíààøíû òîî òîëãîé ºíãºðºã÷ 2006 îíûõîîñ äàðóé õî¸ð äàõèí áàãàññàí ãýõ ñóäàëãàà ãàð÷ýý. Ýíý íü ñvvëèéí våä àíààøèéã õýò èõ àãíàæ áàéãààòàé õîëáîîòîé ãýíý. Àíààøíû äîòîð ýðõòýí õvíèé áèåä íýí ñàéí, ÿëàíãóÿà öóñ íü ìàø õvíèé öóñûã îðëîæ ÷àääàã ãýäãèéã àìüòàí ñóäëàà÷èä òîãòîîñîíòîé ÷ õîëáîîòîé àæ. Vvíýýñ õîéø ýíý àìüòíûã èõ õýìæýýãýýð àãíàæ öóñûã íü ºíäºð víýýð äîíîð áîëãîæ õóäàëäàõ véë ÿâö èõýñ÷ýý. Äýëõèéí àí àìüòàí õàìãààëàõ õîëáîîíîîñ àíààøèéã õàìãààëàõûí òóëä óëñ îðíóóäòàé ãýðýý õýëýëöýýð õèéæ àìüòíû õvðýýëýíä íóòàãøóóëàõ òàë äýýð ñóäàëãàà õèéæ áàéãàà þì áàéíà.

Мэдээ



ÀÐÃÀËÛÍ ÓÒÀÀ 300-ÀÀÄ ÍßÍÃ ÓÑÒÃÀÕ ×ÀÄÂÀÐÒÀÉÃ ßÏÎÍÛ ÝÐÄÝÌÒÝÍ ÑÓÄËAÆ ÒÎÃÒÎÎÆÝÝ

Written by Administrator Àðãàëûí óòàà áîðãèëñîí ìàë÷íû ãýðò òºðñºí áè Àòàð õýýð íóòãàà ºëãèé ìèíü ãýæ áîääîã... ãýæ áèä õ¿¿õýä áàéõäàà ýíý ø¿ëãèéã ìºí ÷ èõ óíøäàã áàéëàà. Îäîî ÷ ýíý ø¿ëãèéã ñîíñîõîîð àðãàëûí òýð “òàíñàã” ãî¸ óòàà ¿íýðòýõ øèã áîëäîã þì. Õîòûí áèä ÷ ñ¿¿ëèéí ¿åä í¿¿ðñíèé õîðò óòààãààð àìüñãàëñààð áàéãààä àðãàëûí óòààíûõàà ¿íýðèéã ìàðòàæ áàéõ øèã áàéíà äàà. Àðãàëä àðèóñãàõ îëîí øèíæ áàéäàã ãýñýí. Áèä ¿¿íèéãýý ìýäýõã¿é ìàëûí áààñ ãýæ ñýæèãëýí òîéð÷ çóãòäàãàà íóóãààä ÿàõàâ. Õýí õ¿íã¿é ë ìýäýæ áàéãàà þì ÷èíü. Àðãàë ÿìàð øèäòýé þì áîë ãýýä àñóóõààð ìýäýõ ýðäýìòýí äîêòîð òóí õîâîð áàéõ þì. Õ¿í õ¿íòýé óóëçààä àðãàëûí òóõàé àñóóæ ÿâòàë íýã òàíèë ìààíü “Àðãàëûã ñóäëàõ öàã íü áîëñîí ø¿¿. Áèäíýýñ ò¿ð¿¿ëýýä ßïîí÷óóä àðãàëûã ñóäëààä èä øèäèéã íü ìýäýýä èðýýä¿éí ñóìî÷äîî áýëòãýëä ãàðàõààñ íü ºìíº àðãàëûí óòààãààð 15 ìèíóò óòäàã áîëñîí áàéíà” ãýæ ÿðèëàà.

Îäîîãîîñ 7 æèëèéí ºìíº ßïîíû íýã ýðäýìòýí ìàíàé óëñàä èðýýä àðãàë àâ÷ ÿâæýý. Íºãºº ßïîí äîêòîð 4 æèëèéí äàðàà äàõèí èðýýä òàíèë ýðäýìòýíäýý “-Òàíàé ìîíãîë÷óóä 3 æèë õºäºº õýâòñýí ¿õðèéí áààñûã õºõ àðãàë ãýæ íýðëýäýã ãýíý. Ò¿¿íýýñýý îëæ ºãºº÷” ãýæ ãóéæýý. Íàéç íü ÷ ò¿¿íèé õ¿ñýëòèéã äîð íü áèåë¿¿ëæýý. Íºãºº ýðäýìòýí 3 æèë õºäºº õýâòñýí õºõ àðãàëûã ñóäëààä àãààð äàõü 300 ãàðóé ìèêðîá âèðóñèéã óñòãàäàã þì áàéíà ãýæ ä¿ãíýëò ãàðãàæýý. Óã íü õàðèéí ýíý ýðäýìòíýýñ ºìíº ºâºã äýýäýñ ìààíü àðãàëûí íÿíã óñòãàõ ÷àäâàðûã ìýääýã áàéñàí áàéíà. Òèéìäýý ÷ òýä ìàõûã àðãàëûí óòààãààð óòäàã áàéñàí. Ýíý óëàìæëàë îäîî ÷ õàäãaëàãäàæ áàéãààã áèä ìýäíý. Áàñ ºåºäºæ ÿäàðñàí ìàë, òàìèðäàæ ÿäàðñàí õ¿ì¿¿ñèéã ýõëýýä àðãàëûí óòààãààð óòààä äàðàà íü ÷ºìºãíèé ÿñûã öîõèîä ºòãºí õàð öàéíä ÷àíàæ óóðàíä íü óòäàã áàéæýý. Èíãýñíýýðýý ãàäààä äîòîîä ýíåðãè íü èäýâõæèæ îþóí ñàíàà íü öýëìýí ñýòãýë ñàíàà íü òàéâøèðäàã áàéñàí áàéíà. Òýð áàéòóãàé óðàëäàõ ìîðèî ºãëºº íü àðãàëûí óòààãààð óòäàã óëàìæëàëòàé áàéæýý. Ýíý á¿õíèéã ìýäýõ ìîíãîë õ¿í áàðàã áàéõã¿é áîëñîí íü õàðàìñàëòàé.

Мэдээ



Ñ¿¿ëèéí ¿åä áèä õèé ã¿éäýë ÷ºòãºð øóëìàñ ãýæ èõ ÿðèõ áîëñîí. Ýíý íü îãò áàéäàãã¿é áèø áàéäàã ç¿éë þì áàéíà. Øºíºä 3 óäàà õèé ¿çýãäýë ã¿éäýã ãýíý. Ýðò äýýð ¿åèéí ýðäýì óõààíò õºãøèä ¿¿íèéã ìýääýã ó÷ðààñ ºãëººä àðãàë ò¿ëæ óòààãààð íü ãýðò õîðãîäñîí õàð õ¿÷èéã õººæ àðèóëäàã áàéæýý. Ìîíãîë÷óóä áèä àðãàë, àðãàëûí óòààíû àðö, ãàíãààñ ÷ èë¿¿ àðèóñãàõ øèäýò ÷àíàðûã ìýäýæ ºâºã äýýäñèéíõýý á¿òýýñýí àõóé îð÷íûã ýðãýæ ñýðãýýõ þìñàí ãýñýí ººäðºã áîäîë òýýæ ÿâòàë ñýòãýë ãîíñîéëãîñîí ìýäýý ñîíñëîî. Ìîíãîë÷óóä ñ¿¿ëèéí ¿åä ñàéí òàíüäàã áîëîîä áàéãàà Òºãñ ãýãýýðñýí èõ áàãø ×èí Õàé “-Ìîíãîëûí ìàëûí ºòºã áóóöíààñ ÿëãàð÷ áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèé îçîíû äàâõàðãûã öîîëæ äýëõèéä äóëààðàë ¿¿ñýõ íýã ¿íäýñ áîëæ áàéíà” ãýæ äýëõèé äàõèíàà òóíõàãëàëàà. ªºðèéí ãàðãàñàí ä¿ãíýëòýý áàòëàõûí òóëä ×èí Õàé áàãø îëîí óëñûí áàãà õóðëûã õ¿ðòýë çîõèîí áàéãóóëæ áàéõ þì.

