BLASZANY BĘBENEK Günter GrassTytuł oryginału: Die Blechtrommel Tłumaczenie z oryginału: Sławomir BłautCopyright © 1993 by Steidl Verlag. Göttingen Copyright © for the Polish Edition by POLNORD

- Wydawnictwo OSKAR. Gdańsk 1994. - For this edition © Copyright by Mediasat Poland

International Rights Organization (I.R.O.) KFT For the Polish translation © Copyright by Sławomir BłautISBN 83-89651-55-6 ISBN 84-9789-544-4Pnnted in EU by CPI GroupMediasat Poland Sp. z o.o.ul. Mikołajska 26 31-027 Kraków, PolskaWszystkie prawa zastrzeżone

GÜNTER GRASS

Blaszany bębenek

Przekład Sławomir Blaut

Osoby i akcja książki są zmyślone Wszelkie podobieństwo z jakąś żyjącą lub zmarłą osobą jest tylko sprawą przypadku.

1

KsięgaPierwsza

Obszerna spódnica

Nie będę ukrywał: jestem pensjonariuszem zakładu dla nerwowo chorych, mój pielęgniarz obserwuje mnie, bodaj ani na chwilę nie spuszcza z oka; w drzwiach bowiem jest judasz, a oko pielęgniarza ma w sobie ów brąz, który mnie, niebieskookiego, nie potrafi przejrzeć.Mój pielęgniarz nie może więc być moim wrogiem. Polubiłem go, opowiadam podglądaczowi zza drzwi, ledwie wejdzie do pokoju, zdarzenia z mojego życia, aby mimo judasza, który mu przeszkadza, poznał mnie. Poczciwiec ceni widać moje opowieści, bo gdy tylko mu coś nałgam, pokazuje mi, żeby się odwdzięczyć, swoją najnowszą kompozycję z supłów. Czy jest artystą, wydaje się wątpliwe. Wystawa jego dzieł spotkałaby się jednak z dobrym przyjęciem prasy, ściągnęłaby także garść nabywców. Ze zwyczajnych sznurków, które po godzinach odwiedzin zbiera w pokojach swoich pacjentów i rozplątuje, wyplata pogmatwane węźlaste stwory, potem zanurza je w gipsie, a gdy zastygną, osadza na drutach, sterczących w drewnia-nych podstawkach.Często nosi się z myślą wykorzystania w swej twórczości koloru, ja mu odradzam, wskazuję na moje biało lakierowane metalowe łóżko i proszę, by wyobraził sobie to najdoskonalsze z łóżek barwnie wymalowane. Przerażony załamuje wówczas swoje pielęgniarskie ręce, w nieco zbyt drętwej twarzy stara się wyrazić wszystkie odcienie strachu na raz i wyrzeka się kolorowych planów.Moje białe metalowe łóżko szpitalne jest zatem miarą. Dla mnie jest nawet czymś więcej: moje łóżko to cel, który wreszcie osiągnąłem, to moje pocieszenie, a mogłoby się jeszcze stać moją wiarą, gdyby kierownictwo zakładu pozwoliło mi wprowadzić pewne zmiany: chciałbym podwyższyć kratę łóżka, żeby już nikt nie zbliżał się do mnie zanadto.Raz w tygodniu moją ciszę wplecioną między metalowe pręty przerywa dzień odwiedzin. Wtedy przychodzą ci, którzy chcą mnie uratować, których bawi to, że mnie kochają, którzy chcieliby we mnie cenić, szanować i poznawać siebie. Jacy są ślepi, nerwowi, jacy niewychowani. Nożyczkami do paznokci kaleczą biało lakierowaną kratę łóżka, długopisami i ołówkami chemicznymi wysmarowują na lakierze wydłużone, nieprzyzwoite figurki. Mój adwokat za każdym razem, ledwie wrzaśnie na cały pokój swoje „halo”, wciska nylonowy kapelusz na lewy słupek w nogach łóżka. Przez całą wizytę - a adwokaci potrafią długo gadać — tym aktem przemocy pozbawia mnie równowagi i pogody ducha.Gdy już goście złożą przyniesione prezenty na białym, pokrytym ceratą stoliku pod akwarelą z zawilcami, gdy już im się uda przedstawić mi podejmowane właśnie lub zamierzone próby ocalenia i przekonać mnie, którego niestrudzenie pragną ocalić, o wysokim standardzie swojej miłości bliźniego, znów odnajdują przyjemność we własnej egzystencji i odchodzą. Wtedy zjawia się mój pielęgniarz, żeby wywietrzyć pokój i pozbierać sznurki, którymi związane były prezenty. Nieraz po wywietrzeniu znajduje jeszcze czas, aby siedząc przy moim łóżku i rozplątując sznurki tak długo rozsiewać ciszę, aż nazywam ciszę Brunem, a Bruna ciszą.

2

Bruno Münsterberg - mimo zbieżności nazwisk mówię tu, rzecz jasna, o moim pielęgniarzu - kupił na mój rachunek pięćset arkuszy papieru do pisania. Gdyby zapas nie wystarczył, Bruno, który jest nieżonaty, bezdzietny i pochodzi z Sauerlandu, pójdzie jeszcze raz do małego sklepu papierniczego, gdzie sprzedają również zabawki, i postara się o potrzebną mi nie liniowaną przestrzeń dla mojej, miejmy nadzieję, dokładnej pamięci. Nigdy nie mógłbym prosić o tę przy-sługę moich gości, choćby adwokata czy Kleppa. Troskliwa miłość, jaka została mi przepisana, z pewnością nie pozwoliłaby przyjaciołom przynieść i oddać do dyspozycji mojego nieustannie wydzielającego słowa umysłu czegoś tak niebezpiecznego jak nie zapisany papier.Kiedy powiedziałem do Bruna:- Ach, Bruno, kupiłbyś mi pięćset arkuszy dziewiczego papieru? - Bruno spoglądając w sufit i, jakby prowokował do porównań, wyciągając palec w tym samym kierunku, odparł:- Chodzi panu o biały papier, panie Oskarze.Pozostałem przy słówku „dziewiczy” i prosiłem Bruna, żeby w sklepie też tak powiedział. Gdy późnym popołudniem wrócił z paczką wydało mi się, że kłębią się w nim różne myśli. Raz po raz długo wpatrywał się w sufit, skąd zwykle czerpie natchnienie, aż wreszcie odezwał się:- Polecił mi pan właściwe słowo. Zażądałem dziewiczego papieru, a sprzedawczyni zaczerwieniła się po same uszy, zanim przyniosła mi, co potrzeba. Obawiając się dłuższej rozmowy o sprzedawczyniach ze sklepów papierniczych, byłem zły na siebie, że nazwałem papier dziewiczym, toteż zachowywałem się cicho, czekając, aż Bruno wyjdzie z pokoju, i dopiero wtedy otworzyłem paczkę z pięciuset arkuszami papieru do pisania.Niezbyt długo trzymałem i ważyłem w dłoni uparcie wyginający się plik. Odliczyłem dziesięć arkuszy, resztę schowałem w nocnej szafce, wieczne pióro znalazłem w szufladzie koło albumu z fotografiami: jest pełne, nie powinno zabraknąć atramentu, jak mam zacząć?Można rozpocząć historię od środka i przerzucając się śmiało to naprzód, to wstecz, narobić zamieszania. Można zagrać na nowoczesność, przekreślić wszystkie czasy i odległości, a następnie oznajmić lub sprawić, by oznajmili to inni, że wreszcie, w ostatniej chwili, rozwiązało się problem przestrzeni i czasu. Można również stwierdzić na samym początku, że w obecnej dobie napisanie powieści jest niepodobieństwem, potem jednak, niejako za swoimi plecami, przedłożyć znakomite czytadło, aby w rezultacie uchodzić za ostatniego z powieściopisarzy, któremu jeszcze się udało. Słyszałem też, że to dobrze i skromnie brzmi, kiedy na wstępie zapewnia się uroczyście: Nie ma już powieściowych bohaterów, bo nie ma już indywidualistów, bo indywidualność zaginęła, bo człowiek jest samotny, bez prawa do indywidualnej samotności, i tworzy bezimienną i abohaterską masę. Może to i prawda, może jest w tym wszystkim jakaś racja. Co do mnie, Oskara, i mojego pielęgniarza Bruna, chciałbym jednak stwierdzić: Obaj jesteśmy bohaterami, bardzo różnymi bohaterami, on z jednej, ja z drugiej strony judasza; i kiedy on otwiera drzwi, to obaj w dalszym ciągu, mimo całej przyjaźni i samotności, nie jesteśmy bezimienną i abohaterską masą.Zaczynam od czasów odległych; gdyż swojego życia nie powinien opisywać nikt, kto nie zdobędzie się na cierpliwość, aby przed zabraniem się do własnej egzystencji wspomnieć przynajmniej połowę swoich dziadków. Wam wszystkim, którzy poza murami mojego zakładu musicie wieść zawikłane życie, wam, przyjaciołom i cotygodniowym gościom, którzy nie wiecie nic o moim zapasie papieru, przedstawiam babkę Oskara ze strony matki.Pewnego październikowego popołudnia moja babka Anna Brońska siedziała w swoich spódnicach na skraju kartofliska. Przed południem można by się było przekonać, jak zręcznie Hugo Münsterberg (1863-1916) - niemiecki filozof i psycholog.

3

umiała zgrabiać zwiędłe zielsko na porządne sterty, w południe zjadła chleb ze smalcem przyprawiony syropem, potem ostatni raz skopała zagon, wreszcie usiadła w swoich spódnicach między dwoma pełnymi koszami. Przed ustawionymi pionowo, skierowanymi czubkami ku sobie podeszwami trzewików tliło się ognisko z naci ziemniaczanej, niekiedy odzywające astmatycznie, smużące się płaskim i rozwleczonym dymem ponad leciutko nachyloną skorupą ziemi. Było to w roku osiemset dziewięćdziesiątym dziewiątym, babka siedziała w sercu Kaszub, w pobliżu Bysewa, jeszcze bliżej cegielni, siedziała mając przed sobą Rębiechowo, za sobą Firogę, zwrócona ku drodze na Brętowo, między Tczewem a Kartuzami, siedziała plecami do czarnego lasu wokół Złotej Karczmy i leszczynowym kijem nadpalonym u końca wsuwała ziemniaki w gorący popiół.Jeśli przed chwilą wymieniłem specjalnie spódnice mojej babki, jeśli powiedziałem, mam nadzieję, dość wyraźnie: siedziała w swoich spódnicach - ba! zatytułowałem cały rozdział: Obszerna spódnica, to dlatego że wiem, co jestem winien tej części garderoby. Babka nie nosiła jednej tylko spódnicy, nosiła ich cztery, jedną na drugiej. Nie znaczy to wcale, że ubierała się w jedną wierzchnią spódnicę i trzy halki; ubierała się w cztery tak zwane wierzchnie spódnice, jedna miała na sobie następną, ona zaś nosiła wszystkie cztery według systemu, który co dzień zmieniał ich kolejność. Co wczoraj było na wierzchu, dzisiaj znajdowało się pod spodem; druga spódnica stawała się trzecią. Ta, co jeszcze wczoraj była trzecia, dzisiaj przylegała do skóry. Tamta, wczoraj jej najbliższa, dzisiaj ukazywała dokładnie swój wzór, mianowicie żaden: spódnice mojej babki Anny Brońskiej, jedna w drugą, przekładały ponad wszystko ten sam ziemniaczanobury walor. Musiało jej być dobrze w tym kolorze.Poza tym kolorytem spódnice mojej babki cechowała ekstrawagancka rozrzutność w szafowaniu materiałem. Zaokrąglały się bufiasto, wzdymały się, gdy nadciągał wiatr, wiotczały, gdy ustawał, trzepotały, gdy przemykał obok, i całą czwórką powiewały przed babką, gdy dmuchał jej w plecy. Siadając zbierała spódnice wokół siebie.Oprócz czterech wzdymających się ciągle, zwisających, układających się w fałdy lub sztywno i pusto przy jej łóżku spódnic babka miała jeszcze piątą spódnicę. Nie różniła się ona niczym od czterech pozostałych ziemniaczanoburych sztuk. Zresztą owa piąta spódnica nie była zawsze tą samą piątą spódnicą. Podobnie jak jej siostry podlegała prawom wymiany, należała do czterech noszonych spódnic i jak one, gdy przyszedł jej czas, musiała co piąty piątek trafić do balii, w sobotę na sznur do bielizny pod oknem kuchni, a po wyschnięciu na deskę do prasowania.Kiedy po takiej sobocie wypełnionej sprzątaniem, pieczeniem, praniem i prasowaniem, po wydojeniu i nakarmieniu krowy moja babka wchodziła cała do cebra, coś niecoś pozostawiała w mydlinach, potem znów wynurzała się z wody, aby w ręczniku w duże kwiaty usiąść na brzegu łóżka, na podłodze leżały przed nią rozłożone cztery noszone spódnice i jedna świeżo wyprana. Palcem wskazującym prawej dłoni podtrzymywała dolną powiekę prawego oka, nie korzystała z niczyich rad, nawet brata, Wincentego, nie pytała o zdanie, i dlatego decydowała się szybko. Stawała boso i palcami u nogi odsuwała tę spódnicę, której ziemniaczana burość utraciła najwięcej blasku. Czystej sztuce przypadało wówczas zwolnione miejsce.Nazajutrz, w niedzielny ranek, idąc do kościoła w Rębiechowie poświęcała odświeżoną kolejność spódnic Jezusowi, w którego mocno wierzyła. Gdzie moja babka nosiła wypraną spódnicę? Była kobietą nie tylko czystą, lecz również trochę próżną, najlepszą sztukę nosiła na widoku i - jeśli dopisywała pogoda - w słońcu.

4

Teraz jednak, gdy siedziała przy ognisku z ziemniaczanej naci, było poniedziałkowe popołudnie. Niedzielna spódnica w poniedziałki przesuwała się bliżej ciała, o jedno miejsce, a tymczasem ta, co w niedzielę grzała się ciepłem jej skóry, w poniedziałki bardzo poniedziałkowo spływała smętnie z bioder. Babka pogwizdywała nie myśląc o jakiejś melodii i leszczynowym kijem wygrzebała z popiołu pierwszego upieczonego ziemniaka. Odsunęła bulwę dość daleko od tlącej się sterty zielska, żeby wiatr ją wysmagał i ostudził. Ostro zakończoną gałęzią przebiła potem nadwęgloną i skorupiasto popękaną bryłkę, uniosła ją do ust, które już nie pogwizdywały, ale spomiędzy suchych, spękanych od wiatru warg zdmuchiwały popiół i ziemię z łupiny.Dmuchając babka zamknęła oczy. Gdy uznała, że już dość się nadmuchała, otworzyła je, najpierw jedno, potem drugie, wbiła w ziemniaka rzadko rozstawione, poza tym jednak nienaganne siekacze, przestała natychmiast gryźć, trzymała w otwartych ustach mączastą i parującą połówkę zbyt jeszcze gorącego ziemniaka i znad rozszerzonych nozdrzy, wdychających dym i październikowe powietrze, spoglądała zaciekawionym wzrokiem na pola aż po niedaleki horyzont, podzielony słupami telegraficznymi na równe odcinki, z górnym kawałkiem, zaledwie jedną trzecią, komina cegielni.Coś tam poruszało się między słupami telegraficznymi. Babka zamknęła usta, zacisnęła wargi, zmrużyła oczy i mełła ziemniaka w zębach. Coś tam poruszało się między słupami. Coś tam skakało. Trzej mężczyźni skakali między słupami, trzej dopadli komina cegielni, potem obiegli dokoła i jeden zawrócił, rozpędził się od nowa, zdawał się nieduży i krępy, pomknął przez cegielnię, dwaj inni, szczuplejsi i wyżsi, tuż za nim, przez cegielnię, za chwilę znów między słupy, tamten jednak, nieduży i krępy, skręcił raptownie, bardziej mu się spieszyło niż szczupłym i wysokim pozostałym skoczkom, którzy znów musieli biec do komina, bo tamten już tam był, gdy oni, oddaleni o dwie piędzi, dopiero się rozpędzali, i nagle zniknęli, stracili ochotę, tak to wyglądało, a i ów nieduży wpół skoku z komina skrył się za horyzontem.Zatrzymali się tam i zrobili przerwę albo zmienili stroje, albo wzięli się do strychowania cegieł i dostali za to trochę grosza.Gdy babka korzystając z przerwy chciała nadziać na kij drugiego ziemniaka, chybiła. A tamten, co zdawał się nieduży i krępy, w tym samym stroju wdrapał się na horyzont, jakby to był płot z desek, jakby obu goniących zostawił za płotem, wśród cegieł albo na szosie do Brętowa, a mimo to spieszył się, chciał być szybszy od słupów telegraficznych, sadził długimi, powolnymi susami przez pole, błoto tryskało mu spod podeszew, wyskakiwał z błota, ale im dalej skakał, tym głębiej brnął w glinie. A niekiedy przyklejał się jakby do podłoża, potem znów tak długo zastygał bez ruchu w powietrzu, że miał dość czasu, nieduży, lecz krępy, by w skoku otrzeć sobie czoło, zanim znów dosięgał nogą owego świeżo zoranego pola, które wzdłuż pięciu morgów kartofliska ciągnęło się bruzdami w stronę wąwozu.I dobiegł już do wąwozu, nieduży, lecz krępy, zniknął niemal w wąwozie, gdy na horyzont wdrapali się i dwaj pozostali, wysocy i szczupli, którzy tymczasem zwiedzili pewnie cegielnię, brnęli w glinie, wysocy i szczupli, ale nie chudzi, i babka znów nie mogła nadziać ziemniaka na gałąź; bo czegoś takiego nie widuje się co dzień, żeby trzej dorośli, choć różnego wzrostu, skakali wokół słupów telegraficznych, o mały włos nie odłamali komina cegielni, a potem, w pewnym odstępie, najpierw nieduży i krępy, potem szczupli i wysocy, ale wszyscy trzej jednakowo mozolnie, uparcie i z coraz grubszą warstwą gliny pod podeszwami skakali odświeżeni przez pole, zorane dwa dni temu przez Wincentego, i znikali w wąwozie.Teraz zniknęli wszyscy trzej i babka mogła wreszcie nadziać na kij prawie już całkiem

5

wystygłego ziemniaka. Pospiesznie zdmuchnęła ziemię i popiół z łupiny, włożyła zaraz całego do ust, pomyślała, jeśli w ogóle coś pomyślała: „Ci to pewnie będą z cegielni”, i jeszcze przeżuwała koliście, gdy z wąwozu wyskoczył jeden, rozejrzał się dziko znad czarnego wąsa, dwoma susami dopadł ogniska, stanął przy ogniu, przed i za ogniem jednocześnie, tu klął, tam trząsł się ze strachu, nie wiedział, co ze sobą zrobić, nie mógł zawrócić, bo z tyłu nadbiegali wąwozem szczupli i wysocy, więc rzucił się na kolana, oczy wyszły mu nieomal z orbit, pot wystąpił na czoło. I sapiąc, z drżącym wąsem, pozwolił sobie podczołgać się bliżej, podczołgać się aż do stóp; bardzo blisko podczołgał się do babki, patrzył na moją babkę jak nieduże i krępe zwierzę, aż musiała westchnąć, nie mogła dłużej żuć ziemniaka, opuściła stopy, nie myślała już o cegielni, o cegłach, wypalaczach i strycharzach, lecz uniosła spódnicę, nie, uniosła cztery spódnice na raz i dostatecznie wysoko, aby ten, co nie był z cegielni, nieduży, lecz krępy, zmieścił się cały pod nimi i skrył się ze swoim wąsem, i już nie wyglądał jak zwierzę, i nie był ani z Rębiechowa, ani z Firogi, był pod spódnicą ze swoim strachem, i już nie rzucał się na kolana, nie był ani krępy, ani nieduży, a mimo to znalazł swoje miejsce, zapomniał o sapaniu, drżeniu i dłoni na kolanie: było cicho jak w dzień pierwszy albo ostatni, wiatr szemrał leciutko w tlącym się zielsku, słupy telegraficzne odliczały w szeregu bez słowa, komin cegielni zachował dawną sylwetkę, a ona, moja babka, roztropnie wygładziła wierzchnią spódnicę na drugiej, ledwie go czuła pod czwartą spódnicą, trzecia zaś nie miała jeszcze pojęcia o tym, co dla skóry babki było nowe i zaskakujące. A ponieważ było zaskakujące, lecz z wierzchu niedostrzegalne, a druga i trzecia spódnica jeszcze się w tym wszystkim nie połapały, babka wygrzebała z popiołu dwa, trzy ziemniaki, z kosza po prawej ręce wyjęła cztery surowe, wsunęła te bulwy, jedną po drugiej, w gorący popiół, przykryła suto popiołem i przegarnęła ogień, żeby odżył gęsty dym - cóż miała zrobić innego?Ledwie uspokoiły się spódnice mojej babki, ledwie zawiesisty dym ogniska z naci ziemniaczanej, który po gwałtownym rzuceniu się na kolana tego niedużego, lecz krępego, po zmianie miejsca i po przegarnięciu ognia zagubił kierunek, znów pełzając żółto po polach zwrócił się z wiatrem na południowy zachód, a już z wąwozu wypadli dwaj wysocy i szczupli, co gonili za niedużym, lecz krępym, przebywającym teraz pod spódnicami mężczyzną, i okazało się, że obaj ubrani byli z racji służby w mundury polowej żandarmerii.Przemknęli obok babki, nieomal jej nie spostrzegając. Czyż jeden nawet nie przeskoczył ogniska? Naraz jednak coś ich tknęło, zatrzymali się, zawrócili, pomaszerowali, stanęli w mundurach i wojskowych butach w gęstym dymie, pokasłując i pociągając dym za sobą otrząsali mundury z dymu, wciąż jeszcze pokasłując zagadnęli moją babkę, spytali, czy nie widziała Koljaiczka, bo musiała go widzieć, skoro siedzi tu przy wąwozie, a on, Koljaiczek, właśnie wąwozem uciekał.Babka nie widziała żadnego Koljaiczka, bo żadnego Koljaiczka nie znała. Czy to ktoś z cegielni, zapytała, bo ona zna tylko tych z cegielni. Mundurowi opisali jednak Koljaiczka jako kogoś, kto z cegielnią nie manie wspólnego, kto jest raczej nieduży, krępy. Babka przypomniała sobie, że widziała, jak ktoś taki biegł, parującym ziemniakiem na czubku ostro zakończonej gałęzi wskazała, oznaczając cel, w stronę Bysewa, które podług ziemniaka musiało leżeć między szóstym a siódmym słupem telegraficznym, licząc w prawo od komina cegielni. Czy jednak ów biegacz to był Koljaiczek, tego babka nie wiedziała, a swoją niewiedzę usprawiedliwiała ogniskiem, które tliło się przed podeszwami jej trzewików; ma z nim masę kramu, ogień nie chce się palić, więc ona nie może zajmować się innymi ludźmi, którzy przebiegają tędy albo stoją w dymie, w ogóle nic ją nie obchodzą ludzie, których nie zna, wie

6

tylko, jacy są w Bysewie, Rębiechowie, Firodze i w cegielni - ci jej w zupełności wystarczą.Powiedziawszy to babka westchnęła lekko, ale wystarczająco wyraźnie, by mundurowi zainteresowali się, czemu wzdycha. Kiwnęła głową w stronę ogniska, co miało oznaczać, że westchnęła z powodu kiepskiego ognia, a trochę i z powodu różnych ludzi, co kręcą się w dymie, potem rzadko rozstawionymi siekaczami odgryzła pół ziemniaka, zajęła się wyłącznie przeżuwaniem i zwróciła oczy w lewo, ku górze.Ci w żandarmskich mundurach nie mogli z nieobecnego spojrzenia mojej babki zaczerpnąć otuchy, nie wiedzieli, czy mają za słupami telegraficznymi szukać Bysewa, i dlatego na razie kłuli bagnetami pobliskie, jeszcze nie podpalone sterty zielska. Ulegając nagłemu podszeptowi wywrócili jednocześnie obydwa prawie pełne kosze, które babka miała koło siebie, i długo nie mogli zrozumieć, czemu z plecionki potoczyły się im pod nogi tylko ziemniaki, a nie Koljaiczek. Nieufnie okrążali kopiec ziemniaków, jakby Koljaiczek w tak krótkim czasie zdążył się zakopcować, kłuli też miarowo i czekali daremnie na krzyk ukłutego. Ich podejrzenie zwracało się ku każdej zmarniałej kępie zarośli, każdej mysiej dziurze, każdemu kretowisku i raz po raz ku mojej babce, która siedziała jak wrośnięta, wydawała westchnienia, kryła źrenice pod powiekami, ukazując jednak białka, wymieniała kaszubskie imiona wszystkich świętych - co wobec marnie płonącego ogieńka i dwóch wywróconych koszy z ziemniakami brzmiało przesadnie smutno i głośno.Mundurowi pozostali dobre pół godziny. Czasem odchodzili daleko, to znów stawali przy ognisku, przeprowadzali namiar komina cegielni, chcieli też zająć Bysewo, odkładali natarcie i trzymali nad ogniem sinoczerwone dłonie, aż babka nie przerywając westchnień podsunęła każdemu z nich popękanego ziemniaka na kiju. Ale nagle, przeżuwając w najlepsze, mundurowi przypomnieli sobie o swoich mundurach, wyskoczyli w pole na odległość rzutu kamieniem, pobiegli wzdłuż janowca nad wąwozem i wypłoszyli zająca, który jednak nie nazywał się Koljaiczek. Przy ogniu znowu znaleźli mączaste, pachnące gorącem bulwy i postanowili ugodowo, a i trochę znużeni, pozbierać surowe ziemniaki do owych koszy, które przedtem obowiązek kazał im wywrócić. Dopiero gdy wieczór wycisnął z październikowego nieba drobny, ukośny deszcz i atramentowy zmrok, zaatakowali jeszcze pospiesznie i niechętnie daleki ciemniejący kamień polny, a potem, kiedy się już z nim załatwili, dali wreszcie za wygraną. Jeszcze chwila na rozprostowanie nóg i trzymanie dłoni, jak w błogosławiącym geście, nad zamokłym, smużącym się szeroką i długą wstęgą ogniskiem, jeszcze raz kaszel w zielonym dymie, załzawione oczy w żółtym dymie, potem pokasłujący, załzawiony marsz na Bysewo. Jeśli Koljaiczka nie ma tutaj, musi być w Bysewie. Żandarmi polowi znają zawsze tylko dwie możliwości.Dym zamierającego z wolna ogniska otulił babkę niczym piątą spódnicą, tak obszerną, że i ona w swoich czterech spódnicach, z westchnieniami i imionami świętych znalazła, się, podobnie jak Koljaiczek, pod spódnicą. Dopiero gdy mundurowi byli już tylko kołyszącymi się między słupami telegraficznymi punkcikami, które pomału roztapiały się w wieczorze, babka podniosła się z takim trudem, jakby wrosła w ziemię i teraz, ciągnąc za sobą włókna i bryły gleby, przerywała ledwie rozpoczęte zapuszczanie korzeni.Koljaiczkowi zrobiło się zimno, kiedy nagle, nieduży i krępy, znalazł się bez osłony na deszczu. Szybko zapiął sobie spodnie, które strach i ogromna potrzeba schronienia się kazały mu rozpiąć pod spódnicami. Manipulował żwawo przy guzikach, obawiając się, żeby mu pała nie przemarzła, bo w powietrzu pełno było jesiennych niebezpieczeństw przeziębienia.To moja babka znalazła jeszcze w popiele cztery gorące ziemniaki. Trzy dała Koljaiczkowi,

7

jeden sama wzięła i zanim ugryzła, spytała jeszcze, czy on jest z cegielni, chociaż musiała wiedzieć, że Koljaiczek przybył nie wiadomo skąd, w każdym razie nie z cegielni. Nic też potem nie rzekła na jego odpowiedź, obarczyła go lżejszym koszem, sama ugięła się pod cięższym, miała jeszcze wolną rękę, by wziąć grabie i motykę, z koszem, ziemniakami, grabiami i motyką pożeglowała w swoich czterech spódnicach w stronę Bysewo-Wybudowania.Nie było to właściwie Bysewo. Leżało ono bardziej w stronę Rębiechowa. Zostawili więc cegielnię po lewej, szli na czarny las, w którym leżała Złota Karczma, a za nią Brętowo. Ale pod lasem w kotlinie leżało Bysewo-Wybudowanie. Tam za moją babką podążył nieduży i krępy Józef Koljaiczek, który nie mógł już rozstać się ze spódnicami.

8

Pod tratwą

To nie takie proste - leżąc tutaj, na wy sterylizowanym metalowym łóżku zakładu dla nerwowo chorych, w polu widzenia oszklonego judasza uzbrojonego w oko Bruna, odtworzyć kłęby dymu kaszubskich ognisk i ukośne smugi październikowego deszczu. Gdybym nie miał bębenka, który przy zręcznym i cierpliwym użyciu przywodzi na pamięć wszystkie mało ważne szczegóły potrzebne do przelania na papier rzeczy najważniejszej, i gdybym nie miał pozwolenia zakładu na to, by moja blacha przemawiała po trzy-cztery godziny dziennie, byłbym biedakiem, który nie może wykazać się posiadaniem dziadków.W każdym razie mój bębenek powiedział: W owo październikowe popołudnie osiemset dziewięćdziesiątego dziewiątego roku, gdy w Afryce Południowej Wuj Krüger szczotkował swoje krzaczaste antyangielskie brwi, między Tczewem a Kartuzami, w pobliżu cegielni Bysewo, pod czterema jednolitymi w kolorze spódnicami, pośród dymu, strachu, westchnień, w zacinającym deszczu i przesadnie smutnym strumieniu imion świętych, pośród mało inteligentnych pytań i przesłoniętych dymem spojrzeń dwóch żandarmów polowych, nieduży, lecz krępy Józef Koljaiczek spłodził moją matkę, Agnieszkę.Anna Brońska, moja babka, jeszcze pod osłoną tej samej nocy zmieniła nazwisko: z pomocą hojnie szafującego sakramentami kapłana stała się Anną Koljaiczkową i podążyła za Józefem, nie do Egiptu wprawdzie, lecz do stolicy prowincji nad Motławą, gdzie Józef znalazł pracę jako flisak i chwilowy spokój przed żandarmerią.Jedynie żeby podsycić trochę ciekawość, nie wymieniam jeszcze nazwy owego grodu u ujścia Motławy, chociaż jako miasto rodzinne mojej matki już teraz zasługiwałby na wzmiankę. W końcu lipca dziewięćsetnego roku - zapadła właśnie decyzja podwojenia cesarskiego programu rozbudowy floty wojennej - mama przyszła na świat pod znakiem Lwa. Pewność siebie i egzaltacja, wielkoduszność i próżność. Dom pierwszy, zwany również domus vitae, pod znakiem ascendenta: łatwo ulegający wpływom Ryb. Konstelacja Słońca w opozycji do Neptuna, dom siódmy albo domus matrimonii uxoris, miała przynieść powikłania. Wenus w opozycji do Saturna, który, jak wiadomo, sprowadza chorobę wątroby i śledziony; którego nazywa się przykrą planetą; który panuje w Koziorożcu i w Lwie święci swoją zagładę; któremu Neptun ofiaruje węgorza i otrzymuje w zamian kreta; który lubi wilcze jagody, cebulę i buraki pastewne; który pluje lawą i psuje wino; zamieszkiwał on razem z Wenus dom ósmy, śmier-telny, i nasuwał myśl o nieszczęśliwym wypadku, podczas gdy poczęcie na kartoflisku zapowiadało nader ryzykowne szczęście pod opieką Merkurego w domu krewnych.Tutaj muszę przypomnieć o protestach mojej mamy, która stale zaprzeczała temu, jakoby spłodzono ją na kartoflisku. Co prawda ojciec - tyle przyznawała - już tam próbował dopiąć swego, jednakże zarówno jego położenie, jak i pozycja Anny Brońskiej nie zostały wybrane dość szczęśliwie, aby stworzyć Koljaiczkowi warunki do zapłodnienia.- Musiało to się stać nocą podczas ucieczki albo na furze wujka Wincentego, a może dopiero na Przeróbce, kiedyśmy u flisaków znaleźli schronienie. - Tymi słowami moja mama ustalała zwykle początek swojej egzystencji, a babka, która musiała wiedzieć, jak tam właściwie było, przytakiwała cierpliwie i oświadczała wszystkim: - Pewnie, dzieciątko, na furze to było albo i na Przeróbce dopiero, ale nie w polu: boć tam wiało i deszcz mżył jak diabli.Wincenty był to brat mojej babki. Po wczesnej śmierci żony udał się w pielgrzymkę do Częstochowy i od Matki Boskiej Częstochowskiej otrzymał wskazówkę, że ma w niej widzieć przyszłą królową Polski. Odtąd szperał już tylko w dziwnych księgach, w każdym zdaniu

9

znajdując potwierdzenie praw Bożej Rodzicielki do polskiego tronu, a obejście i parę zagonów zostawił na głowie siostry. Jan, jego syn, wówczas czteroletni, chorowite, zawsze skore do płaczu dziecko, pasał gęsi, zbierał kolorowe obrazki i, zgubnie wcześnie, znaczki pocztowe.Do tej zagrody, poświęconej niebieskiej królowej Polski, babka przytaskała kosze z ziemniakami i Koljaiczka, ażeby Wincenty dowiedział się, co zaszło, pobiegł do Rębiechowa i wywołał księdza, który miał przybyć z sakramentami i zaślubić Annę Józefowi. Ledwie zaspany proboszcz udzielił przerywanego ziewaniem błogosławieństwa i zaopatrzony w duży połeć słoniny pokazał kapłańskie plecy, Wincenty zaprzągł konia do furmanki, wpakował młodą parę na rył wozu, ułożył na słomie i pustych workach, na koźle przy sobie posadził drżącego, pochlipującego Jana i dał koniowi do zrozumienia, żeby szedł prosto przed siebie i ostro w noc: nowożeńcom było spieszno.Ciemną jeszcze, lecz już ustępującą nocą wóz dotarł do portu drzewnego w stolicy prowincji. Zaprzyjaźnieni ludzie, którzy podobnie jak Koljaiczek zajmowali się flisactwem, przyjęli parę uciekinierów. Wincenty mógł zawrócić, pognać konika z powrotem na Bysewo; trzeba było nakarmić krowę, kozę, maciorę z prosiętami, osiem gęsi i psa podwórzowego, trzeba było położyć małego Jana do łóżka, bo lekko gorączkował.Józek Koljaiczek ukrywał się trzy tygodnie, przyzwyczaił swoje włosy do nowej fryzury z przedziałkiem, zgolił wąs, wystarał się o nieskazitelne papiery i podjął pracę jako flisak Józef Wranka. Dlaczego jednak Koljaiczek odwiedzając handlarzy drzewem i tartaki musiał mieć w kieszeni papiery flisaka Wranki, który podczas bójki został zepchnięty z tratwy i utonął bez wiedzy władz w Bugu powyżej Modlina? Dlatego, że porzuciwszy na jakiś czas flisactwo pracował w tartaku pod Świeciem i tam pokłócił się z majstrem o płot, prowokacyjnie wymalowany Koljaiczkową ręką na biało-czerwono, zapewne po to, aby podtrzymać słuszność przysłowia, które powiada, że od płotu blisko do kłopotu, majster wyrwał z płotu dwie łaty, białą i czerwoną, i na kaszubskich plecach Koljaiczka rozbił te polskie łaty na tyle biało-czerwonych drzazg, że poszkodowany miał wystarczający powód, aby najbliższej, dodajmy: gwiaździstej nocy puścić czerwonego kura w nowo zbudowanym, pobielonym wapnem tartaku w hołdzie podzielonej co prawda, ale właśnie dlatego zjednoczonej Polsce.Koljaiczek był więc podpalaczem, wielokrotnym podpalaczem, bo od tego czasu w całych Prusach Zachodnich tartaki i składy drzewa dostarczały hubki dla rozbłyskujących dwubarwnie narodowych uczuć. Jak zawsze, gdy chodzi o przyszłość Polski, tak i w tych pożarach miała swój udział Najświętsza Maria Panna, i byli podobno naoczni świadkowie - może dziś jeszcze ktoś z nich żyje - którzy utrzymywali, że na walących się dachach wielu tartaków widzieli Matkę Boską w polskiej koronie. Tłum, jaki zwykle gromadzi się przy wielkiej pożodze, intonował jakoby Bogurodzicę - wolno nam sądzić, że podpalenia, których sprawcą był Koljaiczek, miały uroczystą oprawę: padały przysięgi i zaklęcia.Podczas gdy tak obciążony podpalacz Koljaiczek poszukiwany był przez władze, nieskazitelny, samotny jak palec, niewinny i ograniczony flisak Józef Wranka, którego nikt nie szukał i mało kto znał, dzielił swoją prymkę na dzienne porcje, aż pochłonęła go rzeka Bug, a trzy porcje prymki pozostały w kurtce z dokumentami. Ponieważ topielec Wranka sam już nie mógł się zgłosić, a nikt nie zadawał kłopotliwych pytań na temat jego osoby, Koljaiczek, który był po-dobnej postury i miał taką samą okrągłą głowę jak nieboszczyk, wśliznął się najpierw w jego kurtkę, potem w jego potwierdzoną urzędowymi papierami, dotychczas nie karaną skórę, odzwyczaił się od fajki, przeszedł na prymkę, przejął nawet od Wranki rzecz najbardziej osobistą, wadę wymowy, i przez następne lata był porządnym, oszczędnym, lekko jąkającym

10

się flisakiem, który spławiał całe lasy w dół Niemna, Biebrzy, Bugu i Wisły. Trzeba też powiedzieć, że w huzarach przybocznych następcy tronu pod Mackensenem został starszym huzarem Wranką, bo Wranka jeszcze nie służył, Koljaiczek zaś, który był cztery lata starszy od topielca, w toruńskiej artylerii pozostawił po sobie złe świadectwo.Najbardziej niebezpieczni rabusie, zabójcy i podpalacze jeszcze rabując, zabijając i podpalając czekają przeważnie na sposobność, by jąć się solidniejszego zajęcia. Niektórym w wyniku poszukiwań lub z przypadku nadarza się szansa: Koljaiczek był jako Wranka dobrym i tak dalece uleczonym z ognistego nałogu mężem, że na sam widok zapałki zaczynał się trząść. Pudełka zapałek, które bez opieki i zadowolone z siebie leżały na kuchennym stole, przed nim, co mógłby wynaleźć zapałki, nigdy nie były bezpieczne. Wyrzucał pokusę za okno. Moja babka miała sporo kłopotu, żeby w porę podać na stół gorący obiad. Często rodzina siedziała w ciemności, bo nie było czym zaświecić naftowej lampy.Jednakże Wranka nie był tyranem. W niedzielę szedł ze swoją Anną do kościoła na Dolnym Mieście i pozwalał jej, prawnie mu poślubionej, wkładać, jak na kartoflisku, cztery spódnice, jedną na drugą. W zimie, kiedy rzeki były skute lodem i flisacy cienko przędli, siedział spokojnie na Przeróbce, gdzie mieszkali tylko flisacy, sztauerzy i robotnicy ze stoczni, i doglądał małej Agnieszki, która widać wdała się w ojca, bo jeśli nie wpełzała pod łóżko, to chowała się w szafie z ubraniem, gdy zaś ktoś przychodził, siadała pod stołem ze swoimi szmacianymi lalkami.Małej Agnieszce chodziło więc o to, żeby się skryć i w ukryciu znaleźć podobne bezpieczeństwo, choć odmienną przyjemność od tej, jaką Józef znalazł pod spódnicami Anny. Podpalacz Koljaiczek tyle razy sparzył się w życiu, że potrafił zrozumieć odczuwaną przez córkę potrzebę osłony. Toteż gdy na balkonowym występie półtora-izbowego mieszkania trzeba było zbudować klatkę dla królików, zrobił przy okazji pomyślane na jej miarę ogrodzenie. W takim kojcu moja mama siedziała jako dziecko, bawiła się lalkami i rosła. Później, kiedy już chodziła do szkoły, zarzuciła podobno lalki i bawiąc się szklanymi kulami i kolorowymi piórami okazywała pierwsze upodobanie do kruchego piękna.Ponieważ nie mogę doczekać się chwili, gdy wolno mi będzie przejść do początków własnej egzystencji, mam chyba prawo pozostawić Wranków, których rodzinna tratwa płynęła spokojnie, swojemu losowi aż po rok dziewięćset trzynasty, kiedy u Schichaua spłynął na wodę „Columbus”: wtedy bowiem policja, która niczego nie zapomina, wpadła na trop fałszywego Wranki.Zaczęło się od tego, że Koljaiczek, jak co roku u schyłku lata, tak i w sierpniu dziewięćset trzynastego miał spławiać wielką tratwę z Kijowa, Prypecią, przez Kanał, Bugiem do Modlina, a stamtąd w dół Wisły. Holownikiem „Radunia”, który pływał w służbie ich tartaku, wyruszyli z Górek Zachodnich, było ich razem dwunastu flisaków, popłynęli Martwą Wisłą pod prąd do Przegaliny, potem w górę Wisły, mijając Kieżmark, Leszkowy, Czatkowy, Tczew i Piekło, a wieczorem przycumowali w Toruniu. Tam wszedł na pokład nowy majster, który miał dopilnować zakupu drzewa w Kijowie. Kiedy o czwartej rano „Radunia” ruszyła w dalszą drogę, rozeszła się wieść, że jest na pokładzie. Koljaiczek zobaczył go pierwszy raz przy śniadaniu na baku. Siedzieli naprzeciw siebie jedząc i popijając zbożową kawę. Koljaiczek od razu go poznał. Barczysty, łysy już mężczyzna kazał przynieść wódkę i nalać do pustych filiżanek. W trakcie jedzenia, gdy na końcu baku jeszcze nalewano, przedstawił się: - Żebyście wiedzieli: jestem nowym majstrem, nazywam się Dückerhoff, u mnie panuje porządek!Flisacy po kolei, jak siedzieli, podawali na wezwanie swoje nazwiska i wychylali filiżanki, aż im

11

grdyka chodziła. Koljaiczek najpierw wychylił, powiedział potem „Wranka” i patrzył twardo na Dückerhoffa. Ten kiwnął głową, jak przedtem kiwał, i powtórzył słówko „Wranka” jak powtarzał nazwiska innych flisaków. Jednak Koljaiczkowi wydało się, że Dückerhoff nazwisko topielca podkreślił specjalnie, może nawet nie z naciskiem, ale jakby z namysłem.„Radunia” z pomocą zmieniających się pilotów wymijała zręcznie mielizny i kołysząc się ciężko, pokonywała gliniasty, zmętniały nurt, który znał tylko jeden kierunek. Z lewej i prawej ciągnął się za groblami wciąż ten sam, jeśli nie płaski, to pagórkowaty, już pożniwny krajobraz. Chaszcze, parowy, kotlina porosła janowcem, przestrzeń pomiędzy pojedynczymi zabudowaniami - wszystko jakby stworzone dla kawaleryjskich szarż, dla ćwiczebnych manewrów dywizji ułanów, dla pędzących przez chaszcze huzarów, dla marzeń młodych rotmistrzów, dla bitwy, która już się odbyła, która stale powraca, dla malowidła: Tatarzy przy ziemi, dragoni na stających dęba koniach, rycerze mieczowi spadają z siodeł, wielki mistrz w zakrwawionympłaszczu zakonnym, kirys ma wszystkie sprzączki prócz jednej, którą odrąbuje książę mazowiecki, i konie, w żadnym cyrku nie ma takich siwków, nerwowe, przystrojone mnóstwem chwostow, ścięgna odrobione niezwykle dokładnie, i nozdrza, rozdęte, karminowe, buchające z nich chmurki przeszywane ostrzem kopii przybranych proporczykami, pochylonych i dzielących niebo, zorzę wieczorną, i szable, a tam, w tle - bo każde malowidło ma tło - wioska przyklejona mocno do horyzontu spokojnie kurzy dymem między kopytami karych, pochylone chaty, omszałe, kryte słomą; a w chatach, niby w konserwie, piękni czołgiści marzący o nadchodzącym dniu, kiedy i oni wedrą się na pierwszy plan, na równinę za wiślanymi groblami, niczym zwinne źrebaki między ciężką kawalerią.Koło Włocławka Dückerhoff dotknął lekko marynarki Koljaiczka.- Słuchajcie, Wranka, czy przed iluś tam laty nie pracowaliście w tartaku pod Świeciem? Wiecie, tartak się potem spalił.Koljaiczek wytrwale, jakby pokonując jakiś opór, potrząsał głową, udało mu się przy tym zgromadzić tyle smutku i znużenia w oczach, że Dückerhoff pod tym spojrzeniem poniechał dalszych pytań.Gdy pod Modlinem, gdzie Bug wpada do Wisły i gdzie skręciła „Radunia”, Koljaiczek, jak wszyscy flisacy, przechylony przez reling splunął trzy razy, obok stanął Dückerhoff z cygarem i poprosił o ogień. Na to słówko, jak i na drugie: „zapałki”, ciarki przeszły Koljaiczka.- Człowieku, czemu się czerwienicie, kiedy proszę o ogień? Nie jesteście przecież dziewczyną!Mieli już Modlin za sobą, gdy Koljaiczek pozbył się wreszcie owego rumieńca, który nie był rumieńcem wstydu, lecz zapóźnionym odblaskiem podpalonych przez niego tartaków.Między Modlinem a Kijowem, a więc w górę Bugu, przez Kanał, który łączy Bug i Prypeć, aż „Radunia” podążając Prypecią znalazła Dniepr, nie zdarzyło się nic, co można by przytoczyć jako wymianę słów między Koljaiczkiem-Wranką a Dückerhoffem. Na holowniku między flisakami, między palaczami a flisakami, między sternikiem, palaczami i kapitanem, między kapitanem a zmieniającymi się stale pilotami, jak to bywa podobno, a może i naprawdę, między mężczyznami, oczywiście musiało zdarzyć się niejedno. Mógłbym sobie wyobrazić zatargi między kaszubskimi flisakami a urodzonym w Szczecinie sternikiem, może poryw buntu: zbiórka na baku, ciągnięcie losów, rzucanie haseł, ostrzenie noży.Dajmy temu spokój. Nie doszło ani do politycznych starć, niemiecko-polskich rozpraw nożowych, ani do środowiskowej sensacji w postaci potężnego, zrodzonego z krzywdy społecznej buntu. Pracowicie pożerając węgiel „Radunia” pokonywała swoją trasę, raz - było

12

to, zdaje się, tuż za Płockiem - wpadła na mieliznę, ale wydostała się o własnych siłach. Krótka, ostra wymiana słów między kapitanem Barbuschem z Nowego Portu a ukraińskim pilotem, to było wszystko i w dzienniku pokładowym nie znalazłoby się niczego więcej.Gdybym musiał i chciał prowadzić dziennik pokładowy myśli Koljaiczka albo nawet pamiętnik Dückerhoffowego, majstrowego życia wewnętrznego, miałbym o czym pisać: pod dostatkiem byłoby wahań i przygód, podejrzeń i potwierdzeń, nieufności i niemal równoczesnego, pośpiesznego jej uspokajania. Obaj mieli stracha. Dückerhoff bał się bardziej niż Koljaiczek; znajdowali się przecież w Rosji. Dückerhoff mógłby, jak niegdyś biedny Wranka, wypaść za burtę, mógłby - a jesteśmy już teraz w Kijowie - w składnicach drzewa, które są tak rozległe i pełne zakamarków, że łatwo zgubić swojego anioła stróża w takim drzewnym labiryncie, mógłby więc wpaść pod stertę obluzowanych nagle, nie dających się już niczym zatrzymać dłużyc - ale mógłby też zostać ocalony. Ocalony przez niejakiego Koljaiczka, który najpierw wyłowiłby majstra z Prypeci czy Bugu, a potem w pozbawionej aniołów stróżów składnicy drzewa w Kijowie w ostatniej chwili chwycił Dückerhoffa i wyrwał spod lawiny dłużyc. Jakżeby to było pięknie, gdybym teraz miał sposobność opisać, jak to wyratowany z topieli albo niemal zmiażdżony Dückerhoff jeszcze dysząc ciężko i mając w oczach widmo śmierci szepce na ucho rzekomemu Wrance: „Dziękuję wam, Koljaiczek, dziękuję! - A później po niezbędnej pauzie: - Jesteśmy teraz skwitowani, zapomnijmy o wszystkim!”.I z cierpką przyjaźnią, uśmiechając się z zakłopotaniem i niemal przez łzy popatrzyliby sobie po męsku w oczy, wymieniliby nieśmiały, lecz twardy uścisk dłoni.Znamy tę scenę z urzekająco dobrze kręconych filmów, kiedy reżyserom wpadnie na myśl, żeby z dwójki wspaniale grających powaśnionych braci zrobić parę kamratów, co odtąd pójdą razem w ogień i wodę, wyjdą zwycięsko jeszcze z tysiąca przygód.Koljaiczek nie znalazł jednak sposobności ani utopienia Duckerhoffa, ani wyrwania go ze szponów toczącej się dłużycowej śmierci. Uważny i dbały o dobro firmy, Dückerhoff zakupił w Kijowie drzewo, dopilnował jeszcze sformowania dziewięciu tratw, wypłacił flisakom w rosyjskiej walucie, jak zwykle, spory zadatek na spływ, po czym wsiadł w pociąg i przez Warszawę, Modlin, Iławę, Malbork i Tczew dojechał do swojej firmy, której tartak znajdował się w porcie drzewnym między stoczniami Klawittera i Schichaua.Zanim pozwolę flisakom po tygodniach najcięższej pracy dopłynąć z Kijowa rzekami i Kanałem do Wisły, zastanawiam się, czy Dückerhoff był pewien, że rozpoznał we Wrance podpalacza Koljaiczka. Sądzę raczej, że póki majster płynął jednym i tym samym statkiem z nieszkodliwym, dobrodusznym, mimo ograniczoności ogólnie lubianym Wranka, miał nadzieję, że jego towarzysz podróży nie jest gotowym do każdej zbrodni Koljaiczkiem. Porzucił tę nadzieję dopiero na miękkim siedzeniu przedziału kolejowego. A gdy pociąg osiągnął cel, wtoczył się - teraz to wyjawię - na Dworzec Główny w Gdańsku, Dückerhoff powziął Dückerhoffową decyzję, kazał umieścić walizkę w dorożce i odwieźć do domu, a sam poszedł dziarsko, bo bez bagażu, do pobliskiego prezydium policji przy Okopowej, wbiegł po schodach przed głównym wejściem, po krótkim, bystrym poszukiwaniu odnalazł ów pokój, który był urządzony wystarczająco rzeczowo, aby wydobyć z Dückerhoffa zwięzłą, obejmującą tylko fak-ty relację. Nie znaczy to, że majster złożył doniesienie. Prosił jedynie, żeby zbadać sprawę Koljaiczka-Wranki, co mu w policji obiecano.W ciągu następnych tygodni, gdy drzewo unosząc trzcinowe szałasy i flisaków spływało wolno w dół rzeki, w licznych urzędach zapisano mnóstwo papieru. Były tam akta wojskowe Józefa Koljaiczka, prostego kanoniera z takiego a takiego zachodniopruskiego pułku artylerii polowej.

13

Dwa razy po trzy dni ścisłego aresztu musiał odsiedzieć niesforny kanonier za wykrzykiwanie po pijanemu na całe gardło, po polsku i po niemiecku, anarchistycznych haseł. Były to plamy na honorze, których w papierach starszego huzara Wranki, służącego w drugim pułku huzarów we Wrzeszczu, niepodobna było znaleźć. Chlubnie odznaczył się ów Wranka, na manewrach jako łącznik batalionu wpadł w oko następcy tronu, od niego, co zawsze nosił talary w kieszeni, dostał w prezencie książęcego talara. O tym talarze milczały jednak akta starszego huzara Wranki, to raczej moja babka Anna opowiedziała o nim lamentując głośno, gdy przesłuchiwano ją razem z bratem, Wincentym.Nie tylko przy pomocy owego talara zwalczała słówko „podpalacz”. Mogła przedstawić dokumenty, które kilkakrotnie stwierdzały, że Józef Wranka już w dziewięćset czwartym wstąpił do ochotniczej straży pożarnej na Dolnym Mieście w Gdańsku i podczas zimowych miesięcy, kiedy wszyscy flisacy odpoczywali, zmierzyłsię jako strażak z niejednym dużym i małym pożarem. Istniał również dokument, który głosił, że w czasie wielkiego pożaru w zakładach kolejowych na Przeróbce, w dziewięćset dziewiątym, strażak Wranka nie tylko gasił ogień, lecz ponadto uratował życie dwóm uczniom ślusarskim. Podobnie wypowiedział się wezwany na świadka kapitan straży pożarnej Hecht. Zeznał on do protokołu: „Jakże ma być podpalaczem ten, który gasi! Czy nie mam go jeszcze przed oczy-ma, jak uwija się na drabinie, gdy płonął kościół w Stogach? Feniks, co wynurza się z popiołów i płomieni, co gasi nie tylko ogień, lecz pożar tego świata i pragnienie Pana naszego Jezusa Chrystusa! Zaprawdę powiadam wam: Kto owego człowieka w strażackim hełmie, który ma pierwszeństwo przejazdu, którego miłują ubezpieczenia, który zawsze, czy to jako symbol, czy to z racji zawodu, nosi w kieszeni szczyptę popiołu, kto chce tego wspaniałego Feniksa nazwać czerwonym kurem, ten zasługuje, aby mu kamień młyński uwiązać u szyi...” Chyba już państwo zauważyli, że kapitan Hecht z ochotniczej straży pożarnej był złotoustym proboszczem, który co niedziela wychodził na ambonę w kościele Św. Barbary na Długich Ogrodach i póki trwały dochodzenia przeciwko Koljaiczkowi-Wrance, nie omieszkał w podobnych słowach wbijać swoim wiernym do głowy przypowieści o niebieskim strażaku i piekielnym podpalaczu.Ponieważ jednak funkcjonariusze policji kryminalnej nie chodzili do Św. Barbary, a i w słówku „Feniks” prędzej doszukaliby się obrazy majestatu niż usprawiedliwienia Wranki, działalność Wranki w ochotniczej straży pożarnej stała się okolicznością obciążającą.Zebrano świadectwa różnych tartaków, zasięgnięto opinii w rodzinnych gminach: Wranka przyszedł na świat w Tucholi: Koljaiczek był z urodzenia toruńczykiem. Drobne nieścisłości w zeznaniach starszych flisaków i dalekich krewnych. Długo dzban nosił wodę, cóż więc dziwnego, że ucho się urwało? Gdy przesłuchania doszły do tego momentu, wielka tratwa wpłynęła właśnie na terytorium Rzeszy i poczynając od Torunia poddana była niepostrzeżonej kontroli i obserwacji na postojach.Mój dziadek dopiero za Tczewem spostrzegł swoich aniołów stróżów. Spodziewał się ich. Przejściowa bierność, granicząca z melancholią, przeszkodziła mu widać w tym, by pod wsią Leszkowy albo koło Kieżmarku spróbować ucieczki, co w tak dobrze znanej okolicy i z pomocą paru życzliwych mu flisaków byłoby jeszcze możliwe. Od Przegaliny, gdy tratwy pomału, wpadając jedna na drugą, wpłynęły w Martwą Wisłę, towarzyszył im niby to niepostrzeżenie kuter rybacki, który miał na pokładzie o wiele za liczną załogę. Tuż zaPłonią z nadbrzeżnych trzcin wyprysnęły dwie motorówki policji portowej i pędząc nieustannie to wzdłuż, to wszerz rzeki przecinały coraz bardziej słone, zwiastujące port wody Martwej

14

Wisły. Za mostem na Stogi zaczął się kordon „niebieskich”. Składy drzewa naprzeciw stoczni Klawittera, drobniejsze warsztaty szkutnicze, coraz szerszy, wdzierający się w Motławę port drzewny, przystanie różnych tartaków, przystań własnej firmy z oczekującymi flisaków ro-dzinami i wszędzie „niebiescy”, nie było ich tylko po tamtej stronie u Schichaua, tam wszystko przystrojone flagami, tam działo się coś innego, tam chyba jakiś statek miał spłynąć na wodę, tam zebrał się wielki tłum, który denerwował mewy, tam odbywała się uroczystość - uroczystość na cześć mojego dziadka?Dopiero gdy dziadek zobaczył port drzewny pełen niebieskich mundurów, gdy motorówki krążyły coraz bardziej złowieszczo i zalewały tratwy falami, gdy zrozumiał cały ten kosztowny wysiłek, którego on był przyczyną, dopiero wtedy zbudziło się w nim stare Koljaiczkowe serce podpalacza i wypluł Wrankę, wymknął się członkowi ochotniczej straży pożarnej Wrance, na cały głos i bez zająknięcia wyrzekł się jąkały Wranki i rzucił się do ucieczki, uciekał po tra-twach, po rozległych chybotliwych płaszczyznach, uciekał boso po nie heblowanym parkiecie, z dłużycy na dłużycę, ku stoczni Schichaua, gdzie flagi łopotały wesoło na wietrze, biegł naprzód po drewnianych balach, gdzie spoczywało coś na pochylni - w wodzie są jednak belki - gdzie wygłaszali piękne przemówienia, gdzie nikt nie krzyczał „Wranka” czy zgoła „Koljaiczek”, gdzie mówiono: „Chrzczę cię imieniem SMS «Columbus»”, Ameryka, przeszło czterdzieści tysięcy ton wyporności, trzydzieści tysięcy koni mechanicznych, statek jego cesarskiej mości, palarnia pierwszej klasy, na bakburcie kuchnia drugiej klasy, sala gimnastyczna z marmuru, biblioteka, Ameryka, statek jego cesarskiej mości, tunel wału napędowego, pokład spacerowy, Chwała ci w wieńcu zwycięzcy, proporzec portu macie-rzystego, książę Heinrich stoi przy kole sterowym, a mój dziadek Koljaiczek boso, ledwie dotykając krągłych bali, pędzi ku dętej orkiestrze, naród, który ma takich książąt, z tratwy na tratwę, tłum mu wiwatuje, Chwała ci w wieńcu zwycięzcy, wszystkie syreny stoczni, syreny statków stojących w porcie, holowników i parowców wycieczkowych, „Columbus”, Ameryka, wolność i obok dwie motorówki oszalałe z radości, z tratwy na tratwę, po tratwach jego cesarskiej mości, i przecinają mu drogę, psują zabawę, więc musi się zatrzymać, a już tak pięknie pędził, i stoi samotnie na tratwie, i widzi już Amerykę, motorówki zbliżają się z boku, więc musi skoczyć - i widziano, jak mój dziadek płynął, jak podpłynął do tratwy, która ześliznęła się na Motławę. I musiał nurkować z powodu motorówek, i zostać pod wodą, a tratwa przesuwała się nad nim i nie miała końca, rodziła wciąż nową tratwę: tratwa z tratwy twojej, na wieki wieków: tratwa.Zamilkły silniki motorówek. Nieubłagane pary oczu przeszukiwały powierzchnię wody. Ale Koljaiczek pożegnał się na zawsze, pod nie kończącym się drzewem umknął przed dętą orkiestrą, syrenami, dzwonami okrętowymi i statkiem jego cesarskiej mości, przed mową księcia Heinricha i oszalałymi mewami jego cesarskiej mości, przed Chwała ci w wieńcu zwycięzcy i szarym mydłem jego cesarskiej mości, przed Ameryką i „Columbusem”, przed wszystkimi dochodzeniami policji.Ciała mojego dziadka nie znaleziono. Ja, który wierzę mocno, że znalazł śmierć pod tratwą, muszę tu jednak gwoli prawdzie zdecydować się na przytoczenie wszystkich wersji cudownego ocalenia.Opowiadano, że pod tratwą znalazł jakąś szparę między balami od spodu dostatecznie szeroką, by utrzymać nad wodą usta i nos. U góry szpara podobno tak się zwężała, że nie spostrzegli jej policjanci, którzy aż do nocy przeszukiwali tratwy, a nawet trzcinowe szałasy. Potem, pod osłoną ciemności - tak opowiadano dalej - dziadek puścił się z prądem, zmęczony

15

co prawda, ale z niejakim szczęściem dotarł na drugi brzeg Motławy i na teren stoczni Schichaua, ukrył się tam w składzie złomu, a później, prawdopodobnie z pomocą greckich marynarzy, dostał się na jeden z tych brudnych tankowców, które podobno przyjęły już niejednego zbiega.Inni twierdzili, że Koljaiczek, który był dobrym pływakiem i miał jeszcze lepsze płuca, przepłynął nie tylko pod tratwą, również i znaczną część pozostałej szerokości Motławy pokonał pod wodą, wydostał się na brzeg na terenie stoczni Schichaua, wmieszał się, nie ścią-gaj ąc niczyjej uwagi, między robotników stoczni, a wreszcie w rozentuzjazmowany tłum, śpiewał z tłumem Chwała ci w wieńcu zwycięzcy, wysłuchał jeszcze, nie szczędząc oklasków, przemówienia księcia Heinricha na cześć statku jego cesarskiej mości „Columbus”, po pomyślnym wodowaniu, w na pół wyschniętej odzieży znikł w tłumie i nazajutrz - w tym miejscu pierwsza wersja ocalenia pokrywa się z drugą - podróżował już na gapę jednym z osławionych greckich tankowców.Dla całości obrazu należy tu jeszcze wspomnieć trzecią niedorzeczną bajkę, wedle której dziadek, niczym dryfujące drzewo, wypłynął na pełne morze, gdzie natychmiast wyłowili go rybacy z Sobieszewa i poza strefą trzech mil przesadzili na szwedzki kuter pełnomorski. Tam, u Szwedów, jak chce bajeczka, pomału i cudownie odzyskał siły, dotarł do Malmö - i tak dalej, i tak dalej.Wszystko to bujda i rybackie gadanie. Nie dałbym też złamanego szeląga za to, co opowiadają owi we wszystkich miastach portowych jednakowo niewiarygodni naoczni świadkowie, którzy zaraz po pierwszej wojnie światowej rzekomo widzieli dziadka w Buffalo, USA. Miał się nazywać Joe Colchic i prowadził handel drzewem z Kanadą. Akcjonariusz firm zapałczanych. Założyciel ubezpieczeń od ognia. Opisywano mojego dziadka jako człowieka niezwykle bogatego i samotnego: siedział za olbrzymim biurkiem w drapaczu chmur, na każdym palcu miał pierścień z płonącym kamieniem i przeprowadzał ćwiczenia ze swoją gwardią przyboczną, która nosiła strażackie mundury, znała polskie piosenki i nazywała się gwardią Feniksa.

16

Ćma i żarówka

Człowiek zostawił wszystko, popłynął przez wielką wodę, przybył do Ameryki i stał się bogaty. Chcę już skończyć z moim dziadkiem, obojętnie, czy nazywał się po polsku Kolaczek, po kaszubsku Koljaiczek, czy po amerykańsku Joe Colchic.Niełatwo jest na zwykłym blaszanym bębenku, dostępnym w sklepach z zabawkami i domach towarowych, wystukać drewniane, spływające rzeką niemal aż po horyzont tratwy. Mimo to udało mi się wystukać port drzewny, całe dryfujące drewno kołyszące się w rzecznych zatokach, uwięzione w trzcinie, z mniejszym już wysiłkiem zaś pochylnie stoczni Schichaua, stoczni Klawittera, licznych, częściowo zajmujących się tylko naprawami warsztatów szkutniczych, składnicę złomu w fabryce wagonów, magazyny pełne jełkich orzechów kokosowych w fabryce margaryny, wszystkie znane mi zakamarki Wyspy Spichrzów. Dziadek nie żyje, nie daje mi odpowiedzi, nie okazuje żadnego zainteresowania cesarskimi wodowaniami, trwającą często dziesiątki lat, rozpoczynającą się od wodowania zagładą statku, który w tym wypadku nazywał się „Columbus”, nazywany był także chlubą floty, wziął oczywiście kurs na Amerykę i później został zatopiony albo sam się zatopił, może też został wydobyty i przebudowany, przemianowany albo pocięty na złom. Być może ów „Columbus” tylko dał nurka, poszedł w ślady mojego dziadka i dziś ze swoimi czterdziestoma tysiącami ton, z palarnią, salą gimnastyczną z marmuru, basenem pływackim i kabinami do masażu dryfuje, powiedzmy, w liczącej sześć tysięcy metrów toni Rowu Filipińskiego czy Gębiny Emdeńskiej: można o tym przeczytać w „Weyerze” albo w kalendarzach morskich - sądzę, że pierwszy lub drugi „Columbus” zatopił się sam, bo kapitan nie chciał przeżyć jakiejś hańby związanej z wojną.Część tratwianej historii odczytałem Brunowi, potem, prosząc o bezstronność, zadałem nurtujące mnie pytanie.

17

- Piękna śmierć! - zachwycił się Bruno i z pomocą sznurków zaczął od razu przeobrażać mojego dziadka-topielca w jeden ze swoich węźlastych stworów. Miałem zadowolić się jego odpowiedzią i nie emigrować w szaleńczych myślach do USA z zamiarem wyłudzenia spadku.Moi przyjaciele Klepp i Vittlar przyszli do mnie z wizytą. Klepp przyniósł płytę jazzową z dwoma kawałkami Kinga Olivera, Vittlar krygując się wręczył mi czekoladowe serce zawieszone na różowej wstążce. Wyprawiali najróżniejsze hece, parodiowali sceny z mojego procesu, a ja, żeby im sprawić przyjemność, udawałem dobry humor, jak we wszystkie dni odwiedzin, i śmiałem się nawet z najgłupszych żartów. I mimochodem, zanim Klepp zdążył przystąpić do nieodzownego wykładu na temat związków między jazzem a marksizmem, opowiedziałem historię człowieka, który w dziewięćset trzynastym, a więc na krótko przedtem, nim się zaczęło, znalazł się pod tratwą ciągnącą się prawie bez końca i więcej już się nie wynurzył; nie znaleziono nawet jego zwłok.Na moje pytanie - rzuciłem je swobodnie, z ostentacyjnym znudzeniem - Klepp niechętnie obrócił głowę na otłuszczonej szyi, rozpiął się i zapiął, naśladował ruchy pływaka i udawał, że znajduje się pod tratwą. W końcu wymigał się, brak odpowiedzi składając na karb zbyt wczesnego popołudnia.Vittlar trzymał się sztywno, założył nogę na nogę, uważając przy tym na zaprasowany kant, okazywał ową wytworną, ekstrawagancką wyniosłość, właściwą chyba jeszcze tylko aniołom w niebie: - Znajduję się na tratwie. Ładnie jest na tratwie. Komary mnie tną, to jest dokuczliwe... Znajduję się pod tratwą. Komary mnie nie tną, to jest przyjemne. Myślę, że można by żyć pod tratwą, gdyby człowiek nie zamierzał jednocześnie, przebywając na tratwie, pozwolić się ciąć komarom.Vittlar zrobił swoją wypróbowaną pauzę, przyjrzał mi się bacznie, potem, jak zawsze, gdy chce upodobnić się do sowy, uniósł z natury już wysokie brwi i powiedział z teatralną przesadą:- Przypuszczam, że w wypadku topielca, w wypadku człowieka pod tratwą, chodziło o twojego ciotecznego, jeśli już nie rodzonego dziadka. Ponieważ jako cioteczny, a w dużo większym stopniu jako rodzony dziadek czuł się wobec ciebie zobowiązany, postradał życie; bo nic nie byłoby dla ciebie bardziej uciążliwe niż posiadanie żyjącego dziadka. Jesteś nie tylko mordercą ciotecznego dziadka, jesteś mordercą rodzonego dziadka! Ponieważ jednak on, jak to chętnie czyni każdy prawdziwy dziadek, chciał cię trochę ukarać, pozbawił cię satysfakcji wnuka, który wskazuje na obrzmiałe od wody zwłoki i używa takich słów jak: „Spójrzcie na mojego martwego dziadka. To bohater! Utonął, kiedy tamci go ścigali”. Twój dziadek pozbawił świat i wnuka swoich zwłok, żeby przyszłe pokolenie i wnuk długo jeszcze mogli się nim zajmować. - Potem, z jednego patosu przeskakującego w inny, podstępny, nachylony lekko, udający pojednanie Vittlar: - Ameryka, ciesz się, Oskarze! Masz przed sobą cel, zadanie. Tutaj cię uniewinnią, wypuszczą. Dokąd się zwrócisz, jeślinie do Ameryki, gdzie odnajduje się wszystko, nawet zaginionego dziadka!Jakkolwiek drwiąca i głęboko obraźliwa była odpowiedź Vittlara, dawała mi jednak więcej pewności niż ledwie odróżniająca życie od śmierci gadanina mojego przyjaciela Kleppa czy odpowiedź pielęgniarza Bruna, który śmierć dziadka tylko dlatego nazwał piękną, że wkrótce po niej spłynął z pochylni „Columbus” i wzburzył fale. Chwalę więc sobie Vittlarowska, konserwującą dziadków Amerykę, wytknięty cel, przykład, którym mogę się pocieszać, gdy mając dość Europy chcę wypuścić z rąk bębenek i pióro: „Pisz dalej. Oskarze, rób to dla swojego bajecznie bogatego, ale zmęczonego, handlującego drzewem w Buffalo, USA, dziadka Koljaiczka, który w swoim drapaczu bawi się zapałkami!”

18

Gdy Klepp i Vittlar pożegnali się i wreszcie sobie poszli, Bruno przewietrzył porządnie pokój usuwając wszystek dokuczliwy zapach przyjaciół. Wtedy znów sięgnąłem po bębenek, nie przywoływałem już jednak bali z ukrywających śmierć tratw, lecz wybijałem ów szybki, skoczny rytm, któremu od sierpnia dziewięćset czternastego musieli poddać się wszyscy. Nie da się więc uniknąć, że i mój tekst, aż do chwili moich narodzin, odtworzy w wielkim skrócie drogę owego żałobnego orszaku, jaki dziadek zostawił w Europie.Gdy Koljaiczek zniknął pod tratwą, na pomoście tartaku wśród flisackich rodzin trwożyła się o niego moja babka z córką Agnieszką, Wincenty Broński i jego siedemnastoletni syn Jan. Nieco na uboczu stał Grzegorz Koljaiczek, starszy brat Józefa, którego wezwano do miasta na przesłuchanie. Ów Grzegorz miał zawsze dla policji jedną i tę samą odpowiedź: „Brata to jakbym wcale nie znał. W gruncie rzeczy wiem tylko, że mu na imię Józef, a jak widziałem go ostatni raz, miał chyba dziesięć, może dwanaście lat. Buty mi czyścił i chodził po piwo, jeśli oboje z matką chcieliśmy się napić”.Choć okazało się, że prababka była piwoszką, z odpowiedzi Grzegorza Koljaiczka nic policji nie przyszło. Za to z istnienia starszego Koljaiczka przyszło coś mojej babce Annie. Grzegorz, który całe lata spędził w Szczecinie, Berlinie, a ostatnio w Pile, pozostał w Gdańsku, znalazł pracę w prochowni „Bastionu Królik” i po roku, gdy wszystkie komplikacje, jak małżeństwo z fałszywym Wranką, zostały wyjaśnione i odłożone do akt, ożenił się z moją babką, która z Koljaiczkami nie chciała się rozstać, która nigdy, w każdym razie w tak szybkim tempie, nie wyszłaby za Grzegorza, gdyby nie był Koljaiczkiem.Praca w prochowni ustrzegła Grzegorza przed barwnym, a niebawem szarym mundurem. Mieszkali we trójkę w tym samym półtoraizbowym mieszkaniu, które przez wiele lat dawało schronienie podpalaczowi. Okazało się jednak, że Koljaiczek Koljaiczkowi nierówny, gdyż zaledwie po roku małżeństwa babka była zmuszona wynająć stojący akurat pustką sklep w suterenie kamienicy na Przeróbce i sprzedając różności, od szpilki po główkę kapusty, szukać zarobku, bo choć Grzegorz w prochowni zarabiał turę pieniędzy, w domu nie dawał ani grosza na najpotrzebniejsze wydatki, lecz wszystko przepijał. O ile Grzegorz, prawdopodobnie po mojej prababce, był pijanicą, o tyle mój dziadek Józef należał do ludzi, którzy co pewien czas lubią sobie gardło przepłukać. Grzegorz nie pił dlatego, że był smutny. Nawet kiedy zdawał się wesoły, co zdarzało się rzadko, bo cierpiał na melancholię, nie pił dla rozweselenia. Pił, bo wszystkie rzeczy, także alkohol, zgłębiał gruntownie. Nikt nie widział, by Grzegorz Koljaiczek kiedykolwiek zostawił nie dopity kieliszek jałowcówki.Moja mama, podówczas pulchna piętnastoletnia dziewczyna, robiła co mogła, pomagała w sklepie, naklejała kupony z kartek żywnościowych, w soboty roznosiła towary i pisała niezręczne, lecz fantazyjne ponaglenia, które miały ściągać długi od kupującej na kredyt klienteli. Szkoda, że nie mam żadnego z tych listów. Jakżeby to było pięknie, gdybym w tym miejscu mógł przytoczyć parę na pół dziecinnych, na pół dziewczęcych rozpaczliwych apeli półsieroty, bo Grzegorz Koljaiczek nie był pełnowartościowym ojczymem. Moja babka i jej córka miały niemało kłopotów, żeby swoją wypełnioną najczęściej miedzią i skąpą ilością srebra kasę, która składała się z dwóch leżących jeden na drugim blaszanych talerzy, uchronić przed melancholijnym Koljaiczkowym wzrokiem zawsze spragnionego prochownika. Dopiero gdy w dziewięćset siedemnastym Grzegorz Koljaiczek umarł na grypę, dochody sklepiku wzrosły trochę, ale nie za wiele; bo czymże jeszcze można było handlować w dziewięćset siedemnastym?Pokój w półtoraizbowym mieszkaniu, który od śmierci prochownika stał pusty, gdyż moja

19

mama, lękając się piekła, nie chciała się tam wprowadzić, zajął Jan Broński, wówczas mniej więcej dwudziestoletni kuzyn mamy, który opuścił Bysewo i swojego ojca Wincentego, aby z dobrym świadectwem ukończenia gimnazjum w Kartuzach i po odbytej praktyce w urzędzie pocztowym powiatowego miasteczka rozpocząć teraz na Poczcie Głównej Gdańsk przeciętną karierę urzędniczą. Prócz walizki Jan sprowadził do mieszkania ciotki olbrzymi zbiór znaczków pocztowych. Zbierał już od najmłodszych lat, miał więc do poczty nie tylko zawodowy, lecz także osobisty, zawsze ciepły stosunek. Wątły, lekko pochylony młody człowiek miał dość ładną, owalną, może trochę zbyt słodką twarz i wyłupiaste niebieskie oczy, tak że moja mama, wówczas siedemnastoletnia dziewczyna, mogła się w nim zakochać. Jan już trzykrotnie stawał przed komisją poborową, ale za każdym razem zwalniano go z uwagi na kiepski stan zdrowia; co w tamtych czasach, gdy wszystkich jako tako trzymających się prosto wysyłano pod Verdun, aby na ziemi francuskiej wyciągnęli się poziomo na wieczność, mówiło dość o konstytucji Jana Brońskiego.Romans powinien był właściwie zacząć się już przy wspólnym oglądaniu albumów ze znaczkami, przy sprawdzaniu, głowa przy głowie, ząbkowań szczególnie cennych egzemplarzy. Zaczął się jednak albo wybuchł dopiero, gdy Jana powołano na czwartą komisję. Mama odprowadziła go, bo i tak miała iść do miasta, pod komendę rejonową, czekała tam koło budki strzeżonej przez landszturmistę i podzielała przekonanie Jana, że tym razem będzie musiał pojechać do Francji, aby wykurować zapadniętą klatkę piersiową w zasobnym w żelazo i ołów powietrzu tego kraju. Być może mama kilka razy i ze zmiennym rezultatem przeliczała guziki landszturmisty. Wyobrażam sobie, że guziki wszystkich mundurów tak są rozmieszczone, iż ten, na którym kończy się liczenie, zawsze oznacza Verdun, Hartmannsweilerkopf albo rzeczkę: Sommę czy Marne.Gdy po niespełna godzinie z głównego wejścia komendy rejonowej wysunął się wezwany po raz czwarty na komisję chłopina, potykając się zbiegł ze schodów i rzucając się na szyję Agnieszce, mojej mamie, wyszeptał tak wówczas popularny wierszyk: „Nie ta krzepa, nie ten wzrok, zobaczymy się za rok”, wtedy mama po raz pierwszy trzymała Jana Brońskiego w ramionach i nie wiem, czy kiedykolwiek później trzymając go w ramionach była bardziej szczęśliwa.Szczegóły tej młodzieńczej wojennej miłości nie sami znane. Jan sprzedał część swojego zbioru znaczków, aby zaspokoić wymagania mamy, mającej żywe upodobanie do rzeczy pięknych, strojnych i drogich, i podobno prowadził w owym czasie dziennik, który później zaginął. Babka tolerowała widać zażyłość dwojga młodych - można przypuszczać, że wykraczała ona poza stosunki siostrzano-braterskie - bo jeszcze tuż po wojnie Jan Broński mieszkał w ciasnym mieszkaniu na Przeróbce. Wyprowadził się dopiero, gdy nie dało się już zaprzeczyć istnieniu niejakiego pana Matzeratha, które potwierdziło się niezbicie. Mama musiała poznać owego pana latem w dziewięćset osiemnastym, pracując w szpitalu wojskowym na Srebrzysku pod Oliwą jako młodsza pielęgniarka. Alfred Matzerath, rodem z Nadrenii, leżał tam z przestrzelonym udem i dzięki wesołemu nadreńskiemu usposobieniu stał się niebawem ulubieńcem wszystkich sióstr - nie wyłączając siostry Agnieszki. Na pół wyleczony, kuśtykał korytarzem opierając się na ramieniu tej czy owej pielęgniarki i pomagał siostrze Agnieszce w kuchni, bo jej okrągła buzia tak ładnie wyglądała w pielęgniarskim czepku, a poza tym on, zamiłowany kucharz, umiał wyrażać swoje uczucia w przyrządzanych

Hartmannsweilerkopf - wzgórze w południowych Wogezach. W walkach o to wzgórze poległo podczas pierwszej wojny światowej około 60 tys. żołnierzy.

20

zupach.Gdy rana się wygoiła, Alfred Matzerath pozostał w Gdańsku i od razu znalazł tam pracę jako przedstawiciel swojej nadreńskiej firmy, sporego przedsiębiorstwa przemysłowego branży papierniczej. Wojna wyczerpała swe siły. Wyszykowano, dając okazję do następnych wojen, traktaty pokojowe: obszar wokół ujścia Wisły, mniej więcej od osady Skowronki, Mierzei Wiślanej, wzdłuż Nogatu do Piekła, stamtąd z biegiem Wisły do wsi Czatkowy, skręcający pod kątem prostym w lewo do Sobowidza, potem zataczający łuk wokół Lasu Zaskoczyńskiego aż po Jezioro Otomińskie, pozostawiający po tamtej stronie Matarnię, Rębiechowo i Bysewo mojej babki i pod Małym Kackiem dochodzący do Bałtyku, ogłoszony został Wolnym Miastem i podporządkowany Lidze Narodów. Polska otrzymała na właściwym obszarze miasta port wolnocłowy, Westerplatte ze składem amunicji, zarząd kolei i własną pocztę przy placu Heweliusza.Podczas gdy znaczki Wolnego Miasta nadawały listom hanzeatycką, czerwono-złotą, przedstawiającą kogi i herby okazałość, Polacy przyklejali do kopert makabrycznie fioletowe obrazki, które ilustrowały historie Kazimierza Jagiellończyka i Batorego.Jan Broński przeniósł się na Pocztę Polską. Jego przejście nastąpiło spontanicznie, tak samo jak opcja na rzecz Polski. Wiele osób dopatrywało się powodów przyjęcia polskiego obywatelstwa w postępowaniu mojej mamy. W roku dwudziestym, gdy marszałek Piłsudski pobił pod Warszawą Armię Czerwoną, a ludzie pokroju Wincentego Brońskiego przypisywali cud nad Wisłą Najświętszej Pannie Marii, zaś rzeczoznawcy wojskowi albo generałowi Sikorskiemu, albo generałowi Weygandowi, w tym więc polskim roku mama zaręczyła się z obywatelem Rzeszy Matzerathem. Skłonny jestem wierzyć, że moja babka Anna, podobnie jak Jan, nie zgadzała się na te zaręczyny. Pozostawiła córce sklep w suterenie na Przeróbce, który z czasemdoszedł do pewnego rozkwitu, przeniosła się do brata Wincentego do Bysewa, a więc do Polski, zajęła się, jak w czasach przedkoljaiczkowych, gospodarką na buraczanych i ziemniaczanych polach, pozwalała coraz bardziej i bardziej nawiedzonemu przez łaskę bratu na obcowanie i rozmowy z Niepokalaną Królową Polski i zadowalała się siadywaniem w czterech spódnicach przy jesiennym ognisku z naci ziemniaczanej i spoglądaniem w stronę horyzontu, który po dawnemu słupy telegraficzne dzieliły na równe odcinki.Dopiero gdy Jan Broński znalazł i niebawem poślubił swoją Jadwigę, Kaszubkę z miasta, która jednak miała w Rębiechowie jeszcze trochę ziemi, stosunki między Janem a moją mamą uległy poprawie. Na potańcówce w „Cafe Woyke”, gdzie doszło do przypadkowego spotkania, mama podobno przedstawiła Jana Matzerathowi. Obaj tak różni, lecz w stosunku do mamy jednomyślni panowie przypadli sobie do gustu, chociaż Matzerath bez ogródek nazwał przejście Jana na Pocztę Polską zwariowanym pomysłem. Jan tańczył z mamą. Matzerath z grubokościstą, rosłą Jadwigą, która miała nierozumne krowie spojrzenie, wskutek czego otoczenie stale ją posądzało, że jest w ciąży. Nieraz jeszcze tańczyli ze sobą na krzyż, w jednym tańcu myśleli już o następnym, w one-stepie wybiegali naprzód, w walcu angielskim zwalniali, wreszcie w charlestonie odnajdywali wiarę w siebie, a w slow-foxie zmysłowość, która graniczyła z religijnym uniesieniem.Kiedy w dziewięćset dwudziestym trzecim, gdy sypialnię można było wytapetować równowartością pudełka zapałek, a więc wzorkiem w zera, Alfred Matzerath żenił się z moją mamą, jednym świadkiem na ślubie był Jan, drugim kupiec kolonialny Mühlen. O tym Mühlenie niewiele potrafię powiedzieć. Wart jest wzmianki tylko dlatego, że mama i Matzerath przejęli po

21

nim kiepsko idący, zrujnowany przez biorącą na kredyt klientelę sklep kolonialny na przed-mieściu, we Wrzeszczu; stało się to w momencie, gdy wprowadzono markę rentową. W ciągu krótkiego czasu mamie, która w sklepiku na Przeróbce nabrała dużej zręczności w postępowaniu z wszelkiego rodzaju klientami na kredyt, a ponadto miała wrodzoną żyłkę do in-teresu, dowcip i cięty język, udało się tak dalece dźwignąć podupadły sklep, że Matzerath musiał rzucić posadę przedstawiciela w branży papierniczej, i tak już gęsto obsadzonej, aby pomagać w handlu.Obydwoje wspaniale się uzupełniali. Mama odnosiła za ladą sukcesy nad klientami, Nadreńczyk zaś w stosunkach z przedstawicielami i przy zakupach w hurcie. Do tego dochodziło zamiłowanie Matzeratha do kucharskiego fartucha, do pracy w kuchni, obejmującej również zmywanie i odciążającej mamę, będącą raczej zwolenniczką szybkich potraw.Mieszkanie, przylegające do sklepu, było co prawda ciasne i źle rozwiązane, ale w porównaniu z warunkami lokalowymi na Przeróbce, które znam tylko z opowiadań, dostatecznie wygodne, jak na drobnomieszczańskie wymagania, aby mama, przynajmniej w pierwszych latach małżeństwa, czuła się dobrze na Labesa.Na końcu długiego, lekko załamanego korytarza, w którym najczęściej piętrzyły się paczki z proszkiem do prania, znajdowała się obszerna kuchnia, również co najmniej w połowie zastawiona towarami, puszkami konserw, workami z mąką i pudełkami płatków owsianych. Bawialnia o dwóch oknach wychodzących na ozdobiony latem bałtyckimi muszlami ogródek przed domem i na ulicę stanowiła centrum parterowego mieszkania. O ile tapeta miała dużo winnej czerwieni, o tyle kozetka pokryta była niemal purpurą. Rozsuwany stół jadalny z zaokrąglonymi rogami, cztery czarne krzesła obite skórą i okrągły stoliczek z przyborami do palenia, który ciągle musiał zmieniać miejsce, stały rozkraczone czarno na niebieskim dywanie. Czarny i złoty zegar stojący między oknami. Przylegający czarno do purpurowej kozetki, z początku wypożyczony, później pomału spłacony fortepian z obrotowym taborecikiem na żółtawobiałej długowłosej skórze. Naprzeciwko fortepianu kredens. Czarny kredens z wypolerowanymi, ujętymi w jajowate pręty, przesuwanymi szybkami, z bardzo czarnymi owocowymi ornamentami na dolnych, zamykających naczynia i obrusy drzwiczkach, z czarnymi szponiastymi nóżkami, z czarnym rzeźbionym gzymsem - i między kryształową czarą z dekoracyjnymi owocami a zielonym, wygranym na loterii pucharem owa luka, którą dzięki handlowej zapobiegliwości mamy miało później wypełnić jasnobrązowe radio.Sypialnia była utrzymana w kolorze żółtym i wychodziła na podwórze czteropiętrowej kamienicy. Proszę mi wierzyć, że baldachim nad szerokim małżeńskim łożem był jasnoniebieski, że u wezgłowia w jasnoniebieskim blasku leżała w pieczarze, oprawiona w ramy, oszklona, pokutująca Magdalena w kolorze cielistym, kierowała westchnienia w prawy górny róg obrazu i na wysokości piersi załamywała ręce o tylu palcach, że zawsze podejrzewając, iż jest ich więcej niż dziesięć, trzeba je było od nowa przeliczyć. Naprzeciw małżeńskiego łoża biało lakierowana szafa na ubrania z lustrem w drzwiach, po lewej toaletka; po prawej komoda z marmurowym blatem, wreszcie zwisająca z sufitu, nie obciągnięta materiałem jak w salonie, lecz rzucająca światło spod jasnoróżowych porcelanowych kloszy na dwóch mosiężnych ramionach, tak że widoczne były żarówki, lampa sypialniana.Przebębniłem dzisiaj długie przedpołudnie, zadawałem bębenkowi pytania, chciałem się dowiedzieć, czy żarówki w naszej sypialni miały czterdzieści, czy sześćdziesiąt świec. Nie po raz pierwszy zadaję sobie i swojemu bębenkowi to tak dla mnie ważne pytanie. Często upły-wają godziny, zanim odnajdę te żarówki. Bo czy za każdym razem nie muszę zapomnieć o

22

tysiącu źródeł światła, które przy wchodzeniu i wychodzeniu z wielu mieszkań włączając i wyłączając odpowiednie kontakty ożywiałem lub usypiałem, zapomnieć po to, aby wolnym od wszelkiej retoryki bębnieniem dotrzeć przez las znormalizowanych lamp do owej lampy w naszej sypialni przy Labesa?Mama zległa w domu. Gdy wystąpiły bóle, stała jeszcze w sklepie i nasypywała cukier do niebieskich funtowych i półfuntowych torebek. W końcu było już za późno na przewiezienie jej do kliniki położniczej, trzeba było zawołać starszą akuszerkę z pobliskiej ulicy Herty, która już tylko z rzadka sięgała po swoją walizeczkę. W sypialni akuszerka pomogła mamie i mnie uwolnić się od siebie.Przyszedłem na świat pod dwiema sześćdziesięcioświecowymi żarówkami. Toteż jeszcze dziś tekst biblijny: „Niech się stanie światłość. I stała się światłość” - robi na mnie wrażenie najbardziej udanego sloganu reklamowego firmy Osram. Poza nieuniknionym pęknięciem krocza poród przebiegł gładko. Bez trudu wyzwoliłem się z cenionego jednakowo przez matki, embriony i akuszerki położenia główkowego.Powiem od razu: Należałem do owych przenikliwych niemowląt, których rozwój duchowy jest w chwili narodzin zakończony i w przyszłości musi już tylko się potwierdzać. Podobnie jak w stanie embrionalnym nie ulegając wpływom byłem posłuszny jedynie samemu sobie i przeglądając się w wodach płodowych nabierałem szacunku do siebie, tak teraz wsłuchiwałem się krytycznie w pierwsze spontaniczne wypowiedzi rodziców pod żarówkami. Miałem wyczulone ucho. Choć można było nazwać je małym, odstającym, zalepionym i od biedy ślicznym, zachowywało jednak każde z tych tak odtąd dla mnie ważnych, bo stanowiących pierwsze wrażenia zdań. Więcej jeszcze: wszystko, co pochwyciłem owym uchem, oceniałem natychmiast maleńkim mózgiem i po rozważeniu tego, co usłyszałem, postanawiałem to i owo przyjąć - tamto zdecydowanie odrzucić.- Chłopak - powiedział ów pan Matzerath, który uważał się za mojego ojca. - Obejmie kiedyś sklep. Nareszcie wiemy, po co tak harujemy.Mama mniej myślała o sklepie, więcej o przyrodzeniu syna:— Wiedziałam przecie, że to chłopczyk, chociaż nieraz mówiłam, że będzie dziewuszka.W ten sposób zawarłem przedwczesną znajomość z kobiecą logiką i po chwili usłyszałem:- Jak mały Oskar skończy trzy lata, dostanie blaszany bębenek.Dłuższy czas porównując w myślach matczyne i ojcowskie obietnice, ja, Oskar, obserwowałem i podsłuchiwałem ćmę, która zabłądziła do naszego pokoju. Nieduża i włochata, zalecała się do obydwu sześćdziesięcioświecowych żarówek, rzucała cienie, które niewspółmiernie do rozpiętości jej skrzydeł pokrywały, zapełniały, powiększały drganiami pokój wraz z umeblowaniem. Pozostała mi jednak w pamięci nie tyle ta gra świateł i cieni, co raczej ów zgiełk, rozbrzmiewający między ćmą a żarówką: ćma trajkotała, jakby spieszno jej było pozbyć się swojej wiedzy, jakby już nie miało jej starczyć czasu na późniejsze rozmówki ze źródłami światła, jakby dialog z żarówką w każdym wypadku był ostatnią spowiedzią ćmy i zgodnie z owym rodzajem absolucji, jakiej udzielają żarówki, nie dawał więcej okazji do grzechu i egzaltacji.Dziś Oskar mówi wprost: Ćma bębniła. Słyszałem, jak bębnią króliki, lisy i popielice. Żaby umieją bębnieniem sprowadzać burzę. Dzięcioła pomawia się o to, że wybębnia robaki z ich kryjówek. Wreszcie człowiek wali w kotły, talerze, werble i bębny. Mówi się o rewolwerze bębenkowym, o podbijaniu bębenka, o czymś się bębni, coś się odbębnia, bębniąc składa się do grobu. Czynią to dobosze, bębniści. Są kompozytorzy, którzy piszą koncerty na smyczki i

23

perkusję. Mogę wspomnieć o dużym i małym capstrzyku, a także powołać się na dotychczasowe próby Oskara; wszystko to jest niczym wobec orgii bębnienia, jaką z okazji moich narodzin urządziła ćma na dwóch zwykłych sześćdziesięcioświecowych żarówkach. Może są Murzyni w najczarniejszej Afryce, może są Murzyni w Ameryce, co jeszcze nie zapomnieli Afryki - może ci ludzie mający rytm we krwi potrafią bębnić karnie i zarazem swobodnie, tak samo lub podobnie jak moja ćma albo naśladując afrykańskie ćmy, które prze-cież, jak wiadomo, są jeszcze większe i wspanialsze niż ćmy Europy wschodniej; ja trzymam się swojej wschodnioeuropejskiej skali, trzymam się więc owej niedużej, brązowo nakrapianej ćmy, która była świadkiem moich narodzin, nazywam ją mistrzynią Oskara.Było to w pierwszych dniach września. Słońce stało pod znakiem Panny. Z oddali nadciągała nocą burza, przesuwając skrzynie i szafy. Merkury uczynił mnie krytycznym, Uran pomysłowym, Wenus kazała mi wierzyć w łut szczęścia, Mars - w ambicję. W domu ascendenta znalazła się Waga, czemu zawdzięczam drażliwość i skłonność do przesady. Neptun zajmował dom dziesiąty, dom środka życia, i osadził mnie między cudem a ułudą. Saturn był tym, co w domu trzecim, w opozycji do Jupitera, podał w wątpliwość moje pocho-dzenie. Któż jednak przysłał ćmę i pozwolił jej, jak również pouczającemu łoskotaniu burzy spotęgować we mnie pragnienie obiecanego przez matkę blaszanego bębenka, sprawić, że ów instrument stawał mi się coraz bardziej poręczny i pożądany?Krzycząc na pokaz i udając zsiniałego oseska postanowiłem odrzucić z miejsca propozycję ojca, a zatem wszystko, co dotyczyło sklepu kolonialnego, natomiast życzenie mamy, w odpowiednim czasie, czyli na moje trzecie urodziny, przychylnie rozpatrzyć.Na marginesie tych wszystkich spekulacji dotyczących mojej przyszłości utwierdziłem się w przekonaniu, że mama i ów ojciec, Matzerath, nie mieli odpowiedniego organu, aby zrozumieć i ewentualnie uwzględnić moje zastrzeżenia i decyzje. Samotny i nie zrozumiany, leżał Oskar pod żarówkami, wyciągnął wniosek, że tak już zostanie, póki w sześćdziesiąt, siedemdziesiąt lat później ostateczne zwarcie nie odetnie dopływu prądu do wszystkich źródeł światła, toteż stracił ochotę do życia pod żarówkami, zanim jeszcze się zaczęło; i tylko obiecany blaszany bębenek przeszkodził mi wówczas silniej zamanifestować pragnienie powrotu do embrionalnej pozycji główkowej.W dodatku akuszerka przecięła pępowinę; nic więc nie dało się już zrobić.

24

Album

Strzegę skarbu. Przez wszystkie złe lata, składające się tylko z kalendarzowych dni, strzegłem go, chowałem, znów wyciągałem z ukrycia; w czasie podróży wagonem towarowym

25

przyciskałem go czule do piersi, a kiedy spałem, spał Oskar na swoim skarbie, na albumie z fotografiami.Cóż bym począł bez tego odsłaniającego wszystko, otwartego grobu rodzinnego? Ma on sto dwadzieścia stron. Na każdej z nich przyklejone są obok siebie i jedno pod drugim zdjęcia, prostokątne, rozdzielone starannie, tu zachowując symetrię, ówdzie stawiając ją pod znakiem zapytania; jest ich cztery lub sześć, niekiedy tylko dwa. Album jest oprawny w skórę i z biegiem czasu coraz mocniej przesiąka jej zapachem. Były czasy, gdy wiatry i burze dały mu się we znaki. Zdjęcia poodrywały się, ich zaniedbany stan zmuszał mnie do szukania spokoju i okazji, ażeby klej przywrócił zaginionym niemal wizerunkom należne im miejsce.Cóż na tym świecie, jakaż powieść mogłaby dorównać epickiej rozległości albumu z fotografiami? Oby Pan Bóg, który niczym pilny amator co niedziela fotografuje nas z góry, a więc w okropnym skrócie, i lepiej czy gorzej eksponowanych wkleja do swojego albumu, oby więc Pan Bóg zechciał poprowadzić mnie pewną ręką - udaremniając wszelką nader rozkoszną, lecz niestosownie długą zwłokę - przez ten album nie podsycając zamiłowania Oskara do labiryntowych wędrówek; miałbym ogromną ochotę uzupełnić te fotografie oryginałami.Oto powierzchowne spostrzeżenia: widać tu najróżniejsze mundury, widać, jak zmienia się moda i uczesanie, jak mama robi się tęższa, Jan bardziej wątły, są tu ludzie, których wcale nie znam, a tu można by zgadywać: kto robił zdjęcie, tu wreszcie wszystko się psuje - fotografia artystyczna przełomu wieków wyradza się w fotografię użytkową naszych czasów. Weźmy ów pomnikowy wizerunek mojego dziadka Koljaiczka i zdjęcie paszportowe mojego przyjaciela Kleppa. Samo zestawienie stonowanego brazowawo portretu dziadka i gładkiej, wołającej o stempel fotografii paszportowej Kleppa przekonuje mnie coraz dobitniej, do czego doprowadził postęp w dziedzinie fotografowania. Dość wspomnieć okoliczności towarzyszące temu błyskawicznemu fotopstrykaniu. Przy tym sobie mam jeszcze więcej do wyrzucenia niż Kleppowi, bo jako właściciel tego albumu powinienem był zadbać o poziom. Jeśli któregoś dnia czekanas piekło, to jedna z najbardziej wyszukanych mąk będzie polegała na tym, że nagiego człowieka zamknie się w jakimś pomieszczeniu sam na sam z oprawionymi w ramkę fotografiami robionymi za jego życia. Szybko troszkę patosu: O, człowieku między zdjęciami błyskawicznymi, migawkami, fotografiami paszportowymi! Człowieku w świetle błyskowym, człowieku stojący prosto przed krzywą wieżą w Pizie, człowieku z kabiny, który musisz wyeksponować prawe ucho, żebyś nadawał się do paszportu! I - precz z patosem: Może i to piekło będzie zupełnie znośne, jako że najgorsze zdjęcia człowiek sam sobie wymyśla, ale ich nie robi, a jeśli robi, to nie wywołuje.W początkach naszej znajomości, kiedy to jedząc spaghetti przy Jülicher Strasse zawarliśmy przyjaźń, obaj z Kleppern kazaliśmy sobie robić i wywoływać zdjęcia. Nosiłem się wówczas z myślą o podróży. To znaczy, byłem tak smutny, że chciałem wybrać się w podróż i w związku z tym wszcząć starania o paszport. Ponieważ jednak nie miałem dość pieniędzy, żeby sfinansować podróż pełnowartościową, czyli obejmującą Rzym, Neapol, a przynajmniej Paryż, cieszyłem się z braku gotówki, bo nie byłoby rzeczy smutniejszej ponad konieczność wyjazdu w stanie przygnębienia. Ponieważ jednak obaj mieliśmy dość pieniędzy, żeby pójść do kina, chodziliśmy z Kleppern w owym czasie do kin, gdzie wyświetlano, pod gust Kleppa, filmy z Dzikiego Zachodu i, wedle mojego upodobania, obrazy, w których Maria Schell płakała przebrana za siostrę miłosierdzia, a Borsche, jako lekarz naczelny, tuż po najtrudniejszej

26

operacji, przy otwartych drzwiach balkonu grał sonatę Beethovena i poczuwał się do odpowiedzialności.Bardzo cierpieliśmy nad tym, że seanse trwały tylko dwie godziny. Niejeden program chciałoby się obejrzeć dwa razy. Często też po zakończeniu filmu wstawaliśmy z miejsc, żeby ponownie kupić w kasie bilet na ten sam spektakl. Ale gdy tylko wychodziliśmy z sali kinowej i spostrzegaliśmy dłuższy czy krótszy ogonek do kasy, zapał nas opuszczał. Nie tylko przed kasjerką, także przed zupełnie obcymi typami, którzy bezceremonialnie gapili się na nasze fizjonomie, za bardzo nam było wstyd, żebyśmy odważyli się przedłużyć kolejkę pod kasą.Niemal po każdym filmie szliśmy więc do zakładu fotograficznego w pobliżu Craf-Adolf-Platz, aby zamówić sobie zdjęcia paszportowe. Już nas tam znano, uśmiechano się, gdyśmy wchodzili, proszono uprzejmie, żebyśmy zajęli miejsca; byliśmy klientami, a więc ludźmi szanowanymi. Skoro tylko kabina była wolna, panienka, o której wiem tylko tyle, że była miła, wpychała nas jednego po drugim do środka, paru szybkimi ruchami ustawiała najpierw mnie, potem Kleppa, kazała nam patrzeć w określony punkt, póki błysk światła i połączony z nim dzwonek nie zdradzały nam, że zostaliśmy już sześć razy, jeden po drugim, uwiecznieni na kliszy.Ledwie sfotografowanych, jeszcze z zastygłym uśmiechem w kącikach ust, panienka wciskała nas w wygodne plecione fotele i prosiła miło, bardzo miło i równie miło ubrana, o pięć minut cierpliwości. Czekaliśmy chętnie. Ostatecznie mieliśmy na co: na nasze zdjęcia paszportowe, których tak byliśmy ciekawi. Po siedmiu zaledwie minutach wciąż miła, poza tym nie dająca się opisać panienka wręczała nam dwie kopertki, a myśmy płacili.Ten triumf w lekko wyłupiastych oczach Kleppa. Skoro tylko mieliśmy kopertki, mieliśmy też pretekst, żeby wstąpić do najbliższej piwiarni; bo nikt nie lubi oglądać swoich zdjęć paszportowych pośrodku zakurzonej ulicy, stojąc w hałasie, zawadzając potokowi przechodniów. Jak byliśmy wierni jednemu zakładowi fotograficznemu, tak też odwiedzaliśmy stale jedną i tę samą knajpę przy Friedrichstrasse. Zamawialiśmy piwo, kaszankę z cebulą i razowy chleb, zanim jeszcze nam to przyniesiono, rozkładaliśmy trochę wilgotne zdjęcia, zajmując cały krąg drewnianego blatu, i przy szybko podanym piwie i kaszance zagłębialiśmy się w swoje napięte rysy.Zawsze mieliśmy ponadto przy sobie zdjęcia zrobione z okazji poprzedniej bytności w kinie. W ten sposób powstawała okazja do porównań; a gdzie powstaje okazja do porównań, tam można też zamówić drugi, trzeci, czwarty kufel piwa, żeby się rozweselić albo, jak mówią w Nadrenii, wprawić się w dobry nastrój.Nie znaczy to jednak, że człowiek smutny za pomocą własnej fotografii paszportowej może uczynić swój smutek bezprzedmiotowym; bo prawdziwy smutek już sam w sobie jest bezprzedmiotowy, przynajmniej mój, a także Kleppa nie dawał się niczym wytłumaczyć i właśnie swoją bez mała figlarną bezprzedmiotowością dowodził niczym nie zmąconej siły. Jeśli istniała możliwość igrania z naszym smutkiem, to tylko poprzez fotografie, gdyż w seryjnie wykonanych migawkach odnajdywaliśmy siebie co prawda niewyraźnych, ale, co było ważniejsze, biernych i zneutralizowanych. Mogliśmy robić ze sobą co dusza zapragnie, popijać przy tym piwo, znęcać się nad kaszanką, wprawiać się w dobry nastrój i bawić się. Zginaliśmy, składaliśmy, cięliśmy zdjęcia nożyczkami, które przynosiliśmy specjalnie w tym celu. Montowaliśmy starsze i nowsze portrety, robiliśmy z siebie jednookich, trzyokich, zamiast uszu zawieszaliśmy nosy, mówiliśmy albo milczeliśmy prawym uchem,a czoło umieszczaliśmy na brodzie. Nie tylko na własnych podobiznach dokonywaliśmy tych

27

montaży; Klepp wypożyczał u mnie detale, ja wypraszałem od niego charakterystyczne szczegóły: mieliśmy nadzieję, że udało nam się sfabrykować nowe i szczęśliwsze stworzenia. Co pewien czas dawaliśmy jakąś fotografię w prezencie.Weszło nam w zwyczaj - ograniczam się do Kleppa i siebie, pozostawiając w spokoju zmontowane osobistości - ofiarowywanie fotografii kelnerowi piwiarni, którego nazywaliśmy Rudim, za każdą bytnością, a bywaliśmy w tym szynku przynajmniej raz na tydzień. Rudi, typ, który zasługiwałby na dwanaścioro dzieci i kuratelę nad ośmiorgiem dalszych, znał nasze potrzeby, miał już tuziny zdjęć z profilu i jeszcze więcej en face, za każdym razem robił jednak zaciekawioną minę i dziękował, kiedy po długim naradzaniu się i surowej selekcji wręczaliśmy mu fotografie.Bufetowej i zgryźliwej dziewczynie z pudłem papierosów na brzuchu Oskar nigdy nie podarował fotografii; bo kobietom nie powinno się ofiarowywać zdjęć - robią z nich zawsze niewłaściwy użytek. Klepp jednak, który przy całej swojej otyłości nie przepuszczał żadnej kobiecie i skory do wynurzeń przed każdą otwierałby serce, musiał któregoś dnia bez mojej wiedzy podarować papierosiarce swoje zdjęcie, gdyż zaręczył się, a potem ożenił ze smarkatą arogantką, bo chciał odzyskać fotografię.Wybiegłem naprzód i za dużo słów poświęciłem ostatnim kartkom albumu. Głupie migawki na to nie zasługują, chyba tylko dla porównania, które powinno wykazać, jak wielki i nieosiągalny, ba! artystyczny wydaje mi się jeszcze dziś portret mojego dziadka Koljaiczka na pierwszej stronie albumu.Nieduży i krępy, stoi przy kunsztownie toczonym stoliku. Niestety sfotografował się nie jako podpalacz, lecz jako strażak Wranka. Brak mu więc wąsów. Ale dopasowany mundur strażaka z medalem za odwagę i hełm, który zamienia stolik w ołtarz, rekompensują niemal wąsiska podpalacza. Jak poważnie i ze świadomością całej niedoli przełomu wieków umiał spoglądać! To dumne mimo całego tragizmu spojrzenie było w czasach drugiego cesarstwa, jak się wydaje, popularne i ogólnie znane, tak samo przecież patrzy Grzegorz Koljaiczek, zapijaczony, choć na zdjęciach wyglądający zupełnie trzeźwo prochownik. Bardziej mistycznie, bo sfotografował się w Częstochowie, wygląda Wincenty Broński z gromnicą w ręku. Młodzieńcza podobizna wątłego Jana Brońskiego stanowi uzyskane środkami wczesnej fotografii świadectwo świadomie melancholijnej męskości.Kobietom z tamtych czasów to spojrzenie w połączeniu z odpowiednią postawą udaje się rzadziej. Nawet moja babka Anna, która przecież, Bóg mi świadkiem, była kimś, na zdjęciach sprzed pierwszej wojny kryguje się z niemądrym uśmieszkiem i nie pozwala ani trochę domyślać się udzielającej schronienia rozpiętości jej czterech opadających jedna na drugą, tu pominiętych spódnic.Uśmiechały się jeszcze podczas wojny do pstrykającego, tańczącego pod czarnym suknem fotografa. Widzę przed sobą aż dwadzieścia trzy siostry miłosierdzia, wśród nich mama jako młodsza pielęgniarka szpitala wojskowego na Srebrzysku, onieśmielone, skupione wokół lekarza w stopniu kapitana, który udzielał im oparcia na twardym kartonie wielkości dwóch pocztówek. Nieco swobodniej wyglądają szpitalne damy w upozowanej scenie balu kostiumowego, w którym wzięli udział również żołnierze ozdrowieńcy. Mama zdobywa się na przymrużenie oka i przesłanego ręką całusa, który mimo jej anielskich skrzydeł i włosów z lamety ma oznaczać: anioły też mają płeć. Klęczący przed nią Matzerath wybrał sobie przebranie, w którym bardzo chętnie chodziłby na co dzień: występuje jako wywijający chochlą kucharz w wykrochmalonym czepku. Natomiast w mundurze, udekorowany Krzyżem

28

Żelaznym II klasy, i on, jak Koljaiczkowie i Brońscy, spogląda prosto przed siebie z tragiczną świadomością i góruje nad kobietami na wszystkich zdjęciach.Po wojnie pokazywano inną twarz. Mężczyźni patrzą trochę jakby wysadzeni z siodła, i to kobiety umieją teraz ustawiać się do fotografii, mają powody spoglądać poważnie, nawet uśmiechając się nie chcą zatrzeć podkładu doznanego bólu. Do twarzy im, kobietom lat dwudziestych, z tym smutkiem. Czyż nie udaje się im, siedząc, stojąc i półleżąc, przyklejając do skroni czarnowłose półksiężyce, zadzierzgnąć pojednawczej więzi między Madonną a sprzedajnością?Zdjęcie mojej dwudziestotrzyletniej mamy - robione tuż przed jej ciążą - ukazuje młodą kobietę, która lekko pochyla okrągłą, spokojnie ukształtowaną głowę na gładkiej, mięsistej szyi, każdemu, kto na nią patrzy, spogląda jednak prosto w twarz, łagodzi czysto zmysłowe kontury wspomnianym już smętnym uśmiechem i parą oczu, które, jak się wydaje, przywykły raczej szaro niż niebiesko obserwować dusze bliźnich i własną duszę niby konkretny przedmiot, po-wiedzmy: filiżankę do kawy lub cygarniczkę. Słówko „uduchowione” nie wystarczyłoby jednak, gdybym poprzedził nim jako przymiotnikiem spojrzenie mamy.Nie ciekawsze, ale łatwiejsze do oceny i dlatego bardziej pouczające są fotografie grupowe z owych czasów. Zdumiewające, o ileż piękniejsze i bardziej dziewicze były stroje ślubne, kiedy podpisywano traktat w Rapallo. Matzerath na ślubnym zdjęciu ma jeszcze sztywny kołnierzyk. Wygląda dobrze, elegancko, niemal intelektualnie. Prawą nogę wysuwa naprzód, chciałby pewnie wyglądać jak ówczesny aktor filmowy, na przykład Harry Liedtke. Noszono się wówczas krótko. Dziewicza suknia mojej dziewiczej mamy, biała plisowana spódniczka z tysiącem fałd, sięga ledwie za kolana, ukazuje jej zgrabne nogi z delikatnymi stopkami baletnicy w białych pantoflach na klamerki. Na innych odbitkach cisną się wszyscy goście weselni. Wśród ubranych z miejska i pozujących do fotografii postaci prowincjonalną surowością i budzącą zaufanie niepewnością wyróżniają się stale babka Anna i jej nawiedzony brat Wincenty. Jan Broński, który przecież, podobnie jak moja mama, wywodzi się z tych samych kartoflisk co jego ciotka i oddany Najświętszej Panience ojciec, potrafi ukryć chłopskie, kaszubskie pochodzenie pod odświętną elegancją polskiego referendarza. Choć stoi drobny i zagrożony wśród ludzi zdrowych i rozsiadłych, jego niezwykłe oczy, niemal kobieca regularność rysów stanowią, mimo że stanął z boku, centrum każdej fotografii.Już od dłuższego czasu przyglądam się grupie, którą sfotografowano wkrótce po weselu. Muszę sięgnąć po bębenek i przed matowym, brązowawym czworobokiem, uderzając pałeczkami w polakierowaną blachę, spróbować ożywić widoczną na kartonie trzyosobową konstelację.Okazja do tego zdjęcia nadarzyła się na rogu Magdeburskiej i Poligonowej koło polskiego domu akademickiego, a wiec w mieszkaniu Brońskich, bo w głębi widać zalany słońcem, do połowy opleciony pnącą fasolą balkon, taki jakie były przyklejone tylko do mieszkań polskiego osiedla. Mama siedzi, Matzerath i Jan Broński stoją. Ale jak ona siedzi i jak ci dwaj stoją! Przez jakiś czas byłem na tyle głupi, że szkolnym cyrklem, który Bruno musiał mi kupić, linijką i ekierką chciałem wymierzyć konstrukcję tego triumwiratu - bo mama z powodzeniem zastępowała mężczyznę. Kąt nachylenia szyi, trójkąt o nierównych ramionach, doszło do przesunięć równoległych, do wprowadzonej siłą kongruencji, do zataczanych cyrklem kół, które przecinały się znacząco poza zdjęciem, a więc w zieleni pnącej fasoli i dawały punkt, bo szukałem punktu, wierząc w punkt, łaknąc punktu, dążyłem do punktu oparcia, punktu wyjścia, jeśli nawet nie punktu widzenia.

