Gratë në ekonominë e Kosovës

Hope Fellowships, Komiteti për Ekonomi

2014

Komiteti për Ekonomi Komitet za Privredu Economy Committee

2 Hope Fellowships

Faleminderimet

Ky raport nuk do të ishte i mundshëm pa mbështetjen bujare të Agjencionit të Shteteve të

Bashkuara për zhvillim ndërkombëtarë dhe të Këshillit Kombëtarë Shqipëtaro-Ameirikan,

programit Hope Fellowship. Jemi shumë faleminderuese të dy organizatave për një përvojë

të jashtëzakonshme arsimore në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe për fuqizimin dhe

motivimin që na kanë dhënë që të bëhemi pjesë edhe më integrale e përpjekjeve të

Kosovës për zhvillim të ekonomisë dhe konsolidim të demokracisë.

Anëtaret e Komitetit për Ekonomi janë:

Albina Berisha

Arijeta Pajaziti

Burbuqe Grajçevci

Ilire Rizvanolli

Gentina Jusufi

Lejla Sadiku

Leonita Shabani

Leonora Hysenaj

Mimoza Gojani

Shqipe Neziri

Zana Sulhasi

3 Hope Fellowships

Tabela e përmbajtjes Hyrja ............................................................................................................................................................ 18 Qasja në financa ......................................................................................................................................... 5 Rekomandimet ............................................................................................................................................ 6 Punësimi dhe tavani i qelqit ........................................................................................................................ 7 Rekomandimet ............................................................................................................................................ 9 Qasja në institucionet e drejtësisë ............................................................................................................ 10 Rekomandimet .......................................................................................................................................... 11 Politikat familare ......................................................................................................................................... 12 Rekomandimet .......................................................................................................................................... 13

4 Hope Fellowships

Hyrja Përveç se përbëjnë shumicën e viktimave të dhunës në baza gjinore, gratë në Kosovë janë

më të prekura nga papunësia dhe varfëria se sa burrat. Shifrat tregojnë se pronësia mbetet

në duart e burrave, gjë që ndikon në qasjen e grave në financa. Në mënyrë të ngjashme,

prania e grave në pozita më të larta ulet në mënyrë eksponenciale në të gjithë sektorët. Për

të kuptuar dhe trajtuar format e shumta të pabarazisë në shoqërinë tonë, Komiteti për

Ekonomi ka konsideruar të udhës që të artikuloj dhe krijoj një platformë ku shqetësimet e

grave në sektorë të ndryshëm mund të dëgjohen dhe të adresohen.

Për këtë qëllim, komisioni ka mbajtur katër takime tematike të mëngjesit me përfaqësues nga

sektori privat, publik dhe shoqëria civile. Grupet e synuara janë përcaktuar në bazë të temës

së diskutimit. Takimet e mëngjesit janë mbajtur në një ambient joformal, ku të ftuarit kanë

nda përvojat e tyre profesionale, ankesat e tyre dhe kanë jep rekomandime. Kjo nismë ka

sjellur në të njëjtën hapësirë gratë që janë të prekura nga politikat dhe ato që mund të

ndikojnë në drejtimin e politikave.

Temat e katër takimeve ishin: qasja në financa, punësimi dhe tavani i qelqit, qasja në

institucionet ligjore dhe politikat familare. Këto tema janë përzgjedhur duke u bazuar në një

kuptim të përgjithshëm të faktorëve kyç të cilët ndikojnë në pjesëmarrjen e grave në tregun

e punës. Rezultatet e këtyre takimeve janë bazat e këtij studimi me rekomandime për

integrimin e çështjeve gjinore në politikat publike.

Qëllimi kryesor i këtyre aktiviteteve është të nxit një diskutim publik dhe të bëjë hartimin e

politikave të ndjeshme ndaj çështjeve të cilat ndikojnë veçanërisht në aktivitetin ekonomik të

grave. Jemi të kënaqur që kemi qenë në gjendje të kombinojmë qasjet nga lart-poshtë dhe

poshtë-lart, duke sjellë së bashku në të njëjtën dhomë vendimmarrësit kryesor dhe studentët

në kërkim të punës.

5 Hope Fellowships

Qasja në financa Në Kosovë, fuqizimin ekonomik kushtëzohet nga një sërë faktorësh ekonomik, shoqëror dhe

kulturor, të cilat e pengojnë potencialin e grave ose e bëjnë më të vështirë që gratë të

realizojnë ambiciet e tyre. Mungesa e pronësisë në duar të femrave, mungesa e burimeve

financiare dhe mungesa e mbështetjes së qeverisë janë faktorë të rëndësishëm që

pengojnë zhvillimin e sipërmarrjes më të theksuar tek gratë.1 Në kombinim, këto elemente

kanë çuar tek ndërgjegjësimi më i ulët në mesin e grave mbi mundësitë sipërmarrëse dhe tek

një mungesë e përgjithshme e vetëbesimit, që është përbërës i nevojshëm për sipërmarrës të

suksesshëm.

Sipas të dhënave, rreth 99.9% e bizneseve në pronësi të grave në Kosovë janë mikro-

ndërmarrje, me 1 deri 9 punëtorë. Vetëm 0.01% e bizneseve janë ndërmarrje të vogla ose të

mesme, dhe asnjëra prej tyre nuk janë ndërmarrje të mëdha. Madhësia mesatare e një

biznesi në pronësi të një gruaje është 3.07 punëtorë, në krahasim me 5.27 punëtorë për një

biznes në pronësi të një burri. 2 Sipas të dhënave të Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë, vetëm

rreth 11% të bizneseve të regjistruara në Kosovë janë në pronësi të grave. 3 Edhe me këta

numëra të vegjël, shumë prej bizneseve që kanë gra të regjistruara si pronare e kanë këtë

vetëm për qëllime të qasjes më të lehtë në grante apo lehtësime tjera, ndërsa de facto janë

në pronësi të burrave.4

Raporti i zhivillimit njerëzor i Programit për zhvillim të OKB-së (UNDP), në vitin 2012 ka gjetur se

për kosovarët sipërmarrësia është një mënyrë për t’i ikur papunësisë, ku rreth 42% e

pronarëve të kompanive private kanë qenë më parë të papunë. Mirëpo për gratë, të cilat

në krahasim me burrat janë më pak aktive në tregun e punës, sipërmarrja është një rrugë

plot sfida. “Përveç kësaj, gratë – në veçanti ato të rejat – përballen me një jetë me potencial

të kufizuar. Vetëm një pjesë e tyre merr pjesë në fuqinë punëtore, dhe, shumë më pak në

1 Platforma Kombëtare e Grave Sipërmarrëse në Republiken e Kosovës. She-ERA, Kosovë 2 Abdixhiku, Lumir. “Roli i Gruas në Ekonominë Kosovare”. 8 mars 2012. Koha Ditore. 3 Ibid. 4 Gjetjet nga takimi i mëngjesit, Maj 2013.