Ìîíãîëä áàéòóãàé òîì òîì ã¿ðí¿¿äýä íºëººëæ ÷àääàã ýíý õàòàãòàéí ¿ãèéã ìàíàé òºð çàñãèéí ýðõýì¿¿ä áîëîí ýðäýìòýä õ¿ëýýí çºâøººð÷ ò¿¿íèé ñàíàëûã äýìæèæ õºë àëäàöãààñàí íü ãàéõàëòàé. 13-ð çóóíä ìîíãîë óëñ îäîîãèéíõîîñ 6 äàõèí èë¿¿ áóþó 250 ñàÿ ìàëòàé áàéñàí ãýñýí. Òýð ¿åä ìîíãîëûí ìàëûí ºòºã áóóöíààñ ÿëãàð÷ áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèé îçîíû äàâõàðãûã öîîëæ áàéõ íü ÿàñàí þì. Òýãýýä ÷ ìîíãîë ìàë 1500-ààä ºâñ óðãàìàë èääýã îäîî õàðèí öºëæèëò ãýýä 500-600 ºâñ óðãàìàë èääýã áîëæ. ¯¿íèé 70-80 õóâü íü ýìèéí óðãàìàë áàéäàã. Áîõèðäîîã¿é ýêîëîãèéí öýâýð ºâñ óðãàìëûã èäýæ áàéãàà ó÷ðààñ ºòºã áóóöíààñ íü õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðíà ãýæ þó áàéäàã þì õýìýýí äîòðîî ×èí Õàé áàãèéí ¿çýë áîäîëòîé òýðñýëäýæ ÿâñíàà íóóãààä ÿàõàâ. Ãýòýë ìèíèé îìîãøèëä “õàíü” áîëæ Äàíè, Àìåðèê, Ôðàíöûí ýðäýìòýä õ¿ëýìæèéí õèé îçîíû äàâõàðãûã öîîëääîãã¿é ãýæ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ä¿ãíýëò ãàðãàæ ×èí Õàé áàãøèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã ¿ã¿éñãýëýý. Äýýðõ 3 îðíû ýðäýìòýä ýíý ä¿ãíýëòýý áîäèòîîð õàðóóëñàí áàðèìòàò êèíîãîî ñàÿõàí òåëåâèçýýð öàöëàà. Ýäãýýð ýðäýìòýä ñóäàëãààíûõàà ýõíèé ÿâöäàà õ¿ëýìæèéí õèé îçîíû äàâõàðãûã öîîëîîä áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòòýé áàéñàí àæ. Ãýâ÷ ñóäàëãààíû òºãñãºëä õ¿ëýìæèéí õèé òýð òóñìàà ìàëûí ºòºã áóóöíààñ ÿëãàðñàí õ¿ëýìæèéí õèé îçîíû äàâõàðãûã öîîëäîãã¿é þì áàéíà ãýæ áàòàëæýý. Òýä ýíý áàòàëãàà íîòîëãîîãîî äýëõèé íèéòýä öàöàõ ãýòýë õ¿ëýìæèéí õèé îçîíû äàâõàðãûã öîîëæ äýëõèéí óóð àìüñãàëûã äóëààðóóëæ áàéãàà ãýäýã ñåíàñààöè äýýð áèçíåñýý ÿâóóëäàã îëîí îëèãàðõóóä áîëîí áèçíåñèéí á¿ëã¿¿äèéí ýðõ àøèãò õàðøèëæ áàéãàà ó÷ðààñ Äàíè, Àìåðèê, Ôðàíöûí ýðäýìòèéí ä¿ãíýëòèéã öàöóóëàõûã õ¿ñýõã¿é áàéãàà àæ. Èéìýýñ 3 îðíû ýðäýìòýä áàðèìòàò êèíî õèéæ öàöàæ áàéãàà íü ýíý þì áàéíà. ¯¿íèéã óíøèã÷ ýðõýì òà õºäºº ÿâæ áàéõäàà õºõ àðãàë òààðàëäâàë ò¿¿ãýýä ººðèéãºº íýã óòààä ¿çýýðýé. Òàíä àðãàëûí èä øèä ¿éë÷ëýíý ø¿¿



ÁÍÕÀÓ-ûí ªâºð Ìîíãîëûí ªºðòºº Çàñàõ Îðîí áàéãàëü, ãàçàðç¿éí îíöëîã, ýðõýëæ áóé áàéãàëèéí íººö àøèãëàëòûí õýëáýðýýð Ìîíãîëòîé òºñòýé áèëýý. Ò¿¿í÷ëýí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëºº, ò¿¿í äîð õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé áàéãàëèéí íººö àøèãëàëòûí àðãà õýëáýð ãàçðûí äîðîéòîë, ãàí õóóðàéøèëä íýí ºðòºìòãèé ýíý á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä öºëæèëòèéí àñóóäëûã ýí òýðã¿¿íä òàâèõàä õ¿ðãýñýí áàéíà. Èéíõ¿¿ áàéãàëü ýêîëîãèéí òºñººòýé á¿ñ íóòãóóä, ýêîëîãèéí íýãýí àäèë àñóóäàëä õýðõýí õàíäàæ áàéãàà áîëîí ò¿¿íä øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí øèéäë¿¿äèéã õýðõýí íýâòð¿¿ëæ, öààøëààä áîäëîãî àðãà õýìæýýíä õýðõýí òóñãàí àæèëëàæ áàéãààòàé òàíèëöàõ àÿëàë-ñóðãàëòààñ îëæ àâñàí ìýäëýã ìýäýýëëèéã óíøèã÷ òàíüòàé õóâààëöàõûã çîðèëîî.

ÁÍÕÀÓ-ûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí äºðºâíèé íýã íü ãîâü, öºë, ãàíäóó íóòàã ýçëýõ áºãººä ýíä íèéò 400 ñàÿ õ¿í àì îðøèí ñóóäàã áàéíà. Òóñ óëñûí ãàíäóó á¿ñ íóòàãò ãîë÷ëîí ªÌªÇÎ, Ãàíüñó, Øèíæèàí Óéãàð, Íèíøà, Øàíüñè ìóæóóä õàìðàãäàíà. ÁÍÕÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð 2000-ààä îíîîñ öºëæèëò, ãàçðûí äîðîéòëûã áóóðóóëàõ àñóóäàëä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ àæèëëàñàí áºãººä ¿¿íèéã õóóëü ýðõç¿éí áîëîí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ îðîëäëîãûã àìæèëòòàé õèéæ áàéãàà óëñ îðíóóäûí íýãä òîîöîãäîæ áàéãàà áèëýý.

ÁÍÕÀÓ-ûí ªÌªÇÎ ãàçàðç¿éí áàéðëàëààðàà ãîâü, öºëèéí á¿ñèéí óðä õèëèéã äàìíàí îðøèíî. Ãàçðûí ãàäàðãûí õýëáýðèéí õóâüä äóíäàæ ºíäºð, íàì óóëñ, äàâõðààò áîëîí ñóóðüò òýãø òàë, õîòîñ õîíõîð ãàçàð äàâàìãàéëíà. Óðãàìëàí íºìðºãèéí õóâüä õóóðàéñàã, äàâññàã, ÷óëóóñàã òºðºë ç¿éë äàâàìãàéëñíû çýðýãöýý õóóðàé õýýðèéí ºðãºí çóðâàñ íóòàã áàðóóí õîéä õÿçãààðò èõýä òàðõñàí áàéíà. Ãàçðûí ãàäàðãà ç¿¿í õîéíîîñ áàðóóí ºìíºä ÷èãëýëä íàìñäàã íü áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí îðîí çàéí õóâààðèëàëòûã òîäîðõîéëîõûí çýðýãöýý, íóòàã äýâñãýðò áàéðøèõ òîìîîõîí ýëñýí öºë¿¿äèéí ýêîëîãèéí ýðñ ººð îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí îíöëîãòîé. Óóð àìüñãàëûí õóâüä õîéä õýñýã