29

Nic nie wyszło z tych dyletanckich pomiarów prócz maleńkich, a jednak dokuczliwych dziurek, które wyryłem ostrzem cyrkla w najważniejszych miejscach tego drogocennego zdjęcia. Cóż jest nadzwyczajnego w tej odbitce? Co popychało mnie do szukania, a nawet, jeśli komuś tak się podoba, znajdywania w tym czworoboku matematycznych i, dosyć to śmieszne, kosmicznych związków? Troje ludzi: siedząca kobieta, dwaj stojący mężczyźni. Ona ciemnowłosa z wodną ondulacją, kędzierzawa blond czupryna Matzeratha, zaczesane do tyłu kasztanowate włosy Jana. Wszyscy troje uśmiechają się: Matzerath szerzej niż Jan Broński, obaj razem odsłaniając górne zęby pięciokrotnie szerzej niż mama, która tylko w kącikach ust ma ślad uśmiechu, w oczach nic. Matzerath trzyma lewą dłoń na prawym ramieniu mamy; Jan poprzestaje na przelotnym praworęcznym obciążeniu oparcia krzesła. Ona, kolanami zwrócona w prawo, od bioder w górę siedząca frontalnie, trzyma na podołku zeszyt, który przez długi czas brałem za jeden z albumów ze znaczkami Brońskiego, potem za żurnal, wreszcie za kolekcje podobizn sławnych aktorów filmowych dołączanych do pudełek z papierosami. Dłonie mamy sprawiają wrażenie, jakby chciały przewracać kartki, gdy tylko kli-sza się naświetli, gdy tylko zdjęcie zostanie zrobione. Wszyscy troje wydają się szczęśliwi, pogodzeni ze sobą, uodpornieni na tego rodzaju niespodzianki, do jakich dochodzi tylko wtedy, kiedy jeden z partnerów trójprzymierza zaczyna mieć sekrety albo od początku coś ukrywa. Stanowiąc całość zależni są od czwartej osoby, mianowicie żony Jana, Jadwigi Brońskiej z domu Lemke, która być może już wtedy chodziła w ciąży z narodzonym później Stefanem, jedynie o tyle, że musi ona skierować aparat fotograficzny na tych troje i na szczęście tych trojga, aby to potrójne szczęście utrwaliło się przynajmniej na fotografii.Wyrwałem z albumu inne czworoboki i porównywałem z tym właśnie. Zdjęcia, na których widać było albo mamę z Matzerathem, albo mamę z Janem Brońskim. Na żadnym z tych zdjęć nieuniknione, ostateczne rozwiązanie nie ujawnia się tak wyraziście jak w scenie balkonowej. Jan i mama na jednej kliszy: pachnie tu tragizmem, poszukiwaniem złota i przesadą, która staje się przesytem, przesytem, który towarzyszy przesadzie. Matzerath u boku mamy: sączy tu się weekendowa potencja, smażą się sznycle po wiedeńsku, zrzędzi się tu trochę przed i ziewa po obiedzie, przed pójściem spać opowiada się kawały albo straszy wymiarem podatków, żeby małżeństwo miało duchowe zaplecze. Wolę jednak tę sfotografowaną nudę od gorszącej migawki z lat późniejszych, która ukazuje mamę na kolanach Jana Brońskiego na tle Lasów Oliwskich nie opodal Doliny Radości. Owo plugastwo - ręka Jana znika pod sukienką mamy - chwyta tylko zaślepioną namiętność nieszczęśliwej, od pierwszego dnia małżeństwa mamy z Matzerathem wiarołomnej pary, której tutaj, jak przypuszczam, Matzerath posłużył za zobojętniałego fotografa. Nie ma tu ani śladu tego oponowania, powściągliwie świadomych gestów sceny balkonowej, które prawdopodobnie tylko wtedy były możliwe, gdy obaj mężczyźni stawali za plecami mamy bądź obok niej, albo leżeli u jej stóp, jak w morskim piasku na plaży w Stogach; patrz zdjęcie.Jest tu jeszcze jeden czworobok, który ukazuje w trójkącie trzy najważniejsze osoby moich pierwszych lat. Choć nie jest tak zgęszczony jak scena balkonowa, promieniuje jednak tym samym pełnym napięcia pokojem, jaki zawrzeć i ewentualnie podpisać można chyba tylko między trojgiem ludzi. Można wyrzekać, ile się chce, na ulubioną przez teatr tematykę trójkąta; ale co mają robić dwie osoby same na scenie, jeśli nie zagadać się na śmierć albo nie tęsknić skrycie za trzecią. Na moim obrazku są we troje. Grają w skata. To znaczy trzymają karty jak harmonijnie ułożone wachlarze, nie patrzą jednak, chcąc dokończyć licytacji, na swoje atuty, lecz w aparat. Dłoń Jana spoczywa płasko, prócz uniesionego palca wskazującego, koło

30

bilonu, Matzerath wbija paznokcie w obrus, mama pozwala sobie na mały i, jak myślę, udany żarcik; wyciągnęła jedną kartę, pokazuje ją soczewce aparatu, ale nie partnerom. Jakże łatwo jednym gestem, samym pokazaniem przy skacie sercowej damy, można stworzyć nie narzucający się wprost symbol; bo któż nie uwierzy sercowej damie!Skat - należy wiedzieć, że można do niego zasiąść tylko w trójkę - był dla mamy i obu mężczyzn nie tylko najbardziej stosowną grą; był ich ucieczką, portem, w którym chronili się zawsze, ilekroć życie chciało ich, egzystujących w tym czy innym układzie we dwoje, nakłonić do głupich gier jak sześćdziesiąt sześć czy młynek.A teraz koniec z tą trójką, która wydała mnie na świat, chociaż nic jej nie brakowało. Zanim przejdę do siebie, jeszcze słówko o Gretchen Scheffler, przyjaciółce mamy, i jej piekarzu, a zarazem mężu, Aleksandrze Schefflerze. On łysy, ona śmiejąca się końskimi zębami, z których połowa przynajmniej była złota. On krótkonogi i gdy siedział na krześle, nie dosięgający nigdy dywanu, ona w szydełkowanych sukienkach własnej roboty, które miały coraz to inne desenie. Później fotografie obojga Schefflerów na leżakach albo przy łodziach ratunkowych statku KdF

„Wilhelm Gustloff”, a także na pokładzie spacerowym „Tannenbergu” z Żeglugi Prus Wschodnich. Co roku odbywali podróże i z Piławy, Norwegii, Wysp Azorskich, Włoch przywozili pamiątki do domu na Kuźniczkach, gdzie on wypiekał bułeczki, a ona ozdabiała poszewki szydełkowanymi ząbkami. Kiedy Aleksander Scheffler milczał, końcem języka bezustannie zwilżał górną wargę, co przyjaciel Matzeratha, mieszkający naprzeciwko handlarz warzyw Greff, brał mu za złe jako nieprzyzwoity brak kultury.Chociaż Greff miał żonę, bardziej był przywódcą skautów niż mężem. Fotografia ukazuje barczystego, muskularnego, zdrowego mężczyznę w krótkich spodenkach, w bluzie ze sznurami drużynowego i w skautowskim kapeluszu. Obok niego w takim samym mundurze stoi jasnowłosy, trochę zbyt wielkooki, może trzynastoletni chłopak, którego Greff obejmuje lewym ramieniem i z widoczną sympatią przyciska do siebie. Chłopaka nie znałem, ale Greffa miałem później przez jego żonę Linę poznać i zrozumieć.Błądzę wśród migawek z wycieczek KdF i świadectw delikatnej skautowskiej erotyki. Chcę szybko przerzucić kilka stron i dotrzeć do siebie i do mojej pierwszej fotograficznej podobizny.Byłem pięknym dzieckiem. Zdjęcie zrobiono na Zielone Świątki w dziewięćset dwudziestym piątym. Miałem osiem miesięcy i byłem o dwa miesiące młodszy od Stefana Brońskiego, który na następnej stronie sfotografowany w tym samym formacie tchnie nieopisaną pospolitością. Pocztówka ma faliste, kunsztownie poszarpane brzegi, a na odwrocie linie do adresowania, prawdopodobnie została odbita w większej ilości i przeznaczona na użytek rodziny. Foto-graficzny wycinek ukazuje w wydłużonym prostokącie kształt zbyt symetrycznego jajka. Symbolizując żółtko leżę goły na brzuchu na białej skórze, którą jakiś polarny niedźwiedź musiał ofiarować specjalizującemu się w dziecięcych zdjęciach wschodnioeuropejskiemu zawodowemu fotografowi. Jak dla wielu fotografii z tamtych czasów, tak i dla mojego pierwszego wizerunku wybrano ów brązowawe ciepły odcień, który chciałbym nazwać ludzkim w przeciwieństwie do nieludzko gładkiej czarno-białej fotografii naszych dni. Matowo zamglone, prawdopodobnie namalowane listowie tworzy ciemne, niewielu plamami światła złagodzone tło. Choć moje gładkie, zdrowe ciało z niezmąconym spokojem spoczywa ukosem na skórze i poddaje się działaniu polarnej ojczyzny białego niedźwiedzia, to jednak okrągłą dziecięcą głowę trzymam wysoko i na każdego, kto ogląda moją nagość, patrzę błyszczącymi oczami. KdF - Kraft durch Freude. Siła przez radość - hitlerowska organizacja propagandowa, urządzająca wycieczki i inne imprezy rozrywkowe.

31

Można by rzec - zdjęcie dziecka jak tysiące innych. Proszę przyjrzeć się dłoniom: będziecie państwo musieli przyznać, że mój najwcześniejszy wizerunek uderzająco odbiega od niezliczonych, demonstrujących tę samą rozkoszną egzystencję okazów z rozmaitych albumów. Widać mnie z zaciśniętymi pięściami. Żadnych kiełbaskowatych palców, które nieświadomie, posłuszne jeszcze ciemnemu łapczywemu instynktowi, bawią się kudłami niedźwiedziej skóry. Poważnie zaciśnięte unoszą się małe piąstki po bokach głowy, zawsze gotowe opaść, podać ton. Jaki ton? Ton bębenka!Nie ma tu jeszcze tego instrumentu, który z okazji mojego przyjścia na świat obiecano mi na trzecie urodziny; lecz dla zręcznego fotomontażysty byłoby zupełną drobnostką wstawić odpowiednią, a więc zmniejszoną kliszę dziecięcego bębenka, bez jakichkolwiek retuszów w położeniu mojego ciała. Trzeba by tylko usunąć głupie, zlekceważone przeze mnie szmaciane zwierzę. Jest to obce ciało w tej udanej poza tym kompozycji, która ma za temat ów bystry, roztropny wiek, kiedy wyrzynają się pierwsze ząbki.Później nie kładli mnie już na niedźwiedziej skórze. Miałem chyba z półtora roku, kiedy w wózku na wysokich kołach postawili mnie pod płotem z desek, którego ostre wierzchołki i wiązania poprzeczne tak wyraźnie przebijają spod warstwy śniegu, iż narzuca mi się przy-puszczenie, że zdjęcie powstało w styczniu dziewięćset dwudziestego szóstego. Toporna, zalatująca smołowanym drewnem konstrukcja płotu kojarzy mi się przy dłuższym oglądaniu z przedmieściem Strzyża Górna, którego obszerne koszary służyły dawniej za kwaterę huzarom Mackensena, a za moich czasów policji Wolnego Miasta. Ponieważ jednak nie mogę sobie przypomnieć nikogo, kto by mieszkał na przedmieściu o tej nazwie, zdjęcie zrobiono widocznie przy okazji jednorazowej wizyty rodziców u ludzi, których później nie widziało się nigdy, a jeśli już, to tylko przelotnie.Mama i Matzerath, którzy wzięli wózek między siebie, mimo chłodnej pory roku nie włożyli zimowych płaszczy. Przeciwnie, mama ma na sobie bluzkę rosyjskiego kroju, z drugimi rękawami, której wyszywane ornamenty harmonizują z zimową scenerią budząc wrażenie: w głębi Rosji robi się zdjęcie rodziny cara, Rasputin trzyma aparat, ja jestem carewiczem, a za płotem siedzą mieńszewicy i bolszewicy, majstrując bomby postanawiają zgładzić moją samowładną rodzinę. Nienaganne, środkowoeuropejskie, jak można się przekonać, zwrócone w przyszłość drobnomieszczaństwo Matzeratha odbiera drzemiącej w fotografii krwawej scenie gwałtowną ostrość. Było się na spokojnej Strzyży Górnej, na chwilę, nie wkładając zimowych łaszczy, wyszło się z mieszkania gospodarzy, pozowało się panu domu do zdjęcia z małym Oskarem w środku, patrzącym pociesznie obiektyw, zgodnie z życzeniem fotografa, aby po chwili przy kawie z ciastem i bitą śmietaną było znów ciepło, słodko i wesoło.Jest jeszcze z tuzin migawkowych zdjęć leżącego, siedzącego, raczkującego, biegającego, jednorocznego, dwuletniego, dwu- i pół-letniego Oskara. Zdjęcia są lepsze i gorsze, stanowią wszystkie jedynie przygotowanie do owego obejmującego całą postać portretu, jaki zrobiono mi na trzecie urodziny.Tutaj mam już bębenek. Tutaj, nowy, w biało-czerwone ząbki, wisi mi na wysokości brzucha. Tutaj pewny siebie, z poważną, zdecydowaną miną krzyżuję drewniane pałeczki na blaszanym instrumencie. Tutaj mam sweter w paski. Tutaj jestem w błyszczących lakierkach. Tutaj włosy sterczą mi na głowie jak szczotka spragniona szorowania, tutaj w każdym z moich niebieskich oczu odbija się pragnienie władzy, która miała obyć się bez zwolenników. Tutaj udało mi się wtedy przyjąć postawę, której nie miałem powodu porzucać. Tutaj powiedziałem, tutaj zdecydowałem, tutaj postanowiłem, że w żadnym wypadku nie zostanę politykiem, a tym

32

bardziej kupcem kolonialnym, raczej powiem „stop”, zostanę taki jaki jestem - i zostałem taki, zachowałem ten wzrost, tę posturę na wiele lat.Mali i wielcy ludzie, Mały i Wielki Bełt, małe i wielkie abecadło, mały Jaś i Karol Wielki, Dawid i Goliat, liliput i gwardyjska miara; pozostałem trzylatkiem, karłem, Tomciem Paluchem, pozostałem brzdącem, który nie rośnie, aby uniknąć takich rozróżnień jak mały i duży katechizm, aby mierząc metr siedemdziesiąt dwa, jako tak zwany dorosły, nie podlegać człowiekowi, który nawet w lustrze przy goleniu mienił się moim ojcem, i nie być skazanym na sklep, który, zgodnie z życzeniem Matzeratha, jako sklep kolonialny miał dla dwudziestojednoletniego Oskara oznaczać świat dorosłych. Abym nie musiał terkotać kasą, trzymałem się blaszanego bębenka i od moich trzecich urodzin nie urosłem ani na palec, pozostałem trzylatkiem, ale i mędrcem, nad którym górowali wszyscy dorośli i który na swój sposób miał górować nad dorosłymi; który nie chciał swojego cienia mierzyć z ich cieniem; który wewnętrznie i zewnętrznie był całkowicie ukształtowany, podczas gdy tamci do późnej starości baj durzyli o rozwoju; który się potwierdzał, co tamci przyjmowali do wiadomości z wielkim trudem i nieraz bólem; który nie musiał z roku na rok nosić coraz większych butów i spodni, byle dowieść, że coś rośnie.A przy tym, i tutaj również Oskarowi muszę przypisać rozwój, rzeczywiście coś rosło - i to nie zawsze z korzyścią dla mnie - i osiągnęło wreszcie mesjaniczną wielkość; ale któż z dorosłych za moich czasów zwracał uwagą na nieodmiennie trzyletniego bębnistę Oskara?

33

Szkło, szkło, szkiełko

Jeśli przed chwilą opisałem fotografię, która przedstawiała całą sylwetkę Oskara z bębenkiem i pałeczkami, wyjawiając równocześnie, jakie to z dawna dojrzałe decyzje podjął Oskar podczas fotografowania i wobec gości urodzinowych zgromadzonych wokół tortu z trzema świeczkami, to teraz, kiedy album milczy zamknięty obok mnie, muszę przywołać owe sprawy, które co prawda nie tłumaczą mojej przewlekłej trzyletności, ale wydarzyły się przecież - i to z mojej przyczyny.Od początku było dla mnie jasne: dorośli cię nie zrozumieją; kiedy przestaniesz rosnąć w sposób dla nich widoczny, zaczną nazywać cię niedorozwiniętym, będą ciągać cię po stu lekarzach i trwonić pieniądze, będą szukać jeśli nie uzdrowienia, to wytłumaczenia twojej choroby. Chcąc ograniczyć konsultacje do znośnego minimum, musiałem więc sam, jeszcze zanim lekarz wydał swoją opinię, podsunąć przekonujący powód zahamowania wzrostu.Słoneczny wrześniowy dzień, moje trzecie urodziny. Delikatny podmuch babiego lata, nawet śmiech Gretchen Scheffler przytłumiony. Mama przy fortepianie brzdąka coś z Barona cygańskiego. Jan stoi za nią i jej taborecikiem, dotyka jej ramienia, chce patrzeć w nuty, Matzerath szykuje już kolację w kuchni. Babka Anna z Jadwigą Brońską i Aleksandrem Schefflerem otaczają handlarza warzyw Greffa, bo Greff zawsze opowiada przygody, skautowskie przygody, które dowodzą, ile znaczy wierność i odwaga; ponadto zegar stojący, który nie pomija ani kwadransa z tego uprzędzionego cienko wrześniowego popołudnia; i ponieważ wszyscy, podobnie jak zegar, byli czymś zajęci, a z ziemi węgierskiej Barona cygańskiego, przez wędrujących Wogezami skautów Greffa, obok Matzerathowej kuchni, gdzie na patelni skwierczały kaszubskie kurki z jajecznicą i boczkiem, wiodła jakaś linia korytarzem do sklepu, wymknąłem się z pokoju uderzając lekko w bębenek, znalazłem się już w sklepie za kontuarem, z dala od fortepianu, kurek i Wogezów, i spostrzegłem, że klapa do piwnicy była otwarta: Matzerath, który schodził po puszkę kompotu na deser, widocznie zapomniał ją zamknąć.

34

Bądź co bądź upłynęła jedna minuta, zanim zrozumiałem, czego żądała ode mnie klapa naszej sklepowej piwnicy. Bóg mi świadkiem, nie samobójstwa! Byłoby to doprawdy zbyt proste. Tamto natomiast było trudne, bolesne, domagało się ofiary i już wówczas, jak zawsze, gdy domagano się ode mnie ofiary, pot wystąpił mi na czoło. Przede wszystkim mój bębenek nie powinien był doznać żadnego uszczerbku, należało go oszczędzić, znieść po szesnastu wydeptanych stopniach na dół i umieścić, dla umotywowania jego nietkniętego stanu, między workami mąki. Potem z powrotem w górę na ósmy stopień, nie, o jeden niżej, a może i piąty by wystarczył. Ale spadając z tego miejsca nie dałoby się pogodzić bezpieczeństwa i wiarogodnych obrażeń. Znowu w górę, za wysoko, na dziesiąty stopień i wreszcie z dziewiątego pociągając za sobą półkę zastawioną butelkami z sokiem malinowym, rzuciłem się głową w dół na cementową podłogę naszej sklepowej piwnicy.Jeszcze zanim na swoją świadomość opuściłem zasłonę, upewniłem się co do rezultatu eksperymentu: strącone umyślnie butelki z sokiem malinowym narobiły wystarczającego hałasu, aby wywabić Matzeratha z kuchni, mamę od fortepianu, resztę towarzystwa z Wogezów i ściągnąć do sklepu, do klapy w podłodze i po schodach na dół.Zanim nadbiegli, zanurzyłem się jeszcze w zapachu rozlanego soku malinowego, spostrzegłem też, że głowa mi krwawi, i gdy oni byli już na schodach, zastanawiałem się jeszcze, czy to krew Oskara, czy maliny pachną tak słodko i odurzająco, byłem jednak rad, że wszystko się udało i że dzięki mojej przezorności bębenek nie doznał żadnego uszczerbku.Zdaje się, że to Greff podniósł mnie z podłogi. Dopiero w bawialni Oskar wynurzył się z owej chmury, która chyba w połowie składała się z soku malinowego, w połowie zaś z jego młodej krwi. Lekarza jeszcze nie było, mama krzyczała i nazywając Matzeratha, który chciał ją uspokoić, mordercą, uderzyła go kilka razy w twarz, nie tylko dłonią, także grzbietem dłoni.W ten sposób więc - i lekarze stale to potwierdzali - jednym jedynym upadkiem, który choć nie był nieszkodliwy, to jednak odpowiednio przeze mnie odmierzony, nie tylko dostarczyłem tak ważnego dla dorosłych powodu zahamowania wzrostu, ale ponadto, właściwie mimo woli, z poczciwego, niewinnego Matzeratha zrobiłem Matzeratha-winowajcę. On nie zamknął klapy, jego mama obarczyła całą winą, i to on przez całe lata dźwigał tę winę, którą mama wypo-minała mu wprawdzie niezbyt często, lecz nieubłaganie.Mnie ten upadek przyniósł cztery tygodnie pobytu w szpitalu, a potem, aż do późniejszych środowych wizyt u doktora Hollatza, jaki taki spokój od lekarzy; już pierwszego dnia, gdy dostałem bębenek, udało mi się dać światu znak, mój wypadek był wyjaśniony, zanim dorośli poznali prawdziwy, przeze mnie ustalony stanOdtąd mówiło się: na swoje trzecie urodziny nasz mały Oskar spadł e schodów do piwnicy, wyszedł z tego co prawda zdrów na umyśle, ale rosnąć już nie chciał.I zacząłem bębnić. Nasza kamienica miała cztery piętra. Z parteru wspinałem się bębnieniem na strych i wracałem schodami na dół. Z Labesa podążałem na plac Maksa Halbego, stamtąd na Nowe Szkoty, ulicami Antona Möllera i Marii, przez park na Kuźniczkach, obok browaru, nad stawem, przez Łąkę Fröbela, obok szkoły Pestalozziego, Nowym Targiem i z powrotem na Labesa. Mój bębenek to wytrzymywał, dorośli mniej, chcieli mu przerwać, chcieli powstrzymać moją blachę, chcieli podstawić nogę moim pałeczkom - ale natura zadbała o mnie.Umiejętność zachowywania dzięki dziecięcemu bębenkowi należytego dystansu między mną a dorosłymi zrodziła się wkrótce po upadku z piwnicznych schodów, niemal równocześnie z donośnością głosu, która pozwalała mi śpiewać, krzyczeć lub krzycząc śpiewać długo i wibrujące tak wysokim tonem, że nikt nie miał odwagi odebrać mi bębenka, choćby mu uszy

35

puchły, bo kiedy odbierano mi bębenek, krzyczałem, a kiedy krzyczałem, pękały rzeczy cenne: potrafiłem rozbijać śpiewem szkło; mój krzyk uśmiercał wazony; mój śpiew tłukł szyby w oknach i wprowadzał rządy przeciągów; mój głos niby czysty i dlatego bezlitosny diament, przecinał gablotki i w środku, nie tracąc przy tym niewinności, dopuszczał się gwałtów na harmonijnych, szlachetnych w linii ofiarowanych przez kogoś bliskiego, z lekka zakurzonych kieliszkach do likieru.Niebawem moje zdolności stały się znane na naszej ulicy, od Brzeźnieńskiej do osiedla przy lotnisku, a więc w całej dzielnicy. Ledwie zobaczyły mnie dzieci sąsiadów, których zabawy w rodzaju: „Raz, dwa, trzy, baba Jaga patrzy”, „Czy jest tu Czarna Kucharka”, lub „Stary niedźwiedź mocno śpi” wcale mnie nie pociągały, a już darł się cały niewyparzony chór:

Szkło, szkło, szkiełko,Piwo w marcepanie,pani Zima w oknie,Gra na fortepianie.

Pewnie, głupi i błahy dziecięcy wierszyk. Mnie tam piosenka nie przeszkadzała, kiedy w ślad za swoim bębenkiem przedzierałem się przez ciżbę, przez szkiełko i panią Zimę podchwytując przy tym prościutki rytm, który jednak miał swój wdzięk, i bębniąc szkło, szkło, szkiełko, choć nie byłem szczurołapem, pociągałem dzieci za sobą.I jeszcze dziś, kiedy na przykład Bruno czyści szyby w moim oknie, udzielam temu wierszykowi i rytmowi nieco miejsca na bębenku.Bardziej dokuczliwy od drwiącej piosenki dzieci z sąsiedztwa i bardziej przykry, zwłaszcza dla moich rodziców, był kosztowny fakt, że każdą szybę stłuczoną w naszej dzielnicy przez swawolnych, niewychowanych łobuziaków przypisywano mnie, a raczej mojemu głosowi. Z początku mama bez mrugnięcia okiem płaciła za wybite przeważnie z procy szyby kuchennych okien, potem wreszcie i ona zrozumiała mój głosowy fenomen, gdy ktoś zgłaszał pretensje, żądała dowodów i patrzyła przy tym rzeczowo i chłodno szarymi oczyma. Ludzie z sąsiedztwa naprawdę mnie krzywdzili. Nic w owym czasie nie było dalsze od prawdy aniżeli przypuszczenie, że owładnęła mną dziecinna pasja niszczenia, że szkło lub wyroby ze szkła stały się dla mnie przedmiotem nienawiści w ów niewytłumaczalny sposób, w jaki dzieci demonstrują nieraz we wściekłych atakach szału swoje mroczne i bezplanowe niechęci. Tylko ten, co się bawi, niszczy swawolnie. Ja nie bawiłem się nigdy, pracowałem na moim bębenku, a jeśli chodzi o mój głos, to był on najpierw narzędziem samoobrony. Jedynie troska o to, żebym nadal mógł pracować na swoim bębenku, nakazywała mi tak konsekwentnie używać strun głosowych. Gdybym miał możność tymi samymi dźwiękami i środkami pociąć w kawałki nudne obrusy, wyszywane wzdłuż i wszerz we wzory wylęgłe w wyobraźni Gretchen Scheffler, albo zerwać ciemną politurę z fortepianu, wszystko, co szklane, z radością pozostawiłbym nietknięte i dźwięczne. Lecz obrusy i politury były obojętne na mój głos. Nie udało mi się ani uporczywym krzykiem wymazać wzoru na tapecie, ani dwoma przeciągłymi, wznoszącymi się i opadającymi, pocieranymi mozolnie niczym w epoce kamiennej dźwiękami z ciepła stworzyć gorąco, wykrzesać wreszcie iskry, która byłaby konieczna, aby suche jak huba, przesiąknięte tytoniowym dymem firanki w obu oknach bawialni zamienić w dekoracyjne płomienie. Żadnemu krzesłu, na którym siedział Matzerath czy Aleksander Scheffler, nie oderwałem śpiewem nogi. Chętnie broniłbym się w sposób bardziej nieszkodliwy i nie tak dziwaczny, ale rzeczy nieszkodliwe nie chciały mi służyć, tylko szkło było mi posłuszne i musiało za to płacić.Pierwszy uwieńczony sukcesem występ tego rodzaju dałem wkrótce po moich trzecich

36

urodzinach. Miałem wtedy bębenek chyba dobre cztery tygodnie i przez ten czas, przy swojej pilności, rozbiłem go doszczętnie. Wprawdzie oprawa w biało-czerwone płomyki trzymała jeszcze wierzch i dno bębenka, ale nie można już było nie dostrzec dziury pośrodku nadającej ton strony; ponieważ dnem gardziłem, dziura stale się powiększała, postrzępiła się, miała ząbkowane, ostre brzegi, odpryski zbębnionej do cienka blachy wpadły do wnętrza bębenka, grzechotały z niezadowoleniem przy każdym uderzeniu a wszędzie na dywanie w bawialni i na czerwonobrązowych deskach podłogi w sypialni połyskiwały białe drobinki lakieru, które nie mogły już wytrzymać na zmaltretowanej blasze bębenka.Obawiano się, że pokaleczę się o niebezpiecznie ostre brzegi. Zwłaszcza Matzerath, który po moim upadku ze schodów piwnicznych przesadzał w ostrożności, przestrzegał mnie, żebym uważał przy bębnieniu. Ponieważ moje tętnice zawsze, i to w gwałtownym ruchu, znajdowały się blisko poszarpanych brzegów krateru, muszę przyznać, że obawy Matzeratha, choć przesadzone, nie były całkiem bezpodstawne. Można było uwolnić mnie od wszystkich niebezpieczeństw dając mi nowy bębenek; oni jednak wcale nie myśleli o nowym bębenku, chcieli mi odebrać starą, poczciwą blachę, która ze mną spadła ze schodów, poszła do szpitala i równocześnie ze mną została wypisana, która pędziła ze mną po schodach w górę i w dół, która chodziła ze mną po bruku i po chodnikach, przedzierała się przez „Raz, dwa, trzy, baba Jaga patrzy”, „Czarną Kucharkę” i „Starego niedźwiedzia” - tę blachę chcieli mi zabrać nic w zamian nie dając, chcieli mnie wziąć na lep głupią czekoladą. Mama trzymała ją składając usta w ciup. Matzerath z udawaną surowością chwycił mój kaleki bębenek. Ja uczepiłem się wraku. On ciągnął. Opuszczały mnie już siły obliczone w sam raz na bębnienie. Powoli wyślizgiwał mi się jeden czerwony płomyk po drugim, już miał mi się wymknąć krąg oprawy, gdy Oskarowi, który do tego dnia uchodził za spokojne, niemal zbyt grzeczne dziecko, udał się ów pierwszy niszczycielski i skuteczny krzyk: okrągła szlifowana szyba, która chroniła miodowożółtą tarczę naszego stojącego zegara od kurzu i zdychających much, pękła, runęła, częściowo jeszcze raz się rozbijając, na brązowo-czerwone deski - bo dywan nie dochodził do podstawy zegara. Wnętrze cennego mechanizmu nie doznało jednak uszkodzeń: wahadło kontynuowało - jeśli można tak powiedzieć o wahadle - swoją drogę, podobnie wskazówki. Nawet urządzenie do wydzwaniania godzin, które zwykle tak czule, niemal histerycznie reagowało na najlżejszy wstrząs, na przejeżdżające ulicą wozy z piwem, ani drgnęło na mój krzyk; tylko szyba pękła, ale za to w drobny mak.- Już po zegarze! - krzyknął Matzerath i wypuścił bębenek. Jeden rzut oka przekonał mnie, że właściwemu zegarowi mój krzyk nie wyrządził żadnej krzywdy, tylko szkło poszło w diabły. Matzerathowi jednak, także mamie i wujowi Janowi, który w tamto niedzielne popołudnie przyszedł z wizytą, zdawało się, że zniszczeniu uległo coś więcej niż szkło osłaniające tarczę. Pobledli, bezradnie wytrzeszczając oczy patrzyli na siebie, szukali po omacku kaflowego pieca, opierali się o fortepian i kredens, nie śmieli ruszyć się z miejsca, a Jan Broński, wznosząc błagalnie wzrok ku górze, poruszał suchymi wargami i dziś jeszcze myślę, że wysiłki wuja odnosiły się do tekstu jakiejś modlitwy wołającej o pomoc i zmiłowanie: „Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, zmiłuj się nad nami”, i te słowa powtórzone trzy razy, a potem jeszcze: „Panie, nie jestem godzien, abyś wszedł pod dach mój, ale rzeknij tylko słowo...”Oczywiście Pan nie rzekł ani słowa. Przecież to nie zegar uległ zniszczeniu, tylko szkło. Jednakże dorośli mają do swoich zegarów stosunek nader osobliwy i dziecinny w tym znaczeniu, w jakim ja nigdy nie byłem dzieckiem. A przy tym zegar jest może najwspanialszym osiągnięciem dorosłych. Ale tak to już jest: o ile dorośli mogą być i - dzięki pracowitości,

37

ambicji i pewnej dozie szczęścia - rzeczywiście są twórcami, o tyle zaraz po stworzeniu stają się tworami swoich własnych epokowych wynalazków.A jednak zegar, jak dawniej, tak i teraz, bez dorosłych jest niczym. Oni go nakręcają, posuwają lub cofają, noszą do zegarmistrza, który go sprawdza, czyści i w razie potrzeby naprawia. Podobnie jak to bywa z kukaniem kukułki, które za wcześnie ustaje, z przewróconą solniczką, z pająkiem, który pokazuje się rano, z czarnym kotem, z portretem wuja, który spada ze ściany, bo hak obluzował się w tynku, podobnie jak to bywa z lustrem, dorośli widzą w zegarze i poza nim coś więcej niż to, czym zegar jest w istocie.Mama, która mimo pewnej skłonności do egzaltacji i fantazjowania miała najtrzeźwiejsze spojrzenie, ale bywała też lekkomyślna i każdy domniemany znak tłumaczyła na swoją korzyść, znalazła wówczas zbawcze słowo.- To na szczęście! - zawołała strzelając palcami, przyniosła szczotkę i szufelkę i zmiotła stłuczki lub szczęście.Jeśliby wierzyć słowom mamy, to przyniosłem wiele szczęścia rodzicom, krewnym, znajomym i ludziom nieznanym, gdy każdemu, kto chciał mi zabrać bębenek, tłukłem, rozbijałem krzykiem i śpiewem szyby, kufle z piwem, butelki po piwie, zwiastujące wiosnę flakony perfum, kryształowe czary z dekoracyjnymi owocami, krótko mówiąc, wszystko, co powstawało w hutach szkła z oddechu dmuchaczy, co trafiało na rynek jako szkło po części zwyczajne, po części artystyczne.Aby nie wyrządzać zbyt wielkich szkód, bo lubiłem i lubię nadal kształtne wyroby ze szkła, kiedy wieczorem chciano mi odebrać mój blaszany bębenek, który przecie miał iść ze mną do łóżeczka, kruszyłem jedną lub kilka żarówek naszego wysilającego się poczwórnie żyrandola w bawialni. Tak postąpiłem na czwarte urodziny, w początkach września dziewięćset dwudziestego ósmego, z gośćmi zgromadzonymi na przyjęciu, z rodzicami, Brońskimi, babką Koljaiczkową, Schefflerami i Greffami, którzy dali mi najróżniejsze prezenty: ołowianych żołnierzy, żaglowiec, wóz strażacki - ale nie dali mi blaszanego bębenka; ich wszystkich, którzy chcieli, żebym zajął się ołowianymi żołnierzami, żebym wariactwo straży pożarnej uznał za warte zabawy, którzy nie godzili się na mój rozbity, lecz zacny bębenek, którzy chcieli odebrać mi blachę i w zamian wcisnąć w rękę głupi, poza tym źle ożaglowany stateczek, wszystkich, którzy byli na tyle ślepi, by nie dostrzec mnie i moich pragnień - przeniosłem obiegającym dokoła, uśmiercającym wszystkie cztery żarówki naszego żyrandola krzykiem w przedwieczną ciemność.Dorośli jak to dorośli: po pierwszych okrzykach przestrachu, po żarliwym niemal domaganiu się powrotu światła przyzwyczaili się do mroku, a gdy babka Koljaiczkowa, która jako jedyna prócz małego Stefana Brońskiego nie mogła zasmakować w ciemności, z czepiającym się jej spódnicy zabeczanym Stefanem poszła do sklepu po łojówki i wróciła z zapalonymi świecami rozjaśniając pokój, pozostałe, dobrze już podpite towarzystwo ukazało się podzielone na oso-bliwie skojarzone pary.Jak było do przewidzenia, mama w rozpiętej bluzce siedziała na kolanach Jana Brońskiego. Nieapetyczny to był widok, jak krótkonogi piekarz Aleksander Scheffler ginął niemal w obfitym ciele Greffowej.Matzerath oblizywał złote i końskie zęby Gretchen Scheffler. Tylko Jadwiga Brońska siedziała z łagodnym w blasku świec, krowim spojrzeniem, trzymając dłonie na podołku, blisko, ale nie za blisko handlarza warzyw Greffa, który nic nie wypił, a jednak śpiewał słodko, melancholijnie, rzewnie, zapraszając Jadwigą Brońska do wtóru. Śpiewali skautowską piosenkę na dwa głosy,

38

wedle której w Karkonoszach miał straszyć niejaki Liczyrzepa.O mnie zapomniano. Oskar siedział pod stołem z kawałkiem swojego bębenka, wydobywał z blachy jeszcze trochę rytmu, i kto wie, czy oszczędne, ale równomierne dźwięki bębenka dla tych, co leżeli lub siedzieli w tym pokoju odmienieni i zachwyceni, nie były najprzyjemniejszą muzyką. Bębnienie bowiem niczym pokost pokrywało odgłosy cmokania i ssania, towarzyszące wszystkim gorączkowym i wytężonym dowodom zapału tamtych.Nie ruszyłem się też spod stołu, gdy weszła babka, ze świecami w ręku przypominając gniewnego archanioła, w blasku świec zobaczyła Sodomę, odkryła Gomorę, z drżącymi świecami w ręku podniosła wrzask, nazwała to wszystko świństwem i położyła kres idylli jak i spacerom Liczyrzepy po Karkonoszach, stawiając świece na spodeczkach, sięgając na kredens po karty do skata, rzucając je na stół i pocieszając wciąż jeszcze zapłakanego Stefana oznajmiła drugą część urodzinowego przyjęcia. Wkrótce potem Matzerath wkręcił nowe żarówki w stare oprawki żyrandola, przesunięto krzesła, butelki z piwem zamlaskały przy otwieraniu; zaczęto nade mną rżnąć w skata po jednej dziesiątej feniga. Mama na samym początku zaproponowała ćwierćfenigowego skata, ale dla wuja Jana było to zbyt ryzykowne, i gdyby co jakiś czas dubeltowe rundki i z rzadka grand z czterema nie podbijały wydatnie stawki, skończyłoby się na partaninie po jednej dziesiątej feniga.Dobrze mi było pod stołem, pod osłoną zwisającego obrusa. Bębniąc leciutko podążyłem na spotkanie pięści, które nade mną młóciły karty, podporządkowałem się przebiegowi gry i po godzinie skata zakomunikowałem sobie: Jan Broński przegrywa. Miał dobre karty, a mimo to przegrywał. Nic dziwnego, skoro nie uważał. Miał w głowie całkiem inne rzeczy niż swoje dzwonki bez dwóch. Na samym początku gry, jeszcze rozmawiając ze swoją ciotką, bagatelizując niedawną małą orgię, zsunął czarny półbut i lewą stopą w szarej skarpetce szukał obok mojej głowy kolana mamy, która siedziała naprzeciwko niego, i niebawem je znalazł. Mama, ledwie poczuła dotknięcie, przysunęła się bardziej do stołu, tak że Jan, który został właśnie przelicytowany przez Matzeratha i spasował na trzydziestu trzech, najpierw unosząc czubkiem stopy skraj sukienki, potem całą wypełnioną skarpetką, która jednak była z tego samego dnia i prawie świeża, mógł powędrować między jej uda. Byłem pełen podziwu dla mojej mamy, która mimo tego wełnianego naprzykrzania się pod stołem, na górze, na wygładzonym obrusie wygrywała pewnie, wesoło przy tym paplając, najbardziej ryzykowne partie, między innymi żołędzie bez czterech, podczas gdy Jan, na dole poczynając sobie coraz śmielej, na górze przegrywał wiele gier, które nawet Oskar z lunatyczną pewnością zakończyłby zwycięsko.Później pod stół wczołgał się jeszcze zmęczony Stefanek, zasnął tam wkrótce, a przed zaśnięciem nie mógł zrozumieć, czego nogawka jego ojca szukała pod sukienką mojej mamy.Zachmurzenie niewielkie lub umiarkowane. Po południu przelotny deszcz. Już nazajutrz przyszedł Jan Broński, zabrał prezent, który dał mi na urodziny, ów żaglowiec, u Sigismunda Markusa w pasażu Zbrojowni zamienił nędzną zabawkę na blaszany bębenek, z lekka przemoczony przyszedł do nas późnym popołudniem z owym tak dobrze mi znanym bębenkiem w biało-czerwone płomyki, wręczył mi go, wziął jednocześnie poczciwy stary blaszany wrak, na którym pozostały tylko kawałki biało-czerwonego lakieru. I gdy Jan brał spracowany, ja wypoczęty instrument, oczy Jana, mamy, Matzeratha spoczęły na Oskarze - niewiele brakowało, a byłbym się roześmiał - czyżby myśleli, że przywiązałem się do starego grata, że żywię w sercu jakieś zasady?Nie wydając oczekiwanego przez wszystkich krzyku, nie wpadając w śpiew, który zabijał szkło,

39

oddałem strudzony bębenek i od razu obydwiema rękami zająłem się nową blachą. Po dwóch godzinach najuważniejszego bębnienia wszedłem w uderzenie.Ale nie wszyscy dorośli z mojego otoczenia okazali się tak rozsądni jak Jan Broński. Niebawem po moich piątych urodzinach w dziewięćset dwudziestym dziewiątym - dużo się wówczas mówiło o nowojorskim krachu na giełdzie, a ja zastanawiałem się, czy i dziadek Koljaiczek handlujący drzewem w dalekim Buffalo też musiał pożegnać się z pieniędzmi - mama, zaniepokojona zahamowaniem mojego wzrostu, którego nie dało się już nie dostrzegać, zaczęła prowadzać mnie za rękę na środowe wizyty w gabinecie doktora Hollatza przy Brunshöfera. Znosiłem cierpliwie przykre i nieskończenie długie badania, bo już wtedy podobał mi się biały, miły dla oczu szpitalny strój siostry Ingi, asystentki Hollatza, przypominał utrwalone na fotografii pielęgniarskie czasy mamy i lat wojny i dzięki temu, że byłem pochłonięty coraz to innym układem fałd pielęgniarskiego stroju, udawało mi się puszczać mimo uszu grzmiące, naładowane energią, potem znów nieprzyjemnie wujaszkowate tyrady lekarza.Odbijając w szkłach okularów urządzenie gabinetu - było tam dużo chromu, niklu i lakieru, poza tym regały, gablotki, w których stały zaopatrzone w wyraźnie wypisane etykiet) słoje z wężami, salamandrami, żółwiami, świńskimi, ludzkimi i małpimi embrionami - chwytając te zanurzone w spirytusie płody w szklą okularów, kartkując po badaniach historię mojej choroby Hollatz iv zadumie potrząsał głową, kazał mamie opowiadać w kółko o moim upadku z piwnicz-nych schodów i uspokajał ją, kiedy bez opamiętania lżyła Matzeratha, który nie zamknął klapy, i całą winę składają na niego.Kiedy po kilku miesiącach podczas kolejnej środowej wizyty prawdopodobnie po to, aby przekonać siebie, a może i siostrę Ingę o skuteczności dotychczasowej kuracji, Hollatz chciał mi odebrać bębenek, zniszczyłem mu lwią część wężowej i żółwiowej kolekcji jak również wszystkie embriony najróżniejszego pochodzenia, które zdołał zgromadzić.Jeśli pominąć pełne, ale przykryte kufle piwa i nie liczyć flakonu perfum mamy, to zdarzyło się po raz pierwszy, że Oskar porwał się na mnóstwo napełnionych i szczelnie zamkniętych szklanych naczyń. Efekt był jedyny w swoim rodzaju i dla wszystkich obecnych, nawet dla mamy, która znała przecież mój stosunek do szkła, oszałamiający, niespodziewany. Już pierwszym, jeszcze umiarkowanym tonem przeciąłem wzdłuż i wszerz gablotkę, w której Hollatz przechowywał swoje obrzydliwe osobliwości, potem wyrwałem niemal kwadratową szybę z frontu gablotki i zrzuciłem na wyłożoną linoleum podłogę, gdzie zachowując kształt kwadratu rozprysnęła się płasko na tysiąc cząstek, następnie nadałem krzykowi nieco więcej ostrości i wręcz rozrzutną przenikliwość, po czym tak bogato wyposażonym dźwiękiem dotykałem jednej probówki po drugiej.Szklane naczynia pękały z trzaskiem. Zielonkawy, częściowo zgęstniały alkohol bryzgał, rozpływał się po czerwonym linoleum gabinetu, niosąc ze sobą swoją wypreparowaną, bladą, trochę jakby zatroskaną zawartość, i wypełniał pokój tak, chciałoby się powiedzieć, dotykalnym zapachem, że mamie zrobiło się niedobrze i siostra Inga musiała otworzyć okno na ulicę. Doktor Hollatz potrafił stratę swojej kolekcji zamienić w sukces. W kilka tygodni po moim zamachu w fachowym piśmie „Lekarz i Świat” ukazał się jego artykuł o mnie, o rozcinającym śpiewem szkło fenomenie głosowym Oskarze M. Wyłożona tam na przeszło dwudziestu stronach teza doktora Hollatza wzbudziła podobno sensację w kołach fachowych w kraju i za granicą, spotykając się ze sprzeciwem, ale i z uznaniem naukowych autorytetów. Mama, której przysłano kilka egzemplarzy pisma, w sposób dla mnie zastanawiający była dumna z artykułu i

40

nie mogła sobie odmówić przyjemności odczytywania fragmentów Greffom, Schefflerom, swojemu Janowi i po obiedzie bardzo często swojemu mężowi Matzerathowi. Nawet klienci sklepu kolonialnego musieli cierpliwie wysłuchiwać wyjątków z artykułu i zasłużenie podziwiali mamę, która wymawiała fachowe wyrażenia co prawda błędnie, ale za to z wielką fantazją. Dla mnie fakt, że moje imię po raz pierwszy znalazło się w druku, nic nie znaczył. Mój już wówczas trzeźwy sceptycyzm pozwolił mi ocenić dziełko doktora Hollatza tak, jak na to, ściśle biorąc, zasługiwało: była to wielostronicowa, dość zręczna w sformułowaniach i daleka od zrozumienia tematu gadanina lekarza, który myśli o uniwersyteckiej katedrze.Dzisiaj, w swoim zakładzie dla nerwowo chorych, gdy jego głos nie zdoła poruszyć nawet szklanki do mycia zębów, gdy raz po raz bywają u niego lekarze podobni do owego Hollatza, przeprowadzają z nim tak zwane testy Rorschacha, próby kojarzeniowe i inne badania, żeby jego przymusowemu odosobnieniu nadać dźwięczną nazwę, dzisiaj Oskar chętnie rozmyśla o archaicznej, wczesnej epoce swojego głosu. Jeśli w tym pierwszym okresie tylko w razie potrzeby, choć bardzo dokładnie, rozśpiewywał wyroby z kwarcu i piasku, to później, w czasach rozkwitu i upadku swojego kunsztu, czynił ze swoich zdolności użytek nie odczuwając zewnętrznego przymusu. Dla zabawy tylko, wpadając w manierę epoki schyłkowej, ulegając hasłu l’artpour l’art, Oskar wdzierał się śpiewem w strukturę szkła i przy tym doroślał.

Podział godzin

Klepp zabija niekiedy godziny projektowaniem podziału godzin. Podczas projektowania opycha się stale kaszanką i prażoną soczewico potwierdza moją tezę, która ni mniej, ni więcej głosi: każdy marzyciel to żarłok. Przy wypełnianiu rubryk Kleppowi nie brakuje pilności, a to z kolei potwierdza inną moją tezę: tylko prawdziwe leniuchy mogą robić wynalazki, które oszczędzają fatygi.Także i w tym roku Klepp przez czternaście dni trudził się nad rozłożeniem swojego dnia na godziny. Odwiedziwszy mnie wczoraj najpierw przez dłuższy czas zachowywał się tajemniczo, potem z kieszeni na piersi wyciągnął dziewięciokrotnie złożony arkusz papieru, wręczył mi go promieniejąc, już zadowolony z siebie; znowu zrobił wynalazek, który oszczędzi fatygi.Przebiegłem oczyma kartkę, niewiele przyniosła nowego: O dziesiątej śniadanie, do obiadu rozmyślania, po obiedzie godzinka snu, potem kawa - w miarę możności do łóżka, siedząc na łóżku godzina fletu, wstając i maszerując dokoła pokoju godzina dudów, pół godziny dudów na podwórzu, co drugi dzień na zmianę: albo dwie godziny przy piwie i kaszance, albo dwie godziny kina, w każdym razie jednak przed kinem lub przy piwie dyskretna agitacja na rzecz nielegalnej KPD - pół godziny, nie przesadzajmy! Wieczory w trzy dni powszednie wypełniało przygrywanie do tańca w „Jednorożcu”, w sobotę popołudniowe piwo z KPD-owską agitacją przenosiło się na wieczór, bo popołudnie było zarezerwowane na kąpiel z masażem przy Grünstrasse, a potem do „U 9”, trzy kwadransiki higieny z dziewczyną, później z tą samą dziewczyną i jej przyjaciółką na kawie i ciastkach u Schwaba, na krótko przed zamknięciem zakładu jeszcze golenie, a jeśli trzeba, to i strzyżenie, prędko zdjęcie w fotomatonie, potem piwo, kaszanka, KPD-owska agitacja i błogość.Pochwaliłem wymalowany czyściutko maswerk Kleppa, poprosiłem o kopię, dopytywałem się, w jaki sposób radzi sobie zwykle Iz martwymi punktami. - Śpię albo rozmyślam o KPD - odparł

41

Klepp po błyskawicznym namyśle. Czy opowiedziałem mu, jak Oskar zetknął się ze swoim pierwszym podziałem godzin? Zaczęło się niewinnie od freblówki ciotki Kauer. Jadwiga Brońska wstępowała po mnie każdego ranka, odprowadzała mnie i swojego Stefana do ciotki Kauer na Posadowskiego, gdzie z sześciu, najwyżej dziesięciu bachorami - kilkoro zawsze chorowało - musieliśmy się bawić, aż rzygać się chciało. Na szczęście mój bębenek uchodził za zabawkę, nikt mi nie wpychał klocków, a konia na biegunach podsuwali tylko wtedy, gdy potrzebny im był bębniący jeździec w papierowym hełmie. Za partyturę służyła mi suknia ciotki Kauer z czarnego jedwabiu, zapinana na tysiąc guzików. Z czystym sumieniem mogę powiedzieć, że udawało mi się kilkakrotnie w ciągu dnia ubierać i rozbierać chudą, złożoną z samych fałdek starą pannę, gdy bębniąc rozpinałem ją i zapinałem, nie myśląc właściwie ojej ciele.Popołudniowe spacery kasztanowymi alejami do Jaśkowej Doliny, w górę koło pomnika Gutenberga, były tak przyjemnie nudne i beztrosko głupie, że dziś jeszcze marzą mi się spacery jak z książeczek dla dzieci, z dłonią w papierowej dłoni ciotki Kauer.Czy było nas ośmioro, czy dwanaścioro, musieliśmy iść w zaprzęgu. Ów zaprzęg składał się z jasnoniebieskiej, zrobionej na drutach, imitującej dyszel linki. Z obu stron tego wełnianego dyszla znajdowało się po sześć wełnianych uprzęży łącznie dla dwanaściorga bachorów. Co dziesięć centymetrów wisiał dzwonek. Przed ciotką Kauer, która trzymała lejce, truchtaliśmy jesiennymi przedmiejskimi ulicami podzwaniając, trajkocząc, a ja bębniąc raz za razem. Co jakiś czas ciotka Kauer intonowała: „Jezu, dla Ciebie żyję, Jezu, dla Ciebie umieram” albo: „Bądź pozdrowiona, gwiazdo morska”, co rozczulało przechodniów, kiedyśmy czystemu październikowemu powietrzu powierzali słowa: „Mario, dopomóż” i „Matko Boska Sło-o-o-odka”. Ilekroć przechodziliśmy na drugą stronę ulicy, trzeba było zatrzymać ruch. Gromadziły się tramwaje, auta, furmanki, a my przenosiliśmy w śpiewie gwiazdę morską przez jezdnię. Za każdym razem ciotka Kauer wyciągając szeleszczącą dłoń dziękowała później policjantom regulującym ruch, którzy nam towarzyszyli.- Pan Jezus panom to wynagrodzi - obiecywała i szeleściła jedwabną suknią.Właściwie było mi żal, kiedy na wiosnę po swoich szóstych urodzinach Oskar z powodu Stefana musiał razem z nim opuścić rozpinaną i zapinaną pannę Kauer. Jak zawsze, gdy w grę wchodzi polityka, doszło do czynów gwałtownych. Byliśmy na zalesionym wzgórzu, ciotka Kauer zdjęła z nas wełnianą uprząż, młody las połyskiwał, gałęzie wypuszczały pierwsze liście. Ciotka Kauer siedziała na kamieniu drogowym, który pod rozrastającym się bujnie mchem wskazywał różne kierunki jedno- czy dwugodzinnych spacerów. Niby dziewczyna, która nie wie, co się z nią na wiosnę dzieje, nuciła potrząsając głową takim ruchem, jaki poza tym można zaobserwować tylko u perliczek, i robiła nam na drutach nowy zaprzęg, miał on być piekielnie czerwony, niestety nigdy nie było mi dane w nim chodzić: nagle bowiem w zaroślach rozległ się wrzask, panna Kauer poderwała się z furkotem, rzuciła się stukając obcasami w stronę wrzasku i zarośli, z robótką w ręku, ciągnąc za sobą czerwoną wełnianą nić. Ja podążyłem za nią i za nicią, miałem niebawem zobaczyć jeszcze więcej czerwieni: nos Stefana potężnie krwawił, a chłopak, który nazywał się Lothar, miał kręcone włosy i niebieskie żyłki na skroniach, siedział strachliwemu i nader chucherkowatemu szczeniakowi na piersi i zdawało się, że chce Stefanowi wgnieść nos w głąb czaszki.- Ty, Polak - syczał między jednym ciosem a drugim. - Ty, Polak! - Gdy w pięć minut później ciotka Kauer miała nas znowu w jasnoniebieskiej uprzęży - tylko ja biegłem swobodnie i zwijałem czerwoną nić - musieliśmy wszyscy powtarzać za nią modlitwę, którą normalnie

42

odmawia się między Ofiarowaniem a Przeistoczeniem: „W duchu pokornych i w sercu skruszonych...”Potem szybko na dół i postój pod pomnikiem Gutenberga. Wskazując długim palcem na Stefana, który pochlipywał przyciskając chustkę do nosa, tłumaczyła łagodnie: - To nie jego wina, że jest małym Polakiem.Za radą ciotki Kauer Stefana nie posłano więcej do jej przedszkola. Oskar, choć nie był Polakiem i nie przepadał za Stefanem, wyraził swoją z nim solidarność. A potem nadeszła Wielkanoc i rodzice po prostu podjęli próbę. Doktor Hollatz za okularami w grubej rogowej oprawie uznał, że to nie zaszkodzi, i głośno powtórzył orzeczenie: - Małemu Oskarowi to nie zaszkodzi.Jan Broński, który też po Wielkanocy chciał posłać swojego Stefana do polskiej szkoły, nie dał sobie tego wybić z głowy, powtarzał w kółko mojej mamie i Matzerathowi: jest urzędnikiem w polskiej służbie. Za sumienną pracę na polskiej poczcie państwo polskie sumiennie mu płaci. Ostatecznie jest Polakiem, a Jadwiga też będzie Polką, jak tylko wniosek zostanie zatwierdzony. Poza tym tak bystre i nieprzeciętnie zdolne dziecko jak Stefan nauczy się niemieckiego w domu rodziców, a co do małego Oskara - zawsze, ilekroć mówił o Oskarze, lekko wzdychał - Oskar tak samo jak Stefan ma sześć lat, co prawda jeszcze dobrze nie mówi, w ogóle jak na swój wiek jest mocno opóźniony, zwłaszcza jeśli idzie o wzrost, mimo to należy spróbować, obowiązek szkolny jest obowiązkiem - zakładając, że władze szkolne nie będą się sprzeciwiać.Władze szkolne wyraziły wątpliwości i zażądały świadectwa lekarskiego. Hollatz nazwał mnie zdrowym chłopcem, który wzrostem przypomina trzylatka, umysłowo jednak, choć jeszcze dobrze nie mówi, w niczym nie ustępuje pięcio- czy sześciolatkom. Wspominał też o mojej tarczycy.Przy tych wszystkich badaniach, podczas testów, do których już przywykłem, zachowywałem się spokojnie, obojętnie lub przychylnie, zwłaszcza że nikt nie próbował odbierać mi bębenka. Zniszczenie Hollatzowej kolekcji węży, żółwi i embrionów było dla wszystkich, którzy badali mnie i poddawali testom, żywym i przerażającym wspomnieniem.Tylko w domu, mianowicie w pierwszy dzień szkoły, poczułem się zmuszony do użycia diamentu w moim głosie, kiedy Matzerath, postępując wbrew rozsądkowi, zażądał ode mnie, abym drogę do szkoły Pestalozziego naprzeciw Łąki Fröbela przebył bez bębenka, i abym nie zabierał go, mojego blaszanego bębenka, do gmachu szkoły.Gdy w końcu przeszedł do rękoczynów, chciał zabrać coś, co nie było jego, z czym w ogóle nie umiał się obchodzić, do czego brakowało mu powołania, rozbiłem krzykiem pusty wazon, któremu przypisywano autentyczność. Skoro tylko autentyczny wazon znalazł się w postaci autentycznych skorup na dywanie, Matzerath, który był do niego bardzo przywiązany, zamierzył się na mnie. Ale wtedy zerwała się mama, wtrącił się też Jan, który na chwilę i jakby przypadkowo wpadł jeszcze do nas ze Stefanem i z torbą łakoci.- Proszę cię, Alfredzie - powiedział swoim spokojnie namaszczonym tonem i Matzerath, porażony niebieskim spojrzeniem Jana i szarym mamy, opuścił rękę i wsadził do kieszeni spodni.Szkoła Pestalozziego był to nowy, ozdobiony nowocześnie graffitami i freskami, trzypiętrowy, podłużny gmach z płaskim dachem, wybudowany przez senat wielodzietnemu przedmieściu na usilne naleganie wówczas jeszcze bardzo aktywnych socjaldemokratów. Gmach podobał mi się, z wyjątkiem zapachu i uprawiających sport secesyjnych chłopców na sgraffitach i

43

freskach.Nienaturalne małe, a ponadto zieleniejące drzewka stały w żwirze przed głównym wejściem między zabezpieczającymi, podobnymi do pastorałów żelaznymi prętami. Ze wszystkich stron nadchodziły matki, które miały w ręku kolorowe spiczaste torby z łakociami i wlokły za sobą rozwrzeszczanych lub przykładnie grzecznych chłopców. Nigdy jeszcze Oskar nie widział tylu matek zdążających w jednym kierunku. Wydawało się, jakby pielgrzymowały na targ, gdzie ich pierworodni lub drudzy z kolei synowie zostaną wystawieni na sprzedaż.Już w hallu ów szkolny zapach, który, opisywany wystarczająco często, przewyższa intymnością wszystkie znane w świecie perfumy. Na kamiennych płytach hallu stały rozstawione swobodnie granitowe misy, było ich cztery czy pięć, a z wklęsłych zagłębień try-skała woda równocześnie z kilku źródeł. Otoczone przez chłopców, tym i moich rówieśników, przypominały mi maciorę wuja Wincentego w Bysewie, która nieraz przewracała się na bok i znosiła podobnie spragniony, brutalny napór swoich prosiąt.Chłopcy pochylali się nad misami i pionowymi, stale przecinającymi się wieżyczkami wodnymi, włosy opadały im na czoło, a oni pozwalali fontannom grzebać sobie w otwartych ustach. Nie wiem, czy bawili się, czy pili. Nieraz dwaj chłopcy wyprostowywali się niemal równocześnie, z wydętymi policzkami, aby nieprzyzwoicie głośno parsknąć sobie w twarz zmieszaną na pewno ze śliną i okruchami chleba ciepłą od ust wodą. Ja, który przy wejściu do hallu lekkomyślnie rzuciłem okiem na znajdującą się po lewej stronie, otwartą salę gimnastyczną, na widok skórzanego konia, słupów i lin do wspinania, strasznego, domagającego się zawsze ogromnych młynków drążka poczułem prawdziwe, niczym nie dające się wyperswadować pragnienie i tak jak inni chłopcy chętnie napiłbym się trochę wody. Nie mogłem jednak poprosić mamy, która trzymała mnie za rękę, żeby uniosła Oskara, brzdąca, nad takim basenem. Nawet gdybym podstawił sobie bębenek, nie dosięgnąłbym fontanny. Kiedy jednak podskoczywszy lekko zajrzałem ponad brzegiem jednej z tych mis i spostrzegłem, jak tłuste resztki chleba w dużym stopniu blokowały odpływ wody i jak nieapetyczna lura tam się znajdowała, przeszło mi owo pragnienie, które nagromadziłem w sobie błądząc co prawda w myślach, a przecież niemal cieleśnie między przyrządami gimnastycznymi po pustkowiu gimnastycznej sali.Po monumentalnych, wzniesionych dla olbrzymów schodach, przez gwarne korytarze mama zaprowadziła mnie do sali, na której drzwiach wisiała tabliczka z napisem „I a”. Sala pełna była chłopców w moim wieku. Matki chłopców skupiły się pod ścianą naprzeciwko frontowych okien i skrzyżowawszy ręce trzymały tradycyjne spiczasto-kolorowe, u góry przykryte bibułką, przerastające mnie torby z łakociami na pierwszy dzień szkoły. Mama też miała taką torbę.Gdy wszedłem trzymając ją za rękę, cała zgraja ryknęła śmiechem, tak samo matki zgrai. Grubawego chłopaka, który chciał mi zabębnić na moim bębenku, musiałem, żeby nie rozbijać śpiewem szkła, kopnąć kilka razy w goleń, po czym szczeniak przewrócił się, zawadził czupryną o ławkę, a mama trzepnęła mnie za to w kark.Szczeniak krzyczał. Ja oczywiście nie krzyczałem, bo krzyczałem tylko, jeśli ktoś próbował mi odebrać bębenek. Mama, której było przykro za ten występ przed innymi matkami, wepchnęła mnie w pierwszą ławkę w rzędzie pod oknami. Oczywiście ławka była za duża. Ale w tyle, gdzie zgraja była coraz bardziej rosła i piegowata, ławki były jeszcze większe.Nie protestowałem, siedziałem spokojnie, bo nie miałem żadnych powodów do niepokoju. Mama, która nadal wydawała mi się speszona, wcisnęła się między inne matki. Prawdopodobnie wstydziła się przed swoimi towarzyszkami niedoli mojego tak zwanego zapóźnienia w rozwoju. Tamte zachowywały się, jakby miały podstawy do dumy ze swoich, na

44

mój gust zbyt szybko wyrosłych, łobuziaków.Nie mogłem spoglądać na Łąkę Fröbela, bo wysokość parapetu była równie nieprzystosowana do mojego wzrostu, jak wielkość ławki. A chętnie rzuciłbym okiem na Łąkę Fröbela, gdzie, jak wiedziałem, skauci pod wodzą handlarza warzyw Greffa rozbijali namioty, bawili się w lancknechta i, jak na skautów przystało, robili dobre uczynki. Nie znaczy to, że pociągała mnie ta przesadna gloryfikacja obozowego życia. Interesowała mnie tylko postać Greffa w krótkich spodenkach. Czyżby jego słabość do szczupłych, w miarę możliwości wielkookich, choć bladych chłopców była tak duża, że dał im mundur twórcy skautingu, Baden-Powella?Z winy haniebnej architektury pozbawiony ciekawego widoku, patrzyłem już tylko na niebo i w końcu znalazłem coś godnego oglądania. Coraz to nowe chmury wędrowały z północnego zachodu na południowy wschód, jak gdyby ów kierunek mógł chmurom zaofiarować coś nadzwyczajnego. Mój bębenek, który dotychczas ani na jedno uderzenie nie pomyślał o wędrówce, wsunąłem sobie między kolana a przegródkę ławki. Oparcie przeznaczone na plecy osłaniało tył głowy Oskara. Za mną trajkotali, wrzeszczeli, śmiali się, płakali i szaleli moi tak zwani koledzy. Rzucali we mnie kulami z papieru, aleja nie odwracałem się, uważałem bowiem, że świadome celu chmury stanowią widok bardziej estetyczny od hordy strojących głupie miny, zupełnie zbzikowanych ordynusów.Uspokoiło się trochę w klasie I a, gdy weszła kobieta, która przedstawiła się jako panna Spollenhauer. Ja nie musiałem się uspokajać, bo już przedtem, cichy i niemal zatopiony w myślach, czekałem na rzeczy, które nadejdą. Mówiąc szczerze: Oskar nie uważał nawet za konieczne czekać na to, co nadejdzie, nie potrzebował przecież odmiany, nie czekał więc, lecz siedział, czując tylko swój bębenek, w szkolnej ławce i bawił się widokiem chmur za - czy raczej przed - odświętnie wyczyszczonymi szybami okien.Panna Spollenhauer miała na sobie kostium o kanciastym kroju, który nadawał jej suchy, męski wygląd. Wrażenie to potęgował jeszcze ciasny i sztywny, wydobywający fałdy szyi, zapinany przy krtani i jak bodajże dostrzegłem, zmywalny kołnierzyk. Ledwie wkroczyła do klasy w płaskich sportowych pantoflach, od razu chciała zdobyć popularność i zapytała: - Powiedzcie, kochane dzieci, potraficie zaśpiewać jakąś piosenkę?Odpowiedzieli jej rykiem, który ona uznała jednak za odpowiedź twierdzącą, bo zaintonowała nienaturalnie wysoko wiosenną piosenkę Przyszedł już maj, chociaż mieliśmy połowę kwietnia. Gdy tylko doszła do maja, wybuchło piekło. Nie czekając na znak, kiedy się włączyć, nie znając dobrze tekstu, nie mając najmniejszego wyczucia prościutkiego rytmu tej piosenki, banda za moimi plecami zaczęła wydzierać się jeden przez drugiego, aż tynk odpadał od ścian.Mimo jej żółtawej cery, mimo ostrzyżonych krótko włosów i wyzierającego spod kołnierzyka męskiego krawata było mi żal Spollenhauerki. Odrywając się od chmur, które miały widocznie dzień wolny od nauki, zebrałem się w sobie, jednym ruchem wyciągnąłem pałeczki zza szelek i wystukałem głośno i wyraziście takt piosenki. Ale banda za moimi plecami nie miała ani wyczucia, ani słuchu. Tylko panna Spollenhauer zachęcająco kiwnęła mi głową, uśmiechnęła się w stronę przyklejonej do ściany gromady matek, mrugnęła specjalnie do mamy, co ja przyjąłem za sygnał do dalszego, spokojnego, w końcu skomplikowanego, demonstrującego wszystkie moje sztuczki bębnienia. Od pewnego czasu banda za moimi plecami przestała mie-szać barbarzyńskie głosy. Wyobraziłem już sobie, że mój bębenek uczy, szkoli, z moich kolegów czyni moich uczniów, gdy przy mojej ławce stanęła Spollenhauerka, popatrzyła na moje dłonie i pałeczki i uśmiechając się raczej przyjaźnie, próbowała, nawet zręcznie, wy-

45

stukać mój takt; przez minutkę była dość sympatyczną starą panną, która zapominając o swoim nauczycielskim zawodzie wymyka się narzuconej sobie karykaturalnej egzystencji, staje się ludzka, to znaczy dziecinna, ciekawa, wielowarstwowa, niemoralna.Skoro jednak pannie Spollenhauer nie udało się od razu i właściwie wystukać mojego bębenkowego taktu, wróciła do swojej starej, Po prostu głupiej, w dodatku źle opłacanej roli, przywołała się do Porządku, bo nauczycielki muszą to co jakiś czas robić, i powiedziała: - Ty na pewno jesteś małym Oskarem. Dużo już o tobie słyszeliśmy. Jak ty ładnie umiesz grać na bębenku. Prawda, dzieci? Czy nasz Oskar nie jest dobrym doboszem?Dzieci zaryczały, matki ciaśniej przysunęły się do siebie, Spollenhauerka odzyskała panowanie nad sobą. - Ale teraz - powiedziała falsetem - schowamy bębenek do szafy, bo jest zmęczony i chce spać. Po lekcjach dostaniesz go z powrotem.Jeszcze podczas tej obłudnej przemowy pokazała mi swoje krótko obcięte nauczycielskie paznokcie, chciała dziesięcioma krótko obciętymi pazurami targnąć się na bębenek, który, Bóg mi świadkiem, ani nie był zmęczony, ani nie chciał spać. Na razie trzymałem mocno, ramionami w rękawach swetra objąłem krąg w biało-czerwone płomyki, spoglądałem na nią, potem, gdy zachowywała uparcie odwieczny szablonowy wygląd nauczycielki szkoły powszechnej, przejrzałem ją na wylot, znalazłem w duszy panny Spollenhauer rzeczy ciekawe, których starczyłoby na trzy niemoralne rozdziały, ponieważ jednak chodziło tu o bębenek, oderwałem się od jej życia wewnętrznego i gdy mój wzrok trafił między jej łopatki, spostrze-głem na dobrze utrzymanej skórze znamię wielkości guldena, porośnięte długim włosem.Czy sprawił to fakt, że poczuła, iż ją przejrzałem, czy mój głos, którym, nie wyrządzając żadnej szkody, skrobnąłem ją w prawe szkło okularów: poniechała brutalnej przemocy, od której kostki już jej zbielały, nie znosiła chyba skrobania po szkle, dostawała gęsiej skórki, wzdrygając się wypuściła bębenek, powiedziała: - Jesteś jednak złym Oskarem - spojrzała z wyrzutem na moją mamę, która nie wiedziała, gdzie podziać oczy, zostawiła mi mój rześki bębenek, odwró-ciła się, pomaszerowała na płaskich obcasach do pulpitu, wygrzebała z teczki inne okulary, prawdopodobnie do czytania, zdecydowanym ruchem zdjęła z nosa ów rower, który zadrapałem swoim głosem, jak drapie się paznokciami po szybie, przybrała taką minę, jakbym zbezcześcił jej okulary, założyła na nos, odchylając przy tym mały palec, drugie szkła, potem wyprężyła się, aż trzasnęło, i ponownie sięgając do teczki oświadczyła: - Teraz przeczytam wam podział godzin.Z teczki ze świńskiej skóry wyciągnęła plik kartek, jedną zatrzymała dla siebie, pozostałe dała matkom, między innymi i mojej mamie, wreszcie wyjawiła zaniepokojonym już sześciolatkom, co przynosił podział godzin. - Poniedziałek: religia, pisanie, rachunki, zabawy; wtorek: rachunki, kaligrafia, śpiew, przyroda; środa: rachunki, pisanie, rysunki; czwartek: geografia, rachunki, pisanie, religia; piątek: rachunki, pisanie, zabawy, kaligrafia; sobota: rachunki, śpiew, zabawy, zabawy.Panna Spollenhauer obwieściła to jak nieuchronne przeznaczenie oddała temu produktowi konferencji nauczycieli szkół powszechnych swój surowy, nie omijający żadnej litery głos, potem, przypominając sobie czasy seminaryjne, stopniowo złagodniała, zawołała wesoło, wpadając w pedagogiczną radość: - A teraz, kochane dzieci, powtórzymy to wszyscy razem. Proszę - poniedziałek?Zgraja ryknęła: - Poniedziałek!Ona na to: - Religia?Ochrzczeni poganie ryknęli słówko „religia”. Ja oszczędzałem głos, wystukałem za to na

46

blasze religijne sylaby.Za mną wrzeszczeli tamci, zachęcani przez Spollenhauerkę: Pi-sa-nie! - Trzykrotnie odpowiedział mój bębenek. - Ra-chun-ki! - Znów trzy uderzenia.I tak się to ciągnęło dalej: wrzask za mną, przepowiadanie Spollenhauerki przede mną, a ja, robiąc dobrą minę do nieudolnej gry, wystukiwałem powściągliwie sylaby na mojej blasze, aż Spollenhauerka, nie wiem, z czyjego poduszczenia, zerwała się, wyraźnie rozzłoszczona - ale to łobuziaki za moimi plecami zepsuły jej humor - zaczerwieniła się gwałtownie, nieszkodliwy bębenek Oskara był dla niej wystarczającym kamieniem obrazy, by wziąć na spytki dbałego o takt dobosza.- Posłuchaj mnie teraz, Oskarze! Czwartek, geografia?Ignorując słówko „czwartek” wystukałem cztery razy na geografię, na rachunki i pisanie po trzy razy, religii, jak się należy, poświęciłem nie cztery, lecz trzy trójjedyne, zbawienne uderzenia w bębenek.Ale Spollenhauerka nie zauważyła różnicy. Po prostu czuła wstręt do wszelkiego bębnienia. Pokazała mi, jak już raz przedtem, dziesięć najkrócej obciętych paznokci i chciała chwycić dziesięcioma pazurami.Ale zanim jeszcze dotknęła mojej blachy, ja wydałem swój uśmiercający szkło krzyk, który ogromne okna klasy pozbawił górnych szyb. Środkowe szyby padły ofiarą drugiego krzyku. Bez przeszkód wdarło się do klasy łagodne wiosenne powietrze. Trzecim krzykiem znisz-czyłem dolne szyby, co w gruncie rzeczy było zbędne, było czystą swawolą, bo Spollenhauerka już przy górnych i środkowych szybach cofnęła pazury. Zamiast z czystej i wątpliwej artystycznie swawoli znęcać się nad ostatnimi szybami, Oskar dalibóg postąpiłby mądrzej, gdyby nie spuszczał z oka zataczającej się w tył Spollenhauerki.Diabli wiedzą, skąd wytrzasnęła trzcinkę. W każdym razie trzcinka Pojawiła się nagle, drżała w krzyżującym się z wiosennym powietrzem powietrzu klasy, a Spollenhauerka świsnęła nią przez tę powietrzną mieszaninę, uczyniła ją giętką, głodną, spragnioną, łasą na pękającą skórę, na syk, na wiele zasłon, którymi trzcinka potrafi łudzić, na zaspokojenie obu stron. I walnęła trzcinka w mój pulpit, aż w kałamarzu atrament podskoczył fioletowo. I uderzyła, gdy nie chciałem podstawić ręki do bicia, w mój bębenek. Ona, Spollenhauerka, uderzyła w mój blaszany bębenek! Z jakiej racji uderzyła? Jeśli już chciała uderzyć, to z jakiej racji w mój bębenek? Czy za moimi plecami mało siedziało rozwydrzonych łobuziaków? Czy koniecznie musiała to być moja blacha? Czy ona, która nie miała pojęcia o bębnieniu, musiała podnieść rękę na mój bębenek? Co jej błyskało w oku? Jak nazywało się zwierzę, które chciało uderzać? Z jakiego Zoo pochodziło, jakiego żeru szukało, do czego się grzało? - Coś zawładnęło Oskarem, wdarło się w niego, nie wiem, z jakich przyczyn unosząc się wzwyż, przez podeszwy butów, przez stopy, dźwignęło się w górę, opanowało struny głosowe, kazało mu wydać żarliwy krzyk, który wystarczyłby do ogołocenia ze szkła całej wspaniałej, piękno-okiennej, chwytającej światło, załamującej światło, gotyckiej katedry.Inaczej mówiąc, wykonałem podwójny krzyk, który obydwa szkła w okularach Spollenhauerki doprawdy starł na proch. Patrząc spod lekko krwawiących brwi przez puste już oprawki cofnęła się po omacku, zaczęła w końcu beczeć obrzydliwie i jak na nauczycielkę zbyt nieopanowanie, podczas gdy banda za moimi plecami zamilkła trwożnie, częściowo kryjąc się pod ławkami, częściowo szczękając zębami. Kilku przemykało się od ławki do ławki ku matkom. One zaś, gdy uświadomiły sobie wyrządzoną szkodę, szukały winnego i chciały rzucić się na moją mamę, pewnie też rzuciłyby się na nią, gdybym ja, chwytając bębenek, nie wysunął się z ławki.

47

Omijając na pół oślepłą Spollenhauerkę znalazłem się przy mamie, której zagrażały furie, złapałem ją za rękę i wyciągnąłem z przewiewnej klasy I a. Gwarne korytarze. Kamienne schody dla dzieci-olbrzymów. Resztki chleba w tryskających wodą granitowych misach. W otwartej sali gimnastycznej dygotali chłopcy pod drążkiem. Mama nadal trzymała kartkę. Przed głównym wejściem szkoły Pestalozziego wziąłem od niej świstek i z podziału godzin zrobiłem bezsensowną papierową kulę.Natomiast fotografowi, który między kolumnami portalu czekał na pierwszoklasistów z torbami łakoci i matkami, Oskar pozwolił zrobić sobie zdjęcie ze swoją torbą, która nie zginęła w całym tym zamieszaniu. Wyjrzało słońce, nad nami brzęczały klasy. Fotograf ustawił Oskara na tle szkolnej tablicy, na której było napisane: „Mój pierwszy dzień w szkole”.

Rasputin i abecadło

Opowiadając mojemu przyjacielowi Kleppowi i pielęgniarzowi Brunowi, który przysłuchiwał się jednym uchem, o pierwszym zetknięciu Oskara z podziałem godzin, powiedziałem przed chwilą: na owej tablicy szkolnej, która służyła fotografowi za tradycyjne tło do pocztówkowych zdjęć sześcioletnich chłopców z tornistrami i torbami pełnymi łakoci, było napisane: „Mój pierwszy dzień w szkole”.Oczywiście to zdanko było czytelne jedynie dla matek, które stały za fotografem i denerwowały się bardziej niż ich chłopcy. Chłopcy przed tablicą z napisem co najwyżej w rok później, albo przy wielkanocnym zaciągu nowych pierwszoklasistów, albo na pozostałych im zdjęciach, mogli odcyfrować, że te śliczne fotografie zostały zrobione z okazji ich pierwszego dnia w szkole.Pismo sütterlinowskie pełzało po tablicy złośliwie spiczaste i w zaokrągleniach fałszywe, bo wypchane, rysowało kredą ów napis zaznaczający początek nowego okresu życia. W istocie pismo Sütterlina nadaje się do rzeczy wyrazistych, zwięzłych sformułowań, na przykład aktualnych haseł. Są też pewne dokumenty, których co prawda nigdy nie widziałem, ale które wyobrażam sobie wypisane pismem sütterlinowskim. Mam tu na myśli świadectwa szczepień, dyplomy sportowe i pisane ręcznie wyroki śmierci. Juz wtedy, gdy umiałem co prawda odgadywać, ale nie odczytywać pismo Sütterlina, podwójny wężyk sütterlinowskiego M, od

48

którego zaczynał się napis, podstępnie i zalatując konopiami przypominał mi o szafocie. Jednakże wolałbym przeczytać napis litera po literze, zamiast domyślać się niejasno jego treści. Niech bowiem nikt nie sądzi, że moje spotkanie z panną Spollenhauer przerodziło się w rozbijanie krzykiem szyb i buntownicze, protestacyjne bębnienie z poczucia wyższości, bo zna-łem już alfabet. O nie, wiedziałem zbyt dobrze, że odgadywanie pisma sütterlinowskiego to jeszcze nic, że brakowało mi najprostszej szkolnej wiedzy. Niestety Oskarowi nie mogła przypaść do gustu metoda, którą niejaka panna Spollenhauer chciała go w tę wiedzę wtajemniczyć.Toteż opuszczając szkołę Pestalozziego nie postanowiłem bynajmniej, że mój pierwszy dzień w szkole będzie też ostatnim. Koniec ze szkołą, teraz idziemy do domu. Nic podobnego! Jeszcze gdy fotograf uwieczniał mnie na zdjęciu, pomyślałem sobie: Oto stoisz przed szkolną tablicą, stoisz pod prawdopodobnie ważnym, być może zgubnym napisem. Możesz co prawda oceniać napis wedle kroju pisma i wyliczać takie skojarzenia jak areszt odosobniony, areszt ochronny, nadzór i wszyscy na jednym stryczku, ale odcyfrować go nie potrafisz. A jednak mimo całej swojej niewiedzy, która woła o pomstę do na wpół zachmurzonego nieba, nie masz zamiaru chodzić więcej do tej szkoły z podziałem godzin. Gdzie, Oskarze, gdzie chcesz się na-uczyć dużego i małego abecadła?O tym, że było duże i małe abecadło, ja, któremu właściwie wystarczyłoby małe, dowiedziałem się między innymi z nieogarnionej, nierozerwalnie związanej ze światem egzystencji dużych ludzi, którzy nazywali siebie dorosłymi. Ostatecznie człowiek niezmordowanie udowadnia prawo istnienia dużego i małego abecadła przez analogię z dużym i małym katechizmem, dużą i małą tabliczką mnożenia, a przy wizytach oficjalnych, w zależności od tego, ilu zbierze się wyorderowanych dyplomatów i dostojników, mówi się o dużym i małym przyjęciu.Ani Matzerath, ani mama nie troszczyli się w ciągu następnych miesięcy o moje wykształcenie. Rodzice poprzestali na jednej, tak dla mamy wyczerpującej i zawstydzającej próbie posłania mnie do szkoły. Zachowywali się jak wuj Jan Broński, wzdychali patrząc na mnie z góry, wygrzebywali stare historie, jak moje trzecie urodziny: — Otwarta klapa! Ty jej nie zamknąłeś, tak czy nie? Ty byłeś w kuchni, a przedtem w piwnicy, tak czy nie? Ty schodziłeś po puszkę kompotu na deser, tak czy nie? Ty nie zamknąłeś klapy do piwnicy, tak czy nie?Wszystko, co mama zarzucała Matzerathowi, było prawdą, a jednak, jak wiemy, prawdą nie było. Ale on uznawał swoją winę i nieraz nawet płakał, bo miał miękkie serce. Wtedy mama i Jan Broński musieli go pocieszać i mnie, Oskara, nazywali krzyżem, który trzeba nieść, przeznaczeniem, które jest widać nieuniknione, doświadczeniem, o którym człowiek nie wie, czym na nie zasłużył.Od tych doświadczonych ciężko, dotkniętych przez los nosicieli krzyża nie można więc było oczekiwać pomocy. Także ciotka Jadwiga Brońska, która często wstępowała po mnie, żebym bawił się w piasku w parku Steffensa z jej dwuletnią Marga, jako nauczycielka nie wchodziła dla mnie w rachubę: była co prawda dobroduszna, ale bezdennie głupia. Również siostrę Ingę od doktora Hollatza, która nie była ani głupia, ani dobroduszna, musiałem sobie wybić z głowy: bo ona była mądra, nie jakaś tam zwyczajna pomoc, ale niezastąpiona asystentka, i z tego powodu nie miała dla mnie czasu.Kilka razy na dzień pokonywałem przeszło stustopniowe schody czteropiętrowej kamienicy, szukając rady bębniłem na każdym piętrze, odgadywałem po zapachach, co u dziewiętnastu lokatorów było na obiad, a jednak nie stukałem do żadnych drzwi, bo ani w starym Heilandcie, ani w zegarmistrzu Laubschadzie, nie mówiąc już o grubej pani Kater czy, mimo całej sympatii,

49

o matce Truczinskiej, nie widziałem mojego przyszłego mistrza.Na poddaszu mieszkał muzyk Meyn. Pan Meyn miał cztery koty i stale był pijany. Grał do tańca na „Wzgórzu Zinglera” i w wigilię Bożego Narodzenia z pięciu takimi jak on pijakami zataczał się po zaśnieżonych ulicach i chóralnym śpiewem zwalczał krzepki mróz. Spotkałem go kiedyś na poddaszu: w czarnych spodniach i w białej eleganckiej koszuli leżał na plecach, bosymi stopami toczył pustą butelkę po jałowcówce i przepięknie grał na trąbce. Nie odejmując blachy od ust, tylko lekko wywracając oczyma, zerkając na mnie, który stałem za nim, uznał mnie za akompaniującego mu bębnistę. Nie uważał, by jego blacha była czymś lepszym niż moja. Nasz duet wypłoszył na dach jego cztery koty i sprawił, że dachówki lekko wibrowały.Gdy skończyliśmy grać i opuściliśmy blachy, wyciągnąłem spod swetra stare „Neueste Nachrichten”, wygładziłem papier, przykucnąłem koło trębacza Meyna, podsunąłem mu lekturę i zażądałem wykładu o dużym i małym abecadle.Ale pan Meyn, ledwie odłożył trąbkę, od razu zapadł w sen. Tylko trzy rzeczy dawały mu prawdziwe schronienie: butelka jałowcówki, trąbka i sen. Wprawdzie jeszcze nieraz, ściśle mówiąc, aż do chwili gdy wstąpił jako muzyk do kawalerii SA i na kilka lat wyrzekł się jałowcówki, grywaliśmy na poddaszu w duecie wobec kominów, dachówek, gołębi i kotów, nie ćwicząc przedtem, ale do roli nauczyciela się nie nadawał.Próbowałem szczęścia u handlarza warzyw Greffa. Nie zabierając bębenka, bo Greff nie przepadał za tym instrumentem, zachodziłem kilkakrotnie do piwnicznego sklepu po drugiej stronie ulicy. Wydawało się, że były tu odpowiednie warunki do gruntownych studiów: wszędzie bowiem w dwupokojowym mieszkaniu, także w sklepie, za ladą i na ladzie, nawet w stosunkowo suchej piwnicy leżały książki, powieści awanturnicze, śpiewniki, Cherubinowy wędrowiec, pisma Waltera Flexa, Zwyczajne życie Wiecherta, Daphnis i Chloe, monografie artystyczne, sterty pism sportowych, wreszcie albumy fotograficzne z półnagimi chłopcami, którzy z niewyjaśnionych powodów, najczęściej wśród wydm na plaży, uganiali się za piłką i ukazywali lśniące oliwą muskuły.Greff miał już w tym czasie dużo nieprzyjemności w sklepie. Kontrolerzy z urzędu miar przy sprawdzaniu wagi i odważników wytknęli to i owo. Padło słówko „oszustwo”. Greff musiał zapłacić karę i kupić nowe odważniki. Wobec tych zmartwień tylko książki, wieczory w świetlicy i weekendowe wędrówki ze skautami mogły go jeszcze rozerwać.Prawie nie dostrzegał mojego wejścia do sklepu, wypisywał dalej tabliczki z cenami, a ja, wykorzystując dogodną sposobność, chwytałem trzy, cztery białe tekturki naśladujące pismo sütterlinowskie, ponadto czerwony ołówek i starałem się gorliwie kopiować wypisane już tabliczki i w ten sposób ściągnąć na siebie uwagę Greffa.Oskar był chyba dla niego za mały, nie dość wielkooki i blady. Rzucałem więc czerwony ołówek, wybierałem sobie jakieś książczysko pełne wpadających w oko Greffowi nagusów, poczynałem sobie prowokacyjnie, trzymałem ukosem, tak żeby i on zobaczył zdjęcia pochylonych lub wyprężonych chłopców, co do których mogłem przypuszczać, że coś dla Greffa znaczą.Ponieważ handlarz warzyw, gdy w sklepie nie było akurat klientów kupujących buraki, zbyt skrupulatnie wymalowywał tabliczki z cenami, musiałem głośno zatrzasnąć książkę albo szeleszcząc przewracać szybko kartki, żeby wynurzył się spośród swoich tabliczek i zajął się mną, który nie umiałem czytać.Powiedzmy od razu: Greff nie zrozumiał mnie. Jeśli w sklepie byli skauci — po południu zawsze kręciło się koło niego dwóch lub trzech podkomendnych - w ogóle nie zauważał

50

Oskara. Jeśli natomiast był sam, to potrafił zerwać się podminowany i rozzłoszczony przeszkadzaniem i wydawać rozkazy: — Zostaw tę książkę, Oskarze! Nic z niej nie zrozumiesz. Jesteś na to o wiele za głupi i za mały. Jeszcze ją podrzesz. Kosztowała przeszło sześć guldenów. Jeśli chcesz się bawić, masz pod dostatkiem ziemniaków i główek kapusty!Potem zabierał mi książczysko, przeglądał je z nieruchomą twarzą i zostawiał mnie między kapustą włoską, czerwoną i białą, między brukselką, brukwią i ziemniakami, w zupełnym osamotnieniu; bo Oskar nie miał przy sobie bębenka.Była jeszcze co prawda pani Greff i po odprawie otrzymanej od handlarza warzyw wyślizgiwałem się najczęściej do sypialni małżonków. Pani Lina Creff już w tym czasie leżała całymi tygodniami w łóżku, udawała chorą, pachniała nieświeżą nocną koszulą i brała do ręki wszystko, co się dało, tylko nie książkę, która by mnie czegoś nauczyła.Przeżuwając lekką zazdrość Oskar patrzył przez jakiś czas na tornistry rówieśników, u których boków huśtały się i pyszniły gąbki i szmatki do łupkowych tabliczek. Mimo to nie przypomina sobie, żeby kiedykolwiek przychodziły mu do głowy takie na przykład myśli: sam nawarzyłeś sobie piwa, Oskarze, trzeba było robić dobrą minę do szkolnej gry. Nie powinieneś był tak ostro zadzierać ze Spollenhauerką. Te pętaki wyprzedzają cię! Znają już duże albo małe abecadło, a ty nawet nie potrafisz trzymać „Neueste Nachrichten” jak należy.Lekka zazdrość, powiedziałem przed chwilą, nie było to nic więcej. Wystarczyła przecież tylko jedna przelotna zapachowa próba, żeby do końca życia mieć szkoły po dziurki w nosie. Czy wąchaliście państwo kiedyś źle spłukane, obszarpane gąbki i szmatki do tych łupkowych tabliczek w złuszczonej żółtej oprawce, które w najtańszej skórze szkolnych tornistrów przechowują wyziewy wszelkiej kaligrafii, woń dużej i małej tabliczki mnożenia, pot skrzypiącego, utykającego, obsuwającego się, zwilżanego śliną rysika? Co jakiś czas, gdy uczniowie wracając ze szkoły zdejmowali w pobliżu mnie tornistry, żeby zagrać w piłkę nożną albo w palanta, pochylałem się nad wysychającymi w słońcu gąbkami i wyobrażałem sobie, że diabeł, który być może istnieje, chowa pod pachami tego rodzaju kłęby kwaśnych zapachów.Szkoła łupkowych tabliczek nie była więc w moim guście. Oskar nie chce jednak twierdzić, że owa Gretchen Scheffler, która niebawem zajęła się jego edukacją, ucieleśniała odpowiadający mu gust.Całe urządzenie piekarskiego mieszkania Schefflerów na Kuźniczkach raziło mnie. Te ozdobne serwetki, poduszki wyszywane w herby, lalki czające się w rogach kanapy, szmaciane zwierzęta, gdziekolwiek się człowiek nie ruszył, porcelana, która wołała o słonia, pamiątki z podróży w każdym kącie, rozpoczęte robótki szydełkiem, na drutach, wyszywanki, plecionki, supełki, koronki i lamówki w ząbki. Dla tego śliczniutkiego, zachwycająco przytulnego, dławiące małego, zimą przegrzanego, latem zatrutego kwiatami mieszkania przychodzi mi do głowy tylko jedno wytłumaczenie: Gretchen Scheffler nie miała dzieci, tak bardzo by chciała mieć dzieciaczki, żeby im robić na drutach - czy to była wina Schefflera, czy jej - jakże chętnie obszywałaby dzidziusia, zasypywałaby haftami, lamówkami, krzyżykowymi całuskami.Przyszedłem tutaj, żeby nauczyć się dużego i małego abecadła. Miałem się na baczności, żeby ani porcelana, ani pamiątki z podróży nie doznały uszczerbku. Swój głos uśmiercający szkło zostawiłem, że tak powiem, w domu, przymykałem oczy, gdy Gretchen uznawała, że dość już było bębnienia, i uśmiechając się złotymi i końskimi zębami zabierała mi bębenek z kolan i kładła między misie.Zaprzyjaźniłem się z dwiema lalkami, przytulałem do siebie wypchane korpusy, pobrzękiwałem jak zakochany rzęsami dam, które spoglądały zawsze ze zdziwieniem, aby ta fałszywa, ale

51

właśnie dlatego tym prawdziwiej udawana przyjaźń z lalkami usidliła utkane z dwóch oczek w lewo, dwóch w prawo serce Gretchen.Mój plan nie był zły. Już za drugą wizytą Gretchen otworzyła przede mną swoje serce, to znaczy, rozpostarła je, jak rozpościera się pończochy, drugie, w paru miejscach już przetarte i z załapanymi oczkami - odmykając przede mną wszystkie szafy, skrzynie i pudełeczka, rozkładając przede mną obszyte koralikami szmatki, przymierzając mi, wkładając i zdejmując z powrotem sterty dziecięcych kaftaników, śliniaczków, śpioszków, których starczyłoby dla pięcioraczków.Potem pokazała zdobyte przez Schefflera w związku kombatantów odznaki strzeleckie, potem fotografie, które częściowo pokrywały się z naszymi, w końcu, gdy jeszcze raz zabrała się do dziecięcych szmatek i szukała jakichś śpioszków, w końcu pojawiły się książki; Oskar przecież mocno liczył na to, że pod dziecięcymi szmatkami znajdzie książki; Oskar słyszał przecież, jak ona rozmawiała z mamą o książkach; wiedział, jak gorliwie obydwie, kiedy jeszcze były zaręczone, a później niemal równocześnie młodo wyszły za mąż, wymieniały książki, brały książki z wypożyczalni koło Pałacu Filmowego, aby napompowane przeczytaną treścią wnieść więcej obycia, rozmachu i blasku w kupieckie i piekarskie małżeństwa.Gretchen niewiele miała mi do zaofiarowania. Ponieważ już nie czytała, odkąd zajęła się tylko robótkami na drutach - chyba tak jak mama, która przez Jana Brońskiego też już nie sięgała po lekturę - rozdała okazałe tomy Biblioteki Taniej Książki, którą obie przez dłuższy czas prenumerowały, ludziom, co jeszcze czytali, bo nie robili na drutach i nie mieli Jana Brońskiego.Także złe książki są książkami i dlatego są święte. To, co tam znalazłem, stanowiło groch z kapustą, pochodziło chyba w znacznej części ze skrzyni książek jej brata Theo, który zginął na Ławicy Dogger śmiercią marynarza. Siedem czy osiem tomów kalendarza morskiego Köhlera ze zdjęciami okrętów, które dawno już zatonęły, Stopnie służbowe w marynarce cesarskiej, Paul Beneke, bohater mórz - to chyba nie mogła być strawa, której łaknęło serce Gretchen. Dzieje Gdańska pióra Ericha Key sera i owej walki o Rzym, jaką niejaki Feliks Dahn musiał stoczyć z pomocą Totili i Tei, Belizariusza i Narsesa, również chyba w rękach brata, który popłynął na morze, straciły blask i grzbiety. Biblioteczce Gretchen przypisywałem książkę, która traktowała o debecie i kredycie, i coś Goethego o powinowactwach z wyboru, a także bogato ilustrowany gruby tom Rasputin i kobiety.Po dłuższym wahaniu - wybór był zbyt mały, żebym mógł zdecydować się szybko - chwyciłem, nie wiedząc, co chwytam, tylko idąc za znajomym głosikiem wewnętrznym, najpierw Rasputina, a potem Goethego.Ów podwójny chwyt miał określić i wpłynąć na moje życie, przynajmniej to życie, jakie ośmielałem się wieść z dala od mojego bębenka. Do dzisiejszego dnia - gdy spragniony wiedzy Oskar systematycznie ściąga do swojego pokoju bibliotekę zakładu dla nerwowo chorych - waham się, gwiżdżąc na Schillera i jemu podobnych, między Goethem a Rasputinem, między szamanem a wszechwiedzącym, między ponurakiem, który urzekał kobiety, a promiennym księciem poetów, który tak chętnie pozwalał się urzekać kobietom. Jeśli przez pewien czas skłaniałem się bardziej ku Rasputinowi i obawiałem się niewyrozumiałości Goethego, wynikało to z lekkiego podejrzenia: gdybyś ty, Oskarze, bębnił za jego czasów, Goethe widziałby w tobie jedynie wynaturzenie, potępiłby cię jako wcielone wynaturzenie i swoją własną naturę - którą ostatecznie zawsze, choćby nie wiem jak puszyła się Mowa tu o utworze Gustawa Freytaga Soll und Haben.