6 Hope Fellowships

jetën politike. Ato janë të frenuara nga një trashëgimi e paragjykimeve kulturore dhe

mungesë e gjërë e mundësive, deri më tani e pasfiduar nga zbatimi i pabarabartë i

legjislacionit përputhës me BE-në”.5

Sipas Business Start-Up Centre, kapitali mesatar i nevojshëm për të filluar një biznes është në

mes të 4000 dhe 5000 Euro. 6 Donatorët dhe bankat nuk janë të gatshme të financojnë

bizneset fillestare për shkak që mundësia e dështimit është shumë më e lartë, veçanërisht

nëse ato janë të drejtuara nga gratë. Për më tepër, numri i kufizuar i granteve kryesisht janë

në dispozicion për bizneset e reja të të rinjve apo bizneset të cilat tradicionalisht kanë

përfituar nga mbështetja e donatorëve. Ka dukshëm më pak mbështetje për bizneset të

cilat tanimë janë duke funksionuar dhe dëshirojnë të zgjerohen, apo për sipërmarrës më të

vjetër (në moshë) të cilët janë duke filluar bizneset e tyre.

Rezultati i këtyre sfidave strukturore është tërheqja e femrave nga aktivitetet ekonomike. Për

të tejkaluar këto, kërkohen politika të fokusuara, për të krijuar kushte të favorshme që femrat

të mirren me ndërmarrësi, si dhe për të adresuar normat shoqërore.

5 Raporti i zhvillimit njerëzor në Kosovë 2012: Sektori privat dhe punësimi. UNDP, 2012. 6 Gjetjet nga takimi i mëngjesit. Maj 2013.

7 Hope Fellowships

Rekomandimet

Vendosja e grant skemave dhe kredive të buta që u përshtaten nevojave të

bizneseve të cilat tanimë janë duke funksionuar dhe kanë nevojë të zgjerohen;

Zhvillimi i vizionit të qartë të sektorëve strategjik dhe grupeve shoqërore të cilat mund

të kontribuojnë në zhvillimin e Kosovës;

Vendosja e skemave të kredive me interest të ulët apo pa interes për biznese të reja

dhe/ose biznese të vogla, ku qeveria mund të ketë rolin e garantuesit;

Ofrimi i trajnimeve në sipërmarrësi dhe aftësi të biznesit për gra, dhe veçanërisht për

gra të reja;

Vendosja e një fondi special qeveritar i cili do të lironte bizneset e reja nga bara e

interesit.

8 Hope Fellowships

Punësimi dhe tavani i qelqit

Tavan i qelqit është një term për barriera artificiale të bazuara në qëndrimet apo

paragjykimet organizative të cilat dekurajojnë individë të kualifikuar nga avancimi në

pozicione drejtuese në organizatat e tyre. Kjo frazë, e cila ishte theksuar për herë të parë

nga Wall Street Journal në vitin 1986, është shpikur për të përshkruar se çfarë ndodh tek gratë

kur atyre u mohohet mundësia për t’u avancuar në nivelet e larta të menaxhmentit

ekzekutiv.7 Në jetën politike, gratë vendimmarrëse kanë thënë se pavarësisht gjithë suksesit,

bindjet e rrënjosura shoqërore nuk ndryshohen lehtë. Ministrja e Integrimit Evropian, Vlora

Çitaku, është cituar të ketë thënë se “është pothuajse e pamundur të harroj edhe për një

moment që jam grua -- më përkujtojnë këtë çdo ditë prej kur jam bërë ministre”.8

Treguesit e tregut të punës në Kosovë janë ndër më të këqijtë në Evropë, dhe gratë janë

ndër grupet më të pafavorizuara. Vetëm rreth 12% e grave janë të punësuara, në krahasim

me 34% të burrave në moshë pune.9 Sfidat rreth gjetjes së punës janë një stres dhe pengesë

e veçantë për gratë e reja, punësimi i të cilëve ndonjëherë ndikohet negativisht nga fakti se

a kanë gjasa të mbesin shatëzëne. Sipas një raporti të UNDP-së nga viti 2004, shumica e

grave kosovare kanë pozita të nivelit të ulët që paguhen edhe më pak, pagat e grave janë

mesatarisht katër herë më të ulëta se ato të burrave.10 Për më tepër, vetëm 13% e grave

janë në gjendje të jetojnë nga paratë që fitojnë vetë pa mbështetje të bashkëshortit.11

Në vendet e punës në sektorin publik ka përfaqësim më të lartë të grave. Megjithatë,

shumica e vendeve të punës ku ka përfaqësim më të lartë të grave kanë role

administrative/të sekretarisë dhe janë punë që kërkojnë nivele më të ulëta të arsimimit. Sa

për ilustrim, në sektorin e arsimit, përderisa 97% e mësuesve në arsimin parashkollor janë gra,

7 http://www.stfrancis.edu/content/ba/ghkickul/stuwebs/btopics/works/glass.htm 8 http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?newsId=310078 9 Kosova - Dallimet gjinore në arsim, shëndetësi dhe mundësitë ekonomike. Banka Botërore 2012. 10 Raporti i zhvillimit njerëzor në Kosovë 2004: Ngritja e Qytetarit: Sfidat dhe Mundësitë. UNDP 2004. 11 Ibid.

9 Hope Fellowships

vetëm rreth 28% e profesorëve të universitetit janë gra.12 Gratë gjithashtu janë më pak të

përfaqësuara në sektorë si energjia dhe ndërtimtarija, ku pagat janë më të larta. Përveç

pengesave strukturore, gratë gjithashtu hezitojnë të kërkojnë mundësi të barabarta ose të

kërkojnë avancim në karrierë për shkak të barrës më të rëndë me të cilën ballafaqohen kur

është fjala për kujdesin ndaj familjes.13

Menaxherët e burimeve njerëzore gjithashtu kanë thënë se performanca e grave në

intervistat është më e dobët, pasi që atyre në përgjithësi u mungon besimi. Për shkak të

informalitetit të përhapur në sektorin e ekonomisë, gratë gjithashtu shpesh janë më pak të

informuara rreth mundësive të punës.

Në kontekstin e Kosovës, përveç pengesave sa i përket hendekut arsimor midis grave dhe

burrave të brezit të vjetër, gratë e reja janë të dekurajuar t’i bashkohen forcës së punës nga

një sërë faktorësh institucionalë dhe kulturor, siç është ekzistenca e normës kulturore që

politikav dhe vendimmarja janë të dominuara nga meshkujt. Gjithashtu, disa prej tyre nuk do

të regjistrohen në zyrat e punësimit për shkak të mungesës së besimit në institucionet, kurse të

tjerat do të balancojnë jetën familjare dhe ambiciet duke zgjedhur një punë të nivelit më të

ulët. Megjithatë, ka hapa pozitivë në tejkalimin e hendekut gjinor siç dëshmohet nga numri

në rritje i grave të reja me arsim të lartë.

12 Statistikat e arsimit 2010-2011. Agjencia e Statistikave të Kosovës 2011. 13 Gjetjet nga takimi i mëngjesit. Maj 2013.