áóþó ãîâü, öºëèéí á¿ñ íóòàã ýõ ãàçðûí ýðñ òýñ, õóóðàé óóð àìüñãàëòàé, õýò õàëóóí çóíòàé, õ¿éòýí ºâºëòýé, õàâñðàãà ñàëõè, øîðîîí øóóðãà õàâàð, íàìðûí óëèðàëä îëîíòîé òîõèîëääîã áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä õèéñýí ñóäàëãààãààð ÁÍÕÀÓ-ä 2,6 ñàÿ õàâòãàé äºðâºëæèí êì íóòàã èõ áàãà õýìæýýíä öºëæèëòºíä ºðòñºí ãýõ áà òýäãýýðò ÿâàãäàæ áóé ¿éë ÿâöààð íü àíãèëâàë:

1. Õºðñ ñàëõèàð ýëýãäñýí òàëáàé 1.8394 ñàÿ êì2 áóþó öºëæèëòºíä ºðòºìòãèé á¿ñ íóòãèéí 69.77%;2. Õºðñ óñààð ýëýãäýæ, ýâäýðñýí òàëáàé 259.300 êì2 áóþó öºëæèëòºíä ºðòºìòãèé á¿ñ íóòãèéí 9.84%;3. Äàâñæèëò èëýðñýí 173.800 êì2 áóþó öºëæèëòºíä ºðòºìòãèé á¿ñ íóòãèéí 6.59%,);4. Õ¿éòíèé ºãºðøèë 363.700 êì2 áóþó öºëæèëòºíä ºðòºìòãèé á¿ñ íóòãèéí 13.80% áàéíà. Öºëæèëò èõýä èëýðñýí á¿ñ íóòãóóäàä Øèíæèàí, ªâºð Ìîíãîë, Òºâä, Ãàíüñþ, ×èíõàé, Øàíüøè, Íèíüøà, áîëîí Õýáýé çýðýã áàãòàíà. ªÌªÇÎ íü Õÿòàä óëñûí õîéä õèëèéí çààã äýýð îðøèõ áºãººä öºëæèëòºä õ¿÷òýé íýðâýãäýýä áàéãàà á¿ñ íóòãèéí íýã áºãººä íèéò íóòãèéí 415.900 êì2 òàëáàé öºëæèëòºä ºðòººä áàéíà.

ÁÍÕÀÓ-ûí Öºëæèëòýé òýìöýõ ãàçðààñ ìýäýýëæ

ªÌªÇÎ-íû õóóðàé, ãàíäóó á¿ñ íóòãèéí öºëæèëò, ò¿¿íòýé òýìöýæ áóé àðãà

òóðøëàãà



áóéãààð 1999 îíòîé õàðüöóóëàõàä öºëæñºí òàëáàé 37900 êì2-ààð áóóðñàí áóþó æèëä 7585 êì2 òàëáàéä íºõºí ñýðãýýëò õèéãýýä áàéãàà àæýý.

Ñóäëàà÷äûí òýìäýãëýæ áàéãààãààð 1960-ààä îíä õèéñýí ñóäàëãààíä ¿íäýñëýâýë òóñ îðíû áýë÷ýýðèéí ãàçðûí 18 õóâü íü èõ áàãà õýìæýýíä äîðîéòñîí áîëîõûã òýìäýãëýñýí. Õàðèí 1980-ààä îíîîñ áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûí àñóóäàë çºâõºí ÌÀÀ-í ¿éëäâýðëýëä ñºðºã íºëºº àâ÷ðààä çîãñîîã¿é íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðóóäàä ÷ òîäîðõîé íºëººëñºí ãýæ ä¿ãíýñýí áàéíà. Ýíý ¿åä äîðîéòîëä îðñîí íèéò áýë÷ýýð íü 39.3 õóâüòàé òýíöýæ 20 æèëèéí õóãàöààíä 21.3 õóâèàð íýìýãäñýí ãýñýí òîîöîî áàéíà. Íýãýíò öºëæèõ ¿éë ÿâö ýð÷èìæèæ ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí õóâüä ñºðºã íºëººëë¿¿ä ó÷èð÷ ýõýëñýí íü ò¿¿íòýé òýìöýõ, ñààðóóëàõ àðãà õýìæýýã òºð çàñàã, àðä èðãýäèéí ç¿ãýýñ ýð÷èìòýé ÿâóóëàõ ¿íäýñëýë áîëñîí áàéíà.

ªíãºðñºí 10 æèëèéí õóãàöààíä öºëæèëò ãàçðûí äîðîéòëûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí íèéò 30 ãàðóé õóóëü, æóðàì, ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëæ, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ á¿ñ, ìóæ, çàñàã çàõèðãààíû íýãæèéí õ¿ðýýíèé ò¿ð æóðìûã áàòëàí õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, ªÌªÇÎ-íû çàðèì àéìàã, õîøóóíû äîðîéòñîí áýë÷ýýðèéí ãàçðûã õàøèæ õàìãààëàõ, óðãàìàëæóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã øàò äàðààòàé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí.

Áýë÷ýýð õàìãààëëûí àñóóäëûã òºð çàñãèéí áîäëîãûí ò¿âøèíä ìºí àíõààð÷ ¿çñýí íü ýíý ÷èãëýëèéí áóñàä îëîí òºñºë õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã äýìæñýí ¿éë àæèëëàãàà áîëæ ÷àäñàí áàéíà. Òóõàéëáàë 1984 îíä ªÌªÇÎ-íû áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí òàëààðõè æóðàì, 1985 îíä ÁÍÕÀÓ-ûí áýë÷ýýðèéí õóóëü, 1998 îíä ªÌªÇÎ-íä áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ äýñ äàðààëëûí æóðàì, 1999 îíä ªÌªÇÎ-íû áýë÷ýýðèéí òºâ á¿ñ¿¿äèéã õàìãààëàõ æóðàì, ªÌªÇÎ-íä áýë÷ýýðèéã ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð àøèãëàõ òóõàé æóðàì, 2000 îíä ªÌªÇÎ-íä áýë÷ýýðèéã äààö áàãòààìæèíä òîõèðóóëàí àøèãëàõ ò¿ð æóðàì, 2003 îíîîñ çàðèì æóðìóóäàà øèíý÷ëýí áàòàëñàí áàéíà.

Ýäãýýð æóðàì, õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõ çîðèëãîîð íèéò 108 áýë÷ýýðèéí àñóóäàë ýðõëýõ ãàçàð, 2500 óäèðäàõ ãàçðûã áàéãóóëàí òîìèëîí àæèëëóóëñàí áàéíà.

ªíººäºð áýë÷ýýðèéí ãàçðûã õàìãààëàõ 3 àðãà áàðèëûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.


¯¿íä:- Áýë÷ýýð àøèãëàëòûí ñóóðü òîãòîëöîî: Áýë÷ýýðèéí õóóëüä çààñàí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ (áýë÷ýýðèéí òºâ á¿ñ¿¿äèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, ñýðãýýí ñàéæðóóëàõ, òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà áàãòàíà). - Áýë÷ýýðèéí äààö áàãòààìæèíä òîõèðóóëàí àøèãëàõ (áýë÷ýýðèéã ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð àøèãëàõ æóðìûí õ¿ðýýíä òóõàéí ãàçàð àøèãëàã÷èä äààöààñ õýòð¿¿ëýëã¿é àøèãëàõ íºõöºëòýéãýýð àøèãëóóëàõ).- Áýë÷ýýðèéí ò¿ð áîëîí óðò õóãàöààãààð ÷ºëººëºõ, ñýëãýýòýé àøèãëàõ. Ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààã çºâõºí áàéãàëü õàìãààëàõ çîðèëãîä íèéö¿¿ëýõèéã îðîëäîîä çîãñîõã¿é á¿ñ íóòãèéí àðä èðãýäèéí àìüæèðãààã äýìæñýí ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðã¿¿äèéã áèé áîëãîñíîîðîî îíöëîã. Òóõàéëáàë, õàðãàíà òàðüæ îéæóóëñàí òàëáàé íü õ¿÷òýé ñàëõè, ýëñíèé í¿¿ëòèéã áóóðóóëàõààñ ãàäíà 5-í æèëä íýã óäàà ìº÷ðèéã íü áýëòãýæ ìàëûí òýæýýë (äàðø õèéæ), ò¿ëø, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ãàðãàí àâàõàä àøèãëàäàã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õàðãàíû ¿ðèéã îéæóóëàëòûí çîðèëãîîð áýëòãýõýýñ ãàäíà çàõ çýýëä çàðæ áîðëóóëäàã (íýã êã ¿ðèéí çàõ çýýëèéí ¿íý 12 þàíü) íü îéæóóëàëòûí öàð õ¿ðýýã íýìýãä¿¿ëýýä çîãñîõã¿é òýäãýýð èðãýäýä îðëîãûí íýìýëò ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäñàí áàéíà.