52

nienaturalnie, podziwiałeś i do której dążyłeś - swoją własną naturalność karmiłby przesłodzonymi pralniami, a ciebie, biednego półgłówka, zabiłby jeśli nie Faustem, to grubym tomem swojej Nauki o barwach.Ale wracajmy do Rasputina. On z pomocą Gretchen Scheffler wpoił mi duże i małe abecadło, on mnie nauczył, by z kobietami postępować uważnie, i pocieszał, gdy Goethe mnie obrażał.Nie było to wcale takie proste uczyć się czytać i udawać przy tym nieuświadomionego. Miało mi to przyjść z większym trudem niż długoletnie udawanie dziecinnego nocnego moczenia się. Przy nocnym moczeniu się należało przecież co rano demonstrować pewne niedomaganie, bez którego w gruncie rzeczy mógłbym się obejść. Natomiast grać role nieuświadomionego oznaczało dla mnie ukrywać moje błyskawiczne postępy, toczyć nieustanną walkę z zaczątkami intelektualnej próżności. Fakt, że dorośli widzieli we mnie takiego, co zlewa się do łóżka, przyjmowałem wewnętrznym wzruszeniem ramion, ale że przez całe lata musiałem udawać przed nimi głupiego Jasia, to martwiło Oskara, a także jego nauczycielkę.Ledwie wyratowałem książki z dziecięcej bielizny, Gretchen od razu i z radosnym piskiem zrozumiała swoje nauczycielskie powołanie.Udało mi się wywabić z włóczki to bezdzietne stworzenie, uwikłane wyłącznie w robótki na drutach, i niemal uszczęśliwić. Wolałaby właściwie, żebym za podręcznik wziął sobie debet i kredyt; ale ja upierałem się przy Rasputinie i chciałem tylko Rasputina, gdy ona na drugą lekcję kupiła mi prawdziwy elementarz, i zdecydowałem się w końcu przemówić, gdy ona opowiadała mi w kółko legendy górnicze i bajki o Karle Nochalu i Tomciu Paluchu. - Rapupin! - krzyczałem albo też: - Raszuszin! - Przez jakiś czas okropnie się wygłupiałem: - Raszu, Raszu! - paplał Oskar, żeby Gretchen z jednej strony zrozumiała, jakiej życzyłem sobie lektury, z drugiej zaś nie zdawała sobie sprawy z jego budzącego się, połykającego litery geniuszu.Uczyłem się szybko, regularnie, nie myśląc sobie przy tym wiele. Po roku czułem się jak w domu w Petersburgu, w prywatnych komnatach samowładcy wszystkich Rosjan, w dziecinnym pokoju wiecznie chorowitego carewicza, wśród spiskowców i popów, wreszcie jako naoczny świadek rasputinowskich orgii. Miało to odpowiadający mi koloryt, chodziło tu o postać centralną. Świadczyły o tym także rozsiane po książce współczesne sztychy, które ukazywały brodatego Rasputina z oczyma jak węgle pośród odzianych w czarne pończochy, poza tym nagich dam. Śmierć Rasputina prześladowała mnie: truto go zatrutym tortem, zatrutym winem, potem, gdy domagał się nowej porcji tortu, strzelano z pistoletów, a gdy ołów w piersi zachęcił go do tańca, związano i zanurzono w lodowej przerębli w Newie. Wszystko to było dziełem pełnych męskości oficerów. Damy petersburskiej metropolii nigdy nie dałyby swojemu ojczulkowi trującego tortu, poza tym jednak dawały wszystko, czego od nich żądał. Kobiety wierzyły w niego, podczas gdy oficerowie musieli najpierw usunąć go z drogi, żeby odzyskać wiarę w siebie.Czy to dziwne, że nie tylko ja znajdowałem upodobanie w życiu i śmierci atletycznego szamana? Gretchen powoli wracała do lektury z pierwszych lat małżeństwa, rozklejała się zwykle podczas czytania na głos, drżała, ilekroć padało słówko „orgia”, szeptała to czarodziej-skie słówko specjalnie, mówiąc „orgia” była gotowa do orgii, a jednak pod pojęciem orgii nie mogła sobie wyobrazić orgii.Gorzej było, kiedy mama przychodziła ze mną na Kuźniczki i w mieszkaniu nad piekarnią przysłuchiwała się lekcji. Niekiedy wyradzało się to w orgię, stawało się celem samym w sobie, nie zaś lekcją dla małego Oskara, przy co trzecim zdaniu wybuchał chichot na dwa głosy, usta robiły się suche i spękane, obie zamężne kobiety, jeśli tylko Rasputin tego chciał, przysuwały

53

się coraz bliżej do siebie, odczuwały niepokój na poduszkach kanapy, zaciskały uda, początkowe rozbrykanie przechodziło w końcowe wzdychanie, po dwunastu stronach rasputinowskiej lektury odczuwały coś, czego być może wcale nie pragnęły, nie oczekiwały, ale co w jasne popołudnie przyjmowały chętnie, przeciw czemu Rasputin na pewno by nie opo-nował, co raczej będzie rozdawał gratis i przez całą wieczność.Wreszcie, gdy obie kobiety wypowiedziały już swoje „bożeboże” i zakłopotane poprawiały zwichrzone fryzury, mamę ogarniały wątpliwości: - Czy Oskar naprawdę nic z tego nie rozumie?- Ależ skąd! - uspokajała ją wtedy Gretchen. - Tyle sobie trudu zadaję, ale on nic a nic nie rozumie i chyba nigdy nie nauczy się czytać. - Aby potwierdzić moją nieświadomość, której nic nie zmąci, dorzucała jeszcze: - Wyobraź sobie tylko, Agnieszko, że on wydziera strony z naszego Rasputina, gniecie i potem już ich nie ma. Nieraz miałabym chęć z tym skończyć. Ale kiedy później widzę, jaki on jest szczęśliwy nad książką, pozwalam mu wydzierać i niszczyć. Powiedziałam już Aleksowi, że na Boże Narodzenie musi nam kupić nowego Rasputina.Udało mi się więc stopniowo, jak się państwo domyślacie, w ciągu trzech czy czterech lat - tak długo, a nawet jeszcze dłużej uczyła mnie Gretchen Scheffler - wyrwać przeszło połowę kartek z Rasputina, ostrożnie, udając przy tym swawolę, zgnieść, aby później, w domu, w moim doboszowym kącie wyciągnąć kartki spod swetra, wygładzone i ułożone jedna na drugą wykorzystać na potajemną, nie zakłócaną przez kobiety lekturę. Podobnie obszedłem się z Goethem, którego co czwartą lekcję, wołając „Doethe”, domagałem się od Gretchen. Nie chciałem polegać na samym tylko Rasputinie, bo rychło zrozumiałem, że na tym świecie każdy Rasputin ma naprzeciw siebie jakiegoś Goethego, że Rasputin pociąga za sobą Goethego albo Goethe Rasputina, nawet go stwarza, jeśli nie może być inaczej, żeby go później potępić.Kiedy Oskar ze swoją nie oprawioną książką przykucał na poddaszu albo za ramami rowerów w szopie starego pana Heilandta i tasował, jak tasuje się karty, luźne strony Powinowactw z wyboru z plikiem Rasputina, czytał nowo powstałą książkę z rosnącym, ale zarazem uśmiechniętym zdziwieniem, widział Otylię przechadzającą się skromnie, wspartą na ramieniu Rasputina, po środkowoniemieckich ogrodach i Goethego siedzącego w saniach z wyuzdaną szlachcianką Olgą i pędzącego przez zimowy Petersburg z orgii na orgię.Ale wróćmy jeszcze raz do mojej klasy na Kuźniczkach. Gretchen, choć na pozór nie robiłem żadnych postępów, cieszyła się mną jak dziewczyna. Rozkwitała wspaniale w mojej bliskości, także pod błogosławiącymi, niewidocznymi wprawdzie, ale owłosionymi rękami rosyjskiego szamana, pociągając za sobą nawet swoje pokojowe lipy i kaktusy. Gdybyż w owych latach Scheffler co pewien czas wyciągał palce z mąki i bułeczki z piekarni zamieniał na inną bułecz-kę! Gretchen chętnie pozwoliłaby mu ugniatać się, wałkować, opędzlować i upiec. Kto wie, co by wyszło z pieca? Może nawet dzieciątko. Należałoby życzyć Gretchen tego radosnego wypieku.A tak po najbardziej podniecającej lekturze Rasputina siedziała sobie z płonącym wzrokiem i lekko potarganymi włosami, poruszała złotymi i końskimi zębami, nie miała jednak czego gryźć, mówiła „bożeboże” i myślała o odwiecznym zaczynie. Ponieważ mama, która miała przecież swojego Jana, nie mogła Gretchen pomóc, minuty po tej części mojej lekcji mogłyby się skończyć dość smutno, gdyby Gretchen nie miała tak pogodnego usposobienia.Biegła szybko do kuchni, wracała z młynkiem do kawy, brała go jak kochanka, tęsknie i namiętnie, gdy z kawy robił się śrut, śpiewała przy wtórze mamy, Oczy czarne albo Czerwony sarafan, zabierała oczy czarne do kuchni, nastawiała tam wodę, gdy woda grzała się na

54

gazowym płomieniu, zbiegała do piekarni, przynosiła stamtąd, często wbrew sprzeciwom Schefflera, świeże i dawniejsze wypieki, stawiała na stoliku talerzyki w kwiatki, dzbanuszek ze śmietanką, cukierniczkę, widelczyki do ciasta i sypała bratkami z piosenki, potem nalewała kawę, przechodziła do melodii z Carewicza, podawała rurki z kremem, „pszczele żądełka”, Stoi żołnierz nad Wołgi brzegiem i struclę nadziewaną tłuczonymi migdałami, Czy tam, gdzie jesteś, aniołki masz przy sobie, także bezy z bitą śmietaną, takie słodkie, takie słodkie; i zajadając mówiło się znowu, lecz tym razem z należnym dystansem o Rasputinie, niebawem, po krótkim, nasyconym ciastkami czasie, można było uczciwie oburzać się na straszne, potworne zepsucie carskich czasów.Ja w owych latach jadłem stanowczo za dużo ciastek. Jak można przekonać się na fotografiach, Oskar co prawda nie rósł od tego, ale tył i tracił linię. Często po zbyt słodkich lekcjach na Kuźniczkach nie widziałem innej rady, jak tylko przy Labesa, korzystając z nieobecności Matzeratha, uwiązać za kontuarem kawałek suchego chleba na sznurku, zanurzyć w norweskiej beczce z marynowanymi śledziami i wyciągnąć dopiero wtedy, gdy chleb porządnie nasiąknie słonym roztworem. Nie wyobrażacie sobie państwo, jak po nieumiarkowanym obżarciu się ciastkami działa na wymioty taka zakąska. Nieraz Oskar, żeby schudnąć, zwracał w naszym ustępie ciastka z piekarni Schefflera za przeszło gdańskiego guldena; wtedy był to kawałek grosza.Jeszcze czymś innym musiałem płacić Gretchen za lekcje. Ponieważ lubiła szyć i robić na drutach dziecięce rzeczy, wykorzystywała mnie jako manekina. Musiałem przymierzać cierpliwie fartuszki, czapeczki, spodenki, płaszczyki z kapturkiem i bez, w każdym fasonie, we wszystkich kolorach, z rozmaitych materiałów.Nie wiem, czy to mama, czy Gretchen z okazji moich ósmych urodzin przebrała mnie za małego, zasługującego na rozstrzelanie carewicza. Kult Rasputina doszedł wtedy u obu kobiet do momentu kulminacyjnego. Fotografia z owego dnia ukazuje mnie przy urodzinowym torcie, który okalało osiem nie kapiących świec, w haftowanej rosyjskiej koszuli, w fantazyjnie przekrzywionej kozackiej papasze, z pasami amunicyjnymi skrzyżowanymi na piersi, w białych pludrach i krótkich trzewikach.Szczęście, że mogłem się sfotografować z bębenkiem. Jakie to szczęście, że Gretchen Scheffler, być może na moje nalegania, skroiła, uszyła, a w końcu dopasowała mi kostium, który - dostatecznie biedermeierowski i powinowaty z wyboru - dziś jeszcze w moim albumie przywołuje ducha Goethego, świadczy o moich dwóch duszach, pozwala mi zatem z jednym jedynym bębenkiem w Petersburgu i w Weimarze równocześnie zstępować do matek, z damami urządzać orgie.

55

Dalekosiężny śpiew z Wieży Więziennej

56

Pani doktor Hornstetter, która prawie codziennie przychodzi na papierosa do mojego pokoju, jako lekarka powinna mnie leczyć, ale to ja za każdym razem ją leczę, kiedy opuszcza pokój, jest mniej nerwowa; ona, taka nieśmiała i utrzymująca bliższe stosunki właściwie tylko ze swoimi papierosami, twierdzi stale, że w młodości miałem za mało kontaktów, za rzadko bawiłem się z innymi dziećmi.Cóż, jeśli chodzi o inne dzieci, może i ma trochę racji. Byłem przecież tak zaabsorbowany edukacją u Gretchen Scheffler, tak rozdarty wewnętrznie między Goethem i Rasputinem, że mimo najlepszych chęci nie znajdowałem czasu na kółeczko i wyliczanki. Ilekroć jednak niby jakiś uczony stroniłem od ksiąg, a nawet je przeklinałem jako grobowce liter i pragnąłem kontaktu z prostym ludem, natykałem się na bachory z naszej kamienicy i mogłem mówić o szczęściu, jeśli po pewnej styczności z tymi kanibalami udawało mi się wrócić cało do mojej lektury.Oskar mógł wyjść z mieszkania rodziców przez sklep, wtedy od razu był na Labesa, albo zatrzasnąć za sobą drzwi mieszkania, wtedy znajdował się na klatce schodowej, miał po lewej wejście na ulicę, cztery piętra wyżej poddasze, gdzie muzyk Meyn grał na trąbce, a ostatnią możliwość stanowiło podwórze kamienicy. Ulica to były kocie łby. Na ubitym piachu podwórza mnożyły się króliki i trzepano dywany. Poddasze prócz okazyjnych duetów z pijanym panem Mey-enem ofiarowywało widok, perspektywę i owo piękne, lecz złudne uczucie wolności, którego szukają ci wszyscy, co wspinają się na wieże, które z mieszkańców mansard czyni marzycieli.O ile podwórze było dla Oskara pełne niebezpieczeństw, o tyle poddasze dawało mu pewne schronienie, póki i stamtąd nie wypłoszył go Aksel Mischke ze swoją zgrają. Podwórze miało szerokość kamienicy, w głąb jednak sięgało tylko na siedem kroków i wysmołowanym, zbrojnym u góry w drut kolczasty płotem z desek przylegało do trzech innych podwórzy. Z poddasza można było ogarnąć wzrokiem ten labirynt: domy na Labesa, obu przecznicach: Herty i Luizy i na dalekiej przeciwległej ulicy Marii otaczały złożony z podwórzy obszerny czworobok, w którym znajdowały się również fabryka cukierków od kaszlu i liczne tandetne warsztaty. Tu i ówdzie z podwórzy wyrastały drzewa i krzaki wskazując porę roku. Poza tym podwórza różniły się co prawda wielkością, ale jeśli chodzi o króliki i trzepaki, były jednakowe. Podczas gdy króliki przebywały tam przez okrągły rok, dywany, zgodnie z regulaminem domowym, trzepano tylko we wtorki i piątki. W takie dni potwierdzała się rozległość podwórzowego kompleksu. Z poddasza Oskar słyszał to i widział: ponad setkę dywanów, chodników, dywaników nacierano kiszoną kapustą, szczotkowano, trzepano i zmuszano, by ukazały wreszcie utkany wzór. Sto gospodyń wynosiło z domów zwłoki dywanów, unosiło w górę gołe okrągłe ramiona, chowało włosy, rozpuszczone i zaondulowane, pod mocno zawiązane chustki, zarzucało dywany na trzepaki, chwytało za plecione trzepaczki i rozsadzało suchymi uderzeniami ciasnotę podwórzy.Oskar nienawidził tego zgodnego hymnu na cześć czystości. Zmagał się na swoim bębenku z hałasem, musiał jednak, nawet na poddaszu, które przecież zapewniało jakiś dystans, uznać swoją bezsilność wobec gospodyń. Setka trzepiących dywany kobiet może zdobyć szturmem niebo, może stępić młodym jaskółkom końce skrzydeł i kilku uderzeniami burzyła wybębnioną w kwietniowym powietrzu świątynkę Oskara.W dni, kiedy nie trzepano dywanów, bachory z naszej kamienicy gimnastykowały się na drewnianym trzepaku. Rzadko wychodziłem na podwórze. Tylko szopa starego pana Heilandta gwarantowała mi tam niejakie bezpieczeństwo, bo stary tylko mnie wpuszczał do swojej

57

rupieciarni, a bachorom nie pozwalał nawet spojrzeć na pordzewiałe maszyny do szycia, zdekompletowane rowery, imadła, wielokrążki i przechowywane w pudełkach od papierosów pokrzywione i na powrót wyprostowane gwoździe. Takie już miał zajęcie: jeśli me wyciągał gwoździ z desek skrzyń, prostował na kowadle gwoździe wyciągnięte poprzedniego dnia. Poza tym, że nie dawał zmarnować się żadnemu gwoździowi, był też człowiekiem, który pomagał przy przeprowadzkach, który przed świętami zarzynał króliki, który wszędzie, na podwórzu, na schodach i na poddaszu, spluwał sokiem z prymki.Kiedy któregoś dnia bachory, jak to bachory, gotowały zupkę koło jego szopy, Nuchi Eyke poprosił starego Heilandta, żeby napluł trzy razy w ukrop. Stary zrobił to zamierzając się z daleka, po czym zniknął w swojej budzie i znów prostował gwoździe, Aksel Mischke zaś dodał do zupy nową przyprawę, tłuczoną cegłę. Oskar przyglądał się ciekawie tym kucharskim zabiegom, trzymał się jednak na uboczu. Z kocy i szmat Aksel Mischke i Harry Schlager zbudowali coś w rodzaju namiotu, żeby nikt z dorosłych nie zaglądał im do garnka. Gdy zagotowała się ceglana mąka, Hänschen Kollin opróżnił kieszenie i ofiarował na zupę dwie żywe żaby, które złapał nad pobliskim stawem. Kater, jedyna dziewczynka w namiocie, zrobiła zawiedzioną i nadąsaną minę, kiedy żaby tak cicho i potulnie, nie zdobywając się nawet na jakiś ostatni skok, utonęły w zupie. Najpierw Nuchi Eyke rozpiął spodnie i nie krępując się obecnością Susi nasikał do garnka. Aksel, Harry i Hänsen Kollin poszli w jego ślady. Gdy mały Serek chciał dorównać dziesięciolatkom, z jego rurki nie pociekła ani kropelka. Wszyscy teraz patrzyli na Susi i Aksel Mischke podał jej niebieskawo-biały emaliowany garnek z poobijanymi brzegami. Właściwie Oskar chciał od razu odejść. Ale zaczekał jeszcze, aż Susi, która chyba nie miała majtek pod sukienką, przykucnęła, objęła kolana, przedtem jeszcze podsunęła sobie garnek, wpatrywała się szklanym wzrokiem przed siebie, potem zmarszczyła nos, gdy garnek zdradził blaszanym dzwonieniem, że i Susi dołożyła się do zupy.Wtedy uciekłem stamtąd. Nie powinienem był uciekać, tylko odejść spokojnie. Ponieważ jednak uciekałem, wszyscy, którzy przedtem mieli oczy wlepione w garnek, popatrzyli za mną. Za plecami usłyszałem głos Susi Kater: - Chce nas zakapować, gdzie on tak leci! - Zdanie to kłuło mnie jeszcze, gdy potykając się przebiegałem już cztery piętra i dopiero na poddaszu zaczerpnąłem tchu.Miałem siedem i pół roku. Susi chyba dziewięć lat. Mały Serek zaledwie osiem. Aksel, Nuchi, Hänschen i Harry dziesięć albo jedenaście. Była jeszcze Maria Truczinska. Choć niewiele starsza ode mnie, nigdy nie wychodziła na podwórze bawiąc się lalkami w kuchni matki Truczinskiej albo ze swoją dorosłą siostrą Gusta, która pracowała jako pomoc w ewangelickim przedszkolu.Nic dziwnego, że jeszcze dziś nie mogę słuchać, jak kobiety siusiają do nocnika. Gdy Oskar wówczas postukując w bębenek ukoił swój słuch i poczuł się na poddaszu bezpiecznie daleki od kipiącej w dole zupy, przyszli na górę, boso i w sznurowanych bucikach, ci wszyscy, co dokładali się do zupy, a Nuchi przyniósł garnek. Rozłożyli się dokoła Oskara, na samym końcu przyszedł mały Serek. Potrącali się nawzajem, syczeli: - No, bierz go! - aż Aksel złapał Oskara od tyłu, ściskając mu ręce obezwładnił go, a Susi, ukazując w uśmiechu wilgotne, regularne zęby i koniec języka, uznała, że nie będzie w tym wszystkim nic złego. Wzięła od Nuchiego blaszaną łyżkę, wytarła ją do połysku o swoje uda, zanurzyła w parującym garnku, zamieszała powoli, niby dobra gospodyni, delektując się oparem papki, parę razy dmuchnęła dla ochłody na pełną łyżkę w końcu nakarmiła Oskara, mnie nakarmiła, nigdy już czegoś takiego nie jadłem, nie zapomnę tego smaku.

58

Dopiero gdy owa tak przesadnie dbała o moje cielesne dobro zgraja opuściła mnie, bo Nuchi zwymiotował do garnka, poczołgałem się w kąt strychu, na którym wisiało wtedy tylko parę prześcieradeł, i wyrzygałem kilka łyżek czerwonego wywaru, nie znajdując jednak w wymiocinach żabich resztek. Wdrapałem się na skrzynie pod otwartym okienkiem w dachu, patrzyłem na odległe podwórza, ceglane pozostałości chrzęściły mi w zębach, czułem pragnienie czynu, zlustrowałem dalekie okna domów przy ulicy Marii, połyskujące szkło, krzyknąłem, zaśpiewałem dalekosiężnie w tę stronę, nie mogłem co prawda dojrzeć skutku, a jednak tak byłem święcie przekonany o możliwościach dalekosiężnego śpiewu, że podwórze i podwórza stały się odtąd dla mnie za ciasne, że łaknąc dali, rozległości i perspektywy korzystałem z każdej okazji, by samemu lub trzymając mamę za rękę wyrwać się z Labesa, z przedmieścia, i umknąć prześladowaniom wszystkich warzących zupy kucharzy na naszym ciasnym podwórku.W czwartek każdego tygodnia mama robiła zakupy w mieście. Zazwyczaj zabierała mnie ze sobą. Zawsze mnie zabierała, ilekroć chodziło o kupno nowego bębenka u Sigismunda Markusa w pasażu Zbrojowni przy Targu Węglowym. W owym czasie, mniej więcej od siódmego do dziesiątego roku życia, wykańczałem bębenek w czternaście dni. Między dziesiątym a czternastym rokiem w niespełna tydzień potrafiłem roznieść blachę. Później udawało mi się albo przez jeden dzień zniszczyć nowy bębenek, albo - gdy nic nie mąciło rów-nowagi ducha - przez trzy lub cztery miesiące uderzać ostrożnie, a jednak mocno, przy czym na blasze prócz paru odprysków lakieru nie widać było żadnych uszkodzeń.Lecz tutaj mam opowiadać o tych czasach, gdy opuszczałem nasze podwórze z trzepakiem, z prostującym gwoździe starym Heilandtem, z wymyślającymi zupy bachorami i co czternaście dni mogłem wstąpić z mamą do Sigismunda Markusa, wybrać sobie z mnóstwa dziecięcych bębenków nową blachę. Nieraz mama zabierała mnie ze sobą również wtedy, gdy bębenek trzymał się jeszcze jako tako, i ja rozkoszowałem się tymi popołudniami na kolorowym, zawsze odrobinę muzealnym, rozbrzmiewającym nieustannie głosem tych czy owych kościelnych dzwonów Starym Mieście.Na ogół te wyprawy miały przyjemnie jednostajny przebieg. Trochę zakupów u Leisera, Sternfelda czy Machwitza, potem wstępowaliśmy do Markusa, który za każdym razem prawił mamie wyszukane i najpochlebniejsze komplementy. Niewątpliwie zalecał się do niej, nigdy jednak, o ile wiem, nie posunął się w swoich zalotach dalej niż do całowania w milczeniu pochwyconej gorąco, złotej, jak mówił, rączki mamy - wyjąwszy owe rzucenie się na kolana podczas pewnych odwiedzin, o których będzie tutaj mowa.Mama, która po babce Koljaiczkowej odziedziczyła okazałą, pełną i kształtną figurę, a także ujmującą próżność połączoną z łagodnością, tym życzliwiej patrzyła na zaloty Sigismunda Markusa, że co jakiś czas nie tyle zaopatrywał, co obdarzał ją śmiesznie tanim jedwabiem do szycia i kupionymi na tandecie, lecz wcale dobrymi pończochami. Nie mówiąc już o moich blaszanych bębenkach, za psi grosz wręczanych co czternaście dni ponad kontuarem.Za każdą bytnością punktualnie o wpół do piątej po południu mama pytała Sigismunda, czy mogłaby mnie, Oskara, zostawić pod jego opieką w sklepie, bo ma jeszcze do załatwienia ważne i pilne sprawunki. Dziwnie uśmiechając się Markus kłaniał się wówczas i przyrzekał mamie z krasomówczym zapałem, że będzie mnie, Oskara, strzegł jak źrenicy oka, gdy ona będzie załatwiała swoje tak ważne sprawunki. Leciutka, ale nie obraźliwa drwina, pobrzmiewała w jego głosie, niekiedy przyprawiała mamę o rumieniec i pozwalała domyślać się, że Markus wiedział, o co chodzi.

59

Ale i ja wiedziałem, co to za sprawunki, które mama nazywała ważnymi, które tak gorliwie załatwiała. Przez jakiś czas wolno mi było przecież towarzyszyć jej do taniego pensjonatu przy Stolarskiej, gdzie znikała na schodach nie pokazując się przez skąpe trzy kwadranse, a tymczasem ja, sam na sam z właścicielką popijającą zwykle likier, musiałem czekać cierpliwie przy podanej mi bez słowa, zawsze tak samo wstrętnej lemoniadzie, aż mama wracała, prawie nie zmieniona, żegnała właścicielkę, która nie podnosiła wzroku znad swojego „Pół na pół”, brała mnie za rękę i zapominała, że zdradzają wysoka temperatura dłoni. Z gorącą dłonią w dłoni szliśmy potem do „Cafe Weitzke” przy Tkackiej. Mama zamawiała dla siebie kawę, dla Oskara lody cytrynowe, aż niebawem i niby przypadkiem wpadał Jan Broński, który przysiadał się do naszego stolika i też kazał sobie stawiać kawę na uspokajająco chłodnym marmurowym blacie.Rozmawiali zupełnie się mną nie krępując, a ich słowa potwierdzały to, o czym już dawno wiedziałem: mama i wuj Jan spotykali się niemal co czwartek w wynajętym na koszt Jana pokoju w pensjonacie przy Stolarskiej, aby przez trzy kwadranse być ze sobą sam na sam. Prawdopodobnie to wuj Jan wyraził życzenie, żeby mnie więcej nie zabierać na Stolarską, a następnie do „Cafe Weitzke”. Bywał czasami bardzo wstydliwy, wstydliwszy od mamy, która nie widziała w tym nic złego, że jestem świadkiem kończącej się godziny miłości, o której legalności zawsze, chyba także po fakcie, była święcie przekonana.Tak więc na życzenie Jana niemal w każde czwartkowe popołudnie od wpół do piątej do prawie szóstej zostawałem u Sigismunda Markusa, mogłem oglądać zbiór jego blaszanych bębenków, bawić się nimi, mogłem - gdzież indziej Oskar miałby taką możliwość - hałasować równocześnie na kilku bębenkach i patrzeć w smutną psią twarz Markusa. Choć nie wiedziałem, skąd napływały jego myśli, domyślałem się, dokąd biegły, przebywały na Stolarskiej, ocierały się o drzwi numerowanych pokoi albo przysiadały niczym biedny Łazarz pod marmurowym stolikiem w „Cafe Weitzke”, na co czekając? Na okruchy?Mama i Jan Broński nie zostawiali ani okruszka. Wszystko zjadali sami. Mieli ogromny apetyt, który nigdy się nie zaspokaja, który sam siebie podsyca. Byli tak zaprzątnięci, że myśli Markusa pod stolikiem wzięliby co najwyżej za natarczywą pieszczotę przeciągu.Jednego z takich popołudni - było to we wrześniu, bo mama wyszła ze sklepu Markusa w rdzawym jesiennym kostiumie - gdy Markus był zatopiony, zagrzebany i chyba też zatracony za kontuarem, coś mnie pognało z nowo nabytym właśnie bębenkiem do pasażu Zbrojowni, w chłodny i mroczny tunel, gdzie po obu stronach, wystawa za wystawą, ciągnęły się najbardziej wyszukane sklepy: jubilerskie, delikatesowe, księgarskie. Nie zatrzymywałem się jednak przed na pewno atrakcyjnymi, lecz niedostępnymi dla mnie towarami w witrynach; coś gnało mnie z tunelu na Targ Węglowy. W zapylonym świetle stanąłem przed fasadą Zbrojowni, której bazaltowa szarość naszpikowana była mnóstwem wielkich kul armatnich, pochodzących z różnych oblężeń, aby owe żelazne garby każdemu przechodniowi przywoływały na pamięć historię miasta. Mnie kule nie mówiły nic, tym bardziej iż wiedziałem, że nie tkwiły tam z własnej woli, że był w tym mieście pewien murarz, którego w porozumieniu z konserwatorem zatrudniał i opłacał urząd budowlany; jego zadaniem było wmurowywanie amunicji minionych stuleci w fasady rozmaitych kościołów, ratuszy, a także w ścianę frontową i tylną Zbrojowni.Chciałem wejść do Teatru Miejskiego, który po prawej, oddzielony od Zbrojowni jedynie wąską i ciemną uliczką, ukazywał swój kolumnowy portal. Ponieważ Teatr Miejski, jak przypuszczałem, był o tej porze zamknięty - kasę wieczorną otwierano dopiero o wpół do siódmej - ruszyłem niezdecydowanie w lewo, bębniąc i zastanawiając się już nad odwrotem,

60

aż stanął Oskar między Wieżą Więzienną a Bramą Złotą. Nie miałem odwagi pójść przez Bramę na Długą, a potem, skręcając w lewo, na Tkacką, bo tam siedzieli mama i Jan Groński, a jeśli jeszcze nie siedzieli, to może właśnie kończyli swoje przy Stolarskiej albo szli już na orzeźwiającą kawę przy marmurowym stoliku.Nie wiem, jak przeszedłem przez torowisko na Targu Węglowym, po którym stale przemykały tramwaje - albo znikały w Bramie, albo dzwoniąc wypadały z Bramy i piszcząc na zakręcie, przez Targ Węglowy i Targ Drzewny zdążały w stronę Dworca Głównego. Może ktoś z dorosłych, choćby policjant, wziął mnie za rękę i przeprowadził troskliwie przez niebezpieczeństwa ulicznego ruchu.Stałem przed stromo wznoszącym się w niebo ceglanym murem Wieży Więziennej i właściwie przypadkiem tylko, z nudów, wcisnąłem swoje pałeczki między mur a okutą żelazem przylgę drzwi Wieży. Ledwie posłałem wzrok w górę, a już nie mogłem go utrzymać przy fasadzie, bo z nisz i okienek w murze raz po raz wyfruwały gołębie, aby niebawem spocząć na rzygaczach i wykuszach na krótką, właściwą gołębiom chwilę, potem znów sfruwając odrywały mój wzrok od murów.Drażniło mnie zachowanie gołębi. Szkoda mi było oczu, więc cofnąłem wzrok i na poważnie, chcąc też pozbyć się rozdrażnienia, posłużyłem się obu pałeczkami jak dźwignią: drzwi ustąpiły i Oskar, zanim jeszcze otworzył je całkiem, był już w środku Wieży, wpadł już na kręte schody, wspinał się już w górę, zawsze wysuwając naprzód prawą nogę, dostawiając lewą, dotarł do pierwszych okratowanych lochów, wspiął się wyżej, zostawił za sobą salę tortur ze starannie utrzymanymi i pouczająco opisanymi narzędziami, idąc dalej w górę - teraz wysuwał naprzód lewą nogę, dociągał prawą - wyjrzał przez wąskie zakratowane okienko, ocenił wysokość, uświadomił sobie grubość muru, spłoszył gołębie, spotkał ponownie te same gołębie wyżej za zakrętem schodów, znów wysuwał naprzód prawą, żeby dociągnąć lewą, a gdy po kolejnej zmianie nogi znalazł się na samej górze, długo jeszcze mógłby się tak wspinać, choć ciążyła mu i prawa, i lewa noga. Ale schody zrezygnowały przedwcześnie. Oskar zrozumiał bezsens i niemoc wieżowej budowli.Nie wiem, jaka wysoka była i jest nadal - bo przetrwała wojnę - Wieża Więzienna. Nie mam też ochoty prosić mojego pielęgniarza o kompendium wschodnioniemieckiego ceglanego gotyku. Myślę, że od stóp po wierzchołek miała jak nic swoje czterdzieści pięć metrów.Musiałem, a to za sprawą schodów, które zmęczyły mnie zbyt szybko, zatrzymać się na galerii obiegającej hełm Wieży. Usiadłem, wsunąłem nogi między kolumienki balustrady, pochyliłem się i mimo kolumienki, którą obejmowałem prawą ręką, patrzyłem w dół na Targ Węglowy, lewą zaś strzegłem bębenka, który przebył ze mną całą drogę w górę.Nie chcę państwa zanudzać opisywaniem wielo wieżowej, rozbrzmiewającej głosami dzwonów, starodawnej, rzekomo wciąż jeszcze przenikniętej tchnieniem średniowiecza, przedstawionej na tysiącu dobrych sztychów panoramy, widoku Gdańska z lotu ptaka. Nie będę też zajmował się gołębiami, choćby sto razy mówiono, że gołębie to wdzięczny temat. Dla mnie gołąb nie znaczy nic, wolę już mewę. Wyrażenie „gołąb pokoju” brzmi w moich uszach jak paradoks. Na zwiastuna pokoju wybrałbym raczej jastrzębia czy nawet ścierwnika niż gołębia, najkłótliwszego mieszkańca przestworzy. Krótko i węzłowato: na Wieży Więziennej były gołębie, ale ostatecznie gołębie są na każdej przyzwoitej wieży, która dba o siebie z po-mocą przydzielonego jej konserwatora.Mój wzrok padł na coś zupełnie innego: na gmach Teatru Miejskiego, który, gdy wyszedłem z pasażu Zbrojowni, był zamknięty. Kopulasty gmach był diabelnie podobny do niedorzecznie

61

powiększonego, klasycystycznego młynka do kawy, chociaż przy gałce kopuły brakowało mu owej korbki, która byłaby nieodzowna, by w wypełnionym co wieczór do ostatniego miejsca przybytku muz i kultury zemleć na okropny śrut pięcioaktowy dramat wraz z aktorami, kulisami, suflerką, rekwizytami i mnóstwem kurtyn. Drażniła mnie ta budowla z otoczonym kolumnami foyer, którego okien nie chciało porzucić zachodzące popołudniowe słońce, nakładając na nie coraz więcej czerwieni.W owej godzinie, jakieś trzydzieści metrów ponad Targiem Węglowym, ponad tramwajami i święcącymi zamknięcie biur urzędnikami, wysoko ponad pachnącym słodko, tandetnym sklepikiem Markusa, górując nad chłodnymi marmurowymi stolikami „Cafe Weitzke”, dwiema filiżankami kawy, mamą i Janem Brońskim, mając pod sobą także naszą kamienicę, podwórze, podwórza, skrzywione i proste gwoździe, dzieci sąsiadów i ich ceglaną zupę, ja, który dotychczas krzyczałem tylko w sytuacjach przymusowych, stałem się krzykaczem bez przyczyny i przymusu. Do chwili wstąpienia na Wieżę Więzienną wdzierałem się w strukturę szkła, do wnętrza żarówki, w butelkę zwietrzałego piwa tylko wówczas, gdy chciano mi zabrać bębenek, z Wieży natomiast krzyknąłem, choć bębenkowi nic nie groziło.Nikt nie chciał zabierać mi bębenka, a jednak Oskar krzyknął. Nie dlatego, że jakiś gołąb napaskudził na bębenek, prowokując go do krzyku. W pobliżu była co prawda śniedź na miedzianych płytach, ale nie było szkła; mimo to Oskar krzyknął. Gołąb miał czerwono lśniące oczy, ale nie patrzyło na niego żadne szklane oko; a jednak krzyknął. Ku czemu krzyczał, jaka wabiła go odległość? Czyżby miał tutaj świadomie i konsekwentnie powtórzyć ową próbę, którą podjął bez planu na poddaszu, po spożyciu ceglanej zupy, ponad podwórzami? O jakim szkle myślał Oskar? Na jakim szkle - bo tylko szkło wchodziło w rachubę - zamierzał Oskar przeprowadzić eksperymenty?Teatr Miejski, dramatyczny młynek do kawy, był tym obiektem, który zwabił w rozświetlone wieczornym słońcem okna moje nowe, po raz pierwszy wypróbowane na naszym poddaszu, chciałoby się rzec: graniczące z manieryzmem tony. Po paru minutach różnie nasilonego krzyku, który jednak nic nie wskórał, wyszedł mi niemal bezgłośny dźwięk i Oskar z radością i przewrotną dumą mógł sobie zakomunikować: dwie środkowe szyby w lewym oknie foyer musiały wyrzec się blasku wieczornego słońca, pozostały po nich dwa czarne, jak najszybciej wymagające ponownego oszklenia czworoboki.Należało potwierdzić sukces. Produkowałem się niczym nowoczesny malarz, który doskonali znaleziony wreszcie, od lat poszukiwany styl, ofiarowując zaskoczonemu światu całą serię równie wspaniałych, równie śmiałych, równie cennych próbek swojej maniery.W ciągu niespełna kwadransa udało mi się ogołocić ze szkła wszystkie okna foyer i część drzwi. Przed teatrem zebrał się podniecony, jak wydawało się z góry, tłum ludzi. Ciekawscy zawsze się znajdą. Na mnie wielbiciele mojej sztuki nie zrobili specjalnego wrażenia. Co najwyżej skłonili mnie do jeszcze bardziej sumiennej i precyzyjnej pracy. Szykowałem się właśnie, by w jeszcze śmielszym eksperymencie odsłonić wnętrze wszystkich rzeczy, mianowicie przez otwarte foyer, przez dziurkę od klucza w drzwiach loży posłać do ciemnej jeszcze sali teatru specjalny krzyk, który miał ugodzić dumę wszystkich bywalców, teatralny żyrandol z całą masą szlifowanych, lśniących, dioptrycznie fasetowanych ozdóbek; gdy w ciżbie przed teatrem dostrzegłem rdzawy materiał: mama wróciła z „Cafe Weitzke”, wypiła kawę, opuściła Jana Brońskiego.Trzeba jednak przyznać, że Oskar mimo to natarł krzykiem na Pyszałkowaty świecznik. Nic jednak chyba nie zdziałał, bo nazajutrz gazety pisały tylko o strzaskanych z tajemniczych

62

przyczyn szybach foyer i drzwi. Dyletanckie, a także naukowe dociekania w felietonowej części prasy codziennej jeszcze całymi tygodniami rozgłaszały wieloszpaltowe fantastyczne bzdury. „Neueste Nachrichten” bajdurzyły o promieniach kosmicznych. Ludzie z obserwatorium astronomicznego, a więc wysoko kwalifikowani pracownicy umysłowi, mówili o plamach na słońcu.Wówczas najszybciej, jak na to pozwalały moje krótkie nogi, zbiegłem po krętych schodach Wieży Więziennej w dół i mocno zdyszany znalazłem się w tłumie przed portalem teatru. Rdzawy kostium jesienny mamy już nie błyszczał, była pewnie w sklepie Markusa, może opowiadała o szkodach, jakie wyrządził mój głos. A Markus, który traktował mój tak zwany niedorozwój i diamentowy głos jako zjawiska najzupełniej naturalne, pewnie, jak myślał Oskar, przesuwa po ustach końcem języka i zaciera białożółtawe dłonie.Wchodząc do sklepu ujrzałem scenę, która natychmiast kazała mi zapomnieć o wszystkich sukcesach niszczącego szyby dalekosiężnego śpiewu. Sigismund Markus klęczał przed moją mamą i zdawało się, że wraz z nim chcą paść na kolana wszystkie szmaciane zwierzęta, misie, małpki, pieski, nawet lalki z zamykanymi oczami, wozy strażackie, konie na biegunach, a także wszystkie pilnujące jego składu pajace. On zaś krył w swoich dłoniach obie dłonie mamy, ukazywał porośnięte jasnym meszkiem, brązowe plamy na grzbietach dłoni i płakał.Mama też spoglądała poważnie i odpowiednio do sytuacji przejęta. - Niech pan przestanie, Markus - mówiła - proszę, nie w sklepie.Ale Markus nie reagował, a jego przemowa miała niezapomnianą dla mnie, błagalną i zarazem przesadną intonację: - Niech się pani nie spotyka z tym Brońskim, bo on jest na Polskiej Poczcie, nic z tego dobrego nie będzie, ja to pani mówię, bo on z Polakami trzyma. Pani nie stawia na Polaków, niech pani stawia, jak już pani chce postawić, na Niemców, bo oni w górę pójdą, nie dziś to jutro: czy już teraz w górę trochę nie poszli, a pani Agnieszka dalej stawia na tego Brońskiego, żeby na tego swojego Matzeratha, to jeszcze. Albo żeby pani tak zechciała najłaskawiej postawić na Markusa i z Markusem wyjechać, bo on się niedawno wychrzcił. Pojedziemy do Londynu, pani Agnieszko, bo u mnie tam rodzina i dość akcji, żeby tylko pani chciała, ale z Markusem to pani nie chce, bo pani nim pogardza, no to niech pani pogardza. Ale on z całego serca panią prosi, żeby pani nie stawiała więcej na tego zbzikowanego Brońskiego, co to na Polskiej Poczcie siedzi, za niedługi czas, jak Niemcy przyjdą, będzie koniec z Polakami!Właśnie gdy i mama, speszona tylu możliwościami i niemożliwościami, miała się rozpłakać, Markus spostrzegł mnie w drzwiach sklepu i uwalniając jedną dłoń mamy wskazał na mnie pięcioma wymownymi palcami: - No i proszę bardzo, jego też weźmiemy do Londynu. Będzie się miał jak książątko, jak książątko!Mama też spojrzała na mnie i uśmiechnęła się lekko. Może pomyślała o wybitych szybach w foyer Teatru Miejskiego, a może rozweseliła ją perspektywa wyjazdu do londyńskiej metropolii. Ku mojemu zaskoczeniu jednak potrząsnęła głową i powiedziała lekko, jakby odmawiając zaproszeniu do tańca: - Dziękuję panu, Markus, ale to niemożliwe, naprawdę niemożliwe - z powodu Brońskiego.Jakby nazwisko wuja było hasłem, Markus podniósł się zaraz z klęczek, zgiął się w ukłonie i wybąkał: - Pani wybaczy Markusowi, sam tak sobie myślałem, że to z jego powodu nie będzie możliwe.Kiedyśmy wyszli ze sklepu w pasażu Zbrojowni, sklepikarz, choć były to jeszcze godziny handlu, przekręcił klucz w drzwiach i odprowadził nas na przystanek piątki. Przed fasadą

63

Teatru Miejskiego nadal stali przechodnie i paru policjantów. Nie bałem się jednak i nie pamiętałem prawie o sukcesach odniesionych nad szkłem. Markus pochylił się ku mnie, szepnął bardziej do siebie niż do nas: - Czego to Oskar nie potrafi. Na bębenku gra i skandale przed teatrem urządza.Zaniepokojenie mamy na widok odłamków szkła uśmierzył machnięciem ręki, a gdy podjechał tramwaj i wsiedliśmy do wozu doczepnego, jeszcze raz poprosił cicho, obawiając się ewentualnych podsłuchiwaczy: — No to niech pani już zostanie z tym swoim Matzerathem i więcej nie stawia na Polaków.Kiedy dzisiaj, leżąc lub siedząc na metalowym łóżku, w każdej jednak pozycji bębniąc, Oskar odszukuje pasaż Zbrojowni, gryzmoły na ścianach Więziennej Wieży, samą Wieżę Więzienną i jej naoliwione narzędzia tortur, trzy okna foyer Teatru Miejskiego za kolumnami, znowu pasaż Zbrojowni i sklep Sigismunda Markusa, aby odtworzyć szczegóły pewnego wrześniowego dnia, musi jednocześnie szukać ziemi Polaków. Jak jej szuka? Szuka swoimi pałeczkami. Czy szuka ziemi Polaków również swoją duszą? Szuka wszystkimi organami, ale dusza nie jest organem.I szukałem ziemi Polaków, która zginęła, która jeszcze nie zginęła. Inni mówią: omal nie zginęła, już zginęła, znowu zginęła. W tym kraju szuka się ostatnio ziemi Polaków za pomocą kredytów, Leiki, kompasu, radaru, różdżek i delegatów, humanizmu, przywódców opozycji i ziomkostw przechowujących w naftalinie ludowe stroje. Podczas gdy w tym kraju szuka się ziemi Polaków duszą - na pół z Chopinem, na pół z zemstą w sercu - podczas gdy oni tutaj potępiają cztery rozbiory i planują już piąty rozbiór Polski, latają do Warszawy Air France’em i z ubolewaniem składają wianuszek w tym miejscu, gdzie kiedyś było getto, podczas gdy stąd będzie się szukać ziemi Polaków rakietami, ja szukam Polski na moim bębenku i bębnię; zginęła, jeszcze nie zginęła, znów zginęła, przez kogo zginęła, omal nie zginęła, już zginęła, Polska zginęła, wszystko zginęło, jeszcze Polska nie zginęła.

64

Trybuna

Rozśpiewując okna foyer naszego Teatru Miejskiego, szukałem - i po raz pierwszy go znalazłem - kontaktu ze sztuką sceniczną. Mama, mimo że bardzo zaabsorbowana przez handlarza zabawek Markusa, musiała owego popołudnia zauważyć mój żywy stosunek do teatru, bo gdy nadszedł okres Bożego Narodzenia, kupiła cztery bilety, dla siebie, dla Stefana i Margi Brońskiej, także dla Oskara, i w ostatnią niedzielę adwentu zabrała nas na baśń bożonarodzeniową. Siedzieliśmy na drugim balkonie, z boku, w pierwszym rzędzie. Pyszałkowaty żyrandol zawieszony nad parterem pokazywał, co potrafi. Byłem więc rad, że nie roztrzaskałem go śpiewem z Wieży Więziennej.Już wtedy było o wiele za dużo dzieci. Na balkonach więcej było dzieci niż matek, podczas gdy na parterze, gdzie siedzieli ludzie majętni i w płodzeniu ostrożniejsi, stosunek dzieci do matek utrzymywał się mniej więcej w równowadze. Że też dzieci nie mogą usiedzieć spokojnie! Marga Brońska, siedząca między mną a dość grzecznym Stefanem, zsunęła się ze składanego krzesła, chciała wdrapać się z powrotem, uznała z miejsca, że przyjemniej będzie pogimnastykować się przy balustradzie balkonu, wgniotła się w składany mechanizm, jednak w porównaniu z innymi krzykaczami dokoła nas krzyczała jeszcze umiarkowanie i krótko, bo mama zatkała jej głupią dziecinną mordkę cukierkami. Cmoktając karmelki i przedwcześnie zmęczona zsuwaniem się z krzesła, siostrzyczka Stefana zasnęła wkrótce po rozpoczęciu przedstawienia, dopiero po skończonym akcie trzeba ją było zbudzić na oklaski, których

65

zresztą nie żałowała.Wystawiali baśń o Tomciu Paluchu, co zafascynowało mnie od pierwszej sceny i ze zrozumiałych względów przejmowało do żywego. Rzecz zrobili zręcznie, Tomcia Palucha wcale nie pokazali, słychać było tylko jego głos, a osoby dorosłe uganiały się za niewidzial-nym, ale bardzo ruchliwym tytułowym bohaterem sztuki. Tutaj siedział w uchu konia, tam pozwolił ojcu sprzedać się za ciężkie pieniądze dwom hultajom, ówdzie przechadzał się po rondzie kapelusza, przemawiał z góry do tych na dole, wczołgał się później do mysiej dziury, potem do muszli ślimaka, był w zmowie ze złodziejami, znalazł się w sianie, a z sianem w żołądku krowy. Krowę jednak zabito, bo przemawiała głosem Tomcia Palucha. Natomiast żołądek krowy z uwięzionym chłopczykiem trafił na śmietnik i został połknięty przez wilka. Tomcio Paluch jednak mądrymi słowami skierował wilka do domu rodziców, do spiżarni, i tam wszczął alarm akurat w chwili, gdy wilk miał zacząć rabować. Koniec był taki, jak to w baśniach: ojciec zabił złego wilka, matka otworzyła nożyczkami brzuch i żołądek obżartucha, stamtąd wyszedł Tomcio Paluch, to znaczy, słychać było tylko jego wołanie: „Och, tato, byłem w mysiej dziurze, w brzuchu krowy i w kałdunie wilka: teraz zostanę z wami”.Wzruszyło mnie to zakończenie, a kiedy spojrzałem na mamę, zauważyłem, że ukryła nos w chusteczce, bo tak jak ja przeżywała akcję na scenie niby najbardziej własną historię. Mama lubiła się wzruszać, przez następne tygodnie, zwłaszcza póki trwały święta Bożego Narodzenia, przytulała mnie stale do siebie, całowała i nazywała Oskara to żartobliwie, to smętnie: „Tomcio Paluch”. Albo: „Mój mały Tomcio Paluch”. Albo: „Mój biedny, biedny Tomcio Paluch”.Dopiero latem w dziewięćset trzydziestym trzecim miałem ponownie otrzymać zaproszenie do teatru. Wskutek nieporozumienia zawinionego przeze mnie sprawa zakończyła się pechowo, ale jej wpływ odczułem dopiero później. Jeszcze dziś tamta scena kołysze się i rozbrzmiewa we mnie, bo wydarzyła się w sopockiej Operze Leśnej, gdzie pod gołym niebem każdego lata powierzano naturze muzykę Wagnera.W gruncie rzeczy tylko mama lubiła operę. Matzerath nie przepadał nawet za operetką. Jan naśladował mamę, zachwycał się ariami, choć na pozór muzykalny, był głuchy jak pień na piękne dźwięki. Ale za to znał braci Formellów, dawnych kolegów z gimnazjum w Kartuzach, którzy mieszkali w Sopocie, zawiadywali oświetleniem mola, fontanny przed Domem Zdrojowym i kasynem, a równocześnie pracowali jako oświetlacze przy festiwalach w Operze Leśnej.Droga do Sopotu wiodła przez Oliwę. Przedpołudnie w Parku Opackim. Złote rybki, łabędzie, mama i Jan Broński w słynnej grocie szeptów. Potem znów złote rybki i łabędzie, które współpracowały ręka w rękę z fotografem. Matzerath, ustawiając się do zdjęcia, wziął mnie na barana. Oparłem mu bębenek na czubku głowy, co powszechnie, także później, gdy scenka była już wklejona do albumu, budziło śmiech. Pożegnanie ze złotymi rybkami, łabędziami, grotą szeptów. Nie tylko w Parku Opackim była niedziela, także poza żelaznymi kratami ogrodzenia, w tramwaju do Jelitkowa i w jelitkowskim Domu Zdrojowym, gdzie zjedliśmy obiad, podczas gdy Bałtyk niezmordowanie, jakby nic innego nie miał do roboty, zapraszał do kąpieli, wszędzie była niedziela. Gdy nadbrzeżna promenada poprowadziła nas do Sopotu, niedziela wyszła nam naprzeciw i Matzerath musiał za wszystkich zapłacić taksę klimatyczną.Kąpaliśmy się w łazienkach południowych, bo tam rzekomo było mniej tłoczno niż w łazienkach północnych. Panowie przebrali się w szatni męskiej, mnie mama zaprowadziła do kabiny w szatni damskiej, zażądała, bym na plaży wystąpił nago, a tymczasem sama, mając

66

już wtedy bujne kształty, wtłoczyła swoje ciało w słomianożółty kostium. Żeby nie ukazywać się tysiącookiej plaży zbyt goło, zakrywałem przyrodzenie bębenkiem, a później wyciągnąłem się na brzuchu w morskim piasku, nie chciałem wejść w zachęcające wody Bałtyku, wolałem chować swoje skarby w piasku i uprawiać strusią politykę. Matzerath, a także Jan Broński z zarysowującymi się brzuszkami wyglądali tak śmiesznie i niemal żałośnie mizernie, że byłem rad, kiedy późnym popołudniem wszyscy ruszyli do szatni, gdzie każdy namaścił swoją opaleniznę i natarty niveą znów włożył niedzielne ubranie.Kawa i ciastka w „Gwieździe Morskiej”. Mama chciała zjeść trzeci kawałek pięciopiętrowego tortu. Matzerath sprzeciwił się, Jan był jednocześnie za i przeciw, mama zamówiła, dała Matzerathowi kąsek, nakarmiła Jana, zadowoliła obu swoich mężczyzn, zanim łyżeczka po łyżeczce napełniła żołądek przesłodzonym klinem.O święty kremie maślany, o mączką cukrową posypane, najpierw pogodne, potem pochmurne niedzielne popołudnie! Polscy arystokraci siedzieli w niebieskich słonecznych okularach nad intensywnie kolorową lemoniadą, której nie ruszali. Panie bawiły się fioletowymi paznokciami, a zapach naftaliny z ich futrzanych etoli, które każdorazowo wypożyczały na sezon, dolatywał do nas z morskim wiatrem. Matzerath uznał to za błazeństwo. Mama też miałaby ochotę wypo-życzyć, choćby na jedno popołudnie, taką etolę. Jan twierdził, że znudzenie polskiej arystokracji osiągnęło obecnie taki stan, iż mimo rosnących długów nie mówi się po francusku, lecz z czystego snobizmu najpospolitszą polszczyzną.Nie można wysiadywać w „Gwieździe Morskiej” i wpatrywać się bez końca w niebieskie słoneczne okulary i fioletowe paznokcie polskiej arystokracji. Moja napełniona tortem mama domagała się ruchu. Przyjął nas park zdrojowy, musiałem jeździć na osiołku i jeszcze raz pozować do zdjęcia. Złote rybki, łabędzie - czego ta natura nie wymyśli - i znów złote rybki i łabędzie, podnoszące wartość słodkiej wody.Wśród fryzowanych cisów, które jednak wbrew temu, co się zawsze mówi, wcale nie szeptały, spotkaliśmy braci Formellów, oświetlaczy kasyna Formellów, oświetlaczy Opery Leśnej Formellów. Młodszy Formella musiał zwykle pozbyć się najpierw wszystkich kawałów, jakie w zawodzie oświetlacza wpadły mu w ucho. Starszy Formella znał te kawały, ale z braterskiej miłości śmiał się zaraźliwie w odpowiednich miejscach i ukazywał przy tym o jeden złoty ząb więcej niż jego młodszy brat, który miał ich tylko trzy. Poszliśmy do Springera na kieliszek jałowcówki. Mama wolała elektorską. Potem, nadal sypiąc kawałami ze swojego zapasu, hojny młodszy Formella zaprosił nas na kolację do „Papugi”. Tam spotkaliśmy Tuschela, a do Tuschela należało pół Sopotu, ponadto kawał Opery Leśnej i pięć kin. Był on szefem braci Formellów i ucieszył się z poznania nas, tak jak my ucieszyliśmy się z poznania jego. Tuschel niezmordowanie obracał pierścieniem na palcu, który nie mógł jednak być magicznym czy czarodziejskim pierścieniem, bo nic zupełnie się nie stało prócz tego, że teraz Tuschel zaczął opowiadać kawały, i to te same, które przedtem słyszeliśmy od Formellów, tylko z mniejszym efektem, gdyż nie dysponował tylu złotymi zębami. Jednakże śmiał się cały stolik, bo Tuschel opowiadał kawały. Tylko ja zachowywałem powagę i próbowałem nieporuszoną twarzą zabijać pointy. Ach, jakże salwy śmiechu, jeśli nawet nieprawdziwie, to przecież podobnie do wypukłych szybek w oszklonym froncie naszej knajpki, promieniowały przytulnością. Tuschel okazywał wdzięczność, opowiadał jeden kawał po drugim, zamówił goldwasser, nagle, pławiąc się w śmiechu i goldwasserze, szczęśliwie przekręcił pierścień inaczej i rzeczywiście coś się stało. Tuschel zaprosił nas wszystkich do Opery Leśnej, bo przecież kawał Opery Leśnej należał do niego, sam niestety nie mógł pójść, był umówiony i tak dalej, ale my zechcemy

67

może zadowolić się jego miejscami, fotelami w loży, dzieciaczek będzie mógł się przespać, jeśli się zmęczył; i srebrnym automatycznym ołówkiem wypisał Tuschelowe słowo na Tuschelowej wizytówce, to otworzy przed wami wszystkie drzwi, powiedział - i tak też było.Co się wydarzyło, opowiem w paru słowach: Ciepły letni wieczór, Opera Leśna pełna i całkiem cudzoziemska. Jeszcze zanim się zaczęło, pokazały się komary. Ale dopiero gdy ostatni komar, który zawsze zjawia się trochę za późno, bo uważa, że tak jest elegancko, brzęcząc krwiożerczo oznajmił swoje przybycie, wtedy naprawdę i równocześnie się zaczęło. Wystawiali Latającego Holendra. Jakiś statek, raczej kłusowniczy niż korsarski, wysunął się z owego lasu, który nadał nazwę Operze Leśnej. Marynarze śpiewali zwracając się do drzew, ja spałem na miękkim Tuschelowym fotelu, a gdy się obudziłem, marynarze śpiewali nadal, a może znowu: „Sternik wachtę trzyma...” ale Oskar ponownie zasnął, cieszył się w tym śnie, że jego marna tak mocno przeżywa Holendra, prześlizguje się jakby po falach i po wagnerowski! oddycha. Nie zauważyła, że Matzerath i jej Jan zasłaniając twarz rękami chrapali, aż się drzewa trzęsły, że i ja raz po raz wymykałem się Wagnerowi z rąk, a gdy Oskar obudził się wreszcie na dobre, w lesie stała samotnie krzycząca kobieta. Była żółto włosa i krzyczała, bo jakiś oświetlacz, prawdopodobnie młodszy Formella, oślepiał ją i dokuczał reflektorem. „Nie! - krzyczała. - Biada mi! - i - Któż mi to uczynił?” - Ale Formella, który jej to uczynił, nie zgasił reflektora i krzyk samotnej kobiety, którą mama nazwała później solistką, przechodził co jakiś czas w pieniące się srebrzyste kwilenie; owo kwilenie, choć liście drzew w lesie sopockim więdły od niego przedwcześnie, nie dosięgło i nie unieszkodliwiło reflektora Formelli. Jej głos, aczkolwiek silny, zawiódł. Oskar musiał wkroczyć, odnaleźć natrętne źródło światła i jednym dalekosiężnym krzykiem, prześcigając jeszcze cichą natarczywość komarów, uśmiercić ów reflektor.Nie miałem zamiaru spowodować zwarcia, ciemności, snopu iskier i pożaru lasu, który choć stłumiony szybko, wywołał panikę, zgubiłem przecież w ciżbie nie tylko mamę i obu brutalnie przebudzonych panów; w zamieszaniu przepadł też mój bębenek.Mamie, która po wieczorze w Operze Leśnej wprowadziła Wagnera, nieco stonowanego, do swojego fortepianowego repertuaru, to moje trzecie spotkanie z teatrem podsunęło myśl, żeby wiosną dziewięćset trzydziestego czwartego zaznajomić mnie z atmosferą cyrku.Oskar nie chce tutaj rozwodzić się o srebrzystych paniach na trapezie, o tygrysach cyrku Buscha, o zmyślnych fokach. Nikt nie spadł spod kopuły cyrku. Pogromcom niczego nie odgryziono. Również foki robiły to, czego się wyuczyły: żonglowały piłkami, a w nagrodę rzucano im żywe śledzie. Cyrkowi zawdzięczam wesołe dziecinne przedstawienia i tę tak dla mnie ważną znajomość z Bebrą, klownem muzycznym, który grał na butelkach melodię Jimmy the Tiger i kierował grupą liliputów.Spotkaliśmy się w menażerii. Mama i jej dwaj panowie pozwalali się znieważać przed klatką małp. Jadwiga Brońska, która wyjątkowo wybrała się razem z nami, pokazywała dzieciom kucyki. Skoro lew rozdziawił na mnie paszczę, lekkomyślnie zadałem się z sową. Próbowałem przetrzymać ptaka wzrokiem, ale to on mnie przetrzymał: i Oskar, dotknięty, z rozpalonymi uszami, do głębi urażony, wymknął się stamtąd, zaszył między niebiesko-białe wozy mieszkalne, bo tam Prócz kilku uwiązanych karłowatych kóz nie było innych zwierząt.On przechodził koło mnie w szelkach i bamboszach, z wiadrem wody w ręku. Tylko przelotnie skrzyżowały się spojrzenia. A jednak rozpoznaliśmy się natychmiast. Odstawił wiadro, przechylił wielką głowę, podszedł do mnie i oszacowałem, że jest o jakieś dziewięć centymetrów wyższy ode mnie.- Patrzcie, patrzcie! - zaskrzeczał zazdrośnie. - W dzisiejszych czasach trzylatki nie chcą

68

więcej rosnąć. - Ponieważ nie odpowiedziałem, jeszcze raz natarł na mnie: - Nazywam się Bebra, pochodzę w prostej linii od księcia Eugeniusza, którego ojcem był Ludwik XIV, a nie, jak mówią, jakiś tam Sabaudczyk. - Gdy nadal milczałem, podjął następny atak: - Przestałem rosnąć w dziesiątym roku życia. Trochę późno, ale zawsze coś!Ponieważ mówił tak otwarcie, przedstawiłem się i ja, nie wymyśliłem jednak żadnego drzewa genealogicznego, nazwałem się po prostu Oskarem.- Proszę mi powiedzieć, drogi Oskarze, ma pan teraz chyba czternaście, piętnaście, może nawet szesnaście lat. Niemożliwe, co pan mówi, dopiero dziewięć i pół?Teraz ja miałem ocenić jego wiek i umyślnie wytypowałem za nisko.- Pan jest pochlebcą, młody przyjacielu. Trzydzieści pięć lat to dawne czasy. W sierpniu kończę pięćdziesiąt trzy, mógłbym być pańskim dziadkiem!Oskar powiedział parę miłych słów o akrobatycznych wyczynach klowna, nazwał go niesłychanie muzykalnym i ulegając ambicjonalnej pokusie, zademonstrował swoją sztuczkę. Trzy żarówki z oświetlenia placu cyrkowego padły ofiarą, a pan Bebra zawołał: bravo, bravissimo, i chciał Oskara z miejsca zaangażować.Nieraz dziś jeszcze żałuję, że odmówiłem. Wykręciłem się i powiedziałem: - Widzi pan, panie Bebra, wolę zaliczać się do widzów, wolę, żeby mój skromny kunszt rozkwitał w ukryciu, z dala od poklasku, jestem jednak ostatnim człowiekiem, który pańskim popisom odmówiłby braw.Pan Bebra uniósł pomarszczony palec wskazujący i upomniał mnie: - Drogi Oskarze, proszę uwierzyć doświadczonemu koledze. Tacy jak my nigdy nie powinni zaliczać się do widzów. Tacy jak my muszą znaleźć się na scenie, na arenie. Tacy jak my muszą nadawać ton grze i kierować akcją, bo inaczej staną się zabawką w rękach tamtych. A oni bardzo lubią źle się z nami bawić! - Niemal wpełzając mi w ucho szepnął i popatrzył jak człowiek bardzo stary: - Oni przyjdą! Czy zajmą stadiony? Będą urządzali pochody z pochodniami! Wybudują trybuny, zapełnią trybuny i z trybun będą głosić naszą zagładę, niech pan dobrze się przyjrzy, młody przyjacielu, co będzie się działo na trybunach! Niech pan stara się zawsze siedzieć na trybunie i nigdy nie stać przed trybuną!Potem, gdy mnie zawołano, pan Bebra chwycił swoje wiadro. - Szukają pana, drogi przyjacielu. Zobaczymy się jeszcze. Jesteśmy za mali, żeby się zgubić. Poza tym Bebra ciągle powtarza: tacy mali ludzie jak my zawsze znajdą sobie jakieś miejsce nawet na najbardziej zatłoczonych trybunach. A jeśli nie na trybunie, to pod trybuną, ale nigdy przed. Tak mówi Bebra, który pochodzi w prostej linii od księcia Eugeniusza.Mama, która nawołując Oskara wyszła zza wozu mieszkalnego, zobaczyła jeszcze, jak pan Bebra pocałował mnie w czoło, potem złapał wiadro z wodą i wiosłując rękami pożeglował ku jednemu z wozów.- Wyobraźcie sobie - mówiła później pełna oburzenia mama do Matzeratha i Brońskich - był u liliputów, i jakiś karzeł pocałował go w czoło. Miejmy nadzieję, że to nic nie znaczy!Pocałunek Bebry miał jeszcze dla mnie wiele znaczyć. Wypadki polityczne najbliższych lat przyznały mu rację: zaczął się czas pochodów z pochodniami i przemarszów przed trybunami.Podobnie jak ja byłem posłuszny radom pana Bebry, tak mama usłuchała napomnień, których udzielił jej Sigismund Markus w pasażu Zbrojowni i które z okazji czwartkowych odwiedzin stale powtarzał. Choć nie pojechała z Markusem do Londynu - ja nie sprzeciwiłbym się za bardzo takiej przeprowadzce - pozostała jednak z Matzerathem i widywała się z Janem Brońskim stosunkowo rzadko, to znaczy przy Stolarskiej na koszt Jana i przy rodzinnym skacie, który Jana kosztował coraz drożej, bo stale przegrywał. A Matzerath, na którego mama

69

postawiła, na którym, idąc za radą Markusa, pozostawiła swoją stawkę nie podwajając jej, w dziewięćset trzydziestym czwartym, a więc stosunkowo wcześnie rozpoznając siły nowego ładu, wstąpił do partii, doszedł jednak tylko do stanowiska zellenleitera. Z okazji tej nominacji, która jak wszystkie niezwyczajne wydarzenia stała się pretekstem do rodzinnego skata, Matzerath po raz pierwszy swoim przyganom, których zawsze udzielał Janowi Brońskiemu za pracę na Polskiej Poczcie, nadał nieco ostrzejszy, ale i bardziej zatroskany ton.Poza tym niewiele się zmieniło. Z gwoździa nad fortepianem zdjęto portret ponurego Beethovena, prezent od Greffa, i na tym samym gwoździu zawieszono równie ponuro spoglądającego Hitlera. Matzerath, który nie przepadał za muzyką poważną, chciał na dobre przeświecić niemal głuchego muzyka. Mama jednak, która bardzo lubiła powolne frazy Beethovenowskich sonat, wyćwiczyła je dwa albo trzy razy wolniej, niż należy, na naszym fortepianie i co pewien czas pozwalała im spływać z klawiszy, nalegała, żeby Beethoven pozostał, jeśli nie nad kozetką, to nad kredensem. W ten sposób doszło do owej najbardziej ponurej konfrontacji: Hitler i geniusz wisieli naprzeciw siebie, przyglądali się sobie, przejrzeli się na wylot, a jednak nie mogli być z siebie nawzajem zadowoleni.Matzerath stopniowo kompletował mundur. Jeśli dobrze pamiętam, zaczął od czapki partyjnej, którą nosił chętnie, nawet przy słonecznej pogodzie, z paskiem uwierającym pod brodą. Przez pewien czas wkładał do tej czapki białe koszule z czarnym krawatem albo wiatrówkę z opaską. Gdy kupił pierwszą brunatną koszulę, po tygodniu chciał również nabyć sraczkowate spodnie do konnej jazdy i buty z cholewami. Mama była przeciwna i znów minęły tygodnie, zanim Matzerath zdobył w końcu całkowite umundurowanie.W tygodniu kilkakrotnie zdarzała się sposobność włożenia tego munduru, ale Matzerath zadowalał się uczestnictwem w niedzielnych demonstracjach na Łąkach koło hali sportowej. Tutaj jednak okazał się nieustępliwy, nawet przy najgorszej pogodzie do munduru nie chciał brać parasola i dostatecznie często słyszeliśmy powiedzenie, które niebawem stało się przysłowiem. - Służba to służba - mówił Matzerath - a wódka to wódka! - Przygotowawszy pieczeń na obiad, w każdy niedzielny poranek opuszczał mamę i stawiał mnie w przykrej sytuacji, bo Jan Broński, który wyczuł przecież nową niedzielną sytuację polityczną, na swój cywilnie jednoznaczny sposób odwiedzał moją opuszczoną mamę, gdy tymczasem Matzerath stał w szeregu.Cóż mógłbym zrobić innego, jeśli nie ulotnić się? Nie miałem zamiaru ani przeszkadzać tym dwojgu na kozetce, ani ich podglądać. Toteż ledwie mój umundurowany ojciec znikał z pola widzenia i zbliżała się wizyta cywila, którego już wtedy nazywałem moim domniemanym ojcem, podążałem z domu w stronę Łąk.Powiecie państwo, czy koniecznie musiały to być Łąki? Proszę mi wierzyć, że w niedziele w porcie nic się nie działo, że nie mogłem się zdecydować na leśne spacery, że wnętrze kościoła Serca Jezusowego nic mi jeszcze wtedy nie mówiło. Byli poza tym wprawdzie skauci Greffa, ale od tej utajonej erotyki, nie będę ukrywał, wolałem wrzawę na Łąkach; nawet jeśli teraz nazwiecie mnie sympatykiem ruchu.Przemawiali albo Greiser, albo gauleiter do spraw szkolenia Löbsack. Na Greisera nigdy nie zwracałem specjalnej uwagi. Był zbyt umiarkowany i później zastąpił go bardziej energiczny przybysz z Bawarii, który nazywał się Forster i został gauleiterem. Löbsack zaś był człowiekiem, który mógłby zastąpić Forstera. Tak, gdyby Löbsack nie miał garbu, przybyszowi z Fürth trudno byłoby zagrzać miejsce w portowym mieście. Właściwie oceniając Löbsacka, widząc w jego garbie znak wysokiej inteligencji, partia zrobiła go gauleiterem do spraw

70

szkolenia. Gość znał swoje rzemiosło. Podczas gdy Forster z brzydką bawarską wymową wrzeszczał w kółko: - Z powrotem do Rzeszy! - Löbsack bardziej wdawał się w szczegóły, mówił wszystkimi odmianami gdańskiej gwary, opowiadał kawały o Bollermannie i Wullsutzkim, umiał przemówić do robotników portowych u Schichaua, do ludności Oruni, do mieszkańców Emaus, Siedlec, Błoni i Pruszcza. Gdy miał do czynienia z zajadłymi komunistami lub gdy paru socjalistów przerywało mu słabymi okrzykami, rozkoszą było słuchać tego małego człowieka, którego garb brąz munduru szczególnie podkreślał i wydobywał.Löbsack był dowcipny, cały swój dowcip czerpał z garbu, mówił o nim bez żenady, bo takie chwyty zawsze ludziom się podobają. Prędzej on pozbędzie się garbu, twierdził Löbsack, niż zwycięży komuna. Można było przewidzieć, że garbu się nie pozbędzie, że garb jak był, tak pozostanie, garb miał zatem rację, a z nim partia - z czego można wyciągnąć wniosek, że garb stanowi idealną podstawę idei.Kiedy przemawiali Greiser, Löbsack czy później Forster, przemawiali z trybuny. Chodziło o tę trybunę, którą mi zachwalał mały pan Bebra. Toteż przez dłuższy czas uważałem przemawiającego z trybuny Löbsacka, garbatego i utalentowanego, za wysłannika Bebry, który w brunatnym przebraniu bronił na trybunie swojej, a w gruncie rzeczy i mojej sprawy.Co to jest - trybuna? Obojętnie przez kogo i dla kogo została wzniesiona, musi być symetryczna. A więc i trybuna na naszych Łąkach koło hali sportowej była trybuną pomyślaną zdecydowanie symetrycznie, od góry do dołu: sześć sztandarów ze swastykami, jeden przy drugim. Potem chorągwie, flagi i proporce. Potem rząd czarnych SS-manów z paskami pod brodą. Potem dwa rzędy SA-manów, którzy podczas śpiewów i przemówień trzymali dłonie na zamku pasa. Potem na siedząco wiele rzędów umundurowanych członków partii, za mównicą również członkowie partii, działaczki Frauenschaftu o macierzyńskich twarzach, przedstawiciele senatu po cywilnemu, goście z Rzeszy i prezydent policji lub jego zastępca.Cokół trybuny odmładzała Hitlerjugend albo ściślej mówiąc, okręgowa drużyna fanfarzystów Jungvolku i okręgowa orkiestra HJ. Na niektórych manifestacjach ustawiony z prawej i lewej, zawsze symetrycznie, mieszany chór mógł również albo skandować hasła, albo opiewać tak popularny wschodni wiatr, który, wedle tekstu, lepiej od wszystkich innych wiatrów nadawał się do rozwijania sztandarów.Bebra, który pocałował mnie w czoło, powiedział też: „Oskarze, nigdy nie stawaj przed trybuną. Tacy jak my muszą znaleźć się na trybunie!”Najczęściej udawało mi się znaleźć miejsce między jakimiś działaczkami Frauenschaftu. Niestety, podczas wieców panie te ze względów propagandowych uważały za stosowne głaskać mnie po głowie. Między kotły, fanfary i bębny u stóp trybuny nie mogłem się wmieszać z powodu mojego blaszanego bębenka; odrzucał on bębnienie lancknechtów. Niestety, nie udała się również próba z gauleiterem Löbsackiem. Ciężko zawiodłem się na tym człowieku. Ani nie był, jak się spodziewałem, wysłannikiem Bebry, ani nie miał, mimo wiele obiecującego garbu, najmniejszego zrozumienia dla mojej prawdziwej wielkości.Gdy którejś niedzieli na trybunie tuż przed mównicą wyszedłem mu naprzeciw, oddałem partyjne pozdrowienie, najpierw popatrzyłem na niego błyszczącym wzrokiem, potem przymrużając oko szepnąłem: - Bebra jest naszym wodzem! - Löbsackowi nic nie zaświtało, tylko pogłaskał mnie tak samo jak narodowosocjalistyczne panie z Frauenschaftu, a wreszcie - ponieważ musiał wygłosić swoje przemówienie - polecił usunąć Oskara z trybuny, gdzie wzięły go między siebie dwie drużynowe z BDM i przez cały czas wypytywały o „tatusia i mamusię”.Nie ma się więc czemu dziwić, że już latem dziewięćset trzydziestego czwartego, ale nie w

71

związku z puczem Röhma, partia zaczęła mnie rozczarowywać. Im dłużej, stojąc przed trybuną, przyglądałem się trybunie, tym bardziej podejrzana wydawała mi się owa symetria, którą garb Löbsacka łagodził w bardzo niedostatecznym stopniu. Nietrudno zrozumieć, że moja krytyka dotyczyła przede wszystkim doboszy i fanfarzystów; i w sierpniu dziewięćset trzydziestego piątego, kiedy pewnej parnej niedzieli miała się odbyć demonstracja, wmieszałem się pomiędzy muzykantów u stóp trybuny.Matzerath już o dziewiątej wyszedł z domu. Pomogłem mu jeszcze oczyścić brązowe sztylpy, by zdążył na czas. Nawet o tak wczesnej porze było już nieznośnie gorąco i on, zanim znalazł się na dworze, wypacał ciemne, rosnące plamy pod pachami partyjnej koszuli - punktualnie o wpół do dziesiątej zjawił się Jan Broński w przewiewnie jasnym letnim ubraniu, w ażurowych jasnoszarych półbutach, z kapeluszem słomkowym w ręku. Bawił się trochę ze mną, przy zabawie nie mógł jednak oderwać oczu od mamy, która poprzedniego wieczoru umyła włosy. Bardzo szybko spostrzegłem, że moja obecność hamowała rozmowę tych dwojga, usztywniała ich, krępowała Jana. Lekkie letnie spodnie wyraźnie go uwierały, więc wyniosłem się z domu, podążyłem śladem Matzeratha, nie biorąc go sobie jednak za wzór. Przezornie unikałem ulic, które były pełne umundurowanych ludzi ciągnących w kierunku Łąk, i po raz pierwszy zbliży-łem się do miejsca demonstracji od strony kortów tenisowych, które znajdowały się obok hali sportowej. Tej okrężnej drodze zawdzięczałem widok trybuny z tyłu.Widzieliście państwo już kiedyś trybunę z tyłu? Moim zdaniem, wszystkich ludzi, zanim zgromadzi się ich przed trybuną, należałoby zaznajomić z widokiem trybuny od tyłu. Kto raz przyjrzy się trybunie od tyłu, dobrze się przyjrzy, ten będzie od tej chwili naznaczony, a tym samym uodporniony na wszelkiego rodzaju czary, jakie w tej czy innej formie odprawia się na trybunach. Podobną rzecz można powiedzieć o widzianych od tyłu kościelnych ołtarzach; ale to już całkiem inna sprawa.Oskar jednak, który zawsze miał pociąg do dokładności, nie poprzestał na obejrzeniu obnażonego, prawdziwego w swej brzydocie rusztowania, przypomniał sobie słowa mistrza Bebry i na podest, który należało oglądać jedynie z przodu, ruszył od szpetnej tylnej strony, przepchał się ze swoim bębenkiem, bez którego nigdy nie wychodził, między podporami ukośnymi, uderzył się o wystającą deskę, skaleczył się w kolano o gwóźdź sterczący złośliwie z drewna, słyszał nad sobą szuranie butów partyjniaków, potem pantofelków Frauenschaftu i dotarł w końcu tam, gdzie było najbardziej duszno i najbardziej sierpniowo: u stóp trybuny od środka znalazł za kawałkiem dykty dość miejsca i osłony, aby w zupełnym spokoju delektować się akustycznym urokiem politycznej demonstracji, przy czym sztandary nie rozpraszały uwagi, mundury nie raziły oczu.Przycupnąłem pod mównicą. W lewo i w prawo ode mnie i nade mną stali w rozkroku i, jak widziałem, ze zmrużonymi, oślepionymi słońcem oczami młodzi dobosze z Jungvolku, starsi z Hitlerjugend. A dalej tłum. Czułem jego zapach przez szpary w oszalowaniu trybuny. Ludziska stali dotykając się łokciami i niedzielnym ubraniem; przybyli pieszo albo tramwajem, częściowo z porannej mszy i nie zaznawszy tam zadowolenia, przyszli, żeby zaofiarować coś narzeczonej u boku, chcieli być przy tym, jak tworzy się historię, choćby zajęło to całe przedpołudnie.Nie, powiedział sobie Oskar, nie powinni się zawieść. I przyłożył oko do dziury po sęku w oszalowaniu, spostrzegł niepokój od strony Alei Hindenburga. Nadchodzili tamci! Rozległy się nad nim komendy, kapelmistrz drużyny fanfarzystów machnął pałeczką, oni chuchnęli na swoje fanfary, przyłożyli do ust munsztuki i dmuchnęli w wyczyszczoną sidolem blachę w

72

najgorszej manierze lancknechtów, aż Oskarowi zrobiło się przykro i powiedział sobie: Biedny SA-manie Brand, biedny Hitlerjunge Quex, padliście w boju nadaremnie!Jak gdyby na potwierdzenie tego pośmiertnego wspomnienia o ofiarach ruchu, w głosy trąbek wmieszało się potężne dudnienie na obciągniętych cielęcą skórą bębnach. Owo przejście, które prowadziło przez tłum na trybunę, pozwalało się domyślać, jakie to z daleka nadciągają mundury, i Oskar zawołał: - Teraz, mój ludu, uważaj, mój ludu!Bębenek był już w odpowiedniej pozycji. Niebiańsko lekko igrały pałeczki w moich dłoniach i z czułością w przegubach kładłem na mojej blasze kunsztowny, wesoły takt walca, który rozbrzmiewał coraz natarczywiej, przywołując Wiedeń i Dunaj, aż na górze temu i owemu bębenkowi lancknechtów spodobał się mój walc, tak że płaskie bębny starszych chłopców bardziej czy mniej zręcznie podchwyciły moją przygrywkę. Byli tam co prawda nieprzejednani, którzy nie mieli słuchu, którzy nadal walili bum-bum i bum-bum-bum, gdy mnie chodziło przecież o takt na trzy czwarte, tak lubiany przez lud. Już Oskar omal nie zwątpił, kiedy nagle fanfarom coś zaświtało, a i piszczałki zapiszczały o modrym Dunaju. Tylko obaj kapelmistrze, od fanfarzystów i doboszy, nie uwierzyli w króla walca i wywrzaskiwali swoje dokuczliwe komendy, aleja ich złożyłem z urzędu, to była teraz moja muzyka. I lud był mi wdzięczny. Odezwały się śmiechy przed trybuną, niektórzy już śpiewali o Dunaju, i ponad całym placem, piękny i modry, aż po Aleję Hindenburga, piękny i modry, i do parku Steffensa, piękny i modry, skakał mój rytm, spotęgowany przez stojący nade mną mikrofon włączony na cały regulator. I gdy wyjrzałem przez dziurę po sęku na plac, bębniąc przy tym zapamiętale, zobaczyłem, że lud z ochotą przyjął mojego walca, podskakiwał podniecony, miał go w nogach: tańczyło już dziewięć, nie, dziesięć par, skojarzonych przez króla walca. Tylko Löbsackowi, który z kreisleiterami i sturmbannführerami, z Forsterem, Greiserem i Rauschningiem, z długim brunatnym ogonem sztabowców kotłował się w tłumie, przed którym zamykało się owo przejście prowadzące na trybunę, tylko jemu - rzecz dziwna - nie odpowiadał rytm walca. Przywykł wkraczać na trybunę w takt prostej marszowej muzyki. Teraz te beztroskie dźwięki odebrały mu wiarę w lud. Przez dziurę po sęku widziałem jego cierpienia. Wiało przez tę dziurę. Choć nabawiłem się niemal zapalenia oka, było mi go żal i przeszedłem na charlestona Jimmy the Tiger, podjąłem ów rytm, który klown Bebra wystukiwał w cyrku na pustych butelkach po wodzie sodowej; lecz chłopcy przed trybuną nie skapowali charlestona. To było po prostu inne pokolenie. Nie mieli oczywiście pojęcia, co to charleston i Jimmy the Tiger. Wystukiwali - o zacny przyjacielu Bebro! - nie Jimmy’ego i tygrysa, walili groch z kapustą, dmuchali z fanfary Sodomę i Gomorę. Piszczałki pomyślały, że to wszystko jeden diabeł. Kapelmistrz fanfarzystów zbeształ tę kocią muzykę. Ale mimo to chłopcy z drużyn fanfarzystów i doboszy bębnili, gwizdali i trąbili jak opętani, tak że dla Jimmy’ego w połowie najupalniejszego tygrysiego sierpnia była to sama rozkosz, a ludzie, którzy całymi tysiącami tłoczyli się przed trybuną, zrozumieli wreszcie: oto Jimmy the Tiger nawołuje lud do charlestona!I kto na Łąkach jeszcze nie tańczył, ten porywał, zanim będzie za późno, ostatnie panie do wzięcia. Tylko Löbsack musiał tańczyć ze swoim garbem, bo w jego sąsiedztwie wszystko, co nosiło spódnice, było już zajęte, a te panie z Frauenschaftu, które mogłyby go pocieszyć, wierciły się niespokojnie, z dala od samotnego Löbsacka, na twardych drewnianych ławkach trybuny. On zaś - garb mu tak doradził - tańczył mimo to, chciał robić dobrą minę do złej muzyki Jimmy’ego i ratować, co jeszcze można było uratować.Niczego jednak nie można było uratować. Lud odpływał w tańcu z Łąk, aż pozostały co prawda

73

okrutnie zdeptane, lecz bądź co bądź zielone i opustoszałe. Lud i Jimmy the Tiger zniknęli w rozległej zieleni parku Steffensa. Tam ciągnęła się dżungla, którą obiecywał Jimmy, tam tygrysy były obłaskawione, namiastka dziewiczej puszczy dla ludu, który dopiero co tłoczył się na Łąkach. Zasady i poczucie porządku diabli wzięli. Ten jednak, kto bardzo kochał kulturę, mógł na szerokich, eleganckich promenadach owej Alei Hindenburga, która została w osiemnastym wieku po raz pierwszy zasadzona, w tysiąc osiemset siódmym w czasie oblężenia przez wojska Napoleona wycięta i w tysiąc osiemset dziesiątym na cześć Napoleona zasadzona ponownie, a zatem na historycznym gruncie mogli tancerze w Alei Hindenburga bawić się w takt mojej muzyki, bo mikrofonu nade mną nikt nie wyłączył, bo słychać mnie było aż po Bramę Oliwska, bo nie ustępowałem, póki mnie i dzielnym chłopcom u stóp trybuny nie udało się przy pomocy spuszczonego z uwięzi tygrysa Jimmiego usunąć z Łąk wszystkiego prócz stokrotek.Nawet gdy dałem mojej blasze dawno zasłużone wytchnienie, mali dobosze jeszcze nie chcieli skończyć. Trzeba było sporo czasu, by ustał mój muzyczny wpływ.Wypada jeszcze powiedzieć, że Oskar nie mógł od razu opuścić wnętrza trybuny, gdyż formacje SA i SS przez godzinę tupały buciorami po deskach, wyrywały sobie dziury w brunatnych i czarnych mundurach, chyba czegoś szukały w obudowie trybuny: być może jakiegoś socjała albo komunistycznych dywersantów. Nie wdając się w wyliczanie podstępów i wybiegów Oskara, należy tutaj stwierdzić krótko: nie znaleźli Oskara, bo do Oskara nie dorośli.W końcu uspokoiło się w drewnianym labiryncie, co wielkością przypominał zapewne owego wieloryba, w którym siedział Jonasz i do znudzenia nasiąkał tranem. Nie, nie, Oskar nie był prorokiem, Oskar poczuł głód. Nie było tam Pana, który mówił: „Wstań, a idź do Niniwy, miasta wielkiego, i przepowiadaj w nim!” Nie musiał mi też Pan zasadzać krzewu rycynowego, który później, na rozkaz Pana, robak miał zniszczyć. Nie opłakiwałem ani biblijnego rycynusa, ani Niniwy, nawet jeśli się nazywała Gdańsk. Wsunąłem pod sweter bębenek, który nie był biblijny, dość miałem kłopotu z samym sobą, wydostałem się, nie uderzając się i nie kalecząc o gwoździe, z trzewi trybuny przeznaczonej na demonstracje wszelkiego rodzaju, która tylko przypadkiem miała wymiary połykającego proroków wieloryba.Któż by zwrócił uwagę na małego chłopca, trzylatka, który pogwizdując kroczył wolno skrajem Łąk w stronę hali sportowej? Za kortami tenisowymi skakali moi chłopcy sprzed trybuny trzymając przed sobą lancknechtowskie werble, płaskie bębny, piszczałki i fanfary. Ćwiczenia karne, stwierdziłem i bardzo umiarkowanie współczułem tym, co skakali na rozkaz i gwizdek drużynowego. Z dala od swoich stłoczonych sztabowców tam i z powrotem przechadzał się Löbsack z samotnym garbem. W punktach zwrotnych owej świadomej celu drogi udawało mu się, zawracając na obcasach, wyplenić całą trawę i stokrotki.Gdy Oskar przyszedł do domu, obiad stał już na stole: pieczeń rzymska z ziemniakami i czerwoną kapustą, a na deser budyń czekoladowy z sosem waniliowym. Matzerath nie pisnął ani słówka. Mama Oskara przy obiedzie przebywała myślami gdzie indziej. Za to po południu wybuchła awantura rodzinna z powodu zazdrości i Polskiej Poczty. Pod wieczór orzeźwiająca burza z oberwaniem chmury i cudownie bębniącym gradem dała dłuższe przedstawienie. Wyczerpana blacha Oskara mogła odpoczywać i słuchać.

74

Wystawy

Przez dłuższy czas, ściśle mówiąc, do listopada dziewięćset trzydziestego ósmego, przykucnięty ze swoim bębenkiem pod trybunami, z większym lub mniejszym powodzeniem rozbijałem wiece, zbijałem mówców z pantałyku, zamieniałem muzykę marszową, a także chorały, walce i fokstroty.Dzisiaj, jako prywatny pacjent zakładu dla nerwowo chorych, gdy to wszystko stało się już historią, nadal co prawda kutą gorliwie, ale tak, jak kuje się zimne żelazo, mam właściwy dystans do swojego bębnienia pod trybunami, jestem jak najdalszy od tego, by z racji tych sześciu czy siedmiu rozbitych demonstracji, trzech czy czterech wytrąconych bębnieniem z rytmu zbiórek i przemarszów uważać się za bojownika ruchu oporu. Określenie to niesłychanie weszło w modę. Mówi się o duchu oporu, o kręgach oporu. Podobno opór można nawet uwewnętrznić, nazywa się to wtedy: emigracja wewnętrzna. Nie wspominając już wcale o tych biblijnie niezłomnych ludziach honoru, którym podczas wojny za niedbale zaciemnione okno w sypialni komendant obrony przeciwlotniczej wlepił karę i którzy teraz podają się za bojowników ruchu oporu, za działaczy podziemia.Zajrzyjmy jeszcze raz pod trybuny Oskara. Czy Oskar bębniąc coś tamtym narzucał? Czy idąc za radą swojego nauczyciela Bebry wziął ster w swoje ręce i lud przed trybuną podrywał do tańca? Czy zbijał z pantałyku tak bystrego i wytrawnego mówcę jak gauleiter Löbsack? Czy pewnej jednodaniowej niedzieli w sierpniu dziewięćset trzydziestego piątego po raz pierwszy, a później jeszcze kilkakrotnie rozpędzał brunatne wiece waląc w biało-czerwony wprawdzie, a jednak nie polski blaszany bębenek?Robiłem to wszystko, musicie państwo przyznać. Czy dlatego ja, pensjonariusz zakładu dla nerwowo chorych, jestem bojownikiem ruchu oporu? Muszę na to pytanie odpowiedzieć

75

przecząco i proszę również państwa, którzy nie jesteście pensjonariuszami zakładów dla nerwowo chorych, żebyście widzieli we mnie po prostu trochę dziwacznego człowieka, który z prywatnych, w dodatku estetycznych powodów, biorąc sobie także do serca upomnienia swojego nauczyciela Bebry, odrzucał kolor i krój mundurów, rytm i głośność powszechnie przyjętej na trybunach muzyki i dlatego na znak protestu bębnił na zwyczajnej dziecięcej zabawce.Wtedy jeszcze mając w ręku nędzny blaszany bębenek można było sobie poradzić z ludźmi na trybunach i przed trybunami, i muszę przyznać, że podobnie jak dalekosiężne rozśpiewywanie szkła, tak i mój trik spod trybuny doprowadziłem do perfekcji. Bębniłem nie tylko przeciw brunatnym zgromadzeniom. Oskar siadał pod trybuną przeciwko czerwonym i czarnym, skautom i zielonym jak szpinak koszulom PX, świadkom Jehowy i weteranom, wegetarianom i młodym Polakom z ruchu ozonowego. Cokolwiek zamierzali śpiewać, grać, głosić, o cokolwiek się modlić: Mój bębenek potrafił to lepiej.Moje dzieło było więc dziełem niszczycielskim. A czego nie zmusiłem do uległości bębenkiem, to zabijałem głosem. Tak więc obok podejmowanych w biały dzień kroków przeciwko symetrii trybun rozpocząłem też nocną działalność: zimą z dziewięćset trzydziestego szóstego na trzydziesty siódmy zabawiałem się w kusiciela. Pierwsze nauki w kuszeniu bliźnich otrzymałem od babki Koljaiczkowej, która owej surowej zimy otworzyła stragan na tygodniowym targu we Wrzeszczu, to znaczy: w swoich czterech spódnicach siedziała w kucki za targową ladą i żałościwym głosem polecała na dni świąteczne: „Jajeczka świeże, masełko złociutkie i gąski, nie za tłuste, nie za chude!” Każdy wtorek był dniem targowym. Przyjeżdżała kolejką z Firogi, krótko przed Wrzeszczem ściągała filcowe bambosze, w których jechała, wchodziła w nieforemne kalosze, objuczała się swoimi dwoma koszami i szła do straganu przy Dworcowej, na którym wisiała tabliczka: Anna Koljaiczek, Bysewo. Jakże tanie były wtedy jajka! Za guldena dostawało się mendel, a masło kaszubskie było tańsze od margaryny. Babka przysiadała między dwiema rybaczkami, które wołały: „Fląderki”, „Dorsze, smaczne, tanie!” Mróz ścinał masło na kamień, konserwował jajka, szlifował rybie łuski czyniąc z nich cieniutkie żyletki i dawał pracę i zarobek człowiekowi, który nazywał się Schwerdtfeger, był jednooki, nad otwartym piecykiem na węgiel drzewny ogrzewał cegły, a potem, zawinięte w gazetę, wypożyczał przekupkom.Moja babka pozwalała Schwerdtfegerowi równo co godzina wsuwać sobie gorącą cegłę pod cztery spódnice. Schwerdtfeger robił to żelaznym suwakiem. Wsuwał parującą paczuszkę pod ledwie uniesiony materiał, jeden ruch na wyładowanie, drugie pchnięcie na załadowanie, i z niemal wystygłą cegłą żelazny suwak Schwerdtfegera wynurzał się spod spódnic babki.

Jakże zazdrościłem tym owiniętym w gazetę, przechowującym i dającym ciepło cegłom! Jeszcze dziś pragnąłbym leżeć w charakterze takiej cieplutkiej cegły pod spódnicami babki, wymieniany stale na siebie samego. Zapytacie państwo: Czego Oskar szuka pod spódnicami swojej babki? Czy chce pójść w ślady dziadka Koljaiczka i dobrać się do staruszki? Szuka zapomnienia, stron rodzinnych, ostatecznej nirwany?Oskar odpowiada: Pod spódnicami szukałem Afryki, być może Neapolu, który, jak wiadomo, trzeba zobaczyć. Tam spływały rzeki, tam był dział wodny, tam wiały szczególne wiatry, tam jednak bywało też bezwietrznie, tam szumiał deszcz, ale siedziało się bezpiecznie, tam statki przybijały do brzegu albo podnosiły kotwicę, tam koło Oskara siedział Pan Bóg, który zawsze Chrześcijańska organizacja młodzieżowa.