10 Hope Fellowships

Rekomandimet

Të analizohen dhe mirren parasysh kërkesat e sektorit privat sa i përket politikave dhe

legjislacionit për punësim;

Të instalohen sistemet e meritokracisë në procesin e punësimit, për të siguruar proces

të drejtë të punësimit;

Të hapet brenda Odës Ekonomike të Grave divizioni për udhëzime për karierë për gra,

që do të ndikoj edhe në ndërrimin e mentalitetit tek gratë;

Të bëhen analizat e tregut të punës që do të identifikojnë sektorët kyç për Kosovën ku

duhet të investohet në arsim si dhe në arsim gjatë gjithë jetës;

Të formalizohet bashkëpunimi mes institucioneve publike dhe OJQ-ve që kanë treguar

sukses në fushën e punësimit të grave;

Të promovohen shërbimet e punësimit formal, zyrat e punësimit;

Të vetëdijësohen gratë për përdorimin e portaleve të punës (kosovajob.com,

portalpune.com, telegrafi.com);

Të ofrohen falas shërbime të dedikuara për gra për pregaditje për intervistë dhe

shkrimin e CV-së në bashkëpunim me sektorin privat;

Të zhvillohet udhëzues për procesin e kërkimit të punës;

Të krijohen politikat e punësimit që kanë parasysh kërkesat specifike të grave dhe në

këtë mënyrë të lehtësohet kyçja e tyre në tregun e punës;

Të organizohen takime mes punëdhënësve dhe grave të papunësuara për krijim të

kontakteve;

Të përcaktohen kuota për pozita vendimarrëse dhe udhëheqësi nëpër institucione

dhe nëpër borde siç është për minoritete.

11 Hope Fellowships

Qasja në institucionet e drejtësisë

Gratë në mbarë botën, shumë shpesh shihen si viktima të traditave kulturore, të varfërisë dhe

analfabetizmit dhe për gjenerata me radhë çështjet e grave kanë ekzistuar në margjinat e

politikës. Sot, në këtë kohë të ndryshimeve - promovimi i statusit të gruas nuk është vetëm

domosdoshmëri morale, por edhe domosdoshmëri strategjike. Roli që gratë kanë në

vendimmarrje është thelbësor për zhvillim ekonomik, paqe dhe siguri. Qasja e gruas në

drejtësi është e domosdoshme për fuqizimin dhe pavarësimin e saj ekonomik, e që

ndërlidhet drejtpërdrejtë me aspekte si trashëgimia dhe prona.

Sipas Universitetit të Prishtinës, në vitin e parë kur regjistrohen studentët, kemi 50/50

përfaqësim nga të dy gjinitë; kur diplomojnë as gjysma e 50% të femrave nuk e mbërrijnë at

cak. Arsyet mund të jenë edhe ekonomike, personale, por të shumtën e rasteve janë

kulturore. Strehimoret në Kosovë, të pakta në numër, mund të strehojnë numër të vogël të

viktimave dhe të i mbajnë deri në 6 muaj. Pas asaj kohe, nuk ka mekanizëm që garanton

sigurinë e tyre apo edhe mbështetjen financiare.

Një prej elementeve kryesore që ndikon në fuqizimin e gruas është qasja në trashëgimi dhe

ndarja e barabartë e trashëgimisë. Mirëpo, në realitetin kosovar shpeshherë gratë heqin

dorë nga trashëgimia për shkak të presioneve shoqërore, siç është ruajtja e harmonisë

familjare ose shmangia e konfliktit. Për më tepër, në shumë raste gjykatësit nuk hetojnë

numrin e trashëgimtarëve të ligjshëm, ose gjykatësit përballen me mungesën e regjistrave të

saktë civil që rezultojnë në qasje të barabartë në drejtësi. Në shumë raste, meshkujt

trashëgimtarë lajmëohen në gjykatë dhe nuk i lajmërojnë motrat. Bartës të mjeteve familjare

janë burrat, dhe prej 17000 lëndëve në Agjencionin për Ndihmë Juridike, vetëm 30% janë të

nisura nga gratë, e shumica prej tyre janë për çështje familjare.

12 Hope Fellowships

Për fund, siç ka thënë Madeleine Allbright “si term barazia është një qëllim i pamjaftueshëm

sepse barazia në mjerim është ende mjerim, ne duhet të kërkojmë një jetë më të mirë për të

gjithë - dhe duhet të besojmë se lloji i barazisë që respekton të drejtat dhe dinjitetin e të

gjithëve, pavarësisht nga gjinia, është thelbësor për të përmbushur këtë qëllim”. Fuqizimi i

femrave për të kërkuar dhe avansuar të drejtat e tyre do të sjell rezultate më të kënaqshme

shoqërore.

Rekomandimet

Mundësimi i kredive me kushte lehtësuese për gratë, që të krijohen strukturat nxitëse

që gratë të jenë bartëse të pronës;

Të ngritet vetëdija lidhur me të drejtat e barabarta të grave për trashëgimi;

Gjykatat të fillojnë të thërrasin në procedurë për trashëgimi (‘ex-oficio’);

Të ndryshohet ligji për ndarjen e trashëgimisë, ashtu që femra të mund të heq dorë

nga pjesa e vet, vetëm pasi t’i është ndarë nga gjykata;

Ngritja e vetëdijes lidhur me trashëgimi të filloi që nga niveli i shkollës fillore;

Të punohet drejtpërdrejtë me burrat lidhur me ngritjen e vetëdijes për të drejtë të

barabarë në trashëgimi;

Të promovohet shërbimi i ndihmës juridike falas dhe organeve tjera ligjore në të gjitha

lokalitetet në Kosovë, posaçërisht në zonat e thella rurale;

Të promovohet ndërmjetësimi si mënyrë për të zgjidhur kontestet shoqërore dhe

familjare.

13 Hope Fellowships

Politikat familjare Një vend i punës miqësor ndaj familjes është një vend ku është më e lehtë për punëtorët të

balancojnë punën e tyre me jetën e tyre personale, përderisa plotësojnë edhe detyrimet e

familjes edhe të punës. Ndërkohë, politika familare janë ligjet, rregulloret dhe politikat sociale

të cilat njohin rëndësinë e familjes në shoqëri dhe kontribuojnë në përmbushjen e nevojave

të fëmijëve, prindërve, anëtarëve të familjes me nevoja të veçanta dhe gjeneratave të

vjetra. Shembuj të politikave familare përfshijnë orarë fleksibil të punës, kryerja e detyrave të

pozitës së njëjtë nga dy ose më shumë persona, mundësia për të kaluar në gjysmë-orari,

lejimi që puna të bëhet jashtë vendit të punës, pushimi i lehonisë dhe pushimi për babain e

fëmijës, mundësia që të mirret pushim prindëror gjatë ditës, pushim mjekësor familjar, dhe

kujdes për fëmijë dhe më të moshuar. Për më tepër, në vendin e punës mund të ketë edhe

ngjarje të orientuara ndaj familjes dhe mjedise të përshtatshme familjare.

Gjatë punës për të fuqizuar gratë nuk duhet të harrohet rëndësia e krijimit të kushteve të

favorshme të cilat do të lejonin gratë të përpiqen dhe të realizojnë potencialin e tyre. Duke

pasur parasysh kushtet e vështira të jetesës në Kosovë, duke përfshirë këtu edhe papunësinë

e lartë dhe varfërinë e madhe, është tepër e rëndësishme që gratë të jenë pjesë e punësimit

fitimprurës dhe kështu të kontribuojnë në jetesën e familjes. Për momentin, në Kosovë

politikat familare në vendin e punës nuk janë normë.