ªÌªÇÎ-íû ãàçàð íóòàãò áàéðëàõ ãàíäóó, õóóðàé á¿ñ íóòãóóä íü áàðóóí, áàðóóí õîéä òàëäàà òîìîîõîí ýëñýí òàðàìöãóóäòàé õèëëýäýã íü öºëæèëòèéí ººð íýã èëðýë áîëîõ ýëñæèëò íýìýãäýõýä õ¿ðãýäýã áàéíà. Á¿ñ íóòàãò àæëûí áàéðûã øèíýýð áèé áîëãîæ, ýäãýýð ýëñæñýí òàëáàéã íºõºí ñýðãýýæ áýë÷ýýðèéí òàëáàéã íýìýãä¿¿ëýõ, öààøëààä ýëñæèëòèéã áóóðóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà ìàø èäýâõèòýé ºðíºæ áàéíà. Ýëñæñýí òàëáàéã íîãîîðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã õî¸ð ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Þóíû ò¿ð¿¿íä ýëñíèé õèéñýëò, í¿¿ëòèéã ñààðóóëàõ çîðèëãîîð 4õ4, 6õ4-èéí õàðüöààòàé ýëñíèé ìåõàíèê õàìãààëàëòûã ñ¿ðýë, ÷óëóó òîð ìýòèéí áàéãàëèéí áîëîí íèéëýã ìàòåðèàë àøèãëàí õèéíý. Ýíý íü ýëñ áýõæ¿¿ëýõýýñ


ãàäíà ¿ð õèéñýõýýñ õàìãààëàõ, óñ ÷èéãèéã òîãòîîí áàðèõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýëññýã ãàçàð á¿ðýí áóþó òîäîðõîé õýìæýýíä òîãòâîðæñîí õóãàöààíä ìîä, ñººãíèé òàðüö ñóóëãàõ, îëîí íàñò óðãàìëûí ¿ð öàöàõ çýðýã íîãîîðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëíý. Äàøðàìä õýëýõýä èéì òºðëèéí òóðøèëò ñóäàëãààã ìàíàé îðîíä ìºí óäàà äàðàà òóðøèæ áàéñàí áºãººä òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çäýã ÷ ÁÍÕÀÓ-ä õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà÷ëàí ºðãºí õ¿ðýýã õàìðàëã¿é çºâõºí òóðøèëò ñóäàëãààíû ò¿âøèíä õîöîðñîí áàéíà.

Äîðîéòñîí áýë÷ýýðèéí òàëáàé ºðãºí óóäàì íóòàã äýâñãýðèéã õàìðàõ áîëñîí ºíºº ¿åä íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýðýãñëèéã ÷ àëü áîëîõ ºðãºí àøèãëàõûã ýðìýëçýæ, ò¿¿í äîòðîî øèíý òåõíèê òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, áàãà õ¿÷ýýð èõèéã á¿òýýõ, àëü áîëîõ áîãèíî õóãàöààíä ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëæ áàéãàà íü äýëõèé íèéòèéí æèøèã õýäèéí áîëñîí. ¯¿íèé íýãýí àäèë ÁÍÕÀÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð äîðîéòñîí ãàçàð íóòãóóäûã íºõºí ñýðãýýõýä îëîí òàëûí ¿éë àæèëëàãàà àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí. ¯¿íèé íýã íü àãààðààð îëîí íàñòûí ¿ð öàöàõ ¿éë àæèëëàãàà àíõëàí Àìåðèêèéí /ïðåððèéä/ òóðøèãäàæ áàéñàí ýíý àðãà õýäèéí öºëæèëòòýé òýìöýõ îëîí ñàéí àðãûí íýãä òîîöîãäîõ áîëñîí. ªÌªÇÎ-íû äîðîéòñîí áýë÷ýýð íóòàãò õî¸ð æèëä íýã óäàà áîðîî õóð óãòóóëàí îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìëûí ¿ðèéã îíãîöîîð öàöàæ óðãóóëäàã áà ýíý íü ÷èéã äóëààíû õàðüöààã ñàéí óðä÷èëàí ìýäýýëñýí íºõöºëä õàìãèéí áàãà çàðäëààð íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãàà áîëæ ÷àääàã áàéíà. Ýíä ãîëëîí ñóëü, åðõºã, õóí÷èðûí ¿ð öàöäàã áºãººä ýäãýýð íü ýëñýíä ãîë òºëºâ óðãàäàã, íóòãèéí óíàãàí óðãàìëóóä áîëíî. Õàðèí ýëñíèé í¿¿ëòèéí ãîëîìò íóòãóóäàä õàðãàíà, óëèàñ, áóðãàñ çýðýã ìîääûã òàðüöààð ñóóëãàõ çàìààð ýëñíèé õèéñýëòèéã áóóðóóëàõ íü íýí ò¿ãýýìýë. Ýäãýýð àæëûí ¿ð ä¿íä ãàçàð íóòãèéí 45-70 %-èéã á¿ðýí ñýðãýýæ ÷àäñàí áàéíà.

Áýë÷ýýð íóòãèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, ò¿¿íýýñ àâ÷ áóé ýêîëîãèéí îëîí ÿíç ¿éë÷èëãýýíä òºëáºð íîãäóóëæ íºõºí ñýðãýýõ çàðäëûí ñàíã áèé áîëãîæ áóé ººð íýã àðãà íü áýë÷ýýð íóòãèéã ìàë÷èí ºðõ¿¿äýä ò¿ðýýñýýð ýçýìø¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Èíãýõäýý áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí îëîí àðãà õýëáýðèéã òóðøñàí áàéõ þì. Òóõàéëáàë, áýë÷ýýð õàøèæ áàéãàëèéí õàäëàíã 3 æèë òóòàì àâàõ ýñâýë áýë÷ýýðò ýðã¿¿ëýí ñýëãýýí àøèãëàõ àðãûã íýëýýä ºðãºí õ¿ðýýíä íýâòð¿¿ëæýý. Èíãýñíýýð óðüä í¿¿äýë÷èí õýâ ìàÿãààð ìàëàà áýë÷ýýäýã áàéñàí àðä èðãýä ñóóðüøìàë, õàãàñ ñóóðèí ìàë àæ àõóéä øèëæñýí áàéíà. ¯¿íèéã ¿ð ä¿íòýé áîëãîõ õèéãýýä ìàë÷äûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ýðýëò õýðýãöýýã òîîöîí õàøèõ, õàìãààëàõ, óðãàìàëæóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûã îðîí íóòãèéí çàõèðãààíààñ ãàðãàäàã íü èðãýäýä ýíý àðãà áàðèëä øèëæèõýä òîìîîõîí ò¿ëõýö áîëñîí íü äàìæèãã¿é.