76

lubił ciepło, tam diabeł czyścił swoją lunetę, tam aniołki bawiły się w ciuciubabkę; pod spódni-cami babki zawsze było lato, nawet gdy paliła się choinka, gdy szukałem wielkanocnych jajek lub obchodziłem dzień Wszystkich Świętych. Nigdzie indziej nie mogłem spokojniej żyć według kalendarza niż pod spódnicami mojej babki.Ale ona na targu w ogóle mnie do siebie nie dopuszczała, a kiedy indziej też bardzo rzadko. Przysiadałem koło niej na skrzynce, w jej ramionach czułem namiastkę ciepła, przyglądałem się, jak cegły wchodziły i wychodziły, i uczyłem się od babki sztuczki z kuszeniem. Uwiązaną na sznurku starą sakiewkę Wincentego Brońskiego rzucała w zdeptany śnieg chodnika, tak zabrudzony posypanym piaskiem, że tylko ja i babka widzieliśmy szpagat.Panie domu przychodziły i odchodziły, nie chciały niczego kupować, chociaż wszystko było tanie, chciały chyba dostać towar za darmo i jeszcze coś ponadto, bo taka pani schylała się po zarzuconą sakiewkę Wincentego, już dotykała palcami skóry, gdy moja babka zwijała wędkę razem z lekko zmieszaną paniusią, przywabiała do swojej skrzyni dobrze ubraną rybę i nadal była uprzejma: - No, panula, może ździebko masełka złociutkiego albo jajeczek, mendel za guldena?W ten sposób Anna Koljaiczkowa sprzedawała swoje produkty. Ja natomiast pojąłem magię kuszenia, nie tego jednak kuszenia, które czternastoletnich wyrostków zwabiało z Susi Kater do piwnicy, żeby bawić się w lekarza i pacjenta. Mnie to nie kusiło, unikałem tego, odkąd dzieciaki z naszej kamienicy, Aksel Mischke i Nuchi Eyke jako krwiodawcy, Susi Kater jako lekarka, zrobiły ze mnie pacjenta, co musiał łykać lekarstwa, które nie były tak piaszczyste jak ceglana zupa, ale miały posmak zepsutych ryb. Moje kuszenie okazało się niemal bezcielesne i zachowywało dystans wobec partnerów.Długo po zapadnięciu zmroku, godzinę, dwie po zamknięciu sklepu wymykałem się mamie i Matzerathowi. W zimową noc zastawiałem sidła. Na cichych, prawie wyludnionych ulicach, z nisz osłoniętych od wiatru bram domów obserwowałem przeciwległe wystawy sklepów delikatesowych, galanterii, wszystkich firm, które wystawiały na widok publiczny buty, zegarki, biżuterię, a więc coś poręcznego, pożądanego. Nie każda witryna była oświetlona. Wolałem nawet sklepy, które z dala od ulicznych latarń przedstawiały swoje oferty w półmroku, bo światło przyciąga wszystkich, także tych najzwyklejszych, półmrok natomiast zatrzymuje wybranych.Nie zależało mi na ludziach, którzy przechodząc rzucali okiem na rozjarzone wystawy, przypatrując się bardziej cenom niż towarom, na ludziach, którzy w lustrzanych szybach sprawdzali, czy kapelusz siedzi prosto. Klienci, na których czekałem w suchym, bezwietrznym chłodzie, za grubymi płatkami śniegu, w milczącej, gęstej zadymce albo pod księżycem, którego przybywało wraz z morzem, ci klienci zatrzymywali się przed wystawami jak na komendę, nie szukali długo na półkach, lecz wpatrywali się - albo po krótkiej chwili, albo od razu - w jeden jedyny przedmiot z wystawy.Mój zamysł był zamysłem myśliwego. Wymagał on cierpliwości, zimnej krwi, swobodnego i pewnego oka. Dopiero gdy spełnione były wszystkie te warunki, mój głos w sposób bezkrwawy, bezbolesny mógł upolować zwierzynę, skusić - do czego?Do kradzieży: gdyż najcichszym z moich krzyków, dokładnie na wysokości najniżej wyłożonych eksponatów, a jeśli się udało, to naprzeciwko pożądanego przedmiotu, wycinałem w szybach wystawowych okrągłe otwory, ostatnim uniesieniem głosu wpychałem wycinek szyby do środka witryny, tak że słychać było szybko zamierający brzęk, który jednak nie był brzękiem rozbitego szkła — ja go nie słyszałem, Oskar stał za daleko, ale owa młoda kobieta z króliczą

77

skórą na kołnierzu brązowego, z pewnością raz już nicowanego płaszcza zimowego usłyszała okrągły wycinek, wzdrygnęła się kryjąc głowę w króliczej skórce, chciała uciekać przez śnieżycę, została jednak, może dlatego, że padał śnieg, również dlatego, że w padającym śniegu, jeśli tylko sypie wystarczająco gęsto, wszystko jest dozwolone. Że jednak rozejrzała się patrząc podejrzliwie na płatki, rozejrzała się, jak gdyby za płatkami nie było innych płatków, nadal się rozglądała, gdy jej prawa dłoń wysunęła się już z przybranej również króliczą skórką mufki! A potem już się nie rozglądała, lecz sięgnęła w okrągłe wycięcie, odsunęła najpierw szkło, które spadło na pożądany przedmiot, wyciągnęła przez otwór prawe, następnie lewe matowo-czarne czółenko, nie uszkadzając obcasów, nie kalecząc dłoni o ostre brzegi stłuczonej szyby. Z lewej i z prawej pantofle zniknęły w kieszeniach płaszcza. Przez chwilę, przez pięć płatków śniegu Oskar widział ładny, lecz nic nie mówiący profil, myślał już, że to manekin z domu towarowego Sternfelda, cudem na ulicy, gdy rozpłynęła się w śnieżycy, ukazała się jeszcze raz wyraźnie w żółtym świetle najbliższej latarni i czy to jako młoda mężatka, czy to jako wyemancypowany manekin umknęła poza krąg światła.Po wykonanej pracy - a czekanie, czatowanie, powstrzymywanie się od bębnienia i końcowe rozpuszczanie śpiewem lodowatego szkła było ciężką pracą - nie pozostawało mi nic innego, jak tylko, tak jak złodziejka, lecz bez łupu, z jednako rozpalonym, co oziębłym sercem iść do domu.Nie zawsze, jak w opisywanym wyżej wzorcowym przypadku, udawało mi się sztukę kuszenia uwieńczyć tak jednoznacznym sukcesem, i tak moja ambicja dążyła do tego, żeby z pary zakochanych uczynić parę złodziei. Albo obydwoje nie chcieli, albo on już sięgał, a ona łapała go za rękę; albo ona była wystarczająco odważna, a on padał na kolana i błagał, aż ulegała i odtąd miała go w pogardzie. A raz skusiłem przed perfumerią szczególnie młodo wyglądającą w śnieżycy parę zakochanych. On był za bohatera i skradł wodę kolońską. Ona biadoliła i udawała, że chce się wyrzec wszelkich zapachów. On zaś chciał, żeby ładnie pachniała, i obstawał przy swoim aż do najbliższej latarni. Tam jednak smarkula ostentacyjnie, jak gdyby chcąc mnie zdenerwować, pocałowała go stojąc na palcach, a on zawrócił i odstawił wodę kolońską na miejsce.Podobnie wiodło mi się nieraz ze starszymi panami, po których spodziewałem się więcej, niż obiecywał ich dziarski krok w zimowej nocy. Stawali w skupieniu przed witryną trafiki, byli myślami w Hawanie, w Brazylii albo na wyspach Brissago, a gdy mój głos wykonywał precyzyjne cięcie, gdy szklany wycinek opadał na skrzyneczkę „Czarnej mądrości”, w tych panach też coś opadało. Wtedy zawracali, wiosłując laską przechodzili na drugą stronę ulicy, przemykali nie spostrzegając mnie obok mojej bramy i pozwalali Oskarowi uśmiechać się z ich zmieszanych i jakby widokiem diabła wstrząśniętych starczych twarzy - z tym uśmiechem mieszało się lekkie zatroskanie, bo panowie, przeważnie sędziwi palacze, oblewali się zimnym i gorącym potem, wystawiali się więc, zwłaszcza przy zmiennej pogodzie, na niebezpieczeństwo przeziębienia.Towarzystwa ubezpieczeniowe musiały tej zimy ubezpieczonym najczęściej od kradzieży sklepom naszego przedmieścia wypłacić znaczne odszkodowania. Choć nigdy nie dopuszczałem do wielkich kradzieży i umyślnie wymierzałem wycięcia w szybach tak, że za każdym razem można było wyjąć z wystawy tylko jeden lub dwa przedmioty, wypadki określone mianem włamań mnożyły się do tego stopnia, że policja kryminalna nie miała prawie ani chwili wytchnienia, a w prasie wymyślano jej za nieudolność. Od listopada dziewięćset trzydziestego szóstego do marca dziewięćset trzydziestego siódmego, kiedy pułkownik Koc

78

tworzył w Warszawie Obóz Zjednoczenia Narodowego, naliczono sześćdziesiąt cztery umiłowane i dwadzieścia osiem dokonanych włamań tego samego rodzaju. Co prawda części tych starszych kobiet, subiektów, służących i emerytowanych nauczycieli gimnazjalnych, którzy przecież nie byli wcale zamiłowanymi złodziejami, funkcjonariusze policji zdołali odebrać łup, albo też niefachowym szczurom wystawowym nazajutrz, gdy przedmiot ich pragnień zgotował im bezsenną noc, wpadało na myśl, żeby pójść na policję i powiedzieć: „Och, proszę wybaczyć, więcej to się nie powtórzy. Nagle zobaczyłem dziurę w szybie, a kiedy jako tako ochłonąłem z przerażenia i otwarta wystawa była już za mną o trzy przecznice, zauważyłem, że w lewej kieszeni płaszcza przechowuję nielegalnie parę cudownych, na pewno drogich, jeśli nie bezcennych, delikatnych męskich skórkowych rękawiczek”.Ponieważ policja nie wierzy w cuda, wszyscy, których przyłapano, wszyscy, którzy sami zgłosili się na policję, musieli odcierpieć kary aresztu od czterech tygodni do dwóch miesięcy.Ja sam co jakiś czas przebywałem w areszcie domowym, bo mama, choć przezornie nie przyznawała się do tego ani przed sobą, ani przed policją, domyślała się oczywiście, że mój głos górujący nad szkłem współdziałał w występnej zabawie.Matzerathowi, który chciał uchodzić za człowieka nieskazitelnego i zabierał się do przesłuchiwań, odmawiałem wszelkich zeznań i z coraz większą zręcznością kryłem się za swój blaszany bębenek i nieodmienny wzrost zapóźnionego trzylatka. Mama po takich prze-słuchaniach wołała stale: - Wszystkiemu winien ten liliput, co pocałował Oskarka w czoło, od razu pomyślałam, że to musi coś znaczyć, bo przedtem Oskar był zupełnie inny.Przyznaję, że pan Bebra wywarł na mnie lekki i długotrwały wpływ. Bo nawet areszty domowe nie mogły mnie powstrzymać od tego, że przy pewnym szczęściu i oczywiście bez pozwolenia wymykałem się na godzinny urlop, który mi wystarczał, by w szybie wystawowej galanterii wyśpiewać osławiony okrągły otwór i rokującego nadzieje młodego człowieka, któremu podobały się wystawione przedmioty, uczynić właścicielem krawata bordo z prawdziwego je-dwabiu.Jeśli spytacie mnie państwo: Czy to zło nakazywało Oskarowi i tak już silną pokusę wypolerowanej szyby wystawowej potęgować owym otworem wielkości dłoni, będę musiał odpowiedzieć: Tak, to zło. Już choćby dlatego było to zło, że stałem w ciemnych bramach. Bo brama, jak powinno być wiadome, jest najbardziej ulubionym siedliskiem zła. Z drugiej strony, nie chcąc pomniejszać zła moich pokus, dzisiaj, kiedy nie mam ani okazji, ani chęci do kuszenia, muszę powiedzieć sobie i mojemu pielęgniarzowi Brunowi: Oskarze, wszystkim tym cichym i zakochanym w upragnionych przedmiotach zimowym spacerowiczom nie tylko spełniłeś małe i średnie pragnienia, tyś również pomagał ludziom przy wystawach poznać samych siebie. Niejedna bardzo elegancka pani, niejeden zacny wujaszek, niejedna zachowująca świeżość w praktykach religijnych stara panna nigdy nie dojrzeliby w sobie złodziejskiej natury, gdyby twój głos nie skłonił ich do kradzieży, odmieniając ponadto obywateli, którzy przedtem w każdym małym i niezręcznym złodziejaszku widzieli zasługującego na potępienie i niebezpiecznego łajdaka.Doktor Erwin Scholtis, prokurator i budzący strach oskarżyciel sądu apelacyjnego, na którego czyhałem co wieczór, trzykrotnie uchylił mi się od kradzieży, a wreszcie sięgnął i stał się nigdy nie wykrytym przez policję złodziejem, zmienił się podobno w łagodnego, wyrozumiałego i w ferowaniu wyroków niemal ludzkiego prawnika, bo złożył ofiarę mnie, małemu półbogowi złodziei, i zrabował pędzel do golenia z prawdziwego borsuczego włosia.W styczniu dziewięćset trzydziestego siódmego długo stałem marznąc naprzeciw sklepu

79

jubilerskiego, który choć położony na uboczu, w symetrycznie wysadzanej klonami przedmiejskiej alei, cieszył się dobrą renomą. Przed wystawą z biżuterią i z zegarkami ukazywała się różnorodna zwierzyna, którą gdzie indziej, przed pończochami damskimi, welurowymi kapeluszami, butelkami likieru, ustrzeliłbym od razu i bez skrupułów. Jak to bywa z biżuterią: człowiek robi się wybredny, powolny, dostosowuje się do przebiegu nie kończących się łańcuchów, mierzy więc czas nie w minutach, lecz w latach perłowych, wychodzi z założenia, że perła przetrwa szyję, że to przegub chudnie, nie zaś bransoletka, że w grobach znajdowano pierścionki, które okazały się mocniejsze niż palce, krótko mówiąc, jednego faceta podziwiającego wystawę uważa się za zbyt pyszałkowatego, drugiego za zbyt małostkowego, żeby obdarować go biżuterią.Wystawa jubilera Bansemera nie była przeładowana. Kilka doskonałych zegarków, szwajcarski wyrób najwyższej jakości, zestaw obrączek na jasnoniebieskim aksamicie, a pośrodku ekspozycji sześć albo raczej siedem najwyśmienitszych klejnotów: trzykroć skręcony, wykonany z różnobarwnego złota wąż, którego kunsztownie stylizowany łeb zdobiły nadając wartość całości: topaz, dwa diamenty i jako oczy dwa szafiry. Zazwyczaj nie lubię czarnego aksamitu, ale wąż jubilera Bansemera pasował do tego tła, podobnie jak szary aksamit, który pod olśniewająco prostymi, rzucającymi się w oczy harmonijną formą kutymi wyrobami ze srebra rozsiewał łaskoczący spokój. Pierścionek, który miał tak pełną wdzięku gemmę, iż widać po nim było, że będzie niszczył dłonie podobnie pełnych wdzięku kobiet, sam nabierając coraz więcej wdzięku i osiągając ów stopień nieśmiertelności, jaki zastrzeżony jest chyba tylko dla klejnotów. Łańcuszki, których nie wkładało się bezkarnie, łańcuchy, które męczyły, a wresz-cie na żółtawo-białej aksamitnej poduszce, imitującej z grubsza kształt szyi, kolia najlżejszego rodzaju. Delikatnie rozczłonkowana, cieniusieńka oprawa, raz po raz ażurowa pajęczyna, jakiż pająk zechciał wydzielić tu złoto, ażeby w sieć wpadło mu sześć małych i jeden większy rubin? I gdzie siedział ów pająk, na co czekał? Z pewnością nie na dalsze rubiny, raczej na kogoś, komu pochwycone w sieć rubiny połyskiwały niczym krople krwi i przykuwały wzrok - inaczej mówiąc: komu miałem - po mojej myśli albo po myśli wytwarzającego złoto pajączka - podarować tę kolię?Osiemnastego stycznia dziewięćset trzydziestego siódmego, na skrzypiącym, udeptanym śniegu, nocą, która pachniała mnóstwem śniegu, takim mnóstwem, jakiego może pragnąć tylko ktoś, kto chciałby wszystko pozostawić śniegowi, zobaczyłem Jana Brońskiego, jak z prawej, powyżej mojego stanowiska, przeszedł przez ulicę, nie unosząc wzroku minął sklep jubilerski, potem zawahał się albo raczej zatrzymał jakby na wezwanie; odwrócił się albo coś go odwróciło - i oto stanął Jan przed wystawą między ośnieżonymi, cichymi klonami.Delikatny, zawsze trochę zalękniony, w pracy uniżony, w miłości ambitny, zarazem głupi i łasy na piękno Jan Broński, Jan, który żył ciałem mojej mamy, który mnie, w co dziś jeszcze wierzę i wątpię, spłodził w imieniu Matzeratha, stał w swoim eleganckim, jakby uszytym przez warszawskiego krawca zimowym płaszczu, zamienił się we własny pomnik, taki skamieniały, symboliczny stał mi przed wystawą, ze spojrzeniem Parsifala, stojącego w śniegu i zapatrzonego w krew na śniegu, przykuty do rubinów złotej kolii.Mógłbym go odwołać, odciągnąć bębnieniem. Miałem przecież przy sobie bębenek. Czułem go pod płaszczem. Wystarczyłoby, żebym odpiął jeden guzik, a sam wysunąłby się na mróz, jeden ruch do kieszeni płaszcza i miałbym pałeczki w garści. Święty Hubert, patron myśliwych, też nie strzelił, gdy miał już w zasięgu strzału niezwykłego jelenia. Szaweł zmienił się w Pawła. Attyla zawrócił, gdy papież Leon uniósł palec z pierścieniem. Ja jednak strzeliłem, nie

80

przeobraziłem się, nie zawróciłem, pozostałem myśliwym, Oskarem, chciałem osiągnąć cel, nie rozpiąłem się, nie wypuściłem bębenka na mróz, nie skrzyżowałem pałeczek na zimowo białej blasze, nie pozwoliłem styczniowej nocy stać się nocą dobosza, lecz krzyknąłem bezgłośnie, krzyknąłem, jak może krzyczy gwiazda albo ryba w najdalszej głębinie, najpierw wdarłem się krzykiem w strukturę mrozu, żeby wreszcie mógł spaść świeży śnieg, potem w szkło, w gęste szkło, w drogie szkło, szkło między światami, w dziewicze, mistyczne, w szkle wystawowym między Janem Brońskim a rubinową kolią wyciąłem krzykiem otwór na znany mi rozmiar rękawiczki Jana, sprawiłem, że szkło otworzyło się niczym opuszczone drzwi, niczym brama niebieska i wrota piekielne, a Jan ani drgnął, z kieszeni płaszcza wyrosła mu dłoń w cienkiej skórce, wstąpiła na niebiosa i opuściła piekło, wzięła z nieba czy z piekła kolię, w której rubinach byłoby do twarzy wszystkim, także upadłym aniołom - i garść pełna rubinów i złota wróciła do kieszeni, a on stał nadal przed rozbitą wystawą, chociaż było to niebezpieczne, chociaż już nie krwawiły rubiny i nie zmuszały jego czy Parsifala oczu w jednym, nieodwracalnym kierunku.Ojcze, Synu i Duchu Święty! W duchu musiało się coś stać, jeśli Janowi, ojcu, nic się nie miało stać. Oskar, syn, rozpiął płaszcz, prędko zaopatrzył się w pałeczki i zawołał na blasze: Ojcze, ojcze! - aż Jan Broński odwrócił się, wolno, o wiele za wolno przeszedł ulicę, znalazł mnie, Oskara, w bramie.Jak to pięknie, że w chwili gdy Jan spoglądał na mnie wciąż jeszcze bez wyrazu, ale tuż przed odwilżą, zaczął padać śnieg. Wyciągnął ku mnie rękę, ale nie tę w rękawiczce, która dotykała rubinów, i milczący, ale nie zgnębiony, zaprowadził mnie do domu, gdzie mama martwiła się o mnie, a Matzerath, jak to miał w zwyczaju, bardzo surowo, ale nie na serio, groził policją. Jan nie udzielił wyjaśnień, nie został długo, nie chciał też usiąść do skata, do którego namawiał Matzerath stawiając piwo na stole Na odchodnym pogłaskał Oskara, a ten nie wiedział, czy chodziło mu o dyskrecję, czy o przyjaźń.Niebawem Jan Broński podarował mojej mamie kolię. Wkładała ją tylko w chwilach, gdy nie było Matzeratha - z pewnością znając pochodzenie klejnotu - albo dla siebie samej, albo dla Jana Brońskiego, a może i dla mnie.Krótko po wojnie wymieniłem ją na czarnym rynku w Düsseldorfie na dwanaście kartonów amerykańskich papierosów Lucky Strike i skórzaną aktówkę.

81

Cudu nie było

Dzisiaj, w łóżku mojego zakładu dla nerwowo chorych, nieraz odczuwam brak owej danej mi wtedy zniewalającej siły, która w mróz i noc stapiała lodowe kwiaty, otwierała wystawy i prowadziła złodzieja za rękę.Jakżebym chciał, na przykład, ogołocić ze szkła oszklonego judasza w górnej części drzwi pokoju, żeby Bruno, mój pielęgniarz, mógł mnie obserwować bardziej bezpośrednio. Jakże bolałem przez ten ostatni rok, zanim umieścili mnie w zakładzie, nad niemocą mojego głosu. Gdy na nocnej ulicy marząc o sukcesie posyłałem krzyk, lecz sukces nie przychodził, mogło się zdarzyć, że ja, który brzydzę się gwałtem, chwytałem kamień i celowałem w jakieś okno kuchenne na biednej przedmiejskiej ulicy Düsseldorfu. Zwłaszcza Vittlarowi, dekoratorowi, chętnie bym coś niecoś pokazał. Kiedy po pomocy rozpoznawałem go, jak od pasa w górę skryty za zasłoną dreptał w swoich zielono-czerwonych skarpetkach za szybą wystawową sklepu z męską konfekcją przy Königsallee albo perfumerii w pobliżu dawnej hali koncertowej, jemu, który jest czy też mógłby być moim uczniem, z przyjemnością rozśpiewałbym szkło, bo nadal nie wiem, czy mam go nazywać Judaszem, czy Janem. Vittlar pochodzi z rodziny szlacheckiej i ma na imię Gottfried. Gdy po zawstydzająco daremnej próbie śpiewu lekkim bębnieniem w nietkniętą szybę wystawową ściągałem na siebie uwagę dekoratora, gdy on wychodził na kwadransik na ulicę, gawędził ze mną i pokpiwał sobie ze swoich dekoratorskich wyczynów, musiałem nazywać go Gottfriedem, bo mój głos nie sprawił owego cudu, który by mi pozwolił nazwać go Janem lub Judaszem.Śpiew przed sklepem jubilerskim, który z Jana Brońskiego zrobił złodzieja, a z mojej mamy posiadaczkę rubinowej kolii, miał na jakiś czas zakończyć moje popisy wokalne naprzeciw

82

wystaw z budzącymi pożądanie przedmiotami. Mama stała się pobożna. Co ją do tego pchnęło? Romans z Janem Brońskim, skradziona kolia, słodki trud wiarołomnego kobiecego życia uczyniły z niej osobę pobożną i złaknioną sakramentów. Jak dobrze żyło się w grzechu: w czwartki spotykała się z Janem w mieście, zostawiała małego Oskara u Markusa, czas przy Stolarskiej spędzała w sposób najczęściej przyjemny, choć męczący, odświeżała się w „Cafe Weitzke” przy kawie i ciastkach, zachodziła po synka do Żyda, przyjmowała od niego kilka komplementów i za pół darmo paczuszkę jedwabiu do szycia, wsiadała w swoją piątkę, uśmiechając się i myślami przebywając zupełnie gdzie indziej delektowała się jazdą koło Bramy Oliwskięj i przez Aleję Hindenburga, nie dostrzegała prawie owych łąk nie opodal hali sportowej, gdzie Matzerath spędzał niedzielne przedpołudnia, znosiła cierpliwie pętlę wokół hali - jakże brzydkie musiało być to gmaszysko, gdy dopiero co przeżyło się coś pięknego - jeszcze skręt w lewo i już za pokrytymi kurzem drzwiami Conradinum z uczniami w czerwo-nych czapkach - jak ładnie byłoby Oskarowi w takiej czerwonej czapce ze złotym „C”; miałby dwanaście i pół roku, byłby w kwarcie, zaczynałby teraz łacinę i nosiłby się jak prawdziwy mały, pilny, trochę też butny i zarozumiały Konradyńczyk.Za przejazdem kolejowym w stronę Osiedla Rzeszy i szkoły Heleny Lange pierzchały myśli pani Agnieszki Matzerath o Conradinum, o nie spełnionych możliwościach jej syna Oskara, jeszcze jeden skręt w lewo, koło kościoła Chrystusa z cebulastą wieżą, i na placu Maksa Halbego, przed sklepem kolonialnym Kaisera, wysiadała, rzucała jeszcze okiem na wystawę konkurencji i szła w męce przez Labesa jak przez drogę krzyżową: budząca się niechęć, anor-malne dziecko trzymane za rękę, nieczyste sumienie i pragnienie powtórki; czując niedosyt i przesycenie, odrazę i dobroduszną sympatię do Matzeratha, mama szła w męce ze mną, moim nowym bębenkiem, paczuszką jedwabiu za pół darmo przez Labesa do sklepu, do płatków owsianych, do nafty koło beczki ze śledziami, do koryntek, rodzynek, migdałów i przypraw korzennych, do proszku do pieczenia doktora Oetkera, do Persilu, co pierze jaśniej słońca, do niezrównanej pasty Urbina, do kostek Maggiego i Knorra, do kawy Kathreinera i Haga, do margaryn Vitella i Palminü, do octu Kühnego i czteroowocowej marmolady, prowadziła mnie ku owym dwom brzęczącym w różnych rejestrach lepom na muchy, które słodkie jak miód wisiały nad naszym kontuarem i które latem trzeba było zmieniać co dwa dni, podczas gdy mama co sobota z podobnie przesłodzoną duszą, co latem i zimą, przez cały okrągły rok, zwabiała brzęczące wysoko i nisko grzechy, szła do kościoła Serca Jezusowego i spowiadała się proboszczowi Wiehnke.Podobnie jak w czwartki zabierała mnie do miasta i czyniła ze mnie, że tak powiem, współwinnego, tak w soboty wprowadzała mnie głównym wejściem na chłodne katolickie płyty kamiennej posadzki, wpychała mi przedtem bębenek pod sweter czy płaszczyk, bo bez bębenka nie ruszałem się nigdzie i gdybym nie czuł blachy na brzuchu, nigdy bym nie zrobił katolickiego znaku krzyża, dotykając czoła, piersi i ramion, nie ukląkł jak przy wkładaniu butów i nie usiedział spokojnie w wypolerowanej kościelnej ławce z wysychającą pomału wodą święconą u nasady nosa.Pamiętałem kościół Serca Jezusowego jeszcze od chrzcin: były trudności z powodu pogańskiego imienia, ale upierano się przy Oskarze i Jan, jako chrzestny, też tak powiedział przy wejściu do kościoła, potem proboszcz Wiehnke dmuchnął mi trzy razy w twarz, co miało przepędzić szatana we mnie, potem znak krzyża, położenie ręki, posypanie solą i jeszcze raz coś przeciwko szatanowi. W kościele ponownie postój przed właściwą kaplicą chrzcielną. Zachowywałem się spokojnie, gdy nade mną odmawiano „Wierzę w Boga” i „Ojcze nasz”.

83

Potem proboszcz Wiehnke uznał za stosowne jeszcze raz powiedzieć: - Odejdź, szatanie - i mnie, który przecież zawsze wiedziałem co i jak, zamierzał otworzyć zmysły, dotykając nosa i uszu Oskara. Następnie chciał jeszcze raz usłyszeć rzecz wyraźnie i głośno, spytał: - Wyrzekasz się szatana? I wszystkich dzieł jego? I wszystkiej pychy jego?Zanim zdążyłem potrząsnąć głową - bo ani myślałem z tego rezygnować - Jan, występując w moim imieniu, powiedział trzykrotnie: - Wyrzekam się.Proboszcz Wiehnke, chociaż nie zdołał popsuć moich stosunków z szatanem, namaścił mnie na piersi i pomiędzy barkami. Przy chrzcielnicy znowu „Wierzę w Boga”, potem wreszcie trzykrotnie woda, namaszczenie krzyżem skóry na głowie, biała szata do plamienia, świeca na mroczne dni, koniec ceremonii - Matzerath zapłacił - a gdy Jan wyniósł mnie przed główne wejście kościoła Serca Jezusowego, gdzie czekała taksówka przy zachmurzeniu niewielkim lub umiarkowanym, spytałem szatana w sobie: „Dobrze znieśliśmy to wszystko?” Szatan podskoczył i szepnął: „Widziałeś witraże, Oskar? Całe ze szkła, całe ze szkła!”Kościół Serca Jezusowego powstał w latach grynderskich i dlatego utrzymany był w stylu neogotyckim. Ponieważ wzniesiono go z szybko ciemniejącej cegły, a kryty miedzią hełm wieży prędko dorobił się tradycyjnego grynszpanu, różnice między starogotyckimi kościołami z cegły a nowszym gotykiem ceglanym tylko dla znawców pozostały widoczne i przykre. Spowiadano tak samo w starych i nowszych kościołach. Podobnie jak proboszcz Wiehnke, stu innych księży w sobotę po zamknięciu biur i sklepów siedząc w konfesjonale przyciskało owłosione kapłańskie ucho do lśniącej, czarniawej kraty, a wierni przez oczka kraty usiłowali przewlec do kapłańskiego ucha ów sznur grzechów, na który paciorek po paciorku nanizane byty grzeszne tanie klejnoty.Podczas gdy mama przez kanał słuchowy proboszcza Wiehnke, trzymając się planu spowiedzi z książeczki do nabożeństwa, powiadamiała najwyższe instancje Kościoła, poza którym nie ma zbawienia, o tym, co uczyniła, a czego zaniedbała, co się tam działo w myślach, słowach i uczynkach, ja, który nie miałem z czego się spowiadać, wysuwałem się ze zbytnio dla mnie wypolerowanej kościelnej ławki i stawałem na kamiennych płytach.Przyznaję, że kamienne płyty w katolickich kościołach, że zapach katolickiego kościoła, że cały katolicyzm w niewytłumaczalny sposób fascynuje mnie do dziś jak, czy ja wiem, jak rudowłosa dziewczyna, chociaż rude włosy chciałbym przemalować, a katolicyzm podsuwa mi bluźnierstwa, które ujawniają raz po raz, że ja, choć nadaremnie, to jednak nieodwracalnie otrzymałem katolicki chrzest. Często przy najbanalniejszych czynnościach, na przykład przy myciu zębów, nawet przy wypróżnianiu, łapię się na układaniu komentarzy do mszy, jak: We Mszy świętej odnawia się przelanie krwi Chrystusa, ażeby płynęła ona dla twojego oczyszczenia, oto kielich krwi Jego, wino stanie się prawdziwe i rzeczywiste, ilekroć krew Chrystusa przelana będzie, oto prawdziwa krew Chrystusowa, przez oglądanie krwi świętej dusza krwią Chrystusa skropiona zostaje, drogocenna krew, zmyty krwią, przy przeistoczeniu płynie krew, korporał krwią splamiony, głos krwi Chrystusowej całe niebo przenika, krew Chrystusa miłą woń rozsiewa przed obliczem Boga.Musicie państwo przyznać, że w pewnym stopniu zachowałem katolicką intonację. Dawniej nie mogłem czekać na tramwaj nie wspominając równocześnie Najświętszej Marii Panny. Nazywałem ją miłosierną, świętą, błogosławioną, panną nad pannami, pocieszycielką strapionych; panno wsławiona, panno czcigodna, która Jego urodziłaś, matko najmilsza, matko niepokalana, pozwól mi zaznać słodyczy imienia Jezus, jak Ty zaznałaś jej w matczynym sercu swoim, prawdziwie godnie jest to i sprawiedliwie, słusznie i zbawiennie, królowo

84

błogosławiona, błogosławiona...Owo słówko „błogosławiona” czasami, przede wszystkim gdy co sobota bywałem z mamą w kościele Serca Jezusowego, tak mnie przesładzało i zatruwało, że dziękowałem szatanowi, iż przetrwał we mnie chrzest i dostarczył mi odtrutki, która pozwalała mi co prawda bluźnierczo, ale prosto kroczyć po kamiennych płytach kościoła Serca Jezusowego.Jezus, od którego serca wzięto nazwę kościoła, poza sakramentami ukazywał się kilkakrotnie w ujęciu malarskim na kolorowych obrazkach drogi krzyżowej, ponadto trzy razy w różnych pozycjach, w trójwymiarowej, a jednak barwnej wersji.Był tam w pomalowanym gipsie. Stał długowłosy, w szacie o barwie pruskiego błękitu na złotym cokole i miał na nogach sandały. Rozchylał szatę na piersi i wbrew wszelkiej naturze pośrodku klatki piersiowej ukazywał pomidorowoczerwone, wyidealizowane i stylizowanie krwawiące serce, aby kościół mógł wziąć nazwę od tego organu.Już po raz pierwszy oglądając Jezusa z otwartym sercem musiałem stwierdzić, jak łudząco podobny był Zbawiciel do mojego chrzestnego, wuja i domniemanego ojca Jana Brońskiego. Te naiwnie pewne siebie, niebieskie marzycielskie oczy! Te różane usteczka zawsze gotowe do płaczu! Te brwi uwydatniające męski ból! Pełne, rumiane policzki, które chciały zaznać chłosty. Obaj mieli tę cierpiętniczą twarz, która skłania kobiety do pieszczot, ponadto zniewieściałe, znużone dłonie, które wypielęgnowane i stroniące od pracy ukazywały swoje stygmaty jak mistrzowskie dziełka pracującego dla książęcych dworów jubilera. Nie dawały mi spokoju wymalowane w twarzy Jezusa, po ojcowsku nie rozumiejące mnie oczy Brońskiego. Miałem przecież to samo niebieskie spojrzenie, które umiało tylko zapalać, nie zaś przekonywać.Oskar odwrócił się od serca Jezusowego w prawej bocznej nawie, popędził od pierwszej stacji drogi krzyżowej, gdzie Jezus bierze krzyż, do siódmej, gdzie po raz drugi pada pod krzyżem, a potem do głównego ołtarza, nad którym wisiał następny, również trójwymiarowy Jezus. Ten jednak, z przemęczenia czy dla lepszej koncentracji, zamknął oczy. Ależ on miał muskuły! Na widok tego atlety o sylwetce dziesięcioboisty natychmiast zapomniałem o sercowojezusowym Brońskim; ilekroć mama spowiadała się proboszczowi Wiehnke, stałem w skupieniu przed głównym ołtarzem i obserwowałem gimnastyka. Proszę mi wierzyć, że się modliłem. Mój słodki arcymistrz, mówiłem, sportowiec nad sportowcami, zwycięzca w wiszeniu na krzyżu przy pomocy calowych gwoździ. I nigdy nawet nie drgnął! Wieczne światełko drżało, on zaś wykonywał ćwiczenie zasługując na maksymalną liczbę punktów. Stopery tykały. Mierzono mu czas. W zakrystii trochę brudne palce ministranta czyściły już należny mu złoty medal. Ale Jezus uprawiał swój sport nie dla zaszczytów. Spadała na mnie wiara. Klękałem, o ile pozwalało na to moje kolano, robiłem znak krzyża na bębenku i starałem się takie słowa jak „błogosławiony” i „boleściwy” połączyć z Jesse Owensem i Rudolfem Harbigiem, z ubiegłoroczną berlińską Olimpiadą; co nie zawsze się udawało, bo musiałem uznać, że postawa Jezusa wobec łotrów była nie fair. W ten sposób dyskwalifikowałem go i zwracałem głowę w lewo, widziałem tam, na nowo podejmując nadzieję, trzecie we wnętrzu kościoła Serca Jezusowego trójwymiarowe wcielenie niebiańskiego gimnastyka.- Pozwól mi pomodlić się dopiero wtedy, kiedy zobaczę Cię trzy razy - bełkotałem wtedy, podeszwami butów znów dotykałem kamiennych płyt, wykorzystywałem szachownicę posadzki, aby dotrzeć do lewego bocznego ołtarza, i czułem przy każdym kroku: On patrzy za tobą, święci patrzą za tobą, Piotr, którego przybili głową w dół, Andrzej, którego przybili do ukośnego krzyża - stąd krzyż świętego Andrzeja. Poza tym jest krzyż grecki obok łacińskiego,

85

czyli pasyjnego. Krzyże zdwojone, laskowane, schodkowe przedstawia się na materiałach, obrazach i w książkach. Krzyż widlasty, kotwicowy i trójlistny widziałem skrzyżowany plastycznie. Piękny jest krzyż miecza, pożądany krzyż maltański, zakazana swastyka, jest krzyż de Gaulle’a, krzyż lotaryński, w bitwach morskich wymienia się krzyż świętego Antoniego: crossing the T. Na łańcuszku krzyż egipski, brzydki krzyż łotrowski, papieski krzyż papieża, a ów krzyż prawosławny nazywa się także krzyżem Łazarza. Ponadto jest Czerwony Krzyż. Niebiesko, bezalkoholowe krzyżuje się Niebieski Krzyż. Żółty Krzyż zatruwa cię, ogień krzyżowy zabija, wyprawa krzyżowa nawróciła mnie, krzyżaki pożerają się, na skrzyżowaniu mijam się z tobą na krzyż, przesłuchanie krzyżowe, krzyżówka mówi: rozwiąż mnie. Z bólem w krzyżach odwróciłem się, zostawiłem krzyż za sobą, także do gimnastyka na krzyżu odwróciłem się plecami narażając się na niebezpieczeństwo, że kopnie mnie w krzyże, bo zbliżałem się do Najświętszej Marii Panny, która na prawym udzie trzyma małego Jezusa. Oskar stanął przed bocznym ołtarzem w lewej nawie. Maria miała taki wyraz twarzy, jaki musiała mieć jego mama, gdy jako siedemnastoletnia panna sklepowa z Przeróbki nie mogła sobie pozwolić na kino, ale za to z przejęciem oglądała plakaty filmowe z Astą Nielsen.Nie zajmowała się Jezusem, lecz przyglądała się innemu chłopcu na swoim prawym kolanie, którego ja, aby uniknąć nieporozumień, nazywam od razu Janem Chrzcicielem. Obaj chłopcy byli mojego wzrostu. Jezusowi, jeśli chodzi o ścisłość, dałbym dwa centymetry więcej, chociaż według tekstów był młodszy od młodego Chrzciciela. Rzeźbiarzowi spodobało się przedstawić trzyletniego Zbawiciela nago i różowo. Jan, jako że później poszedł przecież na pustynię, miał na sobie czekoladowobrązową kudłatą skórę, która zasłaniała mu pół piersi, brzuch i sikawkę.Byłoby lepiej, gdyby Oskar pozostał przy głównym ołtarzu albo niezobowiązująco koło konfesjonału niż w pobliżu tych dwóch nad mądrych i przerażająco podobnych do niego chłopców. Naturalnie mieli niebieskie oczy i jego kasztanowate włosy. Brakowałoby tylko, żeby rzeźbiący fryzjer dał im ostrzyżoną na jeża czuprynę Oskara, obcinając głupie kręcone loczki.Nie chciałbym zbyt długo zatrzymywać się przy małym Chrzcicielu, który wyciągał palec wskazujący lewej ręki w stronę małego Jezusa, jakby miał zaraz wyliczyć: „Ja i ty, dwa braty...” Nie wdając się w wyliczanki rozpoznaję Jezusa i stwierdzam: Jesteśmy z jednego jaja! Mógłby być moim bliźniakiem. Miał moją figurę, moją wówczas tylko w charakterze sikawki używaną sikawkę. Patrzył na świat kobaltowoniebiesko moimi Brońskimi oczyma i, co mu najbardziej brałem za złe, miał moje ruchy.Mój sobowtór uniósł obie ręce, zacisnął dłonie w pięści w taki sposób, że spokojnie można było mu coś wetknąć, na przykład moje pałeczki; i gdyby rzeźbiarz to zrobił, gdyby ponadto na różowych udach ulepił mu z gipsu biało-czerwony blaszany bębenek, byłbym to ja, najdoskonalszy Oskar, który siedziałby na kolanach Najświętszej Panny i zwoływał wiernych bębnieniem. Są rzeczy na tym świecie, których - choćby były najświętsze - nie wolno zostawić swojemu losowi!Trzy okryte dywanem stopnie prowadziły do zielonosrebrnie odzianej Najświętszej Panny, do czekoladowobrązowej kudłatej skóry Jana i do różowego jak gotowana szynka małego Jezusa. Był tam ołtarz maryjny z anemicznymi świecami i kwiatami w różnych cenach. Zielona Najświętsza Panna, brązowy Jan i różowy Jezus mieli przyklejone do potylicy aureole wielkości talerza. Cieniutka pozłota podnosiła wartość talerzy.Gdyby nie było stopni przed ołtarzem, nigdy bym nie wszedł na górę. W owym czasie stopnie, klamki i wystawy kusiły Oskara i nawet dzisiaj, kiedy zakładowe łóżko powinno mu przecież wystarczyć, nie pozostawiają go obojętnym. Ulegając pokusie wspinał się z jednego stopnia na

86

drugi pozostając przy tym nadal na tym samym dywanie. Owe stopnie okalające maryjny ołtarz były Oskarowi dostępne i pozwalały jego kłykciom po części z lekceważeniem, po części z szacunkiem opukiwać trójkę postaci. Jego paznokcie mogłyby wziąć się do skrobania, które spod farby ukazuje gips. Draperia Najświętszej Panny spływała zygzakiem do czubków stóp na ławicy chmur. Lekko zarysowana goleń Marii pozwalała domyślać się, że rzeźbiarz najpierw uformował ciało, aby później zalać je draperią. Gdy Oskar obmacał dokładnie, pogładził i ostrożnie, jakby chcąc ją poruszyć, ścisnął sikawkę małego Jezusa, która błędnie nie była obrzezana, poczuł w sposób częściowo przyjemny, częściowo nowy i peszący swoją własną, zostawił więc w spokoju sikawkę Jezusa, żeby i jego własna zostawiła go w spokoju.Obrzezaną czy nie obrzezaną, zostawiłem ją swojemu losowi, wyciągnąłem bębenek spod swetra, zdjąłem z szyi i nie rozbijając przy tym aureoli, zawiesiłem Jezusowi. Przy moim wzroście było z tym trochę kłopotu. Musiałem wspiąć się na rzeźbę, aby z ławicy chmur, która zastępowała piedestał, zaopatrzyć Jezusa w instrument.Oskar zrobił to nie za pierwszej od chrzcin bytności w kościele w styczniu dziewięćset trzydziestego szóstego, lecz w Wielkim Tygodniu tego samego roku. Jego mama trudziła się całą zimę, aby spowiedzią nadążyć za swoim romansem z Janem Brońskim. Dzięki temu Oskar znalazł dość czasu i sobót, żeby obmyślić plan działania, odrzucić, obronić, na nowo obmyślić, oświetlić ze wszystkich stron, wreszcie, odrzucając wszystkie poprzednie plany, prosto, bezpośrednio, z pomocą modlitwy na stopniach wykonać rzecz w Wielki Poniedziałek.Ponieważ mama zapragnęła spowiedzi jeszcze przed szczytem świątecznych zakupów, w Wielki Poniedziałek wieczorem wzięła mnie za rękę i przez Labesa, kawałek Nowym Targiem, ulicami Elzy i Marii, koło sklepu rzeźnickiego Wohlgemutha, przy parku na Kuźniczkach skręcając w lewo przez tunel, w którym zawsze kapało żółtawo i obrzydliwie, zaprowadziła do kościoła Serca Jezusowego, naprzeciwko torów.Przyszliśmy późno. Już tylko dwie stare kobiety i jakiś zakompleksiony młodzieniec czekali przed konfesjonałem. Mama zajęła się rachunkiem sumienia - wertowała plan spowiedzi jak księgi rachunkowe, śliniąc kciuk, wymyślając zeznanie podatkowe - a ja tymczasem wyśliznąłem się z dębowej ławki, nie pokazując się na oczy gimnastykowi na krzyżu ani sercu Jezusowemu, poszedłem do lewego bocznego ołtarza.Chociaż musiałem się spieszyć, nie opuściłem introit. Trzy stopnie: introibo ad altare Dei. Do Boga, który jest weselem moim od młodości. Bębenek na szyi, przeciągając Kyrie na ławicę chmur, ani chwili przy sikawce, lecz tuż przed Glorią, zawiesiwszy Jezusowi blachę, ostrożnie, żeby nie uszkodzić aureoli, w dół z ławicy chmur, przebaczenie, rozgrzeszenie i odpuszczenie, ale przedtem jeszcze pałeczki w zaciśnięte odpowiednio dłonie Jezusa, jeden, dwa, trzy stopnie, wznoszę oczy ku górze, jeszcze kawałek dywanu, wreszcie kamienne płyty i mały klęcznik dla Oskara, który ukląkł na poduszeczce i złożył doboszowe ręce przy twarzy - Gloria in excelsis Deo - znad złożonych rąk spoglądał na Jezusa i swój bębenek i czekał na cud: czy będzie teraz bębnił, czy nie potrafi bębnić, a może mu flie wolno bębnić, albo zabębni, albo nie jest prawdziwym Jezusem, prędzej Oskar jest prawdziwym Jezusem niż ten, jeśli jednak nie zabębni.Kiedy pragnie się cudu, trzeba umieć czekać. Czekałem więc, z początku cierpliwie, może nie dość cierpliwie, bo im dłużej powtarzałem sobie tekst „Wszystkie oczy czekają na ciebie, Panie”, wytężając nie tylko oczy, lecz i uszy, tym bardziej rozczarowany czuł się Oskar na małym klęczniku. Wprawdzie dał Panu wszelkie szansę, zamknął oczy, żeby ten, nie będąc obserwowany, prędzej zdecydował się na być może niezręczny jeszcze początek, lecz w

87

końcu, po trzecim Credo, po: wierzę w Boga, Stworzyciela rzeczy widzialnych i niewidzialnych, i syna jednorodzonego, z Ojca, prawdziwy z prawdziwego, zrodzony, nie zaś stworzony, współistotny, przez niego dla nas i dla naszego zbawienia zstąpił, wcielił się za sprawą, z Marii, stał się, ukrzyżowan za nas, umęczon i pogrzebion, zmartwychwstał według, wstąpił do, siedzi po prawicy, przyjdzie sądzić umarłych, końca nie będzie, wierzę w, który z, jedno uwielbienie, mówił przez, wierzę w jeden, święty, powszechny i...Nie, wtedy czułem jeszcze tylko zapach, zapach katolicyzmu. O wierze chyba nie mogło już być mowy. Zapach też miałem za nic, pragnąłem czego innego: chciałem usłyszeć moją blachę, Jezus powinien był mi zademonstrować mały przytłumiony cud! Wszystko mogło się przecież odbyć bez hałasu, bez nadbiegającego wikarego Rasczei i z trudem podążającego do cudu opasłego proboszcza Wiehnke, bez protokołów wysyłanych do siedziby biskupa w Oliwie i bez biskupiej ekspertyzy skierowanej do Rzymu. Nie, nie miałem żądanych takich ambicji, Oskar nie chciał być kanonizowany. Chciał lałego prywatnego cudziku, żeby mógł usłyszeć i zobaczyć, żeby rozstrzygnęło się raz na zawsze, czy Oskar ma bębnić za, czy przeciw, żeby stało się wiadome, który z dwóch niebieskookich, jednojajowych bliźniaków będzie w przyszłości miał prawo nazywać się Jezusem.Siedziałem i czekałem. Martwiłem się, że tymczasem mama doszła do konfesjonału i być może ma już za sobą szóste przykazanie. Stary człowiek, który zawsze kręci się po kościołach, pokręcił się przy głównym ołtarzu, a wreszcie doszedł do bocznego ołtarza lewej nawie, ukląkł przed Najświętszą Panną, z chłopcami, może i zobaczył bębenek, ale nic nie zrozumiał. Poczłapał dalej starzejąc się w oczach.Czas upływa, pomyślałem, a Jezus jak nie bębnił, tak nie bębni. Z chóru usłyszałem głosy. Żeby tylko nie grali na organach, wystraszyłem się. Wszystko ci zepsują, mają próbę przed Wielkanocą i swoim dudnieniem zagłuszą rozpoczynające się być może w tej chwili cichutkie bębnienie Jezusa.Nie zagrali na organach. Jezus nie zabębnił. Cudu nie było, wiec wstałem z poduszki, w kolanach mi strzyknęło, znudzony i ponury powlokłem się przez dywan, wszedłem stopień po stopniu, poniechałem jednak wszelkich znanych mi modlitw na stopniach ołtarza, wspiąłem się na gipsową chmurę, przewróciłem przy tym kwiaty w średniej cenie i chciałem głupiemu nagusowi odebrać mój bębenek.Mówię dzisiaj i stale powtarzam: To był błąd, że zachciało mi się go uczyć. Nie wiem, co mnie podkusiło, żeby najpierw odebrać mu pałeczki, zostawić blachę, wystukując pałeczkami zrazu cicho, potem niczym niecierpliwy nauczyciel coś fałszywemu Jezusowi bębnieniem tłumaczyć, następnie znów wetknąć mu pałeczki w dłonie, żeby pokazał, czego się od Oskara nauczył.Zanim temu najbardziej upartemu z wszystkich uczniów, nie zważając na aureolę, zdołałem odebrać pałeczki i blachę, był już za mną proboszcz Wiehnke - moje bębnienie przemierzyło kościół wzdłuż i wszerz - był wikary Rasczeja, była moja mama, był stary człowiek, wikary szarpnął mnie, proboszcz dał mi klapsa, mama płakała nade mną, proboszcz coś do mnie szeptał, a wikary ukląkł, wspiął się na górę i zabrał Jezusowi pałeczki, z pałeczkami jeszcze raz ukląkł, sięgnął po bębenek, zabrał bębenek, odłamał aureolę, uderzył go w sikawkę, odtrącił kawałek chmury i opadł na stopnie, na kolana, jeszcze raz na kolana, nie chciał mi oddać bębenka, co jeszcze bardziej mnie rozgniewało, zmusiło mnie do tego, że kopnąłem proboszcza i zawstydziłem mamę, która też najadła się wstydu, bo kopałem, gryzłem, drapałem, a potem wyrwałem się proboszczowi, wikaremu, staremu człowiekowi i mamie, zatrzymałem się zaraz przed głównym ołtarzem, czułem, że szatan podskakuje we mnie, i jak

88

przy chrzcie usłyszałem jego głos: „Oskarze - szepnął szatan - rozejrzyj się, wszędzie witraże, całe ze szkła, całe ze szkła!” i ponad gimnastykiem na krzyżu, który nie drgnął, który milczał, zaatakowałem śpiewem trzy wysokie witraże apsydy, które na niebieskim tle czerwono, żółto i zielono przedstawiały dwunastu apostołów. Nie celowałem jednak ani w Marka, ani w Mateusza. Celowałem w owego gołębia ponad nimi, który stał na głowie i czcił Zielone Świątki, w Ducha Świętego, przeszedłem w wibrację, zmagałem się swoim głosem z ptakiem i: Czy to była moja wina? Czy wina gimnastyka, który choć nie drgnął, uniósł sprzeciw? Czy to był cud, którego nikt nie pojął? Widzieli, jak drżąc i bez słowa szturmowałem apsydę, wzięli to, oprócz mamy, za modlitwę, podczas gdy ja pragnąłem przecież stłuczonego szkła; ale Oskar zawiódł, jego czas jeszcze nie nadszedł. Padłem na kamienne płyty i płakałem gorzko, bo Jezus zawiódł, bo Oskar zawiódł, bo proboszcz i Rasczeja źle mnie zrozumieli, bajdurzyli nawet o skrusze. Tylko mama nie zawiodła. Zrozumiała moje łzy, choć musiała być rada, że obeszło się bez tłuczenia szkła.Mama wzięła mnie na ręce, wyprosiła u wikarego bębenek i pałeczki, przyrzekła proboszczowi, że naprawi szkodę, później, ponieważ przerwałem jej spowiedź, dostała od niego rozgrzeszenie; Oskar też dostał trochę błogosławieństwa, ale dla mnie nic to nie znaczyło.Podczas gdy mama wynosiła mnie z kościoła Serca Jezusowego, ja odliczałem na palcach: dzisiaj jest Poniedziałek, jutro Wielki Wtorek, Środa, Wielki Czwartek, a w Wielki Piątek będzie koniec z tym, który nawet nie umie bębnić, który odmawia mi tłuczonego szkła, który jest podobny do mnie, a przecież fałszywy, który musi spocząć w grobie, a tymczasem ja będę bębnił dalej i dalej, ale nie zapragnę już cudu.

Wielkopiątkowa strawa

Rozdwojenie - to byłoby słowo na określenie moich uczuć między Wielkim Poniedziałkiem a Wielkim Piątkiem. Z jednej strony złościłem się na gipsowego małego Jezusa, który nie chciał bębnić, z drugiej dzięki temu bębenek pozostał zastrzeżony wyłącznie dla mnie. Jeśli z jednej strony mój głos zawiódł na kościelnych witrażach, to z drugiej wobec tych nietkniętych i kolorowych szyb Oskar zachował tę resztkę katolickiej wiary, która miała mu podsunąć jeszcze wiele desperackich bluźnierstw.Lecz dalej brnąc w rozdwojenie: z jednej strony, w drodze do domu, gdy wracałem z kościoła Serca Jezusowego, udało mi się na próbę rozśpiewać mansardowe okno, z drugiej zaś sukces mojego głosu w dziedzinie świeckiej zwracał odtąd moją uwagę na niepowodzenia w dziedzinie sakralnej. Rozdwojenie, powiadam. Owo pęknięcie pozostało, nie dało się uleczyć i zieje do dziś, gdy nie jestem zadomowiony ani w sakralnej, ani w świeckiej dziedzinie, lecz za-mieszkuję nieco na uboczu w zakładzie dla nerwowo chorych.Mama zapłaciła za szkody na bocznym ołtarzu w lewej nawie. Handel przedświąteczny szedł dobrze, choć na życzenie Matzeratha, który był przecież protestantem, w Wielki Piątek trzeba było zamknąć sklep. Mama, która zazwyczaj stawiała na swoim, w Wielki Piątek zawsze ustępowała, zamykała sklepik i w zamian za to domagała się, żeby w Boże Ciało nie otwierać ze względu na święto katolickie, paczki z Persilem i atrapy kawy firmy Hag na wystawie zastąpić kolorowym elektrycznie oświetlonym obrazkiem maryjnym i mieć prawo pójścia na

89

procesję w Oliwie.Mieliśmy tekturową pokrywkę, na której z jednej strony można było przeczytać: „Zamknięte z powodu Wielkiego Piątku”. Druga strona tektury głosiła: „Zamknięte z powodu Bożego Ciała”. W ów Wielki Piątek, który nastąpił po niefortunnym dla mojego bębenka i głosu Wielkim Poniedziałku, Matzerath wywiesił na wystawie tekturę ze słowami: „Zamknięte z powodu Wielkiego Piątku”, i zaraz po śniadaniu pojechaliśmy tramwajem do Brzeźna. Ażeby pozostać przy tym samym słowie: nasza ulica przeżywała rozdwojenie. Protestanci szli do kościoła, katolicy myli okna i trzepali na podwórzach wszystko, co choćby z daleka było podobne do dywanu, tak mocno i donośnie, iż wydawało się, że to biblijni pachołkowie na wszystkich po-dwórzach kamienic równocześnie przybijają zwielokrotnionego Zbawiciela do zwielokrotnionych krzyży.My jednak zostawiliśmy za sobą pasyjne trzepanie dywanów, wsiedliśmy w dziewiątkę w niejednokrotnie wypróbowanym składzie: mama, Matzerath, Jan Broński i Oskar, i pojechaliśmy Brzeźnieńską, koło lotniska, koło starego i nowego placu ćwiczeń, na mijance przy cmentarzu na Zaspie czekaliśmy, aż nadjedzie tramwaj z Nowego Portu i Brzeźna. Postój stał się dla mamy okazją do wypowiadanych z uśmiechem, lecz znużonych życiem obserwacji. Mały, nie używany cmentarz, na którym pod skarlałymi nadmorskimi sosnami trzymały się krzywe i zarośnięte nagrobki z ubiegłego stulecia, nazwała ślicznym, romantycznym i urzekającym.- Tutaj bym chciała kiedyś leżeć, gdyby jeszcze był czynny - rozmarzyła się mama. Matzerath uznał jednak, że ziemia zbyt jest piaszczysta, wyrzekał na pieniące się mikołajki nadmorskie i pusty owies. Jan Broński zauważył, że hałas z lotniska i mijające się przy cmentarzu tramwaje mogłyby zakłócić spokój tego skądinąd idyllicznego miejsca. Tramwaj nadjeżdżający z przeciwka wyminął nas, konduktor zadzwonił dwa razy i zostawiając za sobą Zaspę i cmentarz ruszyliśmy w stronę Brzeźna, kąpieliska, które o tej porze, gdzieś pod koniec kwietnia, miało bardzo zaniedbany i ponury wygląd. Kioski zabite gwoździami, Dom Zdrojowy wymarły, pomost bez flag, w zakładzie kąpielowym ciągnęło się dwieście pięćdziesiąt pustych kabin, na tablicy z pogodą jeszcze kredowe ślady z zeszłego roku: „Powietrze: dwadzieścia; woda: siedemnaście; wiatr: północno-wschodni; najbliższa prognoza: pogodnie lub dość pogodnie”.Z początku chcieliśmy wszyscy pójść pieszo do Jelitkowa, potem jednak nie umawiając się ruszyliśmy w przeciwną stronę, do mola. Bałtyk leniwie i szeroko oblizywał brzeg. Aż po wjazd do portu między białą latarnią morską a molem ze znakiem nawigacyjnym nie spotkaliśmy żywej duszy. Deszcz z poprzedniego dnia odcisnął na piasku swój najbardziej harmonijny wzór, który zabawnie było niszczyć, pozostawiając ślady bosych stóp. Matzerath puszczał kaczki na zielonkawej wodzie delikatnie oszlifowanymi kawałkami cegły wielkości guldena i miał ambicję być pierwszym w tej konkurencji. Jan Broński, mniej zręczny, między próbami rzutów szukał bursztynów, znalazł też kilka odprysków i grudkę wielkości pestki wiśni, podarował ją mamie, która tak jak ja szła boso i oglądała się co chwila, jakby zakochana w swoich śladach. Słońce świeciło ostrożnie. Było chłodno, bezwietrznie, jasno; można było dojrzeć pasmo na horyzoncie, które oznaczało półwysep Hel, także dwie-trzy znikające smugi dymu i wspinające się gwałtownie ponad linię horyzontu nadbudówki jakiegoś handlowego statku.Podążając jedno za drugim i w różnych odstępach dotarliśmy do pierwszych granitowych odłamków szerokiej nasady mola. Mama i ja z powrotem włożyliśmy pończochy i buty. Pomogła mi przy sznurowaniu, a tymczasem Matzerath i Jan już na wyboistej nawierzchni

90

mola przeskakując z kamienia na kamień biegli ku pełnemu morzu. Wilgotne wąsy wodorostów wystawały bezładnie ze szczelin fundamentu. Oskar chętnie by je uczesał. Ale mama wzięła mnie za rękę i podążyliśmy za mężczyznami, którzy przed nami dokazywali jak uczniacy. Przy każdym kroku bębenek uderzał mnie w kolano; nawet tutaj nie dałem go sobie odebrać. Mama miała na sobie jasnoniebieski płaszcz wiosenny z malinowymi wyłogami. Na wysokich obcasach ciężko jej się szło po granitowych głazach. Ja, jak w każdą niedzielę i święto, byłem w marynarskim płaszczu zapinanym na złote guziki z kotwicami. Stara wstążka z kolekcji pamiątek Gretchen Scheffler z napisem „SMS Seydlitz” okalała moją marynarską czapkę, trzepotałaby, gdyby zerwał się wiatr. Matzerath rozpiął swoje brązowe palto. Jan, wytworny jak zawsze, w jesionce z błyszczącym aksamitnym kołnierzem.Skakaliśmy aż do znaku nawigacyjnego przy końcu mola. Pod znakiem siedział jakiś starszy człowiek w sztauerskiej czapce i watowanej kurtce. Obok leżał worek po ziemniakach, w którym coś podrygiwało i ruszało się bez przerwy. Człowiek, który mieszkał pewnie w Brzeźnie albo w Nowym Porcie, trzymał w ręku koniec sznura do bielizny. Opleciony trawą morską sznur znikał w słonawych wodach Motławy, które zmętniałe jeszcze u ujścia i bez pomocy pełnego morza chlupotały o kamienie mola.Byliśmy ciekawi, czemu człowiek w sztauerskiej czapce łowi zwyczajnym sznurem do bielizny i najwidoczniej bez spławika. Mama spytała go z dobroduszną kpiną i nazwała wujkiem. Wujek wyszczerzył zęby w uśmiechu, pokazał nam zbrązowiałe od tytoniu pieńki i strzyknął bez dalszych wyjaśnień długą, zawiesistą, wywracającą koziołka w powietrzu śliną w breję między dolnymi, powleczonymi smołą i naftą granitowymi wypukłościami. Tam plwocina kołysała się tak długo, aż nadleciała mewa i pochwyciła ją w locie, zręcznie wymijając kamienie, i pociągnęła za sobą inne, skrzeczące mewy.Mieliśmy już iść, bo zimno było na molo, nawet słońce nie pomagało, kiedy człowiek w sztauerskiej czapce zaczął sprawnie wyciągać linę. Mama mimo to chciała iść. Ale Matzeratha nie można było ruszyć z miejsca. Także Jan, który zazwyczaj niczego mamie nie odmawiał, tym razem nie chciał jej poprzeć. Oskarowi było obojętne, czy zostaniemy, czy pójdziemy. Ponieważ jednak zostaliśmy, przyglądałem się. Podczas gdy sztauer ciągnąc równomiernie, za każdym ruchem odgarniając morską trawę zbierał linę między nogami, upewniłem się, że parowiec handlowy, którego nadbudówki jakieś pół godziny temu ledwo ukazały się ponad linią horyzontu, teraz, zanurzony głęboko, zmienił kurs i zmierzał do portu. Skoro zanurzył się tak głęboko, będzie to szwed z rudą, ocenił Oskar.Oderwałem oczy od szweda, gdy sztauer podniósł się powoli.- Ano, troszkę sobie teraz popatrzymy, jak to z nim jest. - Powiedział to do Matzeratha, który nic nie zrozumiał, ale przytaknął skwapliwie. Powtarzając w kółko: „ano, troszkę sobie...” i „teraz popatrzymy”, sztauer nadal wybierał linę, ale już z większym wysiłkiem, zsunął się po kamieniach w dół, naprzeciw linie, i sięgnął - mama nie odwróciła się w porę - sięgnął szeroko w bulgoczącą zatokę między granitem, szukał, złapał coś, chwycił mocno, wyciągnął i domagając się głośno, żeby zrobić miejsce, cisnął między nas coś ociekająco ciężkiego, jakąś rozedrganą życiem bryłę: koński łeb, świeży, prawdziwy koński łeb, łeb czarnego konia, czarnogrzywy łeb karego, który jeszcze wczoraj, jeszcze przedwczoraj rżał pewnie w najlepsze; bo łeb nie był zepsuty, nie cuchnął, chyba że wodą Motławy; ale tym cuchnęło wszystko na molo.Ten w sztauerskiej czapce, która zsunęła mu się teraz na kark, stał w rozkroku nad kawałkiem końskiego padła, z którego miotając się jasnozielono wyskakiwały małe węgorze. Z trudem je

91

łapał; bo na gładkich, w dodatku mokrych kamieniach węgorze poruszały się szybko i zwinnie. Natychmiast pojawiły się nad nami mewy z mewim wrzaskiem. Rzuciły się w dół, nadlatując we trzy lub cztery, chwytały małego bądź średniego węgorza, nie dały się też odpędzić, bo molo do nich należało. Mimo to sztauerowi, który rzucał się i łapał między mewami, udało się chyba ze dwa tuziny małych węgorzy wpakować do worka, który Matzerath, jak to on, usłużnie podsunął. Nie widział, że mama zrobiła się blada na twarzy, że położyła najpierw dłoń, a po chwili głowę na ramieniu i aksamitnym kołnierzu Jana.Ale gdy małe i średnie węgorze były już w worku i sztauer, któremu przy tym zajęciu czapka spadła z głowy, zaczął wyduszać z padliny grubsze, ciemne węgorze, mama musiała usiąść, Jan chciał jej odwrócić głowę, ale nie zgodziła się, przyglądała się uporczywie wytrzeszczonymi krowimi oczyma, jak sztauer wyciągał jednego węgorza za drugim.- Ano, troszkę sobie teraz popatrzymy! - stękał co jakiś czas. Pomagając sobie gumiakiem otworzył koński pysk, wepchnął kij między szczęki, tak że powstało wrażenie, jakby koń śmiał się kompletem żółtych zębów. A gdy sztauer - dopiero teraz było widać, że ma łysą i jajowatą głowę - obydwiema rękami sięgnął w końską paszczę i wyciągnął zaraz jednocześnie dwie sztuki grubości i długości ramienia, moja mama też rozwarła zaciśnięte zęby, wyrzuciła z sie-bie na kamienie mola całe śniadanie, bryłowate białko i włókniste żółtko między grudkami białego chleba w kawie z mlekiem, i dławiła się nadal, ale nic już więcej nie wyszło; bo nie zjadła tak dużo na śniadanie, miała nadwagę i koniecznie chciała schudnąć, toteż próbowała rozmaitych diet, których jednak rzadko przestrzegała - jadła po kryjomu i tylko od wtorkowej gimnastyki we Frauenschafcie nie dała się odwieść, choć Jan, a nawet Matzerath wyśmiewali ją, gdy z workiem gimnastycznym szła do śmiesznych babek, wykonywała ćwiczenia w niebieskim błyszczącym stroju i mimo to nie chudła.Także i wówczas mama wypluła na kamienie najwyżej pół funta i choćby dławiła się nie wiem jak, więcej nie udało się jej stracić na wadze. Pokazał się tylko zielonkawy śluz - i pokazały się mewy. Nadleciały już, gdy zaczęła wymiotować, krążyły coraz niżej, opadły, tłuste i gładkie, biły się o śniadanie mojej mamy, nie obawiały się, że utyją, niczym nie dawały się odpędzić - zresztą kto miał je odpędzić, skoro Jan Broński bał się mew i zakrywał rękami piękne niebieskie oczy?Ale one nie usłuchały również Oskara, który użył przeciwko mewom swego bębenka i walił pałeczkami w biały lakier przeciwko tamtej bieli. Nic to jednak nie pomogło, co najwyżej mewy jeszcze bardziej od tego zbielały. Matzerath natomiast wcale się o mamę nie troszczył. Śmiał się i małpował sztauera, pokazywał, jakie ma mocne nerwy, a gdy sztauer prawie już skończył swoje i na ostatek wyciągnął chabecie z ucha ogromnego węgorza, a razem z węgorzem wy-toczył całą białą papkę z końskiego mózgu, Matzerath co prawda także pobladł, ale wciąż jeszcze udawał zucha, kupił u sztauera za psi grosz dwa średnie i dwa duże węgorze, a potem chciał jeszcze stargować coś z ceny.I wtedy spodobał mi się Jan Broński. Wydawało się, że zbiera mu się na płacz, mimo to jednak pomógł mamie wstać, jedną ręką objął jej plecy, drugą podtrzymał z przodu i odprowadził ją w stronę brzegu, co wyglądało śmiesznie, bo mama w swoich pantoflach na wysokich obcasach kuśtykała z kamienia na kamień, potykała się przy każdym kroku, a jednak nie skręciła nogi.Oskar został z Matzerathem i sztauerem, bo sztauer, który znów włożył czapkę, pokazywał nam i objaśniał, dlaczego worek po ziemniakach był do połowy napełniony gruboziarnistą solą. Sól w worku była po to, żeby węgorze zagoniły się na śmierć, żeby sól wyciągnęła im ze skóry i ze środka cały śluz. Bo jak węgorze znajdą się w soli, to już nie przestaną się miotać, rzucają

92

się tak długo, aż padną martwe i zostawią swój śluz w soli. Tak się robi, jeśli później chce się węgorze uwędzić. Wprawdzie jest to zakazane przez policję i Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami, ale węgorze mimo to muszą się miotać. Jakże inaczej, bez soli, można by wyciągnąć węgorzom śluz z wierzchu i ze środka? Później martwe węgorze wyciera się suchym torfem do czysta i zawiesza do wędzenia w beczce nad buczyną.Matzerath uznał za słuszne, że węgorzom każe się miotać w soli. Przecież one też włażą w koński łeb, powiedział. W ludzkie trupy także, powiedział sztauer. Zwłaszcza po bitwie jutlandzkiej węgorze były podobno nadzwyczaj tłuste. A mnie zaledwie parę dni temu lekarz zakładu dla nerwowo chorych opowiadał o jednej zamężnej kobiecie, która chciała sobie dogodzić żywym węgorzem. Ale węgorz wgryzł się w ciało i trzeba było przewieźć ją do kliniki, a potem z tego powodu nie mogła podobno mieć dzieci.Sztauer natomiast zawiązał worek z węgorzami w soli i zarzucił sobie na plecy ruchliwy ładunek. Tasiemcowy sznur do bielizny zawiesił na szyi i akurat gdy statek handlowy podpłynął, ruszył w stronę Nowego Portu. Parowiec miał jakieś tysiąc osiemset ton i nie był szwedem, tylko finem, wiózł też nie rudę, tylko drzewo. Sztauer z workiem znał chyba paru ludzi na finie, bo pomachał ku pordzewiałej łajbie i coś krzyknął. Ci z fina też mu pomachali i odkrzyknęli. Dlaczego jednak Matzerath machał ręką i wykrzykiwał takie bzdury jak „statek, ahoj!”, to pozostało dla mnie zagadką. Ba, jako rodowity Nadreńczyk nie miał zielonego pojęcia o marynarce, a Fina nie znał żadnego. Ale taki już miał zwyczaj, że machał zawsze, gdy inni machali, krzyczał, śmiał się i klaskał zawsze, gdy inni krzyczeli, śmieli się albo klaskali. Dlatego też stosunkowo wcześnie wstąpił do partii, kiedy to jeszcze zupełnie nie było potrzebne, nic nie dawało i tylko zajmowało mu niedzielne przedpołudnia.Oskar szedł pomału za Matzerathem, człowiekiem z Nowego Portu i przeładowanym finem. Co jakiś czas odwracałem się, gdyż sztauer zostawił koński łeb pod znakiem nawigacyjnym. Łba jednak nie było już wcale widać, bo mewy go przykryły. Biała, bardzo jasna plama na ciemnozielonym morzu. Świeżo wyprany obłok, który lada chwila mógł czyściutko unieść się w przestworza, pokrzykując głośno zasłaniał koński łeb, który nie rżał, tylko krzyczał. Gdy miałem dość, uciekłem mewom i Matzerathowi, skacząc waliłem pięścią w moją blachę, wyprzedziłem sztauera, który palił teraz krótką fajeczkę, i dogoniłem Jana Brońskiego i mamę na początku mola. Jan podtrzymywał mamę jak przedtem, tylko jedną rękę zapuścił w wycięcie jej płaszcza. Ani tego jednak, ani tego, że mama miała rękę w kieszeni spodni Jana, Matzerath nie mógł dojrzeć; był jeszcze daleko w tyle i zawijał właśnie cztery węgorze, które sztauer ogłuszył mu kamieniem, w gazetę znalezioną między głazami mola.Gdy Matzerath dopędził nas, machnął zawiniątkiem z węgorzami i pochwalił się: - Półtora chciał wziąć. Ale dałem mu guldena i szlus.Mama wyglądała już lepiej na twarzy, znów miała obie ręce przy sobie i powiedziała: - Tylko sobie nie wyobrażaj, że tknę tego twojego węgorza. W ogóle już ryby do ust nie wezmę, a węgorza w żadnym razie.Matzerath zaśmiał się: - Po co te ceregiele, dziewczyno. Wiedziałaś przecież, co węgorze wyprawiają, a mimo to zawsze jadłaś, nawet świeże. Zobaczymy, co będzie, jak moja skromna osoba przyrządzi go pierwszorzędnie ze wszystkimi szykanami i odrobiną zieleniny.Jan Broński, który w porę wyciągnął rękę z płaszcza mamy, nic nie mówił. Ja bębniłem, żeby, póki byliśmy w Brzeźnie, znów nie zaczęli o węgorzu. Również na przystanku tramwajowym i w wozie doczepnym nie dopuszczałem trójki dorosłych do głosu. Węgorze zachowywały się dość spokojnie. Przy cmentarzu na Zaspie nie było postoju, bo tramwaj z przeciwka już czekał.

93

Zaraz za lotniskiem Matzerath mimo mojego bębnienia zaczął opowiadać, jaki jest strasznie głodny. Mama nie zareagowała i patrzyła gdzieś obok nas, aż Jan poczęstował ją regatą. Podał jej ogień, a ona, wkładając złoty ustnik między wargi, uśmiechnęła się do Matzeratha, bo wiedziała, że nie lubił, kiedy paliła w miejscach publicznych.Wysiedliśmy przy placu Maksa Halbego i mama wzięła jednak pod rękę Matzeratha, nie zaś Jana, jak oczekiwałem. Jan szedł obok mnie, trzymał mnie za rękę i dopalał papierosa mamy.Na Labesa katolickie panie domu wciąż jeszcze trzepały swoje dywany. Podczas gdy Matzerath otwierał mieszkanie, zobaczyłem na schodach panią Kater, która mieszkała na czwartym piętrze obok trębacza Meyna. Sinoczerwonymi grubymi rękami przytrzymywała zwinięty brązowawy dywan zarzucony na prawe ramię. Pod obu pachami sterczały jej jasne, zlepione od potu i przesycone solą włosy. Dywan zwisał z przodu i z tyłu. Równie dobrze mogłaby nieść na ramieniu pijanego męża; ale jej mąż już nie żył. Gdy przeniosła koło nas swoje sadło w błyszczącej czarnej taftowej spódnicy, zaleciała mnie jej woń: amoniak, ogórki, karbid - pewnie miała miesiączkę.Wkrótce potem usłyszałem z podwórza owo równomierne trzepanie dywanu, które pędziło mnie po mieszkaniu, które ścigało mnie, któremu wymknąłem się w końcu przycupnąwszy w szafie naszej sypialni, bo wiszące tam płaszcze zimowe przechwytywały najgorszą część tych przedwielkanocnych hałasów.Lecz nie tylko trzepiąca dywan pani Kater zmusiła mnie do schronienia się w szafie. Mama, Jan i Matzerath nie zdjęli jeszcze płaszczy, a już zaczęła się kłótnia o wielkopiątkowy obiad. Nie ograniczyła się jednak tylko do węgorzy, mówiło się także o mnie, o moim słynnym upadku z piwnicznych schodów: „Wszystko przez ciebie, to twoja wina, zrobię teraz zupę z węgorza, nie bądź taka przewrażliwiona, rób, co chcesz, byle nie węgorze, dość jest konserw w piwnicy, przynieś kurki, ale zamknij klapę, żeby znów co się nie stało, przestań z tymi starymi historiami, będą węgorze i koniec, z mlekiem, musztardą, pietruszką i ziemniakami, dodam jeszcze listek bobkowy i goździki, nie, daj spokój, Alfredzie, jeśli ona nie chce, nie wtrącaj się, nie kupiłem węgorzy na próżno, wypatroszę je czyściutko i wymoczę, nie, nie, zobaczymy, jak wjadą na stół, wtedy zobaczymy, kto będzie jadł, a kto nie”.Matzerath trzasnął za sobą drzwiami bawialni, zniknął w kuchni, słyszeliśmy, jak ostentacyjnie głośno sobie poczynał. Zabijał węgorze krzyżowym cięciem tuż za łbem, a mama, która miała zbyt żywą wyobraźnię, musiała usiąść na kozetce, Jan Broński poszedł zaraz w jej ślady, i już oboje trzymali się za ręce i szeptali po kaszubsku.Gdy trójka dorosłych rozdzieliła się w ten sposób w mieszkaniu, nie siedziałem jeszcze w szafie, lecz również w bawialni. Koło kaflowego pieca stało dziecięce krzesełko. Tam bujałem sobie nogami, widziałem, że Jan uporczywie wpatruje się we mnie, i czułem wyraźnie, jak zawadzam tym dwojgu, choć przecież niewiele mogli zrobić, gdyż za ścianą Matzerath co prawda niewidzialnie, lecz jednak wyraźnie groził półżywymi węgorzami, którymi wywijał jak batem. Więc chwycili się za ręce, ściskali się i przeciągali dwudziestoma palcami, aż w stawach trzeszczało, i tymi szmerami dobili mnie do reszty. Mało było trzepania Katerowej? Czyż nie wdzierało się przez wszystkie ściany, nie zbliżało się, choć nie przybierało na sile?Oskar zsunął się z krzesełka, przykucnął chwilę koło pieca, żeby odejście nie rzuciło się zbytnio w oczy, potem, zajęty wyłącznie swoim bębenkiem, wśliznął się przez próg do sypialni.Aby uniknąć wszelkich hałasów, drzwi sypialni zostawiłem półotwarte i stwierdziłem z satysfakcją, że nikt mnie nie przywołał z powrotem. Zastanawiałem się jeszcze, czy Oskar ma schować się pod łóżko, czy w szafie. Wolałem szafę, bo pod łóżkiem wybrudziłbym swoje

94

delikatne granatowe marynarskie ubranie. Zdołałem dosięgnąć klucza od szafy, przekręciłem go raz, otworzyłem lustrzane drzwi i pałeczkami przesunąłem w bok nanizane na pręcie wieszaki z płaszczami i zimowym ubraniem. Żeby dostać się do ciężkich materiałów i poruszyć je, musiałem stanąć na bębenku. W końcu luka powstała w środku szafy była wprawdzie nieduża, ale wystarczająco obszerna, żeby pomieścić wchodzącego, kucającego Oskara. Udało mi się nawet z pewnym trudem przyciągnąć lustrzane drzwi i szalem, który znalazłem na dnie szafy, tak je zaklinować przy listwie przylgi, że szpara szeroka na palec umożliwiała w razie potrzeby widok i pewien dopływ powietrza. Bębenek położyłem na kolanach, nie bęb-niłem jednak, choćby najciszej, lecz bezwolnie pogrążyłem się w wyziewach zimowych płaszczy.Jak dobrze, że była to szafa i że ciężkie, prawie nie oddychające tkaniny pozwalały mi zebrać niemal wszystkie myśli, związać i ofiarować pewnemu marzeniu; było ono wystarczająco bogate, by przyjąć ów dar z dostojną, ledwie dostrzegalną radością. Jak zawsze, gdy udawało mi się skupić i żyć wedle swoich możliwości, przenosiłem się do gabinetu doktora Hollatza przy Brunshöfera i rozkoszowałem się ową cząstką cotygodniowych środowych wizyt, na której mi zależało. Moje myśli krążyły więc nie tyle wokół lekarza, który badał mnie coraz nieporadniej, ile wokół siostry Ingi, jego asystentki. Jej wolno było mnie rozbierać i ubierać, tylko jej wolno było mnie mierzyć, ważyć, poddawać próbom; krótko mówiąc eksperymenty, jakie doktor Hollatz przeprowadzał na mnie, wykonywała sumiennie, lecz trochę ponuro siostra Inga i za każdym razem meldowała z ironią o niepowodzeniach, które Hollatz nazywał częściowymi powodzeniami. Rzadko patrzyłem na twarz siostry Ingi. Na czysto wykrochmalonej bieli jej pielęgniarskiego stroju, na leciutkiej opasce, którą nosiła zamiast czepka, na prostej, ozdobionej czerwonym krzyżem broszce wypoczywał mój wzrok i moje niejednokrotnie wzburzone serce bębnisty. Jak przyjemnie było śledzić coraz nowy układ fałd jej służbowego ubioru. Czy pod materiałem miała jakieś ciało? Jej starzejąca się coraz bardziej twarz i mimo wszelkiej pielęgnacji grubokościste dłonie pozwalały domyślać się, że siostra Inga była jednak kobietą. Zapachów wprawdzie, które miałyby podobnie cielesną właściwość jak u mojej mamy, gdy Jan albo i Matzerath dobierali się do niej na moich oczach, tego wyziewu u siostry Ingi się nie czuło. Pachniała mydłem i lekarstwami, od których wiało zmęczeniem. Jakże często zdarzało się, że morzył mnie sen, gdy ona osłuchiwała moje małe i, jak mówiono, chore ciało: lekki sen zrodzony z układu fałd białej materii, sen otulony karbolem, sen bez marzeń sennych; chyba to we śnie jej broszka ogromniejąc w oddali zamieniała się w... czyja wiem: morze sztandarów, żarzenie Alp, łan polnych maków, gotów do buntu, przeciw komu, czyja wiem: przeciwko Indianom, wiśniom, krwotokom z nosa, przeciwko grzebieniom kogutów, masie czerwonych ciałek krwi, aż czerwień wypełniająca pole widzenia stawała się tłem dla namiętności, która wówczas, jak i dzisiaj, jest dla mnie co prawda oczywista, lecz niemożliwa do określenia, bo słówko „czerwony” nie mówi nic, krwotok z nosa tak samo, a materia sztandaru płowieje, i jeśli mimo to mówię tylko „czerwony”, czerwień nie chce mnie, wywraca swój płaszcz na nice; czarno, przychodzi kucharka, czarna, straszy mnie żółto, mami niebiesko, niebieskosci nie wierzę, ona mnie nie okłamie, nie zazieleni mi się: zielona jest trumna, w której skubię trawę, zieleń przykrywa mnie, w zieleni jestem dla siebie biały: to chrzci mnie czarno, czerń straszy mnie żółto, żółtość mami niebiesko, w niebieskosci nie wierzę zieleni, zieleń rozkwita we mnie czerwono, czerwona była broszka siostry Ingi, siostra Inga nosiła czerwony krzyż, ściśle mówiąc, przy kołnierzu swojego pielęgniarskiego stroju; rzadko jednak, i tak też było w szafie, to najbardziej jednobarwne z wszystkich wyobrażeń

95

utrzymywało się dłużej.Wielobarwny hałas, wdzierając się z bawialni, uderzył w drzwi szafy, wyrwał mnie z zaczynającego się właśnie, poświęconego siostrze Indze półsnu. Rozbudzony, z obrzmiałym językiem, trzymając bębenek na kolanach, siedziałem między zimowymi płaszczami w różne desenie, czułem zapach partyjnego munduru Matzeratha, miałem koło siebie skórzany pas, koalicyjkę z karabińczykiem, nie znajdowałem już ani śladu po białym układzie fałd pielęgniarskiego stroju: wełna opadała, kamgarn zwisał, kord gniótł flanelę, nade mną modne kapelusze z ostatnich czterech lat, u moich stóp buty, pantofelki, wypastowane sztylpy, obcasy, podkute i nie podkute, smuga światła z zewnątrz, która wszystko wydobywała z mroku; Oskar żałował, że zostawił szparę w lustrzanych drzwiach.Cóż mogli mi zaofiarować ci w bawialni? Może Matzerath zaskoczył czułą parę na kanapie, co było mało prawdopodobne, bo Jan zawsze, nie tylko przy skacie, zachowywał resztkę ostrożności. Zapewne, i tak też było, Matzerath wniósł do pokoju zabite, wypatroszone, wymoczone, ugotowane i przyprawione do smaku węgorze w wielkiej wazie pod postacią zupy z ziemniakami i gdy nikt nie chciał siadać do jedzenia, ośmielił się zachwalać swoją potrawę, wyliczając wszystkie składniki, recytując cały przepis. Mama krzyknęła. Krzyknęła po kaszubska. Tego Matzerath ani nie rozumiał, ani nie znosił, musiał jednak wysłuchać, pojął też chyba, o co jej szło; mowa przecież mogła być tylko o węgorzach i jak zawsze, ilekroć mama krzyczała, o moim upadku z piwnicznych schodów. Matzerath odpowiedział. Oboje znali swoje role. Jan robił wyrzuty. Bez niego nie obeszła się żadna scena. Wreszcie drugi akt: trzasnęło wieko fortepianu, bez nut, z pamięci, nogi na obu pedałach, rozbrzmiewający echem, mieszany chór myśliwski z Wolnego strzelca: „Cóż równać się może na tej ziemi”. I w połowie łowieckiego zawołania trzask fortepianu, nogi z pedałów, taborecik zwalony na podłogę, mama w pędzie, już w sypialni, jeszcze spojrzenie w lustrzane drzwi szafy i rzuciła się, widziałem to przez szparę, w poprzek małżeńskiego łóżka pod niebieskim baldachimem, płakała i załamywała ręce podobnie wielopalco jak pokutująca, oprawiona w złote ramy Magdalena na oleodruku u wezgłowia.Przez dłuższy czas słyszałem tylko łkanie mamy, lekkie skrzypienie łóżka, przytłumione mamrotanie z bawialni. Jan uspokajał Matzeratha. Matzerath prosił Jana, żeby uspokoił mamę. Mamrotanie ucichło, Jan wszedł do sypialni. Trzeci akt: stanął przy łóżku, patrzył to na mamę, to na pokutującą Magdalenę, usiadł ostrożnie na brzegu łóżka, głaskał leżącą na brzuchu mamę po plecach i siedzeniu, przemawiał do niej uspokajająco po kaszubsku, a wreszcie - gdy słowa już nie pomagały - wsunął jej rękę pod spódnicę, aż przestała łkać i Jan mógł już nie patrzeć na wielopalcą Magdalenę. Trzeba było widzieć, jak po skończonej pracy Jan wstał, otarł palce chusteczką, potem głośno i już nie po kaszubsku, żeby Matzerath w bawialni czy w kuchni mógł zrozumieć, powiedział do mamy akcentując każde słowo: - Chodź, Agnieszko, zapomnijmy o tamtym, Alfred już dawno zabrał węgorze i wylał do ubikacji. Zagramy sobie partyjkę skata, choćby nawet po ćwierć feniga. a jak już będziemy to wszystko mieli za sobą i odzyskamy humor, Alfred zrobi nam grzyby z jajecznicą i smażonymi ziemniakami.Mama nic na to nie powiedziała, podniosła się z łóżka, wygładziła żółtą pikowaną kołdrę, poprawiła fryzurę w lustrzanych drzwiach szafy i wyszła za Janem z sypialni. Cofnąłem oko od szpary i usłyszałem niebawem, jak tasowali karty. Krótki, ostrożny śmiech, Matzerath przełożył, Jan rozdał, i już zaczęli licytować. Zdaje mi się, że Jan licytował do Matzeratha. Matzerath spasował już przy dwudziestu trzech. Po czym mama podciągnęła Jana do trzydziestu sześciu, wtedy i on musiał spuścić z tonu, a sama zagrała granda i niewiele

96

zabrakło jej do sukcesu. Następną partię, zwykłe dzwonki, wygrał w cuglach Jan, a trzecią, czerwień z ręki bez dwóch, mama, choć z trudem, rozstrzygnęła na swoją korzyść.Pewien, że ten rodzinny skat, przerwany na krótko jajecznicą, grzybami i smażonymi ziemniakami, przeciągnie się do nocy, nie przysłuchiwałem się prawie następnym rozgrywkom, lecz próbowałem ponownie odnaleźć siostrę Ingę i jej biały, usypiający służbowy ubiór. Jednakże pobyt w gabinecie doktora Hollatza nie udał mi się. Nie dość, że zieleń, niebieskość, żółtość i czerń wplatały się raz po raz w czerwony tekst broszki z czerwonym krzyżem, to jeszcze wdzierały się tam wydarzenia tego przedpołudnia: ilekroć otwierały się drzwi do gabinetu lekarskiego i do siostry Ingi, ukazywał mi się nie czysty i jasny pielęgniarski strój, lecz sztauer, który pod znakiem nawigacyjnym na molo w Nowym Porcie wyciągał węgorze z ocie-kającego mrowiącego się końskiego łba, a to, co podawało się za biel, co chciałem przypisać siostrze Indze, było mewimi skrzydłami, które na chwilę okrywały zwodniczo padlinę i węgorze w padlinie, a znów rana się otwierała, ale nie krwawiła i nie dawała czerwieni, czarny natomiast był kary, ciemnozielone morze, odrobinę rdzy wnosił fin, który wiózł drzewo, mewy zaś - niech mi nikt więcej nie mówi o gołębiach - które otulały chmurą ofiarę, zanurzały końce skrzydeł i rzucały węgorza mojej siostrze Indze, a ta łapała go, oddawała mu cześć i zamieniała się w mewę, przyjęła jej postać, nie gołębia, bo jeśli już Duch Święty, to w owej postaci, która tutaj nazywa się mewą, spada chmurą na mięso i święci Zielone Świątki.Zrezygnowałem ze swych trudów i z kryjówki, pchnąłem gniewnie lustrzane drzwi, wyszedłem z szaty, stwierdziłem w lustrze, że nic się nie zmieniłem, mimo wszystko byłem jednak rad, że pani Kater już nie trzepała dywanu. Wielki Piątek dla Oskara co prawda się skończył, ale okres męki miał się zacząć dopiero po Wielkanocy.

97

Zwężenie u stóp

Lecz i dla mamy dopiero po tym Wielkim Piątku z rojącym się od węgorzy końskim łbem, dopiero po Świętach Wielkanocnych, które razem z Brońskimi spędzaliśmy w chłopskim Bysewie u babki i wuja Wincentego, miał się zacząć czas męki, której nie zdołała złagodzić nawet przyjemna majowa pogoda.To nieprawda, że Matzerath zmuszał mamę, aby znów jadła ryby. Z własnej woli, opętana jakimś tajemniczym pragnieniem, ledwie w dwa tygodnie po Wielkanocy zaczęła pochłaniać ryby w takich ilościach i zupełnie nie dbając o figurę, że Matzerath mówił: - Słuchaj, nie jedz tyle ryb, jakby cię kto zmuszał.Ale ona zaczynała od sardynek w oliwie na śniadanie, w dwie godziny później, kiedy akurat w sklepie nie było klientów, rzucała się na skrzynkę z sobieszewskimi szprotami, na obiad żądała smażonych fląder albo dorsza w sosie musztardowym, po południu znów brała do ręki nóż do otwierania konserw: węgorz w galarecie, rolmopsy, śledzie smażone, a gdy Matzerath wzbraniał się przed usmażeniem czy ugotowaniem ryby na kolację, nie traciła słów, nie wymy-ślała, wstawała spokojnie od stołu i wracała ze sklepu z kawałkiem wędzonego węgorza, nam zaś przechodził apetyt, bo ona oskrobywała skórę węgorza z wierzchu i od środka z resztek tłuszczu i w ogóle jadła rybę już tylko nożem. W ciągu dnia kilka razy zbierało jej się na wymioty. Matzerath był zaniepokojony:- Może jesteś w ciąży albo co?- Nie wygaduj takich rzeczy - mówiła wtedy mama, jeśli w ogóle coś mówiła, a gdy którejś niedzieli babka Koljaiczkowa, kiedy na stół wjechały pływające w majowym maśle świeże węgorze z młodymi ziemniakami, plasnęła dłonią między talerze i zawołała: - Gadajże, Agnieszko, co z tobą jest? Czemu rybę jesz, jak ci nie służy, nie gadasz nic, tylko robisz, jakby w ciebie diabeł wstąpił! - Mama tylko potrząsnęła głową, odsunęła ziemniaki na bok, unurzała węgorza w majowym maśle i jadła niewzruszenie, jakby musiała wykonać zadanie na pilność. Jan Broński nie mówił nic. Gdy raz zaskoczyłem ich we dwoje na kozetce, trzymali się wprawdzie za ręce, jak zwykle, i mieli ubranie w nieładzie, ale uderzyły mnie zapłakane oczy Jana i apatia mamy, która jednak nagle zmieniła się w coś przeciwnego. Zerwała się, chwyciła mnie, podniosła, przytuliła, ukazała mi otchłań, której chyba niczym, także mnóstwem smażonych, gotowanych, marynowanych i wędzonych ryb, nie można było wypełnić.W parę dni później widziałem, jak w kuchni nie tylko rzuciła się na codzienne, przeklęte sardynki w oliwie, lecz także zlała oliwę z kilku starszych puszek, które zachowała, na małą patelnię, podgrzała breję na gazie i wypiła, podczas gdy mnie, który stałem w kuchennych drzwiach, ręce opadły z bębenka.Jeszcze tego wieczora trzeba było przewieźć mamę do szpitala. Matzerath płakał i biadolił, zanim nadjechała sanitarka: - Czemu nie chcesz dziecka? Obojętne, czyje ono jest. A może to wciąż przez ten koński łeb? Bodaj byśmy nigdy tam nie poszli! Zapomnij już o tym, Agnieszko. Ja przecież nie chciałem.Przyjechała sanitarka, mamę wyniesiono. Dzieci i dorośli zebrali się na ulicy, karetka ruszyła i

98

później okazało się, że mama nie zapomniała ani mola, ani końskiego łba, że wspomnienie o karym - czy miał na imię Fritz, czy Hans - zabrała ze sobą. Jej organy z boleśnie wyostrzoną wyrazistością pamiętały o wielkopiątkowym spacerze i ze strachu przed powtórzeniem tego spaceru kazały umrzeć mamie, która poddała się woli swoich organów.Doktor Hollatz mówił o żółtaczce i zatruciu rybami. W szpitalu stwierdzono, że mama była w trzecim miesiącu ciąży, dano jej separatkę, a ona przez cztery dni ukazywała nam, bo mogliśmy ją odwiedzać, swoją udręczoną w udręce uśmiechającą się niekiedy do mnie, wyniszczoną przez kurcze twarz.Chociaż starała się sprawić swoim odwiedzającym trochę radości, jak i ja obecnie staram się, by moi przyjaciele w dni odwiedzin brali mnie za szczęśliwego, nie mogła jednak zapobiec temu, że co jakiś czas mdłości raz po raz skręcały jej powoli poddające się ciało, aczkolwiek nic już z niego nie chciało się wydobyć, aż wreszcie na czwarty dzień tego mozolnego umierania wydobyło się owo leciutkie tchnienie, które w końcu wydać musi każdy, by dostać świadectwo zgonu.Odetchnęliśmy wszyscy, gdy nie było już w mojej mamie żadnej podniety do tych tak szpecących jej urodę mdłości. Odkąd leżała umyta, w śmiertelnej koszuli, ukazywała nam znów swoją dobrze znaną, okrągłą, przebiegle naiwną twarz. Siostra oddziałowa zamknęła mamie oczy, bo Matzerath i Jan Broński płakali i nic nie widzieli.Ja nie mogłem płakać, ponieważ płakali wszyscy inni, mężczyźni i babka, Jadwiga Brońska i prawie czternastoletni Stefan. Zresztą śmierć mamy nie zaskoczyła mnie. Czy Oskarowi, który towarzyszył jej w czwartki na Stare Miasto, a w soboty do kościoła Serca Jezusowego, nie wydawało się, jakby już od lat szukała z wysiłkiem możliwości takiego rozwiązania trójkąta, aby na Matzeratha, którego być może nienawidziła, spadła wina za jej śmierć, aby Jan Broński, jej Jan, mógł dalej pracować na Poczcie Polskiej z takimi myślami, jak: „Umarła dla mnie, nie chciała mi zawadzać, poświęciła się”.Mimo całego wyrachowania, do którego oboje, mama i Jan, byli zdolni, gdy chodziło o znalezienie bezpiecznego gniazdka dla ich miłości, wykazywali równie wielki talent do romantycznych uniesień, można, jeśli ktoś chce, widzieć w nich Romea i Julię albo ową parę królewskich dzieci, które rzekomo nie połączyły się, bo woda była za głęboka. Podczas gdy mama, która w porę otrzymała ostatnie namaszczenie, leżała zimna i nieporuszona pod modlitwami kapłana, ja znalazłem dość czasu i spokoju, żeby przyjrzeć się pielęgniarkom, które przeważnie były wyznania protestanckiego. Składały dłonie inaczej niż katolicy, chciałoby się rzec: z większą pewnością siebie, odmawiały „Ojcze nasz” słowami odbiegającymi od katolickiego oryginału i żegnały się nie tak jak babka Koljaiczkowa, Brońscy czy ja. Mój ojciec Matzerath - czasem tak go nazywam, choć to, że mnie spłodził, jest tylko domniemaniem - on, protestant, różnił się przy modlitwie od innych protestantów, bo nie trzymał rąk przy piersi, lecz kurczowo splatając palce w dole, mniej więcej na wysokości genitaliów, balansował między dwiema religiami i najwidoczniej wstydził się swojego modlenia. Babka klęczała obok swojego brata Wincentego przy łożu śmierci, modliła się głośno i niepowstrzymanie po kaszubsku, a tymczasem Wincenty, prawdopodobnie po polsku, poruszał tylko wargami, ale jego szeroko rozwarte oczy jak gdyby wchłaniały jakieś niewidzialne dla innych zjawiska. Ja chętnie bym zabębnił. Ostatecznie mojej mamie zawdzięczałem wiele biało-czerwonych blach. Ona włożyła mi w kołyskę, jako przeciwwagę do życzeń Matzeratha, matczyną obietnicę blaszanego bębenka, poza tym piękność mamy, zwłaszcza gdy jeszcze była szczuplejsza i nie musiała się gimnastykować, służyła mi niekiedy za partyturę. W końcu nie mogłem już się opanować, w

99

pokoju, gdzie umarła mama, jeszcze raz odtworzyłem na blasze idealny obraz jej szarookiej piękności i zdziwiłem się, że to Matzerath stłumił natychmiastowy protest siostry oddziałowej i szepcząc: - Proszę go zostawić, siostro, oni byli tacy do siebie przywiązani - stanął po mojej stronie.Mama umiała być bardzo wesoła. Mama umiała być bardzo lękliwa. Mama umiała szybko zapominać. Mama miała jednak dobrą pamięć. Mama wylała mnie z kąpielą, a mimo to siedziała ze mną w jednej wannie. Mama niekiedy mi ginęła, ale szedł z nią jej znalazca. Kiedy ja rozśpiewywałem szyby, mama spieszyła z kitem. Mama czasami błądziła, choć dokoła nie brakowało prostych dróg. Nawet gdy mama zapinała się pod szyję, mogłem ją przejrzeć na wylot. Mama bała się przeciągów, a mimo to robiła ciągle dużo zamieszania. Lubiła dużo wydawać i niechętnie płaciła podatki. Byłem grzbietem jej zakrytej karty. Kiedy mama zalicytowała czerwień z ręki, zawsze wygrywała. Gdy mama umarła, zblakły trochę czerwone płomyki na oprawie mojego bębenka; natomiast biały lakier zbielał i stał się tak jaskrawy, że nawet Oskar musiał oślepiony zamykać czasem oczy.Nie na Zaspie, jak sobie nieraz życzyła, lecz na małym, cichym cmentarzu w Brętowie pochowano moją biedną mamę. Leżał tam również zmarły w dziewięćset siedemnastym na grypę jej ojczym, prochownik Grzegorz Koljaiczek. Orszak żałobny, jak przystało na popularną sklepikarkę, był duży, widziało się twarze nie tylko stałej klienteli, ale i przedstawicieli handlowych różnych firm, a nawet konkurentów, jak kupiec kolonialny Weinreich i pani Probst ze sklepu spożywczego przy ulicy Herty. Kaplica cmentarza w Brętowie nie mogła pomieścić całego tłumu. Pachniało kwiatami i czarnymi, przesypanymi naftaliną ubraniami. W otwartej trumnie moja biedna mama ukazywała żółtą, wymęczoną twarz. Podczas rozwlekłej ceremonii nie mogłem pozbyć się uczucia, że jej głowa zaraz się uniesie, że będzie musiała jeszcze raz zwymiotować, ma jeszcze coś w brzuchu, co chce się wydostać; nie tylko trzymiesięczny embrion, który podobnie jak ja nie wie, któremu ojcu zawdzięcza życie, nie tylko on chce się wydostać i jak Oskar zażądać bębenka, jest tam jeszcze ryba, na pewno nie jakieś sardynki w oliwie, nie mówiąc już o flądrach, mam na myśli kawałeczek węgorza, kilka białozielonkawych włókien węgorza z bitwy jutlandzkiej. Węgorza z mola pod Nowym Portem, wielkopiątkowego węgorza, węgorza, który wyskoczył z końskiego łba, być może węgorza z jej ojca Józefa Koljaiczka, który znalazł się pod tratwą i padł ofiarą węgorzy, węgorz z węgorza twojego, bo węgorz węgorzem się stanie...Ale mdłości nie wystąpiły. Zachowała przy sobie, wzięła ze sobą, zamierzała sprowadzić węgorza pod ziemię, żeby wreszcie był spokój.Gdy karawaniarze unieśli wieko trumny i chcieli przykryć równie zdecydowaną co udręczoną twarz mojej biednej mamy, Anna Koljaiczkowa powstrzymała ich, rzuciła się potem na córkę, depcząc kwiaty przed trumną, i płakała, szarpała biały, kosztowny ekwipunek pogrzebowy i krzyczała głośno po kaszubsku.Wielu mówiło później, że przeklęła mojego domniemanego ojca Matzeratha i nazwała mordercą córki. Podobno była też mowa o moim upadku z piwnicznych schodów. Przejęła bajeczkę po mamie i nie pozwoliła Matzerathowi zapomnieć o jego rzekomej winie za moje rzekome nieszczęście. Ciągle go oskarżała, chociaż Matzerath, wbrew wszelkiej polityce, niemal wbrew swojej woli, bardzo ją szanował i podczas wojny zaopatrywał w cukier i miód sztuczny, kawę i naftę.Handlarz warzyw Greff i Jan Broński, który płakał głośno i po kobiecemu, odciągnęli babkę od trumny. Karawaniarze mogli zamknąć wieko i zrobić wreszcie owe miny, jakie robią zawsze,

100

gdy biorą trumnę na swoje barki. Na półwiejskim cmentarzu w Brętowie z dwiema kwaterami po obu stronach wiązowej alei, z kapliczką, która wyglądała jak sklejona wycinanka z szopki, ze studnią na kołowrót, z rozćwierkanym ptactwem, na czysto wygrabionej alei cmentarnej, gdy szedłem zaraz za Matzerathem na czele procesji, po raz pierwszy spodobała mi się forma trumny. Później nieraz jeszcze miałem sposobność przesuwać wzrokiem po czarnym, brązowym, przeznaczonym na ostateczne cele drzewie. Trumna mojej biednej mamy była czarna. Zwężała się w cudownie harmonijny sposób u stóp. Czy jest na tym świecie forma, która odpowiada proporcjom człowieka w kształcie podobnie doskonałym?Gdybyż łóżka miały owo ścieśnienie ku stopom! Gdyby wszystkie nasze stałe i przygodne posłania tak jednoznacznie zwężały się u stóp! Bo w końcu, żebyśmy nie wiem jak buńczucznie stawali w rozkroku, naszym stopom przypada przecież tylko ta wąska podstawa, która z szerokiego oparcia, jakiego domagają się głowa, ramiona i tułów, zwęża się u podnóża.Matzerath szedł tuż za trumną. Miał w ręku cylinder i stąpając powolnymi krokami starał się mimo wielkiego bólu wyprostowywać kolana. Ilekroć patrzyłem na jego kark, było mi go żal: wystający tył głowy i dwa wałki między kołnierzem a nasadą włosów.Czemu wzięła mnie za rękę matka Truczinska, nie zaś Gretchen Scheffler albo Jadwiga Brońska? Mieszkała na drugim piętrze naszej kamienicy, nie miała chyba imienia, wszyscy mówili na nią: matka Truczinska.Przed trumną proboszcz Wiehnke z ministrantem i kadzidłem, łój wzrok ześliznął się z karku Matzeratha na pomarszczone wzdłuż I wszerz karki karawaniarzy. Trzeba było zwalczyć niepohamowane pragnienie: Oskar chciał dostać się na trumnę. Chciał siedzieć na górze i bębnić. Chciał dobrać się pałeczkami nie do blachy, lecz do wieka trumny. Podczas gdy oni nieśli ją kołysząc, on chciał jechać na niej na koniu. Podczas gdy ci z tyłu powtarzali za proboszczem modlitwy, Oskar chciał wybijać im takt bębnieniem. Podczas gdy oni na deskach i linach składali ją do dołu, Oskar chciał utrzymać równowagę na drewnie. Podczas mowy pogrzebowej, dzwonienia, kadzenia i pokropienia święconą wodą chciał wystukać swoją wiedzę na drewnie i wytrwać, gdy oni spuszczą go ze skrzynią do grobu. Chciał iść do grobu razem z mamą i embrionem. Chciał zostać na dole, gdy rodzina zmarłej rzuci garść ziemi, nie wychodzić na powierzchnię, chciał siedzieć na zwężonym podnóżu, bębnić, o ile to możliwe, bębnić pod ziemią, aż spróchnieją mu pałeczki w dłoniach i drewno pod pałeczkami, aż mama jemu, on mamie, aż jedno spróchnieje drugiemu, odda ciało ziemi i jej mieszkańcom; nawet bębniąc łokciami Oskar chętnie udzieliłby wskazówek delikatnym chrząstkom embriona, gdyby tylko było to możliwe i dozwolone.Nikt nie siedział na trumnie. Samotnie kołysała się wśród wiązów i płaczących wierzb brętowskiego cmentarza. Pstrokate kury zakrystiana między grobami dziobały w poszukiwaniu robaków, nie siejąc, a jednak zbierając. Potem między brzozy. Ja za Matzerathem trzymając za rękę matkę Truczinską, zaraz za mną babka - prowadzili ją Greff i Jan - Wincenty Broński pod rękę z Jadwiga, mała Marga i Stefan z dłonią w dłoni przed Schefflerami. Zegarmistrz Laubschad, stary pan Weilandt, trębacz Meyn, ale bez swojej blachy i dość trzeźwy.Dopiero gdy było już po wszystkim i ludzie zaczęli składać kondolencje, spostrzegłem Sigismunda Markusa. Na czarno, zakłopotany, przyłączył się do tych wszystkich, którzy Matzerathowi, mnie, mojej babce i Brońskim chcieli uścisnąć rękę, coś wymamrotać. Z początku nie rozumiałem, czego Aleksander Scheffler żąda od Markusa. Mało się znali, jeśli w ogóle się znali. Wreszcie i muzyk Meyn podszedł do handlarza zabawek i coś mu tłumaczył. Stali za niewysokim żywopłotem z owej zielonej rośliny, która farbuje i ma gorzki smak, jeśli

101

rozetrzeć ją w palcach. Pani Kater ze swoją szczerzącą zęby zza chusteczki, trochę za szybko wyrośniętą córką Susi składały właśnie kondolencje Matzerathowi, nie omieszkały też pogłaskać mnie po głowie. Za żywopłotem zrobiło się głośno, nadal jednak było niezrozumiale. Trębacz Meyn palcem wskazującym postukiwał Markusa w czarne ubranie, popychał go w ten sposób przed sobą, wziął Sigismunda z lewej pod rękę, a Scheffler z prawej. I obaj uważali, żeby Markus, który szedł tyłem, nie potknął się o obmurowanie grobów, wypchnęli go na główną aleję i pokazali Sigismundowi, gdzie jest cmentarna brama. On jakby podziękował za informację i ruszył w stronę wyjścia, włożył też cylinder i nie obejrzał się więcej, chociaż Meyn i piekarz patrzyli za nim.Ani Matzerath, ani matka Truczinska nie zauważyli, że wymknąłem się im i kondolencjom. Zachowując się tak, jakby musiał poszukać ustronnego miejsca, Oskar ruszył w tył, minął grabarza i jego pomocnika, potem puścił się biegiem, nie zważając na bluszcz, i dopadł do wiązów jak i do Sigismunda Markusa jeszcze przed wyjściem.- Oskarek! - zdziwił się Markus. - Ty mi powiedz, co oni z Markusem robią? Co on im zawinił, że tak z nim robią?Nie wiedziałem, co Markus zawinił, wziąłem go za spoconą rękę, wyprowadziłem go przed otwartą kutą bramę cmentarza i obaj, stróż moich bębenków i ja, bębniarz, być może jego bębniarz, natknęliśmy się na Leo Hysia, który jak my wierzył w raj.Markus znał Hysia, bo Leo był postacią ogólnie w mieście znaną. Ja słyszałem o Hysiu, wiedziałem, że kiedy był jeszcze w seminarium duchownym, któregoś pięknego dnia świat, sakramenty, wyznania, niebo i piekło, życie i śmierć pomieszały mu się tak kompletnie, iż od tej pory jego obraz świata błyszczał pomylonym wprawdzie, ale mimo to pełnym blaskiem.Profesja Hysia polegała na tym, że po wszystkich pogrzebach - a wiedział o każdym pochówku - w błyszcząco czarnym, wiszącym jak worek garniturze i białych rękawiczkach oczekiwał żałobników. Obaj z Markusem zrozumieliśmy, że stał tutaj, przed kutą bramą brętowskiego cmentarza, niejako służbowo i z gorliwą w kondolencjach rękawiczką, wywróconymi wodnistymi oczyma i wiecznie zaślinionymi ustami czyhał na orszak pogrzebny.Połowa maja: pogodny, słoneczny dzień. Zarośla i drzewa obsadzone przez ptaki. Gdaczące kury, które znosząc jajka symbolizowały nieśmiertelność. Brzęczenie w powietrzu. Świeżo nałożona zieleń bez pyłu. Leo Hyś w lewej ręce obciągniętej rękawiczką trzymał cylinder, ruszył lekko, tanecznie, bo naprawdę nawiedzony, z pięciu wyciągniętymi, pleśniejącymi palcami rękawiczki ku Markusowi i mnie, pochylił się potem przed nami jak na wietrze, choć nie było najlżejszego powiewu, przekrzywił głowę i zabełkotał, opluwając się śliną, gdy Markus, najpierw z ociąganiem, później zdecydowanie, wsunął swoją gołą dłoń w skierowaną ku sobie materię.- Jaki piękny dzień. Ona jest już tam, gdzie wszystko jest takie sprawiedliwe. Widzieliście Pana? Habemus ad Dominum. Przeszedł i spieszył się bardzo. Amen.Powiedzieliśmy „amen” i Markus przyznał, że dzień jest rzeczywiście piękny, stwierdził też, że widział Pana.Za nami usłyszeliśmy z cmentarza zbliżające się odgłosy orszaku żałobnego. Markus wypuścił rękawiczkę Hysia z dłoni, znalazł jeszcze czas na napiwek, rzucił mi Markusowe spojrzenie i podszedł spiesznie, jak zaszczuty, do taksówki, która czekała na niego przed brętowską pocztą.Patrzyłem jeszcze za chmurą kurzu, która okryła znikającego Markusa, a już matka Truczinska znowu trzymała mnie za rękę. Szli grupami i grupkami. Leo wszystkim składał kondolencje,

102

zwracał żałobnikom uwagę na piękny dzień, pytał każdego, czy widzieli Pana i dostawał, jak zwykle, mniejsze i większe napiwki albo nie dostawał ich wcale. Matzerath i Jan Broński opłacili karawaniarzy, grabarza, zakrystiana i proboszcza Wiehnke, który wzdychając z zakłopotaniem pozwolił Hysiowi pocałować się w rękę i posyłał błogosławiące gesty za rozpraszającym się powoli orszakiem pogrzebnym.My natomiast, moja babka, jej brat Wincenty, Brońscy z dziećmi, Greff bez żony i Gretchen Scheffler, wsiedliśmy w dwie jednokonne furmanki. Zawieziono nas koło Złotej Karczmy przez las, przez bliską polską granicę do Bysewa-Wybudowania na stypę.W małej kotlince leżała zagroda Brońskiego. Stały przed nią topole i miały chronić od piorunów. Zdjęto z zawiasów wrota stodoły, położono na kozłach, nakryto obrusami. Przyszli jeszcze ludzie z sąsiedztwa. Stypa musiała trwać odpowiednio długo. Biesiadowaliśmy na klepisku stodoły. Gretchen Scheffler trzymała mnie na kolanach.Jedzenie było tłuste, potem słodkie, znów tłuste, wódka z ziemniaków, piwo, gęś i prosię, ciasto z kiełbasą, dynia w occie i cukrze, kasza gryczana ze śmietaną, pod wieczór trochę wiatru przez otwartą stodołę, myszy przemykały z szelestem, tak samo dzieci Brońskich, które z bachorami sąsiadów zawojowały podwórze.Z lampami naftowymi pojawiły się na stole karty do skata. Wódka z ziemniaków pozostała. Był jeszcze ajerkoniak własnej roboty, co rozweselał. A Greff, który nie pił, śpiewał piosenki. Śpiewali także Kaszubi, a Matzerath jako pierwszy rozdał karty. Jan był drugim, majster z cegielni trzecim graczem. Dopiero teraz rzuciło mi się w oczy, że brakowało mojej biednej mamy. Grano do późnej nocy, lecz żadnemu z mężczyzn nie udało się zrobić czerwieni z ręki. Gdy Jan Broński w sposób zupełnie niepojęty przegrał czerwień z ręki bez czterech, usłyszałem, jak półgłosem powiedział do Matzeratha: - Agnieszka na pewno wygrałaby tę partię.Wtedy zsunąłem się z kolan Gretchen Scheffler, znalazłem na dworze babkę i jej brata Wincentego. Siedzieli na dyszlu furmanki. Wincenty półgłosem przemawiał po polsku do gwiazd. Babka nie mogła już płakać, ale wpuściła mnie pod swoje spódnice.Któż dzisiaj weźmie mnie pod spódnice? Któż mi przyciemni światło dnia i światło lampy? Któż mi da zapach owego rozpływającego się żółtawo, lekko zjełczałego masła, który moja babka składała, gromadziła i przechowywała dla mnie pod spódnicami, którym kiedyś mnie obdzielała, aby mi służyło, abym się w nim rozsmakował.Zasnąłem pod czterema spódnicami, byłem bardzo blisko początków mojej biednej mamy i miałem podobny spokój, choć nie tak pozbawiony tchu, jak ona w swojej skrzyni zwężającej się u stóp.