Megjithatë, përveç lidhjeve kulturore me familjen dhe pengesave strukturore sa i përket

nivelit më të ulët arsimor, gratë gjithashtu kanë tendencë të sakrifikojnë avancimin

profesional për shkak se vendet e punës nuk u përshtaten nevojave specifike të familjeve.

Për gratë, të cilat në përgjithësi luajnë rolin më të madh në kujdesje për shtëpitë, familjet dhe

fëmijët, ekzistenca dhe promovimi i politikave familare mund të luajnë rol kyç në rritjen e

pjesëmarrjes së grave në fuqinë punëtore.

14 Hope Fellowships

Rekomandimet

Të bëhen gratë vetëushqyese kategori e veçantë ligjore, që do t’u jepte të drejta dhe

mbrojtje të veçantë;

Të rivendoset roli i sindikatave në promovimin dhe mbrojtjen e të drejtave të

punëtorëve;

Sindikatat të jenë të bazuara në anëtarësi, me mandat të veçantë për promovimin e

pjesëmarrjes së grave në fuqinë punëtore dhe promovimin e politikave familare;

Në bashkëpunim me qeverinë, shoqërinë civile dhe sindikatat, të vendoset një vend

që ofron të gjitha shërbimet, “one stop shop”, ku punëtorët mund të ankohen dhe

kërkojnë të drejtat e tyre;

Të obligohen bizneset që të vendosin politika familare;

Të ofrohen lehtësime në taksa dhe subvencione për të inkurajuar bizneset që të

miratojnë politika familare;

Të ofrohet financim publik dhe financim nga donatorët për shërbime që plotësojnë

dhe u përshtaten nevojave familare, si kujdesi i fëmijëve dhe kujdesi i të moshuarve;

Të bëhet një hulumtim thelbësor i përfitimeve dhe përparësive të zyrtarizimit të

politikave familare.

15 Hope Fellowships

Women in Kosovo’s Economy

Hope Fellowships, Economy Committee

2014

Komiteti për Ekonomi Komitet za Privredu Economy Committee

16 Hope Fellowships

Acknowledgments

This report would not be possible without the generous support of the Unites States Agency

for International Development and the National American Albanian Council, Hope

Fellowships program. We are heavily indebted to both these organizations for an outstanding

educational experience in the United States of America and for empowering and motivating

us to become an even more integral part of Kosovo’s struggle for economic development

and democratic consolidation.

Members of the Economy Committee are:

Albina Berisha

Arijeta Pajaziti

Burbuqe Grajçevci

Ilire Rizvanolli

Gentina Jusufi

Lejla Sadiku

Leonita Shabani

Leonora Hysenaj

Mimoza Gojani

Shqipe Neziri

Zana Sulhasi

17 Hope Fellowships

Table of Contents Introduction ................................................................................................................................................ 18 Access to Finance ..................................................................................................................................... 19 Recommendations .................................................................................................................................... 21 Hiring and Glass Ceiling ............................................................................................................................. 22 Recommendations .................................................................................................................................... 10 Access to Justice ....................................................................................................................................... 11 Recommendations .................................................................................................................................... 12 Family Friendly Policies ............................................................................................................................... 27 Recommendations .................................................................................................................................... 28

18 Hope Fellowships

Introduction Apart from being the majority of victims of gender-based violence, women in Kosovo are

more affected by unemployment and poverty than their male counterparts. Figures show

that property remains in the hands of men, which affects women’s access to finance.

Similarly, women’s presence in higher end jobs exponentially decreases across all sectors. To

understand and address the many forms of inequality in our society, the Economy

Committee saw fit to articulate and create a platform where concerns of women cross-

sectors can be heard and addressed.

To that end, the committee held four thematic breakfast meetings with targeted

representatives from the private, public and civil society sector. The target groups were

determined based on the topic of discussion. The breakfast meetings were set in an informal

setting, where invitees shared their firsthand professional experience, grievances and

provided recommendations. This initiative brought into the same space the women who are

affected by policies and the ones that can affect the policy direction.

The topics of the four meetings were: access to finance, hiring and glass ceiling, access to

legal institutions and family policies. These topics were chosen based on a general

understanding of key factors which influence women’s participation in the labor market. The

findings from these meetings are the foundation of this policy brief with recommendations for

mainstreaming gender issues in public policy.

The main goal of these activities is to stir a public discussion and make policy-making

sensitive towards issues which especially affect women’s economic activity. We are pleased

to have been able to combine a top-down and bottom-up approach, by bringing together

in the same room leading decision-makers and students searching for employment.

19 Hope Fellowships

Access to Finance In Kosovo, economic empowerment is conditioned upon a set of economic, societal and

cultural factors, which hinder women’s potential or make it more difficult for women to

realize their ambitions. Limited ownership of property by women, lack of financial resources

and lack of government support are some of the key factors obstructing the development of

more pronounced entrepreneurship among women.14 In combination, these elements have

led to lower awareness among women on the entrepreneurial possibilities and a general

lack of confidence, which is a necessary ingredient for successful entrepreneurs.

Data shows that about 99.9% of businesses owned by women in Kosovo are micro-

enterprises, with between 1 and 9 employees. Only 0.01 percent of the businesses are small

or medium enterprises, and none of them are large enterprises. The average woman owned

business has 3.07 employees, compared to 5.27 employees for a business run by a man.15

Based on the records from the Ministry of Trade and Industry, only about 11 percent of

businesses registered in Kosovo are in women’s ownership.16 Even with these low numbers,

many of the businesses registered to have women owners, are solely such for the purposes of

easier access to grants or other facilitating condition, whereas they are de facto owned by

men.17

The United Nations Development Programme’s (UNDP) Kosovo Human Development Report

in 2012 found that entrepreneurship for Kosovars is also a way of escaping unemployment,

whereby about 42 percent of private company owners used to be unemployed. But for

women, who are also among the least active members of society in the labour market,

entrepreneurship is also a road full of challenges. “In addition, women – particularly young

women – face a life of constrained potential. Only a fraction of women participate in the

workforce and even fewer in political life. They are held back by a legacy of cultural

14

National Platform for Women Entrepreneurs in Kosovo. She-ERA, Kosovo 15

Abdixhiku, Lumir. “Roli i Gruas në Ekonominë Kosovare.” March 8, 2012. Koha Ditore. 16

Ibid. 17

Findings from the breakfast meeting, May 2013.

20 Hope Fellowships

prejudices and a widespread lack of opportunity, so far unchallenged by uneven

enforcement of EU-compliant legislation.”18

According to the Business Start-Up Centre, the average capital required to start a business is

between 4000 and 5000 Euro.19 Donors and banks are reluctant to finance start-ups since

the likelihood of failure is significantly higher, especially for the ones run by women.

Moreover, the limited number of grants are mostly available for start-ups of young people or

to businesses that have traditionally benefited from donor support. There is significantly less

support for established businesses looking to expand, or older (in age) entrepreneurs who are

starting up their business.