Òîìîîõîí ñóóðèí ãàçàð îð÷ìûí áýë÷ýýð íóòãèéã äîðîéòëîîñ õàìãààëàõ, ò¿¿íýýñ ¿¿äýõ áóñàä ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð ýð÷èìæñýí ôåðìåðèéí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõýä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èë¿¿òýéãýýð àíõààð÷ áàéíà. Òóõàéëáàë, ñ¿¿íèé ôåðì áàéãóóëæ õîíîãò 50 ë ñ¿¿ ãàðãàõ ¿¿ëäðèéí ¿íýýíèé òîîã íýìýãä¿¿ëæ íýã ãàöàà (áàãèéí òºâ) òýðõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààãààð ººðèéí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Èéíõ¿¿ ìàë àæ àõóéã òºðºëæ¿¿ëýõ, òýäãýýðýýñ àâàõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàõ çýýëèéí ýðýëòýä ò¿øèãëýí òîäîðõîéëîí õºãæ¿¿ëæ áàéãàà íü áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë õýðýã áîëîõûí çýðýãöýý àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ íèéãýì, ýäèéí çàñàã, õºãæëèéí òîìîîõîí à÷ õîëáîãäëûã ººðò àãóóëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí îðîí íóòãèéí èðãýäèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí íºõöºëèéã ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ äýä á¿òöèéí á¿õèé ë àñóóäëóóäûã (òºâëºðñºí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìä õîëáîæ,


Байгаль орчин амьдрал 43Байгаль орчин амьдрал 43

õàðèëöàà õîëáîîíû øóãàì ñ¿ëæýýã áàéãóóëñàí) øèéäâýðëýæ ºãñºí íü àæ àõóéã òîãòâîðòîé õºòëºí ÿâóóëàõ áîëîëöîîã õàíãàæýý.

ªºð íýã òîìîîõîí ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã íü ìàë÷èí ºðõèéã õîò ñóóðèí ãàçàð ðóó øèëæèõýä íü îðîí íóòãèéí çàõèðãààíààñ îðîí áàéðààð õàíãàõ, ñóóðüøèõ ÿâöàä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëñýí áàéíà.

Èéíõ¿¿ áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé íü ºðãºí óóäàì ãàçàð àøèãëàõààñ ãàäíà áýë÷ýýðèéã äîðîéòóóëàõ íýã õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã òóë ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýí áàãà òàëáàéä öººí ìàëààñ èõ àøèã øèì àâàõ íü ÁÍÕÀÓ-ûí òºð çàñãèéí áîëîí àðä èðãýäèéí áàðèìòëàõ çàð÷èì õýäèéíý áîëæýý.

Ìàíàé îðíû ãîâü, öºë, õýýðèéí á¿ñýä îðøäîã Äóíäãîâü, Äîðíîãîâü, ªìíºãîâü, Õîâä àéìãèéí ç¿¿í õýñýã, Óâñ, Çàâõàí, Ãîâü-Àëòàé, ªâºðõàíãàé àéìãèéí óðä õýñýã, Ñ¿õáààòàð, Áàÿíõîíãîð àéìãóóäûí ãàçàð íóòãóóäàä öºëæèëò ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéãàà íü íººö áýë÷ýýð áèé áîëãîõ, îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìëààð áýë÷ýýðèéã íºõºí ñýðãýýõ, îéæóóëàõ àæëûí ¿íäýñëýë áîëæ áàéãàà áºãººä áèä ÁÍÕÀÓ-ûí öºëæèëòòýé òýìöýõ, ñóäëàõ, ¿íýëýõ òàëààð ñ¿¿ëèéí ¿åä íýâòð¿¿ëæ áóé äýâøèëòýä àðãà áàðèë, òóðøëàãóóäûã ººðñäèéí àæèë õýðýãòýý á¿òýýë÷ýýð òóñãàí àæèëëàõ öàã íýãýíò áîëæýý. Èíãýõäýý òºð çàñãèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà, õýðýãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð çýðãèéí õîîðîíäûí óÿëäààã õàíãàõ øààðäëàãàòàé áàéãààãèéí çýðýãöýý îðîí íóòãèéí çàõ çýýëèéí áàãòààìæ, ýðýëò õýðýãöýýã çºâ òîîöîõ õýðýãòýéã àíõààðàõ øààðäëàãàòàé.

ÁÍÕÀÓ-ûí öºëæèëòèéã áóóðóóëàõ, áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûã ñààðóóëàõ á¿ëýã ¿éë àæèëëàãàà íü çºâõºí òºðèéí áîäëîãî áîëîîä çîãñîîã¿é á¿õýë á¿òýí øèíæëýõ óõààí áîëñîí áàéõûã ýíä òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. Ýðäýì øèíæèëãýý, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû òºâ¿¿äèéã îðîí íóòàãò áàéãóóëæ, øèíýëýã àðãà àæèëëàãàà, ¿ð ä¿íã ò¿ëõ¿¿ òóðøèí íýâòð¿¿ëæ, øèëäýã ãýñýí òåõíîëîãèéã íèéòýä ò¿ãýýí, ¿å øàòòàéãààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëäýã íü øèíæëýõ óõààíä ¿íäýñëýñýí õºãæëèéí íýã òîìîîõîí öîãö áîäëîãî áîëñîí þì áèëýý.

Ñ.Íÿìäàø, Ò.Ã¿ððàã÷àà, Ö.Ãàí÷ºäºð1Ä.Öîãíàìñðàé2

1. ØÓÀ-èéí Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí Öºëæèëòèéí ñóäàëãààíû òºâ 2. Öºëæèëòèéã Áóóðóóëàõ, Ãàçðûí Òîãòâîðòîé Ìåíåæìåíò òºñºë


Îâîã: Àðîèäíû îâîãÓóãóóë íóòàã: Òºâ áà ªìíºä ÀìåðèêÃàäààä òºðõ áàéäàë: Ãýðèéí íºõöºëä óðãóóëàõàä ìàø õÿëáàð, íàâ÷ààðàà ãî¸äîã óðãàìàë. 1.8 ì õ¿ðòýë óðò óðãàíà. Àâèðäàã èøòýé. Íàâ÷ íü öàãààí íîãîîí, ãàðàâòàð íîãîîí ºíãºòýé. Çàëóó óðãàìëûí íàâ÷ íü æèæèãõýí, ñóóìàë, ñóì õýëáýðòýé, íàâ÷íû áàðèóë íü øóëóóí, õàðèí áèå ã¿éöñýí óðãàìëûí íàâ÷ íü òîì, õ¿ðç õýëáýðòýé áà èøèí äýýð íü àãààðûí ¿íäýñ¿¿ä ¿¿ñäýã. Èéìýýñ õºâäºí òóëãóóð õýðýãëýí îðîîæ óðãóóëáàë ìàø ãî¸ìñîã õàðàãääàã. Áàéðøèë: Ãýðýëñýã. Çóíû óëèðàëä íàðíû øóóä òóñãàëààñ õàìãààëàõ õýðýãòýé. Òåìïåðàòóð: Äóëààíä äóðòàé óðãàìàë. ªâºë 16°Ñ-ààñ äîîøã¿é. Àãààðûí ÷èéãøèë: ªíäºð ÷èéãøèëòèéã øààðääàã ó÷ðààñ íàâ÷èéã áàéíãà òîãòìîë ø¿ðøèíý. Õºðñ: Çîðèóëàëòûí õºðñ, ìºí óñàí òýæýýëèéí îð÷èíä óðãàíà. Òóñãàé õºðñ øààðäàõã¿é. Óñàëãàà: Ýëáýã. ªâëèéí óëèðàëä áàãà óñàëíà. Áîðäîî: 4-ð ñàðààñ 10-ð ñàð õ¿ðòýë 2 äîëîî õîíîãò 1 óäàà òîãòìîë áîðäîíî. ¯ðæèë: Àãààðûí ¿íäýñòýé ìº÷èð áîëîí ¿íäýñíèé ñàëààëàëòààð ¿ðæ¿¿ëíý. Øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ: 2 æèë òóòàìä õàâàð øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàíà. Àð÷èëãààíû ¿åä ãàðàõ îíöëîã õ¿íäðýë¿¿ä:- Õýòýðõèé èõ óñàëáàë ¿íäýñ íü ¿õíý.- Àãààðíû ÷èéãøèë, òåìïåðàòóð òîõèðîîã¿éãýýñ ¿õíý. ¯íèéí ñàíàë: 3500-15000òºã