Plecy Herberta Truczinskiego

Mówią, że nic nie zdoła zastąpić matki. Już wkrótce po pogrzebie mojej biednej mamy miałem odczuć jej brak. Odpadły czwartkowe odwiedziny u Sigismunda Markusa, nikt więcej nie prowadził mnie do białego służbowego stroju siostry Ingi, szczególnie soboty uświadamiały mi śmierć mamy z bolesną wyrazistością: mama nie chodziła już do spowiedzi.Oddaliło się więc ode mnie Stare Miasto, gabinet doktora Hollatza, kościół Serca Jezusowego. Straciłem zamiłowanie do wieców. Jakże miałem kusić przechodniów przed wystawami, jeśli nawet zajęcie kusiciela stało się dla Oskara jałowe i nudne? Nie było już mamy, która wzięłaby

103

mnie do Teatru Miejskiego na baśń bożonarodzeniową, do cyrku Kronego czy Buscha. Samotny jak palec, a jednocześnie ponury, oddawałem się swoim studiom, wlokłem się prostymi ulicami przedmieścia na Kuźniczki, odwiedzałem Gretchen Scheffler, która opowiadała mi o wycieczkach KdF do kraju polarnego słońca, gdy ja tymczasem wytrwale porównywałem Goethego z Rasputinem, nigdy tych porównań nie mogłem doprowadzić do końca i umykałem przed lśniąco mroczną cyrkulacją najczęściej w studia historyczne. Walka o Rzym, Dzieje Gdańska pióra Keysera i kalendarze morskie Köhlera, moje stare podstawowe dzieła dały mi dyletancką wiedzę o świecie. Dzięki nim dziś jeszcze potrafię państwu podać dokładne dane o grubości pancerza, uzbrojeniu, wodowaniu, wykończeniu, liczebności załogi wszystkich okrętów, które brały udział w bitwie jutlandzkiej, zostały tam zatopione albo uszkodzone.Miałem prawie czternaście lat, lubiłem samotność i dużo spacerowałem. Towarzyszył mi mój bębenek, lecz ja oszczędnie obchodziłem się z blachą, bo śmierć mamy postawiła pod znakiem zapytania terminowe dostawy blaszanych bębenków.Czy było to jesienią dziewięćset trzydziestego siódmego czy wiosną trzydziestego ósmego? W każdym razie dreptałem Aleją Hindenburga w górę, w stronę miasta, znajdowałem się mniej więcej na wysokości kawiarni „Cztery Pory Roku”, opadały liście albo rozwijały się pąki, dość że w przyrodzie coś się działo; i wtedy spotkałem mojego przyjaciela i mistrza Bebrę, który pochodził w prostej linii od księcia Eugeniusza, a więc od Ludwika XIV.Nie widzieliśmy się trzy lata, a jednak poznaliśmy się z dwudziestu kroków. Nie był sam, trzymała go pod rękę delikatna, może o dwa centymetry niższa od Bebry, o trzy palce wyższa ode mnie południowa piękność, którą przedstawił jako Roswitę Ragunę, sławną somnambuliczkę z Włoch.Bebra zaprosił mnie na filiżanką kawy do „Czterech Pór Roku”. Usiedliśmy w akwarium i kumoszki przy kawie zaszeptały: - Spójrz na tych liliputów, Lisbeth, widziałaś ich? Występują u Kronego? Koniecznie musimy się wybrać.Bebra uśmiechnął się do mnie i ukazał tysiąc drobnych, ledwie widocznych zmarszczek.Kelner, który przyniósł nam kawę, był bardzo wysoki. Gdy pani Roswita zamawiała u niego torcik, spoglądała na wyfrakowanego w górę jak na wieżę.Bebra obserwował mnie. - Zdaje się, że naszemu pogromcy szkła nie wiedzie się najlepiej. W czym rzecz, przyjacielu? Szkło nie chce już ulegać czy głosu nie staje?Byłem młody i porywczy, toteż Oskar chciał z miejsca dać próbkę swojej wciąż jeszcze żywotnej sztuki. Rozejrzałem się szukając, wybrałem już wielką szklaną taflę akwarium z ozdobnymi rybkami i podwodnymi roślinami, ale nim zaśpiewałem, odezwał się Bebra:- Nie teraz, przyjacielu! I tak panu wierzymy. Bardzo proszę żadnych zniszczeń, powodzi, zabitych ryb!Zawstydzony przeprosiłem przede wszystkim signorę Roswitę, która wyciągnęła miniaturowy wachlarz i wymachiwała nim gorączkowo.- Moja mama umarła - starałem się wytłumaczyć. - Nie powinna była tego robić. Mam to jej za złe. Ludzie mówią zawsze: Matka wszystko zrozumie, wszystko wyczuje, matka wszystko wybaczy. Ale to sentencje na Dzień Matki! Ona widziała we mnie karła. Pozbyłaby się karła, gdyby tylko mogła. Nie mogła jednak pozbyć się mnie, bo dzieci, nawet karły, zapisane są w papierach i nie tak łatwo się ich pozbyć. Także dlatego, że byłem jej karłem, że gdyby pozbyła się mnie, sobie samej napytałaby biedy. Albo ja, albo karzeł, takie zadawała sobie pytania, a potem skończyła ze sobą, jadła już tylko rybę, i to wcale nie świeżą, odprawiła swoich

104

amantów i teraz, kiedy leży w Brętowie, mówią wszyscy, amanci i klienci w sklepie: „Karzeł wpędził ją do grobu. To przez Oskarka nie chciała już dłużej żyć, on ją zabił!”Przesadziłem potężnie, chciałem być może zrobić wrażenie na signorze Roswicie. Ostatecznie większość ludzi winą za śmierć mamy obarczała Matzeratha, a zwłaszcza Jana Brońskiego. Bebra przejrzał mnie.- Przesadza pan, mój drogi. Z czystej zazdrości złorzeczy pan swojej zmarłej matce. Ponieważ przeniosła się na tamten świat nie z powodu pana, lecz z powodu uciążliwych amantów, czuje się pan skrzywdzony. Jest pan zły i próżny, jak prawdziwy geniusz! - Potem, westchnąwszy i popatrzywszy z boku na signorę Roswitę: - Niełatwo wytrwać w naszym wzroście. Pozostać człowiekiem nie rosnąc fizycznie, jakież to zadanie, jakież powołanie!Roswita Raguna, neapolitańska somnambuliczka o równie gładkiej, co pomarszczonej skórze, ta kobieta, której dawałem osiemnaście wiosen, którą za moment podziwiałem jako osiemdziesięcio-może dziewięćdziesięcioletnią staruszkę, signora Raguna pogłaskała eleganckie, skrojone z angielska, szyte na miarę ubranie pana Bebry, potem zwróciła na mnie swoje czarne śródziemnomorskie oczy, miała ciemny, obiecujący owoce głos, który poruszył mnie do głębi.- Carissimo, Oskarnello! Jakże rozumiem ten ból! Andiamo, niech pan jedzie z nami: Milano, Parigi, Ołedo, Guatemala!Omal mi się w głowie nie zakręciło. Chwyciłem młodziutką wiekową dłoń Raguny. Morze Śródziemne uderzyło o mój brzeg, drzewa oliwne szeptały mi do ucha: „Roswita będzie pańską mamą. Roswita wszystko zrozumie. Ona, wielka somnambuliczka, która wszystkich na wylot przejrzy, wszystkich przeniknie, prócz samej siebie, mamma mia, prócz siebie samej, Dio!”Dziwnym trafem Raguna nagle i lękliwie wyrwała mi rękę, zanim jeszcze zaczęła na dobre przenikać mnie na wylot i prześwietlać somnambulicznym spojrzeniem. Czy przeraziło ją moje czternastoletnie wygłodniałe serce? Czy zaświtało jej, że Roswita, obojętne: dziewczyna czy staruszka, zwiastowała mi Roswitę? Szeptała po neapolitańsku, drżała, żegnała się tak często, jak gdyby strachy, które wyczytała we mnie, nie ustępowały, potem skryła się bez słowa za swoim wachlarzem.Zmieszany domagałem się wytłumaczenia, prosiłem pana Bebrę, żeby coś powiedział. Lecz nawet Bebra, choć pochodził w prostej linii od księcia Eugeniusza, stracił panowanie nad sobą, bełkotał, aż wreszcie zrozumiałem:- Pański geniusz, młody przyjacielu, boskość, ale i z całą pewnością diabelskość pańskiego geniuszu speszyły trochę moją drogą Roswitę, i sam muszę przyznać, że pańska wybuchająca nagle gwałtowność jest mi obca, jeśli nie zgoła niezrozumiała. Jednakże - Bebra przemógł się - niezależnie od właściwości swojego charakteru niech pan jedzie z nami, niech pan wstąpi do teatrzyku cudów Bebry. Przy pewnej dyscyplinie wewnętrznej i ograniczeniu powinien pan, nawet przy panujących obecnie stosunkach politycznych, znaleźć publiczność.Pojąłem natychmiast. Bebra, który radził mi stać zawsze na trybunach, nigdy przed trybunami, sam dostał się między piechurów, nawet jeśli nadal występował w cyrku. Toteż wcale nie był rozczarowany, gdy z uprzejmym ubolewaniem odrzuciłem jego propozycję. A signora Roswita odetchnęła głośno za wachlarzem i znów ukazała mi swoje śródziemnomorskie oczy.Rozmawialiśmy jeszcze godzinkę, ja kazałem kelnerowi przynieść pustą szklankę, wykroiłem śpiewem serce w szkle, pod spodem grawerując głosem wyśpiewałem biegnący naokoło napis w esy-floresy: „Oskar Roswicie”, ofiarowałem jej szklankę, sprawiłem jej przyjemność, a zanim

105

wyszliśmy, Bebra zapłacił dając suty napiwek.Odprowadzili mnie oboje aż do hali sportowej. Wskazałem pałeczką na gołą trybunę po przeciwnej stronie Łąk i - teraz sobie przypominam, było to wiosną dziewięćset trzydziestego ósmego - opowiedziałem mistrzowi Bebrze o swojej karierze bębnisty pod trybunami.Bebra uśmiechnął się zakłopotany, Raguna zrobiła surową minę. A gdy signora zatrzymała się o parę kroków dalej, Bebra żegnając się szepnął mi na ucho: - Zawiodłem, drogi przyjacielu, jakże bym mógł nadal być pańskim nauczycielem. Och, ta brudna polityka!Potem jak przed laty, gdy spotkałem go między wozami mieszkalnymi cyrku, pocałował mnie w czoło, pani Roswita podała mi dłoń jak z porcelany, a ja pochyliłem się szarmancko, jak na czternastolatka niemal zbyt wprawnie, nad palcami somnambuliczki.- Zobaczymy się jeszcze, mój synu! - pomachał mi pan Bebra. - Nawet w najgorszych czasach tacy ludzie jak my nie mogą się zgubić.- Niech pan wybaczy swoim ojcom! - upomniała mnie signora. - Niech pan przyzwyczaja się do własnego istnienia, żeby serce zaznało spokoju, a szatan przykrości!Poczułem się, jak gdyby signora raz jeszcze, lecz znów daremnie, ochrzciła mnie. Odejdź, szatanie - ale szatan nie odchodził. Patrzyłem za obydwojgiem smutno i z pustką w sercu, pomachałem, gdy wsiedli do taksówki, zniknęli tam zupełnie; bo ford był zbudowany dla dorosłych, wyglądał jak pusty, jakby szukał pasażerów, kiedy popędził z moimi przyjaciółmi.Próbowałem co prawda namówić Matzeratha, żebyśmy wybrali się do cyrku Kronego, ale Matzerath nie dał się namówić, pogrążył się cały w żałobie po mojej biednej mamie, której właściwie nigdy w pełni nie posiadał. Ale kto posiadał mamę w pełni? Nawet o Janie Brońskim nie można tego powiedzieć, prędzej już o mnie, bo Oskarnajbardziej ucierpiał na jej nieobecności, która zakłócała mu dzień powszedni, a nawet stawiała pod znakiem zapytania. Mama fatalnie mnie urządziła. Po moich ojcach niczego nie mogłem się spodziewać. Mistrz Bebra znalazł sobie mistrza w osobie ministra propagandy Goebbelsa. Gretchen Scheffler poświęciła się bez reszty akcji Pomocy Zimowej. Nikt nie powinien głodować, nikt nie powinien marznąć, głoszono. Trzymałem się swojego bębenka i coraz bardziej brnąłem w samotność na zbębnionej do cienka, kiedyś białej blasze. Wieczorem siadywaliśmy z Matzerathem naprzeciwko siebie. On wertował książki kucharskie, ja skarżyłem się na swoim instrumencie. Niekiedy Matzerath płakał i krył głowę w kucharskich książkach. Jan Broński przychodził coraz rzadziej. Mając na uwadze politykę, obaj mężczyźni byli zdania, że trzeba być ostrożnym, że nie wiadomo jak się sprawy potoczą. Toteż partyjki skata ze zmieniającym się stale trzecim partnerem stawały się coraz rzadsze, a jeśli już, to urządzano je w naszej bawialni pod wiszącą lampą o późnej porze, unikając wszelkich politycznych rozmów. Wydawało się, jakby moja babka Anna nie mogła już odnaleźć drogi z Bysewa na naszą ulicę. Nie mogła wybaczyć Matzerathowi, może i mnie, słyszałem przecież, jak mówiła: - Moja Agnieszka umarła, bo znieść dłużej nie mogła tego bębnienia.Uznany za winnego śmierci mojej biednej mamy, tym mocniej czepiałem się oszkalowanego bębenka; bo on nie umierał, jak umiera matka, można było wymienić go na nowy, poprosić starego Heilandta albo zegarmistrza Laubschada, żeby go zreperował, bębenek rozumiał mnie, dawał zawsze właściwą odpowiedź, trzymał się mnie, jak ja trzymałem się jego.Kiedy mieszkanie stawało się wówczas za ciasne dla mnie, ulice i za krótkie lub za długie dla moich czternastu lat, kiedy w ciągu dnia nie nadarzyła się okazja, by zabawić się w kusiciela przed wystawami, wieczorem zaś pokusa nie była na tyle silna, bym w ciemnych bramach domów mógł stać się wiarogodnym kusicielem, wspinałem się wybijając takt cztery piętra w

106

górę, liczyłem sto szesnaście stopni, przystawałem na każdym piętrze, chłonąłem zapachy, które na każdym postoju przenikały zza drzwi pięciu mieszkań, bo zapachom, jak mnie, w dwupokojowych mieszkaniach było za ciasno.Z początku miałem jeszcze czasem szczęście do trębacza Meyna. Leżąc pijany na strychu wśród prześcieradeł, potrafił niebywale muzykalnie dmuchać w swoją trąbkę i dostarczać przyjemności mojemu bębenkowi. W maju dziewięćset trzydziestego ósmego rzucił jałowcówkę, oświadczył wszystkim: - Teraz zaczyna się nowe życie!- Został członkiem orkiestry kawalerii SA. Od tej pory widywałem go, jak zupełnie trzeźwy, w butach z cholewami i ze skórzanym tyłkiem, sadził po schodach biorąc pięć stopni na raz. Trzymał jeszcze swoje cztery koty, z których jeden nazywał się Bismarck, ponieważ, jak można było przypuszczać, niekiedy zwyciężała jednak jałowcówka i nastrajała go muzykalnie.Rzadko pukałem do zegarmistrza Laubschada, cichego człowieka między setką hałasujących zegarów. Na tak przesadne zużywanie czasu mogłem sobie pozwolić najwyżej raz w miesiącu.Stary Heilandt nadal miał swoją budę na podwórzu kamienicy. Nadal prostował pokrzywione gwoździe. Były też króliki i potomstwo królików, jak za dawnych czasów. Ale bachory na podwórzu były inne. Chodziły teraz w mundurach i czarnych krawatach, nie gotowały już ceglanej zupy. Tych, co tam dorastali, przerastali mnie, nie znałem nawet z imienia. To było inne pokolenie, a moje pokolenie miało już szkołę za sobą, poszło do terminu: Nuchi Eyke został fryzjerem, Aksel Mischke chciał być spawaczem u Schichaua, Susi Kater uczyła się na ekspedientkę w domu towarowym Sternfelda, miała już stałego przyjaciela. Jak przez trzy, cztery lata wszystko może się zmienić! Wprawdzie istniał jeszcze stary trzepak, a w regulami-nie domowym pisało: trzepanie dywanów we wtorki i piątki, ale w oba dni tygodnia dochodziły stamtąd już tylko słabe i jakby zakłopotane hałasy: od dojścia Hitlera do władzy w domach było coraz więcej odkurzaczy; trzepaki osamotniały i służyły już tylko wróblom.Pozostały im więc jedynie schody i strych. Pod dachówkami oddawałem się swojej niezawodnej lekturze, na schodach, jeśli odczuwałem tęsknotę do ludzi, pukałem do pierwszych drzwi na lewo na drugim piętrze. Matka Truczinska zawsze otwierała. Odkąd na brętowskim cmentarzu wzięła mnie za rękę i poprowadziła do grobu mojej biednej mamy, otwierała zawsze, gdy Oskar stukał pałeczkami w płycinę drzwi.- Ino nie bębnij tak głośno, Oskarku. Herbert śpi jeszcze ździebko, bo znowu miał ciężką noc i autem musieli go przywieźć. - Wciągała mnie potem do mieszkania, nalewała mi kawy słodowej z mlekiem, dawała też brązową kostkę kandyzowanego cukru na nitce do maczania i oblizywania. Piłem, ssałem cukier i zostawiałem bębenek w spokoju.Matka Truczinska miała małą, okrągłą głowę, którą rzadkie popielate włosy okrywały tak ażurowo, że prześwitywała różowa skóra. Cienkie pasma zbiegały się wszystkie w najdalej wysuniętym punkcie w tyle głowy, tworzyły tam kok, który mimo niewielkich rozmiarów - był mniejszy od bilardowej kuli - widoczny był ze wszystkich stron, choćby nie wiem jak obracała się i kręciła. Kok trzymał się na drutach. Okrągłe policzki w uśmiechniętej twarzy, wyglądające jak przyklejone, matka Truczinska pocierała co rano papierem po cykorii, który był czerwony i farbował. Miała spojrzenie myszy. Jej czworo dzieci nosiło imiona: Herbert, Gusta, Fritz, Maria.Maria była w moim wieku, skończyła właśnie szkołę powszechną, mieszkała u rodziny urzędniczej na Siedlcach i uczyła się tam prowadzenia domu. Fritza, który pracował w fabryce wagonów, widywało się rzadko. Miał na zmianę dwie lub trzy dziewczyny, z którymi sypiał, z którymi chodził w Oruni na tańce do „Ujeżdżalni”. Na podwórzu kamienicy trzymał króliki, niebieskie wiedeńskie, które karmić musiała jednak matka Truczinska, bo całkowicie był

107

zaabsorbowany swoimi przyjaciółkami. Gusta, spokojna osoba koło trzydziestki, była kelnerką w „Edenie” przy Dworcu Głównym. Wciąż jeszcze niezamężna, mieszkała, jak cały personel hotelu pierwszej kategorii, na najwyższym piętrze hotelowego wysokościowca. Herbert wreszcie, najstarszy, który jeden tylko z całej czwórki - jeśli pominąć przygodne noclegi montera Fritza - mieszkał z matką, pracował jako kelner w Nowym Porcie. O nim będzie tutaj mowa. Bo Herbert Truczinski po śmierci mojej biednej mamy przez krótki szczęśliwy okres stał się celem moich wysiłków; jeszcze dziś nazywam go swoim przyjacielem.Herbert kelnerzył u Starbuscha. Tak nazywał się właściciel knajpy „Pod Szwedem”. Knajpa znajdowała się naprzeciwko protestanckiego kościoła marynarskiego, a jej gośćmi - jak z nazwy „Pod Szwedem” nietrudno odgadnąć - byli przeważnie Skandynawowie. Ale przychodzili też Rosjanie, Polacy z portu wolnocłowego, sztauerzy z Ostrowia i marynarze z okrętów wojennych Rzeszy, które właśnie przypłynęły z wizytą. Nie było bezpiecznie obsługiwać gości w tej prawdziwie europejskiej knajpie. Tylko doświadczenie zebrane w oruńskiej „Ujeżdżalni” - Herbert pracował w tej trzeciorzędnej tancbudzie, zanim przeniósł się do Nowego Portu - pozwalały mu przedmiejską gwarą przetykaną angielskimi i polskimi odpryskami górować nad kipiącą u „Szweda” mieszaniną języków. Jednakże wbrew jego woli, za to gratis, raz lub dwa razy w miesiącu odwoziła go do domu sanitarka.Herbert musiał wtedy leżeć na brzuchu, ciężko oddychał, bo ważył około dwóch cetnarów, i kilka dni obciążał łóżko. Matka Truczinska w takie dni wymyślała na niego, ale równie niezmordowaniepielęgnowała go, przy czym za każdym razem, gdy już zmieniła mu opatrunek, postukiwała drutem wyciągniętym z koka w oszklony portret naprzeciwko jego łóżka, który przedstawiał spoglądającego poważnie i nieruchomo, sfotografowanego i wyretuszowanego wąsatego mężczyznę, przypominającego trochę owych wąsali, co zamieszkują pierwsze strony mojego albumu z fotografiami.Ów pan, którego wskazywał drut matki Truczinskiej, nie był jednak członkiem mojej rodziny, lecz ojcem Herberta, Gusty, Fritza i Marii.- Jeszcze mi skończysz, jak twój ojciec skończył - docinała oddychającemu ciężko, pojękującemu Herbertowi. Lecz nigdy nie powiedziała wyraźnie, jak i gdzie ów mężczyzna w czarnych lakierowanych ramach znalazł swój koniec bądź też go szukał.- Kto to był tym razem? - pytała siwowłosa mysz znad skrzyżowanych rąk.- Szwedy i Norwegi, jak zawsze. - Herbert przewrócił się, a łóżko trzeszczało.- Jak zawsze, jak zawsze! Tylko mi nie udawaj, że to zawsze ci sami. Ostatnim razem to byli jacyś z tego statku szkolnego, jak on się nazywał, powiedz, aha, ze „Schlagetera”, może nie, a ty mi gadasz, że to Szwedy i Norwegi!Ucho Herberta — jego twarzy nie widziałem - czerwieniało po same brzegi. - Te gnoje zawsze rozewrą gębę od ucha do ucha i strugają ważniaków!- Zostaw chłopaków w spokoju. Co to cię obchodzi. W mieście, jak się ich widzi, kiedy mają wychodne, zawsze tak porządnie wyglądają. Pewnie znów im coś naopowiadałeś o Leninie albo wmieszałeś się w hiszpańską wojnę domową.Herbert nic więcej nie odpowiadał, matka Truczinska człapała do kuchni na swoją słodową kawę.Skoro tylko plecy Herberta wy dobrzały, wolno mi je było oglądać. Siadał wtedy na kuchennym krześle, opuszczał szelki na obciągnięte niebieskim suknem uda, powoli, jakby wstrzymywały go ciężkie myśli, ściągał wełnianą koszulę.

108

Plecy były okrągłe, ruchliwe. Muskuły wędrowały niezmordowanie. Różowy pejzaż usiany piegami. Pod łopatkami z obu stron biegnącego w tłuszczu kręgosłupa krzewiły się bujnie rudawe włosy. U dołu kędzierzawiły się, aż znikały w owych kalesonach, które Herbert nosił także latem. W górę, od brzegu kalesonów aż po mięśnie szyi, plecy były pokryte nabrzmiałymi, przerywającymi gęstwinę włosów, wymazującymi piegi, pomarszczonymi, swędzącymi na! zmianę pogody, wielobarwnymi, przechodzącymi od sinej czerni do zielonkawej bieli bliznami. Tych blizn wolno mi było dotykać.Czego mnie, który leżę w łóżku, wyglądam przez okno, patrzę od miesięcy na zabudowania gospodarcze zakładu dla nerwowo chorych i ciągnący się za nimi las Oberrathu i zupełnie ich nie dostrzegam, czego wolno mi było po dziś dzień dotykać takiego, co było równie twarde, równie wrażliwe i równie peszące jak blizny na plecach Herberta Truczinskiego? Mogę tu wymienić łona kilku dziewczyn i kobiet, swój własny członek, gipsową sikawkę małego Jezusa i ów palec serdeczny, który przed blisko dwoma laty pies przyniósł mi z żyta, który jeszcze przed rokiem wolno mi było przechowywać, co prawda umieszczony w słoiku od konserw i nietykalny, lecz tak wyraźny i kompletny, że jeszcze teraz, gdy tylko sięgnę po swoje pałeczki, mogę wyczuć i wyliczyć wszystkie jego człony. Zawsze ilekroć chciałem przypomnieć sobie blizny na plecach Herberta Truczinskiego, siadałem bębniąc, a więc bębniłem wspomagając pamięć, przed wekiem z palcem. Zawsze ilekroć, co zdarzało się dość rzadko, zajmowałem się ciałem kobiety, odnajdywałem w pamięci, nie przekonany wystarczająco przez bliznopodobne części kobiecego ciała, blizny Herberta Truczinskiego. Ale równie dobrze mógłbym powiedzieć: Pierwsze dotknięcia owych zgrubień na szerokich plecach przyjaciela zapowiadały mi już wówczas poznanie i przejściowe posiadanie owych stwardnień, które przez krótki czas mają w sobie kobiety gotowe do miłości. Znaki na plecach Herberta już w tym wczesnym momencie zapowiadały mi również palec serdeczny, a zanim blizny Herberta zaczęły składać zapowiedzi, miałem pałeczki, które poczynając od trzecich urodzin zapowiadały mi blizny, narządy rodne i wreszcie palec serdeczny. Lecz muszę sięgnąć jeszcze dalej wstecz: już jako embrion, gdy Oskar jeszcze wcale nie nazywał się Oskarem, zabawa z pępowiną obiecywała mi po kolei pałeczki, blizny Herberta, otwierające się czasami kratery młodszych i starszych kobiet, wreszcie palec serdeczny i stale, począwszy od sikawki małego Jezusa, moje własne przyrodzenie, które nieprzerwanie noszę ze sobą, jak kapryśny pomnik mojej bezsilności i ograniczonych możliwości.Dzisiaj znowu doszedłem do pałeczek. O bliznach, lędźwiach, o mojej własnej, już tylko niekiedy grubiejącej męskości przypominam sobie co najwyżej drogą okrężną, którą wytycza mi bębenek. Muszę osiągnąć trzydziestkę, żebym znów mógł obchodzić trzecie urodziny. Domyślacie się państwo: celem Oskara jest powrót do pępowiny; stąd jedynie tyle zachodu i marudzenia przy bliznach Herberta Truczinskiego.Zanim będę dalej opisywał i objaśniał plecy przyjaciela, muszę z góry zaznaczyć, że prócz szram od ugryzienia na lewej goleni, które pozostawiła mu prostytutka z Oruni, na przedzie jego potężnego, trudnego do obrony, stanowiącego obszerny cel ciała nie było żadnych blizn. Tylko od tyłu mogli się do niego dobrać. Tylko od tyłu można było go trafić, tylko jego plecy nosiły ślady fińskich i polskich noży, majchrów robotników portowych z Wyspy Spichrzów, scyzoryków kadetów ze statków szkolnych.Kiedy Herbert zjadł obiad - trzy razy w tygodniu były placki ziemniaczane, które tylko matka Truczinska umiała smażyć tak cienko, postnie, a jednak chrupiące - kiedy więc Herbert

109

odsuwał talerz, podawałem mu „Neueste Nachrichten”. Spuszczał szelki, ściągał koszulę i czytając pozwalał mi wypytywać swoje plecy. Także matka Truczinska podczas tych wypytywań siedziała przeważnie przy stole, zwijała wełnę ze starych pończoch, robiła aprobujące lub nieprzychylne uwagi i nie omieszkała co jakiś czas wskazywać na straszną - jak można sądzić - śmierć owego człowieka, który sfotografowany i wyretuszowany, za szkłem, wisiał na ścianie naprzeciwko łóżka Herberta.Wypytywanie zaczynało się od tego, że dotykałem palcem jednej z blizn. Czasami dotykałem jej też jedną z moich pałeczek.- Naciśnij jeszcze raz, synu. Nie wiem, która to. Ona dzisiaj, zdaje się, śpi. - Wtedy naciskałem jeszcze raz, mocniej.- Ach, ta! To był Ukrainiec. Pobił się z jednym takim z Gdyni. Najpierw siedzieli przy stoliku jak bracia. A potem ten z Gdyni powiedział do niego: Ruski. Tego Ukrainiec nie zniesie, bo może być wszystkim, tylko nie Ruskim. Wisłę z drzewem przepłynął, a przedtem jeszcze parę innych rzek, i miał forsy pełną kabzę, połowę jak nic, kolejka za kolejką, zostawiłby u Starbuscha, gdy ten z Gdyni powiada: Ruski, a ja z miejsca ich muszę rozdzielać, spokojniutko, jak to mam w zwyczaju. I Herbert ma jeszcze pełne ręce roboty, gdy Ukrainiec mówi do mnie: wasserpolak, a Polak, który przez cały dzień na bagrownicy babrze się w szlamie, rzuca mi słowo, które posłyszało mi się jak: hitlerowiec. Ano, Oskarku, znasz przecie Herberta Truczinskiego: ten z bagrownicy, taki smoluchowaty wymoczek, raz, dwa leżał bez czucia pod szatnią. I chciałem właśnie Ukraińcowi wytłumaczyć, jaka jest różnica między wasserpolakiem a gdyńskim swo-jakiem, kiedy mnie z tyłu dźgnął - i stąd blizna.Kiedy Herbert mówił: „i stąd blizna”, równocześnie, podkreślając swoje słowa, przewracał zawsze gazetę i pociągał łyk słodowej kawy, zanim wolno mi było pocisnąć następną bliznę, raz albo dwa.- Ach, ta! Ta jest zupełnie nieważna. To było, jak chyba ze dwa lata wstecz przycumowała tu flotylla torpedowców z Pilawy, rżnęła wielki fason, grała Błękitnych chłopców, a dziewczyny całkiem wariacji dostały. Jak taki łachudra do marynarki trafił, to dla mnie do dziś nielicha zagadka. Z Drezna pochodził, wyobraź sobie, Oskarku, z Drezna! Ale przecie ty pojęcia nie masz, co to znaczy, jak marynarz z Drezna pochodzi.Żeby myśli Herberta, które zbyt uparcie chwyciły się pięknego nadłabskiego Drezna, odwieść stamtąd, na powrót zakotwiczyć w Nowym Porcie, dotknąłem jeszcze raz tej, jak mówił, zupełnie nieważnej blizny.- No co, przecie powiedziałem już. Był sygnalistą na torpedowcu. Chciał pokazać, jaki z niego wielki cwaniak, i zrobić na szaro jednego spokojnego Szkota, który miał łajbę w suchym doku. Niby że Chamberlain, parasol i różne takie. Poradziłem mu spokojniutko, jak to mam w zwyczaju, żeby się przymknął, zwłaszcza że Szkot ani słowa nie rozumiał i tylko malował coś wódką na blacie. I jak powiadam: zostaw chłopaka, nie jesteś tu u siebie, tylko u Ligi Narodów, a ta lebiega torpedowa mówi mi po sasku „ty farbowany lisie”, kapujesz - więc dostał parę razy w pysk i od razu skulił ogon pod siebie. Dopiero pół godziny później, akurat schyliłem się po guldena, co potoczył się pod stół, i nie widziałem nic, bo ciemno było pod stołem jak diabli, a ten Sas wyjął swój majcher i czym prędzej dziabnął mnie!Herbert śmiejąc się przeglądał „Neueste Nachrichten”, powiedział jeszcze: „I stąd blizna”, podsunął gazetę gderającej matce Truczinskiej i zabierał się do wstania. Szybko, zanim Herbert zdążył pójść do ustępu - poznałem po jego minie, dokąd chciał iść - już uniósł się wsparty o brzeg stołu, gdy dotknąłem czarnofioletowej, zszytej blizny, która była tak szeroka,

110

jak karta do skata jest długa.- Herbert musi do ustępu, synku. Potem ci powiem. - Ale ja dotknąłem jeszcze raz, zatupałem, zachowałem się jak trzylatek; to zawsze pomagało.- No dobra. Żeby spokój był. Ale tylko w paru słowach. - Herbert usiadł z powrotem. - To było na Boże Narodzenie w dziewięćset trzydziestym. W porcie nic się nie działo. Sztauerzy obijali się na rogach ulic i pluli, kto dalej. Po pasterce - akurat przyrządziliśmy poncz - z marynarskiego kościoła naprzeciwko nas wysypały się uczesane czyściutkie i wystrojone na glanc Szwedy i Finy. Od razu tknęło mnie złe przeczucie, stoję sobie w drzwiach i patrzę na te podejrzanie pobożne gęby, myślę, co oni tak się bawią swoimi guzikami, a tu już się zaczyna: noże są długie, noc krótka! Ano, Finy zeSzwedami zawsze miały na pieńku. Ale co tam zgubił Herbert Truczinski, jeden diabeł wie. Taki już jestem, że jak gdzie się biją, tam nie może zabraknąć Herberta. Wyskakuję z drzwi, a Starbusch woła jeszcze: „Pilnuj się, Herbert!” Ale Herbert ma misję do spełnienia, zobaczył proboszcza, niedużego chłopaczynę, który świeżo przyjechał z Malmö prosto z seminarium, i ani jednego razu nie spędził jeszcze Bożego Narodzenia z Finami i Szwedami w tym samym kościele, więc Herbert chce go ratować, pomóc, żeby wrócił do domu zdrów i cały, ale nie zdążyłem jeszcze złapać duchownego za frak, a tu już mi z tyłu pakują żelazo, myślę tylko: do siego roku, a mieliśmy przecież Wigilię. A kiedy się budzę, leżę już u nas na szynkwasie, moja szlachetna krew spływa gratis do kufli, a Starbusch taszczy swoje pudło z czerwonym krzyżem i chce mi zakładać tak zwany prowizoryczny opatrunek.- Po coś się w to mieszał? - zezłościła się matka Truczinska i wyciągnęła drut z koka. - A przy tym nigdy nie chodzisz do kościoła. Przeciwnie!Herbert machnął ręką, z opuszczonymi szelkami, wlokąc za sobą koszulę, ruszył do ustępu. Szedł gniewnie i gniewnie powiedział: „I stąd blizna”, szedł takim krokiem, jakby chciał raz na zawsze odciąć się od kościoła i związanych z nim nożowych rozpraw, jakby ustęp był miejscem, gdzie człowiek jest, staje się lub pozostaje wolnomyślicielem.Gdy przyszedłem w parę tygodni później, Herbert był milczący i nieskory do opowieści o bliznach. Wydał mi się przybity, a jednak nie miał na plecach zwykłego opatrunku. Zastałem go, jak leżał całkiem normalnie na wznak w pokoju na kanapie. Nie leżał ranny w swoim łóżku, a jednak wydawał się ciężko zraniony. Słyszałem, jak wzdychał, jak wzywał i przeklinał Boga, Marksa i Engelsa. Co jakiś czas potrząsał pięścią w powietrzu, opuszczał ją na pierś, to samo robił z drugą pięścią, i okładał się jak katolik, który wola: mea culpa, mea maxima culpa.Herbert zabił łotewskiego kapitana. Wprawdzie sąd go uniewinnił, bo jak to często bywa w tym zawodzie, działał w obronie własnej. Mimo uniewinnienia jednak Łotysz pozostał martwym Łotyszem i obciążał kelnera cetnarowym brzemieniem, choć o kapitanie mówiono, że był drobnym, w dodatku chorym na żołądek człowieczkiem.Herbert nie poszedł więcej do pracy. Wymówił. Często zachodził knajpiarz Starbusch, przysiadał się do Herberta koło kanapy albo do matki Truczinskiej przy kuchennym stole, wyciągał z teczki dla Herberta butelkę jałowcówki Stobbego z dziewięćsetnego roku, dla matki Truczinskiej pół flinta nie palonej prawdziwej kawy, która pochodziła z portu wolnocłowego. Albo próbował namawiać Herberta, albo namawiał matkę Truczinska, żeby namówiła syna. Ale Herbert pozostał twardy albo miękki - jak kto woli - nie chciał więcej kelnerzyć, zwłaszcza w Nowym Porcie, naprzeciwko marynarskiego kościoła. W ogóle nie chciał więcej kelnerzyć; bo kto kelnerzy, tego dźgają nożami, a kogo dźgają, ten któregoś dnia zabija małego łotewskiego kapitana tylko dlatego, że chce, by kapitan zostawił go w spokoju, tylko dlatego, że nie chce

111

pozwolić, by łotewski nóż na pooranych wzdłuż i wszerz plecach Herberta Truczinskiego obok wszystkich fińskich, szwedzkich, polskich, wolnomiejskich i niemieckich blizn pozostawił jeszcze łotewską bliznę.- Prędzej pójdę do cła, niż bym miał jeszcze kelnerzyć w Porcie — mówił Herbert. Ale nie poszedł do cła.

Niobe

W dziewięćset trzydziestym ósmym podniesiono cła, zamknięto tymczasowo granice między Polską a Wolnym Miastem. Moja babka nie mogła już przyjeżdżać kolejką na tygodniowy targ do Wrzeszcza; musiała zamknąć stragan. Została, że tak powiem, na swoim koszu z jajkami, nie mając wcale ochoty na wysiadywanie. W porcie śledzie cuchnęły potwornie, piętrzyły się towary, a mężowie stanu spotykali się, dochodzili do porozumienia; tylko mój przyjaciel Herbert leżał rozdwojony na kanapie i rozmyślał jak człowiek bez reszty pogrążony w zadumie.A przecież cło dawało zarobek i chleb. Dawało zielone mundury i zieloną granicę, której warto było pilnować. Herbert nie poszedł do cła, nie chciał więcej kelnerzyć, chciał już tylko leżeć na kanapie i rozmyślać.Ale człowiek musi mieć pracę. Nie tylko matka Truczinska tak myślała. Chociaż mimo nalegań knajpiarza Starbuscha nie chciała namawiać syna do ponownego kelnerzenia w Nowym Porcie, była jednak za tym, żeby ruszyć Herberta z kanapy. On zresztą też miał wkrótce dość siedzenia w dwupokojowym mieszkaniu, rozmyślał już tylko czysto zewnętrznie i któregoś dnia zaczął przeglądać ogłoszenia w „Neueste Nachrichten” i, dość niechętnie, w „Vorposten” szu-kając dorywczej roboty w porcie.Chętnie byłbym mu pomógł. Czy taki człowiek jak Herbert musiał poza odpowiednim dla niego zajęciem w dzielnicy portowej szukać innych, tymczasowych zarobków? Przeglądanie ogłoszeń, dorywcza praca, zakopywanie zgniłych śledzi. Nie mogłem sobie wyobrazić Herberta, jak stoi na motławskich mostach, spluwa ku mewom, żuje prymkę. Przyszło mi na myśl, że mógłbym z Herbertem założyć spółkę: dwie godzinki wytężonej pracy raz w tygodniu czy nawet w miesiącu i bylibyśmy urządzeni. Oskar mając długie doświadczenie na tym polu, swoim wciąż jeszcze diamentowym głosem rozpruwałby szkło wystaw z cennymi eksponatami i stałby na czatach, a tymczasem Herbert byłby, jak to się mówi, szybki w rękach. Nie potrzebowaliśmy przecież palników, wytrychów, skrzynki z narzędziami. Mogliśmy obejść się bez kastetu, bez spluwy. „Zielona Minna” i my to były dwa światy, które wcale nie musiały się stykać. A Merkury, bóg kupców i złodziei, błogosławił nam, bo ja, urodzony pod znakiem Panny, niosłem jego piętno, które zazwyczaj odciska się na twardych przedmiotach.Nie miałoby sensu pomijanie tego epizodu. A więc parę zdań informacji, ale nie przyznania się: W czasie kiedy Herbert był bezrobotny, zrobiliśmy obaj dwa średnie włamania do delikatesów i jeden duży skok na sklep kuśnierski; trzy srebrne lisy, fokowy błam, mufka karakułowa i śliczne, ale niezbyt wartościowe źrebaki, które moja biedna mama z pewnością chętnie by nosiła, stanowiły łup.Do zaniechania kradzieży skłoniło nas nie tylko owo niestosowne, dokuczliwe niekiedy Karetka więzienna

112

poczucie winy, ile raczej wzrastające trudności z upłynnianiem łupów. Żeby korzystnie sprzedać skradzione rzeczy, Herbert musiałby znowu jechać do Nowego Portu, bo tylko w dzielnicy portowej siedzieli porządni paserzy. Ponieważ jednak owa miejscowość przypominała mu stale o cherlawym, chorym na żołądek łotewskim kapitanie, próbował opchnąć łup wszędzie, na Schichaua na Osieku, na Błoniach, byle nie w Nowym Porcie, gdzie futra poszłyby jak woda. W tej sytuacji zbyt naszych łupów przeciągał się ponad miarę, aż w końcu towary ze sklepów delikatesowych powędrowały do kuchni matki Truczinskiej. Herbert podarował jej też karakułową mufkę, a raczej: próbował jej podarować.Kiedy matka Truczinska zobaczyła mufkę, rozeźliła się nie na żarty. Żywność, myśląc może o dopuszczalnej przez prawo grabieży koniecznej, przyjęła co prawda bez słowa. Ale mufka oznaczała luksus, luksus - lekkomyślność, lekkomyślność - wiezienie. Tak prosto i logicznie rozumowała matka Truczinska, zrobiła mysie oczy, wyciągnęła drut z koka, powiedziała z drutem w ręku: - Ty jeszcze skończysz, jak twój ojciec skończył! - i podsunęła swojemu Herbertowi „Neueste Nachrichten” czy „Vorposten”, co znaczyło tyle: „Teraz znajdziesz sobie przyzwoite zajęcie, nie jakąś tam dorywczą robotę, albo nie będę ci więcej gotować”.Herbert jeszcze tydzień leżał na kanapie do rozmyślań, był nieznośny, nie dawał się skusić ani na opowieści o bliznach, ani na odwiedzenie wiele obiecujących wystaw. Okazałem przyjacielowi zrozumienie, pozwoliłem mu nacieszyć się resztką jego udręki, zachodziłem do zegarmistrza Laubschada i jego pochłaniających czas zegarów, jeszcze raz próbowałem szczęścia z muzykiem Meynem, ale on nie brał już do ust ani kieliszka, ze swoją trąbką podążał tylko za nutami kapeli SA, nosił się elegancko i dziarsko, podczas gdy jego cztery koty, relikwie pijackiego, ale niezwykle muzykalnego okresu, powoli, bo nędznie karmione, schodziły na psy. Natomiast Matzeratha, który za życia mamy pijał tylko w towarzystwie, widywałem nieraz o późnej porze ze szklanym wzrokiem nad małą stopką wódki. Przewracał kartki albumu z fotografiami, próbował, jak teraz ja próbuję, ożywić biedną mamę na małych, lepiej lub gorzej naświetlonych czworobokach, popłakiwał i koło północy wprawiał się w nastrój, zagadywał wtedy Hitlera albo Beethovena, którzy wisieli ponuro naprzeciw siebie, zwracając się do nich poufałym „ty”, i jak się wydawało, dostawał odpowiedź od geniusza, który przecież był głuchy, gdy tymczasem abstynencki wódz milczał, bo Matzerath, mały zapijaczony zellenleiter, niegodny był opatrzności.Któregoś wtorku - tak dokładnie potrafię to sobie przypomnieć na moim bębenku - stało się wreszcie: Herbert wyelegantował się, to znaczy, kazał matce Truczinskiej wyczyścić sobie zimną kawą niebieskie, u góry obcisłe, u dołu szerokie spodnie, wbił się w swoje mokasyny, wcisnął się w marynarkę o guzikach z kotwicami, biały jedwabny szal, który miał z portu wolnocłowego, pokropił wodą kolońską, również wyrosłą na wolnocłowym nawozie wolnocłowego portu, i niebawem stał sztywny, zwalisty, w niebieskiej czapce z daszkiem.- Pójdę rozejrzeć się trochę za jaką robotą - powiedział Herbert, czapkę, którą nosiło się na pamiątkę księcia Heinricha, zsunął na lewo, z lekka wyzywająco, a matka Truczinska wypuściła z rąk gazetę.Na drugi dzień Herbert miał posadę i mundur. Chodził na ciemnoszaro, nie w celnej zieleni; był dozorcą w Muzeum Żeglugi.Jak wszystko, co najcenniejsze w tym ogólnie najcenniejszym mieście, skarby Muzeum Żeglugi wypełniały starą, również muzealną patrycjuszowską kamienicę, która zachowała kamienne przedproże i nadgryzioną zębem czasu, ale soczystą ornamentykę fasady, w środku zaś miała ciemne dębowe boazerie i kręcone schody. Ukazywano tam starannie

113

skatalogowane dzieje portowego miasta, które zawsze chlubiło się tym, że między kilku potężnymi, ale najczęściej ubogimi sąsiadami osiągało i utrzymywało wielkie bogactwo. Te wykupione u komturów lub królów polskich i uroczyście potwierdzone na piśmie przywileje! Te barwne sztychy najrozmaitszych oblężeń twierdzy morskiej Wisłoujście! Oto przebywa w murach miasta nieszczęśliwy Stanisław Leszczyński, uciekając przed saskim konkurentem do tronu. Na olejnym obrazie widać wyraźnie, jak się boi. Także prymas Potocki i poseł francuski de Monti mają wielkiego stracha, bo Rosjanie pod generałem Lascy oblegają miasto. Wszystko to jest dokładnie opisane i nawet nazwy francuskich okrętów na redzie są czytelne pod flagami w lilie. Strzałka wskazuje: rym okrętem król Stanisław Leszczyński uciekł do Lotaryngii, gdy trzeciego sierpnia miasto musiało się poddać. Większą część wystawionych osobliwości stanowiły jednak łupy z wygranych wojen, bo przegrane wojny rzadko albo nigdy nie przekazują muzeom zdobyczy.Tak więc dumę zbioru stanowiła rzeźba dziobowa dużej floretańskiej galeony, której portem macierzystym była co prawda Brugia, natomiast właścicielami pochodzący z Florencji kupcy Portinari i Tani. Gdańskim kaprom i kapitanom miejskim Paulowi Beneke i Martinowi Bardewiekowi udało się w kwietniu tysiąc czterysta siedemdziesiątego trzeciego, krążąc u zelandzkich wybrzeży, przed portem Sluys, zdobyć galeonę. Zaraz po kaperunku wyrżnęli liczną załogę wraz z oficerami i kapitanem. Statek i jego ładunek ściągnięto do Gdańska. Trójdzielny Sąd Ostateczny malarza Memlinga i złota chrzcielnica - obie rzeczy wykonane na zlecenie florentyńczyka Tani dla jednego z kościołów Florencji - wstawiono do kościoła Najświętszej Panny Marii, Sąd Ostateczny, o ile wiem, cieszy obecnie katolickie oko Polski. Co się stało po wojnie z rzeźbą, nie wiadomo. Za moich czasów przechowywało ją Muzeum Żeglugi.Zielona naga kobieta o bujnych drewnianych kształtach, która spod uniesionych ramion, co krzyżowały się gnuśnie, ukazując wszystkie palce, znad wysuniętych zdecydowanie naprzód piersi patrzyła wprost przed siebie bursztynowymi oczyma. Ta kobieta, rzeźba dziobowa, przynosiła nieszczęście. Kupiec Portinari zamówił rzeźbę, polecił wykonać ją snycerzowi, który w wycinaniu galionowych figur zyskał nazwisko, wedle wymiarów bliskiej sobie flamandzkiej dziewczyny. Ledwie zielona rzeźba zawisła nad bukszprytem galeony, dziewczynie, jak było wówczas przyjęte, wytoczono proces o czary. Zanim stanęła w płomieniach, oskarżyła jeszcze, poddana ciężkim torturom, swojego protektora, kupca z Florencji, a także snycerza, który tak dobrze zdjął z niej miarę. Portinari, jak mówiono, powiesił się, bo bał się ognia. Rzeźbiarzowi obcięli obie utalentowane ręce, żeby w przyszłości nie zamieniał więcej czarownic w galionowe figury. Podczas gdy trwały jeszcze procesy w Brugii i budziły sensację, bo Portinari był człowiekiem bogatym, statek z rzeźbą dziobową dostał się w ręce kaperskiej bandy Paula Beneke. Signore Tani, drugi kupiec, padł od topora, następną ofiarą był Paul Beneke: w parę lat później stracił łaski patrycjuszy rodzinnego miasta i został utopiony na dziedzińcu Wieży Więziennej. Statki, którym po śmierci Benekego wmontowano galionową figurę, już w porcie, wkrótce po montażu, stawały w płomieniach podpalając inne statki; prócz figury oczywiście, która była ogniotrwała i dzięki swoim śmiałym kształtom znajdowała stale amatorów wśród właścicieli statków. Ledwie jednak kobieta zajmowała należne sobie miejsce, za jej plecami dziesiątkowały się w buntach najspokojniejsze przedtem załogi. Nieudana wyprawa floty gdańskiej pod wodzą wielce utalentowanego Eberharda Ferbera przeciwko Danii w roku tysiąc pięćset dwudziestym drugim doprowadziła do obalenia Ferbera, do krwawych rebelii w mieście. Wprawdzie historia mówi o waśniach religijnych - w pięćset dwudziestym trzecim

114

protestancki pastor Hegge poprowadził tłum w obrazoburczym ataku na siedem kościołów parafialnych miasta - my jednak winę za to nieszczęście, którego skutki długo się jeszcze odczuwało, przypisujemy wyrzeźbionej figurze: zdobiła ona dziób statku Ferbera.Gdy w pięćdziesiąt lat później Stefan Batory bez powodzenia oblegał miasto, Kasper Jeschke, opat oliwskiego klasztoru, wygłaszając kazania pokutne obwiniał rzeźbę, grzeszną kobietę. Król polski otrzymał ją w darze od miasta, zabrał do swojego obozu, słuchał jej złych rad. Nie wiemy, w jakiej mierze drewniana dama przyczyniła się do szwedzkich wypraw przeciwko miastu, do wieloletniego uwięzienia fanatyka religijnego, doktora Ägidiusa Straucha, co spi-skował ze Szwedami i domagał się spalenia zielonej kobiety, która z powrotem trafiła do miasta. Dość niejasna wieść głosi, że zbiegły ze Śląska poeta nazwiskiem Opitz znalazł na kilka lat schronienie w mieście, lecz zmarł przedwcześnie, bo w jednym ze spichrzów wy-szperał fatalną rzeźbę i próbował opiewać ją w wierszach.Dopiero pod koniec osiemnastego wieku, w czasach rozbiorów Polski, Prusacy, którzy siłą musieli wziąć miasto, wydali królewsko-pruski nakaz usunięcia „drewnianej figury Niobe”. Po raz pierwszy nazwano ją urzędowo po imieniu i natychmiast ewakuowano, a raczej zamknięto w owej Wieży Więziennej, na której dziedzińcu utopiony został Paul Beneke, z której galerii przeprowadziłem pierwszą udaną próbę dalekosiężnego śpiewu, ażeby w obliczu najbardziej wyszukanych produktów ludzkiej fantazji, narzędzi tortur, zachowywała się spokojnie przez cały wiek dziewiętnasty.Gdy w dziewięćset trzydziestym drugim wdrapałem się na Wieżę Więzienną i zaatakowałem swoim głosem okna foyer Teatru Miejskiego, Niobe - wieść gminna nazywała ją „Zieloną Maryjką” lub „Zieloną Maryją” - dzięki Bogu już od lat nie było w izbie tortur Wieży. Kto wie, czy w przeciwnym razie powiódłby się mój zamach na klasycystyczną budowlę.Musiał być człowiekiem nieświadomym, przyjezdnym ów dyrektor muzeum, który wyciągnął Niobe z trzymającej ją w karbach izby tortur i wkrótce po utworzeniu Wolnego Miasta ulokował w nowo powstałym Muzeum Żeglugi. Niebawem umarł na zakażenie krwi, którego ten nadgorliwiec nabawił się podczas umocowywania tabliczki głoszącej, że powyżej napisu wystawiona jest rzeźba dziobowa znana pod imieniem Niobe. Jego następca, przezorny znawca historii miasta, ponownie chciał usunąć Niobe. Zamierzał podarować niebezpieczną drewnianą dziewczynę miastu Lubece i tylko dlatego, że lubeczanie nie przyjęli daru, mieścina nad Trave stosunkowo cało - prócz swych ceglanych kościołów - przetrwała bombardowania i wojnę.Niobe albo „Zielona Maryjką” pozostała więc w Muzeum Żeglugi i w ciągu zaledwie czternastu lat istnienia muzeum spowodowała zgon dwóch dyrektorów - nie tego przezornego dyrektora, który poprosił o przeniesienie - zejście starszego księdza u jej stóp, gwałtowną śmierć studenta Politechniki, dwóch absolwentów gimnazjum Petriego, którzy dopiero co pomyślnie zdali maturę, i koniec życia czterech wypróbowanych, przeważnie żonatych dozorców muzeum.Wszystkich, także studenta Politechniki, znaleziono z rozpromienioną twarzą i ostrym przedmiotem w piersi, takim, jaki można było spotkać tylko w Muzeum Żeglugi: z kordelasem, bosakiem, harpunem, wycyzelowanym grotem oszczepu ze Złotego Wybrzeża, igłą do szycia żagli; tylko ostatni maturzysta musiał sięgnąć najpierw po swój scyzoryk, potem po cyrkiel szkolny, bo krótko przed jego śmiercią wszystkie ostre przedmioty muzeum umieszczono albo na łańcuchach, albo za szkłem.Chociaż funkcjonariusze policji kryminalnej w każdym z tych wypadków upatrywali tragiczne

115

samobójstwo, w mieście, a i w gazetach utrzymywała się fama, że „robi to Zielona Maryjką własnymi rękami”. Na Niobe padło poważne podejrzenie, że wyprawia mężczyzn i chłopców na tamten świat. Nieustannie dyskutowano, w gazetach otwarto specjalny kącik swobodnej wymiany poglądów na sprawę Niobe; mówiło się o feralnych wydarzeniach. Zarząd Miejski mówił o anachronicznych przesądach: nie zamierza się podejmować żadnych pochopnych kroków, póki nie zostanie udowodnione, że tak zwane niesamowitości dzieją się naprawdę.Tak więc zielone drewno pozostało nadal ozdobą Muzeum Żeglugi, ponieważ Muzeum Regionalne w Oliwie, Muzeum Miejskie przy Rzeźnickiej i zarząd Dworu Artusa odmówiły przyjęcia owej kobiety, która doprowadzała mężczyzn do zguby.Brakowało dozorców muzeum. I nie tylko oni wzdragali się przed pilnowaniem drewnianej panny. Także zwiedzający omijali salę z bursztynooką. Przez dłuższy czas cicho było za renesansowymi oknami, które wymodelowanej rzeźbie dawały niezbędne boczne światło. Osiadał kurz. Nie przychodziły już sprzątaczki. Tak niegdyś natrętni fotografowie, z których jeden wkrótce po pstryknięciu galionowej figury zmarł co prawda naturalną, ale w związku z fotografią jednak uderzającą śmiercią, nie dostarczali już prasie Wolnego Miasta, Polski, Rzeszy Niemieckiej, a nawet Francji błyskowych zdjęć morderczej rzeźby, lecz niszczyli portrety Niobe w swoich archiwach i odtąd fotografowali już tylko przyjazdy i odjazdy rozmaitych prezydentów, głów państwa i królów na wygnaniu, żyli pod znakiem znajdujących się aktualnie w programie wystaw drobiu, zjazdów partyjnych, wyścigów samochodowych i wiosennych powodzi.Tak było, aż Herbert Truczinski, który nie chciał więcej kelnerzyć i za żadne skarby nie poszedłby do cła, w mysioszarym mundurze dozorcy muzeum zasiadł na obitym skórą krześle przy drzwiach owej sali, którą lud nazywał „bawialnią Maryjki”.Już pierwszego dnia pracy poszedłem z Herbertem na przystanek tramwajowy przy placu Maksa Halbego. Byłem o niego bardzo niespokojny.- Idź do domu, Oskarku. Nie mogę cię tam wziąć! - Lecz ja z bębenkiem i pałeczkami tak natarczywie pchałem się przed oczy mojemu dużemu przyjacielowi, że Herbert powiedział: - No, dobra, pojedziesz ze mną do Bramy Wyżynnej. A potem wrócisz i będziesz grzeczny.Przy Bramie Wyżynnej nie chciałem wsiąść w piątkę i wracać do domu, Herbert wziął mnie na ulicę Świętego Ducha, jeszcze raz, już na schodkach przedproża muzeum, próbował pozbyć się mnie, a potem wzdychając kupił w kasie dziecięcy bilet. Wprawdzie miałem już czternaście lat, powinienem był zapłacić pełną cenę, ale co to ich obchodziło!Mieliśmy przyjemny, spokojny dzień. Żadnych zwiedzających, żadnej kontroli. Co jakiś czas bębniłem pół godzinki, co jakiś czas Herbert drzemał okrągłą godzinkę. Niobe spoglądała przed siebie bursztynowymi oczyma i wyprężając obie piersi dążyła do celu, który nie był naszym celem. Nie zajmowaliśmy się nią zbytnio. - I tak nie jest w moim typie - machnął ręką Herbert. - Popatrz tylko na te fałdy tłuszczu i podwójny podbródek. - Przechylił głowę i popuścił wodze wyobraźni: - No i zad jak dwudrzwiowa szafa. Herbert woli raczej drobne kobietki, takie małe laleczki.Przysłuchiwałem się, jak Herbert długo i szeroko opisywał swój typ kobiet, i widziałem, jak potężnymi szuflowymi dłońmi modelował kształty powabnej osoby płci żeńskiej, która na długo, właściwie do dziś, także pod maskującym pielęgniarskim strojem, pozostała moim kobiecym ideałem.Już trzeciego dnia naszego pobytu w muzeum odważyliśmy się ruszyć z krzesła przy drzwiach. Pod pretekstem sprzątania — w sali rzeczywiście było brudno - wycierając kurz,

116

zmiatając pajęczyny z dębowych boazerii, robiąc z pomieszczenia prawdziwą „bawialnię Maryjki”, zbliżaliśmy się do oświetlonego i rzucającego cień zielonego drewnianego ciała. Nie można powiedzieć, żeby Niobe nie zrobiła na nas żadnego wrażenia. Zbyt ostentacyjnie obnosiła swoją co prawda obfitą, lecz z pewnością nie bezkształtną piękność. Tylko napawaliśmy się jej widokiem nie oczami tych, co chcą posiadać. Wprawialiśmy się raczej w spojrzeniu rzeczowych, oceniających wszystko znawców. Herbert i ja, dwaj chłodni, upojeni na zimno esteci, którzy rozstawionymi palcami badali kobiece proporcje i w klasycznych ośmiu długościach głowy widzieli miarę, której Niobe, prócz nieco za krótkich ud, odpowiadała, jeśli o długość chodzi, idealnie, podczas gdy wszystko, co rozrastało się wszerz, biodra, ramiona, klatka piersiowa, wymagało raczej holenderskiej niż greckiej miary.Herbert obrócił kciuk w dół: - Dla mnie to ona byłaby za aktywna w łóżku. Zapasy to Herbert zna z Oruni i z Portu. Do tego nie potrzeba mi kobiety. - Herbert dmuchał na zimne. - Co innego, gdyby taka była drobna, taka krucha, co to trzeba uważać, żeby jej w talii nie przełamać, wtedy Herbert nie miałby nic przeciwko temu.Oczywiście, gdyby co do czego przyszło, nie mielibyśmy też nic przeciwko Niobe i jej zapaśniczej naturze. Herbert dobrze wiedział, że owa pożądana przez niego lub niepożądana pasywność czy aktywność nagich bądź na pół rozebranych kobiet nie zależy od tuszy; bywają szczupłe dziewczyny, które nie mogą uleżeć spokojnie, i baby jak piec, w których niby w ospałej stojącej wodzie żadnego prądu nie zobaczysz. Umyślnie upraszczaliśmy sprawę, sprowadzaliśmy wszystko do dwóch mianowników i obrażaliśmy Niobe z premedytacją i coraz bardziej niewybaczalnie.Tak więc Herbert brał mnie na ręce, żebym obydwiema pałeczkami postukał kobietę po piersiach, aż zrywały się śmieszne chmurki mączki drzewnej z jej spryskanych wprawdzie i dlatego nie zamieszkałych, lecz licznych dziur wygryzionych przez czerwie. Podczas gdy bębniłem, patrzyliśmy jej w owe udające oczy bursztyny. Nic nie drgnęło, nie mrugnęło, nie załzawiło się, nie poruszyło. Nie zwęziło się w rozsiewające nienawiść szparki. W żółtawych raczej niż czerwonawych kroplach odbijało się całe, choć zniekształcone wypukło,urządzenie sali i część zalanych słońcem okien. Bursztyn mami, któż o tym nie wie! My też wiedzieliśmy o podstępnej naturze tego wyniesionego do rangi klejnotu żywicznego produktu. Jednakże nadal w ograniczony męski sposób dzieląc wszystko, co kobiece, na aktywne i pasywne, tłumaczyliśmy sobie jawną obojętność Niobe na naszą korzyść. Czuliśmy się bezpieczni. Herbert rechocząc złośliwie wbił jej gwóźdź w rzepkę kolanową: mnie kolano bolało przy każdym uderzeniu, ona nawet nie uniosła brwi. Wyczynialiśmy różne głupstwa w polu widzenia napęczniałego drewna: Herbert ubierał się w płaszcz angielskiego admirała, brał w rękę lunetę, wkładał dopasowany do całości admiralski kapelusz. Ja, w czerwonej kamizelce i peruce z długimi lokami, zamieniałem się w pazia admirała. Odgrywaliśmy Trafalgar, ostrzeliwaliśmy Kopenhagę, rozpędzaliśmy flotę Napoleona pod Abukirem, opływaliśmy ten i ów przylądek, w strojach historycznych, to znów współczesnych, pozowaliśmy przed, jak sądziliśmy, aprobującą wszystko lub nie dostrzegającą niczego rzeźbą dziobową o wymiarach holenderskiej czarownicy.Dzisiaj wiem, że wszystko nam się przypatruje, że nic nie pozostaje nie zauważone, że nawet tapety mają lepszą pamięć niż ludzie. Nie chodzi bynajmniej o Pana Boga, który widzi wszystko! Wystarczy kuchenne krzesło, wieszak, zapełniona do połowy popielniczka albo drewniana podobizna kobiety, zwana Niobe, aby każdy czyn zyskał sobie pamiętliwego świadka.

117

Przez czternaście dni, może nawet dłużej, pełniliśmy służbę w Muzeum Żeglugi. Herbert kupił mi bębenek i po raz drugi przyniósł matce Truczinskiej tygodniówkę zwiększoną o dodatek za niebezpieczną pracę. We wtorek, bo w poniedziałki muzeum było zamknięte, odmówiono mi przy kasie dziecięcego biletu i wpuszczenia do środka. Herbert zapytał dlaczego. Kasjer, człowiek wprawdzie mrukliwy, ale nie pozbawiony życzliwości, powiedział, że wydano pole-cenie, by dzieci nie wpuszczać więcej do muzeum. Ojciec chłopca się na to nie zgadza; co prawda nie będzie miał nic przeciwko temu, jeśli zostanę na dole przy kasie, bo jako człowiek interesu i wdowiec nie znajduje czasu, żeby się mną zająć, ale na salę, do bawialni Maryjki, nie wolno mi wejść, to jest zakazane.Herbert chciał już uciec, szturchnąłem go, podbechtałem, a on z jednej strony przyznał kasjerowi rację, z drugiej strony zaś nazwał mnie swoim talizmanem, aniołem opiekuńczym, mówił o dziecięcej niewinności, która go chroni, krótko i węzłowato: Herbert niemal zaprzyjaźnił się z kasjerem i załatwił mi wejście na ten, jak powiedział kasjer, ostatni dzień w Muzeum Żeglugi.Dzięki temu jeszcze raz trzymając mojego dużego przyjaciela za rękę wszedłem po krętych, zawsze świeżo wypastowanych schodach na drugie piętro, gdzie mieszkała Niobe. Nastąpiło ciche przedpołudnie i jeszcze cichsze popołudnie. Herbert przymknąwszy oczy siedział na obitym skórą krześle z żółtymi główkami gwoździ. Ja przykucnąłem u jego stóp. Bębenek milczał. Spoglądaliśmy na kogi, fregaty, korwety, na pięciomasztowce, galery i szalupy, na żaglowce przybrzeżne i klipry, które wisiały pod dębowym stropem i czekały na pomyślny wiatr. Przypatrywaliśmy się miniaturowej flocie, czyhaliśmy wraz z nią na świeżą bryzę, lękaliśmy się bezwietrznej ciszy sali i robiliśmy wszystko, żebyśmy nie musieli przypatrywać się i lękać Niobe. Ile byśmy dali za odgłosy pracy czerwia, które by nam dowiodły, że wnętrze zielonego drewna można powoli wprawdzie, ale nieuchronnie wydrążyć i spustoszyć, że Niobe nie jest niezniszczalna. Ale nie odezwał się żaden czerw. Konserwator zabezpieczył drewniane ciało przeciw czerwiom i uczynił je nieśmiertelnym. Pozostała więc nam jedynie miniaturowa flota, niedorzeczna nadzieja na pomyślny wiatr, ekstrawaganckie igranie z lękiem przed Niobe, której daliśmy spokój, której z wysiłkiem nie dostrzegaliśmy, o której być może zapomnielibyśmy jeszcze, gdyby popołudniowe słońce nie ugodziło nagle i celnie jej lewego bursztynowego oka i nie rozpłomieniło go.A przecież owo rozpłomienienie nie powinno było nas zaskoczyć. Znaliśmy słoneczne popołudnia na drugim piętrze Muzeum Żeglugi, wiedzieliśmy, która wybiła lub wybije godzina, gdy światło padało z gzymsu i ogarniało kogi. Także kościoły Głównego Miasta, Starego Miasta, Dolnego Miasta czyniły swoje, aby drogę wzbijającego kurz słonecznego światła zaopatrzyć w czas zegarów i historycznym brzmieniem dzwonów obsłużyć nasze historyczne zbiory. Cóż dziwnego, że słońce stało się dla nas historycznym eksponatem, podejrzanym o spiskowanie z bursztynowymi oczyma Niobe.Owego popołudnia jednak, kiedy nie mieliśmy ochoty ani odwagi do zabawy i prowokacyjnych wygłupów, rozjaśnione spojrzenie nieczułego zazwyczaj drewna ugodziło nas podwójnie. Przygnębieni przeczekaliśmy pół godziny, które musieliśmy jeszcze wytrwać. Punkt piąta muzeum zamykano.Nazajutrz Herbert sam przystąpił do pracy. Odprowadziłem go pod muzeum, nie chciałem czekać przy kasie, wyszukałem sobie miejsce naprzeciwko patrycjuszowskiej kamienicy. Siedziałem z moim bębenkiem na granitowej kuli, której z tyłu wyrastał ogon używany przez dorosłych jako balustrada. Nie trzeba dodawać, że drugie skrzydło schodów strzeżone było

118

przez taką samą kulę z takim samym żelaznym ogonem. Bębniłem rzadko, ale za to okropnie głośno i na znak protestu przeciwko przechodniom, przeważnie kobietom, które znajdowały przyjemność w zatrzymywaniu się koło mnie, wypytywaniu o imię, głaskaniu spoconymi dłońmi moich już wówczas pięknych, krótkich wprawdzie, ale lekko kręconych włosów. Przedpołudnie mijało. U końca ulicy Świętego Ducha wysiadywała jaja pod grubą, napuszoną wieżą czerwono-czarna kwoka Panny Marii z małymi zielonymi wieżyczkami. Gołębie raz po raz wyfruwały z ziejących otworami murów wieży, opadały niedaleko mnie, wygadywały głupstwa i też nie wiedziały, jak długo jeszcze ma trwać okres wysiadywania, co ma się wylęgnąć i czy to tysiącletnie wysiadywanie nie stało się w końcu celem samym w sobie.W południe Herbert wyszedł na ulicę. Z pudła na śniadanie, które matka Truczinska tak mu wypakowywała, że nie dało się zamykać, wyciągnął dla mnie dwie kromki chleba ze smalcem, przełożone grubą na palec kaszanką. Zachęcająco i mechanicznie kiwnął mi głową, bo nie chciałem jeść. W końcu zjadłem, a Herbert, który nic nie jadł, wypalił papierosa. Zanim muzeum go odzyskało, zniknął w knajpie przy Chlebnickiej na dwie czy trzy jałowcówki. Kiedy przechylał kieliszek, patrzyłem na jego grdykę. Nie podobało mi się, jak wlewał wódkę w siebie. Gdy już dawno pokonał kręte schody muzeum, a ja znów siedziałem na mojej granitowej kuli, Oskar wciąż jeszcze miał przed oczami podrygującą grdykę swojego przyjaciela Herberta.Popołudnie pełzało po bladoniebieskiej fasadzie muzeum. Przeskakiwało z ornamentu na ornament, przejeżdżało po nimfach i rogach obfitości, pożerało grube, sięgające po kwiaty aniołki, dojrzałe winogrona zamieniało w przejrzałe, wpadało w środek wiejskiego święta, zabawiało się w ciuciubabkę, kołysało się na różowej huśtawce, uszlachetniało mieszczan w pludrach, którzy uprawiali handel, chwytało jelenia ściganego przez psy i w końcu dotarło do owego okna na drugim piętrze, które pozwalało słońcu na krótko, a jednak na zawsze rozświetlić bursztynowe oko.Pomału zsuwałem się z mojej granitowej kuli. Bębenek uderzył twardo o zakrzepły kamień. Odprysnął lakier białej oprawy i kilka cząstek lakierowanych płomyków, ścieląc się potem biało i czerwono na schodach przedproża.Może coś recytowałem, odmawiałem jakąś modlitwę, wyliczałem coś: wkrótce potem przed portalem muzeum zatrzymała się karetka pogotowia Przechodnie ustawiali się po obu stronach wejścia. Oskarowi udało się wśliznąć z sanitariuszami do środka. Szybciej dopadłem schodów niż ci, co z dawniejszych wypadków powinni byli przecież znać rozkład muzeum.Że też nie roześmiałem się na widok Herberta! Wisiał na ciele Niobe jakby chciał posiąść drzewo. Jego głowa zasłaniała jej głowę, jego ramiona chwyciły się jej uniesionych i skrzyżowanych ramion. Herbert był bez koszuli. Znaleziono ją później, złożoną starannie, na obitym skórą krześle przy drzwiach. Jego plecy ukazywały wszystkie blizny. Czytałem to pismo, liczyłem litery. Żadnej nie brakowało. Nie było też jednak ani zaczątka nowego znaku.Sanitariusze, którzy tuż za mną wpadli do sali, z trudem oderwali Herberta od Niobe. Opętany namiętnością, zerwał z łańcucha krótką, wyostrzoną z obu stron okrętową siekierę, jedno ostrze wbił Niobe, drugie, rzucając się na kobietę, samemu sobie wepchnął w ciało. O ile u góry złączenie udało mu się całkowicie, o tyle u dołu, gdzie miał rozpięte spodnie, gdzie jego członek jeszcze był sztywny i sterczał bez sensu, nie zdołał zarzucić kotwicy.Gdy przykryli Herberta kocem z napisem „Miejskie Pogotowie Ratunkowe”, Oskar, jak zawsze, gdy coś tracił, powrócił do swojego bębenka. Walił jeszcze w blachę pięściami, gdy ludzie z muzeum wyprowadzali go z „bawialni Maryjki” po schodach na dół, a wreszcie odwieźli do

119

domu autem policyjnym.Także teraz, w zakładzie, gdy przypomina sobie ową próbę miłości między drewnem a ciałem, musi pracować pięściami, aby raz jeszcze przemierzyć nabrzmiały, barwny, twardy i wrażliwy, przepowiadający wszystko twardością i wrażliwością labirynt blizn na plecach Herberta Truczinskiego. Niczym ślepiec odczytuje pismo tych pleców.Dopiero teraz, gdy tamci zdjęli Herberta z jego nieczułej rzeźby, przychodzi Bruno, mój pielęgniarz, ze zrozpaczoną gruszkowatą głową. Ostrożnie zdejmuje mi pięści z bębenka, zawiesza blachę na lewym słupku w nogach metalowego łóżka i wygładza kołdrę.- Ależ, panie Matzerath - upomina mnie - jeśli dalej będzie pan tak głośno bębnić, gdzie indziej usłyszą, że tutaj bębni się o wiele za głośno. Może pan zrobi przerwę albo będzie pan bębnił trochę ciszej?Dobrze, Bruno, spróbuję podyktować mojej blasze następny, cichy rozdział, chociaż właśnie ten temat woła o ryczącą, wygłodzoną orkiestrę.

Wiara, nadzieja, miłość

Był kiedyś muzyk, który nazywał się Meyn i umiał przepięknie I grać na trąbce. Mieszkał na poddaszu czteropiętrowej kamienicy, trzymał cztery koty, z których jeden nazywał się Bismarck, i od rana do wieczora pociągał jałowcówkę wprost z butelki. Robił to tak długo, aż nieszczęście go otrzeźwiło. Oskar po dziś dzień nie wierzy tak naprawdę w znaki wróżebne. Jednakże wówczas dosyć było znaków zwiastujących nieszczęście, które wdziewało coraz większe buty, w coraz większych butach robiło coraz większe kroki i zamierzało rozsiewać zło. Oto mój przyjaciel Herbert Truczinski umarł od rany w piersi, którą zadała mu drewniana kobieta. Kobieta nie umarła. Opieczętowano ją i, rzekomo z powodu prac konserwacyjnych, schowano w piwnicy muzeum. Lecz nieszczęścia nie można zamknąć w piwnicy. Ze ściekami trafia ono do kanalizacji, wdziera się w przewody gazowe, dochodzi do wszystkich mieszkań, i nikt, kto stawia garnek z zupą na niebieskawe płomyki, nie przeczuwa, że oto nieszczęście doprowadza jego żarcie do wrzenia.

120

Gdy chowano Herberta na cmentarzu we Wrzeszczu, po raz drugi zobaczyłem Leo Hysia, którego poznałem na brętowskim cmentarzu. Nam wszystkim, matce Truczinskiej, Guście, Fritzowi i Marii Truczinskim, grubej pani Kater, staremu Heilandtowi, który w dni świąt zarzynał matce Truczinskiej króliki Fritza, mojemu domniemanemu ojcu Matzerathowi, który wspaniałomyślnie, jak to on potrafił, pokrył co najmniej połowę kosztów pogrzebu, nawet Janowi Brońskiemu, który Herberta prawie nie znał, który przyszedł tylko, I żeby na neutralnym gruncie cmentarza zobaczyć Matzeratha, a może i mnie - nam wszystkim Leo śliniąc się i podając drżące, białe, pleśniejące rękawiczki składał swoje pomieszane, nie odróżniające radości od cierpienia kondolencje.Gdy rękawiczki Hysia zatrzepotały ku muzykowi Meynowi, który przyszedł na pół po cywilnemu, na pół w mundurze SA, zdarzyło się coś, co było kolejnym znakiem przyszłego nieszczęścia.Wyblakła materia rękawiczek zerwała się spłoszona w górę, odfrunęła i pociągnęła za sobą Hysia poprzez groby. Słyszeliśmy, jak krzyczał; lecz owe strzępy słów, które zawisły w koronach cmentarnych drzew, to nie były kondolencje.Nikt nie odsunął się od muzyka Meyna. A jednak stał on w żałobnym orszaku osamotniony, rozpoznany i napiętnowany przez Hysia i speszony manipulował swoją trąbką którą specjalnie zabrał ze sobą, na której przedtem grał przepięknie nad grobem Herberta. Przepięknie, bo Meyn, czego nie robił już od dawna, napił się jałowcówki, bo śmierć Herberta, z którym był w jednym wieku, dotknęła go boleśnie, podczas gdy mnie i mój bębenek pozbawiła głosu.Był sobie kiedyś muzyk, który nazywał się Meyn i umiał przepięknie grać na trąbce. Mieszkał na poddaszu naszej czteropiętrowej kamienicy, trzymał cztery koty, z których jeden nazywał się Bismarck, i od rana do wieczora pociągał jałowcówkę wprost z butelki, aż wstąpił - było to, jak mi się zdaje, w końcu dziewięćset trzydziestego szóstego albo na początku trzydziestego siódmego - do kawalerii SA, tam jako trębacz kapeli wojskowej grał na trąbce co prawda o wiele bieglej, ale już nie przepięknie, bo wkładając spodnie do konnej jazdy, ze skórą na tyłku, rzucił jałowcówkę i już tylko na trzeźwo dmuchał głośno w swoją blachę.Gdy SA-manowi Meynowi umarł przyjaciel z lat młodości, Herbert Truczinski, z którym razem w latach dwudziestych płacił składki członkowskie najpierw komunistycznej grupie młodzieżowej, potem Czerwonym Sokołom, gdy mieli zakopać Herberta w ziemi, Meyn chwycił za trąbkę i jednocześnie za butelkę jałowcówki. Chciał bowiem zagrać przepięknie, nie zaś trzeźwo i bezbarwnie, nawet jeżdżąc na brunatnym koniu zachował ucho muzyka i dlatego jeszcze na cmentarzu pociągnął łyk i nie zdjął cywilnego płaszcza narzuconego na mundur, aczkolwiek zamierzał dmuchać w trąbkę cmentarną ziemią na brunatno, choć bez nakrycia głowy.Był sobie kiedyś SA-man, który po jałowcówce grając przepięknie i dźwięcznie na trąbce nad grobem przyjaciela z lat młodości nie zdjął płaszcza narzuconego na kawaleryjski mundur SA. Gdy ów Leo Hyś, który bywa na wszystkich cmentarzach, chciał złożyć żałobnikom kondolencje, wszyscy je usłyszeli. Tylko SA-man nie miał prawa dotknąć białej rękawiczki, bo Leo rozpoznał SA-mana, przestraszył się i krzycząc głośno odmówił mu rękawiczki i kondolencji. SA-man zaś bez kondolencji i z zimną trąbką poszedł do domu, gdzie w mieszkaniu na poddaszu naszej kamienicy zastał swoje cztery koty.Był sobie kiedyś SA-man, który nazywał się Meyn. Z czasów, gdy dzień w dzień popijał jałowcówkę i przepięknie grał na trąbce, Meyn zachował w swoim mieszkaniu cztery koty, z których jeden nazywał się Bismarck. Kiedy pewnego dnia SA-man Meyn wrócił z pogrzebu

121

przyjaciela z lat młodości, Herberta Truczinskiego, smutny i znowu trzeźwy, bo ktoś odmówił mu kondolencji, znalazł się w mieszkaniu sam na sam z czterema kotami. Koty ocierały się o jego kawaleryjskie buty, a Meyn dał im głowy śledzi w gazetowym papierze, co odciągnęło koty od jego butów. Tego dnia w mieszkaniu wyjątkowo mocno cuchnęło czterema kotami, które były kocurami, z których jeden nazywał się Bismarck i chodził czarny na białych łapach. Meyn nie miał jednak w mieszkaniu ani kropli jałowcówki. Toteż coraz mocniej cuchnęło kotami czy kocurami. Może by kupił jaką butelkę w naszym sklepie kolonialnym, gdyby nie mieszkał na czwartym piętrze pod samym dachem. A tak bał się schodów i bał się ludzi z sąsiedztwa, wobec których nieraz przysięgał, że już ani kropelka jałowcówki nie dotknie jego ust muzyka, że zaczyna nowe, trzeźwiuteńkie życie, że odtąd oddaje się cały porządkowi, nie zaś pijaństwom zmarnowanej i wyuzdanej młodości.Był sobie kiedyś człowiek, który nazywał się Meyn. Gdy pewnego dnia znalazł się w mieszkaniu na poddaszu sam na sam ze swoimi czterema kocurami, z których jeden nazywał się Bismarck, koci smród drażnił go szczególnie, bo przed południem przeżył coś przykrego, bo ponadto w domu nie było jałowcówki. A ponieważ przykrość i pragnienie rosły i podsycały koci smród, Meyn, który był muzykiem z zawodu i członkiem kapeli wojskowej kawalerii SA, chwycił pogrzebacz leżący koło zimnego pieca stałopalnego i tak długo walił kocury, aż uznał, że wszystkie cztery, także kocur imieniem Bismarck, nie żyją; chociaż koci smród w mieszkaniu ani trochę nie zelżał.Był sobie kiedyś zegarmistrz, który nazywał się Laubschad i mieszkał na pierwszym piętrze naszej kamienicy w dwupokojowym mieszkaniu z oknami od podwórza. Zegarmistrz Laubschad był nieżonaty, należał do narodowosocjalistycznej opieki społecznej i Towarzystwa Przyjaciół Zwierząt. Dobre serce miał Laubschad i zmęczonym ludziom, chorym zwierzętom i zepsutym zegarom pomagał odzyskać siły. Gdy pewnego popołudnia zegarmistrz rozmyślając o odbytym przed południem pogrzebie sąsiada siedział zadumany przy oknie, zobaczył, jak muzyk Meyn, mieszkający na czwartym piętrze tej samej kamienicy, wyniósł na podwórze wypełniony do połowy worek po ziemniakach, który był jakby wilgotny u dołu i przeciekał, i wsadził do jednego z dwóch śmietników. Ponieważ jednak śmietnik już przedtem był prawie pełny, muzykowi z dużym trudem udało się zamknąć pokrywę.Były sobie kiedyś cztery kocury, z których jeden nazywał się Bismarck. Te kocury należały do muzyka nazwiskiem Meyn. Ponieważ kocury, które nie były wykastrowane, cuchnęły ostro, aż zatykało, muzyk pewnego dnia, gdy ze szczególnych powodów smród był mu szczególnie niemiły, zatłukł cztery kocury pogrzebaczem, wpakował padlinę do worka po ziemniakach, zniósł tłumok cztery piętra w dół i starał się czym prędzej wrzucić go do śmietnika na podwórzu koło trzepaka, bo workowe płótno było nieszczelne i już na drugim piętrze zaczęło przeciekać. Ponieważ jednak śmietnik był dość pełny, muzyk musiał workiem upchać śmiecie, żeby zamknąć pokrywę. Ledwie wyszedł na ulicę - bo do cuchnącego kotami, ale pozbawionego kotów mieszkania nie chciał wracać - ugniecione śmiecie zaczęły z powrotem się rozprężać, uniosły worek, a workiem pokrywę.Był sobie kiedyś muzyk, który zabił swoje cztery koty, pochował w śmietniku, opuścił dom i poszedł odwiedzić przyjaciół.Był sobie kiedyś zegarmistrz, który siedział w zamyśleniu przy oknie i obserwował, jak muzyk Meyn wrzucił napełniony do połowy worek do śmietnika, a potem opuścił podwórze, jak w parę chwil po odejściu Meyna pokrywa śmietnika uniosła się i nadal unosiła się coraz wyżej.Były sobie kiedyś cztery kocury, które pewnego szczególnego dnia cuchnęły szczególnie

122

mocno i dlatego zostały zabite, wepchane do worka i pogrzebane w śmietniku. Koty jednak, z których jeden nazywał się Bismarck, nie były całkiem martwe, uparcie trzymały się życia, jak to koty potrafią. Ruszały się w worku, wprawiały w ruch pokrywę śmietnika i zegarmistrzowi Laubschadowi, który nadal zamyślony siedział przy oknie, zadawały pytanie: zgadnij, co jest w worku, który muzyk Meyn wrzucił do śmietnika?Był sobie kiedyś zegarmistrz, który nie mógł przyglądać się spokojnie, jak w śmietniku coś się rusza. Wyszedł więc z mieszkania na pierwszym piętrze kamienicy, podążył na podwórze, otworzył pokrywę śmietnika, zajrzał do worka, zabrał do siebie cztery zmasakrowane, ale wciąż jeszcze żywe koty, żeby je pielęgnować. Ale zdechły jeszcze najbliższej nocy pod jego zegarmistrzowskimi palcami i nie pozostało mu nic innego, jak złożyć doniesienie do Towarzystwa Przyjaciół Zwierząt, którego był członkiem, i powiadomić lokalne władze partyjne o dręczeniu zwierząt przynoszącym szkodę autorytetowi partii.Był sobie kiedyś SA-man, który zabił cztery kocury, a ponieważ kocury nie były jeszcze całkiem martwe i zdradziły go, został zadenuncjowany przez zegarmistrza. Doszło do rozprawy sądowej i SA-man musiał zapłacić karę. Lecz i w SA omawiano wypadek i posta-nowiono SA-mana za niegodne postępowanie wyrzucić z SA. Mimo że w nocy z ósmego na dziewiątego listopada dziewięćset trzydziestego ósmego, którą później nazwano nocą kryształową, SA-man poczynał sobie wyjątkowo mężnie, wraz z innymi podpalił synagogę we Wrzeszczu przy Św. Michała, mimo że brał też żywy udział, gdy nazajutrz rano trzeba było zdemolować kilka wybranych przedtem sklepów, cała ta gorliwość nie zdołała zapobiec jego usunięciu z kawalerii SA. Za nieludzkie dręczenie zwierząt został zdegradowany i skreślony z listy członków. Dopiero w rok później udało mu się wstąpić do Heimwehry, którą potem przejęły Waffen-SS.Był sobie kiedyś kupiec kolonialny, który pewnego listopadowego dnia zamknął sklep, bo w mieście coś się działo, wziął za rękę swojego syna Oskara i pojechał piątką do Złotej Bramy, bo tam, jak w Sopocie i we Wrzeszczu, płonęła synagoga. Synagoga była prawie wypalona, a straż pożarna uważała, żeby ogień nie przerzucił się na inne domy. Przed ruinami mundurowi i cywile nosili księgi, przedmioty sakralne i osobliwe materie. Stertę podpalono, a kupiec kolonialny skorzystał z okazji, by ogrzewać swoje palce i uczucia nad publicznym ogniskiem. Natomiast jego syn, Oskar, widząc, że ojciec jest tak zajęty i rozpłomieniony, wymknął się niepostrzeżenie i pośpieszył w stronę pasażu Zbrojowni, bo niepokoił się o swoje bębenki z biało-czerwono lakierowanej blachy.Był sobie kiedyś handlarz zabawek, który nazywał się Sigismund Markus i sprzedawał między innymi także biało-czerwono lakierowane blaszane bębenki. Wspomniany przed chwilą Oskar był głównym odbiorcą tych blaszanych bębenków, bo z zawodu był blaszanym bębnistą i bez blaszanego bębenka nie mógł i nie chciał żyć. I Toteż spod płonącej synagogi podążył do pasażu Zbrojowni, bo tam mieszkał stróż jego bębenków; ale znalazł go w takim stanie, jaki od tej pory uniemożliwiał mu, przynajmniej na tym świecie, sprzedawanie blaszanych bębenków.Oni, ci sami pirotechnicy, od których ja, Oskar, jak mi się zdawało, uciekłem, odwiedzili już Markusa przede mną, zanurzyli pędzel w farbie i pismem sütterlinowskim napisali mu w poprzek wystawy: „Żydowska świnia”, potem, może niezadowoleni ze swojego charakteru pisma, stłukli obcasami szybę wystawy, tak że tytułu, jaki mu przyznali, można się było tylko domyślić. Gardząc drzwiami weszli przez wybitą szybę do sklepu i teraz na swój jednoznaczny sposób bawili się tam dziecięcymi zabawkami.Zastałem ich jeszcze przy zabawie, gdy i ja wszedłem przez wystawę do sklepu. Kilku spuściło

123

spodnie, wycisnęło brunatne kiełbasy, w których widać jeszcze było na pół strawiony groch, na żaglowce, małpki grające na skrzypkach i moje bębenki. Wyglądali wszyscy jak muzyk Meyn, mieli jak on mundury SA, ale Meyna tam nie było; jak i tych, którzy tam byli, nie było gdzie indziej. Jeden wyciągnął sztylet. Rozpruwał lalki i za każdym razem był jakby rozczarowany, gdy z wypchanych tułowi i członków sypały się jedynie trociny.Martwiłem się o moje bębenki. Moje bębenki im się nie podobały. Moja blacha nie przetrzymała ich gniewu, musiała milczeć i ulec. Markus natomiast umknął przed ich gniewem. Gdy chcieli porozmawiać z nim w jego biurze, nie zapukali, tylko wyłamali drzwi, chociaż nie były zamknięte na klucz.Handlarz zabawek siedział za biurkiem. Miał, jak zwykle, zarękawki na swoim ciemnoszarym codziennym ubraniu. Drobiny łupieżu na ramionach zdradzały, że cierpiał na chorobę włosów. Jeden, co powsadzał sobie kukiełki na palce, szturchnął go twardo kukiełkową babcią, ale z Markusem nie można już było rozmawiać, nie można już było go obrazić. Przed nim na blacie biurka stała szklanka, którą pragnienie kazało mu widocznie opróżnić akurat w owej chwili, gdy od rozpryskującego się krzyku szyby wystawowej zaschło mu w gardle.Był sobie kiedyś blaszany bębnista, który nazywał się Oskar. Gdy zabrano mu handlarza zabawek i spustoszono jego sklep, przeczuł, że dla takich karłowatych blaszanych bębnistów jak on idą ciężkie czasy. Opuszczając sklep wygrzebał więc sobie z rumowiska jeden cały i dwa niezbyt uszkodzone bębenki, obwieszony nimi wysunął się z pasażu Zbrojowni, aby na Targu Węglowym poszukać ojca, który być może i jego szukał. Na dworze było późne listopadowe przedpołudnie. Koło Teatru Miejskiego, nie opodal przystanku tramwajowego, stały pobożne kobiety i zmarznięte brzydkie dziewczyny, które rozdawały religijne pisma, zbierały pieniądze do puszek i ukazywały na dwóch kijach transparent z cytatem z Listu do Koryntian, rozdział trzynasty. „Wiara - nadzieja - miłość” - odczytał Oskar i mógł manipulować owymi trzema słówkami jak żongler butelkami: łatwowierny, być przy nadziei, wolna miłość, huta Dobrej Nadziei, napój miłosny, zebranie wierzycieli. Czy wierzysz, że jutro będzie deszcz? Cały łatwowierny lud wierzył w świętego Mikołaja. Ale święty Mikołaj był w rzeczywistości gazownikiem. Zdaje się, że pachnie orzechami i migdałami. Ale pachniało gazem. Zdaje się, że niedługo będziemy mieli pierwszą niedzielę adwentu. I odkręca się pierw-szą, drugą, trzecią i czwartą niedzielę adwentu, jak odkręca się kurki gazowe, żeby pachniało wiarygodnie orzechami i migdałami, żeby wszystkie dziadki do orzechów mogły urnie wierzyć:On przyjdzie! Przyjdzie! Któż jednak przyszedł? Dzieciątko Jezus, Zbawiciel? Czy też przyszedł niebieski gazownik z licznikiem pod pachą, który tyka bez przerwy? I powiedział: Jam jest Zbawiciel tego świata, beze mnie nie moglibyście gotować. I wdawał się w rozmowy, oferował korzystną taryfę, odkręcał świeżo wyczyszczone gazowe kurki i pozwalał wydzielać się Duchowi Świętemu, żeby I można było ugotować gołębia. I rozdawał orzechy i migdały w łupinach, które natychmiast rozłupywano, a jednocześnie wydzielali się oni: Duch Święty i gaz, tak że łatwowierni w gęstym i niebieskawym powietrzu bez trudu we wszystkich gazownikach przed domami towarowymi widzieli świętych Mikołajów i Dzieciątka Jezus, w każdej wielkości i w każdej cenie. I dzięki temu wierzyli w gazownię, poza którą nie ma zbawienia, która wznoszącymi się i opadającymi gazometrami symbolizowała los i po normalnych cenach urządzała czas adwentu; w zapowiadane przez nią Boże Narodzenie wierzyło co prawda wielu, lecz jej męczące święta przeżyli tylko ci, dla których nie wystarczył zapas migdałów i orzechów - chociaż wszyscy wierzyli, że jest ich pod dostatkiem.Ale odkąd wiara w świętego Mikołaja okazała się wiarą w gazownika, nie zważając na

124

kolejność Listu do Koryntian, próbowano miłości: Kocham cię, mówiło się, och, jak cię kocham. Czy ty też siebie kochasz? Kochasz mnie, powiedz, naprawdę mnie kochasz? Ja też kocham siebie. I z czystej miłości nazywali się rzodkiewkami, kochali rzodkiewki, gryźli się, jedna rzodkiewka z miłości odgryzała główkę drugiej. I opowiadali sobie o przykładach cudownej, niebiańskiej, ale i ziemskiej miłości między rzodkiewkami i tuż przed ugryzieniem szeptali rześko, głośno, ostro: Powiedz, rzodkiewko, kochasz mnie? Ja też kocham siebie.Ale odkąd z miłości poodgryzali sobie główki, a wiara w gazownika została uznana za religię państwową, po wierze i przewidzianej góry miłości pozostał już trzeci tylko bubel z Listu do Koryntian: nadzieja. I podczas gdy oni mieli jeszcze do chrupania rzodkiewki, i orzechy i migdały, żywili już nadzieję, że wkrótce będzie koniec, aby mogli zacząć od nowa albo kontynuować, po muzyce końcowej albo jeszcze w czasie muzyki końcowej spodziewając się, że niebawem będzie koniec końca. I wciąż jeszcze nie wiedzieli, czego koniec. Mieli tylko nadzieję, że wkrótce będzie koniec, już jutro koniec, oby jeszcze nie dzisiaj koniec; bo cóż mieliby począć z nagłym końcem. A gdy potem nastąpił koniec, szybko zrobili z niego pełen nadziei początek; bo w tym kraju koniec zawsze jest początkiem i nadzieją w każdym, nawet najbardziej ostatecznym końcu. I tak też jest napisane: Póki człowiek ma nadzieję, będzie wciąż zaczynał od nowa pełne nadziei kończenie.Ja natomiast nie wiem. Nie wiem na przykład, kto się dzisiaj kryje pod brodami świętych Mikołajów, nie wiem, co oni mają w worku, nie wiem, jak się przykręca i zamyka gazowe kurki; bo znów przepływa adwent, a może nadal, nie wiem, na próbę, nie wiem; dla kogo ma być ta próba, nie wiem, czy mogę wierzyć, że oni, miejmy nadzieję, z miłością czyszczą gazowe kurki, żeby zapiały, nie wiem, którego ranka, którego wieczoru, nie wiem, czy to zależy od pory dnia; bo miłość nie zna pór dnia, a nadzieja nie ma końca, a wiara nie zna granic, tylko wiedza i niewiedza skrępowane są czasem i granicami i najczęściej kończą się przedwcześnie już przy brodach, workach, migdałach w łupinie, aż znów muszę powiedzieć: nie wiem, och, nie wiem, czym, na przykład, nadziewają kiszki, czyje trzewia są potrzebne, żeby można je było nadziać, nie wiem czym, choć ceny za każde nadzienie, drobne lub grube, są czytelne, nie wiem, co się mieści w cenie, nie wiem, z jakich słowników biorą nazwy dla nadzień, nie wiem, czym nadziewają zarówno słowniki, jak kiszki, nie wiem, czyim mięsem, nie wiem, czyim językiem: słowa znaczą, rzeźnicy milczą, ja kraję plasterki, ty otwierasz książki, ja czytam, co mi smakuje, ty nie wiesz, co ci smakuje: plasterki kiełbasy i cytaty z kiszek i książek - i nigdy się nie dowiemy, kto musiał ucichnąć, zamilknąć, żeby można było nadziać kiszki, żeby mogły przemówić książki, napakowane, upchane, bardzo gęsto zapisane, nie wiem, domyślam się: ci sami rzeźnicy nadziewają słowniki i książki mową i farszem, nie ma żadnego Pawła, ten człowiek nazywał się Szaweł i był Szawłem, i jako Szaweł opowiadał ludziom z Koryntu o nie-zmiernie tanich kiełbasach, które nazywał wiarą, nadzieją i miłością, które chwalił za lekkostrawność, które dziś jeszcze, pod postacią coraz to innego Szawła, potrafi ludziom wmówić.Mnie natomiast zabrali handlarza zabawek, chcieli wraz z nim usunąć ze świata wszystkie zabawki.Był sobie kiedyś muzyk, który nazywał się Meyn i umiał przepięknie grać na trąbce.Był sobie kiedyś handlarz zabawek, który nazywał się Markus i sprzedawał biało-czerwono lakierowane blaszane bębenki.Był sobie kiedyś muzyk, który nazywał się Meyn i miał cztery koty, a jeden z nich nazywał się Bismarck.

125

Był sobie kiedyś bębnista, który nazywał się Oskar i był zdany na handlarza zabawek.Był sobie kiedyś muzyk, który nazywał się Meyn i zatłukł pogrzebaczem cztery koty.Był sobie kiedyś zegarmistrz, który nazywał się Laubschad i należał do Towarzystwa Przyjaciół Zwierząt.Był sobie kiedyś bębnista, który nazywał się Oskar, a oni zabrali mu jego handlarza zabawek.Był sobie handlarz zabawek, który nazywał się Markus i zabrał ze sobą wszystkie zabawki świata.Był sobie kiedyś muzyk, który nazywał się Meyn, a jeśli nie umarł, to żyje do dziś i znów przepięknie gra na trąbce.