The outcome of structural challenges elaborated above has been women’s disengagement

from economic activity. To overcome them will require concerted policies to create

favorable conditions for women to pursue entrepreneurship as well as addressing

embedded societal norms.

18

Kosovo Human Development Report 2012: Private sector and growth. UNDP, 2012. 19

Findings during the breakfast meeting May 2013.

21 Hope Fellowships

Recommendations

Establishment of grant schemes and soft loans tailored to the needs of established

businesses in need to expand;

Development of clear vision of strategic sectors and social groups which can

contribute to Kosovo’s development;

Establishment of loan schemes with low or no interest for new and/or small businesses,

where the government can act as a guarantee;

Provision of training in entrepeneurship and business skills to women, and young

women in particular;

Establishment of a special governmental fund which would relieve young businesses

from the burden of interests.

22 Hope Fellowships

Hiring and Glass Ceiling

Glass ceiling is a term for artificial barriers based on organizational stances or biases which

deter qualified individuals from advancing to managerial positions in their organizations. This

phrase, which was highlighted for the first time by the Wall Street Journal in 1986, was coined

to describe what happens to women when they are denied the opportunity to the upper

levels of executive management.20 In political life, women decision-makers have pointed out

that despite all the success, deep rooted social convictions are not easily swayed. Minister of

European Integration, Vlora Citaku, is quoted to have said “it is almost impossible to forget

even for a moment that I am a woman -- I've been reminded of that every day since I

became a minister.”21

Labor market indicators in Kosovo are among the worst in Europe, and women are among

the most disadvantaged groups. Only about 12 percent of women are employed,

compared to 34 percent of working age men.22 The challenges related to finding a job put a

special strain on young women, whose employability will sometimes be marred by whether

they are likely to get pregnant. A UNDP report from 2004 found that most Kosovar women

hold low ranking and even lower-paid positions, salaries paid to women are on average four

times lower than those paid to men.23 Moreover, only 13% of women are able to live from the

money they earn themselves, without any spousal support.24 A young unemployed woman

shares her story whereby after a while the ambition also starts to fade away, whereas

employers are looking for experience.

In the public sector jobs, there is higher female representation. However, most of the jobs

with higher female representation have administrative/secretarial roles and those requiring

20

http://www.stfrancis.edu/content/ba/ghkickul/stuwebs/btopics/works/glass.htm 21 http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?newsId=310078 22 Kosovo: Gender Gaps in Education, Health and Economic Opportunities. The World Bank 2012. 23 Kosovo Human Development Report 2004: Challenges to citizenship. UNDP 2004. 24 Ibid.

23 Hope Fellowships

lower levels of education. To illustrate, in the education sector 97% of teachers in pre-school

are female, whereas only about 28% of university professors are women.25 Women are also

least represented in sectors like energy and construction, where pay scales are higher. In

addition to structural barriers, women hesitate to seek equal opportunities or demand career

advancement due to the heavier burden placed on them in tending for the family.26

Human resource managers have indicated that women’s performance in interviews is

weaker as they generally lack confidence. Due to the persistence of informality in the

economic sector, women are also often less informed about job opportunities.

Apart from obstacles in terms of the education gap between women and men of the older

generation, young women are discouraged to join the labor force through a set of

institutional and cultural factors: some of them will refrain from registering in the employment

office due to the lack of trust in institutions, others will balance family life and ambitions by

opting for a lower end job, and an overall existence of male dominated policy and decision-

making as a cultural norm. There are, however, positive steps in bridging the gender gap as

witnessed by the increasing number of highly educated young women and some practical

actions which can lead to empowerment.

25 Education Statistics 2010-2011. Kosovo Agency for Statistics 2011. 26 Findings from the morning meeting in May 2013.

24 Hope Fellowships

Recommendations

Analyze and consider private sector requirements vis-a-vis government employment

policies and legislation;

Install systems of meritocracy in the hiring process, to ensure a fair employment

process;

Open a division for career guidance for women within the Women Chamber of

Commerce, which would also influence a change in the mentality of women;

Identify key sectors for Kosovo, via a market analysis, where investments should be

made in education and life-long learning;

Formalize the cooperation between public institutions and NGOs that have proven to

be successful in the field of women’s employment;

Promote services of formal employment and employment offices;

Raise women’s awareness about the use of employment websites (kosovajob.com,

portalpune.com, telegrafi.com);

Offer free services dedicated to women for interview preparation and writing of CVs,

in cooperation with the private sector;

Develop a guide for the process of job seeking;

Create employment policies that take into consideration women’s specific

requirements and in this way facilitate their entrance into the labor market;

Organize meetings among employers and unemployed women for networking

processes;

Set quotas for decision-making and leadership positions in institutions and in boards,

the way they are set for minorities.

25 Hope Fellowships

Access to justice

Women worldwide are often seen as victims of cultural traditions, poverty and illiteracy and

for generations women’s issues have been in the margins of politics and policy. Nowadays

promoting women’s status is not only a moral imperative, but a strategic necessity. The role

that women have in decision-making is essential for economic development, peace and

security. Women's access to justice is essential for her empowerment and her economic

independence, and it directly relates to aspects such as inheritance and ownership of

property.

According to the University of Prishtina, at enrollment there is generally equal gender

representation, however less than half of the women graduate. Reasons could be

economic, personal, but they are mainly cultural. The numerous cases of domestic violence

are also worrisome. The few shelters in Kosovo can accommodate a small numbers of victims

and can provide services to victims for a limited 6 months. After this period, there is no

mechanism that guarantees victims’ safety or financial support.

One of the key elements that affects women's empowerment is access to inheritance and

the just division of inheritance. However, in Kosovo’s reality, women often give up their

inheritance due to social pressures, such as preserving family harmony or avoiding conflict.

Moreover, in many cases, judges do not investigate the number of lawful heirs, or they lack

accurate civil records which would enable equal access to justice. In many cases, men heirs

show up in court and do not inform their sisters. Men are the ones that have the family

means, and out of the 17,000 cases in the Agency for Legal Aid, only 30% are initiated by

women, and most of these regard family matters.

Madeleine Allbright said “in the strictest sense, equality is an insufficient goal because

equality in misery is still misery; we should seek a better life for everyone - and we should

believe that the kind of equality that respects the rights and dignity of all, regardless of

gender, is essential to accomplish that.” Empowering women to seek and advance their

rights will contribute to better societal outcomes.

26 Hope Fellowships

Recommendations

Offering loans with better conditions for women, so as to create enabling structures for

women to be owners of property;

Raise women’s awareness about their equal rights over inheritance;

Courts should initiate inheritance processes ex-officio;

Change the law on inheritance so that women can give up their inheritance only after

it has been given to them by the court;

Raising awareness about inheritance should start from primary school;

Direct work should be done with men about raising awareness of equal inheritance

rights;

Promote the services of free legal aid and other judicial bodies all across Kosovo,

especially in rural areas;

Promote mediation as a way to solve social and family contests.