ÍÀÂ×ÀÀÐÀÀ ÃÎ¨ÄÎÃÒÀÑÀËÃÀÀÍÛ ÖÝÖÃ¯¯Ä

Syngonium - Сингониум

Ñèíãîíèóìçóðãèéã Á.Îþóíöýöýã



Îâîã: AraliaceaeÓóãóóë íóòàã: Õÿòàä, ßïîí.Ãàäààä òºðõ áàéäàë: Ìºíõ íîãîîí îëîí íàñò ºâñëºã, ñººãºíöºð, ìîäëîã óðãàìàë. Íàéìààëçãàíû òýìòð¿¿ëòýé òºñòýé ãî¸ìñîã ñàðâóóëàã íàâ÷òàé. 2 ì õ¿ðòýë ºíäºð, òàñàëãààíû íºõöºëä öýöýãëýäýãã¿é.Áàéðøèë: Ãýðýëñýã, õàãàñ ñ¿¿äýðñýã óðãàìàë Òåìïåðàòóð: Äóíä çýðýã. ªâºë 12°Ñ-ààñ äîîøã¿é. Áàéíãûí ºíäºð òåìïåðàòóðò ¿õýõ àþóëòàé. Àãààðûí ÷èéãøèë: Áàéíãà òîãòìîë ø¿ðøèæ áàéõ ¸ñòîé.Õºðñ: Õºðñíèé 1/4 øàâàðëàã õºðñ.Óñàëãàà: Õàâðààñ íàìàð õ¿ðòýë ýëáýã óñàëíà. ªâëèéí óëèðàëä òàñàëãààíû äóëààíààñ õàìààð÷ óñàëãààã çîõèöóóëíà. Áîðäîî: ªâëèéí óëèðàëä 6 äîëîî õîíîãò íýã óäàà, áóñàä óëèðàëä 2 äîëîî õîíîãò íýã óäàà òîãòìîë áîðäîíî.Øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ: 2 æèëä íýã óäàà õàâàð øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàíà.¯ðæèë: ¯ð áîëîí ìº÷ðººð ¿ðæäýã.ªâ÷èí: Íàâ÷ èäýã÷ öîõ, óðãàìëûí á¿¿ðýã, óðãàìëûí áººñ çýðãýýð áàãà òåìïåðàòóð, õýò óñëàõ, òýæýýë õ¿ðýëöýõã¿é, áóðóó áîðäñîíîîñ áîëæ ºâ÷èëíº. Çîðèóëàëòûí õîðîîð óñòãàíà.¯íèéí ñàíàë: 5000-50 000òºã

Бэлтгэсэн:Б. Оюунцэцэг

/[email protected]/

Schefflera - Шеффлера - Ø¿õýð ìîä

Ø¿õýð ìîä çóðãèéã Á.Îþóíöýöýã



Ýíýõ¿¿ áÿöõàí òýìäýãëýëèéã òýðëýã÷ ìèíèé áàãø, áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Øàãäàðûí Äàðèéìàà íýã ñîíèðõîëòîé ìîãîéí çóðãèéã ºíãºðñºí íàìàð àâ÷èðæ ºãººä “... áè ë ëàâ èéì ìîãîé ¿çýýã¿é þì áàéíà, ÷è ó÷ðûã íü îëîõûã áîä” ãýñýí þì. Áàãø ìààíü ýõ îðíûõîî á¿õ íóòãààð àÿëàæ îí óäààí æèë óðãàìëûí àéìãèéí ñóäàëãàà õèéñýí ìàíàé óëñûí óðãàìàë ñóäëàà÷, ýðäýìòýí õ¿í áîëîõîîð ¿íýõýýð ñîíèí ìýäýýëýë îëæ ºãñºíä èõ áàÿðëàñàíàà èëýðõèéëüå.

Óíøèã÷ òàíàà òîëèëóóëàí áóé ýíý ìîãîéí çóðãèéã Ãîìáîñ¿ðýí îâîãòîé Ãàíæàðãàë åðýýä îíû ýöñýýð Áóëãàí àéìãèéí Ìîãîä ñóìûí íóòãààñ îëæ çóðãèé íü àâààä ãýðèéíõýý æààçàíä õèéæ àðâààä æèë õàäãàëæ áàéãàà àæýý. Áèä ò¿¿íòýé óòñààð ÿðüæ çàðèì ç¿éëèéã òîäðóóëñàí þì. Òýðýýð íýãýí íàìàð íóòãèéíõàà àñãà ÷óëóóòàé, òîì òîì õàäàí õÿñààòàé áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðààð ìîðüòîé ÿâæ áàéãààä èéì ñîíèí ìîãîé îëæ õàðæýý. Ãàíæàðãàë ôîòî çóðàã àâàõ õîááèòîé íýãýí áîëîõîîð ìîãîéí çóðãèéã àâ÷èõ ñàíààòàé áàðàã íýã öàã äàãàæ ÿâñàí áàéãàà þì. Ìºíººõ ìîãîé òîì õàäàí õÿñààíû õàæóóä î÷îîä õºäºëãººíºº óäààøðóóëæ òàéâøèðàõ ¿åä íü Çåíèò ôîòî àïïàðàòààð çóðãèéã àâ÷ýý.

Óã ìîãîé õàä àñãàòàé, îéðîëöîî æèæèã ãîðõèòîé, òîì ãîëîîñ àðâààä êì çàéòàé íóòãààñ îëäæýý. Ìîãîéí çóðãèéã ãàíö óäàà äàðæ àìüæñàí áºãººä òýãìýãö ìºíººõ íü õàä ÷óëóóí çàâñàðààð îðîîä ÿâ÷èõñàí ãýíý.

×óõàì ÿìàð ìîãîé áîëîõûã õýëýõ õàðèóöëàãàòàé ¿¿ðýã ìºëõºã÷èäèéí ñóäëàëààð (ãåðïåòîëîãè) îðîëääîãèéí õóâüä áèäýíä íîîãäëîî. Õàðàìñàëòàé íü ôîòî çóðãààñ ººð áèåò ìàòåðèàë áàéõã¿é áîëîõîîð ýíý óäàà çºâõºí òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ õýìæýýíä áàéãàà áºãººä öààøèä ãàçàð äýýð íü î÷èæ ñóäàëãàà õèéõ áîäîëòîé áàéíà. Õýðýâ áèä èéì õîâîð ìîãîé îëæ ÷àäâàë ñàéí ôîòî çóðàã àâ÷, ÿìàð ç¿éë áîëîõûã íü íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîîä òýð “ óðò õàéðõàíûã” áàéãàëüä íü ýðã¿¿ëýí òàâèõ áîëíî.

Çà òýãâýë ýíý åð íü ÿìàð ìîãîé áàéæ áîëîõ âý? ßã èéì ºíãº ç¿ñòýé ìîãîé ìîíãîëä áàéõã¿é, ÎÕÓ, ÀÍÓ, ÁÍÕÀÓ, ÕÃÓ, ÁÍÑÓ, ßïîí Óëñàä ãàðñàí ìîãîé áîëîí áóñàä ìºëõºã÷äèéí òóõàé õýä õýäýí ôîòî çóðàãò íýâòýðõèé òîëü, ãàíö ñýäýâò

çîõèîë ñºõºæ õàðñàí áîëîâ÷ ¿¿íòýé òîõèðîõ ºíãº ç¿ñòýé àìüòíûã îëæ ¿çñýíã¿é.