KsięgaDruga

Gruchot

Dzień odwiedzin: Maria przyniosła mi nowy bębenek. Gdy razem z blachą chciała mi podać ponad kratą łóżka kwit ze sklepu z zabawkami, powstrzymałem ją machnięciem ręki, nacisnąłem dzwonek u wezgłowia, aż wszedł Bruno, mój pielęgniarz, i zrobił to, co robi zawsze, ilekroć Maria przynosi nowy, opakowany w niebieski papier blaszany bębenek. Rozsznurował paczkę, rozwinął papier i upuścił na podłogę, aby po niemal uroczystym wydobyciu bębenka starannie go złożyć. Potem dopiero kroczył Bruno - a jeśli mówię „kroczył”, mam na myśli krok uroczysty - z nową blachą ku umywalce, puszczał ciepłą wodę i ostrożnie, żeby nie zadrapać białego i czerwonego lakieru, usuwał z obrzeża bębenka naklejoną cenę.Gdy po krótkiej, niezbyt męczącej wizycie Maria zbierała się do odejścia, wzięła starą blachę, którą rozbiłem opisując plecy Herberta Truczinskiego oraz drewnianą rzeźbę dziobową i może trochę zbyt dowolnie komentując pierwszy List do Koryntian, wzięła, żeby położyć ją w naszej piwnicy obok tych wszystkich zużytych blach, które służyły mi do celów po części zawodowych, po części prywatnych.Przed wyjściem Maria powiedziała jeszcze: - W piwnicy to już niedużo zostało miejsca. Chciałabym tylko wiedzieć, gdzie mam złożyć ziemniaki na zimę.Uśmiechając się puściłem mimo uszu wyrzut przemawiającej ustami Marii pani domu i poprosiłem, żeby na wysłużonym bębenku wypisała, jak należy, czarnym atramentem kolejny numer, a zanotowane przeze mnie na kartce daty i zwięzłe dane z życiorysu blachy przeniosła do owego diariusza, który od lat wisi na wewnętrznej stronie drzwi piwnicy i poczynając od roku dziewięćset czterdziestego dziewiątego wie wszystko o moich bębenkach.Maria ulegle skinęła głową i pocałowała mnie na pożegnanie. Moje zamiłowanie do porządku nadal jest dla niej niepojęte, trochę nawet niesamowite. Oskar dobrze rozumie wątpliwości Marii, bo sam nie wie, czemu tego rodzaju pedanteria czyni z niego kolekcjonera rozbitych blaszanych bębenków. Poza tym, jak dawniej, tak i teraz, nie chciałby więcej oglądać owej

126

sterty złomu w piwnicy mieszkania w Bilk. Wie przecież z doświadczenia, że dzieci gardzą zbiorami ojców, że i jego syn Kurt pewnego dnia, gdy obejmie dziedzictwo, będzie w najlepszym razie gwizdał na te wszystkie nieszczęsne bębenki.Cóż mi zatem każe co trzy tygodnie wypowiadać wobec Marii życzenia, które, jeśli będą spełniane regularnie, zapchają kiedyś piwnicę, tak że nie będzie gdzie składać ziemniaków na zimę?Rzadko, coraz rzadziej przebłyskujące urojenie, że moimi kalekimi instrumentami mogłoby się kiedyś zainteresować muzeum, pojawiło się dopiero wtedy, gdy w piwnicy leżało już kilka tuzinów blach. Nie można więc dopatrywać się tutaj początków zbierackiej manii. Raczej - a im głębiej się zastanawiam, tym bardziej wydaje mi się to prawdopodobne - przyczyną tego zbieractwa jest zwyczajny kompleks: kto wie, czy któregoś dnia nie skończą się blaszane bębenki, nie staną się rzadkością, nie zostaną zakazane, nie ulegną zniszczeniu. Może któregoś dnia Oskar będzie musiał dać blacharzowi do naprawy kilka nie za bardzo sfatygowanych blach, aby przy jego pomocy przetrwać z połatanymi weteranami straszne, pozbawione bębenków czasy.Podobnie, choć używając innych określeń, wyrażają się o przyczynie mego instynktu zbierania lekarze zakładu dla nerwowo chorych. Pani doktor Hornstetter dopytywała się nawet, którego dnia narodził się ów kompleks. Mogłem jej podać dokładną datę: dziewiątego listopada w dziewięćset trzydziestym ósmym, bo tego dnia straciłem Sigismunda Markusa, zarządcę mojego bębenkowego magazynu. Jeśli już po śmierci mojej biednej mamy trudno było w od-powiednim czasie wejść w posiadanie nowego bębenka, bo czwartkowe wizyty w pasażu Zbrojowni z konieczności ustały, Matzerath niewiele dbał o moje instrumenty, a Jan Broński bywał u nas coraz rzadziej - to o ileż bardziej rozpaczliwa stała się moja sytuacja, gdy splądrowano sklep zabawkarza, a widok Markusa siedzącego za uprzątniętym biurkiem uświadomił mi: Markus już ci nie podaruje bębenka, Markus nie będzie więcej handlował zabawkami, Markus na zawsze zerwał stosunki handlowe z ową firmą, która dotychczas wyrabiała i dostarczała ci pięknie lakierowane biało-czerwone bębenki.Nie chciałem jednak wtedy uwierzyć, że wraz ze śmiercią zabawkarza skończył się ów wczesny i stosunkowo pogodny czas bębnienia, i z rumowiska, w jakie zamieniono sklep Markusa, wybrałem sobie jedną nie uszkodzoną i dwie jedynie na brzegach poobijane blachy, zaniosłem łup do domu i myślałem, że postąpiłem bardzo przezornie.Ostrożnie obchodziłem się z tą trójką, bębniłem z rzadka, już tylko w razie potrzeby, odmawiałem sobie całych bębenkowych popołudni i, dość niechętnie, bębenkowych śniadań, po których lżej było mi znieść rozpoczęty dzień. Oskar uprawiał ascezę, chudł, musiał chodzić do doktora Hollatza i jego coraz bardziej kościstej asystentki, siostry Ingi. Dawali mi słodkie, kwaśne, gorzkie i pozbawione smaku lekarstwa, przypisywali winę gruczołom, których nadczynność, to znów niedoczynność, zdaniem doktora Hollatza, odbijała się ujemnie na moim zdrowiu.Chcąc uniknąć spotkań z Hollatzem, Oskar uprawiał ascezę z większym umiarem, ponownie przybrał na wadze, latem dziewięćset trzydziestego dziewiątego był niemal dawnym, trzyletnim Oskarem, który odzyskanie pucołowatych policzków okupił doszczętnym rozbiciem ostatniego, pochodzącego jeszcze ze sklepu Markusa bębenka. Podziurawiona blacha obluzowała się i klekotała, pozbywała się białego i czerwonego lakieru, rdzewiała i brzęcząc nieprzyjemnie wisiała mi na brzuchu.Nie miało sensu zwracać się o pomoc do Matzeratha, chociaż był on z natury chętny do

127

pomocy, nawet dobroduszny. Od śmierci mojej biednej mamy ten człowiek myślał już tylko o swoich partyjnych dyrdymałkach, wyżywał się na konferencjach zellenleiterów, a koło północy, mocno podpity, rozmawiał w naszej bawialni głośno i poufale z oprawionymi w czarne ramy podobiznami Hitlera i Beethovena, domagał się, by geniusz tłumaczył mu przeznaczenie, a wódz - opatrzność, na trzeźwo zaś upatrywał swoje przeznaczenie w zbiórce na Pomoc Zimową.Niechętnie wspominam te kwestarskie niedziele. Jednej z takich niedziel podjąłem przecież rozpaczliwą próbę pozyskania nowego bębenka. Matzerath, który przed południem kwestował na Głównej pod kinami, także pod domem towarowym Sternfelda, przyszedł w południe do domu i odgrzał nam zrazy królewieckie. Po tym smacznym, jak jeszcze dziś pamiętam, jedzeniu - Matzerath nawet jako wdowiec gotował niezwykle chętnie i wyśmienicie - zmęczony kwestarz położył się na kozetce, żeby uciąć sobie drzemkę. Ledwie zachrapał, zdjąłem z fortepianu napełnioną do połowy kwestarską blaszankę, z tym przedmiotem, który miał kształt puszki od konserw, schowałem się w sklepie pod kontuarem i zacząłem obrabiać naj-śmieszniejszą ze wszystkich blachę. Nie znaczy to, żebym chciał się wzbogacić miedziakami. Wpadłem na głupi pomysł, aby wypróbować puszkę jako bębenek. Choćbym nie wiem jak uderzał i wymieniał pałeczki, stale padała jedna i ta sama odpowiedź: „Co łaska na Pomoc Zimową! Niech nikt nie głoduje, niech nikt nie marznie! Co łaska na Pomoc Zimową!”Po pół godzinie zrezygnowałem, wyjąłem z kasy sklepowej pięć fenigów, ofiarowałem je na Pomoc Zimową i wzbogaconą w ten sposób puszkę odniosłem na fortepian, żeby Matzerath nie musiał jej szukać i mógł klekocząc na Pomoc Zimową zabijać pozostałe godziny niedzieli.Ta nieudana próba uleczyła mnie na zawsze. Nigdy więcej nie próbowałem na serio używać puszki od konserw, odwróconego wiadra, dna miednicy w charakterze bębenka. Jeśli to jednak robiłem, staram się o tych niesławnych epizodach zapomnieć i na tych kartkach nie udzielam im miejsca albo udzielam jak najmniej. Puszka od konserw to nie blaszany bębenek, wiadro to wiadro, a w miednicy człowiek albo się myje, albo pierze skarpetki. Jak dziś nie ma żadnej namiastki, tak nie było jej już wówczas: blaszany bębenek w biało-czerwone płomyki mówi sam za siebie, nie potrzebuje więc reklamy.Oskar był sam, zdradzony i sprzedany, jakże miał zachować na stałe swoją trzyletnią twarz, skoro brakowało mu rzeczy najpotrzebniejszej - bębenka? Wszystkie te długoletnie fortele, jak przypadkowe nocne moczenie się, dziecinne odklepywanie co wieczór pacierza, strach przed świętym Mikołajem, który w rzeczywistości nazywał się Greff, niestrudzone zadawanie trzyletnich, typowo pociesznych pytań: dlaczego auta mają koła? - cały ten ogromny wysiłek, którego oczekiwali po mnie dorośli, musiałem podejmować bez bębenka, byłem bliski rezygnacji i z tej przyczyny rozpaczliwie szukałem tego, który wprawdzie nie był moim ojcem, ale najprawdopodobniej mnie spłodził; koło polskiego osiedla przy Okrężnej Oskar czekał na Jana Brońskiego.Po śmierci mojej biednej mamy niekiedy prawie przyjacielskie stosunki między Matzerathem a z czasem awansowanym na referendarza wujem rozluźniły się, jeśli nie za jednym zamachem i nagle, to przecież stopniowo, a im bardziej zaostrzała się sytuacja polityczna, tym były chłodniejsze, mimo najpiękniejszych wspólnych wspomnień. Wraz z rozkładem smukłej duszy i bujnego ciała mamy rozkładała się przyjaźń dwóch mężczyzn, którzy przeglądali się obaj w tej duszy, którzy sycili się obaj tym ciałem, którzy teraz, gdy zabrakło owego pokarmu i owego wypukłego zwierciadła, nie znajdowali nic bardziej niedoskonałego niż swoje politycznie przeciwstawne, palące jednak ten sam tytoń męskie zebrania. Ale Poczta Polska i konferencja

128

zellenleiterow obradujących bez marynarek nie mogą zastąpić pięknej i nawet w wiarołomstwie czułej kobiety. Mimo całej ostrożności - Matzerath musiał liczyć się z klientelą i partią, Jan z kierownictwem Poczty - w krótkim okresie między śmiercią mojej biednej mamy a zgonem Sigismunda Markusa dochodziło jednak do spotkań obu moich domniemanych ojców.Koło pomocy dwa lub trzy razy w miesiącu słychać było, jak kłykcie Jana stukają w szyby naszej bawialni. Kiedy Matzerath odsuwał firankę i uchylał okno, zakłopotanie z obu stron było ogromne; aż jeden czy drugi znajdował zbawcze słowo, proponował skata o późnej godzinie. Ściągali Greffa ze sklepu warzywnego, a jeśli Greff nie chciał, nie chciał ze względu na Jana, nie chciał, bo jako były drużynowy skautów - z biegiem czasu rozwiązał swoją grupę - musiał być ostrożny, poza tym w skata grał źle i niezbyt chętnie, to tym trzecim był najczęściej piekarz Aleksander Scheffler. Co prawda i mistrz piekarski niechętnie siadał przy jednym stole z wujem Janem, ale pewne przywiązanie do mojej biednej mamy, które niczym dziedzictwo przeniosło się na Matzeratha, jak również zasada Schefflera, że kupcy detaliści powinni trzymać się razem, nakazywały krótkonogiemu piekarzowi spieszyć się z Kuźniczek na wezwanie Matzeratha, siadać przy stole w naszej bawialni, białymi, stoczonymi przez mąkę palcami tasować karty i rozdawać jak bułeczki między zgłodniały lud.Ponieważ te zakazane gry zaczynały się przeważnie dopiero po północy i przerywane były koło trzeciej nad ranem, gdy Scheffler musiał iść do piekarni, bardzo rzadko udawało mi się, unikając jakiegokolwiek hałasu, wymknąć w nocnej koszuli z łóżeczka i niepostrzeżenie, bez bębenka, dotrzeć do cienistego zakątka pod stołem.Jak państwo zauważyliście już przedtem, pod stołem od dawien dawna nadarzała mi się okazja do najciekawszych obserwacji: dokonywałem porównań. Lecz jakże od śmierci mojej biednej mamy zmieniło się wszystko! Oto Jan Broński, na górze zachowując ostrożność, a jednak przegrywając partię za partią, na dole nie próbował stopą w skarpetce śmiałych podbojów między udami mojej mamy. Pod karcianym stołem tamtych lat nie było już erotyki, nie mówiąc o miłości. Sześć nogawek, ukazując różne wzorki w jodełkę, opinało sześć gołych lub odzianych w kalesony, mniej lub bardziej owłosionych męskich nóg; nogi te na dole starały się sześciokrotnie uniknąć choćby przypadkowego zetknięcia, na górze zaś, uproszczone i powiększone w tułowie, głowy, ramiona, oddawały się grze, która ze względów politycznych powinna była być zabroniona, która jednak w każdym wypadku przegranej lub wygranej partii pozwalała na usprawiedliwienie, także na triumf: oto Polska przegrała granda z ręki; oto przed chwilą Wolne Miasto Gdańsk wygrało gładko dla Wielkoniemieckiej Rzeszy zwykłe dzwonki.Można było sobie wyobrazić dzień, kiedy skończą się te gry manewrowe - jak pewnego dnia kończą się wszystkie manewry i z racji tak zwanego rzeczywistego wybuchu na powiększonej płaszczyźnie zamieniają się w nagie fakty.W początkach lata dziewięćset trzydziestego dziewiątego okazało się, że Matzerath na cotygodniowych konferencjach zellenleiterów znalazł bardziej odpowiednich partnerów do skata niż polski urzędnik pocztowy i były drużynowy skautów. Jan Broński chcąc nie chcąc przypomniał sobie o obozie, który był mu przeznaczony, i przestawał z ludźmi z Poczty, na przykład z kalekim woźnym Kobielą, który od czasów służby w legendarnych Legionach marszałka Piłsudskiego miał jedną nogę o kilka centymetrów krótszą. Mimo tej krótszej nogi Kobiela był dobrym woźnym, a więc majster-klepką, po którego ewentualnej życzliwości mogłem się spodziewać wyreperowania mojego chorego bębenka. Jedynie dlatego, że droga do Kobieli prowadziła przez Jana Brońskiego, prawie każdego popołudnia koło szóstej, nawet w największy sierpniowy skwar, stawałem w pobliżu polskiego osiedla i czekałem na Jana,

129

który po służbie na ogół punktualnie wracał do domu. Nie nadchodził. Nie zadając sobie właściwie pytania: co porabia twój domniemany ojciec po fajerancie? - czekałem często do siódmej, wpół do ósmej. Ale on nie nadchodził. Mógłbym zajść do ciotki Jadwigi. Być może Jan był chory, miał gorączkę albo złamaną nogę w gipsie. Oskar jednak nie ruszał się z miejsca i poprzestawał na tym, że co jakiś czas wpatrywał się w okna i firanki mieszkania referendarza. Osobliwy lęk powstrzymywał Oskara przed odwiedzinami u ciotki Jadwigi, której ciepłe, macierzyńskie spojrzenie krowich oczu budziło w nim smutek. Nie przepadał też za dziećmi Brońskich, które przypuszczalnie były jego przyrodnim rodzeństwem. Obchodziły się z nim jak z lalką. Chciały się nim bawić, używać jak zabawkę. Jakim prawem piętnastoletni Stefan, niemal rówieśnik Oskara, traktował go po ojcowsku, zawsze pouczająco i z góry? A czy owa dziesięcioletnia Marga z warkoczami i tłustą buzią jak księżyc w pełni nie widziała w Oskarze bezwolnego manekina, który godzinami można było czesać, szczotkować, obciągać mu ubranko i wychowywać? Oczywiście oboje widzieli we mnie anormalne, godne pożałowania karłowate dziecko, sami uważali się za zdrowych i rokujących wielkie nadzieje, byli też ulubieńcami babki Koljaiczkowej, której niestety musiało być trudno mnie upatrzyć sobie na ulubieńca. Nie wystarczały mi bajki i książeczki z obrazkami. To, czego oczekiwałem od babki, co nawet jeszcze dziś szeroko i z wielką przyjemnością opisuję, było bardzo jednoznaczne i dlatego bardzo rzadko osiągalne: Oskar ledwie ją zobaczył, chciał iść w ślady dziadka Koljaiczka, chciał dać nurka pod spódnice i gdyby to było możliwe, nigdy już nie oddychać gdzie indziej.Czegóż ja nie wyczyniałem, żeby dostać się pod spódnice babki! Nie mogę powiedzieć, że nie lubiła, gdy Oskar tam siedział. Ociągała się tylko, odpędzała mnie też najczęściej, każdemu chyba, kto byłby choć w połowie podobny do Koljaiczka, udzieliłaby schronienia, tylko ja, który nie miałem ani figury, ani wiecznie kuszących zapałek podpalacza, musiałem wymyślać konie trojańskie, żeby przedostać się do twierdzy.Oskar widzi siebie bawiącego się gumową piłką jak prawdziwy klatek, obserwuje, jak ów Oskar przypadkiem posyła piłkę pod spódnice, a potem podąża za okrągłym pretekstem, zanim babka zdoła przejrzeć podstęp i zwrócić mu piłkę. Jeśli było to w obecności dorosłych, babka nigdy nie tolerowała mnie długo pod spódnicami. Dorośli pokpiwali z niej, przypominali w słowach nieraz dwuznacznych jej narzeczeńskie czasy na jesiennym kartoflisku, przyprawiali babce, która z natury nie była blada, o gwałtowny i długotrwały rumieniec, z czym sześćdziesięciolatce o prawie białych włosach było całkiem do twarzy.Jeśli jednak moja babka Anna była sama - zdarzało się to rzadko, od śmierci mojej biednej mamy widywałem ją zresztą coraz rzadziej, prawie wcale, odkąd musiała zwinąć stragan na tygodniowym targu we Wrzeszczu - tolerowała mnie chętniej i dłużej pod spódnicami ziemniaczanego koloru. Nie trzeba było nawet głupiego podstępu z jeszcze głupszą gumową piłką, żeby tam się dostać. Pełzając z bębenkiem po podłodze, wysuwając jedną nogę, drugą odpychając się od mebli, zmierzałem w stronę babcinej góry, dotarłszy do stóp unosiłem pałeczkami czterokrotną zasłonę, byłem już w środku, czterokrotnie i równocześnie opuszczałem kurtynę, pozostawałem minutkę bez ruchu i cały, oddychając wszystkimi porami, chłonąłem ostry zapach lekko zjełczałego masła, który zawsze, niezależnie od pory roku, panował pod owymi czterema spódnicami. Dopiero potem Oskar zaczynał bębnić. Wiedział przecież, czego babka chętnie słuchała, wystukiwał więc październikowy szum deszczu, podobny do tego, jaki musiała słyszeć wówczas przy ognisku z naci ziemniaczanej, gdy pod spódnice wśliznął się jej Koljaiczek z zapachem zaciekle ściganego podpalacza. Z pałeczek

130

spadał na blachę drobny, ukośny deszcz, aż nade mną rozbrzmiewały westchnienia i imiona świętych, niech państwo sami przypomną sobie tutaj owe westchnienia i imiona świętych, które rozbrzmiewały wtedy w osiemset dziewięćdziesiątym dziewiątym, gdy babka siedziała w deszczu, a Koljaiczek w suchym i bezpiecznym schronieniu.Gdy w sierpniu dziewięćset trzydziestego dziewiątego naprzeciwko polskiego osiedla czekałem na Jana Brońskiego, myślałem często o babce. Mogłoby się przecież zdarzyć, że przyjechała w odwiedziny do ciotki Jadwigi. Jakkolwiek kusząca była myśl, aby siedząc pod spódnicami wdychać zapach zjełczałego masła, nie wspinałem się dwa piętra w górę, nie dzwoniłem do drzwi z tabliczką: Jan Broński. Cóż Oskar mógłby ofiarować swojej babce? Jego bębenek był rozbity, jego bębenek stracił głos, jego bębenek zapomniał, jak szumi deszcz, który w październiku spada drobno i ukośnie na ognisko z naci ziemniaczanej. A ponieważ u babki Oskara można było coś wskórać tylko efektami akustycznymi jesiennych opadów, pozo-stał na Okrężnej, patrzył na owe tramwaje, które dzwoniąc przemykały Poligonową to w górę, to w dół i obsługiwały wszystkie linię pięć.Czy jeszcze czekałem na Jana? Czy już nie zrezygnowałem, a jeśli nie ruszałem się z miejsca, to tylko dlatego, że nie obmyśliłem jeszcze odpowiedniej formy rezygnacji? Dłuższe czekanie oddziałuje wychowawczo. Dłuższe czekanie może jednak również skusić czekającego do tak szczegółowego wyobrażenia sobie spodziewanej sceny powitania, że oczekiwany nie będzie miał żadnej szansy udanego zaskoczenia. Mimo to Jan zaskoczył mnie. Ogarnięty ambicją, żebym zobaczył go pierwszy, powitał nie przygotowanego resztkami bębenka, nie ruszałem się z miejsca, napięty, z pałeczkami w pogotowiu. Żeby na wstępie uniknąć długich wyjaśnień, chciałem mocnym uderzeniem i nagłym krzykiem blachy ukazać moją rozpaczliwą sytuację, mówiłem sobie: jeszcze pięć tramwajów, jeszcze trzy, jeszcze ten tramwaj, przygotowując się na najgorsze wyobrażałem sobie, że Brońscy na życzenie Jana zostali przeniesieni do Modlina czy Warszawy, widziałem go jako referendarza na poczcie w Bydgoszczy lub Toruniu, łamiąc wszystkie poprzednie przysięgi przeczekałem jeszcze jeden tramwaj i odwróciłem się już w stronę domu, gdy z tyłu ktoś chwycił Oskara, ktoś dorosły zakrył mu oczy.Poczułem miękkie, pachnące wykwintnym mydłem, przyjemnie suche męskie dłonie; poczułem Jana Brońskiego.Kiedy mnie puścił i śmiejąc się uderzająco głośno obrócił ku sobie, było za późno, żeby demonstrować na blasze moją fatalną sytuację. Toteż obie pałeczki wsunąłem równocześnie pod płócienne szelki krótkich spodni, w owym czasie, gdy nikt się mną nie zajmował, brudnych i wystrzępionych koło kieszeni. Mając wolne ręce wysoko uniosłem zawieszony na nędznym sznurku bębenek, oskarżająco wysoko, ponad głowę, tak wysoko, jak proboszcz Wiehnke podczas Mszy unosił hostię, mógłbym też powiedzieć: oto jest ciało moje i krew moja, nie powiedziałem jednak ani słówka, tylko wysoko uniosłem udręczony metal, nie pragnąłem też istotnej, być może cudownej przemiany; domagałem się naprawy mojego bębenka, nic więcej.Jan od razu przerwał swój niestosowny i, jak wyczułem, nerwowo wysilony śmiech. Dostrzegł, czego nie można było nie dostrzec, dostrzegł mój bębenek, oderwał wzrok od pogniecionej blachy, poszukał moich lśniących, wciąż jeszcze autentycznie trzyletnich oczu, z początku widział tylko dwie tak samo nic nie mówiące tęczówki, w nich błyszczące światła, odbicia, to wszystko, co przypisuje się wyrazowi oczu, w końcu, gdy musiał stwierdzić, że w moim spojrzeniu odbija się to samo co w jakiejkolwiek ulicznej kałuży, zebrał całą swoją dobrą wolę, wszystko, co zachowało się w jego pamięci, i zmusił się, żeby w parze moich oczu odnaleźć owo szare co prawda, lecz podobnie wykrojone spojrzenie mamy, w którym przecież bądź co

131

bądź przez kilka lat odbijała się przychylność dla niego lub namiętność. Może też zaskoczyło go własne odbicie, co nadal nie miało jeszcze oznaczać, że Jan był moim ojcem, a ściślej mówiąc, moim rodzicem. Bo jego oczy, oczy mamy i moje odznaczały się tą samą naiwnie podstępną, promiennie głupią pięknością, z którą było do twarzy prawie wszystkim Brońskim, więc także Stefanowi, mniej Mardze Brońskiej, tym więcej jednak mojej babce i jej bratu Win-centemu. Mnie natomiast, mimo owych niebieskich oczu w obramowaniu czarnych rzęs, nie można było - dość wspomnieć o moim rozśpiewywaniu szkła - odmówić odrobiny Koljaiczkowej krwi podpalacza i trzeba by wiele trudu, żeby przypisać mi nadreńskie Matzerathowe rysy.Nawet Jan, który lubił się wymigiwać, w owej chwili, gdy unosiłem bębenek i spoglądałem wymownymi oczyma, zapytany wprost, musiałby przyznać: oto patrzy na mnie jego matka Agnieszka. Może to ja sam patrzę na siebie. Z jego matką zbyt wiele mnie łączyło. Możliwe też jednak, że to patrzy na mnie wuj Koljaiczek, który przebywa w Ameryce albo na dnie morza. Tylko Matzerath nie patrzy na mnie i tak jest dobrze.Jan wziął ode mnie bębenek, obrócił, ostukał. On, człowiek niepraktyczny, który nie umiał porządnie zatemperować ołówka, udawał, że zna się trochę na reperowaniu blaszanych bębenków, podjął widocznie decyzję, co zdarzało mu się rzadko, wziął mnie za rękę - co mi się wydało zastanawiające, bo sprawa nie była aż tak pilna - przeszedł ze mną na drugą stronę Okrężnej, trzymając mnie za rękę dotarł do wysepki przystanku tramwajowego przy Poligonowej, a gdy nadjechała piątka, wsiadł, wciągając mnie za sobą, do wozu doczepnego dla palących.Oskar domyślił się, że jechaliśmy do śródmieścia, chcieliśmy dostać się na plac Heweliusza, na Pocztę Polską do woźnego Kobieli, co miał owe narzędzia i umiejętności, których od tygodni domagał się bębenek Oskara.Ta jazda tramwajem mogłaby się stać nie zmąconą niczym, przyjemną rozrywką, gdyby to nie była wigilia pierwszego września dziewięćset trzydziestego dziewiątego, kiedy wóz motorowy z przyczepą linii pięć, od placu Maksa Halbego zatłoczony zmęczonymi, a jednak hałaśliwymi plażowiczami z Brzeźna, pędził dzwoniąc w stronę śródmieścia. Ów wieczór u schyłku lata po oddaniu bębenka zwabiłby nas do „Cafe Weitzke” na lemoniadę ze słomką, gdyby u wejścia do portu, naprzeciwko Westerplatte, nie zacumowały oba pancerniki „Schlesien” i „Schleswig-Holstein”, i gdyby czerwonym ceglanym murom, za którymi znajdowały się składy amunicji, nie ukazywały swoich stalowych kadłubów, obrotowych wież dwudziałowych i kazamatów. Jakżeby to było miło zadzwonić do mieszkania portiera Poczty Polskiej i woźnemu Kobieli powierzyć do naprawy niewinny dziecięcy blaszany bębenek, gdyby wnętrze Poczty nie było już od miesięcy obwarowane płytami pancernymi, a spokojny dotychczas personel, urzędnicy, listonosze, podczas weekendowych ćwiczeń w Gdyni i na Oksywiu nie zamienił się w załogę twierdzy.Zbliżaliśmy się do Bramy Oliwskiej. Jan Broński pocił się, wpatrywał się w zakurzoną zieleń drzew Alei Hindenburga i palił więcej swoich papierosów ze złotymi ustnikami, niżby na to pozwalała jego oszczędność. Oskar nigdy jeszcze nie widział, żeby jego domniemany ojciec tak się pocił, z wyjątkiem dwóch lub trzech razy, gdy obserwował go ze swoją mamą na kozetce.Moja biedna mama jednak dawno już nie żyła. Z jakiego powodu pocił się Jan Broński? Odkąd zauważyłem, że dojeżdżając do każdego niemal przystanku miał ochotę wysiąść, że za każdym razem dopiero w ostatniej chwili przypominał sobie o mojej obecności, że ja i mój

132

bębenek zmuszaliśmy go, by został, zrozumiałem, że pocił się z powodu Poczty Polskiej, której jako urzędnik państwowy miał obowiązek bronić. Raz już przecież uciekł, potem na rogu Okrężnej i Poligonowej zobaczył mnie i mój sponiewierany bębenek, postanowił wrócić do urzędniczych obowiązków, wziął ze sobą mnie, który ani nie byłem urzędnikiem, ani nie nadawałem się do obrony gmachu Poczty, pocił się i palił papierosa za papierosem. Czemu nie wysiadł jeszcze raz? Ja z pewnością bym mu nie przeszkadzał. Był przecież w sile wieku, nie miał jeszcze czterdziestu pięciu lat. Miał niebieskie oczy, kasztanowate włosy, drżały mu wypielęgnowane dłonie i gdyby nie pocił się tak żałośnie, Oskar, siedząc obok swojego domniemanego ojca, wdychałby wodę kolońska, nie zaś zimny pot.Wysiedliśmy na Targu Drzewnym i poszliśmy pieszo Podwalem Staromiejskim w dół. Bezwietrzny wieczór u schyłku lata. Dzwony Starego Miastajak zawsze koło ósmej brązowiły niebo. Kuranty, które wypłaszały chmary gołębi: „Bądź zawsze wierny i uczciwy aż po grób”. Pięknie to brzmiało i skłaniało do płaczu. Ale dokoła wszyscy się śmieli. Kobiety z opalonymi dziećmi, z włochatymi płaszczami kąpielowymi, kolorowymi plażowymi piłkami i żaglówkami wysiadały z tramwajów, które z plaż w Jelitkowie i Stogach przywoziły tysiące świeżo wykąpanych. Młode dziewczyny o zaspanych jeszcze oczach ruchliwymi językami lizały lody malinowe. Jakaś piętnastolatka upuściła lody w waflach, już chciała się schylić, podnieść lody, potem zawahała się, pozostawiła brukowi i podeszwom przyszłych przechodniów rozpływający się przysmak; niedługo już stanie się dorosła i nie będzie lizać lodów na ulicy.Przy Tartacznej skręciliśmy w lewo. Plac Heweliusza, na który wychodziła ulica, był obstawiony przez stojących grupami ludzi z SS-Heimwehry: młodych chłopaków, a także ojców rodzin z opaskami na ramieniu i policyjnymi karabinami. Łatwo było ominąć tę blokadę i nakładając drogi dojść do Poczty przez Sukienniczą. Jan szedł prosto na ludzi z Heimwehry. Zamiar był przejrzysty: chciał, żeby go zatrzymali, na oczach jego przełożonych, którzy na pewno z gmachu Poczty kazali obserwować plac Heweliusza, żeby go odesłali, aby w ten sposób, jako odtrącony bohater, zachowując twarz, tym samym tramwajem linii pięć, którym przyjechał, mógł wrócić do domu. Ludzie z Heimwehry przepuścili nas, prawdopodobnie nie pomyśleli nawet, że ten dobrze ubrany pan z trzyletnim chłopcem zmierza do gmachu Poczty. Uprzejmie doradzali nam ostrożność i dopiero wtedy krzyknęli „stać”, kiedy my już minęliśmy okratowaną bramę i staliśmy przed głównym wejściem. Jan odwrócił się niepewnie. Wówczas uchyliły się ciężkie drzwi i wciągnięto nas do środka; znaleźliśmy się w mrocznej, przyjemnie chłodnej hali nadawczej Poczty Polskiej.Jan Broński został przyjęty przez swoich niezbyt przyjaźnie. Nie ufali mu, chyba już machnęli na niego ręką, przyznawali też głośno, że istniało podejrzenie, iż on, referendarz Broński, chciał dać drapaka. Jan starał się odpierać te oskarżenia. Nie słuchali go wcale, wepchnęli w szereg, który ustawił się, żeby worki z piaskiem przenieść z piwnicy pod ścianę frontową hali nadawczej. Te worki z piaskiem i podobne bzdury układano w stosy przed oknami, przesuwano ciężkie meble, jak szafy z aktami, w pobliże głównego wejścia, żeby w razie potrzeby można było szybko zabarykadować drzwi na całej szerokości.Ktoś pytał, kim jestem, potem jednak nie miał czasu czekać na odpowiedź Jana. Ludzie byli podenerwowani, rozmawiali to głośno, to znów przesadnie cicho. Mój bębenek i jego potrzeby poszły, jak się zdawało, w zapomnienie. Woźny Kobiela, na którego liczyłem, który temu gruchotowi na moim brzuchu miał przywrócić dawny wygląd, nie pokazał się, prawdopodobnie na pierwszym lub drugim piętrze gmachu, równie gorączkowo jak listonosze i urzędnicy z okie-nek w hali, układał w stosy napełnione worki, które miały być kuloodporne. Obecność Oskara

133

była Janowi Brońskiemu przykra. Toteż ulotniłem się zaraz, gdy człowiek, którego inni nazywali doktorem Michoniem, zaczął udzielać Janowi instrukcji. Po krótkim poszukiwaniu i przezornym omijaniu owego pana Michonia, który chodził w polskim hełmie i był widocznie dyrektorem Poczty, znalazłem schody na pierwsze piętro, a tam, prawie na końcu korytarza, niewielki pokój bez okien, w którym nie było mężczyzn przesuwających skrzynki z amunicją ani spiętrzonych worków z piaskiem.Kosze od bielizny, na kółkach, pełne kolorowo ofrankowanych listów, stały stłoczone ciasno na deskach podłogi. Pokój był niski, miał ochrowe tapety. Pachniało lekko gumą. Pod sufitem paliła się goła żarówka. Oskar był zbyt zmęczony, żeby szukać wyłącznika. Z bardzo daleka dzwony Panny Marii, Świętej Katarzyny, Świętego Jana, Świętej Brygidy, Świętej Barbary, Świętej Trójcy i Bożego Ciała upominały: Już dziewiąta, Oskarze, musisz iść spać! - Wyciągnąłem się więc w jednym z koszów z listami, ułożyłem przy sobie równie wyczerpany bębenek i zasnąłem.

Poczta Polska

Spałem w koszu od bielizny pełnym listów, które chciały dotrzeć do Łodzi, Lublina, Lwowa, Torunia, Krakowa i Częstochowy, które przybyły z Łodzi, Lublina, Lwowa, Torunia, Krakowa i Częstochowy. Nie śniła mi się jednak ani Matka Boska Częstochowska, ani Czarna Madonna, nie chrupałem we śnie ani przechowywanego w Krakowie serca marszałka Piłsudskiego, ani owych pierników, które taką sławę przyniosły Toruniowi. Nie śnił mi się nawet mój wciąż jeszcze nie nareperowany bębenek. Nie śniąc o niczym i leżąc na listach w koszu od bielizny, przesuwanym na kółkach, Oskar nie słyszał nic z tego mamrotania, poszeptywania, gwarzenia, z owych niedyskrecji, które rozbrzmiewają podobno, gdy dużo listów leży na kupie. Listy nie powiedziały mi ani słówka, nie spodziewałem się poczty, nikt nie mógł widzieć we mnie adresata czy zgoła nadawcy. Spałem sobie pańsko ze schowaną anteną na górze

134

korespondencji, która brzemienna wiadomościami mogłaby oznaczać świat.Toteż ze zrozumiałych względów zbudził mnie nie ów list, który niejaki pan Lech Milewczyk z Warszawy napisał do swojej siostrzenicy zamieszkałej w Gdańsku-Siedlcach, list zatem wystarczająco alarmujący, żeby zbudzić tysiącletniego żółwia; zbudził mnie albo bliski ogień karabinów maszynowych, albo daleki, odbijający się echem huk salw z dwudziałowych wież pancerników w porcie wolnocłowym.Łatwo to napisać: karabiny maszynowe, dwudziałowe wieże. Czy nie mogłaby to również być nawałnica, gradobicie, nadciąganie burzy u schyłku lata, podobnej do tej w dniu moich urodzin? Byłem zbyt zaspany, niezdolny do tego rodzaju spekulacji i mając jeszcze hałasy w uszach wysnułem trafny wniosek i jak wszyscy zaspani nazwałem sytuację po imieniu: Strzelają!Tuż po wydostaniu się z kosza od bielizny, jeszcze niepewnie stojąc w sandałkach, Oskar zatroszczył się o zdrowie swojego wrażliwego bębenka. W owym koszu, który udzielił mu noclegu, obydwiema rękami wygrzebał jamę w luźno co prawda, ale systematycznie ułożonych listach, nie poczynał sobie jednak brutalnie, rozrywając, gniotąc czy wręcz kasując; nie, ostrożnie oddzielałem wymieszane ze sobą koperty, dbałem o każdy z fioletowych przeważnie, opatrzonych stemplem „Poczta Polska” listów, nawet o każdą pocztówkę, uważałem, żeby nie odkleiła się żadna koperta; bo nawet wobec nieuchronnych, zmieniających wszystko wydarzeń trzeba zachować zawsze tajemnicę korespondencji.W miarę jak przybierał na sile ogień karabinów maszynowych, powiększał się lej w owym koszu od bielizny pełnym listów. Wreszcie przestałem grzebać, ułożyłem swój śmiertelnie chory bębenek w świeżo wymoszczonym legowisku, szczelnie przykryłem nie tylko potrójną, lecz dziesięcio- lub dwudziestokrotną warstwą, zazębiając koperty w podobny sposób, w jaki murarze układają cegły, gdy mają postawić stabilną ścianę.Ledwie uporałem się z tymi środkami ostrożności, po których spodziewałem się, że osłonią moją blachę od kuł i odłamków, gdy w fasadę, która zamykała gmach Poczty od strony placu Heweliusza, mniej więcej na wysokości hali nadawczej, uderzył pierwszy granat przeciwpancerny.Poczta Polska, masywna ceglana budowla, mogła spokojnie przyjąć pewną ilość takich uderzeń, bez obawy, że ludziom z Heimwehiy uda się załatwić sprawę raz, dwa, szybko zrobić wyłom, dostatecznie szeroki dla frontalnego, często ćwiczonego natarcia.Opuściłem bezpieczny, pozbawiony okien, otoczony przez trzy pokoje i korytarz pierwszego piętra magazyn przesyłek listowych, żeby rozejrzeć się za Janem Brońskim. Wypatrując mojego domniemanego ojca, szukałem oczywiście i niemal z jeszcze większą skwapliwością, kalekiego woźnego Kobieli. Poprzedniego wieczora, rezygnując z kolacji, przyjechałem przecież tramwajem do śródmieścia, przyszedłem na plac Heweliusza, do tego obojętnego mi skądinąd gmachu Poczty, żeby oddać bębenek do naprawy. Jeśli zatem nie odnajdę woźnego w porę, to znaczy: przed niechybnie spodziewanym natarciem, to nie ma co myśleć o starannym wyklepaniu mojej sponiewieranej blachy.Oskar szukał więc Jana i myślał o Kobieli. Kilka razy, krzyżując ręce na piersi, przemierzył długi korytarz z kamienną posadzką, pozostał jednak sam na sam ze swoimi krokami. Odróżniał wprawdzie pojedyncze strzały karabinowe, z pewnością oddawane z gmachu Poczty, od ustawicznego marnotrawienia amunicji przez ludzi z Heim wehry, ale oszczędni strzelcy musieli w swoich pokojach biurowych zamieniać stemple pocztowe na inne, również stemplujące instrumenty. W korytarzu nie było ani śladu rezerwy specjalnej, która szykowałaby

135

się do ewentualnego kontrataku. Tylko Oskar patrolował tutaj; bezbronny i pozbawiony bębenka wydany był tworzącemu historię introitowi zbyt wczesnej rannej godziny, która wbrew przysłowiu miała w ustach co najwyżej ołów, nie zaś złoto.Również w pomieszczeniach biurowych wychodzących na podwórze nie zastałem żywej duszy. Lekkomyślność, stwierdziłem.Należałoby zabezpieczyć gmach także od strony Tartacznej. Mieszczący się tam komisariat policji, oddzielony zwyczajnym drewnianym płotem od podwórza Poczty i rampy dla paczek, stanowił tak dogodną pozycję do natarcia, jaką znaleźć można już tylko w książce z obrazkami. Przeszukałem pomieszczenia biurowe, pokój przesyłek poleconych, pokój przekazów pieniężnych, kasę wypłat, dział telegramów: tam leżeli. Leżeli za płytami pancernymi i workami z piaskiem, za przewróconymi meblami biurowymi, strzelając urywanie, niemal skąpo.W większości pokoi niektóre szyby zawarły już znajomość z karabinami maszynowymi Heimwehry. Powierzchownie zlustrowałem szkody i dokonałem porównań z owymi szybami, które pod wrażeniem mojego diamentowego głosu pękały w równomiernie, głęboko oddychających czasach pokoju. Cóż, gdyby zażądano ode mnie udziału w obronie Poczty Polskiej, gdyby na przykład ów mały, zwinny doktor Michoń odniósł się do mnie nie jak dyrektor, lecz jak komendant wojskowy Poczty i zaprzysięgając mnie przyjął na służbę Polski, nie zabrakłoby mojego głosu: dla Polski i polskiej gospodarki, rosnącej dziko, a jednak wciąż wydającej owoce, chętnie zamieniłbym szyby wszystkich domów po przeciwnej stronie placu Heweliusza, okna domów na Sukienniczej, oszklone fasady Tartacznej łącznie z komisariatem policji i, sięgając dalej niż kiedykolwiek przedtem, pięknie wypucowane szyby Podwala Staromiejskiego i Rycerskiej w czarne, sprzyjające przeciągom dziury, narobiłbym zamieszania wśród ludzi z Heimwehry, także wśród przypatrujących się cywilów. Mój głos zastąpiłby kilka ciężkich karabinów maszynowych, już na początku wojny kazałby uwierzyć w cudowną broń, a mimo to nie ocaliłby Poczty Polskiej.Oskar nie wziął udziału w walce. Ów doktor Michoń w polskim hełmie na dyrektorskiej głowie nie zaprzysiągł mnie, lecz gdy zbiegłem ze schodów do hali nadawczej i wpadłem mu pod nogi, wymierzył mi bolesny policzek, aby zaraz po uderzeniu, klnąc głośno po polsku, ponownie zająć się sprawami obrony. Nie pozostało mi nic innego jak przyjąć uderzenie. Ludzie, a więc i doktor Michoń, na którym ostatecznie spoczywała odpowiedzialność, byli zdenerwowani, bali się i mogli uchodzić za usprawiedliwionych.Zegar w hali nadawczej powiedział mi, że jest dwadzieścia po czwartej. Gdy było dwadzieścia jeden po czwartej, mogłem sądzić, że pierwsze działania bojowe nie wyrządziły mechanizmowi zegara żadnej szkody. Chodził, a ja nie wiedziałem, czy tę obojętność czasu mam wziąć za zły, czy dobry omen.W każdym razie póki co zostałem w hali nadawczej, szukałem Jana i Kobieli, schodziłem z drogi doktorowi Michoniowi, nie znalazłem ani wuja, ani woźnego, zauważyłem wybite szyby w oknach hali, ponadto pęknięcia i brzydkie wyrwy w tynku koło głównego wejścia, i byłem świadkiem, jak przyniesiono pierwszych dwóch rannych. Jeden z nich, starszy pan o ciągle jeszcze starannie uczesanych siwych włosach, bez przerwy mówił coś gorączkowo, gdy mu opatrywali draśnięcie na prawym ramieniu. Ledwie owinęli mu bandażem lekką ranę, chciał zerwać się, chwycić swój karabin i ponownie rzucić się za worki z piaskiem, które jednak nie były chyba kuloodporne. Jak to dobrze, że lekkie, spowodowane dużym upływem krwi omdlenie powaliło go z powrotem na posadzkę i nakazało ów spokój, bez którego starszy pan

136

tuż po zranieniu nie odzyska sił. Ponadto mały, dziarski pięćdziesięciolatek, który miał wojskowy hełm na głowie, a w kieszonce na piersi cywilnego ubrania wystający trójkąt białej chusteczki, ten pan o nobliwych ruchach zurzędniczałego rycerza, który był doktorem i nazywał się Michoń, który poprzedniego wieczoru ostro wziął Jana Brońskiego na spytki, wezwał rannego starszego pana, aby w imię Polski zachował spokój.Drugi ranny leżał dysząc ciężko na worku ze słomą i nie zdradzał już tęsknoty za workami z piaskiem. W regularnych odstępach krzyczał głośno i bez wstydu, bo dostał postrzał w brzuch.Oskar chciał właśnie jeszcze raz przeprowadzić inspekcję szeregu mężczyzn za workami z piaskiem, aby wreszcie odnaleźć swoich, gdy rozległy się dwa niemal równoczesne uderzenia granatów powyżej i obok głównego wejścia do hali nadawczej. Szafy, które przesunięto do wejścia, otworzyły się raptownie i ukazały stosy spiętych akt, które potem wyfrunęły w górę, straciły porządne oparcie, aby lądując i ślizgając się na kamiennej posadzce trącać i zakrywać kartki, których w myśl reguł buchalterii nigdy nie miały prawa poznać. Nie trzeba dodawać, że wyleciały pozostałe szyby, że ze ścian i z sufitu spadły większe i mniejsze kawałki tynku. Przez chmury gipsu i wapna przywleczono na środek hali następnego rannego, potem jednak, na rozkaz doktora Michonia w hełmie wojskowym, wniesiono go po schodach na pierwsze piętro.Oskar ruszył za mężczyznami, którzy dźwigali pojękującego na każdym stopniu poczciarza; nikt go nie odwołał, nie zażądał wyjaśnień ani tym bardziej - co niedawno uznał za konieczne ów Michoń - nie spoliczkował ciężką męską ręką. Oczywiście miał się na baczności, żeby żadnemu z dorosłych nie wpaść pod broniące Poczty nogi.Gdy za wolno wspinającymi się po schodach mężczyznami wszedłem na pierwsze piętro, potwierdziły się moje przeczucia: zanieśli rannego do owego pozbawionego okien i dzięki temu bezpiecznego magazynu przesyłek listowych, który właściwie zarezerwowałem dla siebie. Uznali też, że wobec braku materacy kosze z listami stanowić będą przykrótkie wprawdzie, ale bądź co bądź miękkie posłanie dla rannych. Pożałowałem, że umieściłem swój bębenek w jednym z tych przesuwanych na kółkach koszy od bielizny pełnym korespondencji, która już nie zostanie doręczona. Czy krew tych poszarpanych, podziurawionych kulami listonoszy i urzędników nie przesiąknie dziesięciu czy dwudziestu warstw papieru i nie nada mojej blasze owej barwy, którą dotychczas znała tylko jako lakierowaną powłokę? Cóż mój bębenek miał wspólnego z polską krwią! Niech farbują posoką swoje akta i bibuły! Niech wyleją niebieskość ze swoich kałamarzy i napełnią je czerwienią! Niech zabarwią po polsku, w połowie na czerwono, swoje chusteczki, swoje białe wykrochmalone koszule! Ostatecznie chodziło o Polskę, nie o mój bębenek! Jeśli już im zależało, żeby Polska, skoro ma zginąć, zginęła biało-czerwono, to czy mój bębenek, i tak już podejrzany z racji świeżego polakierowania, też musiał zginąć?Powoli umacniało się we mnie przekonanie: nie chodzi wcale o Polskę, chodzi o moją pokiereszowaną blachę. Jan zwabił mnie na pocztę, aby urzędnikom, dla których Polska była niewystarczającym symbolem, przynieść płomienny sztandar. W nocy, gdy spałem w przesuwanym na kółkach koszu z listami, lecz ani nie przesuwałem się, ani o niczym nie śniłem, czuwający poczciarze szeptali sobie niczym hasło: „Umierający dziecinny bębenek szuka u nas schronienia. Jesteśmy Polakami, musimy go strzec, tym bardziej że Anglia i Francja zawarły z nami układ gwarancyjny”.Podczas gdy tego rodzaju bezużytecznie abstrakcyjne rozważania ograniczały mi swobodę działania przed półotwartymi drzwiami magazynu przesyłek listowych, na podwórzu Poczty po raz pierwszy odezwał się ogień broni maszynowej. Jak przewidywałem, Heimwehra

137

zaryzykowała pierwsze natarcie z komisariatu policji przy Tartacznej. Po chwili wszystkich nas podrzuciło w górę: tym z Heimwehry udało się wysadzić w powietrze drzwi paczkami, powyżej rampy załadowczej dla samochodów pocztowych. Niebawem byli w paczkami, później tam, gdzie przyjmowano paczki, drzwi na korytarz, który prowadził do hali nadawczej, stały już otworem.Mężczyźni, którzy przywlekli rannego i ułożyli w owym koszu z listami, co ukrywał mój bębenek, wybiegli, inni ruszyli za nimi. Pohałasie zorientowałem się, że walczono w korytarzu na parterze, potem tam, gdzie przyjmowano paczki. Heimwehra musiała się wycofać.Zrazu z wahaniem, potem jednak śmielej, Oskar wszedł do magazynu listów. Ranny miał żółtoszarą twarz, odsłaniał zęby i ruszał gałkami ocznymi pod zamkniętymi powiekami. Pluł kleistą krwią. Ponieważ jednak głowa zwisała mu poza brzeg kosza, niebezpieczeństwo, że pobrudzi przesyłki, było niewielkie. Oskar musiał wspiąć się na palce, żeby sięgnąć do kosza. Siedzenie mężczyzny spoczywało ciężko akurat tam, gdzie był zagrzebany bębenek. Ciągnąc z początku ostrożnie, oszczędzając mężczyznę i przesyłki, potem coraz mocniej, w końcu rozrywając i strzępiąc listy, udało się Oskarowi wydobyć spod jęczącego kilka tuzinów kopert.Dzisiaj chciałbym powiedzieć, że czułem już brzeg bębenka, gdy mężczyźni wpadli na schody i na korytarz. Wracali, wyparli Heimwehrę z paczkami, na razie byli zwycięzcami; słyszałem ich śmiechy.Ukryty za jednym z koszów z listami, czekałem nie opodal drzwi, aż znaleźli się przy rannym. Z początku rozmawiając głośno i gestykulując, później klnąc cicho opatrzyli go.Na wysokości hali nadawczej wybuchły dwa granaty przeciwpancerne - znowu dwa, potem cisza. Salwy pancerników w porcie wolnocłowym, naprzeciwko Westerplatte, przetaczały się daleko, pomrukując dobrodusznie i równomiernie - człowiek przyzwyczaił się do nich.Nie zauważony przez mężczyzn zajętych przy rannym, wymknąłem się z magazynu przesyłek listowych, zostawiłem bębenek swojemu losowi i ponownie ruszyłem na poszukiwanie Jana, mojego domniemanego ojca i wuja, a także woźnego Kobieli.Na drugim piętrze znajdowało się mieszkanie służbowe naczelnika Poczty, który w porę wyprawił rodzinę do Bydgoszczy lub Warszawy. Najpierw przeszukałem kilka pomieszczeń magazynowych od strony podwórza, a potem znalazłem Jana i Kobielę w pokoju dziecięcym służbowego mieszkania naczelnika.Przyjemny jasny pokój z wesołą, niestety w kilku miejscach uszkodzoną przez zabłąkane kule tapetą. W czasach pokoju można by podejść do dwóch okien, rozerwać się, obserwując plac Heweliusza. Nie uszkodzony jeszcze koń na biegunach, rozmaite piłki, średniowieczny zamek pełen przewróconych ołowianych żołnierzy, pieszych i konnych, otwarte pudło tekturowe z mnóstwem szyn i miniaturowych wagonów towarowych, kilka mniej lub bardziej sfatygowanychlalek, pokoiki dla nich, w których panował bałagan, krótko mówiąc, nadmiar zabawek zdradzał, że pan naczelnik Poczty musiał być ojcem dwojga bardzo rozpieszczonych dzieci, chłopca i dziewczynki. Jak to dobrze, że bachory zostały ewakuowane do Warszawy, że ominęło mnie spotkanie z rodzeństwem podobnym do Stefana i Margi Brońskich. Z odrobiną złośliwej satysfakcji wyobrażałem sobie, jak przykro było temu smarkaczowi naczelnika, gdy musiał pożegnać się z dziecinnym rajem pełnym ołowianych żołnierzy. Może wsadził sobie do kieszeni kilku ułanów, żeby później, podczas walk o twierdzę Modlin, zasilić polską kawalerię.Oskar za dużo gada o ołowianych żołnierzach, a jednak nie może uchylić się od wyznania: na najwyższej półce regału na zabawki, książeczki z obrazkami i gry towarzyskie ciągnął się rząd

138

miniaturowych instrumentów muzycznych. Miodowożółta trąbka stała bezdźwięcznie koło posłusznych działaniom bojowym, to znaczy dzwoniących przy każdym wybuchu granatu dzwoneczków. Z prawego brzegu rozsiadła się zakrzywiona i barwnie wymalowana harmonia.Rodzice byli do tego stopnia przesadni, że podarowali swojemu potomstwu prawdziwe małe skrzypce z czterema prawdziwymi strunami. Obok skrzypiec stał, ukazując swój biały, nietknięty krąg, zablokowany kilku klockami, a więc zabezpieczony przed stoczeniem się - pewnie mi państwo nie uwierzycie - biało-czerwono lakierowany blaszany bębenek.Z początku nie próbowałem wcale o własnych siłach ściągnąć bębenka z regału. Oskar zdawał sobie sprawę ze swoich ograniczonych możliwości i w wypadkach, gdy jego karłowatość zamieniała się w bezradność, prosił dorosłych o pomoc.Jan Broński i Kobiela leżeli za workami z piaskiem, które zasłaniały od dołu jedną trzecią sięgających do podłogi okien. Do Jana należało lewe okno. Kobiela zajął pozycję przy prawym. Od razu pojąłem, że woźny nie znajdzie teraz czasu, by wyciągnąć i naprawić mój bębenek, który spoczywał pod plującym krwią rannym, z pewnością coraz bardziej zgniatany; bo Kobiela był całkowicie pochłonięty czym innym: przez szczelinę pozostawioną w ścianie z worków z piaskiem w regularnych odstępach strzelał z karabinu ponad placem Heweliusza w stronę rogu Tartacznej, gdzie tuż przed mostem ustawiło się działko przeciwpancerne.Jan leżał skulony, schował głowę i drżał. Poznałem go jedynie po eleganckim, teraz jednak zakurzonym wapnem i piaskiem, ciemnoszarym ubraniu. Rozwiązało mu się sznurowadło u prawego, równie szarego buta. Pochyliłem się i zawiązałem je na kokardkę. Gdy zacisnąłem kokardkę, Jan wzdrygnął się, ponad lewym rękawem uniósł parę swoich o wiele za niebieskich oczu i patrzył na mnie niepojęcie niebiesko i wodniście. Chociaż, jak przekonał się Oskar po powierzchownych oględzinach, wuj nie był ranny, płakał cicho. Jan Broński miał stracha. Zignorowałem jego płacz, wskazałem na blaszany bębenek ewakuowanego syna naczelnika i wymownymi ruchami wezwałem Jana, by zachowując całą ostrożność i wykorzystując martwe pole dziecięcego pokoju dotarł do regału i zdjął mi blachę. Mój wuj nie zrozumiał mnie. Mój domniemany ojciec nie pojął mnie. Kochanek mojej biednej mamy tak był zaprzątnięty i przepełniony strachem, że moje gesty proszące o pomoc co najwyżej potęgowały ów strach. Oskar miał ochotę na niego krzyknąć, bał się jednak, żeby Kobiela, który - jak się zdawało - słuchał tylko swojego karabinu, nie odkrył jego obecności.Położyłem się więc za workami z piaskiem z lewej strony Jana, przytuliłem się do niego, żeby cząstkę mojego spokoju, który przychodził mi łatwo, przekazać nieszczęsnemu wujowi i domniemanemu ojcu. Po chwili wydał mi się też nieco spokojniejszy. Mój regularnie podkreślany oddech zdołał narzucić jego pulsowi jaką taką regularność. Kiedy potem, co prawda grubo za wcześnie, po raz drugi zwróciłem Janowi uwagę na blaszany bębenek naczelnika juniora, próbując zrazu pomału i łagodnie, w końcu zdecydowanie skierować jego głowę w stronę przeładowanego zabawkami regału, on znów mnie nie zrozumiał. Strach wznosił się w nim z dołu w górę, spływał z powrotem z góry w dół, na dole, może dlatego, że Jan nosił buty z wkładkami, trafiał na tak silny opór, że chciał się wydostać, ale musiał cofnąć się gwałtownie, uciekając przez żołądek, śledzionę i wątrobę ulokował się w jego biednej głowie w taki sposób, że niebieskie oczy wyszły mu z orbit i ukazały splątane żyłki na białkach, których przedtem Oskar u swojego domniemanego ojca nigdy nie widział.Zużyłem sporo trudu i czasu, by wepchnąć gałki oczne wuja na swoje miejsce, wpoić jego sercu trochę przyzwoitości. Wszystkie moje starania w służbie estetyki okazały się jednak daremne, gdy ludzie z Heimwehry po raz pierwszy wprowadzili do akcji haubicę średniego

139

kalibru i ogniem na wprost, celując przez lufę, zwalili żelazny parkan przed gmachem Poczty; z zadziwiającą dokładnością, zdradzając wysoki poziom wyszkolenia, rzucali na kolana jeden ceglany filar po drugim i zmuszali do ostatecznego runięcia, które pociągało za sobą żelazną kratę. Mój biedny wuj Jan przeżywał upadek każdego z piętnastu czy dwudziestu filarów całym sercem i duszą, w takiejpanice, jak gdyby zwalano w kurz nie tylko cokoły, lecz także stojące na nich wyimaginowane, znane wujowi i niezbędne do życia posągi bóstw.Tylko w ten sposób można wytłumaczyć, że Jan kwitował każde trafienie haubicy przeraźliwym krzykiem, który - gdyby tylko został uformowany bardziej świadomie i celnie - podobnie jak mój krzyk uśmiercający szkło, miałby zaletę rozcinającego szyby diamentu. Jan krzyczał co prawda żarliwie, ale bezplanowo, i w końcu osiągnął jedynie tyle, że Kobiela przerzucił ku nam swoje kościste, kalekie ciało woźnego, uniósł chudą, pozbawioną rzęs ptasią głowę i wodniście szarymi źrenicami zlustrował naszą doraźną wspólnotę. Potrząsnął Janem. Jan zaskomlał. Woźny rozpiął mu koszulę, pospiesznie szukał rany na jego ciele - o mało co nie parsknąłem śmiechem - potem, nie znalazłszy najlżejszego draśnięcia, obrócił go na plecy, chwycił szczękę Jana, szarpnął ją, aż trzasnęła, zmusił niebieskie spojrzenie Jana, spojrzenie Brońskich, by wytrzymało wodnistoszare migotanie źrenic Kobieli, sklął go po polsku, parskając śliną w twarz, a wreszcie rzucił mu ów karabin, z którego Jan ani razu nie zrobił użytku i zostawił pod specjalnie dla siebie przeznaczonym otworem strzelniczym; zamek nie był nawet odbezpieczony. Kolba karabinu uderzyła sucho w jego lewe kolano. Krótki i po wszystkich bólach duchowych pierwszy fizyczny ból chyba dobrze Janowi zrobił, bo złapał karabin, przeląkł się, gdy poczuł w palcach, a po chwili i we krwi, chłód metalowych części, potem jednak, zagrzewany to przekleństwami, to perswazjami Kobieli, podczołgał się do swojej szczeliny strzelniczej.Mój domniemany ojciec miał tak dokładne i mimo łagodnie wybujałej fantazji tak realistyczne wyobrażenie wojny, że przychodziło mu ciężko, ba! było niemożliwe być odważnym z braku wyobraźni. Nie patrząc na pole rażenia przez przydzieloną sobie szczelinę strzelniczą i nie szukając odpowiedniego celu, trzymając karabin ukosem, z dala od siebie, wymierzony ponad dachy domów przy placu Heweliusza, strzelając prędko i na oślep opróżnił z hałasem magazynek, aby znów, z pustymi rękami, schować się za worki z piaskiem. Owo proszące o wyrozumiałość spojrzenie, które Jan rzucił woźnemu ze swojej kryjówki, wyglądało jak nadąsane i zakłopotane przyznanie się do winy ucznia, który nie odrobił lekcji. Kobiela kłapnął kilka razy dolną szczęką, zaśmiał się głośno, jakby niepowstrzymanie, niepokojąco raptownie urwał śmiech i kopnął Brońskiego, który jako referendarz był przecież jego przełożonym, trzy lub cztery razy w goleń, zamierzył się już, nieforemnym sznurowanym butem chciał dać Janowi kopniaka w bok, kiedy jednak ogień karabinu maszynowego przeliczył pozostałe górne szyby dziecięcego pokoju i podziurawił sufit, opuścił ortopedyczny but, dopadł do swojego karabinu, po czym ponuro i spiesznie, jakby chcąc nadrobić czas stracony z Janem, wystrzelił raz za razem - wszystko to trzeba doliczyć do zużycia amunicji w czasie drugiej wojny światowej.Czy woźny nie zauważył mnie? On, który skądinąd potrafił być taki surowy i nieprzystępny, zachowując budzący szacunek dystans, jaki potrafią narzucić tylko inwalidzi wojenni, pozwolił mi zostać w tym przewiewnym pokoju, gdzie powietrze było przesycone ołowiem. Może Kobiela myślał: to jest pokój dziecięcy, a więc Oskar może tu zostać i bawić się podczas przerw w walce?

140

Nie wiem, jak długo tak leżeliśmy: ja między Janem a lewą ścianą pokoju, obaj za workami z piaskiem, Kobiela ze swoim karabinem, strzelając za dwóch. Koło dziesiątej ogień osłabł. Zrobiło się tak cicho, że słyszałem brzęczenie much, łowiłem uchem głosy i komendy z placu Heweliusza, a niekiedy i głucho dudniącą pracę pancerników w basenie portowym. Pogodny lub dość pogodny wrześniowy dzień, słońce malowało wszystko cieniutko starym złotem, wrażliwe, a jednak przygłuche. Za kilka dni wypadały moje piętnaste urodziny, i jak co roku we wrześniu, chciałem dostać blaszany bębenek, nic innego, tylko blaszany bębenek; wyrzekając się wszystkich skarbów tego świata, moje myśli zwracały się jedynie i nieodwracalnie ku bębenkowi z biało-czerwono lakierowanej blachy.Jan nie ruszał się. Kobiela sapał tak równomiernie, że Oskar przypuszczał już, iż śpi, korzysta z krótkiej przerwy w walce, aby się zdrzemnąć, bo ostatecznie wszystkim, nawet bohaterom, potrzeba co jakiś czas orzeźwiającej drzemki. Tylko ja byłem rześki i z właściwą mojemu wiekowi nieustępliwością myślałem o blasze. Nie znaczy to wcale, że dopiero teraz, w narastającej ciszy, przy akompaniamencie zamierającego brzęczenia zmęczonej latem muchy, przypomniałem sobie o blaszanym bębenku młodego naczelnika. Oskar nie spuszczał go z oka także podczas walki, w bitewnym hałasie. Teraz jednak nadarzała się owa sposobność, której pominięciu sprzeciwiła się we mnie każda myśl.Oskar uniósł się pomału, omijając rozbite szkło, zmierzał cicho, lecz konsekwentnie ku drewnianemu regałowi z zabawkami, z dziecięcego krzesełka i postawionego na nim pudła z klockami budował już w myślach podest, który byłby dostatecznie wysoki i bezpieczny, aby uczynić z niego właściciela nowiutkiego blaszanego bębenka,gdy dosięgną! mnie głos Kobieli, a za moment sucha dłoń woźnego. Zrozpaczony wskazałem tak bliski bębenek. Kobiela szarpnął mnie w tył. Ja wyciągnąłem obydwie ręce ku blasze. Inwalida zawahał się, chciał już sięgnąć w górę, uszczęśliwić mnie, gdy do dziecięcego pokoju wtargnął ogień kaemów, przed głównym wejściem wybuchły granaty przeciwpancerne; Kobiela cisnął mnie w kąt do Jana Brońskiego, dopadł znów swojego karabinu i wystrzelał już drugi magazynek, a ja wciąż jeszcze patrzyłem na blaszany bębenek.Oskar leżał, a Jan Broński, mój słodki niebieskooki wuj, nie uniósł nawet nosa, kiedy ten ptasi łeb z przetrąconym kulasem i wodnistym, bezrzęsym spojrzeniem odepchnął mnie tuż przed metą, rzucił w ten kąt za workami z piaskiem. Nie znaczy to, by Oskar płakał! Wzbierała we mnie wściekłość. Tłuste, białoniebieskawe, bezokie robaki mnożyły się, szukały pożywnej padliny. Co mnie obchodziła Polska! Co to było - Polska? Polacy mieli przecież swoją kawalerię! Niech więc sobie jeżdżą konno! Całowali dłonie pań i spostrzegali zawsze za późno, że pocałowali nie znużone palce pani, lecz nie uszminkowany wylot lufy haubicy. A wtedy ona już zdążyła wystrzelić, panna z rodu Kruppa. Wtedy cmoknęła wargami, naśladując nieudolnie, a mimo to wiernie odgłosy bitwy, jakie słyszy się na kronice filmowej, obrzucała główne wejście Poczty niejadalnymi wybuchającymi cukierkami, chciała zrobić wyłom, chciała przez rozwaloną halę nadawczą dobrać się do schodów, żeby już nikt nie wbiegał na górę ani nie zbiegał na dół. A jej orszak przy karabinach maszynowych, także ci w eleganckich rozpoznawczych samochodach pancernych, które miały wymalowane takie śliczne nazwy jak „Ostmark” i „Sudetenland”, nie mogli się nasycić, z terkotem podjeżdżali pod Pocztę i odjeżdżali, opancerzeni i wypatrujący: dwie młode, złaknione kultury panie, które chciały zwiedzić zamek, ale zamek był jeszcze zamknięty. Zwiększało to niecierpliwość rozpieszczonych, wszędzie domagających się wstępu piękności i kazało im zaglądać do wszystkich widocznych komnat zamku, rzucać ołowianoszare, przenikliwe spojrzenie jednego i

141

tego samego kalibru, żeby kasztelanom zrobiło się gorąco, zimno i ciasno.Właśnie jeden z samochodów pancernych - zdaje mi się, że był to „Ostmark” - wyjeżdżając z Rycerskiej toczył się znów ku Poczcie, gdy Jan, mój od dłuższego czasu jakby martwy wuj, przysunął prawą nogę do szczeliny strzelniczej, uniósł w nadziei, że samochód rozpoznawczy wypatrzy ją, ostrzela; albo że zlituje się jakaś zabłąkana kula, muśnie mu łydkę czy piętę i zada ową ranę, która pozwala żołnierzowi na przesadnie kulejący odwrót.Na dalszą metę takie wystawianie nogi było chyba dla Jana Brońskiego męczące. Co jakiś czas musiał ją opuszczać. Dopiero gdy przekręcił się na plecy, podtrzymując nogę obiema rękami pod kolanem, znalazł dość sił, aby dłużej i z większymi szansami na sukces oferować łydkę i piętę zabłąkanym i wycelowanym kulom.Choć miałem i jeszcze dzisiaj mam dużo zrozumienia dla Jana, zrozumiałem też wściekłość Kobieli, gdy zobaczył swojego przełożonego, referendarza Brońskiego, w tak żałosnej i rozpaczliwej pozie. Jednym skokiem woźny zerwał się na nogi, drugim był przy nas, nad nami, złapał już, chwycił ubranie Jana, a z ubraniem i jego, uniósł tłumok, cisnął o podłogę, znów chwycił, ubranie trzasnęło, uderzył z lewej, przytrzymał z prawej, zamierzył się z prawej, wypuścił z lewej, złapał jeszcze z prawej w locie i chciał równocześnie z prawej i z lewej zrobić wielką pięść, zadać potężny cios, trafić Jana Brońskiego, mojego wuja, domniemanego ojca Oskara - wtedy zadzwoniło, jak może anioły dzwonią na chwałę Boga, wtedy zaśpiewało, jak śpiewa eter w radio, wtedy trafiło nie Brońskiego, lecz Kobielę, wtedy granat pozwolił sobie na gigantyczny żart, wtedy cegły ze śmiechu rozprysnęły się w kawałki, resztki szyb zamieniły się w pył, tynk starł się na miazgę, drzewo doczekało się siekiery, wtedy cały śmieszny pokój dziecięcy podskoczył na jednej nodze, wtedy potłukły się lalki, wtedy ruszył z kopyta koń na biegunach i jakże chętnie zrzuciłby jeźdźca, gdyby go miał, wtedy ujawniły się chybione konstrukcje w pudle z klockami Marklina, a polscy ułani obsadzili jednocześnie wszystkie cztery kąty pokoju - wtedy wreszcie przewrócił się regał z zabawkami: dzwoneczki zadzwoniły wielkanocnie, wrzasnęła harmonia, trąbka dała komuś sygnał, wszystko naraz podało ton, jak na próbie orkiestry; krzyknęło, pękło, zarżało, zadzwoniło, roztrzaskało się, wybuchło, zatrzeszczało, zaskrzypiało, zacykało bardzo wysoko, a przecież sięgnęło głęboko pod fundamenty. Mnie natomiast, który w czasie wybuchu granatu, jak na trzylatka przystało, znajdowałem się w najbezpieczniejszym kącie dziecięcego pokoju tuż pod oknem, przypadła w udziale blacha, przypadł mi bębenek - a miał tylko parę odprysków w lakierze i żadnej dziury, nowy blaszany bębenek Oskara.Kiedy uniosłem wzrok znad świeżo nabytej własności, która, że tak powiem, ni z tego, ni z owego potoczyła mi się wprost pod nogi, stwierdziłem, że muszę przyjść z pomocą Janowi Brońskiemu. W żaden sposób nie mógł zrzucić z siebie ciężkiego ciała woźnego. Myślałem z początku, że Jana też trafiło; jęczał bowiem bardzo naturalnie. W końcu gdy zepchnęliśmy Kobielę, który jęczał tak samo naturalnie, okazało się, że Jan odniósł bardzo nieznaczne obrażenia. Odłamki szkła zadrasnęły mu jedynie prawy policzek i grzbiet dłoni. Szybkie porównanie pozwoliło mi stwierdzić, że mój domniemany ojciec miał jaśniejszą krew niż woźny, któremu nogawka na wysokości uda zabarwiła się tłusto i ciemno.Kto Janowi podarł i wywinął elegancką, szarą marynarkę, tego już nie dało się ustalić. Czy zrobił to Kobiela, czy granat? Wisiała na nim w strzępach, z odprutą podszewką, bez guzików, popękana w szwach, z wywróconymi kieszeniami.Proszę o wyrozumiałość dla mojego biednego Jana Brońskiego, który najpierw pozbierał wszystko, co gwałtowna burza wytrząsnęła mu z kieszeni, zanim przy mojej pomocy wywlókł

142

Kobielę z dziecięcego pokoju. Odnalazł grzebień, fotografie swoich najbliższych — było tam też zdjęcie mojej biednej mamy - jego portmonetka nawet się nie otworzyła. Z dużym trudem i nie bez ryzyka, gdyż wybuch częściowo zmiótł osłaniające worki z piaskiem, udało mu się zebrać rozrzucone po całym pokoju karty do skata; chciał bowiem mieć wszystkie trzydzieści dwie, a gdy nie znalazł trzydziestej drugiej, był nieszczęśliwy, a gdy znalazł ją Oskar, między dwoma zabałaganionymi pokoikami dla lalek, i podał mu, uśmiechnął się, choć była to winna siódemka.Gdy wywlekliśmy Kobielę z dziecięcego pokoju i znaleźliśmy się wreszcie na korytarzu, woźny zdobył się na parę zrozumiałych dla Jana Brońskiego słów. - Czy mam wszystko na miejscu? - niepokoił się inwalida. Jan sięgnął mu do spodni między starcze nogi, chwycił pełną garść czegoś i skinął Kobieli głową.Wszyscy byliśmy szczęśliwi: Kobieli udało się zachować męską dumę, Jan Broński odnalazł wszystkie trzydzieści dwie karty do skata, łącznie z winną siódemką, Oskar zaś miał nowy blaszany bębenek, który przy każdym kroku uderzał go w kolano, gdy Jan z jednym poczciarzem, którego nazywał Wiktorem, przenosili osłabionego upływem krwi woźnego piętro niżej do magazynu przesyłek listowych.

143

Domek z kart

Wiktor Weluhn pomógł nam przenieść coraz cięższego, mimo wzmagającego się upływu krwi, woźnego. Bardzo krótkowzroczny Wiktor miał jeszcze w tym momencie swoje okulary i nie potykał się la kamiennych stopniach schodów. Z zawodu, co jak na krótkowidza brzmi dość niewiarygodnie, był Wiktor listonoszem pieniężnym. Dzisiaj, ilekroć rozmowa schodzi na niego, nazywam Wiktora biednym Wiktorem. Podobnie jak moja mama po rodzinnym spacerze do mola portowego stała się moją biedną mamą, tak listonosz pieniężny Wiktor po utracie okularów - były jeszcze inne przyczyny - stał się biednym, nic nie widzącym Wiktorem.- Widziałeś może biednego Wiktora? - pytam mojego przyjaciela Vittlara w dni odwiedzin. Lecz od owej jazdy tramwajem z Flinkem do Gerresheim - jeszcze o niej opowiem - Wiktor Weluhn zniknął nam z oczu. Pozostaje tylko żywić nadzieję, że jego prześladowcy też szukają go na próżno, że odnalazł swoje albo inne, odpowiadające mu okulary i być może jak dawniej, choć już nie w służbie Poczty Polskiej, to przecież jako listonosz pieniężny Poczty Federalnej krótkowzrocznie, ale w szkłach uszczęśliwia ludzi kolorowymi banknotami i twardym bilonem.- Czy to nie straszne? - wysapał Jan, który dźwignął Kobielę z lewej.- A co będzie, jak Anglicy i Francuzi nie przyjdą? - zaniepokoił się obładowany woźnym z prawej Wiktor.- Ależ przyjdą! Rydz-Śmigły jeszcze wczoraj powiedział w radio: „Mamy gwarancję: jeśli wybuchnie wojna, cała Francja powstanie jak jeden mąż!” - Jan z trudem zachował swoją

144

pewność do końca zdania, bo widok własnej krwi na zadrapanym grzbiecie dłoni nie podawał wprawdzie w wątpliwość polsko-francuskiego układu gwarancyjnego, dopuszczał jednak obawę, że Jan mógłby się wykrwawić, zanim jeszcze cała Francja powstanie jak jeden mąż i wierna mej gwarancji sforsuje Wał Zachodni.- Na pewno już ruszyli. A flota angielska pruje wody Bałtyku! — Aktor Weluhn lubił mocne, odbijające się echem wyrażenia, stanął schodach, z prawej obwieszony zranionym ciałem woźnego, z lewej unosząc rękę w górę, jak w teatrze, przemawiając wszystkimi pięcioma palcami: - Przybywajcie, dumni Brytyjczycy!Podczas gdy obaj pomału, roztrząsając nadal polsko-francusko-angielskie stosunki, nieśli Kobielę do prowizorycznego lazaretu,Oskar wertował w myślach książki Gretchen Scheffler w poszukiwaniu odpowiednich fragmentów. Dzieje Gdańska Keysera: „Podczas wojny niemiecko-francuskiej w latach osiemset siedemdziesiąt-siedemdziesiąt jeden, po południu dwudziestego pierwszego sierpnia osiemset siedemdziesiątego roku cztery francuskie okręty wojenne wpłynęły do Zatoki Gdańskiej, skierowały już lufy swoich armat na port i miasto, ale w ciągu najbliższej nocy korwecie śrubowej »Nymphe« pod dowództwem komandora podporucznika Weickhmanna udało się zmusić do odwrotu stojącą na kotwicy w Zatoce Puckiej flotyllę”.Na krótko przedtem, nim dotarliśmy do magazynu przesyłek listowych na pierwszym piętrze, doszedłem do potwierdzonego później przekonania: gdy Poczta Polska i cała równinna Polska znajdowały się pod ostrzałem, Home Fleet, lepiej czy gorzej ubezpieczona, zaszyła się w jednym z fiordów pomocnej Szkocji; wielka armia Francji siedziała jeszcze przy obiedzie i uważała, że paru akcjami patroli rozpoznawczych na przedpolu linii Maginota wypełnia polsko-francuski układ gwarancyjny. Przed magazynem i prowizorycznym lazaretem dopędził nas doktor Michoń, który nadal chodził w hełmie, a w kieszonce na piersi miał białą chusteczkę, z pełnomocnikiem Warszawy, niejakim Konradem. Od razu odezwały się wszystkie odmiany strachu Jana, mamiąc najcięższymi obrażeniami. O ile Wiktor Weluhn, który przecież nie był ranny i mając okulary na nosie mógł być przydatnym strzelcem, musiał zejść do hali nadawczej, o tyle nam pozwolono zostać w pokoju bez okien, skąpo rozjaśnionym przez łojówki, bo elektrownia miejska nie zamierzała dłużej zaopatrywać Poczty Polskiej w prąd.Doktor Michoń, który nie bardzo chciał wierzyć w obrażenia Jana, ale i nie liczył zbytnio na jego czynny udział w walce, rozkazał swojemu referendarzowi, aby jako quasi sanitariusz pilnował rannych, a także nie spuszczał z oka dziecka - tu przelotnie i, jak mi się zdawało, desperacko pogłaskał mnie po głowie - by nie dostało się pod ostrzał.Trafienie haubicy na wysokości hali nadawczej. Zatoczyliśmy się wszyscy. Michoń w hełmie, wysłannik Warszawy Konrad i listonosz pieniężny Weluhn pobiegli na swoje stanowiska. Obaj z Janem znaleźliśmy się z siedmiu czy ośmiu rannymi w odosobnionym pomieszczeniu, tłumiącym wszystkie odgłosy walki. Nawet świece specjalnie nie migotały, gdy na zewnątrz haubica poczynała sobie nie na żarty. Było cicho mimo jęków, a może z powodu jęków. Jan pospiesznie i niezręcznie owinął podartym na pasy prześcieradłem udo Kobieli, chciał potem opatrzyć siebie: ale policzek i grzbiet dłoni wuja iż nie krwawiły. Skaleczenia milczały zakrzepłe, pewnie jednak polały i podsycały strach, który w niskim i dusznym pokoju nie znajdował ujścia. Jan niespokojnie obszukał kieszenie, znalazł pełną talię: skat! Aż do chwili, gdy załamała się obrona, graliśmy w skata.Trzydzieści dwie karty zostały potasowane, przełożone, rozdane, wprowadzone do gry. Ponieważ wszystkie kosze z listami były już zajęte przez rannych, oparliśmy Kobielę o jeden z

145

nich, w końcu ponieważ co jakiś czas osuwał się, przywiązaliśmy go szelkami innego rannego, nakazaliśmy mu zachowywać postawę, zabroniliśmy opuszczania kart, bo potrzebowaliśmy Kobieli. Cóż byśmy zrobili bez trzeciego, niezbędnego partnera do skata? Tym w koszach z li-stami trudno było odróżnić czarne od czerwonego, oni już nie chcieli grać. Kobiela właściwie też nie chciał grać. Chciał się położyć. Na wszystko obojętny, chciał już o niczym nie myśleć. Z nagle bezczynnymi rękami woźnego, zamykając bezrzęse oczy, chciał przyjrzeć kię ostatnim robotom rozbiórkowym. My jednak nie tolerowaliśmy Jego fatalizmu, przywiązaliśmy go mocno, zmusiliśmy, żeby był trzecim, podczas gdy Oskar był drugim graczem - i nikt się nie dziwił, że ci brzdąc umie grać w skata.Ba, gdy po raz pierwszy zabrałem głos jak dorosły i powiedziałem:- Osiemnaście! - Jan, odrywając wzrok od swoich kart, popatrzył na mnie krótko wprawdzie i niepojęcie niebiesko, skinął potakująco głową, ja na to: - Dwadzieścia? - Jan bez wahania: - Mam. - Ja: - Dwadzieścia dwa? Dwadzieścia trzy? Dwadzieścia cztery? - Jan z ubolewaniem: - Pas. - A Kobiela? Znów mimo szelek chciał się osunąć na podłogę. Ale my szarpnęliśmy go w górę, przeczekaliśmy huk granatu, który wybuchł na zewnątrz, z dala od naszego pokoju gry, aż w ciszy, jaka zaraz potem zapadła, Jan mógł syknąć: - Dwadzieścia cztery, Kobiela! Nie słyszałeś, co chłopak zalicytował?Nie wiem skąd, z jakich otchłani wynurzył się woźny. Zdawało się, że musi podnosić powieki lewarem. Wreszcie jego wzrok przesunął się błędnie i wodniście po dziesięciu kartach, które Jan dyskretnie i bez jakichkolwiek szachrajskich sztuczek wcisnął mu przedtem w garść.- Pas - powiedział Kobiela. To znaczy, wyczytaliśmy to słowo z jego warg, które były chyba za bardzo wyschnięte, by mówić.Grałem zwykłe żołędzie. Zanim wziąłem pierwsze lewy, Jan, który dał kontrę, musiał krzyknąć na woźnego, szturchnąć go w bok z dobroduszną szorstkością, żeby wziął się w kupę i nie zapominał o dodawaniu; bo ja ściągnąłem najpierw wszystkie trumfy, ofiarowałem króla żołędnego, którego Jan przebił winnym waletem, po chwili jednak, ponieważ byłem goły w dzwonkach, przebijając Janowi asa dzwonkowego, znów doszedłem do ręki, chłopakiem czerwiennym wyciągnąłem mu dziesiątkę - Kobiela zrzucił dzwonkową dziewiątkę, a potem ze swoim fletem czerwiennym miałem już wygraną w kieszeni: gra jeden, kontra dwa, z krawcem trzy, żołędzie cztery, to daje czterdzieści osiem, czyli dwanaście fenigów! Dopiero gdy w następnej partii - zaryzykowałem arcyryzykownego granda bez dwóch - Kobiela, który miał obu brakujących chłopaków, ale dotrzymał mi kroku tylko do trzydziestu trzech, przebił bubka dzwonkowego chłopakiem żołędnym, gra nabrała rumieńców. Woźny, jakby ożywiony powodzeniem, wyszedł potem dzwonkowym asem, musiałem dodać, Jan rzucił dziesiątkę, Kobiela zgarnął lewę, wyciągnął króla, powinienem był przebić, ale nie przebiłem, zrzuciłem żołędną ósemkę, Jan robił, co mógł, doszedł nawet do ręki i zagrał winną dziesiątką, ja przebiłem i niech to diabli, Kobiela przy solił winnym bubkiem, o którym zapomniałem albo myślałem, że to Jan go ma, ale miał Kobiela, przysolił i zarechotał, naturalnie potem wino, musiałem się zrzucić, Jan robił, co mógł, wreszcie wyszli mi w czerwień, ale to już nic nie pomogło: zebrałem tylko pięćdziesiąt dwa punkty: bez dwóch, gra trzy, grand to daje przegraną sześćdziesiąt, sto dwadzieścia, czyli trzydzieści fenigów. Jan pożyczył mi dwa gul-deny bilonem, zapłaciłem, ale Kobiela mimo wygranej znów się osunął, nie wziął pieniędzy i nawet granat przeciwpancerny, który w tej chwili po raz pierwszy wybuchł na klatce schodowej, nic dla niego nie znaczył, choć była to jego klatka schodowa, którą od lat niezmordowanie zamiatał i pastował.

146

Natomiast Jana znów ogarnął strach, gdy zatrzęsły się drzwi naszego magazynu listów, a płomyki łojówek nie wiedziały, co się z nimi dzieje i w którą stronę mają się kłaść. Nawet gdy na schodach znów zapanował jaki taki spokój i następny granat eksplodował na odległej fasadzie zewnętrznej, Jan Broński tasował karty jak szalony, pomylił się dwa razy przy rozdawaniu, ale ja nic nie powiedziałem. Póki tamci strzelali, Jan był głuchy na wszelkie perswazje, zapędzał się w licytacji, źle dodawał, zapominał nawet odłożyć skata i wciąż nastawiał jedno ze swoich małych, zgrabnych, zmysłowo mięsistych uszu na odgłosy z zewnątrz, a my czekaliśmy niecierpliwie, żeby dostosował się do przebiegu gry. O ile Jan grał coraz bardziej nieuważnie, o tyle Kobiela, jeśli akurat nie chciał osunąć się na podłogę i nie potrzebował szturchańca w bok, był zawsze na miejscu.Wcale nie grał tak źle, jak można by sądzić po jego stanie. Osuwał się zwykle dopiero wtedy, gdy wygrał swoją licytację albo kontrując zepsuł mnie albo Janowi granda. Nie interesowało go już, kto wygrywał czy przegrywał. Pociągała go sama gra. I kiedy myśmy obliczali wyniki, raz i drugi, on zwisał przechylony w wypożyczonych szelkach i tylko grdyka przesuwająca się lękliwie świadczyła o tym, że woźny Kobiela jeszcze żyje.Oskara też męczył ten skat we trzech. Nie znaczy to wcale, by owe hałasy i wstrząsy związane z oblężeniem i obroną Poczty nadmiernie szarpały moje nerwy. Przyczyną było raczej podjęte po raz pierwszy nagłe i, jak zamierzałem, ograniczone w czasie odrzucenie wszelkich masek. Jeśli do owego dnia tylko mistrzowi Bebrze i jego somnambulicznej Roswicie ukazałem się bez szminki, to teraz mój wuj i domniemany ojciec, ponadto kaleki woźny, a więc ludzie, którzy później w żadnym wypadku nie wchodzili w rachubę jako świadkowie, zobaczyli we mnie, zgodnie z metryką, piętnastoletniego wyrostka, który grał w skata trochę co prawda ryzykancko, ale i całkiem umiejętnie. Te wysiłki, które wprawdzie odpowiadały mojej woli, ale bynajmniej nie moim karlim proporcjom, po zaledwie godzince gry wywołały niezwykle gwałtowne bóle członków i głowy.Oskar miał ochotę przestać, znalazłby też dość okazji, żeby na przykład wymknąć się między dwoma, jeden po drugim, wstrząsającymi budynkiem wybuchami granatów, gdyby nie znane dotychczas poczucie odpowiedzialności nie kazało mu wytrwać i przeciwstawiać się strachowi domniemanego ojca jedyną skuteczną bronią - grą w skata.Graliśmy więc i nie pozwalaliśmy Kobieli umrzeć. Nie miał przy mnie szans. Starałem się przecież, żeby karty były w ciągłym ruchu. A gdy po detonacji na klatce schodowej łojówki przewróciły się i zgasły, to ja byłem na tyle przytomny, żeby zrobić rzecz najważniejszą, ja wyciągnąłem z kieszeni Jana zapałki, a przy okazji i jego papierosy ze złotym ustnikiem, ja przywróciłem światło, ja zapaliłem Janowi uspokajającą regatę i płomyczek po płomyczku rozpraszałem mrok, zanim Kobiela, korzystając z ciemności, zdołał się wymknąć.Oskar postawił dwie świece na swoim nowym bębenku, papierosy położył pod ręką, sam jednak wzgardził tytoniem, za to Jana częstował raz po raz, zawiesił też jednego w wykrzywionych ustach Kobieli, i to pomogło, gra się ożywiła, tytoń pocieszał, uspokajał, nie mógł jednak nic na to poradzić, że Jan przegrywał partię za partią. Pocił się i jak zawsze, gdy w czymś się zapamiętywał, przesuwał końcem języka po górnej wardze. Zapalał się do tego stopnia, że mnie nazywał w gorączce Alfredem i Matzerathem, Kobielę zaś brał za moją biedną mamę. A kiedy ktoś wrzasnął na korytarzu: - Konrad dostał! - spojrzał na mnie z wyrzutem i powiedział: - Proszę cię, Alfredzie, wyłącz radio. Człowiek nie rozumie nawet własnych słów! Biedny Jan rozgniewał się na dobre, gdy otwarto gwałtownie drzwi do magazynu listów i wciągnięto do środka wykończonego Konrada.

147

- Zamykać drzwi, bo wieje! - zaprotestował. Rzeczywiście wiało. Świece migotały niepewnie i uspokoiły się dopiero, gdy ludzie, którzy cisnęli Konrada w kąt, zamknęli za sobą drzwi. Wszyscy trzej wyglądaliśmy niesamowicie. Od dołu padał na nas blask świec, upodabniał nas do wszechpotężnych czarowników. A gdy potem Kobiela zalicytował czerwień bez dwóch i powiedział, nie, zagulgotał:- Dwadzieścia siedem, trzydzieści - a przy tym stale wywracał oczami i miał coś w prawym ramieniu, co chciało się wydostać, podrygiwało, zachowywało się niedorzecznie żywo, w końcu ucichło, lecz teraz kazało Kobieli się zsunąć i wprawiło w ruch kosz od bielizny z martwym poczciarzem, bez szelek, gdy potem Jan jednym uderzeniem, ale za to z całej siły zatrzymał Kobielę razem z koszem, do którego woźny był przywiązany, gdy Kobiela, któremu znów nie udało się wymknąć, wystękał w końcu: - Czerwień z ręki - Jan syknął:- Kontra - Kobiela wydusił z siebie: - Re - wtedy Oskar zrozumiał, że obrona Poczty Polskiej powiodła się, że ci, co ją szturmowali, przegrali już dopiero co rozpoczętą wojnę; nawet gdyby w toku działań wojennych udało się im zająć Alaskę i Tybet, Wyspę Wielkanocną i Jerozolimę.Szkoda tylko, że Jan nie mógł dograć do końca swojego wielkiego, murowanego granda z ręki, z czterema, zapowiedzianego z krawcem i na czarno.Zaczął od fletu żołędnego, nazywał mnie teraz Agnieszką, w Kobieli widział swojego rywala Matzeratha, potem wyszedł podstępnie w dzwonkowego bubka - wolałem zresztą udawać przed nim moją biedną mamę niż Matzeratha - potem w bubka czerwiennego - pod żadnym pozorem nie chciałem, żeby mnie mylił z Matzerathem - czekał niecierpliwie, aż ów Matzerath, który w rzeczywistości był inwalidą, woźnym i nazywał się Kobiela, dorzuci kartę; długo to trwa-ło, lecz potem Jan grzmotnął o podłogę czerwiennym asem, nie mógł i nie chciał pojąć, nigdy przecież nie był zbyt pojętny, zawsze tylko patrzył niebiesko, pachniał wodą kolońską, ciężko kapował i dlatego też nie rozumiał, czemu Kobiela upuścił naraz wszystkie karty, przechylił kosz z listami i martwym poczciarzem, aż najpierw martwy poczciarz, potem warstwa listów, a wreszcie cały porządnie upleciony kosz runął, dostarczył nam strumień korespondencji, jakbyśmy byli adresatami, jakbyśmy mieli teraz odłożyć karty, żeby czytać listy i zbierać znaczki. Ale Jan nie chciał czytać, nie chciał zbierać znaczków, za dużo zbierał w dzieciństwie, chciał grać, dograć do końca swojego granda z ręki, chciał wygrać, zwyciężyć. I podniósł Kobielę, ustawił kosz z powrotem na kółkach, zostawił jednak martwego poczciarza, nie zgarnął też listów, niedostatecznie więc obciążył kosz, a mimo to okazał zdziwienie, gdy Kobiela przywiązany do lekkiego, wywrotnego kosza, nie mógł usiedzieć prosto, pochylał się coraz bardziej, aż Jan krzyknął na niego: - Proszę cię, Alfredzie, nie psuj gry, słyszysz? Jeszcze tylko jedna partyjka i pójdziemy do domu, słyszysz czy nie!Oskar podniósł się zmęczony, przezwyciężył coraz silniejsze bóle członków i głowy, położył małe, wytrwałe dłonie bębnisty na ramionach Jana Brońskiego i zmusił się do powiedzenia przyciszonym, ale stanowczym głosem: - Daj spokój, tato. On nie żyje i nie może już grać. Jeśli chcesz, zagramy w sześćdziesiąt sześć.Jan, do którego przemówiłem przed chwilą jak do ojca, puścił bezwładne ciało woźnego, popatrzył na mnie niebiesko, ze łzami w niebieskich oczach, i zapłakał: - Nie, nie, nie, nie, nie... - Pogłaskałem go, ale on nadal zaprzeczał. Pocałowałem go wymownie, ale on myślał tylko o swoim nie dogranym do końca grandzie z ręki.- Na pewno bym go zrobił, Agnieszko. Miałem wygraną w kieszeni. - Tak mi się skarżył biorąc mnie za moją biedną mamę, a ja, jego syn, dostosowałem się do roli, przytakiwałem mu, zapewniałem, że wygrałby tego granda, że w gruncie rzeczy już wygrał, musi tylko mocno w to

148

wierzyć i słuchać swojej Agnieszki. Ale Jan nie wierzył ani mnie, ani mojej mamie, płakał najpierw głośno i żałośnie, potem cicho, wpadając w jednostajny bełkot, wygrzebał karty spod wystygłego ciała Kobieli, szperał mu między nogami, znalazł kilka w lawinie listów, nie uspokoił się, póki nie zebrał wszystkich trzydziestu dwóch. Starł z nich ową lepką ciecz, która sączyła się ze spodni Kobieli, mozolił się nad każdą kartą i potasował talię, chciał znów rozdawać, aż wreszcie pod kształtnym, nawet nie za niskim, ale chyba trochę za gładkim i nieprzepuszczalnym czołem zrozumiał, że na tym świecie nie ma już trzeciego do skata.Wtedy w magazynie przesyłek listowych zrobiło się bardzo cicho. Także na zewnątrz zdecydowano się uczcić przewlekłą minutą ciszy ostatniego skaciarza i trzeciego do skata. Oskar usłyszał jednak, jak bezszelestnie otworzyły się drzwi, i oglądając się przez ramię, spodziewając się nadprzyrodzonej zjawy, zobaczył dziwnie ślepą i pustą twarz Wiktora Weluhna. - Zgubiłem okulary, Janie. Jesteś tu jeszcze? Musimy uciekać. Francuzi nie przyjdą albo przyjdą za późno. Chodź ze mną, Janie. Prowadź mnie, bo zgubiłem okulary!Może biedny Wiktor pomyślał, że pomylił pokoje. Bo gdy nie doczekał się ani odpowiedzi, ani okularów, ani skorego do ucieczki ramienia Jana, cofnął swoją pozbawioną okularów twarz, zamknął drzwi, a ja jeszcze przez kilka kroków słyszałem, jak Wiktor posuwając się po omacku i rozgarniając mgłę rzucił się do ucieczki.Cóż pod czaszką Jana wylęgło się takiego dowcipnego, że najpierw cicho, jeszcze przez łzy, potem już głośno i radośnie wysunął żwawy, różowy, biegły we wszystkich pieszczotach koniec języka, podrzucił w górę karty do skata, złapał, a w końcu, ponieważ w pokoju milczących mężczyzn i listów zrobiło się bezwietrznie i niedzielnie, ostrożnie, przemyślanymi ruchami, wstrzymując oddech, zaczął budować niezwykle delikatny domek z kart: winna siódemka i żołędna dama posłużyły za fundament. Obie karty przykrył dzwonkowy król. Wtedy z czerwiennej dziewiątki i winnego asa, przykrytych żołędna ósemką, wzniósł drugi, stojący obok pierwszego, fundament. Potem połączył obie podwaliny kolejno ustawionymi na sztorc dziesiątkami i bubkami, ułożonymi płasko damami i asami, tak że wszystko podtrzymywało się nawzajem. Potem postanowił na dwóch kondygnacjach wznieść trzecią i zrobił to zaklinającymi rękami, które, poddając się podobnym ceremoniom, musiała znać moja biedna mama. I gdy oparł w ten sposób czerwienną damę o króla z czerwiennym sercem, budowla wcale się nie zawaliła; nie, stała przewiewna, krucha, oddychając lekko w tym pomieszczeniu pełnym zmarłych bez tchu i żywych, którzy wstrzymali oddech, pozwoliła nam złożyć ręce, sprawiła, że sceptyczny Oskar, który przecież wedle wszelkich reguł przejrzał domek z kart, zapomniał o gryzącym dymie i smrodzie, co oszczędnie i kreto wślizgiwały się przez szpary w drzwiach magazynu listów i budziły wrażenie, iż ten pokoik z domkiem z kart sąsiaduje drzwi w drzwi z piekłem.Tamci wprowadzili do akcji miotacze płomieni, postanowili, obawiając się frontalnego ataku, wykurzyć ostatnich obrońców. Doprowadzili do tego, że doktor Michoń zdjął hełm, chwycił prześcieradło, a gdy to mu nie wystarczyło, wyciągnął jeszcze chusteczkę z kieszonki na piersiach i wymachując prześcieradłem i chusteczką zaproponował kapitulację Poczty Polskiej. I blisko trzydziestu na pół oślepłych, osmalonych mężczyzn z uniesionymi rękami, splatając na karku dłonie, opuściło gmach Poczty lewym bocznym wejściem, ustawiło się pod murem podwórza, czekało na zbliżających się powoli ludzi z Heimwehry. A później mówiono, że w tym krótkim czasie, gdy obrońcy ustawili się na podwórzu, a napastnicy jeszcze nie nadeszli, ale już się zbliżali, trzej czy czterej poczciarze uciekli: przez garaż pocztowy, przez sąsiedni garaż policyjny do pustych, bo ewakuowanych domów przy Sukienniczej. Tam podobno znaleźli

149

ubrania, nawet z odznaką partyjną, umyli się, wyszykowali do wyjścia i ulotnili się pojedynczo, a o jednym z nich opowiadano, że na Podwalu Staromiejskim wszedł do optyka i kazał dopasować sobie okulary, bo swoje zgubił w czasie walk o gmach Poczty. W nowych oku-larach Wiktor Weluhn, bo on to był, podobno zafundował sobie nawet na Targu Drzewnym kufel piwa, potem drugi, gdyż chciało mu się pić przez te miotacze płomieni, a następnie w nowych okularach, które co prawda rozrzedzały trochę mgłę przed jego oczyma, ale bynajmniej nie usuwały jej w takim stopniu jak stare szkła, wziął nogi za pas, a ta ucieczka trwa do dziś; tacy uparci są jego prześladowcy.Pozostali jednak - a mówię, że tych, co nie zdecydowali się na ucieczkę, było około trzydziestu - stali już pod murem, naprzeciwko bocznego wejścia, gdy Jan oparł właśnie czerwienną damę o czerwiennego króla i uszczęśliwiony cofnął dłonie.Cóż mam jeszcze powiedzieć? Znaleźli nas Otworzyli gwałtownie drzwi, wrzasnęli: - Wyłazić! - narobili zamieszania, przeciągu, zwalili domek z kart. Nie mieli zrozumienia dla takiej architektury. Wierzyli w beton. Budowali na wieczność. Nie zważali wcale na oburzoną, obrażoną minę referendarza Brońskiego. A wyprowadzając go nie zauważyli, że Jan sięgnął jeszcze raz pomiędzy karty i wziął coś ze sobą, że ja, Oskar, usunąłem ogarki świec z nowo zdobytego bębenka, zabrałem bębenek, wzgardziłem ogarkami, bo oświetlało nas zbyt wiele latarek; ale tamci nie spostrzegli, że ich kaganki oślepiały nas i nie pozwalały trafić do drzwi. Zza swoich latarek i trzymanych przed sobą karabinów krzyczeli: - Wyłazić! - Wciąż jeszcze krzyczeli: „wyłazić!”, gdy Jan i ja byliśmy już na korytarzu.Krzycząc: „wyłazić!” mieli na myśli Kobielę, Konrada z Warszawy, także Bobka i małego Wiśniewskiego, który za życia pracował w dziale telegramów. Wystraszyli się, że oni nie chcieli usłuchać.I dopiero gdy ci z Heimwehry zrozumieli, że ośmieszają się przed Janem i przede mną, boja śmiałem się na głos, kiedy oni wrzeszczeli: „wyłazić!”, wtedy przestali wrzeszczeć, powiedzieli: „Ach, tak!” - i poprowadzili nas do tych trzydziestu na podwórzu Poczty, którzy trzymali ręce w górze, splatali dłonie na karku, mieli pragnienie i byli filmowani przez kronikę.Ledwie wyprowadzono nas bocznym wyjściem, ci z kroniki skierowali na nas swoją kamerę umocowaną na samochodzie osobowym, nakręcili o nas ów krótki film, który później wyświetlano we wszystkich kinach.Oddzielono mnie od stojącej pod ścianą gromady. Oskar przypomniał sobie swoją karłowatość, swoją trzyletniość, która wybaczała wszystko, poczuł znów dokuczliwe bóle członków i głowy, upadł razem z bębenkiem, wił się, na pół cierpiąc, na pół udając, ale nawet w cierpieniach nie wypuścił bębenka. A gdy tamci podnieśli go i wsadzili do samochodu służbowego SS-Heimwehry, gdy wóz ruszył, aby zawieźć go do szpitala miejskiego, Oskar zobaczył, że Jan, biedny Jan uśmiechał się głupio i błogo, w uniesionych rękach trzymał parę kart do skata i kartą trzymaną w lewej ręce - zdaje mi się, że była to dama czerwienna - pomachał odjeżdżającemu synowi, Oskarowi.

150

On leży na Zaspie

Przed chwilą jeszcze raz przeczytałem ostatnio napisany rozdział. Chociaż nie jestem zadowolony, tym bardziej zadowolone powinno być pióro Oskara, bo w zwięzłej, treściwej relacji, jak to bywa w świadomie zwięzłych i treściwych rozprawach naukowych, udało mu się tu i ówdzie przesadzić, jeśli nie skłamać.Ja jednak chciałbym trzymać się prawdy, zaskoczyć pióro Oskara niespodziewanym atakiem i sprostować tutaj, że po pierwsze, ostatnia partia Jana, której niestety nie zdołał dokończyć i wygrać, to nie był grand z ręki, lecz dzwonki bez dwóch, że po drugie, opuszczając magazyn listów Oskar zabrał nie tylko nową blachę, lecz i tę popękaną, która razem z martwym poczciarzem bez szelek i listami wypadła z kosza na bieliznę. Ponadto trzeba jeszcze dodać, że ledwie obaj z Janem opuściliśmy magazyn listów, bo ci z Heimwehry wzywali nas do tego swoim „wyłazić!”, swoimi latarkami i karabinami, Oskar szukając opieki stanął między dwoma wujaszkowato i dobrodusznie wyglądającymi żołnierzami, udał żałosny płacz i wskazywał na Jana, swojego ojca, oskarżycielskimi gestami, które z biedaka zrobiły łajdaka, co niewinne dziecko zaciągnął na Pocztę Polską, aby we właściwy Polakom barbarzyński sposób posłużyć się nim jak tarczą od kul.Po tym judaszowskim przedstawieniu Oskar obiecywał sobie coś niecoś dla swoich bębenków, całego i zniszczonego, i nie omylił się: ludzie z Heimwehry kopnęli Jana w tyłek, przyłożyli mu kolbami, zostawili mi jednak oba bębenki, a jeden z nich, starszy już mężczyzna ze zgryźliwymi bruzdami stroskanego ojca rodziny koło nosa i ust, pogłaskał mnie po policzkach, drugi zaś, jasnowłosy gość o wiecznie śmiejących się, toteż zwężonych i nigdy nie widocznych oczach, wziął mnie na ręce, co Oskara niemile dotknęło.