27 Hope Fellowships

Family Friendly Policies

A family friendly work-place is one where it is easier for employees to balance their work with

their personal life, while completing both their family and work obligations. Meanwhile, family

friendly policies are the law, regulations and social policies which recognize the importance

of family in society and contribute towards meeting the needs of children, parents, family

members with special needs and the older generations. Examples of family friendly policies

include flexible working times, sharing of the same position by two or more people,

opportunity to switch to part time, allowing work away from the worksite, maternity and

paternity leave, parental leave during the day, family medical leave, and child and elder

care. Moreover, in the workplace, there can be family oriented events and family oriented

environments.

In the quest for empowering women, one must not forget the importance of creating

favorable conditions, which would allow women to strive and realize their potential.

Considering the difficult living conditions in Kosovo, including high unemployment and high

persistence of poverty, it is crucial that women are a part of gainful employment and thus

contribute to family subsistence. Currently, in Kosovo family friendly policies in the workplace

are not the norm.

However, apart from cultural ties to family and structural obstacles in terms of lower

educational attainment, women also tend to sacrifice professional advancement because

workplaces are not tailored to the specific needs of families. For women, who in general

carry the heavier weight of tending for households and children, existence and promotion of

family friendly policies can play a key role in increasing female participation in the labor

force.

28 Hope Fellowships

Recommendations

Making female heads of households a special legal category, which would give them

special protections and rights;

Reinstating the role of the unions in the promotion and protection of employee rights;

Making unions membership based, with a special mandate to promote women’s

participation in the labor force and promote family friendly policies;

Instating “one stop shop” where workers can complain or demand their rights, in

cooperation with government, civil society sector and unions;

Mandating businesses to institute family-friendly policies;

Providing tax breaks and subsidies to encourage businesses to adopt family friendly

policies;

Providing public and donor funding for family friendly services like child-care and elder

care;

Conducting in-depth research on the benefits and advantages of instituting family

friendly policies.

29 Hope Fellowships

Žene u kosovskoj ekonomiji

Hope Fellowships, Komitet za Privredu

2014

Komiteti për Ekonomi Komitet za Privredu Economy Committee

30 Hope Fellowships

Zahvala

Ovaj izveštaj ne bi bio moguć bez velikodušne podrške Agencije Sjedinjenih Američkih

Država za međunarodni razvoj i Nacionalnog albansko-američkog saveta, Hope Fellowships

programa. Duboko smo zahvalne obema organizacijama za izuzetno obrazovno iskustvo u

Sjedinjenim Američkim Državama i za osnaživanje i motivaciju koju su nam pružile da

budemo još sastavniji deo Kosovskog napora za ekonomski razvoj i konsolidaciju

demokracije.

Članice Komiteta za Privredu su:

Albina Berisha

Arijeta Pajaziti

Burbuqe Grajçevci

Ilire Rizvanolli

Gentina Jusufi

Lejla Sadiku

Leonita Shabani

Leonora Hysenaj

Mimoza Gojani

Shqipe Neziri

Zana Sulhasi

31 Hope Fellowships

Sadržaj Uvod ............................................................................................................................................................ 18 Pristup finansijama ....................................................................................................................................... 5 Preporuke ..................................................................................................................................................... 6 Zapošljavanje i stakleni plafon .................................................................................................................... 7 Preporuke ..................................................................................................................................................... 9 Pristup institucijama pravosuđa ................................................................................................................ 10 Preporuke ................................................................................................................................................... 11 Porodične politike ...................................................................................................................................... 12 Preporuke ................................................................................................................................................... 13

32 Hope Fellowships

Uvod

Osim što su većina žrtava rodno zasnovanog nasilja, žene na Kosovu su više pogođene

nezaposlenošću i siromaštvom nego muškarci. Brojke pokazuju da je imovina i dalje u

rukama muškaraca, što utiče na pristup žena finansijama. Slično tome, prisustvo žena na

višim položajima esponencijalno opada u svim sektorima. Da bi se razumele i adresirale

mnogi oblici nejednakosti u našem društvu, Komitet za Privredu je smatrao da treba da se

artikuliše i stvori platformu na kojoj se zabrinutost žena u raznim sektorima može čuti i

adresirati.

U tom smislu, komitet je održao četiri tematska jutarnja sastanka sa ciljanim predstavnicima

sektora privatnog, javnog i civilnog društva. Ciljne grupe su određene na osnovu tema

diskusije. Jutarnji sastanci su održani u neformalnom okruženju, gde su zvanice iz prve ruke

podelile svoje profesionalno iskustvo, žalbe i pružile preporuke. Ova inicijativa je dovela u isti

prostor žene koje su pogođene politikama i one koje mogu da utiču na pravac politika.

Teme četiri sastanka su bile: pristup finansijama, zapošljavanje i stakleni plafon, pristup

pravnim institucijama i porodične politike. Ove teme su odabrane na osnovu opštog

razumevanja ključnih faktora koji utiču na učešće žena na tržište rada. Rezultati ovih

sastanaka su temelj ove studije sa preporukama za integrisanje rodnih pitanja u javne

politike.

Osnovni cilj ovih aktivnosti je da se podstakne javna rasprava i da izrada politika bude

osetljiva prema pitanjima koja posebno utiču na ekonomsku aktivnost žena. Zadovoljstvo

nam je da smo bile u stanju da kombinujemo pristup odozgo-nadole i odozdo-nagore, time

što smo zajedno u istoj prostoriji dovele glaavne donosioce odluka i studente u potrazi za

poslom.

33 Hope Fellowships

Pristup finansijama Na Kosovu, ekonomsko osnaživanje je uslovljeno nizom ekonomskih, socijalnih i kulturnih

faktora koji ometaju potencijal žene ili otežavaju ženama da ostvare svoje ambicije.

Nedostatak vlasništva u rukama žena, nedostatak finansijskih sredstava i nedostatak vladine

podrške su važni faktori koji otežavaju razvoj izraženog preduzetništva među ženama.27 U

kombinaciji, ovi elementi su doveli do toga da su žene manje svesne o preduzetničkim

mogućnostima i da među njima ima opšteg nedostatka samopouzdanja, što je neophodan

sastojak za uspešne preduzetnike.

Prema podacima, oko 99.9% preduzeća u vlasništvu žena na Kosovu su mikro preduzeća, sa

između 1 i 9 zaposlenih. Samo 0.01% preduzeća su mala ili srednja preduzeća, a nijedno od

njih nije veliko preduzeće. Prosečna veličina biznisa u vlasništvu žena je 3.07 zaposlenih, u

poređenju sa 5.27 zaposlenih za poslovanja u vlasnižtvu muškarca.28 Na osnovu podataka iz

Ministarstva trgovine i industrije, samo oko 11% registrovanih biznisa na Kosovu su u vlasništvu

žena.29 Čak i sa ovim malim brojevima, većina biznisa u kojima su žene registrovane kao

vlasnice su to učinile isključivo zbog lakšeg pristupa grantovima ili drugima olakšavajućim

uslovima, a u stvari su de facto u vlasništvu muškaraca.30

Izveštaj o humanom razvoju UN Programa za razvoj (UNDP), je 2012. utvrdio da je

preduzetništvo za Kosovare način da se izbegne nezaposlenost, gde su oko 42% vlasnika

privatnih preduzeća ranije bili nezaposleni. Ali za žene, koje su u poređenju sa muškarcima

manje aktivne na tržištu rada, preduzetništvo je put pun izazova. “Pored toga, žene,

posebno mlade žene, žive živote ograničenih potencijala. Samo delić žena učestvuje u

radnoj snazi, a još manji broj njih u političkom životu. Žene koče nasleđene kulturne

27Nacionalna Platforma Žena Predsednica u Republici Kosovo. She-ERA, Kosovo 28Abdixhiku, Lumir. “Uloga Žene u Kosovskoj Privredi”. 8. mart 2012. Koha Ditore. 29 Ibid. 30Zaključak sa jutarnjeg sastanka, Maj 2013.