Õàëóóí îðíû ìîãîéí äîòîð áàéãàëààñ çàÿàñàí ºíãº íü õàð öàãààí ñóäàëòàé áîëîâ÷ òýäãýýð íü èæèë õýìæýýãýýð ýýëæëýí äàâòàãäñàí ç¿ñòýé ìîãîé áàéäàã ÷ àðåàëûí ç¿é òîãòîëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë òèéì ç¿éë ìàíàé õºäººä îðæ èðýõ ó÷èðã¿é. Çóðàãààñ ¿çâýë ìîãîéí õîíøîîðîîñ áèåèéã íàéì õóâààñíû íýã îð÷èì íü õàð, ò¿¿íýýñ õîéø áèå íü òàâàí õàð öàãèðàãòàé, ñ¿¿ë íü áàñ õàð, íàðèéí õàð öàãèðàãèéí õîîðîíä çóðãààí, ºðãºí öàãààí á¿ñë¿¿ðòýé, òîëãîéí äýýä òàëä äàãçíû îð÷èìä áàñ öàãààí òîëáîòîé àæýý.

Íºõöºë áàéäëûã øèíæèõýä ýíý àñóóäëûã àëáèíèçìûí ¿çýãäëýýð òàéëáàðëàæ áîëîõ ìýò ñàíàãäëàà. Àìüä áèåèéí ºíãº ç¿ñèéã òîäîðõîéëäîã íºñººò áîäèñûí ººð÷ëºëòººñ áîëæ õýâèéí ºíãº ç¿ñ íü ººð÷ëºãäºæ öàãààí, ÿãààí áîëáîë àëüáèíèçì, áàñ õàð áîëáîë ìåëàíèçì ãýæ íýðëýäýã. Ìîíãîë îðîíä òàðõñàí åñºí ç¿éëèéí ìîãîéíîîñ îäîîã õ¿ðòýë äýýðõ õî¸ð ¿çýãäèéí àëü àëü íü òýìäýãëýãäýýã¿é þì. Õýäèéãýýð ìàíàéä îëäîîã¿é áîëîâ÷ Åâðàçèä ºðãºí òàðõñàí áºãººä Ìîíãîë îðîíä ÷ ¿çýãääýã ýãýë çàãàëìàéò ìîãîé áîëîí óñíû ìîãîéä äýýðõ ¿çýãäë¿¿ä ãàäààäàä èëýðñýí ìýäýý áàðèìò áàéäàã. Òóõàéëáàë íýëýýä õîðòîé ìîãîé áîëîõ ýãýë çàãàëìàéò ìîãîéí (Vipera berus) ïîïóëÿöèéí äîòîð òàñ õàð ç¿ñòýé áîëñîí áîäãàëèóä ýëáýã òîõèîëääîã àæýý. Ãýâ÷ ò¿¿íèé äýëõýö íóòãèéí áàðóóí õýñýãò òîõèîëääîã, ç¿¿í õýñýã ò¿¿íèé äîòîð Ìîíãîë îðîíä òýìäýãëýãäýýã¿é áºãººä òàðõñàí ãàçàð íü ìàíàé îëäâîðòîé òààðàõã¿é ó÷èð çàãàëìàéò ìîãîé áèø áîëîëòîé. Íºãºº ç¿éë áîëîõ óñíû ìîãîéä (Natrix na-trix) ìåëàíèçì íýëýýä ýëáýã áîëîâ÷ ìàíàé îðîíä áàñ ë òýìäýãëýãäýýã¿é þì. Êèïð àðëûí óñíû ìîãîéí ïîïóëÿöèéí äîòîð õàð ç¿ñòýé áóþó ìåëàíèçì á¿ð îëîí áàéäàã àæýý. Ýì ìîãîéí 24 õóâü, ýð ìîãîéí 10 õóâü íü õàð ç¿ñòýé áàéäàã ãýæýý1. Áàñ óñíû ìîãîéä àëüáèíçì èëýðñýí ìýäýý áèé. Òóõàéëáàë 1960 îíä Ìîñêâàãèéí Àìüòíû õ¿ðýýëýíä óëààí í¿äòýé, á¿äýã ÿãààí àðüñòàé óñíû ìîãîéí çàëóó áîäãàëèéã òýæýýæ áàéæýý2. Ìºí óñíû ìîãîéä ìåëàíèçì, áàñ áàðàã á¿òýí àëüáèíîñ ÷ òîõèîëääîã àæýý3.

Õýðýâ àëèâàà àìüòíû õýâèéí ç¿ñ íü ººð÷ëºãäºæ ºâ÷ öàãààí áîëáîë á¿òýí àëáèíîñ, áèåèéí çàðèì õýñýã íü öàãààí áîë õàãàñ àëüáèíîñ ãýæ íýðëýäýã. Àëüáèíîñ áîäãàëü áàéãàëüä

Ì.ÌºíõáààòàðÌÓÁÈÑ-èéí Áèîëîãèéí òýíõèì

ÍÝÃÝÍ ÍÝÍ ÕÎÂÎÐ ÎËÄÂÎÐÛÍ ÒÓÕÀÉ

ÒÀÀÌÀÃËÀË



õîâîð òîõèîëääîã íü ºíãº ç¿ñíèé òîä ÿëãàðëààñ áîëæ ìàõàí èäøòýíä àìàðõàí îëäîæ èäýãääýãýýñ áîëäîã áàéíà. Áèäíèé îëæ àâñàí ýíý ôîòî çóðàãààð áîë ìîíãîë îðíû óñíû ìîãîéí õàãàñ àëüáèíîñ áîäãàëü ìºí ãýñýí òààìàãëàë äýâø¿¿ëæ áàéíà. Àëüáèíîñ áèåä í¿äíèé ýâýðëýã á¿ðõýâ÷ ÷àñ óëààí áîëñîí áàéäàã áîëîâ÷ ôîòî çóðãààñ ¿¿íèéã ìýäýõ áîëîìæã¿é áàéíà. Õàðèí ôîòî çóðãààð áàðèìæààëàõàä öàãààí, õàð ºíãºíèé õàðüöàà 50:50 îð÷èì õóâü áàéíà. ªíãºðñºí îíä áèä ìîíãîë îðíû øèâýð ìýëõèéíýýñ á¿òýí àëáèíîñûã äýëõèéí àðåàëûíõ õýìæýýíä àíõ óäàà îëæ “ØÓÀ-èéí ìýäýý” ñýòã¿¿ëä ¿ã¿¿ëýë íèéòë¿¿ëæ áàéñíûã ýíý ÿëäàìä òýìäýãëüå4. Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ íü øèíæëýõ óõààíû àðãà ñóäëàëûí íýã õýëáýð áºãººä öààøèä ò¿¿íèéã áàòàëãààæóóëàõ àñóóäàë áèäýíä ¿ëäëýý. Ýíý áÿöõàí òýìäýãëýëèéí ãàð áè÷ìýëèéã óíøèæ çºâëºñºí ÌÓÁÈÑ-èéí áàãø, ãåðïåòîëîã÷, ïðîôåññîð Õ.Ìºíõáàÿð, ÌÓÈÑ-èéí áàãø, ãåðïåòîëîã÷, ïðîôåññîð Õ.Òýðáèø, ìîãîéí ôîòî çóðãèéã àâ÷, ÷óõàë ìýäýýëýë ºãñºí Ã.Ãàíæàðãàë íàðò ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

1.B.Blosat and W.Bohme. Melanism in population of Natrix natrix in Cyprus. Herpetology 97.Abstracts of the Third World Con-gress of Herpetology, Prague,1997. p.22.2.Â.Ï.Ãåðàñèìîâ. Ðûáè, çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ è èçó÷åíèå èõ â øêîëå. Ì.1962, Ñ.226.3.Í.Á.Àíàíüåâà, Õ.Ìóíõáàÿð, Í.Ë.Îðëîâ, Õ.Òåðáèø.Ñåìåéñòâî Óæåîáðàçíûå-Colubridae Oppel, 1811. Â êí. Çåìíîâîäíûå è ïðåñìûêàþùèåñÿ Ìîíãîëèè.Ì.1997. 310-215. 4. Ì.Ìºíõáààòàð. Ìîíãîë îðíû øèâýð ìýëõèé - Rana amurensis Boulenger (Ranidae) –íýýñ àëüáèíèçìûí ¿çýãäýë èëýðñýí òóõàé. ØÓÀ-èéí ìýäýý, 2008. ¹2. 37- 42.