151

Dzisiaj, kiedy nieraz wstydzę się tej niegodnej postawy, powtarzam stale: Jan tego nie zauważył, myślał jeszcze o kartach, później też myślał o kartach, nic już, nawet najweselsze jak i najbardziej szatańskie pomysły ludzi z Heimwehry, nie mogło odciągnąć go od kart do skata. Podczas gdy Jan przebywał już w wiecznym królestwie domków z kart i zamieszkiwał szczęśliwie taki ufny w szczęście domek, my, ludzie z Heimwehry i ja - bo Oskar zaliczył siebie do ludzi z Heimwehry - staliśmy w ceglanych murach, na kamiennych posadzkach korytarzy pod sufitami o stiukowych gzymsach, które były splecione ze ścianami i ściankami działowymi tak kurczowo, że należało obawiać się najgorszego po owym dniu, kiedy cała ta partanina, nazywana przez nas architekturą, ulegając tym czy innym okolicznościom straci swoją spoistość.Naturalnie to spóźnione zrozumienie nie może mnie usprawiedliwiać, zwłaszcza że wiara w domki z kart jako jedyne godne człowieka mieszkanie nie była mi - któremu widok rusztowań zawsze przywoływał na myśl roboty rozbiórkowe - obca. Dochodzi jeszcze do tego obciążenie rodzinne. Byłem przecież owego popołudnia głęboko przeświadczony, że Jan Broński jest nie tylko moim wujem, ale i prawdziwym, nie zaś jedynie domniemanym ojcem. A więc przewaga, która po wszystkie czasy odróżnia go od Matzeratha: bo Matzerath był albo moim ojcem, albo niczym.Od pierwszego września dziewięćset trzydziestego dziewiątego - a przypuszczam, że i państwo w ciągu tego nieszczęsnego popołudnia w owym szczęśliwym, bawiącym się kartami Janie Brońskim rozpoznaliście mojego ojca - od tego dnia datuje się moja druga wielka wina.Nigdy, nawet w najbardziej płaczliwym nastroju, nie mogę przed sobą ukryć, że mój bębenek, nie, ja sam, bębnista Oskar, wpędziłem do grobu najpierw moją biedną mamę, potem Jana Brońskiego, mojego wuja i ojca.Lecz jak każdy w owe dni, kiedy impertynenckie i nie dające się niczym wypędzić z pokoju poczucie winy wciska mnie w poduszki zakładowego łóżka, zapisuję na swoje dobro moją nieświadomość, która wtedy weszła w modę i z którą jeszcze dziś niejednemu jest do twarzy jak w szykownym kapelusiku.Oskara, chytrego naiwniaka, niewinną ofiarę polskiego barbarzyństwa, przewieziono z gorączką i zapaleniem nerwów do szpitala miejskiego. Zawiadomiono Matzeratha, który już poprzedniego wieczora dał znać władzom, że zaginąłem, chociaż nadal nie było pewne, czy jestem jego własnością.Natomiast trzydziestu ludzi, do których trzeba jeszcze doliczyć Jana, z uniesionymi rękami i dłońmi splecionymi na karku, kiedy już kronika zrobiła im zdjęcia, przewieziono na razie do opróżnionej szkoły Wiktorii, potem przyjęło ich więzienie na Biskupiej Górce, a wreszcie, w początkach października, sypki piach za murem opuszczonego, wysłużonego cmentarza na Zaspie.Skąd Oskar o tym wie? Wie o tym od Leo Hysia. Bo oficjalnie nie podano oczywiście do wiadomości, pod jakim murem rozstrzelano trzydziestu jeden mężczyzn, w jakim piachu ich zagrzebano.Jadwiga Brońska dostała najpierw nakaz opuszczenia mieszkania przy Okrężnej, które zajęła rodzina wyższego oficera lotnictwa.Kiedy wdowa pakowała się z pomocą Stefana i szykowała do wyjazdu do Rębiechowa - miała tam parę hektarów ziemi i lasu, ponadto mieszkanie dzierżawcy - otrzymała zawiadomienie, z którego jej oczy, odbijające wprawdzie cierpienie świata, ale nie rozumiejące go, bardzo powoli i dopiero z pomocą syna Stefana zdołały wyłuskać ów sens, co czarno na białym czynił ją

152

wdową. Oto treść zawiadomienia:

Kancelaria Sądu Grupy Eberhardta s.k.41/39Sopot, 6 paźdz. 1939 Pani Jadwiga Brońska,Stosownie do zarządzenia zawiadamia się Panią, że Broński Jan wyrokiem Sądu Wojennego za działalność dywersyjną skazany został na śmierć i stracony.Zelewski (Inspektor Sądu Polowego)

Sami państwo widzicie - o Zaspie ani słówka. Tamci mieli wzgląd na rodziny, chcieli oszczędzić im kosztów pielęgnacji zbyt obszernego i kwiatochłonnego masowego grobu, wzięli na siebie pielęgnację i ewentualne przeniesienie zwłok gdzie indziej, gdy zniwelowali piaszczysty grunt na Zaspie i zebrali prócz jednej - bo jedna zawsze zostaje - wszystkie łuski nabojów, ponieważ walające się łuski szpecą każdy porządny cmentarz, nawet jeśli już nie jest używany.Tę jedną łuskę, która zawsze zostaje, o którą właśnie chodzi, znalazł Leo Hyś, przed nim bowiem nie ukrył się żaden, choćby najbardziej potajemny pogrzeb. Leo, który znał mnie z pogrzebu mojej biednej mamy, z pogrzebu mojego okrytego bliznami przyjaciela Herberta Truczinskiego, który z pewnością wiedział też, gdzie zakopali Sigismunda Markusa - ale ja go o to nie pytałem - był uszczęśliwiony i niemal kipiał radością, gdy w końcu listopada - wypisano mnie właśnie ze szpitala - mógł mi wręczyć zdradziecką łuskę.Zanim jednak z ową lekko już zardzewiałą tulejką, w której być może mieścił się ów przeznaczony dla Jana ołowiany rdzeń, idąc za Hysiem zaprowadzę państwa na cmentarz na Zaspie, muszę was prosić, żebyście porównali metalowe łóżko szpitala miejskiego w Gdańsku, oddział dziecięcy, z metalowym łóżkiem tutejszego zakładu dla nerwowo chorych. Oba łóżka są biało lakierowane, a jednak odmienne, łóżko na oddziale dziecięcym jest co prawda mniejsze, jeśli mierzyć długość, ale wyższe, jeśli przyłożyć calówkę do prętów kraty.Chociaż przyznaję pierwszeństwo krótkiej i wysokiej klatce z roku dziewięćset trzydziestego dziewiątego, to przecież w dzisiejszym, przeznaczonym dla dorosłych, kompromisowym łóżku znalazłem swój wyzbyty pretensji spokój i pozostawiam kierownictwu zakładu odrzucenie lub przyjęcie wniesionej przed miesiącami prośby o wyższą, lecz również metalową i lakierowaną kratę łóżka.O ile dziś jestem niemal bezbronnie wydany swoim gościom, o tyle w dni odwiedzin na oddziale dziecięcym wysokie ogrodzenie oddzielało mnie od Matzeratha, Greffów i Schefflerów, a pod koniec pobytu w szpitalu krata łóżka dzieliła ową chodzącą w czterech spódnicach bryłę, którą po mojej babce nazywano Anną Koljaiczkową, na stroskane, ciężko oddychające segmenty. Przychodziła, wzdychała, unosiła co jakiś czas duże, pomarszczone ręce, ukazywała różowe spękane dłonie i zniechęcona opuszczała ręce i dłonie, uderzała z piaskiem o uda, a ów dźwięk pozostał mi co prawda w uszach do dziś, ale na bębenku udaje mi się go naśladować tylko w przybliżeniu.Już za pierwszą wizytą przyprowadziła swojego brata, Wincentego Brońskiego, który uczepiony kraty łóżka, cicho wprawdzie, lecz natarczywie i bez przerwy opowiadał, śpiewał lub śpiewając opowiadał o Królowej Polski, Najświętszej Panience. Oskar był rad, gdy podczas odwiedzin tych dwojga znajdowała się w pokoju pielęgniarka. Oni mnie przecież oskarżali. Patrzyli swoimi bezchmurnymi oczami Brońskich, po mnie, który z trudem przezwyciężałem nerwową gorączkę - skutki gry w skata na Poczcie Polskiej - spodziewali się wskazówki, słowa współczucia, oględnej relacji z ostatnich, przeżytych między strachem a skatem godzin Jana.

153

Chcieli usłyszeć przyznanie się, oczyszczenie Jana; jak gdybym ja mógł go oczyścić, jak gdyby moje świadectwo mogło mieć jakieś znaczenie i siłę przekonywania.Cóż, na przykład, powiedziałby ten meldunek sądowi grupy Eberhardta: Ja, Oskar Matzerath, przyznaję się, że w przeddzień pierwszego września czatowałem na Jana Brońskiego, gdy wracał do domu, i za pomocą domagającego się naprawy bębenka zwabiłem na ową Pocztę Polską, którą Jan Broński opuścił; bo nie chciał jej bronić.Oskar nie złożył tego zeznania, nie oczyścił swojego domniemanego ojca, ledwie zaś decydował się na głośne zeznawanie, dostawał tak gwałtownych kurczów, że na żądanie siostry oddziałowej ograniczono wizyty u niego, zabroniono także przychodzić jego babce Annie i jego domniemanemu dziadkowi Wincentemu.Gdy obydwoje staruszkowie - przyszli pieszo z Bysewa i przynieśli mi jabłka - przesadnie ostrożnie i nieporadnie, jak to ludzie ze wsi, opuścili salę oddziału dziecięcego, w miarę jak oddalały się cztery rozkołysane spódnice babki i czarne, pachnące nawozem niedzielne ubranie jej brata, rosła moja wina, moja przeogromna wina.Tyle rzeczy dzieje się równocześnie. Gdy przy moim łóżku tłoczyli się Matzerath, Greffowie, Schefflerowie z owocami i ciastkami, gdy z Bysewa babka i jej brat przychodzili do mnie pieszo przez Złotą Karczmę i Brętowo, bo linia kolejki z Kartuz do Wrzeszcza nie była jeszcze czynną gdy, pielęgniarki biało i odurzająco obnosiły się ze szpitalną paplaniną i w dziecięcej sali zastępowały anioły, Polska jeszcze nie zginęła, potem niemal zginęła, a wreszcie, po słynnych osiemnastu dniach, zginęła, choć niebawem okazało się, że wciąż jeszcze nie zginęła, jak i dzisiaj, na przekór śląskim i wschodniopruskim ziomkostwom, Polska jeszcze nie zginęła.Och, ty szalona kawalerio! Uganiająca się konno w poszukiwaniu czarnych jagód. Z lancami, które zdobią biało-czerwone proporczyki. Szwadrony melancholii i tradycji. Szarże jak z obrazka. Przez pola pod Łodzią i Kutnem. Modlin zamieniony w twierdzę. Uch, co za cudowny galop! Zawsze podczas zorzy wieczornej. Wtedy dopiero szarżuje kawaleria, gdy pierwszy plan i tło prezentują się wspaniale, bo bitwa jest malownicza, bo śmierć jest dla malarza modelką, konie stają dęba, potem padają, ułani łasują czarne jagody, głogi, kulki toczą się i pękają, wywołują swędzenie, bez którego kawaleria nie zerwie się do szarży. Oto ułani, znowu ich świerzbi, zwracają konie ku stertom słomy - to także tworzy obraz - i zbierają się za dowódcą, w Hiszpanii ma on na imię Don Quijote, tu jednak nazywa się Pan Kichot, jest rodowitym Polakiem o smutnej i szlachetnej postaci, który wszystkich swoich ułanów nauczył całować kobiecą dłoń z konia, a oni teraz stale całują przepisowo dłonie śmierci - jak gdyby była kobietą - lecz przedtem zbierają się mając za sobą zorzę wieczorną - bo nastrój stanowi ich rezerwę - przed sobą niemieckie czołgi, ogiery ze stadnin Kruppa von Bohlen und Halbach, szlachetniejszych rumaków człowiek nigdy nie dosiadał. Lecz ten na pół hiszpański, na pół polski, zabłąkany w umieranie rycerz - pełen fantazji Pan Kichot, zbyt pełen fantazji! - opuszcza lancę z proporczykiem, zaprasza biało-czerwono do ucałowania dłoni i woła, aż zorze wieczorne, aż bociany na dachach klekoczą biało-czerwono, aż wiśnie wypluwają pestki, woła do kawalerii: „Na koń, szlachetni Polacy, to nie są stalowe czołgi, tylko wiatraki albo owce, zapraszam was do ucałowania dłoni!”A wtedy szwadrony ruszały cwałem na szarozielone skrzydło stali i dodawały zorzy wieczornej jeszcze trochę czerwonawego blasku w dali. Proszę wybaczyć Oskarowi ów końcowy rym, a jednocześnie poetyczność tego opisu bitwy. Byłoby może najlepiej, gdybym przytoczył straty liczbowe polskiej kawalerii i podał tu dane statystyczne, które niezwykle sucho wspominają tak zwaną polską kampanię. Na żądanie mógłbym jednak zrobić tu gwiazdkę, zapowiedzieć

154

przypis, a mimo to pozostawić poetyczny opis.Gdzieś do dwudziestego września, leżąc w szpitalnym łóżeczku, słyszałem salwy z dział owych baterii ustawionych na wysokości Jaśkowej Doliny i Lasu Oliwskiego. Potem skapitulowało ostatnie gniazdo oporu, Półwysep Helski. Wolne hanzeatyckie miasto Gdańsk mogło święcić przyłączenie swojego ceglanego gotyku do Rzeszy Wielkoniemieckiej i wiwatując patrzeć w oczy stojącemu niezmordowanie w czarnym mercedesie, niemal bez przerwy wyciągającemu pod kątem prostym rękę w pozdrowieniu wodzowi i kanclerzowi Adolfowi Hitlerowi, w owe niebieskie oczy, które z niebieskimi oczami Jana Brońskiego jedno miały wspólne: robiły wrażenie na kobietach.W połowie października wypisano Oskara ze szpitala miejskiego. Ciężko mi było rozstać się z pielęgniarkami. I gdy siostra - zdaje się, że nazywała się Berni czy też Erni - gdy siostra Erni czy Berni wręczyła mi oba moje bębenki, rozbity, który uczynił mnie winnym, i cały, który zdobyłem w czasie obrony Poczty Polskiej, uświadomiłem sobie, że już od tygodni nie myślałem o mojej blasze, że na tym świecie prócz blaszanych bębenków istnieje dla mnie jeszcze coś innego: pielęgniarki.Świeżo zaopatrzony w instrumenty, z nową świadomością, trzymając Matzeratha za rękę, opuściłem szpital, aby, trochę jeszcze niepewnie stojąc na nogach permanentnego trzylatka, powierzyć się na Labesa codzienności, powszedniej nudzie i jeszcze nudniejszym niedzielom pierwszego roku wojny.Któregoś wtorku pod koniec listopada - po tygodniach rekonwalescencji po raz pierwszy wyszedłem na ulicę - Oskar, bębniąc markotnie i nie zważając na zimną i dżdżystą aurę, na rogu placu Maksa Halbego i Brzeźnieńskiej spotkał byłego kleryka Leo Hysia.Przez dłuższy czas staliśmy naprzeciw siebie uśmiechając się z zakłopotaniem i dopiero gdy Leo wyjął z kieszeni surduta rękawiczki glace i wciągnął na palce i dłonie białożółtawe, cieliste powłoki, zrozumiałem, kogo spotkałem i co mi to spotkanie przyniesie - i Oskar przestraszył się.Rzuciliśmy jeszcze okiem na wystawy sklepu kolonialnego Kaisera, popatrzyliśmy za kilku odjeżdżającymi tramwajami linii pięć i dziewięć, które mijały się na placu Maksa Halbego, poszliśmy potem Brzeźnieńską wzdłuż rzędu jednakowych domów, okrążyliśmy kilka razy słup ogłoszeniowy, przestudiowaliśmy afisz, który donosił o wymianie gdańskiego guldena na markę niemiecką, zdrapaliśmy plakat Persilu, pod bielą i błękitem znaleźliśmy trochę czerwieni, poprzestaliśmy na tym, mieliśmy już wracać na plac, gdy Leo Hyś obydwiema rękawiczkami wepchnął Oskara do bramy, palcami lewej dłoni w rękawiczce sięgnął najpierw za siebie, później pod poły surduta, zaczął grzebać w kieszeni spodni, potrząsnął nią, znalazł coś, obmacał znalezioną rzecz jeszcze w kieszeni i uznając, że znalazł to, czego szukał, wyciągnął zaciśniętą pięść, opuścił z powrotem połę surduta, powoli wysuwał naprzód urękawicznioną garść, coraz dalej, przyparł Oskara do muru sieni, miał długie ramię - a mur nie ustępował - otworzył pięciopalcą rękawiczkę dopiero wtedy, gdy już sądziłem, że zaraz to ramię wyskoczy mu ze stawu barkowego, usamodzielni się, uderzy mnie w pierś, wciśnie się do środka, wyjdzie pomiędzy łopatkami i znów zagłębi się w mur tej zatęchłej klatki schodowej - a Oskar nigdy nie zobaczy, co Leo miał w garści, najwyżej zapamięta ów tekst regulaminu domowego przy Brzeźnieńskiej, który niczym istotnym nie różnił się od regulaminu domowego przy Labesa.Tuż przed moim marynarskim płaszczem, dotykając już guzika z kotwicą, Leo otworzył rękawiczkę tak szybko, że usłyszałem, jak mu palce strzeliły w stawach: na spleśniałej,

155

błyszczącej skórze, która opinała dłoń, leżała łuska naboju.Gdy Leo znów zacisnął pięść, byłem gotów iść za nim. Kawałek metalu przemówił do mnie od razu. Szliśmy Brzeźnieńską w dół, obok siebie, Oskar po lewej ręce Hysia, nie zatrzymywaliśmy się już przed żadną wystawą, przy żadnym słupie ogłoszeniowym, minęliśmy Magdeburską, zostawiliśmy za sobą obydwa wysokie, pudełkowate ostatnie domy Brzeźnieńskiej, na których w nocy paliły się światła ostrzegawcze dla startujących i lądujących samolotów, wędrowaliśmy najpierw skrajem ogrodzonego lotniska, w końcu wróciliśmy a jednak na suchszą asfaltową jezdnię i podążyliśmy za ciągnącymi się w stronę Brzeźna szynami tramwajowymi dziewiątki.Nie mówiliśmy ani słowa, ale Leo nadal trzymał łuskę w rękawiczce. Kiedy ociągałem się, chciałem zawrócić z powodu wilgoci i zimna, otwierał pięść, podrzucał kawałek metalu w dłoni, wabił mnie w ten sposób o sto kroków dalej, potem jeszcze raz sto kroczków, a nawet chwycił się muzyki, gdy nie opodal folwarku miejskiego Zaspa postanowiłem naprawdę zawrócić. Okręcił się na pięcie, wziął łuskę w palce otworem do góry, przyłożył ją jak ustnik fletu do dolnej, mocno wysuniętej, zaślinionej wargi i ochrypłym dźwiękiem, to przeraźliwym, to jakby stłumionym przez mgłę, wmieszał się w coraz gęściej zacinający deszcz. Oskarowi zrobiło się zimno: nie tylko to granie na łusce naboju sprawiało, że marzł, także psia pogoda, jak na zamówienie, przyczyniła się do tego, że wcale nie starałem się ukryć, jak okropnie marznę. Cóż mnie ciągnęło w stronę Brzeźna? Zgoda, ów szczurołap Leo, który gwizdał na łusce. Ale gwizdało na mnie jeszcze coś więcej. Z redy i z Nowego Portu, który spowity był listopadową mgłą, gęstą jak w pralni, przez Szkoty, Młyniska i Kolonię docierały do nas syreny parowców i zgłodniałe wycie wpływającego czy wypływającego kutra torpedowego, tak że Leo bez większego trudu, z pomocą rogów mgłowych, syren i gwiżdżącej łuski naboju pociągnął za sobą marznącego Oskara.Mniej więcej na wysokości skręcającego w stronę Polanek ogrodzenia z drutu kolczastego, który oddzielał lotnisko od nowego placu ćwiczeń i obmurowanej fosy, Leo Hyś zatrzymał się, z przechyloną głową obserwował przez chwilę sponad spływającej po łusce śliny moje dygocące ciało. Wessał łuskę, przytrzymał dolną wargę, idąc za nagłym podszeptem, wymachując dziko rękami zdjął wyświecony czarny surdut i zarzucił mi ciężką, pachnącą mokrą ziemią tkaninę na głowę i ramiona.Znów ruszyliśmy w drogę. Nie wiem, czy Oskar mniej marzł. Czasem Leo wybiegał pięć kroków naprzód, zatrzymywał się, w swojej niemiłosiernie wygniecionej, ale przerażająco białej koszuli był postacią, która mogłaby w ryzykancki sposób uciec ze średniowiecznych lochów, na przykład z Wieży Więziennej, w jaskrawej koszuli dyktował więc modę szaleństwu. Ilekroć Leo spoglądał na zataczającego się Oskara w czarnym surducie, wybuchał śmiechem, który za każdym razem kończył trzepotaniem skrzydeł, niby kraczący kruk. Musiałem rzeczywiście wyglądać jak śmieszny ptak, jeśli nie kruk, to wrona, zwłaszcza że poły surduta ciągnęły się kawałek za mną, omiatały niczym tren asfaltową nawierzchnię ulicy; pozostawiałem po sobie szeroki, majestatyczny ślad, który już po drugim zerknięciu przez ramię wbił Oskara w dumę i zapowiadał, może nawet symbolizował drzemiący w nim, jeszcze nie całkiem dojrzały tragizm.Już na placu Maksa Halbego przeczułem, że Leo nie ma zamiaru prowadzić mnie do Brzeźna czy Nowego Portu. Jako cel tego pieszego marszu od samego początku wchodził w rachubę tylko cmentarz na Zaspie i obmurowane fosy, w których bezpośrednim sąsiedztwie znajdowała się nowoczesna strzelnica policji.Od końca września do końca kwietnia tramwaje linii kąpieliskowych kursowały jedynie co

156

trzydzieści pięć minut. Gdy zostawiliśmy za sobą ostatnie domy Wrzeszcza, z przeciwnej strony nadjechał wóz bez przyczepy. Wkrótce potem wyprzedził nas tramwaj, który na mijance przy Magdeburskiej musiał czekać na tamten. Niedaleko cmentarza na Zaspie, przy którym urządzono drugą mijankę, najpierw wyprzedził nas dzwoniąc tramwaj z miasta, potem od stro-ny Brzeźna nadjechał wóz, który widzieliśmy już dawno, jak stał w oparach mgły, bo z powodu złej widoczności włączył miękkie żółte światło czołowe.Oskar miał jeszcze przed oczyma ponurą twarz motorniczego, gdy Leo zboczył z asfaltowej jezdni i poprowadził go przez sypki piasek, który zapowiadał już nadmorskie wydmy. Cmentarz otoczony był murem w kształcie kwadratu. Furtka od południa, z mnóstwem pordzewiałych esów-floresów, lekko tylko przymknięta, wpuściła nas do środka. Niestety Leo nie dał mi czasu na dokładniejsze obejrzenie obsuniętych, chylących się ku upadkowi lub już powalonych nagrobków, które były przeważnie wykute z czarnego szwedzkiego granitu lub diabazu, z tyłu i po bokach grubo ciosanego, wypolerowanego z przodu. Pięć czy sześć zmarniałych, pokręconych sosen nadmorskich imitowało drzewną dekorację cmentarza. Mama spoglądając za życia z tramwaju na to zaniedbane miejsce wiecznego spoczynku przyznawała mu pierwszeństwo przed wszystkimi innymi. Teraz leżała w Brętowie. Ziemia była tam tłuściejsza: rosły wiązy i klony.Przez otwartą furtkę bez kraty w północnym murze Leo Hyś wyprowadził mnie z cmentarza, zanim zdążyłem rozejrzeć się po tym nastrojowym zaniedbaniu. Zaraz za murem znaleźliśmy się na płaskim piaszczystym gruncie. Janowce, sosny, krzewy głogu pławiły się wyraziście, aż po wybrzeże, w parującej mazi. Spoglądając na cmentarz zauważyłem od razu, że kawałek północnego muru był świeżo pobielony wapnem.Leo uwijał się skrzętnie przy odnowionej, podobnie jak jego wygnieciona koszula boleśnie jaskrawej ścianie. Stawiał przesadnie duże kroki, liczył je chyba, liczył na głos i, jak Oskarowi wydaje się do dziś, po łacinie. Śpiewał też tekst, którego nauczył się zapewne w seminarium duchownym. W odległości może dziesięciu metrów od muru Leo oznaczył punkt, niedaleko pobielonego i, jak mogłem sobie wyobrazić, załatanego tynku, położył kawałek drewna, robił to wszystko lewą ręką, bo w prawej trzymał łuskę naboju, a wreszcie, po nieskończenie długim szukaniu i mierzeniu, tuż przy oddalonym kawałku drewna umieścił ów wydrążony, u wylotu trochę zwężony metal, który gościł ołowiany rdzeń tak długo, aż ktoś zgiętym palcem, znalazłszy punkt oporu, nie naciskając przedwcześnie, wypowiedział ołowiowi mieszkanie i zmusił go do śmiercionośnej przeprowadzki.Staliśmy i staliśmy. Hysiowi ślina ściekała strużkami po brodzie. Złożył dłonie w rękawiczkach, z początku zaśpiewał jeszcze coś po łacinie, potem umilkł, gdyż nie było nikogo, kto by znał antyfony. Leo obrócił się, gniewnie i niecierpliwie popatrzył ponad murem na brzeźnieńską szosę, stale zwracał głowę w tamtą stronę, ilekroć puste przeważnie tramwaje stawały na mijance, dzwoniąc wymijały się i oddalały od siebie. Prawdopodobnie oczekiwał żałobników. Ale ani pieszo, ani tramwajem nie przybył nikt, komu by mógł podać urękawicznioną dłoń z kondolencjami.Raz przetoczył się nad nami warkot samolotów podchodzących do lądowania. Nie podnieśliśmy wzroku, wytrzymaliśmy huk motorów i nie chcieliśmy przyjąć do wiadomości, że oto z migocącymi światłami na końcach skrzydeł podchodzą do lądowania trzy maszyny typu Ju 52.Wkrótce potem jak umilkły motory - cisza była podobnie męcząca jak biel muru przed nami - Leo Hyś, sięgając pod koszulę, wyciągnął coś, zaraz stanął przy mnie, zerwał z ramion Oskara

157

swój wroni strój, puścił się biegiem ku jałowcom, głogom, nadmorskim sosnom, ku wybrzeżu, a biegnąc upuścił coś ostentacyjnym gestem, obliczonym na znalazcę.Dopiero gdy Leo zniknął na dobre - majaczył jeszcze na przedpolu, aż pochłonęły go mleczne, pełzające po ziemi kłęby mgły - dopiero gdy znalazłem się sam na sam z deszczem, podniosłem leżącą w piasku tekturkę: była to karta do skata, winna siódemka.W parę dni po spotkaniu na zaspiańskim cmentarzu Oskar spotkał swoją babkę Annę Koljaiczkowąna targu we Wrzeszczu. Odkąd pod Bysewem nie było już granicy celnej i państwowej, mogła znów przywozić na targ jajka, masło, także jarmuż i zimowe jabłka. Ludzie kupowali chętnie i dużo, bo niebawem miały być wprowadzone kartki żywnościowe, a to zachęcało do gromadzenia zapasów. W tym samym momencie gdy Oskar zobaczył babkę przycupniętą za swoimi towarami, na gołej skórze pod płaszczem, swetrem i koszulką poczuł kartę do skata. Z początku, kiedy zaproszony przez konduktora na darmową przejażdżkę wracałem tramwajem z Zaspy na plac Maksa Halbego, chciałem podrzeć winną siódemkę.Oskar nie podarł karty. Dał ją babce. Staruszka, siedząc ze swoim jarmużem, w pierwszej chwili przelękła się na jego widok. Może pomyślała, że Oskar nie przynosi nic dobrego. Potem jednak przywołała do siebie trzylatka, który zerkał zza koszy z rybami. Oskar ociągał się, obejrzał najpierw żywego dorsza, który leżał na morszczynie i miał prawie metr długości, chciał popatrzeć na raczki z Jeziora Otomińskiego, których całe tuziny wciąż jeszcze pracowicie ćwiczyły w koszykach chód w tył; Oskar podchwycił ten chód, zbliżał się do straganu babki plecami marynarskiego płaszcza i pokazał jej guziki z kotwicami wtedy dopiero, gdy potrącił jeden z drewnianych kozłów pod jej straganem, aż jabłka się potoczyły.Przyszedł Schwerdtfeger z gorącymi, zawiniętymi w gazetę cegłami, wsunął je babce pod spódnice, jak zawsze wyciągnął suwakiem zimne cegły, zrobił kreskę na łupkowej tabliczce, którą miał zawieszoną na szyi, przeszedł do następnego straganu, a babka podała mi lśniące jabłko.Czymże Oskar mógł jej się zrewanżować? Dał jej najpierw kartę do skata, potem łuskę naboju, której również nie chciał zostawić na Zaspie. Anna Koljaiczkowa długo wpatrywała się nie rozumiejąc w te dwa tak różne przedmioty. Wtedy usta Oskara zbliżyły się do jej chrząstkowatego, starczego ucha pod chustką i szepnąłem, lekceważąc wszelką ostrożność, myśląc o różowym, małym, ale mięsistym uchu Jana z długim, kształtnym płatkiem: — On leży na Zaspie - szepnął Oskar i uciekł przewracając kosz z jarmużem.

Maria

Podczas gdy historia, obwieszczając na cały głos komunikaty nadzwyczajne, jak dobrze naoliwiony pojazd przemierzała szosy, przepływała drogi wodne i latając podbijała szlaki powietrzne Europy, moje sprawy, które ograniczały się przecież tylko do zwyczajnego rozbijania bębnieniem dziecięcych blach, układały się źle, opornie, w ogóle utknęły. Podczas gdy inni szastali drogim metalem, mnie znów zabrakło blachy. Wprawdzie Oskarowi udało się ocalić z Poczty Polskiej nowy, leciutko tylko podrapany instrument, ale cóż dla mnie, któremu za najlepszych czasów wystarczało ledwie ośmiu tygodni, żeby blachę zamienić w złom, cóż więc dla Oskara mógł znaczyć blaszany bębenek naczelnika juniora!Zaraz po wyjściu ze szpitala miejskiego, opłakując utratę moich pielęgniarek, zacząłem bębniąc mocno pracować i pracując bębnić. Deszczowe popołudnie koło cmentarza na Zaspie bynajmniej nie położyło kresu mojemu rzemiosłu, przeciwnie, Oskar podwoił wysiłki i dokładał

158

wszelkich starań, żeby zniszczyć ostatniego świadka swojego pohańbienia wobec ludzi z Heimwehry, ów bębenek.Ale on się opierał, odpowiadał mi, gdy uderzałem, oddawał mi oskarżając cios za cios. Dziwnym trafem podczas takiej bijatyki, której jedynym celem było przecież wymazanie z pamięci określonego, ograniczonego w czasie fragmentu mojej przeszłości, przypominał mi się stale listonosz pieniężny Wiktor Weluhn, choć jako krótkowidz nie bardzo mógł świadczyć przeciwko mnie. Ale czyż właśnie jemu, krótkowidzowi, nie powiodła się ucieczka? Może tak już jest, że krótkowidze widzą więcej, może Weluhn, którego nazywam zazwyczaj biednym Wiktorem, dojrzał czarno-biały kontur moich gestów, rozpoznał mój judaszowski postępek, a uciekając zabrał ze sobą w świat tajemnicę i hańbę Oskara?Dopiero w połowie grudnia wyrzuty wiszącego mi na brzuchu, lakierowanego sumienia w biało-czerwone płomyki straciły siłę przekonywania: lakier był porysowany, łuszczył się. Blacha zrobiła się krucha, cienka i pękała, zanim stała się przezroczysta. Jak zawsze, kiedy coś cierpi i w męce zbliża się do końca, naoczny świadek cierpień chciałby je skrócić, przyspieszyć koniec W ostatnim tygodniu adwentu Oskar wziął się ostro do roboty, pracował, aż Matzerathowi i sąsiadom uszy puchły, chciał przed Wigilią zakończyć swoje porachunki; bo na Wigilię spodziewał się nowej, nie obciążonej przeszłością blachy.Dopiąłem swego. W przeddzień dwudziestego czwartego grudnia mogłem rozstać się, ciałem i duszą, z tym pogniecionym, rozklekotanym, zardzewiałym czymś, co przypominało rozbite auto; miałem nadzieję, że teraz i dla mnie obrona Poczty Polskiej skończyła się ostatecznie.Człowiek - jeśli państwo jesteście skłonni widzieć we mnie człowieka - nie przeżył nigdy na Boże Narodzenie większego rozczarowania niż Oskar, którego spotkała pod choinką przykra niespodzianka, bo wśród prezentów nie brakowało niczego prócz blaszanego bębenka.Było tam pudło z klockami, którego nigdy nie otworzyłem. Bujany łabędź miał być tym niezwykłym darem, który zamieni mnie w Lohengrina. Chyba tylko po to, żeby mnie rozgniewać, ośmielili się położyć pod choinkę trzy lub cztery książeczki z obrazkami. Uznałem, że przyda mi się tylko para rękawic, sznurowane buty i czerwony sweter, który Gretchen Scheffler zrobiła na drutach. Oskar błądził zaskoczonym wzrokiem między klockami a łabędziem, patrzył pociesznym misiom z książeczek na łapy trzymające najrozmaitsze in-strumenty. Oto taka miła, zakłamana bestia trzyma bębenek, wygląda, jakby umiała bębnić, jakby zaraz miała wziąć się do bębnienia, jakby już bębniła w najlepsze; a ja miałem łabędzia, ale nie miałem bębenka, miałem prawdopodobnie ponad tysiąc klocków, lecz ani jednego bębenka, miałem rękawice z jednym palcem na potwornie mroźne zimowe noce, ale nic okrągłego, gładkiego, lodowatego i blaszanego, co mógłbym wziąć w ręce i wynieść w zimową noc, żeby mróz usłyszał coś gorącego.Oskar wyobrażał sobie: Matzerath trzyma jeszcze blachę w ukryciu. Albo siedzi na niej Gretchen Scheffler, która przyszła ze swoim piekarzem, żeby spałaszować naszą świąteczną gęś. Chcą najpierw nacieszyć się moją radością z łabędzia, klocków i książeczek, zanim dadzą mi prawdziwy skarb. Ustąpiłem, kartkowałem jak głupiec książeczki z obrazkami, wskoczyłem na grzbiet łabędzia i z najgłębszą odrazą bujałem się co najmniej przez pół godziny. Potem, mimo że mieszkanie było przegrzane, pozwoliłem przymierzyć sobie sweter, przy pomocy Gretchen Scheffler wciągnąłem sznurowane buty - tymczasem przyszli Greffowie, bo gęś była pomyślana na sześć osób - a po zjedzeniu tej nadziewanej suszonymi owocami, wyśmienicie przyrządzonej przez Matzeratha gęsi, podczas deseru - mirabele i gruszki - trzymając rozpaczliwie książeczkę z obrazkami, którąGreff dołożył mi do czterech

159

innych książeczek, po zupie, gęsi, czerwonej kapuście, ziemniakach, mirabelach i gruszkach, w wyziewach kaflowego pieca, który grzał niesamowicie, zaśpiewaliśmy wszyscy - łącznie z Oskarem - kolędę i jeszcze jedną zwrotkę „Ciesz się” i „Choin-ko-ma-choinko-ma-zielone-są-gałązki-twe-dzwoneczek-dzwo-ni-dzyń-dzyń-dzyń-dzyń-dzyń-dzyń-każdego-roku”, i teraz wreszcie chciałem—na dworze trudziły się już dzwony - chciałem dostać swój bębenek; zalani trębacze, z którymi dawniej trzymał się muzyk Meyn, trąbili, aż sople z gzymsów okiennych... ja jednak domagałem się, a oni nie dawali, nie wyciągali tego, co trzeba. Oskar: „Tak!”, tamci: „Nie!” - wtedy krzyknąłem, dawno już nie krzyczałem, wtedy znów po dłuższej przerwie wyszlifowałem swój głos w ostry, tnący szkło instrument, ale nie uśmierciłem wazonów, kufli ani żarówek, nie rozprułem witryny, nie odebrałem okularom ostrości widzenia - mój głos obrócił się przeciwko błyszczącym na tej choince, o której śpiewaliśmy przed chwilą, rozsiewającym świąteczny nastrój bombkom, dzwoneczkom, kruchym ozdóbkom z pianki, choinkowym szpicom: robiąc dzyń-dzyń-dzyń-dzyń-dzyń starł na proch całe przybranie Chrystusowego drzewka. Posypało się też niepotrzebnie sporo jodłowych igieł. Świeczki natomiast płonęły nadal cicho i święcie, ale Oskar mimo to nie dostał blaszanego bębenka.Matzerath nie miał ani krzty zrozumienia. Nie wiem, czy chciał mnie wychowywać, czy po prostu nie myślał o tym, żeby terminowo i obficie zaopatrywać mnie w bębenki. Wszystko zmierzało ku katastrofie; i tylko okoliczność, że jednocześnie z grożącą mi zaglądanie sposób było też ukryć coraz większego bałaganu w sklepie kolonialnym, sprawiła, iż sklep i ja w samą porę - jak zwykło się sądzić w momentach krytycznych - otrzymaliśmy pomoc.Ponieważ Oskar nie miał wymaganego wzrostu ani ochoty, żeby stać za ladą, sprzedawać razowiec, margarynę i sztuczny miód, Matzerath, którego dla uproszczenia znów nazywam moim ojcem, przyjął do sklepu Marię Truczinską, najmłodszą siostrę mojego biednego (przyjaciela Herberta.Nie tylko nazywała się Maria, ale i nią była. Pomijając fakt, że ‘w ciągu paru tygodni udało jej się przywrócić naszej firmie dobrą opinię, że umiała poprowadzić sklep grzecznie i zarazem twardo, czemu Matzerath chętnie się podporządkował, okazała też pewną bystrość w ocenie mojej sytuacji.Zanim jeszcze Maria zajęła swoje miejsce za ladą, spotykając mnie na schodach, gdy z gruchotem na brzuchu tupotałem oskarżycielsko po przeszło stu stopniach w górę i w dół, kilka razy proponowała mi namiastkę w postaci starej miednicy. Ale Oskar nie chciał namiastek. Nieugięcie wzbraniał się przed bębnieniem na dnie odwróconej miednicy. Ledwie jednak Maria zadomowiła się w sklepie, potrafiła wbrew woli Matzeratha spełnić moje życzenie. Co prawda Oskar nie dał się namówić, żeby wchodzić razem z nią do sklepów z zabawkami. Wnętrze takich kolorowo przeładowanych sklepów zmusiłoby mnie z pewnością do bolesnych porównań ze spustoszonym sklepem Sigismunda Markusa. Maria, łagodna i uległa, zostawiała mnie na ulicy albo sama załatwiała zakupy, co cztery lub pięć tygodni, w zależności od potrzeby, przynosiła mi nową blachę, a w ostatnich latach wojny, kiedy nawet blaszane bębenki stały się towarem rzadkim i reglamentowanym, musiała dawać handlarzom cukier albo paczuszkę prawdziwej kawy, żeby dostać spod lady blachę, jako tak zwany towar deficytowy. Robiła to wszystko bez wzdychania, potrząsania głową, wznoszenia oczu ku niebu, lecz ze skupioną powagą i tą oczywistością, z jaką wkładała mi świeżo wyprane, porządnie wyreperowane spodnie, pończochy i fartuch. Choć w latach późniejszych stosunki między Marią a mną ulegały ciągłej zmianie i nawet dziś jeszcze nie są wyjaśnione do końca, to sposób, w jaki wręcza mi bębenek, pozostał ten sam, mimo że cena dziecięcych blaszanych

160

bębenków jest dziś znacznie wyższa niż w roku dziewięćset czterdziestym.Dzisiaj Maria jest abonentką żurnalu mód. Z każdą wizytą ubiera się coraz bardziej elegancko. A wtedy?Czy Maria była piękna? Ukazywała okrągłą, świeżo wymytą twarz, patrzyła chłodno, ale nie zimno, szarymi, z lekka wyłupiastymi oczyma o krótkich, lecz gęstych rzęsach pod mocnymi, ciemnymi, zrośniętymi u nasady nosa brwiami. Wyraźnie zaznaczone kości policzkowe, których skóra przy silnym mrozie napinała się sinawo i pękała boleśnie, nadawały twarzy uspokajającą jednostajność, której nie przerywał maleńki, co nie znaczy brzydki ani tym bardziej śmieszny, raczej mimo całej delikatności kształtny nos. Czoło miała okrągłe i gładkie, już od młodych lat przecięte pionowymi zmarszczkami ponad zarośniętą nasadą nosa. Luźno i lekko się kręcąc układały się na skroniach owe kasztanowate włosy, które jeszcze dziś mają blask wilgotnych pni drzew, aby potem opiąć gładko małą, zgrabną głowę, jak u matki Truczinskiej pozbawioną niemal potylicy. Kiedy Maria po raz pierwszy włożyła biały fartuch i stanęła za ladą naszego sklepu, nosiła jeszcze warkocze za mocno ukrwionymi, jędrnymi uszami, których płatki niestety nie zwisały swobodnie, lecz bezpośrednio wrastały w ciało powyżej dolnej szczęki, nie tworząc wprawdzie jakiejś brzydkiej fałdki, ale wystarczająco wynaturzone, by snuć wnioski o charakterze Marii. Później Matzerath namówił dziewczynę na trwałą ondulację: uszy zostały zakryte. Dzisiaj Maria pod krótką ostrzyżoną, modnie rozczochraną fryzurą znów obnosi wrośnięte płatki; maskuje jednak ten drobny defekt urody dużymi, niezbyt gustownymi klipsami.Podobnie jak głowa Marii, którą można by objąć jedną ręką, ukazywała pełne policzki, wyraziste kości policzkowe, z rozmachem wykrojone oczy po obu stronach płaskiego, prawie niedostrzegalnego nosa, tak jej ciało, raczej niskiego niż średniego wzrostu, miało trochę za szerokie ramiona, wyrastające już spod pach pełne piersi i odpowiadające miednicy obfite siedzenie, które z kolei spoczywało na zbyt szczupłych, lecz mocnych nogach, pozostawiających szczelinę poniżej sromu.Maria miała chyba odrobinę iksowate nogi. Poza tym jej wiecznie zaczerwienione dłonie, w przeciwieństwie do dojrzałej i w końcu proporcjonalnej figury, wydawały mi się dziecinne, a palce kiełbaskowate. Tych dziecinnych rączek do dziś nie udało się jej wyprzeć. Natomiast jej stopy, które męczyły się wtedy w niezgrabnych sporto-półbutach, nieco później w nieodpowiednich dla niej, staromodnie eleganckich pantoflach mojej biednej mamy, mimo tego niezdrowego obuwia z drugiej ręki pozbyły się stopniowo dziecinnej czerwieni i śmieszności i przystosowały się do nowoczesnych fasonów pantofli produkcji zachodnioniemieckiej, a nawet włoskiej.Maria mówiła niewiele, chętnie za to śpiewała przy zmywaniu naczyń albo nasypywaniu cukru do niebieskich funtowych i pótfuntowych torebek. Po zamknięciu sklepu, kiedy Matzerath siedział nad rachunkami, w niedziele i w ogóle, ilekroć pozwalała sobie na pół godzinki wytchnienia, Maria sięgała po organki, które jej podarował brat Fritz, gdy został powołany do wojska i wyjechał do Bożego Pola Wielkiego.Maria grała na organkach niemal wszystko. Pieśni wędrownicze śpiewane na wieczornicach Związku Dziewcząt Niemieckich, melodie operetkowe i szlagiery, które usłyszała w radio albo u Fritza - brat jej bowiem około Wielkanocy w dziewięćset czterdziestym przez tydzień przebywał służbowo w Gdańsku. Oskar przypomina sobie, że Maria wygrywała Krople deszczu z uderzaniem językiem, wywabiała też z organków Piosenkę, którą opowiedział mi wiatr, nie naśladując przy tym Żary Leander. Nigdy jednak nie wyciągała swojego „Hohnera” w

161

godzinach handlu. Jeśli nawet nie było klientów, nie uprawiała muzyki i stawiając dziecinne okrągłe litery wypisywała tabliczki z cenami i listy towarów.Choć trudno było nie zauważyć, że to ona zarządza sklepem, że to ona odzyskała na stałe część klienteli, która po śmierci mojej biednej mamy przeniosła się do konkurencji, Maria zachowała dla Matzeratha graniczący z oddaniem głęboki szacunek, co jego, który zawsze wierzył w siebie, wcale nie wprawiało w zakłopotanie.- Ostatecznie to ja wziąłem dziewczynę do sklepu i przyuczyłem - brzmiał jego argument, ilekroć handlarz warzyw Greff i Gretchen Scheffler chcieli mu dokuczyć. Tak prosty był tok myślenia tego człowieka, który właściwie tylko przy swoim ulubionym zajęciu, gotowaniu, stawał się bardziej skomplikowany, wrażliwy i przez to godny uwagi. Bo Oskar musi mu to przyznać: jego żeberka kasselskie z kiszoną kapustą, jego cynaderki w sosie musztardowym, jego panierowane sznycle po wiedeńsku, a przede wszystkim jego karp w śmietanie z rzodkwią cieszyły wzrok, węch i podniebienie. Jeśli w sklepie niewiele mógł Marię nauczyć, bo po pierwsze, dziewczyna miała wrodzony zmysł do handlu detalicznego, a po drugie, Matzerath nie znał się wcale na subtelnościach handlu zza lady i nadawał się od biedy tylko do hurtowych zakupów, to jednak nauczył ją gotowania, pieczenia i duszenia; bo Maria, choć przez dwa lata służyła u rodziny urzędniczej na Siedlcach, gdy przyszła do nas, nie umiała nawet zagotować wody.Niebawem Matzerath miał się podobnie jak za życia mojej biednej mamy: on rządził w kuchni, coraz bardziej udoskonalał niedzielne pieczenie, szczęśliwy i zadowolony, mógł całe godziny poświęcać zmywaniu, załatwiał mimochodem coraz trudniejsze w latach wojny zakupy, zamówienia i rozliczenia z firmami hurtowymi i urzędem gospodarczym, utrzymywał nie bez pewnej przebiegłości korespondencję z urzędem podatkowym, co dwa tygodnie, nawet dość zręcznie, wykazując pomysłowość i dobry smak, dekorował wystawę, zajmował się z poczuciem odpowiedzialności swoimi partyjnymi dyrdymałkami i gdy Maria wytrwale stała za ladą, on miał pełne ręce roboty.Zapytacie państwo: po co te przygotowania, po co to szczegółowe rozwodzenie się o kościach policzkowych, brwiach, płatkach uszu, dłoniach i stopach młodej dziewczyny? Stając całkowicie po stronie państwa, potępiam wraz z wami ten sposób opisywania ludzi. Oskar jednak jest głęboko przeświadczony, że do tej pory udało mu się obraz Marii co najwyżej wypaczyć, jeżeli nie zniekształcić na zawsze. Dlatego już tylko ostatnie i, miejmy nadzieję, wyjaśniające zdanie: Maria, jeśli pominąć wszystkie anonimowe pielęgniarki, była pierwszą miłością Oskara.Uświadomiłem sobie ten stan, gdy któregoś dnia, co zdarzało mi się rzadko, przysłuchiwałem się własnemu bębnieniu i zauważyłem, w jak nowy, natarczywy i zarazem ostrożny sposób Oskar powiadamiał blachę o swojej namiętności. Maria przychylnie słuchała tego bębnienia. Ale nie lubiłem zbytnio, gdy sięgała po organki, brzydko marszczyła czoło nad drumlą i uznawała, że musi mi wtórować. Często jednak przy cerowaniu pończoch albo nasypywaniu cukru opuszczała ręce, poważnie i badawczo, z nieporuszoną twarzą, patrzyła mi między pałeczki i zanim wracała znów do cerowanej pończochy, przesuwała miękkim, sennym ruchem po mojej krótkiej, ostrzyżonej na jeża czuprynie.Oskar, który na ogół nie znosił takich czułości, tolerował dłoń Marii, polubił to głaskanie do tego stopnia, że nieraz całymi godzinami i już bardziej świadomie wystukiwał na blasze kuszące do głaskania rytmy, aż w końcu dłoń Marii usłuchała i spełniała jego pragnienie.Doszło do tego, że Maria co wieczór kładła mnie do łóżka. Rozbierała mnie, myła, pomagała

162

włożyć piżamę, polecała mi przed spaniem jeszcze raz opróżnić pęcherz, odmawiała ze mną, choć była protestantką, „Ojcze nasz”, trzy „Zdrowaś Mario”, czasem też „Jezu, dla ciebie żyję, Jezu, dla ciebie umieram”, i przykrywała mnie wreszcie z miłą, usypiającą miną.Jakkolwiek piękne były te ostatnie minuty przed zgaszeniem światła - z czasem czyniąc lekką aluzję zamieniałem „Ojcze nasz” i „Jezu, dla ciebie żyję” w „Bądź pozdrowiona, gwiazdo morska” i „Kocham cię, Mario” - cowieczorne przygotowania do nocnego spoczynku były mi przykre, podkopały niemal moje panowanie nad sobą i mnie, który skądinąd zawsze umiałem zachować twarz, narzucały ów zdradziecki rumieniec podlotków i udręczonych młodzieńców. Oskar przyznaje: za każdym razem, kiedy Maria własnoręcznie rozbierała mnie, stawiała w cynkowej wannie i posługując się myjką, szczotką i mydłem szorowała i pucowała moją skórę, aż zszedł z niej kurz całego dnia bębnisty, za każdym razem więc, kiedy uświadamiałem sobie, że ja, szesnastolatek, stoję goły, bez żadnych tajemnic, przed niemal siedemnastoletnią dziewczyną, rumieniłem się mocno i na długo.Ale Maria jakby nie dostrzegała zmiany koloru mojej skóry. Czyżby myślała, że myjka i szczotka tak mnie rozpalały? Czyżby mówiła sobie, że to higiena tak rozgrzała Oskara? A może Maria była na tyle wstydliwa i taktowna, że choć przejrzała moje cowieczorne rumieńce, nie zwracała na nie uwagi?Do dziś trapią mnie te raptowne, nie dające się w żaden sposób ukryć, trwające często pięć minut i dłużej wypieki. Podobnie jak mojemu dziadkowi, podpalaczowi Koljaiczkowi, który czerwieniał jak żagwie, gdy tylko padło słówko „zapałki”, krew występuje mi na twarz, gdy tylko ktoś, kogo nawet nie muszę znać, opowiada w mojej obecności o małych dzieciach, które co wieczór myje się w wannie myjką i szczotką. Oskar wygląda wtedy jak Indianin; otoczenie już się uśmiecha, nazywa mnie dziwakiem, nawet zboczeńcem; cóż bowiem może to znaczyć dla mojego otoczenia, kiedy małe dzieci namydla się i szoruje, kiedy dotyka się myjką najbardziej wstydliwych miejsc.Maria natomiast, dziecko natury, pozwalała sobie w mojej obecności, nie krępując się wcale, na najśmielsze rzeczy. I tak za każdym razem, gdy miała umyć podłogę w bawialni, zdejmowała od ud poczynając, owe pończochy, które podarował jej Matzerath, a których chciała oszczędzić. Którejś soboty po zamknięciu sklepu - Matzerath załatwiał coś w dzielnicowym biurze partii, byliśmy sami - Maria zrzuciła spódnicę i bluzkę, w ubogiej, ale czystej halce stanęła koło mnie przy stole w bawialni i zaczęła czyścić benzyną kilka plam na spódnicy i bluzce ze sztucznego jedwabiu.Jak to się stało, że Maria, ledwie zdjęła odzież, ledwie ulotnił się zapach benzyny, zapachniała przyjemnie i naiwnie odurzająco wanilią? Czyżby nacierała się tą przyprawą? Czyżby jakieś tanie perfumy miały ten zapach? A może ta woń była jej właściwa w takim samym stopniu, w jakim pani Kater zajeżdżała amoniakiem, a babka Koljaiczkowa przechowywała pod spódnicami zapach lekko zjełczałego masła? Oskar, który każdą rzecz musiał zbadać gruntownie, zbadał i wanilię: Maria nie nacierała się. Maria tak pachniała. Ba, dziś jeszcze jestem przekonany, że wcale nie zdawała sobie sprawy z właściwego jej zapachu; bo kiedy u nas w niedzielę po pieczeni cielęcej z tłuczonymi ziemniakami i kalafiorem polanym masłem trząsł się na stole budyń waniliowy, gdyż ja stukałem butem w nogę stołu, Maria, która przepadała za kisielem, jadła budyń bardzo niechętnie, podczas gdy Oskar po dziś dzień uwielbia ten najprostszy i chyba najbardziej banalny ze wszystkich budyni.W lipcu dziewięćset czterdziestego, wkrótce po tym, jak komunikaty nadzwyczajne obwieściły szybki i pomyślny przebieg kampanii francuskiej, rozpoczął się sezon kąpielowy nad

163

Bałtykiem. Podczas gdy brat Marii Fritz jako obergefrajter wysyłał pierwsze widokówki z Paryża, Matzerath i Maria postanowili, że Oskar musi przebywać nad morzem, że morskie powietrze wyjdzie mu na zdrowie. W przerwie obiadowej - sklep był zamknięty od pierwszej do trzeciej - Maria miała jeździć ze mną na plażę w Brzeźnie, a gdyby została tam do czwartej, powiedział Matzerath, to też nic nie szkodzi, on sam lubi czasem stanąć za ladą i pokazać się klienteli.Oskarowi kupiono niebieski kostium z wyszytą kotwicą. Maria miała już swój zielony z czerwonymi wypustkami, który siostra Gusta dała jej w prezencie na konfirmację. W torbę plażową z czasów mamy włożono biały włochaty płaszcz kąpielowy, który również został po mamie, do tego doszły niepotrzebnie wiaderko, łopatka i rozmaite foremki do piasku. Maria niosła torbę. Mój bębenek niosłem sam.Oskar miał stracha przed jazdą tramwajem koło cmentarza na Zaspie. Czyż nie musiał się obawiać, że widok tak cichego, a jednak wymownego miejsca odbierze mu i tak już niezbyt wielką ochotę do plażowania? Jak zachowa się duch Jana Brońskiego, zastanawiał się Oskar, gdy ten, co doprowadził go do zguby, w lekkim, letnim ubraniu przemknie koło jego grobu w dzwoniącym tramwaju?Dziewiątka zatrzymała się. Konduktor ogłosił, że to przystanek Zaspa. Omijając wzrokiem Marię patrzyłem z wysiłkiem w stronę Brzeźna, skąd, powiększając się powoli, nadpełzał tramwaj, na który czekaliśmy. Żeby tylko nie spojrzeć w bok! Cóż tam było do oglądania! Zmarniałe sosny, zardzewiała krata w esy-floresy, bezładnie porozrzucane nagrobki, których inskrypcje były czytelne już tylko dla mikołajków nadmorskich i dzikiego owsa. Lepiej już wyjrzeć przez otwarte okno i popatrzeć w górę: brzęczały tam grube Ju 52, jak na bezchmurnym lipcowym niebie potrafią brzęczeć tylko trzymotorowe samoloty albo bardzo tłuste muchy.Ruszyliśmy dzwoniąc i mijany tramwaj zasłonił nam widok. Zaraz za przyczepą musiałem się obejrzeć: zobaczyłem cały opuszczony cmentarz, ponadto kawałek pomocnego muru, którego uderzająco biała plama leżała wprawdzie w cieniu, ale mimo to budziła niezwykle przykre...A potem cmentarz został w tyle, zbliżaliśmy się do Brzeźna i znów i popatrzyłem na Marię. Jej ciało wypełniało lekką letnią sukienkę w kwiatki. Wokół okrągłej, matowo błyszczącej szyi, na pulchnych obojczykach miała naszyjnik z drewnianych wiśni koloru starej czerwieni, które były wszystkie jednakowej wielkości i udawały bliską pęknięcia dojrzałość. Domyślałem się tylko owego zapachu czy naprawdę go poczułem? Oskar pochylił się lekko - Maria wiozła swoją waniliową woń nad Bałtyk - wciągnąłem głęboko aromat i w jednej chwili pozbyłem się butwiejącego Jana Brońskiego. Obrona Poczty Polskiej stała się już historią, zanim ciała obrońców odpadły od kości. Oskar, ocalały, chłonął zupełnie inne zapachy od tych, jakie mógł wydzielać jego kiedyś elegancki, teraz rozkładający się domniemany ojciec.W Brzeźnie Maria kupiła funt wiśni, wzięła mnie za rękę - wiedziała, że Oskar tylko jej na to pozwalał - i przez sosnowy las zaprowadziła mnie na plażę. Mimo blisko szesnastu lat - kąpielowy nie dopatrzył się tego - wpuszczono mnie do kąpieliska dla pań. Woda: osiemnaście, powietrze: dwadzieścia sześć, wiatr: wschodni, nadal pogodnie, było napisane na czarnej tablicy obok plakatu towarzystwa ratowniczego, które swoje wskazówki, jak ratować tonących, opatrywało niezdarnymi, staromodnymi rysunkami. Wszyscy topielcy mieli pasiaste kostiumy, ratownicy nosili wąsy, słomkowe kapelusze pływały w zdradliwie niebezpiecznej wodzie.Bosa szatniarka poszła przodem. Jak pokutnica przepasana była powrozem, na którym wisiał

164

potężny klucz otwierający wszystkie kabiny. Drewniane pomosty. Poręcz przy pomostach. Wyschnięty kokosowy chodnik wzdłuż wszystkich kabin. My dostaliśmy kabinę 53. Jej deski były ciepłe, suche, miały naturalny białoniebieskawy kolor, który nazwałbym przygaszonym. Lustro koło okienka kabiny, które samo nie brało już siebie poważnie.Najpierw musiał rozebrać się Oskar. Zrobiłem to twarzą do ściany i bardzo niechętnie przyjąłem pomoc. Potem Maria energicznym szarpnięciem odwróciła mnie, podsunęła mi nowy kostium i wtłoczyła moje ciało, nie zważając na nic, w obcisłą wełnę. Ledwie zapięła mi szelki, posadziła mnie na drewnianej ławce pod tylną ścianą kabiny, położyła mi na udach bębenek z pałeczkami i szybkimi, mocnymi ruchami zaczęła się rozbierać.Z początku bębniłem trochę, liczyłem też dziury po sękach w deskach podłogi. Potem zaprzestałem liczenia i bębnienia. Nie mogłem pojąć, dlaczego Maria pogwizdywała pod nosem, śmiesznie wydymając usta, gdy pozbywała się pantofli, zagwizdała dwa razy, wysoko i nisko, gdy ściągała skarpetki, gwizdała jak woźnica, gdy zdejmowała sukienkę w kwiatki, gwiżdżąc powiesiła halkę na sukience, zrzuciła biustonosz i nadal, nie znajdując melodii, gwizdała z wysiłkiem, gdy opuściła do kolan, potem do stóp majtki, które właściwie były spodenkami gimnastycznymi, wyszła ze zrolowanych nogawek i lewą stopą zmiotła je w kąt.Maria przeraziła Oskara swoim owłosionym trójkątem. Wprawdzie wiedział on po swojej biednej mamie, że kobiety nie są u dołu łyse, ale Maria nie była dla niego kobietą w tym znaczeniu, w jakim jego mama okazywała się kobietą wobec Matzeratha czy Jana Brońskiego.I teraz od razu ją rozpoznałem. Wściekłość, wstyd, oburzenie, rozczarowanie i na pół śmieszne, na pół bolesne sztywnienie mojej sikawki pod kostiumem kazały mi zapomnieć o bębenku i obu pałeczkach na rzecz tej jednej, nowo wyrosłej pałeczki.Oskar zerwał się, rzucił się ku Marii. Przyjęła go swoimi włosami. Zanurzył w nich twarz. Poczuł, jak rosną mu między wargami. Maria zaśmiała się i chciała go odciągnąć, ja jednak coraz bardziej ją zagarniałem, tropiłem zapach wanilii. Maria śmiała się nadal. Zostawiła mnie nawet przy wanilii, widocznie to ją ubawiło, bo nie przestała się śmiać. Dopiero gdy nogi ugięły się pode mną, a ją zabolało - bo nie puściłem włosów albo one mnie nie puściły - dopiero gdy wanilia wycisnęła mi łzy z oczu, gdy poczułem smak pieprzników czy w ogóle czegoś ostrego, ale już nie wanilii, gdy ów zapach ziemi, który Maria ukrywała za wanilią, przybił mi do czoła butwiejącego Jana Brońskiego i zatruł mnie na zawsze smakiem przemijania, wtedy puściłem.Oskar osunął się na przygaszone w kolorze deski kabiny i wciąż jeszcze płakał, gdy Maria, która znowu się śmiała, podniosła mnie, wzięła na ręce, pogłaskała i przycisnęła do owych drewnianych wiśni, które były jej jedynym strojem.Kręcąc głową zebrała włosy z moich warg i dziwiła się:- Ale z ciebie łobuziak! Zabierasz się, choć nie wiesz, co i jak, a potem płaczesz.

Proszek musujący

Czy to państwu coś mówi? Dawniej można było go dostać o każdej porze roku w płaskich torebkach. Moja mama sprzedawała naszym sklepie obrzydliwie zielone torebki proszku musującego smaku wonnej marzanki. Torebka, której koloru użyczyły niezupełnie dojrzałe pomarańcze, nosiła nazwę: „Proszek musujący o smaku pomarańczowym”. Poza tym był

165

jeszcze proszek o smaku malinowym i taki, co zalany czystą wodą z kranu syczał, pienił się i burzył, i jeśli piło się go, zanim się uspokoił, miał odległy, nikły smak cytryny i takiż kolor w szklance, tylko nieco bardziej intensywny: sztuczna żółtość udająca truciznę.Co prócz określenia smaku było jeszcze na torebce? Było tam napisane: „Produkt naturalny, prawnie zastrzeżony, strzec przed wilgocią” - a pod kropkowaną linią: - „tutaj rozerwać”.Gdzie jeszcze można było kupić proszek musujący? Nie tylko w sklepie mojej mamy, w każdym sklepie kolonialnym - z wyjątkiem Kaisera i sklepów spółdzielczych - można było kupić wyżej opisany proszek. Tam i we wszystkich budkach z napojami torebka proszku musującego kosztowała trzy fenigi.Maria i ja mieliśmy proszek musujący za darmo. Tylko kiedy nie mogliśmy się doczekać, aż wrócimy do domu, musieliśmy w sklepach kolonialnych czy budkach z napojami płacić trzy fenigi albo nawet sześć, bo jednej było nam mało i żądaliśmy dwóch płaskich torebek.Kto zaczął zabawę z proszkiem musującym? Odwieczna kwestia sporna między zakochanymi. Ja mówię, że zaczęła Maria. Maria nie twierdziła nigdy, że to Oskar zaczął. Pozostawiała kwestię otwartą i gdyby ktoś bardzo się dopytywał, odpowiedziałaby co najwyżej: „To proszek zaczął”.Oczywiście każdy przyzna rację Marii. Tylko Oskar nie mógł zgodzić się z tym pomówieniem. Nigdy bym się nie przyznał przed sobą, że torebka proszku musującego za trzy fenigi potrafiła uwieść Oskara. Miałem wtedy szesnaście lat i byłem skłonny przypisywać winę sobie, może Marii, ale w żadnym wypadku proszkowi musującemu, który trzeba strzec przed wilgocią.Zaczęło się to w kilka dni po moich urodzinach. Sezon kąpielowy wedle kalendarza dobiegał końca. Pogoda nie przyjmowała jednak do wiadomości, że to już wrzesień.Po deszczowym sierpniu lato pokazało, co potrafi; o jego spóźnionych wyczynach można było przekonać się z tablicy obok plakatu towarzystwa ratowniczego, który przybito na kabinie kąpielowego: powietrze: dwadzieścia dziewięć, woda: dwadzieścia, wiatr: południowo-wschodni, na ogół pogodnie.Podczas gdy Fritz Truczinski jako obergefrajter lotnictwa przysyłał pocztówki z Paryża, Kopenhagi, Oslo i Brukseli - facet stale odbywał podróże służbowe - Maria i ja dorobiliśmy się pewnej opalenizny. W lipcu mieliśmy swoje ulubione miejsce pod słoneczną ścianą kąpieliska ogólnego. Ponieważ Maria była tam narażona na niezdarne żarty uczniaków z Conradinum, odzianych w czerwone kąpielówki, i nużące zaloty licealisty od Świętego Piotra, w połowie sierpnia porzuciliśmy kąpielisko ogólne i znaleźliśmy o wiele spokojniejsze miejsce w kąpielisku dla pań, blisko wody, gdzie grube, podobne do krótkich fal Bałtyku, dychawiczne panie zanurzały się w morzu aż po żylaki pod kolanami, gdzie małe dzieci, gołe i niegrzeczne, zmagały się z losem, to znaczy kleciły zamki z piasku, które ciągle waliły się w gruzy.Kąpielisko dla pań; gdy kobiety są między sobą, gdy myślą, że nikt ich nie obserwuje, młodzieniec, którego Oskar ukrywał wówczas w sobie, powinien zamknąć oczy i nie dopuścić, by stał się mimowolnym świadkiem nieskrępowanej kobiecości.Leżeliśmy na piasku. Maria w zielonym kostiumie z czerwonymi wypustkami, ja wcisnąłem się w swój niebieski. Piasek spał, morze spało, muszle były rozdeptane i nie słuchały. Bursztyny, które podobno nie pozwalają zasnąć, znajdowały się gdzie indziej, wiatr, który wedle tablicy meteorologicznej wiał z południowego wschodu, powoli usypiał, rozległe, z pewnością przemęczone niebo nie przestawało już ziewać; także Maria i ja byliśmy trochę znużeni. Wyką-paliśmy się już, po kąpieli, nie przed kąpielą, zjedliśmy coś niecoś. Teraz wilgotne jeszcze pestki wiśni leżały na morskim piasku obok białych już i wyschniętych pestek z zeszłego roku.

166

Patrząc na tak widome znaki przemijania Oskar posypywał swój bębenek strużką piasku z jednorocznymi, tysiącletnimi i świeżutkimi pestkami wiśni, zrobił więc zegar piaskowy i próbował wczuć się w rolę śmierci, bawiąc się kośćmi. Pod ciepłym, sennym ciałem Marii wyobrażałem sobie części jej na pewno czujnego szkieletu, delektowałem się szczeliną między łokciem a kością promieniową, przebiegałem jej kręgi w wyliczankach, przez dwa otwory kości miednicznej sięgnąłem do środka i bawiłem się wyrostkiem mieczykowatym.Na przekór igraszkom, którym oddawałem się jako śmierć z zegarem piaskowym, Maria poruszyła się. Po omacku, zdając się tylko na palce, sięgnęła do torby plażowej i szukała czegoś, a tymczasem ja resztką piasku z ostatnimi pestkami wiśni obdarzyłem na pół już zasypany bębenek. Ponieważ Maria nie znalazła tego, czego szukała, prawdopodobnie organków, wywróciła torbę do góry dnem; niebawem na prześcieradle kąpielowym leżały nie organki, ale torebka proszku musującego o smaku wonnej marzanki.Maria udawała zaskoczoną. Może i była zaskoczona. Ja byłem naprawdę zaskoczony i powtarzałem sobie ciągle, powtarzam to jeszcze dzisiaj. Jakim sposobem proszek musujący, owa taniocha, którą kupowały sobie tylko dzieci bezrobotnych i sztauerów, bo nie miały pieniędzy na porządną lemoniadę, jakim sposobem ten bubel trafił do naszej torby plażowej?Podczas gdy Oskar zastanawiał się jeszcze, Maria poczuła pragnienie. Także i ja, wbrew woli, przerywając swoje rozmyślania, musiałem przyznać się przed sobą, że porządnie zaschło mi w gardle. Nie mieliśmy kubka, poza tym od wody nadającej się do picia dzieliło nas co najmniej trzydzieści pięć kroków, jeśli szła Maria, a około pięćdziesięciu, jeśli ja ruszałem w drogę. Chcąc pożyczyć kubek u kąpielowego i odkręcić kran koło jego kabiny, trzeba było iść po rozpalonym piasku między błyszczącymi kremem Nivea, leżącymi na plecach albo na brzuchu górami mięsa.Oboje baliśmy się tej drogi i zostawiliśmy torebkę na prześcieradle. Wreszcie ja ją wziąłem, zanim zdecydowała się na to Maria. Lecz Oskar położył ją z powrotem na prześcieradle, żeby Maria mogła sięgnąć. Maria nie sięgnęła. Więc sięgnąłem ja i podałem torebkę Marii. Maria zwróciła ją Oskarowi. Podziękowałem i ofiarowałem jej. Ona jednak nie chciała przyjąć od Oskara żadnych prezentów. Musiałem więc znów położyć torebkę na prześcieradle. Leżała tam przez dłuższy czas bez ruchu.Oskar twierdzi, że to Maria po chwili pełnej napięcia wzięła torebkę. Nie dość na tym: oderwała pasek papieru akurat tam, gdzie pod kropkowaną linią było napisane: „tutaj rozerwać”. Potem podsunęła mi otwartą torebkę. Tym razem Oskar z podziękowaniem odmówił. Maria nadąsała się. Z całą stanowczością położyła otwartą torebkę na prześcieradle. Cóż mi pozostało innego, jak tylko, nie czekając, aż proszek być może zmiesza się z morskim piaskiem, sięgnąć po torebkę i zaofiarować ją Marii.Oskar twierdzi, że to Maria wsadziła palec w otwór torebki, wyciągnęła go, uniosła pionowo i pokazała: na brzuścu pojawiło się coś białoniebieskawego - proszek musujący. Ofiarowała mi palec. Oczywiście przyjąłem go. Chociaż proszek dostał mi się do nosa, zrobiłem minę, jakbym skosztował czegoś bardzo smacznego. To Maria stuliła dłoń. I Oskar był zmuszony nasypać jej trochę proszku musującego do różowej miseczki. Nie wiedziała, co ma począć z tą kupką. Pagórek na dłoni był dla niej czymś zbyt nowym i zbyt zaskakującym. Wtedy pochyliłem się, zebrałem wszystką ślinę, przekazałem ją proszkowi musującemu, zrobiłem to jeszcze raz i cofnąłem się dopiero wtedy, gdy nie miałem już w ustach ani trochę śliny.W dłoni Marii zaczęło syczeć i pienić się. Raptem wonna marzanka wybuchnęła jak wulkan. Zakipiała, nie wiem czyja, zielonkawa wściekłość. Działo się coś, czego Maria jeszcze nie

167

widziała i nie doznała chyba nigdy, gdyż dłoń jej drżała, trzęsła się, chciała odfrunąć, bo marzanka gryzła ją, przenikała pod skórę, podniecała, dawała jej rozkosz, rozkosz, rozkosz...Gdy owa zieleń rozrastała się niepowstrzymanie, Maria poczerwieniała, uniosła dłoń do ust, oblizała jej wewnętrzną stronę wysuniętym językiem, zrobiła to kilkakrotnie i tak rozpaczliwie, że Oskar skłonny był już sądzić, iż język nie osłabia tej tak podniecającej rozkoszy marzanki, lecz wzmagają do owego punktu, a może ponad ów punkt, który normalnie stanowi granicę wszelkiej rozkoszy.Potem rozkosz ustąpiła. Maria zachichotała, rozejrzała się, czy marzanka nie ma świadków, a zobaczywszy, że dokoła leżą dyszące w kostiumach, obojętne i brązowe od Nivei krowy morskie, opadła z powrotem na prześcieradło, na tym tak białym tle powoli znikał jej rumieniec wstydu.Może upał tej południowej pory zdołałby jeszcze nakłonić Oskara do snu, gdyby Maria po niespełna pół godzinie nie usiadła znowu i nie odważyła się sięgnąć po napełnioną do połowy torebkę z proszkiem musującym. Nie wiem, czy walczyła ze sobą, zanim wysypała resztę proszku na tę stuloną dłoń, której działanie wonnej marzanki nie było już obce. Chyba przez chwilę, jakiej potrzeba, by przetrzeć okulary, trzymała z lewej torebkę, z prawej różową miseczkę, nieruchomo i przeciwstawnie. Nie znaczy to, że patrzyła na torebkę albo na stuloną dłoń, że wodziła wzrokiem od napełnionej w połowie do pustej; Maria spoglądała pomiędzy torebką a dłonią surowo pociemniałymi oczyma. Niebawem okazało się jednak, o ile słabsze było surowe spojrzenie od napełnionej do połowy torebki. Torebka zbliżyła się do stulonej dłoni, dłoń wyszła jej naprzeciw, spojrzenie utraciło pocętkowaną melancholią surowość, stało się ciekawe, a w końcu już tylko łakome. Z trudem udając obojętność Maria wysypała resztę proszku musującego o smaku wonnej marzanki na swoją pulchną, mimo upału suchą dłoń, odrzuciła torebkę i obojętność, zatrzymała jeszcze szare spojrzenie na proszku, uwolnioną dłonią podparła napełnioną garść, a potem popatrzyła na mnie, popatrzyła szaro, szarooko domagała się czegoś ode mnie, chciała mojej śliny, czemu nie wzięła swojej, Oskar już nie miał, ona miała na pewno dużo więcej, ślina nie odnawia się tak szybko, powinna była z łaski swojej wziąć swoją, była równie dobra, jeśli nie lepsza, w każdym razie ona musiała mieć więcej śliny ode mnie, bo ja tak szybko nic nie mogłem zrobić, poza tym ona była większa niż Oskar.Maria chciała mojej śliny. Od początku ustaliło się, że tylko moja ślina wchodziła w grę. Nie spuszczała ze mnie domagającego się śliny spojrzenia a ja winę za tę okropną nieustępliwość przypisywałem płatkom jej uszu, nie zwisającym swobodnie, lecz przyrośniętym. Więc Oskar przełknął, wyobraził sobie rzeczy, na które zwykle płynęła mu ślinka, lecz tym razem, za sprawą morskiego powietrza, słonego, przesyconego solą morską powietrza, moje ślinianki zawiodły, musiałem, zniewolony spojrzeniem Marii, podnieść się i ruszyć w drogę. Trzeba było, nie rozglądając się na boki, przejść ponad pięćdziesiąt kroków po gorącym piasku, wejść po jeszcze bardziej gorących schodkach do kabiny kąpielowego, odkręcić kran, trzymać pod nim odwróconą głowę z otwartymi ustami, napić się, przepłukać usta, przełknąć, żeby Oskar odzyskał ślinę.Gdy przemierzyłem odległość między kabiną kąpielowego a naszym białym prześcieradłem, tę bezkresną i otoczoną okropnymi widokami drogę, zastałem Marię leżącą na brzuchu. Głowę ukryła w skrzyżowanych ramionach. Jej warkocze spoczywały bezwładnie na okrągłych plecach.Trąciłem ją, bo Oskar miał teraz ślinę. Maria nie ruszyła się. Trąciłem ją jeszcze raz. Ona nie

168

chciała. Ostrożnie otworzyłem jej lewą dłoń. Ona pozwoliła na to: dłoń była pusta, jakby nigdy w życiu nie widziała wonnej marzanki. Wyprostowałem palce i prawej dłoni: była różowa, o wilgotnych liniach, gorąca i pusta.Czyżby Maria posłużyła się jednak własną śliną? Czyżby nie mogła się doczekać? A może zdmuchnęła proszek, zdusiła rozkosz, zanim ją poczuła, wytarła dłoń o prześcieradło, aż znowu ukazała się znajoma dziecinna łapka Marii z nieco zabobonnym wzgórkiem Księżyca, mięsistym Merkurym i jędrnym wzgórkiem Wenus.Poszliśmy wówczas niebawem do domu i Oskar nie dowie się nigdy, czy Maria już tamtego dnia po raz drugi spieniła proszek musujący, czy też owa mieszanka proszku musującego i mojej śliny dopiero po paru dniach, powtórzona, weszła nam obojgu w nałóg.Przypadek, być może posłuszny naszym pragnieniom, sprawił, że wieczorem opisanego przed chwilą dnia plażowego – zjedliśmy zupę jagodową, a potem placki ziemniaczane - Matzerath oznajmił ceremonialnie Marii i mnie, że został członkiem niewielkiego klubu skatowego przy miejscowym komitecie partyjnym, dwa razy w tygodniu będzie wieczorami spotykał się w gospodzie Springera ze swoimi nowymi partnerami, to sami zellenleiterzy, czasem wpadnie także Sellke, nowy Ortsgruppenleiter, już choćby z tego powodu on musi tam bywać i nas niestety zostawiać samych. Chyba najlepiej będzie, jeśli na te skatowe wieczory ulokuje się Oskara u matki Truczinskiej.Matka Truczinska zgodziła się, tym bardziej że takie rozwiązanie podobało się jej znacznie bardziej aniżeli propozycja, którą Matzerath bez wiedzy Marii złożył jej poprzedniego dnia. To znaczy, nie ja miałem nocować u matki Truczinskiej, tylko Maria dwa razy w tygodniu miała sobie ścielić u nas na kozetce.Przedtem Maria spała w owym szerokim łożu, na którym za dawnych czasów mój przyjaciel Herbert układał swoje upstrzone bliznami plecy. Ciężki mebel stał w mniejszym pokoju w głębi mieszkania. Matka Truczinska miała łóżko w bawialni. Gusta Truczinska, która po staremu obsługiwała zimny bufet w hotelu „Eden” i tam też mieszkała, przychodziła nieraz w wolne dni, nocowała rzadko, a jeśli już, to na kanapie. Jeżeli natomiast w mieszkaniu zjawiał się urlopowany z frontu lub delegowany w podróż służbową Fritz Truczinski z prezentami z dalekich krajów, to spał w łożu Herberta, Maria w łóżku matki Truczinskiej, a staruszka na kanapie.Ten porządek został zakłócony przez moje żądanie. Najpierw mieli mnie położyć na kanapie. Odrzuciłem tę myśl krótko, ale zdecydowanie. Wtedy matka Truczinska chciała mi odstąpić swoje stare łóżko i zadowolić się kanapą. Ale temu sprzeciwiła się Maria, nie chciała, żeby niewygody zakłócały starej matce nocny odpoczynek. Nie tracąc wielu słów oznajmiła, że gotowa jest dzielić ze mną dawne kelnerskie łoże Herberta i wyraziła to tak: - To ja już będę spać z Oskarkiem w jednym łóżku. On jest taki mały jak pchełka.Tak więc od następnego poniedziałku Maria dwa razy tygodniowo przenosiła moją pościel z naszego parterowego mieszkania na drugie piętro i ścieliła mi oraz mojemu bębenkowi po swojej lewej ręce. W pierwszą skatową noc Matzeratha nie wydarzyło się nic. Łoże Herberta wydawało mi się ogromne. Położyłem się pierwszy, Maria przyszła później. Umyła się w kuchni i wkroczyła do sypialni w śmiesznie długiej i staromodnej sztywnej nocnej koszuli. Oskar oczekiwał, że ukaże się naga i owłosiona, był z początku rozczarowany, potem jednak zadowolony, bo materiał z szuflady prababki, lekko i przyjemnie układając się w fałdy, przypominał mu białą draperię pielęgniarskiego stroju.Stojąc przed komodą Maria rozplatała warkocze i pogwizdywała. Zawsze ubierając się czy

169

rozbierając, splatając czy rozplatając warkocze Maria pogwizdywała. Nawet czesząc się spomiędzy wydętych warg wydawała niezmordowanie owe dwa dźwięki, a mimo to nie wpadała na żadną melodię.Ledwie Maria odłożyła grzebień, pogwizdywanie ustało. Obróciła się, jeszcze raz potrząsnęła włosami, zrobiła szybko porządek na komodzie, porządek usposobił ją swawolnie: przesłała ręką całusa sfotografowanemu i wyretuszowanemu wąsatemu ojcu w czarnych hebanowych ramach, potem z przesadnym rozmachem wskoczyła do łóżka, zahuśtała się kilka razy na sprężynach, przy ostatnim huśtnięciu naciągnęła na siebie pierzynę, przykryła się górą pierza aż po brodę, mnie, który leżałem obok pod swoją pierzyną, nawet nie dotknęła, wyciągnęła jeszcze spod przykrycia krągłą rękę, z której zsunął się rękaw nocnej koszuli, szukała nad głową owego sznura którym można było zgasić światło, znalazła, zgasiła i dopiero w ciemności powiedziała o wiele za głośno: - Dobranoc. Oddech Marii szybko stał się równomierny. Prawdopodobnie nie tylko tak udawała, ale rzeczywiście zasnęła wkrótce, bo po jej codziennych wyczynach w pracy mogły i powinny nastąpić tylko podobnie solidne wyczyny w spaniu.Przed oczyma Oskara długo jeszcze przesuwały się atrakcyjne, odpędzające sen obrazy. Aczkolwiek między ścianami a oknem zaciemnionym papierem zalegała gęsta czerń, to jednak jasnowłose pielęgniarki pochylały się nad poharatanymi plecami Herberta, z białej, wygniecionej koszuli Leo Hysia, to zrozumiałe, wykluwała się mewa i leciała, leciała i roztrzaskiwała się o mur cmentarza, który wyglądał potem jak świeżo pobielony, i tak dalej, i tak dalej. Dopiero gdy przybierający wciąż na sile, oszałamiający zapach wanilii sprawił, że film przed snem najpierw zamigotał, potem się urwał, Oskar odnalazł podobnie spokojny oddech, jakim już od dawna oddychała Maria.Równie skromne przedstawienie dziewczęcych czynności przed zaśnięciem dała mi Maria w trzy dni później. Przyszła w nocnej koszuli, pogwizdywała rozplatając warkocze, pogwizdywała jeszcze przy czesaniu, odłożyła grzebień, już nie pogwizdywała, zrobiła porządek na komodzie, przesłała fotografii całusa, z przesadnym rozmachem wskoczyła do łóżka, zahuśtała się, sięgnęła po pierzynę i zobaczyła - patrzyłem na jej plecy - zobaczyła torebkę - podziwiałem jej piękne długie włosy - spostrzegła na pierzynie coś zielonego - zamknąłem oczy i chciałem poczekać, aż przyzwyczai się do widoku torebki z proszkiem musującym - raptem zatrzeszczały sprężyny pod rzucającą się w tył Marią, rozległo się pstryknięcie, a gdy na ten dźwięk otworzyłem oczy, Oskar mógł przekonać się o tym, o czym już wiedział: Maria zgasiła światło, oddychała niespokojnie w ciemności, nie mogła przyzwyczaić się do widoku torebki z proszkiem musującym; pozostawało jednak rzeczą niepewną, czy wezwany przez nią na pomoc mrok nie wyolbrzymił obecności owego proszku musującego, nie doprowadził do rozkwitu wonnej marzanki i nie przypisze mocy kipiącej bąbelkami sody.Bliski jestem przypuszczenia, że mrok był sojusznikiem Oskara. Bo już po paru minutach - o ile w zupełnie ciemnym pokoju można mówić o minutach - posłyszałem jakieś ruchy u wezgłowia; Maria usiłowała złowić sznur, sznur połknął haczyk i niebawem znów podziwiałem piękne długie włosy siedzącej Marii, opadające na nocną koszulę. Jak równomiernie i żółto świeciła żarówka pod pomarszczonym pokryciem sypialnianego abażuru. Napęczniała i napięta wznosiła się nadal pierzyna w nogach łóżka. Torebka na samym wierzchu nie śmiała poruszyć się w ciemności. Babcina koszula Marii zaszeleściła, uniósł się jeden rękaw wraz z należącą do niego dziecinną łapką, a Oskar zebrał ślinę w ustach.W ciągu następnych tygodni opróżniliśmy we dwójkę, zawsze w ten sam sposób, ponad tuzin

170

torebek z proszkiem musującym, przeważnie o smaku wonnej marzanki, na koniec, gdy marzanki zabrakło, o smaku cytrynowym i malinowym, doprowadzaliśmy moją ślinę do wrzenia i uzyskiwaliśmy rozkosz, którą Maria ceniła coraz wyżej. Doszedłem do pewnej wprawy w gromadzeniu śliny, stosowałem fortele, które powodowały szybkie i obfite wydzielanie się cieczy, i wkrótce potrafiłem za pomocą jednej torebki proszku obdarzyć Marię trzykrotnie, raz za razem upragnioną rozkoszą.Maria była zadowolona z Oskara, nieraz przytulała go do siebie, po zażyciu proszku musującego całowała go nawet dwa lub trzy razy gdzieś w twarz i na ogół szybko zasypiała, przy czym Oskar słyszał, jak w ciemności jeszcze krótko chichotała.Mnie coraz trudniej było zasnąć. Miałem szesnaście lat, żywy umysł i czułem odpędzającą sen potrzebę ofiarowania mojej miłości do Marii innych, bardziej nieoczekiwanych możliwości aniżeli te, które drzemały w proszku musującym, a zbudzone moją śliną zapewniały zawsze tę samą rozkosz.Rozmyślania Oskara nie ograniczały się tylko do owych chwil po zgaszeniu światła. Przez cały dzień medytowałem przy bębenku, kartkowałem zniszczone strony Rasputina, przypominałem sobie dawne orgie lekcyjne między Gretchen Scheffler a moją biedną mamą, radziłem się także Goethego, którego podobnie jak Rasputina miałem w wyjątkach z Powinowactw z wyboru, brałem więc zmysłowość szamana, wygładzałem ją wszechogarniającym zrozumieniem księcia poetów, nadawałem Marii powierzchowność carycy, to znów rysy wielkiej księżnej Anastazji, wybierałem damy ze szlachecko-ekscentrycznego otoczenia Rasputina, aby wkrótce, czując odrazę do kobiet zbyt wyuzdanych, widzieć Marię w niebiańskiej przejrzystości Otylii albo pod wstydliwie powściąganą namiętnością Charlotty. Siebie samego Oskar widział na przemian jako Rasputina, to znów jako jego zabójcę, bardzo często jako kapitana, rzadziej jako chwiejnego małżonka Charlotty, a raz - muszę się przyznać - jako geniusza, który w znajomej postaci Goethego unosił się nad śpiącą Marią.Dziwnym sposobem od literatury oczekiwałem więcej bodźców niż od nagiego, rzeczywistego życia. Toteż Jan Broński, którego widziałem przecież wystarczająco często, jak obrabiał moją biedną mamę, niczego właściwie nie mógł mnie nauczyć. Chociaż wiedziałem, że owo złożone na przemian z mamy i Jana lub z Matzeratha i mamy, zadyszane, wytężające wszystkie siły, na koniec pojękujące cicho, rozdzielające się kleiście kłębowisko oznacza miłość, to jednak Oskar nie chciał wierzyć, że to jest miłość, i z miłości szukał innej miłości, ale wciąż natykał się na miłość skłębioną i nienawidził tej miłości, aż sam jej doświadczył i musiał bronić przed sobą jako jedynie prawdziwej i możliwej miłości.Maria przyjmowała proszek musujący na leżąco. Ponieważ, ledwie proszek się zapienił, podrygiwała zwykle i tupała nogami, niekiedy już po pierwszej rozkoszy koszula odsłaniała jej uda. Za drugim razem koszula sunąc po brzuchu zatrzymywała się przeważnie na jej piersiach. Po całych tygodniach napełniania jej lewej dłoni - przedtem przy lekturze Goethego czy Rasputina nie biorąc tej możliwości pod uwagę - wsypałem resztkę proszku malinowego z torebki w zagłębienie pępka Marii, zanim zdążyła zaprotestować, wypełniłem je śliną, a gdy w kraterze zaczęło kipieć, Maria nie miała już potrzebnych do wniesienia protestu argumentów, bo pieniący się gwałtownie pępek miał przewagę nad stuloną dłonią. Wprawdzie był to ten sam proszek musujący, moja ślina pozostała moją śliną, także rozkosz nie uległa zmianie, była tylko silniejsza, o wiele silniejsza. Rozkosz wystąpiła z takim natężeniem, że Maria nie mogła jej wprost znieść. Pochyliła się, chciała zdusić językiem pieniące się w pępkowym naczyńku Postać z Powinowactw z wyboru.

171

maliny, jak zazwyczaj, gdy ta spełniła już swoją powinność, uśmiercała marzankę w stulonej dłoni, ale język jej okazał się za krótki; własny pępek był dla niej bardziej odległy niż Afryka albo Ziemia Ognista. Ja natomiast miałem blisko do pępka Marii i zanurzyłem w nim język, szukałem malin i znajdowałem coraz więcej, zatraciłem się w tym zbieraniu, znalazłem się w okolicach, gdzie żaden leśniczy nie pytał o pozwolenie, czułem się zobowiązany wobec każdej maliny, miałem już tylko maliny przed oczyma, w głowie, w sercu, w uszach, czułem już tylko zapach malin, tak byłem pochłonięty malinami, że Oskar zauważył jedynie mimochodem: Maria jest zadowolona z twojej gorliwości w zbieraniu. Dlatego zgasiła światło. Dlatego umie pogrąża się w sen i pozwala ci szukać dalej; bo Maria była bardzo zasobna w maliny.A gdy już więcej ich nie znalazłem, jakby przypadkiem znalazłem w innych miejscach pieprzniki. A ponieważ rosły one głębiej pod mchem, mój język zawiódł, wyrósł mi za to jedenasty palec, bo dziesięć palców również zawiodło. I w ten sposób Oskar dorobił się trzeciej pałeczki - był już na to dość dorosły. I bębniłem nie w blachę, lecz w mech. I nie wiedziałem już, czy to ja bębnię czy Maria? Czy to mój mech, czy jej? Czy mech i jedenasty palec należą do kogoś innego, a tylko pieprzniki do mnie? Czy ten pan na dole miał swój własny rozum, własną wole? Kto tu płodził - Oskar, on czyja?I Maria, która u góry spała, a u dołu współdziałała, która chciała niewinnej wanilii i ostrych pieprzników pod mchem, od biedy proszku musującego, ale nie tamtego, którego i ja nie chciałem, który się usamodzielnił, który kierował się własnym rozumem, który dał z siebie coś, czego nie dostał ode mnie, który powstał, gdy ja się położyłem, który miał inne marzenia niż ja, który nie umiał ani czytać, ani pisać, a jednak podpisał się za mnie, który dziś jeszcze chodzi swoimi drogami, który oddzielił się ode mnie już owego dnia, gdy po raz pierwszy go spostrzegłem, który jest moim wrogiem, z którym stale muszę się sprzymierzać, który mnie zdradza i wystawia na sztych, którego chciałbym zdradzić i sprzedać, którego się wstydzę, któremu obrzydłem, którego myję, który mnie brudzi, który nic nie widzi i wszystko wywęszy, który jest mi tak obcy, że chciałbym z nim być na pan, który dzisiaj ma zupełnie inną pamięć niż Oskar: bo kiedy Maria wchodzi dzisiaj do mojego pokoju, a Bruno dyskretnie wymyka się na korytarz, on nie poznaje już Marii, nie chce, nie może, rozwala się leniwie, a tymczasem wzburzone serce Oskara dyktuje moim wargom bełkotliwe słowa: „Posłuchaj, Mario, tak mi się marzy, mógłbym sobie kupić cyrkiel i wokół nas zatoczyć koło, mógłbym tym samym cyrklem zmierzyć kąt nachylenia twojej szyi, kiedy czytasz, szyjesz albo jak teraz kręcisz przy moim radiu. Zostaw to radio, tak mi się marzy: mógłbym sobie zrobić zastrzyk w oczy i znów zapła-kać łzami. U najbliższego rzeźnika Oskar odda swoje serce do przekręcenia przez maszynkę, jeśli równocześnie ty oddasz swoją duszę. Moglibyśmy też kupić sobie wypchanego zwierzaka, żeby leżał spokojnie między nami. Gdybym ja zdecydował się na robaki, a ty na cierpliwość, moglibyśmy pójść na ryby i być szczęśliwi. Albo proszek musujący z tamtych czasów, pamiętasz? Ty mnie nazywasz wonną marzanką, ja pienię się, ty chcesz jeszcze więcej, ja ci daję resztę - Mario, proszek musujący, tak mi się marzy!Czemu kręcisz tym radiem, tylko radia słuchasz, jakbyś nie mogła się doczekać komunikatów nadzwyczajnych!”