34 Hope Fellowships

predrasude i rasprostranjeni nedostatak prilika, koje ostaju neosporene zbog nejednake

primene zakona koji su kompatibilni sa zakonodavstvom Evropske Unije”.31

Prema Business Start-Up Centre, prosečni potrebni kapital za pokretanje biznisa je između

4000 i 5000 evra.32 Donatori i banke nerado finansiraju nove biznise pošto je mogućnost

neuspeha mnogo veća, pogotovo ako su biznisi u vlasništvu žena. Štaviše, ograničeni broj

grantova koji postoje su prvenstveno dostupni novim biznisima u vlasništvu mladih ljudi ili

preduzećima koja su tradicionalno imala donatorsku podršku. Ima znatno manje podrške za

preduzeća koja već funksionišu i žele da se prošire, ili za starije preduzetnike koji su spremni

da započnu sopstveni biznis.

Ishod gore napomenutih strukturnih izazova je povlačenje žena ekonomske aktivnosti. Da bi

se oni prevazišli zahtevaju se kombinirane politike, kako bi se stvorili povoljni uslovi za žene da

se bave preduzetnivštvom, kao i da bi se adresirale društvene norme.

31Iveštaj o humanom razvoju Kosova 2012: Privatni sektor i zapošljavanje. UNDP, 2012. 32Zaljučak sa jutarnjeg sastanka. Maj 2013.

35 Hope Fellowships

Preporuke

Uspostavljanje grant šema i povoljnih kredita prilagođenih potrebama preduzeća koja

već funksionišu i koja imaju potrebu za proširenjem;

Razvoj jasne vizije strateških sektora i društvenih grupa koje mogu doprineti razvoju

Kosova;

Uspostavljanje kreditnih šema sa niskim kamatama ili bez kamata za nove i/ili male

biznise, gde vlada može da ima ulogu garantora;

Ponuda obuka iz oblasti preduzetništva i poslovnih veština za žene, i posebno za

mlade žene;

Uspostavljanje posebnog državnog fonda koji bi oslobodio mlada preduzeća od

tereta kamate.

36 Hope Fellowships

Zapošljavanje i stakleni plafon

Stakleni plafon je termin za veštačke barijere na osnovu organizacionih stavova ili

predrasuda koje onemogućavaju kvalifikovanim pojedincima da napreduju na

rukovodećim položajima u svojim organizacijama. Ova fraza, koja je istaknuta po prvi put od

strane Wall Street Journal-a 1986., je izmišljena da bi se opisalo šta se dešava sa ženama kad

im se uskraćuje mogućnost da napreduju na gornjim nivoima izvršnog menadžmenta.33 U

političkom životu, žene koje su na upravljujućim položajima su istakle da, uprkos svom

uspehu, nije lako da se promene duboko ukorenjene društvene predrasude. Ministarica za

evropske integracije, Vlora Çitaku, je citirana da je izjavila "gotovo je nemoguće da čak i za

trenutak zaboravim da sam žena -- na to me podsećaju svaki dan od kada sam postala

ministar".34

Indikatori tržišta rada na Kosovu su među najgorima u Evropi, a žene su među najugroženijim

grupama. Samo oko 12% žena je zaposleno, u poređenju sa 34% radno sposobnih

muškaraca.35 Izazovi vezani za pronalaženje posla su posebno stresni za mlade žene, na čije

zapošljavanje ponekad utiču njihove šanse da zatrudne. Izveštaj UNDP-a iz 2004. je utvrdio

da većina kosovskih žena imaju niže pozicije koje se čak i niže plaćaju, plate isplaćene za

žene su u proseku četiri puta niže od plate isplaćene muškaracima.36Štaviše, samo 13% žena

su u stanju da žive od novaca koji same zarade, bez ikakve podrške od strane bračnog

partnera.

U poslovima u javnom sektoru žene su više zastupljene. Međutim, većina radnih mesta gde

su žene više zastupljene imaju administrativne/sekretarske uloge i zahtevaju niži nivo

obrazovanja. Na primer, u sektoru obrazovanja, dok su 97% nastavnika u predškolskom nivou

33http://www.stfrancis.edu/content/ba/ghkickul/stuwebs/btopics/works/glass.htm 34http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?newsId=310078 35Kosovo – Razlike između polova u obrazovanju, zdravstvu i ekonomskim prilikama. Svetska Banka 2012. 36Iveštaj o humanom razvojuKosova 2004: Građanin: Izazovi i Mogućnosti. UNDP 2004.

37 Hope Fellowships

žene, samo oko 28% univerzitetskih profesora su žene. Žene su takođe manje zastupljene u

sektorima kao što su energija i izgradnja, gde su plaće veće. Pored strukturnih prepreka,

žene se takođe ustručavaju da traže jednake mogućnosti ili da traže napredovanje u karijeri,

zbog težeg tereta kada je u pitanju briga za porodicu.37

Menadžeri ljudskih resursa takođe kažu da je performansa žena u intervjuima slabija, jer

uglavnom nemaju samopouzdanja. Zbog proširene neformalnosti u sektoru privrede, žene su

takođe često manje informisane o mogućnostima zapošljavanja .

Pored prepreka u smislu obrazovnog jaza između žena i muškaraca starije generacije, skup

institucionalnih i kulturnih faktora obeshrabuje mlade žene da se pridruže radnoj snazi, kao

što je postojanje kulturne norme da muškarciji dominiraju u politici i odlučujućim procesima.

Takođe, neke žene će se uzdržati od upisa u Zavod za zapošljavanje zbog nedostatka

poverenja u institucije, dok će druge balansirati porodični život i ambicije i opredeliti će se za

niže pozicije. Međutim ima pozitivnih koraka u premošćivanju rodnog jaza, čemu svedoči sve

veći broj visoko obrazovanih mladih žena.

37Zaključak sa jutarnjeg sastanka. Maj 2013.