Àëüáèíîñ ìîãîé. Ôîòîîã Ã.Ãàíæàðãàë



Àëòàéí õvðýí öîõèîíû íºìºðò õàâñàðãàòàé ºäºð ýõýýñ ìýíäýëñýí ÿíãèðûí áîð èøèã íàðàí íààøëàõ òóòàì õºðâºæèí òîðíèæ, øºðìºñ ÷àíãàðàí òóóðàé õàòàõûí õèðýýð òîëãîé äýýð íü õî¸ð ãàçàð òîâîéæ, àðüñ çàãàòíàõ áîëîâ. Èøèã ýõëýýä ÿàõ ãýæ çàãàòíàæ áàéãààã vë ìýäýí õàäàíä õààÿà vð÷èõýýä ë ýýâýð ãàçàð òàãøèí òîãëîæ ñvðýã äàãàí òà÷èãíàæ ÿâàõ áºëãºº. Óäàõãvé

àðüñ çàãàòíàõàà áîëèîä ºâäºæ ýõëýâ. ªâäºõ íü ºâ÷èí áèø çvãýýð ë íýã õvëýýëò áèø àëáàí òóøààë äýâøèõ ãýæ áàéãàà õvíä äýýä ãàçðûí øèéä èðæ ºãºõãvé óäàõ ìýò àÿòàéõàí øàíàëãàà áàéëàà. Òýã òýãñýýð òîâîéñîí ãàçàð íü vñ õàëöàð÷ àðüñ íèìãýðñýýð õî¸ð õººðõºí ýâýð öóõóéâ. Ýíý våýñ ë èøèã òýõ áîëîõ ãýæ áàéãààã òàì òvì ãàäàðëàí óðò ñvðëýã ýâýðòýé áîëîõûí äîí òóñ÷ýý.

Òýðýýð öîõèîíû îðîé äàõü òîãòîîë óñíààñ óóõ ávðèéäýý òóãàëìàé íü áÿäæààãvé áÿöõàí ýâðýý õàðàí õàðàí ÷àìëàæ, òýð ë ºäðèéíõºº òàëûã ñýòãýë ãóíèí ºíãºðººõ áîëæýý. Øväëýí íàñàíä ýâýð íü îâîî õýâýý îëæ äóãóéðàí, õýäýí ñàéõàí ýðæãýðòýé áîëîîä vçvvð íü øîâõîð÷ èðýâ. Àðãèë òýõèéí äîëîîí òºº ýâýð, ýöýã òýõèéí òàâàí òºº ýâýð ãàäààä àí÷íû ãàíçàãà ìÿëààæ Áåðëèí, Ïàðèñ îäñîí áîëîõîîð ýävãýý áîð õàëèóí ñvðýãòýý ýõíèé äºðºâò îðîõ áîëæýý. Ýíý íü õýäèéãýýð øväëýí ÿìààíä áàãàäàõààðãvé áàéð ñóóðü áîëîâ÷ ñvðýã òýðãvvëýõ õvñýëä ýðò äîíòñîí çàëóó ÿíãèðò øèâøèãòýé ñàíàãäàíà. Íýãýí ºäºð ÿíãèðûí ñvðýã áàéðëàë ñîëèõ áîëæ õàâöëûí èðìýã íàðèéí æèìýýð áýäðýâ. ßíãèðûí õóóëèàð áîë ãàíö ãàíöààð öóâðàí ÿâàõ ¸ñòîé áîëîâ÷ ýõ ÿíãèð áîð øväëýíã òóóðàé ãvéöýä õàòààãvé þì õýìýýí õàìãèéí õàâöàë òàëààñ íü òvøèæ ÿâëàà. Óäààí óðãàæ áàéãàà ýâýð, óðãàæ ÿäñàí öàã õóãàöàà õî¸ðûã çvõýí áóõèìäàæ ÿâñàí çàëóó ÿíãèðûí öóñ äýýøýý îãøèí ýâðèéí vçvvðò õàëóó îðãèí ÷èíýðýýä èðýâ. Õàäàí õàíà ðóó õàäàð÷ îðõèâîë ÿñ òóãàëìàé ÿíãèíàí òàðõè ävéðýýä óóðàíäàà ýðãýæ ýõèéí áººð ëvv ñýæèâ. Ñàíààíäãvé ÿâñàí ýõ ÿíãèð ãàíö òýðñõèéãýýä õàâöëûí õàðàíõóé ðóó ïèæèãíýí îäîõîä çàëóó ÿíãèð àéñàí ÷ vãvé, è÷ñýí ÷ vãvé ãýìøñýí ÷ vãvé ãàãöõvv ÿàõ ãýæ òýð õºãøèí çºíºã öóâæ ÿâàëãvé çýðýãöýí ÷èõýëäýýä áàéñàíä ë áààõàí ãàéõàæ, çàé ÷ºëººòýé áîëñîíä áàÿðëàæ áºëãºº.

Ýõýý îëüñîí ýâðèéí vçvvðò àðüñ vë øàëáàð÷, äóñàë öóñ íààëäààä áàéâ÷ çàëóó ÿíãèðò àíõààð÷ ìýäýõ çàâ áàéñàíãvé. Õàðèí õîæèì íü òîãòîîë óñíààñ óóõäàà òîëüäîí õàðàõàä òýð òàëûí ýâýð àðàé äîòîãøîî äóãóéðààä áàéãàà íü àæèãëàãäàõ áîëæýý. Õî¸ð ººð ýâýðòýé áàéõ íü ñvðãèéí òýðãvvíèé ñvð õv÷èíä ñàéíãvé ÷ ãýñýí óðò ë óðãàæ áàéâàë ó÷èðòàé ãýæ òýð áîäíî. Õî¸ð æèë ºíãºðëºº. Äàõèàä õî¸ð òýõ íîãîîí ìºíãºíèé çîëèîñîíä îäîæ, áîð õàëèóí ñvðãèéí òýðãvvíòýí áîëîõîä ãàíö õóðóó äóòàâ. Ãýâ÷ òvvíä òýðãvví áîëîõûí õvñëýíãýýñ ººð íýã áîäîõ þì áèé áîëëîî. Þó ãýâýë íºãºº äîòîãøîî äóãóéðñàí ýâðèéí vçvvð ÿâñààð ÷àìàðõàéä òóëæýý. ßàãààä òýãñíèéã òýðáýýð ÿàæ ÷ áîäîîä ýñ óõààðíà. Ýâýð õýäõýí ñàðûí äîòîð àðààñàà õîíõîéëãîí äàðæ ºâòãºõ áîëîâ. Òýãñíýý àðüñ öîîðîîä öóñ øvvñ ãîîæèæ ÿëàà áàòãàíà ñàëàõàà áîëèëîî. Çàëóó ÿíãèð äýíävv õóðäàí óðãàæ áàéãàà ýâýð õàéð íàéðãvé äîâòîëãîõ öàã õóãàöàà õî¸ðûã çvõýí áóõèìäàâ÷ ýâýð õýävéíýý ìàõàíä øèãäýí îðæýý. Áóñäûí ýâýð òîëãîé òîéðîí óðãàæ, ýñâýë äýýøýý ñýðèéæ áàéõàä ìèíèé ýâýð ÿàãààä ...? õýìýýí òýðáýýð øàíàëàí áîäîâ÷ õàðèó vë îëäîíî. Ýâýð óðãàñààð ÿñàà öîîëîâ. Òýñãýëãvé ºâäºõèéí ìàíàí äîòîð “ÿàãààä” ãýñýí àñóóëòûí õàðèó òººðñºí ÿíçàãà øèã ñv-vòèéâ÷ áèå íü vë áàðèãäàíà.

Ýâýð òàðõèíäàà òóëæýý. Òàðõèíû áîð õàëüñ öîîðîõ õîðîìä ë “Ìèíèé ýâýð áóðóó óðãàæýý” ãýñýí òàì òóìõàí óõààðàë ÿíãèðûí òîëãîéä íýã îðæ èðýýä vvðä çàìõàðñàí íü øóâóó ñóóíãóóò vðãýí íèñýõèéí àäèë áºëãºº.

Æàãäàëûí Ëõàãâà

Ýâýð

green pages no.18

Documents