38 Hope Fellowships

Preporuke

Analizirati i razmotriti zahteve privatnog sektora naspram politika zapošljavanja i

zakona; Instaliriti sisteme meritokracije u procesu zapošljavanja, da bi se osigurao

pravilan sistem zapošljavanja;

Osnivanje divizije za savetovanje žena o karijeri u okviru Ekonomske Komore Žena, što

bi uticalo i na promenu mentaliteta kod žena;

Identifikovati ključne sektore za Kosovo, preko analize tržišta, u kojima bi se trebalo

uložiti u obrazovanje i cjeloživotno učenje Formalizirati saradnju između javnih

institucija i NVO-a koje su pokazale uspeh u području zapošljavanja žena;

Promovisati usluge formalnog zapošljavanja, uredi za zapošljavanje;

Podizanje svesti žena o upotrebi portala za zapošljavanje (kosovajob.com,

portalpune.com, telegrafi.com);

Ponuditi besplatno usluge dedikovane ženama za pripremu za intervju pisanje CV-a u

saradnjisaprivatnimsektorom;

Razviti uputstva za proces traženja posla;

Razviti politike zapošljavanja koje uzimaju u obzir specifične zahteve žena i da se na

ovaj način olakša njihov pristup tržištu rada;

Organizovati susrete između poslodavaca i nezaposlenih žena u cilju stvaranja

kontakata;

Odrediti kvote za žene na rukovodećim položajima u institucijama i odborima kao što

je za manjine.

39 Hope Fellowships

Pristup institucijama pravosuđa

Na žene se u celom svetu vrlo često gleda kao na žrtve kulturoloških tradicija, siromaštva i

nepismenosti, i tokom generacija pitanja žena su bila na marginama politike. Danas, u ovo

vreme promena - promovisanje statusa žena nije samo moralni imperativ, nego i strateški

imperativ. Uloga koju žene imaju u donošenju odluka je od suštinskog značaja za ekonomski

razvoj, mir i sigurnost. Pristup žene pravdi je od suštinskog značaja za njeno osnaživanje i

ekonomsku nezavisnost, što se direktno povezuje sa aspektima kao što su nasleđe i imovina.

Prema Univerzitetu u Prištini, na prvoj godini kada se upisuju studenti, imamo 50/50

predstavljanja od strane oba roda; kada diplomiraju niti polovina od 50% žena ne ostvari taj

cilj. Razlozi mogu biti i ekonomski, lični, ali u većini slučajeva su kulturološki. Skloništa na

Kosovu, po broju mala, mogu da pruže utočište malom broju žrtava samo do 6 meseci.

Nakon tog vremenskog perioda, ne postoji mehanizam koji garantira njihovu sigurnost i

finansijsku podršku. Jedan od glavnih elemenata koji utiče na osnaženje žena je pristup

nasleđu i ravnopravna podela nasleđa. Ali, u kosovskoj realnosti žene često odustaju od

nasleđa zbog društvenog pritiska, kao što je očuvanje porodične harmonije ili izbegavanje

konflikta. Što više, u mnogo slučajeva sutci ne istažuju broj zakonskih naslednika, ili se sutci

susreću sa nedostatkom tačnih civilnih registara koji utiču na ravnopravni pristup pravdi. U

mnogo slučajeva, muškarci naslednici se pojavljuju na sudu i ne projavljuju sestre. Nosioci

porodičnih sredstava su muškarci, i od 17000 slučajeva u Agenciji za Pravnu Pomoć, samo

30% njih su pokrenule žene, a većina je za porodična pitanja.

Za kraj, kao šo je Madeleine Allbright rekla “kao termin jednakost je nedovoljan cilj, jer je

jednakost u bedi i dalje beda, mi moramo stvarati bolji život za sve - i moramo da verujemo

da je jednakost koja poštuje prava i dostojanstvo svih, bez obzira na rod, suštinska u

ostvarivanju ovog cilja”. Osnaživanje žena da traže i unaprede svoja prava ce doprineti

boljim društvenim ishodima.

40 Hope Fellowships

Preporuke

Omogućavanje kredita sa olakšavajućim uslovima za žene, da bi se stvorile

podsticajne strukture za žene vlasnice imovine;

Da se povisi svest o jednakim pravima žena na nasleđe;

Da sudovi počnu da upućuju pozive za procedure nasleđa (‘ex-oficio’);

Da se promeni zakon o podeli nasleđa, tako da žena može odustati od svog dela,

samo onda kada joj ga sud dodeli;

Da podizanje svesti vezane za nasleđe započne još od nivoa osnovnog školovanja;

Da se direktno radi sa muškarcima na podizanju svesti na jednako pravo na nasleđe;

Da se promoviše usluga besplatne pravne pomoći i drugih pravosudnih organa na

svim lokacijama Kosova, posebno u dubokim ruralnim područjima;

Da se promoviše medijacija kao način za rešavanje socijalnih i porodičnih sporova.

41 Hope Fellowships

Porodične politike Radno mesto prijateljsko prema porodici je mesto na kome je lakše radnicima da balansiraju

svoj posao sa ličnim životom, dok ispunjavaju svoje porodične i radne obaveze. Porodične

politike predstavljaju zakoni, odredbe i socijalne politike koje uvažavaju važnost porodice u

društvu i pomažu u ispunjavanju potreba dece, roditelja, članova porodice sa posebnim

potrebama i starijih generacija. Primeri porodičnih politika obuhvaćaju fleksibilno radno

vreme, obavljanje obaveza istog položaja od strane dve ili više osoba, mogućnost prelaska

na pola radnog vremena, dozvola da se posao obavlja izvan radnog mesta, porodiljski

dopust i dopust za oca deteta, mogućnost roditeljkog odsustva tokom dana, porodično

bolovanje, i briga za decu i starije osobe. Osim toga, na radnom mestu može biti događaja

orijentiranih porodici i porodično odgovarajuće okoline.

Tokom rada na osnaživanju žena ne bi trebalo zanemariti značaj stvaranja povoljnih uslova

koji će omogućiti ženama da pokušaju i realizuju svoj potencijal. S obzirom na teške uslove

života na Kosovu, uključujući i visoku nezaposlenost i široko rasprostranjeno siromaštvo,

veoma je važno da žene budu deo unosnog zaposlenja i na taj način doprinesu

porodičnom životu. Trenutno, na Kosovu porodične politike na radnom mestu nisu norma.

Međutim, pored kulturnih veza sa porodicom i strukturalnih prepreka zasnovanih na niskom

obrazovnom nivou, žene takođe imaju tendenciju da žrtvuju profesionalno napredovanje jer

se ta radna mesta ne podudaraju sa specifičnim potrebama porodice. Za žene, koje

uglavnom igraju veću ulogu u brizi za domove, porodice i decu, postojanje i promocija

porodičnih politika mogu da odigraju ključnu ulogu u povećanju učešća žena u radnoj snazi.

42 Hope Fellowships

Preporuke

Da samohrane žene postanu posebna pravna kategorija, što će im pružiti posebna

prava i zaštitu;

Da se vrati uloga sindikata u promovisanju i zaštiti prava radnika;

Da sindikati budu zasnovani na članstvu, sa posebnim mandatom u promovisanju

učešća žena u radnoj snazi i promovisanju porodičnih politika;

Da se u saradnji sa vladom, civilnim društvom i sindikatom, uspostavi jedno mesto koje

nudi sve usluge, "one stop shop", gde se radnici mogu žaliti i tražiti svoja prava;

Da se poslovanja obavežu da uspostave porodične politike;

Da se ponude poreske olakšice i subvencije za podsticanje preduzeća da usvoje

porodične politike;

Da se obezbedi javno finansiranje i donatorska pomoć za usluge prijateljske prema

porodici, kao što su briga o deci i starijima;

Da se obavi značajno istraživanje koristi i prednosti pokretanja porodičnih politika.