172

Komunikaty nadzwyczajne

Na białym kręgu mojego bębenka nie sposób eksperymentować. Powinienem był o tym wiedzieć. Moja blacha wymaga zawsze tego samego drewna. Chce, żeby ją pytać bijąc, lubi udzielać dobitnych odpowiedzi albo paplając swobodnie pod pałeczkami pozostawiać pytanie i odpowiedź bez rozstrzygnięcia. Mój bębenek nie jest więc ani sztucznie podgrzewaną brytfanną, na której dusi się surowe mięso, ani też parkietem dla par, które nie wiedzą, czy do siebie należą. Toteż nigdy, nawet w najbardziej samotnych chwilach, Oskar nie nasypał proszku musującego na blachę, nie domieszał swojej śliny i nie urządził widowiska, którego nie oglądał już od lat, którego tak bardzo mi brak. Wprawdzie Oskar nie mógł całkowicie odmówić sobie próby ze wspomnianym proszkiem, ale działał bardziej wprost, zostawiając bębenek w spokoju; odsłaniałem się więc, bo bez bębenka zawsze jestem odsłonięty.Przede wszystkim o proszek musujący było bardzo trudno. Wysłałem mojego pielęgniarza do wszystkich sklepów kolonialnych w Grafenbergu, kazałem mu jechać tramwajem do Gerresheim. Prosiłem też, żeby poszukał w mieście, ale nawet w owych budkach z napojami, jakie spotyka się na końcowych przystankach tramwajów, Bruno nie mógł dostać proszku. Młodsze sprzedawczynie w ogóle o nim nie słyszały, starsi budkarze przypominali sobie nie żałując słów, z namysłem - jak opowiadał Bruno - pocierali czoło, mówili: „Człowieku, o co panu chodzi? O proszek musujący? Ależ dawno go już nie ma! Za Wilhelma i jeszcze na samym początku za Adolfa owszem, wtedy był w handlu. To były czasy! Ale może weźmie pan lemoniadę albo coca colę?”Bruno wypił więc na mój koszt kilka butelek lemoniady i coca coli, nie zdobył dla mnie jednak tego, czego pragnąłem, a mimo to potrafił Oskarowi pomóc. Okazał się niestrudzony: przyniósł mi wczoraj białą, nie zapisaną torebeczkę; laborantka zakładu dla nerwowo chorych, niejaka panna Klein, z pełnym zrozumieniem zgodziła się poszperać w swoich puszkach, szufladach i kompendiach, wziąć parę gramów stąd, parę stamtąd i po kilku próbach sporządzić w końcu proszek musujący, który - jak opowiadał Bruno - pienił się, łaskotał, zieleniał i bardzo łagodnie zalatywał wonną marzanką.A dzisiaj był dzień odwiedzin. Przyszła Maria, ale najpierw przyszedł Klepp. Chyba przez trzy kwadranse śmieliśmy się z byle czego. Oszczędzałem Kleppa i jego leninowskie uczucia, nie poruszałem spraw aktualnych, nie wspominałem więc ani słowem o tym komunikacie nadzwyczajnym, który za pośrednictwem małego radia turystycznego - Maria podarowała mi je przed kilku tygodniami - powiadomił mnie o śmierci Stalina. Klepp jednak niewątpliwie o tym wiedział, bo na rękawie płaszcza w brązową kratę miał niezdarnie przyszytą czarną opaskę. Potem Klepp wstał i wszedł Vittlar. Obaj przyjaciele chyba znów się pokłócili, bo Vittlar powitał Kleppa śmiejąc się i robiąc z palców diabelskie rogi.- Śmierć Stalina zaskoczyła mnie rano przy goleniu - zakpił i pomógł Kleppowi włożyć płaszcz. Z lśniącym tłusto szacunkiem w szerokiej twarzy Klepp dotknął czarnego materiału na rękawie.- Dlatego noszę żałobę - westchnął i naśladując trąbkę Armstronga zaintonował pierwsze takty żałobne z New Orlean Function: - Trra traadada traadada dadada - po czym wysunął się za drzwi.Vittlar natomiast został, nie chciał usiąść, tylko tańczył przed lustrem i przez kwadransik

173

uśmiechaliśmy się do siebie porozumiewawczo, nie mając na myśli Stalina.Nie wiem, czy chciałem mu się zwierzyć, czy też zamierzałem go wypłoszyć. Przywołałem Vittlara do łóżka, a gdy pochylił się ku mnie, szepnąłem mu w ucho z dużym płatkiem:- Proszek musujący? Powiedz, Gottfried, czy to ci coś mówi?Vittlar odskoczył z przerażeniem od mojego okratowanego łóżka; uciekając się do patosu i właściwej sobie teatralności, wymierzył we mnie palec wskazujący i zasyczał:- Czemu, szatanie, chcesz mnie skusić proszkiem musującym? Jeszcze nie wiesz, że jestem aniołem?I niczym anioł, spojrzawszy jeszcze przedtem w lustro nad umywalką, Vittlar odfrunął. Młodzi ludzie spoza zakładu dla nerwowo chorych są doprawdy dziwni i trochę zmanierowani.A potem przyszła Maria. Uszyła sobie nowy kostium wiosenny, nosi do niego elegancki kapelusz mysiego koloru z wyrafinowanie oszczędnym słomianożółtym przybraniem i nie zdejmuje go nawet w moim pokoju. Przywitała się ze mną roztargniona, nadstawiła mi policzek, włączyła zaraz owo radio turystyczne, które podarowała wprawdzie mnie, ale przeznaczyła chyba na swój własny użytek; bo obrzydliwe pudło ze sztucznego tworzywa w dni odwiedzin musi nam zastępować część rozmów.- Słyszałeś rano komunikat? Ale bomba! No nie?- Tak, Mario - odparłem cierpliwie. - Przede mną też nie ukryli śmierci Stalina, ale teraz, proszę cię, zamknij radio.Maria posłuchała bez słowa, usiadła, nadal w kapeluszu, i zaczęliśmy jak zwykle rozmawiać o Kurtusiu.- Wyobraź sobie, Oskarze, ten łobuziak nie chce już nosić długich pończoch, i to w marcu, a ma być jeszcze zimniej, słyszałam w radio.Puściłem mimo uszu wzmiankę o komunikacie radiowym, wziąłem natomiast stronę Kurta w sprawie długich pończoch.- Chłopak ma już dwanaście lat, Mario, i wstydzi się wełnianych pończoch przed kolegami.- Dla mnie tam jego zdrowie ważniejsze, będzie chodził w pończochach aż do Wielkanocy.Termin ten wypowiedziała z takim zdecydowaniem, że ostrożnie spróbowałem skłonić ją do ustępstwa:- W takim razie powinnaś kupić mu spodnie narciarskie, bo długie wełniane pończochy rzeczywiście są okropne. Przypomnij sobie, jak ty byłaś w jego wieku. Co to się działo na naszym podwórzu przy Labesa? Co zrobili z małym Serkiem, który też musiał zawsze chodzić w długich pończochach aż do Wielkanocy? Nuchi Eyke, który poległ na Krecie, Aksel Mischke, który tuż przed końcem zginął w Holandii, i Harry Schlager - co oni zrobili z małym Serkiem? Wysmarowali mu smołą drugie wełniane pończochy, tak że przykleiły się na dobre i chłopaka trzeba było zawieźć do szpitala.- Wszystkiemu winna była Susi Kater, nie pończochy! - parsknęła wściekle Maria. Chociaż Susi Kater już na początku wojny wstąpiła do służby pomocniczej, a później wyszła podobno za mąż i wyjechała do Bawarii, Maria czuła do starszej o parę lat Susi żywiołową niechęć; tylko kobiety potrafią zachować swoje antypatie z lat młodości aż po czasy, gdy są już babciami. Jednakże powołanie się na wysmarowane smołą wełniane pończochy małego Serka odniosło pewien skutek. Maria obiecała kupić chłopcu spodnie narciarskie. Mogliśmy nadać rozmowie inny kierunek. Kurtuś zasługiwał na słowa pochwały. Na ostatniej wywiadówce profesor Könnermann wyrażał się o nim z uznaniem.- Wyobraź sobie, jest na drugim miejscu w klasie. I w sklepie mi pomaga, nie potrafię ci

174

powiedzieć jak.Pokiwałem więc z uznaniem głową, kazałem jeszcze opisać sobie najnowsze inwestycje do sklepu delikatesowego. Namawiałem Marię, żeby otworzyła filię w Oberkassel. Moment jest dogodny, koniunktura utrzymuje się nadal - o tym zresztą dowiedziałem się z radia - a potem uznałem, że czas zadzwonić na pielęgniarza. Bruno wszedł i wręczył mi białą torebeczkę z proszkiem musującym.Oskar miał obmyślony plan. Bez żadnych wyjaśnień poprosiłem Marię o lewą dłoń. Z początku chciała mi dać prawą, poprawiła się potem, potrząsając głową i śmiejąc się podsunęła mi grzbiet lewej dłoni, być może spodziewała się pocałunku. Zdziwienie okazała, gdy odwróciłem ku sobie wewnętrzną stronę dłoni i między wzgórek Księżyca a wzgórek Wenus nasypałem proszku z torebeczki. Pozwoliła jednak na to i przeraziła się dopiero, gdy Oskar pochylił się nad jej dłonią i kopiec proszku musującego polał obficie śliną.- Tylko bez głupstw, Oskarze! - Oburzona zerwała się i cofnęła, patrząc ze zgrozą na kipiący, pieniący się zielono proszek. Od czoła w dół spłynął na nią rumieniec. Zaczęła już we mnie kiełkować nadzieja, gdy ona trzema krokami znalazła się przy umywalce, puściła wodę, obrzydliwą wodę, najpierw zimną, potem ciepłą, na nasz proszek musujący, a potem umyła ręce moim mydłem.- Czasami jesteś doprawdy nieznośny, Oskarze. Co pan Münsterberg sobie o nas pomyśli? - Prosząc o wyrozumiałość dla mnie, popatrzyła na pielęgniarza, który w czasie mojej próby stał w nogach łóżka. Żeby Marii dłużej nie krępować, odprawiłem go, a ledwie drzwi zamknęły się za nim, poprosiłem Marię ponownie do łóżka.- Nie pamiętasz? Proszę cię, przypomnij sobie! Proszek musujący! Trzy fenigi torebeczka! Przypomnij sobie: wonna marzanka, maliny, jak wspaniale pienił się, burzył, i ta rozkosz, Mario, ta rozkosz!Maria nie przypomniała sobie. Czuła przede mną niedorzeczny lęk, drżała trochę, schowała lewą dłoń, gorączkowo starała się zmienić temat rozmowy, opowiedziała mi jeszcze raz o postępach Kurta w szkole, o śmierci Stalina, o nowej lodówce w sklepie delikatesowym firmy Matzerath, o projektowanej filii w Oberkassel. Ja natomiast dochowałem wierności proszkowi musującemu, powiedziałem: proszek musujący, ona wstała, proszek musujący, żebrałem, ona pożegnała się prędko, poprawiła kapelusz; nie wiedziała, czy ma już iść, kręciła przy radio, które trzeszczało, ja je przekrzyczałem:- Proszek musujący, Mario, przypomnij sobie!Wtedy stanęła w drzwiach, płakała, potrząsała głową, zostawiła mnie samego z trzeszczącym, gwiżdżącym radiem turystycznym, zamykając za sobą drzwi tak ostrożnie, jakby wychodziła od umierającego.A więc Maria nie może już przypomnieć sobie proszku musującego. Dla mnie natomiast, póki tchu mi starczy i sił do bębnienia, proszek musujący nie przestanie się pienić; bo to moja ślina u schyłku lata w dziewięćset czterdziestym ożywiała marzankę i maliny, budziła rozkosz, wysyłała moje ciało na poszukiwania, nauczyła mnie zbierania pieprzników, smardzów i innych, nie znanych mi, lecz również jadalnych grzybów, zrobiła ze mnie ojca, tak jest, ojca, młodziutkiego ojca, od śliny do ojcostwa, budząc rozkosz, do ojcostwa, zbierając i płodząc; bo w początkach listopada nie ulegało już najmniejszej wątpliwości, że Maria była w ciąży, Maria była w drugim miesiącu, a ja, Oskar, byłem ojcem.Myślę tak jeszcze dzisiaj, bo historia z Matzerathem zdarzyła się o wiele później, w dwa tygodnie, nie, w dziesięć dni po tym, jak zapłodniłem śpiącą Marię w łożu jej pokrytego

175

bliznami brata Herberta, wobec pocztówek polowych od jej młodszego brata, obergefrajtra, w ciemnym pokoju, między ścianami a oknem zaciemnionym papierem, w dziesięć dni później zastałem Marię, już nie śpiącą, lecz dyszącą gorączkowo, na naszej kozetce; leżała pod Matzerathem, a Matzerath leżał na niej.Wracając ze strychu, gdzie spędzał czas na rozmyślaniach, Oskar ze swoim bębenkiem wszedł z sieni do bawialni. Tamci nie spostrzegli mnie. Głowami byli zwróceni w stronę kaflowego pieca. Nawet nie rozebrali się porządnie. Matzerathowi kalesony zwisały u kolan. Spodnie leżały porzucone na dywanie. Sukienka i halka Marii zrolowały się jej ponad biustonoszem aż do pach. Majtki kołysały się jej na prawej stopie, która wraz z całą nogą, brzydko wykręconą, zwisała z kozetki. Lewa noga spoczywała odrzucona, jakby obojętna, na oparciu. Między jej nogami - Matzerath. Prawą ręką odwrócił jej głowę, druga ręka poszerzała jej otwór i pomagała mu dotrzeć do celu. Spomiędzy rozczapierzonych palców Matzeratha Maria wytrzeszczała oczy na dywan, zdawało się, jakby obserwowała jego wzór niknący pod stołem. On wgryzł się zębami w aksamitną poduszkę, unosił głowę znad aksamitu tylko wtedy, gdy rozmawiali. Bo rozmawiali czasem, nie przerywając przy tym pracy, jedynie gdy zegar wybijał trzy kwadranse, zastygli oboje, póki mechanizm wypełniał swoją powinność, a on, obrabiając ją jak przedtem, powiedział: - Już za piętnaście. - A potem chciał się od niej dowiedzieć, czy dogadza jej to, co on robi. Ona kilka razy przytaknęła w odpowiedzi i prosiła, żeby był ostrożny. On przyrzekł, że na pewno będzie ostrożny. Ona kazała mu, nie, zaklinała go, żeby tym razem szczególnie uważał. Potem on zapytał, czy niedługo nadejdzie jej pora. A ona powiedziała, że lada chwila. Wtedy chyba kurcz złapał ją w tę nogę, która zwisała z kozetki, bo machnęła nią w górę, ale mimo to majtki się utrzymały. Wtedy on znów wgryzł się w aksamitną poduszkę, a ona krzyknęła: wyskakuj, i on chciał wyskoczyć, ale potem już nie mógł, bo zanim wyskoczył, Oskar znalazł się na nich obojgu, bo waliłem go bębenkiem w krzyże, a pałeczkami w blachę, bo nie mogłem już tego słuchać: wyskakuj i wyskakuj, bo moja blacha była głośniejsza niż ich: wyskakuj, bo nie zniósłbym tego, żeby on wyskoczył, tak samo jak Jan Broński wyskakiwał zawsze z mamy; bo mama też zawsze mówiła: wyskakuj, do Jana: wyskakuj, do Matzeratha: wyskakuj. A potem rozdzielali się, a smarki chlustały gdzieś tam, na specjalny ręcznik, albo gdy nie było go pod ręką, na kozetkę, może na dywan. Ja nie mogłem na to patrzeć. Ostatecznie sam też nie wyskoczyłem. I to ja byłem pierwszy, który nie wyskoczył, dlatego ja jestem ojcem, nie ów Matzerath, który zawsze i do ostatka wierzył, że jest moim ojcem. Tymczasem był nim Jan Broński. I wziąłem to w spadku po Janie, że nie wyskoczyłem przed Matzerathem, że zostałem w środku, że zostawiłem coś w środku; i rezultatem tego był mój syn, nie jego! On w ogóle nie miał syna. To nie był prawdziwy ojciec. Choćby dziesięć razy żenił się z biedną mamą, choćby też ożenił się z Marią, bo była w ciąży. I uważał, że ludzie w naszym domu i na ulicy myślą tak jak on. Oczywiście myśleli, że Matzerath zrobił Marii brzuch i teraz żeni się z nią, chociaż ona ma siedemnaście i pół, a on prawie czterdzieści pięć lat. Ale ona jest jak na swój wiek solidna, a jeśli chodzi o małego Oskara, to może cieszyć się z takiej macochy, bo Maria jest dla biednego dziecka nie jak macocha, lecz jak rodzona matka, mimo że Oskarek nie ma w głowie wszystkiego po kolei i właściwie nadaje się do zakładu na Srebrzysku albo w Tupiewie.Za namową Gretchen Scheffler Matzerath postanowił ożenić się z moją ukochaną. Kiedy więc mojego domniemanego ojca nazywam ojcem, to muszę stwierdzić: mój ojciec ożenił się z moją przyszłą żoną, nazwał później mojego syna Kurta swoim synem Kurtem, żądał zatem, żebym jego wnuka uznał za przyrodniego brata, a moją ukochaną, pachnącą wanilią Marię tolerował

176

jako macochę w jego cuchnącym rybią ikrą łóżku. Kiedy natomiast powtarzałem sobie: ten Matzerath nie jest nawet twoim domniemanym ojcem, jest zupełnie obcym, ani sympatycznym, ani zasługującym na twoją antypatię człowiekiem, który umie dobrze gotować, który dobrze gotując, do tej pory jako tako zastępował ci ojca, bo twoja biedna mama zostawiła go tobie, jego, który na oczach wszystkich zabiera ci najlepszą żonę, wyprawia wesele, w pięć miesięcy później chrzciny, zaprasza cię na dwie uroczystości rodzinne, które o wiele bardziej wypadałoby urządzić tobie, bo ty powinieneś był zaprowadzić Marię do urzędu stanu cywilnego, ty powinieneś był wybrać rodziców chrzestnych, kiedy więc przyglądałem się głównym rolom w tej tragedii i spostrzegłem, że główne role są w przedstawieniu źle obsadzone, zwątpiłem w teatr: bo Oskarowi, prawdziwemu aktorowi charakterystycznemu, dano rolę statysty, którą z powodzeniem można by było skreślić.Zanim nadam memu synowi imię Kurt, zanim nazwę go tak, jak nie powinien był nazywać się nigdy - bo ja dałbym chłopcu imię jego prawdziwego pradziadka, Wincentego Brońskiego zanim więc pogodzę się z Kurtem, Oskar nie będzie ukrywał, jak to w czasie ciąży Marii bronił się przed spodziewanymi narodzinami.Jeszcze wieczorem tego samego dnia, gdy zaskoczyłem ich na kozetce, gdy bębniąc usiadłem na mokrych od potu plecach Matzeratha i udaremniłem zachowanie ostrożności, której domagała się Maria, podjąłem rozpaczliwą próbę odzyskania ukochanej.Matzerath zdołał uwolnić się ode mnie, gdy było już za późno. Z tego powodu uderzył mnie. Maria wzięła Oskara w obronę i robiła Matzerathowi wymówki, że nie potrafił zachować ostrożności. Matzerath bronił się jak staruch. Maria sama jest sobie winna, tłumaczył się wykrętnie, niechby poprzestała na jednym razie, ale jej nie można widać nastarczyć. Na to Maria rozpłakała się, powiedziała, że u niej to nie odbywa się tak raz, dwa: wsadzić, wyjąć i koniec, niech sobie poszuka innej, ona co prawda nie ma doświadczenia, ale jej siostra Gusta, która pracuje przecież w „Edenie” i zna się na rzeczy, mówiła, że to tak szybko nie idzie, niech Maria uważa, są mężczyźni, którym zależy tylko na tym, żeby pozbyć się swoich smarków i on, Matzerath, jest pewnie jednym z nich, ale ona więcej nie da się nabrać, u niej jedno z drugim musi zagrać równocześnie, jak przed chwilą. Ale dlatego on powinien był mimo wszystko uważać, chyba tyle należy się jej od niego, ta odrobina uwagi. Potem płakała i nadal siedziała na kozetce. A Matzerath w kalesonach wrzasnął, że nie zniesie dłużej tych beków; po chwili pożałował tego wybuchu gniewu i wyciągnął rękę do Marii, to znaczy: próbował pogłaskać ją pod sukienką, gdzie była jeszcze bez majtek, a to doprowadziło Marię do furii.Oskar jeszcze nigdy nie widział jej takiej. Czerwone plamy wystąpiły jej na twarzy, a szare oczy coraz bardziej ciemniały. Nazwała Matzeratha ciamajdą, po czym on sięgnął po spodnie, włożył i zapiął. Niech się wynosi, krzyknęła Maria, do swoich zellenleiterów, to tacy sami szybkochlustacze. A Matzerath złapał marynarkę i z ręką na klamce zapewnił, że teraz będzie z nią całkiem inaczej gadał, bo ma po same uszy tych babskich humorów; skoro ona taka jest nienasycona, to niech sobie przygada jakiegoś robotnika cudzoziemskiego, może Francuza, który przynosi piwo, ten na pewno lepiej jej dogodzi. On, Matzerath, wyobraża sobie miłość trochę inaczej, według niego to nie tylko jakieś świństwa, wychodzi teraz na partyjkę skata, tam przynajmniej wie, czego się spodziewać.Zostałem z Marią sam w bawialni. Nie płakała już, tylko w zamyśleniu, pogwizdując skąpo, włożyła majtki. Przez dłuższy czas wygładzała sukienkę, która wygniotła się na kozetce. Potem nastawiła radio, próbowała słuchać komunikatu o stanie wód na Wiśle i Nogacie, a gdy po omówieniu sytuacji na dolnej Motławie zapowiedziano wiązankę walców, które też

177

zabrzmiały, ni z tego, ni z owego ponownie zdjęła majtki, poszła do kuchni, szczęknęła miednicą, puściła wodę, słyszałem, jak buchnął gaz, i pomyślałem sobie, że Maria zde-cydowała się na nasiadówkę.Aby uciec od tego dość przykrego wyobrażenia, Oskar wsłuchiwał się w dźwięki walca. Jeśli dobrze pamiętam, parę taktów Straussowskiej muzyki wystukałem nawet na blasze i znalazłem w tym pewną przyjemność. Potem wiązankę walców przerwano i zapowiedziano komunikat nadzwyczajny. Oskar stawiał na komunikat z Atlantyku i nie zawiódł się. Na zachód od Irlandii kilku okrętom podwodnym udało się zatopić siedem czy osiem statków o pojemności tylu a tylu tysięcy ton rejestrowych brutto. Ponadto innym okrętom podwodnym na Atlantyku udało się posłać na dno prawie tyle samo ton. Szczególnie odznaczył się okręt podwodny pod dowództwem kapitana Schepke - albo kapitana Kretschmara - w każdym razie jeden z tych dwóch, a może jakiś trzeci sławny kapitan zatopił najwięcej ton rejestrowych brutto, a poza rym - czy ponadto - angielski niszczyciel klasy XY.Podczas gdy ja parafrazowałem na swoim bębenku nadaną po komunikacie nadzwyczajnym pieśń Ruszamy na Anglię i przerobiłem ją niemal na walca, do bawialni weszła Maria z frotowym ręcznikiem przewieszonym przez ramię. Powiedziała półgłosem:- Słyszałeś, Oskarku, znowu komunikat nadzwyczajny. Jeśli tak dalej pójdzie... - Nie wyjawiając Oskarowi, co się stanie, jeśli tak dalej pójdzie, siadła na krześle, na którego oparciu Matzerath zazwyczaj wieszał marynarkę. Maria skręciła ręcznik w kiszkę i pogwizdywała dość głośno i wiernie Ruszamy na Anglię. Zakończenie powtórzyła jeszcze raz, gdy ci w radio już przestali, potem wyłączyła pudło na kredensie, ledwie znów zabrzmiały nieśmiertelne dźwięki walca. Kiszkę z ręcznika położyła na stole. Usiadła i oparła swoje dziecinne łapki o uda.W naszej bawialni zrobiło się bardzo cicho, jedynie zegar stojący tykał coraz głośniej, a Maria jakby zastanawiała się, czy nie włączyć ponownie radia. Potem jednak powzięła inną decyzję. Przytuliła głowę do kiszki z ręcznika na stole, opuściła ręce koło kolan w stronę dywanu i płakała cicho i jednostajnie.Oskar zapytywał siebie, czy Marii było wstyd, że zaskoczyłem ją w tak przykrej sytuacji. Postanowiłem ją rozweselić, wymknąłem się z pokoju i w ciemnym sklepie koło paczuszek budyniu i żelatyny znalazłem torebkę, która w mrocznym korytarzu okazała się torebeczką proszku musującego o smaku wonnej marzanki. Oskar ucieszył się ze swojej zdobyczy, gdyż byłem wówczas przekonany, że Maria przekłada wonną marzankę nad wszystkie inne smaki.Gdy wszedłem do bawialni, prawy policzek Marii w dalszym ciągu spoczywał na skręconym w kiszkę frotowym ręczniku. Także jej ręce zwisały jak przedtem, kołysząc się bezradnie między udami. Oskar zbliżył się od lewej i był rozczarowany, gdy zobaczył, że oczy miała zamknięte i suche. Czekałem cierpliwie, aż uniosła powieki z nieco zlepionymi rzęsami, podsunąłem jej torebeczkę, ale ona nie zauważyła wonnej marzanki, patrzyła, jakby nie widząc ani torebeczki, ani Oskara.Łzy ją oślepiły, usprawiedliwiłem Marię i po krótkiej naradzie z samym sobą postanowiłem działać bardziej wprost. Oskar wczołgał się pod stół, kucnął koło zwróconych lekko do środka stóp Marii, wziął jej lewą rękę, końcami palców dotykającą prawie dywanu, odwrócił, aż mogłem zobaczyć dłoń, rozerwałem zębami torebeczkę, wsypałem połowę zawartości na pozostawioną mi bezwolnie miseczkę, dodałem swoją ślinę, obserwowałem jeszcze pierwsze musowanie, a potem dostałem od Marii bolesnego kopniaka w pierś, który rzucił Oskara na środek dywanu pod stołem.Mimo bólu od razu zerwałem się na nogi i wydostałem spod stołu. Maria podniosła się również.

178

Dysząc staliśmy naprzeciw siebie, Maria chwyciła frotowy ręcznik, wytarła lewą dłoń do czysta, serwetę rzuciła mi pod nogi i nazwała mnie parszywym świntuchem, złośliwym karłem, kopniętym pokraką, którego powinno się zamknąć w domu wariatów. Potem złapała mnie, uderzyła w tył głowy, wymyślała mojej biednej mamie, która wydała na świat takiego bękarta, a gdy chciałem krzyknąć, gdy zamierzyłem się na wszystko szkło w bawialni i na całym świecie, zatkała mi usta tym frotowym ręcznikiem, który - gdy próbowało się go gryźć - bardziej był łykowaty niż wołowina.Dopiero gdy Oskarowi udało się spurpurowieć aż do siności, puściła mnie. Mógłbym teraz bez trudu rozbić krzykiem wszystkie szklanki, szyby i po raz drugi szkło osłaniające tarczę stojącego zegara. Nie krzyknąłem jednak, tylko pozwoliłem zapanować nad sobą nienawiści, która jest tak wytrwała, że jeszcze dziś, ilekroć Maria wchodzi do mojego pokoju, czuję ją w zębach jak ów frotowy ręcznik.Maria, przeskakując łatwo, jak to ona, z jednego nastroju w drugi, zostawiła mnie, zaśmiała się dobrodusznie, jednym ruchem ponownie włączyła radio, podeszła pogwizdując walca, żeby - co właściwie lubiłem - pogłaskać mnie pojednawczo po włosach.Oskar pozwolił jej podejść bardzo blisko i potem obydwiema pięściami uderzył ją od dołu dokładnie tam, gdzie wpuściła Matzeratha. A gdy złapała mnie za ręce i powstrzymała powtórne uderzenie, wgryzłem się mocno w to samo przeklęte miejsce i razem z nią, nadal wgryzając się w Marię, upadłem na kozetkę, słyszałem co prawda, że w radio zapowiedzieli kolejny komunikat nadzwyczajny, ale Oskar nie chciał tego słuchać; i dlatego nie powie państwu, kto, co i ile zatopił, bo spazmatyczny płacz rozluźnił mi zaciśnięte zęby i leżałem nieruchomo na Marii płaczącej z bólu, podczas gdy Oskar płakał z nienawiści i z miłości, która przeobraziła się w ołowianą słabość, a mimo to nie ustępowała.

179

Ze słabością do pani Greff

Nie lubiłem Greffa. Greff nie lubił mnie. Także później, po tym, jak mi zbudował mechaniczny bębenek, nie lubiłem go. Nawet dzisiaj, gdy Oskar nie sili się na podtrzymywanie takich nie wygasłych antypatii, nie lubię go specjalnie, choć już dawno nie żyje.Greff był handlarzem warzyw. Lecz nie dajcie państwo zwieść się pozorom. Nie wierzył ani w ziemniaki, ani w kapustę włoską, miał natomiast rozległą wiedzę o uprawie warzyw, podawał się chętnie za ogrodnika, miłośnika przyrody, wegetarianina. Ale właśnie dlatego, że nie jadał mięsa, nie był prawdziwym handlarzem warzyw. Nie potrafił mówić o ziemiopłodach jak o ziemiopłodach. „Proszę tylko popatrzeć, jaki to nadzwyczajny ziemniak - słyszałem nieraz, jak mówił do swoich klientów. - Ten napęczniały, soczysty, wynajdujący coraz to nowe kształty, a zarazem jak nieskalany miąższ. Kocham ziemniaka, bo on do mnie przemawia”. Oczywiście prawdziwemu handlarzowi warzyw nie wolno nigdy przemawiać tak do klienteli i wprawiać jej w zakłopotanie. Moja babka Anna Koljaiczkowa, która przecież pośród kartoflisk dożyła późnej starości, w latach największego ziemniaczanego urodzaju wygłaszała co najwyżej takie oto zdanko: „Ano bulwy mamy ździebko dorodniejsze niż tamtego roku”. Przy tym Anna Koljaiczkowa i jej brat Wincenty Broński byli o wiele bardziej zależni od ziemniaczanych zbiorów niż handlarz warzyw Greff, któremu zwykle dobry rok śliwkowy wynagradzał zły rok ziemniaczany.Wszystko w Greffie było przesadzone. Czy koniecznie musiał nosić w sklepie zielony fartuch? Jaka to zarozumiałość, żeby uśmiechając się i wymądrzając przed klientami nazywać zielony jak szpinak ciuch „ogrodniczym fartuchem Pana Boga”. Poza tym nie mógł się rozstać ze skautingiem. Wprawdzie już w dziewięćset trzydziestym ósmym musiał rozwiązać swoją drużynę - szczeniaków ubrano w brunatne koszule i twarzowe czarne mundury zimowe - ale byli skauci po cywilnemu albo w nowych mundurach odwiedzali często i regularnie dawnego drużynowego, ażeby razem z nim, który w pożyczonym od Pana Boga ogrodniczym fartuchu brzdąkał na gitarze, śpiewać pieśni poranne, pieśni wieczorne, pieśni wędrownicze, pieśni wojskowe, pieśni żniwne, pieśni maryjne, swojskie i obce pieśni ludowe. Ponieważ Greff zdążył jeszcze w porę zapisać się do NSKK i od dziewięćset czterdziestego pierwszego był nie tylko handlarzem warzyw, lecz również komendantem schronu przeciwlotniczego, a ponadto mógł się powołać na dwóch byłych skautów, którzy doszli do czegoś w Jungvolku, zostali drużynowymi i hufcowymi, z punktu widzenia kierownictwa okręgowego Hitlerjugend wieczorne NSKK - Nationalsozialistischer Kraftfahrerkorps - Narodowosocjalistyczne oddziały zmotoryzowane.

180

spotkania u Greffa można było uznać za dozwolone. Na zaproszenie gauleitera do spraw szkolenia Löbsacka Greff urządzał także wieczory pieśni na okręgowych kursach szkoleniowych w ośrodku w Jankowie Gdańskim. W początkach dziewięćset czterdziestego u Greffa i pewnego nauczyciela ze szkoły powszechnej zamówiono opracowanie dla okręgu Gdańsk - Prusy Zachodnie śpiewnika młodzieżowego pod hasłem Śpiewaj i ty! Śpiewnik bardzo się udał. Handlarz warzyw otrzymał list z Berlina podpisany przez reichsjugendführera i zaproszenie do stolicy na zlot dyrygentów chóru.Z Greffa był więc byczy chłop. Mało, że znał wszystkie zwrotki wszystkich pieśni; umiał jeszcze rozstawiać namioty, rozpalać i gasić obozowe ogniska nie wywołując pożaru lasu, maszerował kierując się kompasem, wymieniał nazwy wszystkich widzialnych gwiazd, opowiadał wesołe i ciekawe historyjki, urządzał wieczornice na temat Gdańsk a Hanza, wyliczał wszystkich wielkich mistrzów Zakonu z odpowiednimi datami, na tym jednak nie poprzestawał, ale miał również niejedno do powiedzenia o posłannictwie niemczyzny w państwie krzyżackim, i tylko bardzo rzadko wplatał w swoje prelekcje jakieś celne skautowskie powiedzonko.Greff kochał młodzież. Bardziej kochał chłopców niż dziewczęta. Właściwie dziewcząt w ogóle nie kochał, kochał tylko chłopców. Niekiedy kochał chłopców bardziej, niż to można było wyrazić we wspólnym śpiewie. Możliwe, że to żona, Greffowa, flądra w wiecznie wyplamionym biustonoszu i dziurawych majtkach, zmuszała go do szukania czystszej miłości wśród zwinnych i schludnych chłopaków. Ale owo drzewo, na którego gałęziach o każdej porze roku kwitła brudna bielizna pani Greff, mogło mieć jeszcze inne korzenie. To znaczy: Greffowa chodziła jak flądra, bo handlarz warzyw i komendant schronu przeciwlotniczego nie darzył należytą uwagą beztroskiej i trochę głupiej obfitości jej kształtów.Greff kochał to, co sprężyste, muskularne, zahartowane. Jeśli mówił o naturze, myślał jednocześnie o ascezie. Jeśli mówił o ascezie, myślał o szczególnego rodzaju pielęgnacji ciała. Greff doceniał swoje ciało, pielęgnował je ceremonialnie, wystawiał na upał i specjalnie pomysłowo na zimno. Podczas gdy Oskar blisko- i dalekosiężnym śpiewem rozbijał szkło, rozpuszczał niekiedy lodowe kwiaty na szybach i stapiał sople, aż roztrzaskiwały się dźwięcznie, handlarz warzyw był człowiekiem, który poręcznym narzędziem brał lód w obroty.Greff wyrąbywał dziury w lodzie. W grudniu, styczniu, lutym wyrąbywał niewielkie dziury w lodzie. Rano, jeszcze po ciemku, wyciągał rower z piwnicy, zawijał siekierkę w worek po cebuli, pedałował przez Zaspę do Brzeźna, z Brzeźna zaśnieżoną promenadą w stronę Jelitkowa, zsiadał między Brzeźnem a Jelitkowem, tymczasem pomału się rozwidniało, i pchał rower z siekierką w worku po oblodzonej plaży, potem dwieście - trzysta metrów po zamarzniętym Bałtyku. Zalegała tam nadbrzeżna mgła. Z plaży nikt nie mógłby dojrzeć, jak Greff kładł rower, odwijał siekierkę z worka po cebuli, stał chwilę spokojny i skupiony, przysłuchiwał się rogom mgłowym frachtowców zamarzniętych na redzie, potem zrzucał kurtkę, robił parę ćwiczeń gimnastycznych, a wreszcie silnymi, rytmicznymi uderzeniami zaczynał wyrąbywać okrągłą dziurę w Bałtyku.Dobre trzy kwadranse potrzebował Greff na swoją przeręblę. Proszę nie pytać, skąd to wiem. Oskar wiedział wówczas prawie wszystko. Wiedziałem więc też, ile czasu potrzebował Greff na swoją przeręblę w lodowej pokrywie. Pocił się, a jego pot z wysokiego wypukłego czoła skapywał słonymi kroplami na śnieg. Praca szła mu sprawnie, wykuwał głęboką i okrągłą koleinę, przebijał ją na wylot i potem gołymi rękami wyjmował grubą chyba na dwadzieścia centymetrów bryłę z rozległej, sięgającej, jak można było sądzić, po Hel czy nawet Szwecję lodowej równiny. W przerębli stała odwieczna i szara, przetykana zamarzniętą breją woda.

181

Parowała trochę, a jednak nie było to ciepłe źródło. Przerębla przyciągała ryby. To znaczy, mówi się o przeręblach, że przyciągają ryby. Greff mógłby teraz złapać minoga albo dwudziestofuntowego dorsza. Nie łapał jednak ryb, tylko zaczynał się rozbierać do naga: bo kiedy Greff się rozbierał, rozbierał się do naga.Oskar nie chce, żeby państwo dostali gęsiej skórki. Powiem więc krótko: zimą handlarz warzyw Greff dwa razy w tygodniu kąpał się w Bałtyku. W środy kąpał się sam jeden wczesnym rankiem. Wyjeżdżał o szóstej, o wpół do siódmej był na miejscu, do piętnaście po siódmej wyrąbywał otwór, szybkimi, przesadnymi ruchami zrzucał ubranie, wskakiwał do przerębli, natarłszy się przedtem śniegiem. Nieraz słyszałem, jak śpiewał: Dzikie gęsi ciągną nocą... albo Zakochani w burzach, śpiewał, kąpał się, krzyczał dwie, najwyżej trzy minuty, nagle ukazywał się przeraźliwie wyraźnie na lodowej równinie: parujące, czerwone jak rak ciało, które miotało się wokół przerębli, wciąż jeszcze krzyczał, płonął czerwono, w końcu ubierał się i wskakiwał na rower. Krótko przed ósmą Greff wracał na Labesa i punktualnie otwierał swój sklep z warzywami.Drugą kąpiel Greff brał w niedzielę w asyście kilku chłopców. Oskar nigdy nie chciał tego oglądać i nie oglądał. Ludzie później o tym opowiadali. Muzyk Meyn znał różne historyjki o handlarzu warzyw, roztrąbił je na całą dzielnicę, a jedna z tych historyjek trębacza głosiła, że każdej niedzieli w pełni zimy Greff kąpał się w asyście kilku chłopców. Ale nawet Meyn nie twierdził, że handlarz warzyw zmuszał chłopców, by jak on wskakiwali nago do przerębli. Podobno był już rad, kiedy półnadzy lub prawie nadzy, muskularni i prężni, dokazywali na lodzie i nacierali się wzajemnie śniegiem. Ba, chłopcy w śniegu sprawiali Greffowi tyle radości, że i on przed lub po kąpieli nieraz z nimi dokazywał, pomagał natrzeć tego lub owego, pozwalał też całej bandzie nacierać siebie; muzyk Meyn mimo nadbrzeżnej mgły widział rzekomo z jelitkowskiej promenady, jak przeraźliwie nagi, rozśpiewany, rozkrzyczany Greff złapał dwóch nagich wychowanków, uniósł - nagi, obładowany nagimi - niby w rozpędzonej trojce miotał się z krzykiem po grubym lodzie Bałtyku.Można się domyślić, że Greff nie był synem rybaka, chociaż w Brzeźnie i Nowym Porcie wielu rybaków nosiło nazwisko Greff. Greff, handlarz warzyw, pochodził z Nowego Dworu Gdańskiego, natomiast Lina Greff, z domu Bartsch, poznała swojego męża w Pruszczu Gdańskim. Pomagał tam młodemu, rzutkiemu wikaremu prowadzić koło katolickiego związku młodzieży rzemieślniczej, a Lina z powodu tego samego wikarego przychodziła co sobota do domu parafialnego. Sądząc ze zdjęcia, które Greffowa widocznie mi podarowała, bo mam je do dziś w swoim albumie, dwudziestoletnia Lina była wówczas krzepka, okrągła, wesoła, dobroduszna, lekkomyślna, głupia. Jej ojciec miał spory zakład ogrodniczy w Świętym Wojcie-chu. Wyszła za mąż jako dwudziestoletnia dziewczyna, zupełnie, jak stale później zapewniała, niedoświadczona, za radą wikarego, wyszła za Greffa i za pieniądze ojca otworzyła sklep warzywniczy we Wrzeszczu. Ponieważ znaczną część towaru, na przykład niemal wszystkie owoce, brali za pół darmo z ojcowskiego ogrodu, sklep szedł dobrze, prawie sam z siebie i Greff niewiele mógł zepsuć.Ba, gdyby handlarz warzyw nie miał owego dziecinnego pociągu do majsterkowania, ze sklepu położonego w tak dobrym punkcie, z dala od wszelkiej konkurencji, na wielodzietnym przedmieściu, nietrudno byłoby zrobić kopalnię złota. Lecz gdy po raz trzeci i czwarty zjawił się kontroler z urzędu miar i sprawdził wagę warzywną, skonfiskował odważniki, wagę opieczętował, a Greffowi wymierzył mniejszą lub większą grzywnę, część stałej klienteli odeszła, kupowała na targu i ludzie mówili: „Towar u Greffa zawsze jest pierwszej jakości i

182

wcale nie taki drogi, ale z uczciwością musi tam być coś nie po kolei; ci z urzędu miar znów u niego byli”.A przy tym jestem pewien, że Greff nie chciał oszukiwać. Czyż nie zdarzyło się, że duża waga ziemniaczana, odkąd handlarz warzyw wprowadził pewne zmiany, ważyła na niekorzyść Greffa? Na krótko przed wybuchem wojny właśnie w tej wadze zainstalował pozytywkę, która w zależności od ciężaru ważonych ziemniaków wygrywała coraz to inną piosenkę. Przy dwudziestu funtach ziemniaków klienci otrzymywali jako - że tak powiem - premię Na jasnym brzegu Saale, pięćdziesiąt funtów puszczało w ruch melodię Bądź zawsze wiemy i uczciwy, cetnar ziemniaków na zimę wywabiał z pozytywki urzekające prostotą dźwięki piosenki o Anusi z Tharau.Choć rozumiałem, że urzędowi miar nie mogły się podobać te muzyczne żarty, Oskar odnosił się ze zrozumieniem do kaprysów handlarza warzyw. Także Lina Greff wybaczała mężowi te dziwactwa, ponieważ, ano właśnie, ponieważ małżeństwo Greffów opierało się na wzajemnym wybaczaniu sobie wszelkich dziwactw. Można więc powiedzieć, że było to dobre małżeństwo. Greff nie bił żony, nigdy jej nie zdradzał z innymi kobietami, nie był ani pijakiem, ani karciarzem, był wesołym, porządnie ubranym człowiekiem, lubianym za swoje towarzyskie, życzliwe usposobienie nie tylko przez młodzież, lecz także przez tę część klienteli, która przychodziła do niego po ziemniaki i muzykę.Toteż Greff patrzył spokojnie i pobłażliwie, jak jego Lina z roku na rok stawała się coraz bardziej cuchnącą flądrą. Widziałem, jak się uśmiechał, kiedy ludzie, którzy dobrze mu życzyli, nazywali flądrę po imieniu. Słyszałem, jak chuchając i pocierając mimo ziemniaków wypielęgnowane dłonie mówił nieraz do Matzeratha, który gorszył się Greffową: - Oczywiście, masz całkowitą rację, Alfredzie. Poczciwa Lina jest trochę niedbała. Ale czy my dwaj jesteśmy bez grzechu? - Kiedy Matzerath nie ustępował, Greff ucinał takie dyskusje zdecydowanie, a jednak uprzejmie: - Może to i prawda, co mówisz, ale ona ma dobre serce. Znam przecież moją Linę.Możliwe, że ją znał. Natomiast ona bodaj go nie znała. Tak samo jak sąsiedzi i klienci w stosunkach Greffa z owymi chłopcami i młodzieńcami, którzy dosyć często odwiedzali handlarza, nie dopatrzyłaby się niczego innego, jak tylko uwielbienia młodych ludzi dla amatorskiego wprawdzie, ale zamiłowanego przyjaciela i wychowawcy młodzieży.Mnie Greffnie mógł ani zachwycić, ani wychować. Oskar też nie był w jego typie. Gdybym zdecydował się rosnąć, może byłbym w jego typie; bo mój syn Kurt, który ma teraz prawie trzynaście lat, w swojej kościstej smukłości jest wiernym wcieleniem ideału Greffa, chociaż cały wdał się w Marię, ze mnie ma bardzo mało, a z Matzeratha zupełnie nic.Greff wraz z Fritzem Truczinskim, który przyjechał na urlop, był świadkiem na ślubie Marii Truczinskiej z Alfredem Matzerathem. Ponieważ Maria, tak samo jak jej małżonek, była protestantką, poszli tylko do urzędu stanu cywilnego. Było to w połowie grudnia. Matzerath w mundurze partyjnym wypowiedział swoje „tak”. Maria była w trzecim miesiącu.Im bardziej gruchała moja ukochana, tym bardziej rosła nienawiść Oskara. Nie miałem zresztą nic przeciwko ciąży. Ale świadomość, że płód poczęty z mojego nasienia miał któregoś dnia nosić nazwisko Matzeratha, odbierała mi całą radość z oczekiwanego pierworodnego. Podjąłem więc, gdy Maria była w piątym miesiącu, oczywiście grubo za późno, pierwszą próbę przerwania ciąży. Było to w karnawale. Na owym mosiężnym drągu nad ladą, na którym wisia-ły kiełbasy i połcie słoniny, Maria chciała jeszcze zawiesić kilka serpentyn i dwie maski klownów z bulwiastymi nochalami. Drabina, która zwykle opierała się mocno o półki, stała

183

chwiejnie przy ladzie. Maria wysoko w górze, z rękami w serpentynach, Oskar na samym dole, u stóp drabiny. Posługując się pałeczkami jak dźwignią, pomagając sobie ramieniem i niewzruszonym postanowieniem, uniosłem drabinę w górę, potem w bok: pomiędzy serpentynami i maskami klownów Maria krzyknęła cicho i z przestrachem, drabina zakołysała się, Oskar uskoczył, a tuż obok niego upadła Maria, pociągając za sobą kolorowy papier, kiełbasę i maski.Wyglądało to groźniej, niż było w rzeczywistości. Maria skręciła tylko nogę, musiała leżeć i oszczędzać się, poza tym jednak nie doznała żadnego uszczerbku, w dalszym ciągu robiła się coraz bardziej niekształtna i nawet Matzerathowi nie powiedziała, kto się przyczynił do jej upadku.Dopiero gdy w maju następnego roku, na jakieś trzy tygodnie przed spodziewanym rozwiązaniem, podjąłem drugą próbę przerwania ciąży, porozmawiała ze swoim mężem Matzerathem, nie mówiąc całej prawdy. Przy obiedzie, w mojej obecności, powiedziała: - Z Oskarka zrobił się ostatnio taki dzikus przy zabawie, że nieraz kopie mnie w brzuch. Może do czasu rozwiązania umieścimy go u mojej mamy, miejsca tam jest dość.Tyle dowiedział się Matzerath i uwierzył w to. W rzeczywistości morderczy zamach dopomógł mi pewnego dnia do spotkania z zupełnie inną Marią.W przerwie obiadowej położyła się na kozetce. Matzerath pozmywał już po obiedzie, był w sklepie i ubierał wystawę. W bawialni było cicho. Może jakaś mucha, zegar jak zwykle, w cicho nastawionym radiu reportaż o sukcesach spadochroniarzy na Krecie. Słuchałem tylko, gdy oddali głos wielkiemu bokserowi Maksowi Schmelingowi. O ile zdołałem zrozumieć, w czasie skoku i lądowania na skalistej ziemi Krety mistrz świata zwichnął sobie nogę, musiał teraz leżeć i oszczędzać się; podobnie jak Maria, która po upadku z drabiny musiała leżeć w łóżku. Schmeling mówił spokojnie, skromnie, potem opowiadali spadochroniarze, którzy byli mniej sławni, i Oskar już nie słuchał: cisza, może jakaś mucha, zegar jak zwykle, bardzo cicho radio.Siedziałem przy oknie na swoim stołeczku i obserwowałem ciało Marii na kozetce. Oddychała ciężko i miała zamknięte oczy. Co jakiś czas waliłem ponuro w blachę. Ale ona nie ruszała się, a mimo to zmuszała mnie, bym oddychał w jednym pokoju z jej brzuchem. Pewnie, był jeszcze zegar, mucha między szybą a firanką i radio z kamienistą wyspą Kretą w tle. Wszystko to odpłynęło ode mnie w jednej chwili, widziałem tylko brzuch, nie wiedziałem, w którym pokoju zaokrąglał się ten brzuch ani do kogo należał, nie pamiętałem, kto ów brzuch tak wypchał, czułem tylko jedno pragnienie: ten brzuch musi zniknąć, to pomyłka, to mi zasłania widok, musisz wstać i coś zrobić! Wstałem więc. Musisz zobaczyć, co się da zrobić. Podszedłem więc do brzucha i po drodze wziąłem coś w rękę. Powinieneś wpuścić tam trochę powietrza, to paskudne wzdęcie. Wtedy uniosłem to, co po drodze wziąłem w rękę, wybrałem miejsce pomiędzy współoddychąjącymi na brzuchu dziecinnymi łapkami Marii. Powinieneś zdecydować się wreszcie, Oskarze, bo inaczej Maria otworzy oczy. I już poczułem na sobie jej wzrok, spoglądałem jednak nadal na lekko drżącą lewą rękę Marii, zauważyłem wprawdzie, że zabrała prawą rękę, że prawa ręka miała jakieś zamiary, i nie zdziwiłem się specjalnie, gdy Maria prawą ręką wyrwała nożyczki z zaciśniętej pięści Oskara. Stałem chyba jeszcze parę sekund z uniesioną, lecz pustą dłonią, słyszałem zegar, muchę, głos spikera w radio, który zapowiedział koniec reportażu z Krety, potem odwróciłem się i zanim zaczęła się nowa audycja - wesołe melodie od drugiej do trzeciej - opuściłem naszą bawialnię, która w obliczu wypełniającego cały pokój brzucha stała się dla mnie za ciasna.W dwa dni później Maria zaopatrzyła mnie w nowy bębenek i zaprowadziła do pachnącego

184

namiastką kawy i smażonymi ziemniakami mieszkania matki Truczinskiej na drugim piętrze. Najpierw spałem na kanapie, bo Oskar nie chciał położyć się w dawnym łożu Herberta, które, jak się obawiałem, pewnie przechowywało jeszcze waniliowy zapach Marii. Po tygodniu stary Heilandt wtaszczył na piętro moje drewniane dziecięce łóżeczko. Zgodziłem się, żeby po-stawiono je obok tego łoża, które milczało cierpliwie pode mną, pod Marią i naszym wspólnym proszkiem musującym. U matki Truczinskiej Oskar uspokoił się albo zobojętniał. Nie widziałem już brzucha, bo Maria bała się wchodzić na schody. Unikałem mieszkania na parterze, sklepu, ulicy, nawet podwórza, na którym z powodu coraz cięższej sytuacji żywnościowej znów trzymano króliki.Oskar przesiadywał najczęściej nad pocztówkami, które przysyłał lub przywoził z Paryża kapral Fritz Truczinski. Myśląc o tym mieście wyobrażałem sobie niejedno, a gdy matka Truczinska wręczyła mi widokówkę z wieżą Eiffla, zacząłem, zgłębiając żelazną konstrukcję śmiałej budowli, wybębniać Paryż, wybębniać melodię musette, choć nigdy przedtem jej nie słyszałem.Dwunastego czerwca, według moich obliczeń o czternaście dni za wcześnie, pod znakiem Bliźniąt - nie zaś, jak wyliczyłem, pod znakiem Raka — urodził się mój syn Kurt. Ojciec w roku Jowisza, syn w roku Wenus. Ojciec opanowany przez Merkurego w konstelacji Panny, a więc usposobiony sceptycznie i pomysłowo; syn również przez Merkurego, ale pod znakiem Bliźniąt, obdarzony chłodnym, zapobiegliwym umysłem. To, co u mnie łagodziła Wenus w domu ascendenta, pogłębiał Koziorożec w tym samym domu mojego syna; jego Mars miał jeszcze dać mi się we znaki.Matka Truczinska w podnieceniu, zachowując się jak mysz, obwieściła mi nowinę: - Wyobraź sobie, Oskarku, bocian przyniósł ci braciszka. A ja sobie myślałam, żeby to nie była dziewuszka, bo z dziewuszką to później same zmartwienia!Nawet nie przerwałem swojego bębnienia według partytury wieży Eiffla i dołączonego dopiero co widoku Łuku Triumfalnego. Matka Truczinska zostawszy babką Truczinska widać nie oczekiwała ode mnie gratulacji. Chociaż to nie była niedziela, postanowiła trochę się uróżować, sięgnęła po wielokroć wypróbowany papier od cykorii, natarła sobie policzki, świeżo umalowana opuściła mieszkanie, aby na dole, na parterze, pomóc rzekomemu ojcu Matzerathowi.Był to, jak powiedziałem, czerwiec. Zdradliwy miesiąc. Sukcesy na wszystkich frontach - jeśli sukcesy na Bałkanach nazwać sukcesami - a w perspektywie jeszcze większe sukcesy na wschodzie. Zgromadzono tam olbrzymią armię. Kolej miała pełne ręce roboty. Również Fritz Truczinski, który dotąd tak przyjemnie spędzał czas w Paryżu, musiał wybrać się na wschód, w podróż, która miała zakończyć się nieprędko i której nie sposób było pomylić z wyjazdem na urlop. Oskar natomiast siedział spokojnie nad lśniącymi pocztówkami, bawił w spokojnym Paryżu u progu lata, wystukiwał lekko Trois jeunes tambours, nie miał nic wspólnego z niemieckimi wojskami okupacyjnymi, nie musiał więc obawiać się, że partyzanci będą chcieli zrzucić go z mostów nad Sekwaną. Nie, całkiem po cywilnemu wdrapałem się ze swoim bębenkiem na wieżę Eiffla, z góry jak należy napawałem się rozległym widokiem, czułem się tak dobrze i mimo kuszącej wysokości wolny od gorzkawo-słodkich myśli o samobójstwie, że dopiero po zejściu na dół, gdy mając swoje dziewięćdziesiąt cztery centymetry wzrostu stanąłem u stóp wieży Eiffla, ponownie uprzytomniłem sobie narodziny mojego syna. „Voilä, masz syna! - pomyślałem sobie. - Jak skończy trzy lata, dostanie blaszany bębenek. Zobaczymy, kto tu jest ojcem — ten pan Matzerath czy ja, Oskar Broński”.

185

W upalnym sierpniu - zdaje mi się, że zakomunikowano właśnie o zwycięskim zakończeniu kolejnej bitwy w kotle, tym razem pod Smoleńskiem - odbyły się chrzciny mojego syna Kurta. Jak doszło jednak do tego, że na tę uroczystość zostali zaproszeni moja babka Anna Koljaiczkowa i jej brat Wincenty Broński? Jeśli przyjąć ową wersję, która Jana Brońskiego czyni moim ojcem, a cichego i coraz bardziej zdziwaczałego Wincentego moim dziadkiem ze strony ojca, to nie brak powodów do zaproszenia. Ostatecznie moi dziadkowie byli pradziadkami mojego syna Kurta.Ta argumentacja nigdy oczywiście nie przyszła na myśl Matzerathowi, który przecież wystosował zaproszenie. Nawet w chwilach największego zwątpienia, na przykład po wysoko przegranej partii skata, uważał się on za podwójnego rodzica, ojca i żywiciela. Oskar zobaczył swoich dziadków z innych powodów. Oboje staruszków zniemczono. Nie byli już Polakami i tylko śnili po kaszubsku. Nazwano ich volksdeutschami trzeciej grupy. W dodatku Jadwiga Brońska, wdowa po Janie, wyszła za mąż za bałtyckiego Niemca, który był w Rębiechowie ortsbauernführerem. Poszły już wnioski, po których zatwierdzeniu Marga i Stefan Brońscy mieli nosić nazwisko ojczyma Ehlersa. Siedemnastoletni Stefan zgłosił się na ochotnika do wojska, odbywał przeszkolenie piechoty na poligonie w Bożym Polu Wielkim i miał wszelkie szansę poznania europejskich teatrów działań wojennych, podczas gdy Oskar, który też zbliżał się do wymaganej w wojsku granicy wieku, z bębenkiem zawieszonym na szyi musiał czekać, aż w wojskach lądowych albo w marynarce, ewentualnie w lotnictwie, powstanie możliwość wykorzystania trzyletniego bębnisty. Ortsbauernfiihrer Ehlers zrobił początek. Na czternaście dni przed chrzcinami, z Jadwigą obok siebie na koźle, zajechał parą koni na Labesa. Miał krzywe nogi, chorował na żołądek i nie umywał się do Jana Brońskiego. Niższy o całą głowę, siedział obok krowiookiej Jadwigi przy bawialnym stole. Jego zjawienie się zaskoczyło nawet Matzeratha. Rozmowa nie kleiła się. Mówiono o pogodzie, stwierdzono, że na wschodzie tyle się dzieje, że raźno posuwamy się naprzód, o wiele szybciej niż w dziewięćset piętnastym, jak przypomniał sobie Matzerath, który w dziewięćset piętnastym był na wschodzie. Wszyscy dokładali starań, żeby nie mówić o Janie Brońskim, aż ja pokrzyżowałem te milczące plany i pociesznie wydymając usta, głośno, raz za razem, przywoływałem wuja Oskara, Jana. Matzerath wziął się w garść i powiedział coś miłego i coś rzewnego o dawnym przyjacielu i rywalu. Ehlers zgodził się skwapliwie, nie żałując słów, chociaż swojego poprzednika nie widział nigdy na oczy. Jadwiga zdobyła się nawet na parę prawdziwych, powolutku spływa-jących łez, do niej też należało ostatnie słowo na temat Jana: - To był dobry człowiek. Muchy by nie skrzywdził. Kto by pomyślał, że taką śmierć znajdzie, on, co wszystkiego się bał i strzelać nawet nie umiał. Po tych słowach Matzerath poprosił stojącą za nim Marię, żeby przyniosła butelkowe piwo, a Ehlersa zapytał, czy umie grać w skata. Ehlers nie umiał, bardzo ubolewał, ale Matzerath był dość wspaniałomyślny, żeby wybaczyć ortsbauernfuhrerowi tę niewielką przywarę. Poklepał go nawet po ramieniu i kiedy piwo stało już w szklankach, zapewnił, że to nic nie szkodzi, jeśli on nie ma pojęcia o skacie, mimo to mogą przecież zostać dobrymi przyjaciółmi.W ten sposób Jadwiga Brońska jako Jadwiga Ehlers ponownie zjawiła się w naszym mieszkaniu i na chrzciny mego syna Kurta prócz swojego ortsbauernfuhrera przywiozła swego dawnego teścia, Wincentego Brońskiego i jego siostrę Annę. Matzerath był chyba uprzedzony, głośno i serdecznie powitał oboje staruszków na ulicy pod oknami sąsiadów, a w bawialni, gdy babka sięgnęła pod cztery spódnice i wyciągnęła prezent chrzestny, dorodną gęś, powiedział:- Po co było robić sobie tyle kłopotu, mamusiu? Rad ci będę i wtedy, kiedy nic nie przyniesiesz,

186

a mimo to przyjedziesz.To z kolei nie dogadzało mojej babce, która chciała usłyszeć, co warta jest jej gęś. Chlasneła tłustego ptaka dłonią na płask i zaprotestowała: - A nie gadajże tak, Alfredku. Przecież to nie kaszubska gęś, ale niemiecka, a smakuje tak samo jak przed wojną!W ten sposób rozwiązano wszelkie problemy narodowościowe i tylko przed samym chrztem było jeszcze trochę ambarasu, gdy Oskar nie chciał wejść do protestanckiego kościoła. Również gdy wynieśli mój bębenek z taksówki, wabili mnie blachą i zapewniali w kółko, że w kościołach protestanckich wolno mieć ze sobą nawet bębenki, ja w dalszym ciągu pozostałem zajadłym katolikiem i prędzej zdecydowałbym się na krótką, treściwą spowiedź do kapłańskiego ucha proboszcza Wiehnke niż na wysłuchanie protestanckiego gadania przy chrzcie. Matzerath ustąpił. Prawdopodobnie uląkł się mojego głosu i związanych z nim kosztów odszkodowania. Tak więc, gdy w kościele odbywał się chrzest, zostałem w taksówce, oglądałem tył głowy szofera, przypatrywałem się twarzy Oskara w lusterku wstecznym, wspominałem swój własny chrzest sprzed wielu lat i wszystkie próby proboszcza Wiehnke, które miały z Oskara wypędzić szatana.Po chrzcie zasiedliśmy do obiadu przy dwóch zsuniętych stołach i zaczęliśmy od zupy żółwiowej. Łyżka i brzeg talerza. Ci ze wsi siorbali. Greff odstawiał mały palec. Gretchen Scheffler gryzła zupę. Gusta uśmiechała się szeroko ponad łyżką. Ehlers rozmawiał poprzez łyżkę. Wincenty szukał czegoś obok łyżki. Tylko stare kobiety, babka Anna i matka Truczinska, oddawały się łyżce bez reszty, a Oskar porzucił łyżkę, wymknął się z pokoju, podczas gdy tamci jeszcze zajadali, i odszukał w sypialni kolebkę syna, bo chciał pomyśleć o synu, podczas gdy tamci z łyżkami kurczyli się, coraz bardziej bezmyślni i puści, mimo że wlewali w siebie zupę łyżkami.Jasnoniebieski tiulowy baldachim nad koszykiem na kółkach. Ponieważ brzeg koszyka był za wysoki, z początku dojrzałem tylko coś czerwonosino pomarszczonego. Podstawiłem bębenek i mogłem potem obejrzeć sobie śpiącego, podrygującego przez sen syna. O, dumo ojcowska, która zawsze szukasz wielkich słów! Ponieważ na widok niemowlęcia nie przyszło mi na myśl nic prócz krótkiego zdania: „Jak skończy trzy lata, dostanie bębenek”, ponieważ mój syn nie udzielił mi żadnych informacji o swoim świecie idei, ponieważ mogłem spodziewać się tylko, że być może, tak jak ja, należy do przenikliwych niemowląt, raz za razem obiecywałem mu blaszany bębenek na trzecie urodziny, potem zszedłem z blachy i wróciłem do dorosłych do bawialni.Oni uporali się właśnie z zupą żółwiową. Maria niosła zielony, słodki groszek konserwowy polany masłem. Matzerath, który był odpowiedzialny za pieczeń wieprzową, osobiście zajął się półmiskiem, zrzucił marynarkę, w samej koszuli krajał plasterek po plasterku i nad kruchym, soczystym mięsem robił tak wniebowzięte miny, że musiałem odwrócić wzrok.Greffowi podano coś innego. Dostał szparagi z puszki, jajka na twardo i rzodkiew ze śmietaną, bo wegetarianie nie jedzą mięsa. Natomiast jak wszyscy pozostali wziął trochę tłuczonych ziemniaków, tylko okrasił je nie sosem od pieczeni, ale podrumienionym masłem, które uważna Maria przyniosła mu z kuchni na syczącej patelence. Podczas gdy inni pili piwo, Greff miał w szklance słodki moszcz. Rozmawiano o bitwie w kotle pod Kijowem, dodawano na palcach liczby jeńców. Bałt Ehlers okazał w tym szczególną zręczność, przy każdych stu tysiącach podnosił palec, aby potem, gdy obie rozczapierzone dłonie oznaczały milion, licząc dalej obalać jeden palec za drugim. Gdy wyczerpano temat jeńców rosyjskich, którzy wskutek zwiększającej się liczby stawali się coraz bardziej bezwartościowi i nieciekawi, Scheffler

187

opowiedział o okrętach podwodnych w Gdyni, a Matzerath szepnął na ucho mojej babce Annie, że u Schichaua podobno co tydzień spływają na wodę dwa okręty podwodne. Następnie handlarz warzyw Greff wyjaśniał całemu towarzystwu, dlaczego okręty podwodne muszą spływać z pochylni burtą naprzód, nie rufą. Chciał to przedstawić plastycznie, wszystko ilustrował gestami, które część gości, zafascynowana budową okrętów podwodnych, uważnie i niezręcznie naśladowała. Wincenty Broński, gdy jego lewa ręka chciała upodobnić się do zanurzającego okrętu podwodnego, przewrócił szklankę z piwem. Babka już miała go za to wyłajać, ale Maria ułagodziła ją, powiedziała, że nic nie szkodzi, bo obrus i tak idzie jutro do prania; a że na chrzcinach zdarzają się plamy, to przecież naturalne.Jednocześnie przyszła też matka Truczinska ze ściereczką, wytarła plamę po piwie, a w lewej ręce miała dużą kryształową miskę pełną budyniu czekoladowego z tłuczonymi migdałami.O, gdybyż do budyniu czekoladowego był inny sos albo w ogóle nie było żadnego! Ale był sos waniliowy. Gęsty, żółtawy sos waniliowy. Bardzo pospolity, zwyczajny, a jednak jedyny w swoim rodzaju sos waniliowy. Nie ma chyba na tym świecie nic weselszego, ale i nic smutniejszego ponad sos waniliowy. Wanilia pachniała łagodnie i coraz bardziej i bardziej otaczała mnie Marią, tak że nie mogłem już na nią patrzeć i nie mogłem jej znieść, jej, która była sprawczynią wszelkiej wanilii, która siedziała obok Matzeratha, która trzymała jego dłoń w swojej dłoni.Oskar zsunął się ze swojego dziecięcego krzesełka, trzymając się spódnicy Greffowej, która zajadała w najlepsze, położył się u jej stóp i po raz pierwszy chłonął ową właściwą Linie Greff woń, która natychmiast przekrzyczała, połknęła, unicestwiła wszelką wanilię.Jakkolwiek od tego nowego, kwaskowatego zapachu zrobiło mi się niedobrze, wytrwałem w nim, aż wszystkie wspomnienia związane z wanilią wydały się zagłuszone.Powoli, cicho i bez skurczów chwyciły mnie wyzwalające mdłości. I gdy wypadała ze mnie zupa żółwiowa, pieczeń wieprzowa w kawałkach, prawie nie naruszone zielone ziarenka groszku konserwowego i tych parę łyżeczek budyniu czekoladowego z sosem waniliowym, pojąłem swoją słabość, pławiłem się w słabości, słabość Oskara rozlewała się u stóp Liny Greff - i postanowiłem, że odtąd codziennie będę szedł ze swoją słabością do pani Greff.

Siedemdziesiąt pięć kilo

Wiaźma i Briańsk; potem rozpoczął się okres błot. Również Oskar w październiku dziewięćset czterdziestego pierwszego zaczął całą parą grzebać się w błocie. Proszę mi wybaczyć, że błotne sukcesy grupy armii „Środek” zestawiam ze swoimi sukcesami w bezdrożnym i równie błotnistym terenie pani Liny Greff. Podobnie jak tam, pod Moskwą, grzęzły czołgi i ciężarówki, tak grzęzłem i ja; wprawdzie tam koła jeszcze się obracały, rozgrzebywały błoto, wprawdzie i ja nie ustępowałem - w błocie Greff owej udało mi się dosłownie ubijać pianę - ale o zdobyczach terenu nie można było mówić ani pod Moskwą, ani w sypialni Greffów.Nie chciałbym jeszcze rezygnować z tego porównania: podobnie jak przyszli stratedzy

188

wyciągną odpowiednią naukę z nieudanych operacji błotnych, tak i ja wyciągnąłem odpowiednie wnioski z walki z żywiołem Greffowej. Nie powinno się lekceważyć działań na froncie krajowym w ostatniej wojnie światowej. Oskar miał wtedy siedemnaście lat i mimo młodego wieku na zdradziecko nieprzejrzystym poligonie Liny Greff wyszkolił się na mężczyznę. Porzucając militarne porównania, mierzę teraz postępy Oskara kategoriami arty-stycznymi, mówię więc: o ile Maria w naiwnie oszałamiającej waniliowej mgle ukazała mi zalety małej formy, zaznajomiła mnie z takimi liryzmami jak proszek musujący i szukanie grzybów, o tyle w ostrym, kwaśnym, wielekroć zgęszczonym kręgu zapachów Greffowej doszedłem do owego szerokiego epickiego oddechu, który pozwala mi dzisiaj wymieniać w jednym zdaniu sukcesy na froncie i w łóżku. Muzyka! Od dziecinnie sentymentalnych, a jednak tak słodkich organków Marii wprost na podium dyrygenta; bo Lina Greff ofiarowała mi całą orkiestrę o tak bogatej i różnorodnej instrumentacji, jaką można co najwyżej spotkać w Bayreuth albo w Salzburgu. Tam nauczyłem się trąbienia, brzdąkania, dmuchania, szarpania, skubania, dowiedziałem się, co to jest bas generalny, a co kontrapunkt, czy chodzi o dodekafonię, czy o nowotonię, poznałem wpadanie przy scherzo, tempo przy andante, mój patos był rygorystycznie suchy i zarazem miękko rozlewny; Oskar wydobył z Greffowej, ile się dało, a mimo to, jak prawdziwy artysta, pozostał niezadowolony, jeśli nie niezaspokojony.Z naszego sklepu kolonialnego do sklepu z warzywami Greffów było dwadzieścia kroczków. Ich sklep znajdował się po drugiej stronie ulicy, trochę na ukos, w dogodnym punkcie, znacznie dogodniejszym niż mieszkanie piekarza Aleksandra Schefflera na Kuźniczkach. I bodaj to dogodne położenie sprawiło, że w studiowaniu kobiecej anatomii posunąłem się nieco dalej niż w studiowaniu moich mistrzów Goethego i Rasputina. Kto wie, czy tej utrzymującej się do dziś dysproporcji w wykształceniu nie da się wytłumaczyć i być może usprawiedliwić odmiennością moich dwóch nauczycielek. Podczas gdy Lina Greff wcale nie chciała mnie uczyć, lecz po prostu biernie oddawała mi do dyspozycji swoje bogactwo jako materiał poglądowy i doświadczalny, Gretchen Scheffier brała swoje nauczycielskie powołanie zbyt poważnie. Chciała widzieć rezultaty, chciała słyszeć, jak czytam na głos, chciała patrzeć, jak kaligrafują moje palce bębnisty, chciała zaprzyjaźnić mnie z uroczą gramatyką i równocześnie ciągnąć z tej przyjaźni własne korzyści. Skoro jednak Oskar odmawiał jej jakichkolwiek widomych znaków, które świadczyłyby o rezultatach, Gretchen Scheffier straciła cierpliwość, wkrótce po śmierci mojej biednej mamy, bądź co bądź po siedmiu latach nauki, zajęła się na powrót swoimi robótkami i tylko co jakiś czas, głównie przed wielkimi świętami, uszczęśliwiała mnie, jako że piekarskie małżeństwo nadal było bezdzietne, swetrami, pończochami i rękawiczkami własnej roboty. O Goethem i Rasputinie nie było już między nami mowy i jedynie owym wyjątkom z dzieł obu mistrzów, które to tu, to tam, przeważnie na strychu kamienicy, w dalszym ciągu przechowywałem, zawdzięcza Oskar, że ta część jego studiów nie utknęła na martwym punkcie; kształciłem się sam i wyrobiłem sobie własne zdanie.Chorowita Lina Greff była natomiast przykuta do łóżka, nie mogła mi się wywinąć, opuścić mnie, bo jej chorobą choć przewlekła, nie była na tyle poważną aby śmierć miała mi przedwcześnie zabrać nauczycielkę Linę. Ponieważ jednak na tej planecie nie ma nic trwa-łego, Oskar opuścił obłożnie chorą w chwili, gdy uznał swoje studia za ukończone.Powiecie państwo: w jakże ograniczonym światku musiał kształcić się ten młody człowiek! Między sklepem kolonialnym, piekarnią i sklepem z warzywami musiał gromadzić podstawy dla późniejszego, samodzielnego życia. Choć nie przeczę, że pierwsze, tak ważne wrażenia Oskar zbierał w dość zatęchłym drobnomieszczańskim otoczeniu, to w końcu miał jeszcze

189

trzeciego nauczyciela. On otworzył przed Oskarem świat i zrobił z niego to, czym jest dzisiaj, osobę, którą w braku lepszego określenia obdarzam nieadekwatnym mianem kosmopolity.Mówię, jak najbystrzejsi z państwa się domyślają, o moim nauczycielu i mistrzu Bebrze, o potomku w linii prostej księcia Eugeniusza, o latorośli z rodu Ludwika XIV, o lilipucie i klownie muzycznym Bebrze. Kiedy mówię: Bebra, mam też oczywiście na myśli damę u jego boku, wielką somnambuliczkę Roswitę Ragunę, ponadczasową piękność, o której nieraz myślałem w owych mrocznych latach, gdy Matzerath zabrał mi moją Marię. W jakim wieku może być signora? - zapytywałem siebie. Czy jest kwitnącą dwudziestoletnią dziewczyną? Czy też jest ową delikatną dziewięćdziesięcioletnią staruszką, która jeszcze za sto lat będzie niezniszczalnie ucieleśniać miniaturowy format wiecznej młodości?Jeśli dobrze pamiętam, spotkałem tych dwoje tak bliskich mi ludzi krótko po śmierci mojej biednej mamy. Wypiliśmy razem kawę w „Czterech Porach Roku”, potem nasze drogi się rozeszły. Pojawiły się lekkie, ale nie błahe różnice polityczne; Bebra był w bliskich stosunkach z Ministerstwem Propagandy Rzeszy, występował, jak bez trudu wywnioskowałem z jego aluzji, w prywatnych apartamentach panów Goebbelsa i Göringa i najrozmaitszymi sposobami próbował mi wytłumaczyć i usprawiedliwić to wykolejenie. Opowiadał o wpływowej pozycji nadwornych błaznów w średniowieczu, pokazywał mi reprodukcje obrazów hiszpańskich mistrzów, które przedstawiały jakiegoś Filipa czy Karola w otoczeniu dworu, a wśród tych sztywnych gromad można było dojrzeć paru osobliwie i dowcipnie ubranych błaznów w pludrach, którzy mieli proporcje Bebry, a być może i moje, Oskara. Właśnie dlatego, że podobały mi się te obrazki - bo dziś mogę nazwać się gorącym wielbicielem genialnego malarza Diego Velazqueza — nie chciałem Bebrze ułatwiać zadania. On zresztą poniechał potem porównań stanowiska karła na dworze hiszpańskiego Filipa IV ze swoją pozycją przy nadreńskim parweniuszu Józefie Goebbelsie. Mówił o ciężkich czasach, o słabych, którzy chwilowo muszą ustąpić, o oporze, który rozkwita w ukryciu, krótko mówiąc, padły wówczas słowa: „emigracja wewnętrzna”, i dlatego rozeszły się drogi Oskara i Bebry.Nie znaczy to, żebym zachował do mistrza urazę. Na wszystkich słupach ogłoszeniowych szukałem przez następne lata afiszów rewii i cyrków z nazwiskiem Bebry, znalazłem to nazwisko dwukrotnie w towarzystwie signory Raguny, nie podjąłem jednak nic, co mogłoby doprowadzić do spotkania z przyjaciółmi.Pozostawiłem to przypadkowi, lecz przypadek zawiódł, bo gdyby nasze drogi skrzyżowały się już jesienią dziewięćset czterdziestego drugiego, nie zaś dopiero w roku następnym, Oskar nigdy by nie terminował u Liny Greff, tylko stałby się uczniem mistrza Bebry. A tak codziennie, często już wczesnym przedpołudniem, przechodziłem przez ulicę, wstępowałem do sklepu z warzywami, dla przyzwoitości kręciłem się najpierw pół godzinki w pobliżu Greffa, który stawał się coraz bardziej pomylonym majster-klepką, przyglądałem się, jak budował swoje cudaczne, dzwoniące, ryczące, piszczące maszyny, i szturchałem go, gdy do sklepu wchodzili klienci; bo Greff w tym czasie nie zwracał już prawie uwagi na otoczenie. Co się stało? Co sprawiło, że tak kiedyś towarzyski, zawsze skory do żartów ogrodnik i przyjaciel młodzieży zamknął się w sobie, co sprawiło, że tak osamotniał, stał się zdziwaczałym i trochę zaniedbanym starszym panem?Młodzież już nie przychodziła, Ci, co teraz dorastali, nie znali go. Jego zwolenników z czasów skautowskich wojna rozrzuciła po wszystkich frontach. Przychodziły listy poczty polowej, potem już tylko kartki, a któregoś dnia okrężną drogą dotarła do Greffą wiadomość, że jego ulubieniec, Horst Donath, kiedyś skaut, potem hufcowy w Jungvolku, padł jako podporucznik

190

nad Dońcem.Od tego dnia Greff zaczął się starzeć, nie dbał o swój wygląd, całkowicie poświęcał się majsterkowaniu, tak że w sklepie warzywnym widziało się więcej maszyn dzwoniących i mechanizmów ryczących niż choćby ziemniaków i główek kapusty. Niewątpliwie ogólna sytuacja żywnościowa też zrobiła swoje; sklep otrzymywał bardzo rzadkie i nieregularne przydziały, a Greff nie umiał, tak jak Matzerath, wykorzystując stosunki, załatwić korzystnych zakupów w hurcie.Sklep wyglądał smutno i właściwie należałoby się cieszyć, że bezsensowne hałaśliwe aparaty Greffa w sposób co prawda cudaczny, ale dekoracyjny ozdabiają i wypełniają wnętrze. Podobały mi się produkty, które rodziły się w coraz bardziej sfiksowanym umyśle majster-klepki Greffa. Patrząc dzisiaj na węźlaste twory mojego pielęgniarza, przypominam sobie wystawę Greffa. I podobnie jak Bruno raduje się moim tyleż uśmiechniętym, co poważnym zainteresowaniem dla jego artystycznych igraszek, tak Greff cieszył się na swój roztargniony sposób, gdy spostrzegł, że ten czy inny mechanizm muzyczny sprawia mi przyjemność. On, który przez całe lata nie zwracał na mnie uwagi, nie ukrywał rozczarowania, gdy po pół go-dzince opuszczałem sklep zamieniony w warsztat i odwiedzałem jego żonę Linę Greff.Cóż mam państwu powiedzieć o tych wizytach u obłożnie chorej, które trwały najczęściej dwie, dwie i pół godziny. Gdy Oskar wchodził, ona przywoływała go z łóżka: - Ach, to ty, Oskarku. No, chodźże tu bliżej, a jak chcesz, to wskakuj do łóżka, bo w pokoju zimno,Greff tak marnie napalił! - Wślizgiwałem się więc do niej pod pierzynę, bębenek i owe dwie pałeczki, których używałem przed chwilą, zostawiałem przy łóżku i tylko z trzecią pałeczką, zużytą i trochę sfatygowaną, składałem wizytę Linie.Nie znaczy to, żebym się rozbierał, zanim wszedłem do łóżka Liny. Kładłem się w wełnie, aksamicie i skórzanych butach, a po pewnym czasie, mimo wytężonej i rozgrzewającej pracy, w tym samym, prawie niepomiętym ubraniu wydostawałem się ze skotłowanej pościeli.Gdy kilka razy tuż po wyjściu z łóżka Liny, jeszcze przesiąknięty jej wyziewami, zaszedłem do sklepu, przyjął się zwyczaj, do którego zastosowałem się z wielką ochotą. Jeszcze gdy leżałem w łóżku Greffowej i wykonywałem ostatnie ćwiczenia, Greff wchodził do sypialni z miednicą ciepłej wody, stawiał ją na taboreciku i wychodził bez słowa, nie spojrzawszy nawet na łóżko.Oskar wyrywał się na ogół szybko z ofiarowanego mu ciepłego gniazdka, podchodził do miednicy i poddawał dokładnym ablucjom siebie i ową tak skuteczną w łóżku dawną pałeczkę bębnisty; nietrudno mi było zrozumieć, że dla Greffa zapach żony, nawet jeśli docierał z drugiej ręki, był nie do zniesienia.A tak, świeżo wymyty, byłem przez majster-klepkę mile widziany. Demonstrował mi wszystkie swoje maszyny i ich różnorodne dźwięki, i jeszcze dziś zastanawia mnie, że mimo tej późnej zażyłości między Oskarem i Greffem nigdy nie doszło do przyjaźni, że Greff nadał pozostał mi obcy i budził co najwyżej moje współczucie, ale nie sympatię.We wrześniu dziewięćset czterdziestego drugiego - miałem właśnie za sobą osiemnaste urodziny, które minęły bez echa, w radio szósta armia zdobyła Stalingrad - Greff zbudował mi mechaniczny bębenek. Na drewnianym rusztowaniu zawiesił dwie zrównoważone napełnione ziemniakami szale, potem z lewej szali zdejmował jednego ziemniaka: waga wychylała się, zwalniając zasuwkę, która uruchamiała zainstalowany na rusztowaniu bębenkowy mechanizm: rozlegało się stukanie, walenie, terkotanie, grzechotanie, zderzały się talerze, huczał gong, a wszystko razem kończyło się wreszcie klekoczącym, tragicznie zgrzytliwym finałem.

191

Podobał mi się ten mechanizm. Raz po raz domagałem się, żeby Greff mi go demonstrował. Oskar wierzył przecież, że majsterkujący handlarz warzyw wymyślił i zbudował maszynę z jego powodu, dla niego. Niebawem moja pomyłka stała się aż nadto wyraźna. Greff może ode mnie zaczerpnął pomysł, ale maszyna była przeznaczona dla niego, bo jej finał był także jego finałem.Był wczesny, pogodny październikowy ranek, jeden z tych, jakie tylko wiatr północno-wschodni dostarcza gratis pod dom. Zawczasu opuściłem mieszkanie matki Truczinskiej, wyszedłem na ulicę akurat wtedy, gdy Matzerath podnosił żaluzje w drzwiach sklepu. Stałem przy nim, gdy pomalowane na zielono deski z klekotaniem wędrowały w górę, owionęła mnie chmura zapachu, jaki przez noc nagromadził się w sklepie, potem Matzerath pocałował mnie na dzień dobry. Nie czekając, aż pokaże się Maria, ruszyłem na drugą stronę ulicy, rzucając ku zachodowi długi cień na bruk; bo z prawej, na wschodzie, nad placem Maksa Halbego, słońce dźwigało się o własnych siłach w górę, posługując się tym samym fortelem, którym musiał też posłużyć się baron Münchhausen, gdy za własny warkocz wyciągał się z grzęzawiska.Kto tak jak ja znał Greffa, byłby równie zaskoczony widząc o tej porze wystawę i drzwi jego sklepu jeszcze zawieszone i zamknięte. Co prawda w ostatnich latach Greff coraz bardziej dziwaczał. Ale dotychczas trzymał się ściśle godzin handlu. Może jest chory, pomyślał Oskar i z miejsca odrzucił tę myśl. Bo jakże Greff, który jeszcze ostatniej zimy, choć już nie tak regularnie jak w latach poprzednich, wykuwał przeręble w bałtyckim lodzie, żeby zanurzyć się po szyję, jakże ten zahartowany człowiek, mimo pewnych objawów starzenia się, mógłby z dnia na dzień zachorować. Z przywileju wylegiwania się w łóżku wystarczająco gorliwie korzystała Greffowa; wiedziałem też, że Greff gardził miękką pościelą, że sypiał przeważnie na łóżkach polowych i twardych pryczach. Nie było takiej choroby, która mogłaby go przykuć do łóżka.Stanąłem przed zamkniętym sklepem z warzywami, obejrzałem się na nasz sklep, zauważyłem, że Matzerath jest w środku; potem dopiero, licząc na dobry słuch Greffowej, ostrożnie wystukałem parę taktów na blaszanym bębenku. Wystarczyło trochę hałasu, a już otworzyło się drugie okno w prawo od drzwi sklepu. Greffowa w nocnej koszuli, z głową w papilotach, trzymając poduszkę na piersiach, ukazała się nad skrzynką z kwiatami. - No, wchodźże, Oskarku. Na co ty czekasz, kiedy na dworze taki ziąb!Wyjaśniając zastukałem pałeczką w blaszaną okiennicę przed wystawą.- Albrecht! - zawołała. - Albrecht, gdzie ty jesteś? Co się stało? - W dalszym ciągu wołając męża, odeszła od okna. Trzasnęły drzwi pokojów, słyszałem, jak tłukła się po sklepie, a za chwilę zaczęła wrzeszczeć. Wrzeszczała w piwnicy, ale nie mogłem dojrzeć, z jakiego powodu, bo okienko piwniczne, przez które zsypywano ziemniaki w dni dostaw, w latach wojny coraz rzadszych, też było zamknięte. Przyłożywszy oko do wysmołowanych desek przed okienkiem zobaczyłem, że w piwnicy pali się światło. Widziałem również górny odcinek piwnicznych schodów, na których leżało coś białego, prawdopodobnie poduszka Greffowej.Musiała zgubić poduszkę na schodach, bo w piwnicy już jej nie było, wrzeszczała w sklepie, a za chwilę w sypialni. Podniosła słuchawkę telefonu, wrzeszczała i nakręcała numer, wrzeszczała potem w telefon; ale Oskar nie rozumiał, o co chodzi, wyłowił tylko słowo „wypadek” i adres. Labesa 24, powtarzała kilka razy i wrzeszcząc odwiesiła słuchawkę, a potem, w nocnej koszuli, bez poduszki, ale w papilotach, z wrzaskiem wypełniła okno, wlała swoje ciało i obfity, dobrze mi znany biust do skrzynki na kwiaty, załamała ręce nad mięsistymi, bladoczerwonymi roślinami i wrzeszczała ku górze, aż ulica stała się za ciasna, aż Oskar

192

pomyślał, że teraz i Greffowa weźmie się za rozśpiewywanie szkła; ale nie pękła ani jedna szyba. Otworzyły się okna, kobiety wykrzykiwały ku sobie pytania, z sąsiednich bram nadbiegali mężczyźni, zegarmistrz Laubschad, wkładając w biegu marynarkę, stary Heilandt, pan Reissberg, krawiec Libischewski, pan Esch, nawet Probst, nie fryzjer, tylko ten ze składu węgla, przyszedł z synem. W białym fartuchu przypędził Matzerath, a Maria z małym Kurtem na ręku stanęła w drzwiach sklepu kolonialnego.Bez trudu udało mi się wmieszać w gromadę podnieconych dorosłych i umknąć Matzerathowi, który mnie szukał. On i zegarmistrz Laubschad pierwsi postanowili działać. Próbowali dostać się do mieszkania przez okno. Ale Greffowa nie dopuściła nikogo do okna, nie mówiąc już o wpuszczeniu do środka. Drapiąc, waląc i gryząc równocześnie, znalazła jednak czas, żeby wrzeszczeć coraz głośniej, częściowo nawet zrozumiale. Najpierw niech przyjedzie pogotowie, ona już dawno telefonowała, nikt więcej nie musi telefonować, już ona wie, co trzeba robić, jak stanie się coś takiego. Niech pilnują własnego nosa. I tak wszystko to jest okropne. Ciekawość, nic tylko ciekawość, od razu poznać, gdzie są przyjaciele, jak nadejdzie nieszczę-ście. I pośród swojego lamentu musiała w ciżbie pod oknem wypatrzyć mnie, bo zawołała Oskara po imieniu i pozbywszy się tymczasem mężczyzn, wyciągnęła w moją stronę gołe ramiona, ktoś - Oskar jeszcze dziś myśli, że był to zegarmistrz Laubschad - podniósł mnie, wbrew woli Matzeratha chciał podać Greffowej, tuż przed skrzynką z kwiatami Matzerath byłby mnie złapał, ale wtedy chwyciła już Lina Greff, przycisnęła mnie do ciepłej koszuli i już nie wrzeszczała, tylko płakała kwiląc cienko, dyszała kwiląc cienko.O ile wrzask pani Greff pobudzał sąsiadów do wzburzonego i bezwstydnego gestykulowania, o tyle jej cienkie, wysokie kwilenie zamieniło ciżbę pod skrzynką z kwiatami w milczący, szurający z zakłopotaniem tłum, który nie śmiał już stanąć twarzą w twarz z płaczem, który całą swoją nadzieję, całą ciekawość i współczucie zwrócił ku oczekiwanej karetce pogotowia.Dla Oskara kwilenie Greffowej też nie było przyjemne. Próbowałem zsunąć się trochę niżej, żeby nie być tak blisko jej żałosnych łez. Udało mi się ponadto oderwać od jej szyi, przycupnąć na skrzynce z kwiatami. Oskar poczuł się zbytnio obserwowany, bo Maria z chłopcem na ręku stała w drzwiach sklepu. Porzuciłem więc i to miejsce siedzące, pojąłem, w jak przykrej jestem sytuacji, myślałem przy tym tylko o Marii - sąsiedzi byli mi obojętni — odbiłem od wybrzeża Greffowej, które dla mnie za bardzo drżało i oznaczało łóżko.Lina Greff nie spostrzegła mojej ucieczki albo nie miała już sił, żeby zatrzymać owo małe ciało, które przez długi czas dawało jej skwapliwą namiastkę. Może też Lina domyśliła się, że Oskar wymknął się jej na zawsze, że z jej wrzaskiem narodził się dźwięk, który z jednej strony stał się murem i barierą między obłożnie chorą a bębnistą, z drugiej zaś obalił istniejący mur między Marią a mną.Stałem w sypialni Greffów. Bębenek wisiał mi krzywo i niepewnie. Oskar dobrze znał ten pokój, mógłby z pamięci opowiedzieć wszystko o soczyście zielonej tapecie. Na taborecie stała jeszcze miednica z osadem szarego mydła z poprzedniego dnia. Każda rzecz znajdowała się na swoim miejscu, a jednak wytarte, wysiedziałe, zleżałe i poobtłukiwane meble wydały mi się świeże albo co najmniej odświeżone, jak gdyby wszystko, co na czterech nogach czy podstaw-kach stało sztywno pod ścianami, potrzebowało najpierw wrzasku, a potem cienkiego kwilenia Liny Greff, aby zyskać nowy, przerażająco zimny blask.Drzwi do sklepu były otwarte. Oskar nie chciał wejść, a jednak dał się wciągnąć do owego pachnącego suchą ziemią i cebulą pomieszczenia, które światło dzienne, przedostające się przez szpary w okiennicach, dzieliło migocącymi pyłem pasmami. Większość alarmowych i

193

muzycznych maszyn Greffa pozostała więc w półmroku, światło padało jedynie na parę detali, na dzwonek, na podpórki z dykty, na dolny fragment mechanicznego bębenka i ukazywało za-stygłe w równowadze ziemniaki.Owa klapa, która tak samo jak w naszym sklepie za kontuarem zakrywa zejście do piwnicy, była otwarta. Nic nie podpierało pokrywy z desek, którą podniosła pewnie Greffowa w swoim wrzaskliwym pośpiechu; ale nie wetknęła haczyka w kółko przy kontuarze. Lekkim pchnięciem Oskar mógłby zatrzasnąć klapę, zamknąć piwnicę.Stałem nieruchomo za wydzielającymi zapach kurzu i stęchlizny deskami, wpatrywałem się w ów jaskrawo oświetlony kwadrat, który obramowywał część schodów i kawałek betonowej posadzki piwnicznej. Z prawej u góry wsuwała się w ten kwadrat część podestu ze stopniami, który musiał być nową inwestycją Greffa, bo w czasie przypadkowych bytności w piwnicy nigdy przedtem tego pudła nie widziałem. Ale z powodu podestu Oskar nie zapuściłby tak daleko urzeczonego wzroku, gdyby z górnego prawego rogu obrazu nie wysuwały się, osobliwie skrócone, dwie wypełnione wełniane skarpety w czarnych sznurowanych butach. Choć nie mogłem zobaczyć podeszew, poznałem od razu, że to buty sportowe Greffa. Ten, co tam stoi w piwnicy wyszykowany na wycieczkę, to nie może być Greff, pomyślałem sobie, bo buty nie stoją, tylko unoszą się swobodnie nad podestem; być może czubkom butów zwróconym spadziście w dół udaje się lekko, ale jednak, dotykać desek. Wyobraziłem sobie przez sekundę Greffa stojącego na czubkach palców; bo po nim, gimnastyku i człowieku natury, można było spodziewać się tego śmiesznego, ale i męczącego ćwiczenia.Ażeby przekonać się o słuszności tego przypuszczenia i ewentualnie porządnie wyśmiać handlarza warzyw, zszedłem na dół, zachowując na stromych stopniach całą ostrożność i jeśli dobrze pamiętam, bębniąc przejmującą strachem, odpędzającą strach piosenkę Czy jest tu Czarna Kucharka! Jest-jest jest!Dopiero gdy Oskar stanął pewnie na betonowej posadzce, okrężną drogą omiótł wzrokiem stertę worków po cebuli, spiętrzone jedna na drugiej puste skrzynki na owoce, nie oglądane nigdy belkowanie, aż dotarł do owego miejsca, w którym musiały wisieć lub stać na czubkach palców sportowe buty Greffa.Oczywiście wiedziałem, że Greff wisi. Buty wisiały, a więc wisiały i grube ciemnozielone skarpety. Gołe męskie kolana powyżej skarpet, owłosione uda aż po brzeg krótkich spodni; łaskoczące kłucie pociągnęło w górę od moich genitaliów, przez siedzenie, zdrętwiałe plecy, wspięło się po kręgosłupie, ogarnęło kark, uderzyło mnie gorącem i zimnem, stamtąd znów wróciło między nogi, sprawiło, że skurczył się mój i tak już maleńki woreczek, przeskakując zgięte plecy usadowiło się znowu w karku, zwęziło się tam - jeszcze dziś kłuje i dusi Oskara, ilekroć ktoś w jego obecności mówi o wieszaniu, choćby o wieszaniu bielizny - wisiały nie tylko sportowe buty Greffa, wełniane skarpetki, kolana i krótkie spodnie; wisiał cały Greff, za szyję, a na twarzy ponad powrozem malował się wysiłek nie pozbawiony jednak teatralnej pozy.Zaskakująco szybko ustąpiło ciągnięcie i kłucie. Oswoiłem się z widokiem Greffa; bo w gruncie rzeczy pozycja ciała wiszącego człowieka jest tak samo normalna i naturalna jak choćby widok człowieka, który chodzi na rękach, człowieka, który stoi na głowie, człowieka, który doprawdy wygląda jak siedem nieszczęść, gdy wsiada na czworonożnego rumaka.Do tego dochodziła dekoracja. Dopiero teraz Oskar uświadomił sobie, ile zachodu, ile trudu zadał sobie Greff. Ramy, otoczenie, w którym wisiał, były najbardziej wyszukanego, niemal ekstrawaganckiego rodzaju. Handlarz warzyw szukał odpowiedniej dla siebie formy śmierci, znalazł rozważoną śmierć. Za życia miał kłopoty z kontrolerami urzędu miar i prowadził z nimi

194

przykrą korespondencję, nieraz konfiskowano mu wagę i odważniki, a za niedokładne ważenie owoców i jarzyn musiał płacić grzywny - i oto teraz Greff rozważył się co do grama z ziemniakami.Błyszczący matowo, prawdopodobnie namydlony sznur, umieszczony na krążkach, przerzucony był przez dwie belki, które on specjalnie dodał do rusztowania na swój ostatni dzień; w końcu miało ono tylko jeden cel - być dla niego ostatnim szafotem. Z wykorzystania najlepszego budulca mogłem sądzić, że handlarzowi warzyw nie zależało na oszczędzaniu. W tych wojennych czasach, gdy brakowało materiałów budowlanych, z pewnością ciężko było o belki i deski. Greff uciekł się najwidoczniej do handlu zamiennego; za owoce dostał drzewo. Nie brakowało więc w tym szafocie zbędnych, służących tylko dla ozdoby przypór. Trzyczęściowy podest ze stopniami - jego róg Oskar widział ze sklepu - unosił całą stalle w nieomal wzniosłe dziedziny.Jak przy mechanicznym bębenku, który majster-klepka wziął pewnie za wzór, Greff i jego przeciwciężar wisieli wewnątrz rusztowania. Pośród czterech pobielonych wapnem belek narożnych między nimi a również kołyszącymi się ziemiopłodami stała delikatna zielona drabinka. Kunsztownym węzłem, jednym z tych, jakie umieją wiązać skauci, przymocował kosze z ziemniakami do głównego sznura. Ponieważ wnętrze rusztowania oświetlały cztery mleczne, ale za to silne żarówki, Oskar, nie wchodząc na podświetlony podest i nie profanując go, mógł odczytać napis na przyczepionej drutem do skautowskiego węzła tekturowej tabliczce nad koszami ziemniaków, siedemdziesiąt pięć kilo (mniej sto gramów).Greff wisiał w mundurze drużynowego skautów. Na swój ostatni dzień wrócił do munduru sprzed wojny, który był już dla niego za ciasny. Nie mógł dopiąć dwóch górnych guzików i pasa, co jego schludnemu na ogół wyglądowi nadawało coś przykrego. Skautowskim zwyczajem Greff skrzyżował dwa palce lewej ręki. Do przegubu prawej wisielec, zanim się powiesił, przywiązał skautowski kapelusz. Musiał zrezygnować z chusty na szyję. Ponieważ jak przy spodniach, tak i przy kołnierzyku nie udało mu się dopiąć górnych guzików, z koszuli wystawały czarne kędzierzawe włosy na piersi.Na stopniach podestu leżało parę astrów, jak również, bardzo tu nie na miejscu, nać pietruszki. Prawdopodobnie zabrakło mu kwiatów, bo większości astrów, także kilku róż, użył do przybrania owych czterech obrazków, które wisiały na czterech głównych belkach szafotu. Na pierwszym planie po lewej, za szkłem, sir Baden-Powell, twórca skautingu. W głębi po lewej, bez ram, święty Jerzy. W głębi po prawej, bez szkła, głowa Dawida Michała Anioła. W ramie i za szkłem na pierwszym planie po prawej uśmiechała się fotografia może szesnastoletniego, wybitnie ładnego chłopa. Wczesne zdjęcie jego ulubieńca, Horsta Donatha, który jako podporucznik poległ nad Dońcem.Może wspomnę jeszcze o czterech skrawkach papieru na stopniach podestu między astrami a pietruszką. Leżały tak, że bez trudu można je było złożyć. Oskar zrobił to i odczytał wezwanie do sądu opatrzone kilkakrotnie pieczęcią policji obyczajowej.Pozostaje mi jeszcze dodać, że natarczywy sygnał karetki pogotowia wyrwał mnie z rozmyślań nad śmiercią handlarza warzyw. Po chwili potykając się na schodach zbiegli na dół sanitariusze, weszli na podest i chwycili wiszącego Greffa. Ledwie jednak unieśli handlarza, przewróciły się tworzące przeciwciężar kosze z ziemniakami: podobnie jak w mechanicznym bębenku, zaczął pracować zwolniony mechanizm, który Greff zręcznie zamaskował dyktą w górze rusztowania, i gdy na dole po podeście i betonowej posadzce dudniły ziemniaki, na górze rozległy się uderzenia w blachę, drzewo, brąz, szkło. Na górze wyzwolona orkiestra

195

bębenkowa odegrała wielkie finale Albrechta Greffa. Dzisiaj do najtrudniejszych zadań Oskara należy odtwarzanie na blasze dudnienia ziemniaczanej lawiny - którą zresztą obłowiło się paru sanitariuszy — i zorganizowanego hałasu mechanicznego bębenka Greffa. Prawdopodobnie dlatego, że mój bębenek w sposób decydujący wpłynął na kształt śmierci Greffa, niekiedy udaje mi się wybębnić na blasze zaokrąglony, tłumaczący śmierć Greffa kawałek, a gdy przyjaciele i mój pielęgniarz pytają o tytuł, mówię: siedemdziesiąt pięć kilo.

196

Teatr frontowy Bebry

W połowie czerwca dziewięćset czterdziestego drugiego mój syn Kurt ukończył pierwszy rok życia. Oskar, ojciec, przyjął to spokojnie, pomyślał sobie: jeszcze dwa latka. W październiku dziewięćset czterdziestego drugiego handlarz warzyw Greff powiesił się na szubienicy tak doskonałej w formie, że od tej pory ja, Oskar, zaliczam samobójstwo do najwznioślejszych rodzajów śmierci. W styczniu dziewięćset czterdziestego trzeciego dużo mówiło się o Stalingradzie. Ponieważ jednak Matzerath podkreślał tę nazwę podobnie jak przedtem Pearl Harbour, Tobruk i Dunkierkę, wydarzeniom w tym dalekim mieście nie poświęcałem więcej uwagi niż innym miastom, które poznałem dzięki komunikatom nadzwyczajnym; bo meldunki Wehrmachtu i komunikaty nadzwyczajne były dla Oskara czymś w rodzaju lekcji geografii. Jakże inaczej mógłbym się dowiedzieć, gdzie płyną rzeki Kubań, Mius i Don, któż lepiej potrafiłby mi objaśnić położenie geograficzne Wysp Aleuckich: Atru, Kiska i Adak - niż szczegółowe relacje radiowe z wydarzeń na Dalekim Wschodzie. Z tego też źródła w styczniu dziewięćset czterdziestego trzeciego usłyszałem, że miasto Stalingrad leży nad Wołgą. Mniej jednak martwiłem się o szóstą armię, bardziej o Marię, która przechodziła w tym czasie lekką grypę.Grypa Marii mijała, a tymczasem ci w radio kontynuowali swoją lekcję geografii: Rżew i Demjańsk są dla Oskara jeszcze dziś miejscowościami, które od razu i po omacku znajdzie na każdej mapie Rosji. Ledwie wyzdrowiała Maria, mój syn Kurt zapadł na koklusz. A gdy usiłowałem zapamiętać najtrudniejsze nazwy paru tunezyjskich oaz, o które zaciekle walczono, nadszedł kres korpusu afrykańskiego i kokluszu Kurtusia.O rozkoszny maju! Maria, Matzerath i Gretchen Scheffler czynili przygotowania do drugich urodzin małego Kurta. Także Oskar przypisywał zbliżającej się uroczystości większe znaczenie; bo od dwunastego czerwca dziewięćset czterdziestego trzeciego pozostanie już tylko roczek. A więc, gdybym był obecny w dniu drugich urodzin Kurta, mógłbym szepnąć mojemu synowi na ucho: „Poczekaj tylko, niedługo i ty będziesz bębnił”. Zdarzyło się jednak, że dwunastego czerwca dziewięćset czterdziestego trzeciego Oskar przebywał nie w Gdańsku-Wrzeszczu, lecz w starym mieście rzymskim Metz. Ba, jego nieobecność tak się przeciągnęła, że ledwie zdążył wrócić do bliskiego sercu, nie tkniętego jeszcze bombardowaniami rodzinnego grodu, aby dwunastego czerwca dziewięćset czterdziestego czwartego być na trzecich urodzinach Kurta.Jakie sprawy skłoniły mnie do wyjazdu? Powiem prosto z mostu: przed szkołą Pestalozziego, którą zamieniono na koszary lotnictwa, spotkałem mojego mistrza Bebrę. Ale sam Bebra nie zdołałby namówić mnie na wyjazd. U ramienia Bebry zobaczyłem Ragunę, signorę Roswitę, wielką somnambuliczkę.

197

Oskar szedł z Kuźniczek. Złożył wizytę Gretchen Scheffler, ślęczał trochę nad Walką o Rzym, dowiedział się, że już wtedy, za czasów Belizariusza, zmienne były koleje losu, że już wtedy, geograficznie na dużą skalę święcono zwycięstwa i doznawano klęsk w pobliżu miast i przepraw przez rzeki.Szedłem przez Łąkę Fröbela, na której w ostatnich latach wyrosły baraki obozu organizacji Todta, myślami byłem pod Taginae - w roku pięćset pięćdziesiątym drugim Narses pobił tam Totilę - ale nie z racji zwycięstwa myślałem o wielkim Ormianinie Narsesie, zafascynowała mnie sama postać wodza; Narses był ułomny, garbaty, Narses był mały, Narses był karłem, gnomem, liliputem. Może Narses o dziecięcą główkę przerastał Oskara, pomyślałem i stanąłem przed szkołą Pestalozziego. Popatrzyłem dla porównania na baretki odznaczeń paru zbyt szybko wyrosłych oficerów lotnictwa, Narses na pewno nie nosił odznaczeń, powiedziałem sobie, nie było mu to potrzebne; i wtedy w głównym wejściu szkoły pojawił się ów wielki wódz we własnej osobie, z damą uwieszoną na jego ramieniu - czemu Narses nie miałby mieć damy uwieszonej swego ramienia? - szli ku mnie maleńcy wobec lotniczych olbrzymów, a jednak najważniejsi, owiani tchnieniem historii, odwieczni między świeżo upie-czonymi bohaterami przestworzy - cóż znaczyły całe te koszary pełne Totilów i Tej ów, pełne długich jak tyka Ostrogotów wobec jednego ormiańskiego karła imieniem Narses - Narses kroczek po kroczku zbliżał się do Oskara, skinął Oskarowi głową, dama u jego ramienia też skinęła: Bebra i signora Roswita Raguna przywitali się ze mną - ja zaś zbliżyłem usta do ucha Bebry, szepnąłem:- Drogi mistrzu, wziąłem pana za wielkiego wodza Narsesa, którego cenię o wiele wyżej od fanfarona Belizariusza.Bebra skromnie machnął ręką. Ale Ragunie spodobało się moje porównanie. Jak ślicznie poruszała ustami mówiąc:- Pomyśl tylko, Bebra, czy nasz młody amico nie ma racji? Czy w twoich żyłach nie płynie krew księcia Eugeniusza? E Lodovoco quattordicesimol Nie jest to twój przodek?Bebra ujął mnie pod ramię, odprowadził na bok, bo lotnictwo nieprzerwanie podziwiało nas i przyglądało się natrętnie. Gdy wreszcie jakiś podporucznik, a po chwili dwaj kaprale wyprężyli się przedBebra na baczność - mistrz miał mundur z dystynkcjami kapitana, a na rękawie opaskę z napisem: kompania propagandy - gdy Raguna na prośbę wyorderowanych wojaków rozdała autografy, Bebra przywołał swój służbowy wóz, wsiedliśmy wszyscy troje i jeszcze przed odjazdem musieliśmy cierpliwie znieść entuzjastyczne oklaski lotnictwa.Jechaliśmy ulicą Pestalozziego, Magdeburską, Poligonową. Bebra siedział obok kierowcy. Już na Magdeburskiej Raguna zaczęła od mojego bębenka. - Ciągle jest pan wierny swojemu bębenkowi, drogi przyjacielu? - szepnęła swoim śródziemnomorskim głosem, którego tak dawno nie słyszałem. - A jak poza tym u pana z wiernością? - Oskar nie odpowiedział, oszczędził jej swoich przewlekłych historii z kobietami, ale uśmiechając się pozwolił, by wielka somnambuliczka głaskała, coraz bardziej południowo, najpierw jego bębenek, potem jego dłonie, które dość kurczowo obejmowały blachę.Gdy skręciliśmy w Poligonową i jechaliśmy wzdłuż torów piątki, odpowiedziałem jej nawet, to znaczy, lewą ręką pogłaskałem jej lewą, a tymczasem ona swoją prawą pieściła moją prawą. Minęliśmy plac Maksa Halbego, Oskar nie mógł już wysiąść, i wtedy spostrzegłem w lusterku wstecznym mądre, jasnobrązowe, prastare oczy Bebry, które obserwowały nasze pieszczoty. Ale Raguna przytrzymała moje dłonie, które chciałem wyrwać, żeby przyjacielowi i mistrzowi

198

nie robić przykrości. Bebra uśmiechnął się w lusterku, potem odwrócił wzrok, zaczął rozmowę z kierowcą, a Roswita ze swej strony, ściskając gorąco i głaskając dłońmi, zaczęła śródziemnomorskimi ustami rozmowę, która słodko i bezpośrednio mówiła o mnie, wpływała Oskarowi w ucho, potem znów stała się rzeczową, aby następnie tym słodziej zagłuszyć wszelkie moje wątpliwości i próby ucieczki. Jechaliśmy przez Kolonię, w stronę kliniki położniczej, i Raguna wyznała Oskarowi, że przez te wszystkie lata zawsze o nim myślała, że nadal przechowuje szklankę z kawiarni „Cztery Pory Roku”, na której wtedy wyśpiewałem dedykację, że Bebra to wprawdzie najlepszy przyjaciel i niezrównany partner w pracy, ale małżeństwo nie wchodzi w rachubę; Bebra musi być sam, odpowiedziała Raguna na wtrącone przeze mnie pytanie, ona zostawia mu całkowitą swobodę, a i on, choć z natury jest bardzo zazdrosny, z biegiem lat zrozumiał, że Raguny nie można uwiązać, w dodatku poczciwy Bebra jako szef teatru frontowego nie ma czasu na spełnianie ewentualnych obowiązków małżeńskich, za to teatr frontowy jest pierwsza klasa, z programem można by w pokojowych czasach pokazać się w „Wintergartenie” albo w „Skali”, czy ja, Oskar, ze swoim wielkim, niewykorzystanym boskim talentem nie miałbym ochoty spróbować przez roczek, jestem chyba wystarczająco dorosły, ona mogłaby poręczyć, ale ja, Oskar, mam pewnie inne zobowiązania, nie? tym lepiej, jutro wyjazd, to była ostatnia popołudniówka w okręgu wojskowym Gdańsk - Prusy Zachodnie, teraz jadą do Lotaryngii, potem do Francji, o froncie wschodnim na razie nie ma mowy, mają go szczęśliwie za sobą, ja, Oskar, mogę mówić o szczęściu, że wschód jest passe, teraz jadą do Paryża, na pewno do Paryża, czy mnie, Oskara, los zawiódł już kiedyś do Paryża? A więc, amico, jeśli już Raguna nie potrafi skusić pańskiego twardego serca bębnisty, to niech pan da się skusić Paryżowi, andiamolWóz zahamował przy ostatnim słowie wielkiej somnambuliczki. W regularnych odstępach zielone, pruskie drzewa Alei Hindenburga. Wysiedliśmy, Bebra kazał kierowcy zaczekać, ja nie chciałem iść do „Czterech Pór Roku”, bo moja oszołomiona głowa domagała się świeżego powietrza. Przechadzaliśmy się więc po parku Steffensa: Bebra po mojej prawej ręce, Roswita po lewej. Bebra objaśnił mi sens i cel kompanii propagandy. Roswita opowiadała mi anegdotki z codziennego życia kompanii propagandy. Bebra mówił o malarzach batalistach, korespondentach wojennych i swoim teatrze frontowym. Ze śródziemnomorskich ust Roswity wypływały nazwy dalekich miast, o których słyszałem w radio, gdy nadawano komunikaty nad-zwyczajne. Bebra mówił: Kopenhaga. Roswita szeptała: Palermo. Bebra śpiewał: Belgrad. Roswita skarżyła się jak tragiczka: Ateny. Natomiast oboje razem entuzjazmowali się stale Paryżem, obiecywali, że ów Paryż może zrekompensować wszystkie dopiero co wymienione miasta, w końcu Bebra, rzekłbym niemal służbowo i z zachowaniem wszelkich form, jako kapitan i szef teatru frontowego, zrobił mi propozycję:- Niech pan przystąpi do nas, młody człowieku, niech pan bębni, rozśpiewuje kufle z piwem i żarówki! Niemiecka armia okupacyjna w pięknej Francji, w wiecznie młodym Paryżu będzie panu wdzięczna i nie pożałuje oklasków!Tylko dla formy Oskar poprosił o czas do namysłu. Dobre pół godziny przechadzałem się z dala od Raguny, z dala od przyjaciela i mistrza Bebry między majowo zielonymi zaroślami, udawałem zamyślenie i mękę, pocierałem czoło, wsłuchiwałem się, czego nigdy jeszcze nie robiłem, w ćwierkanie ptasząt w gęstwinie, zachowywałem się tak, jakbym od jakiejś raszki oczekiwał informacji i rady, a gdy w zieleni ćwierknęło coś szczególnie głośno i uderzająco, po-wiedziałem:- Dobra i mądra przyroda radzi mi, czcigodny mistrzu, przyjąć pańską propozycję. Od tej chwili

199

może pan uważać mnie za członka pańskiego teatru frontowego!Poszliśmy jednak potem do „Czterech Pór Roku”, wypiliśmy lurowatą kawę i omówiliśmy szczegóły mojej ucieczki, której wszakże nie nazywaliśmy ucieczką, tylko wyjazdem.Przed kawiarnią powtórzyliśmy jeszcze raz wszystkie szczegóły planowanej akcji. Potem pożegnałem się z Raguna i kapitanem Bebra z kompanii propagandy, a on nie odmówił sobie przyjemności oddania służbowego wozu do mojej dyspozycji. Oboje ruszyli spacerkiem Aleją Hindenburga w stronę miasta, a tymczasem kierowca kapitana, leciwy już obergefrajter, odwiózł mnie z powrotem do Wrzeszcza na plac Maksa Halbego; bo nie chciałem i nie mogłem podjechać na Labesa: Oskar zajeżdżający wojskowym samochodem służbowym wywołałby zbyt wielką i niepotrzebną sensację.Nie pozostało mi wiele czasu. Pożegnalna wizyta u Matzeratha i Marii. Przez dłuższy czas stałem przy kojcu mojego syna Kurta, przyszło mi też do głowy, jeśli dobrze pamiętam, parę ojcowskich myśli, próbowałem pogłaskać jasnowłosego malca, ale Kurt nie chciał, chciała za to Maria, która z pewnym zaskoczeniem przyjęła i dobrodusznie odwzajemniła niezwykłe dla niej od lat czułości. Pożegnanie z Matzerathem przyszło mi dziwnie ciężko. Facet stał w kuchni i pitrasił cynaderki w sosie musztardowym, był całkowicie zespolony ze swoją warząchwią, być może szczęśliwy, toteż nie śmiałem mu przerywać. Dopiero gdy sięgnął za siebie i po omacku szukał czegoś na kuchennym stole, Oskar go ubiegł, złapał i dał mu deseczkę z siekaną pietruszką; i jeszcze dziś myślę, że Matzerath, gdy mnie już dawno nie było w kuchni, zdziwiony i zmieszany długo trzymał deseczkę z pietruszką; bo nigdy przedtem nie zdarzyło się, żeby Oskar podał, potrzymał albo przyniósł coś Matzerathowi.Zjadłem u matki Truczinskiej kolację, pozwoliłem jej umyć mnie i zanieść do łóżka, odczekałem, aż sama położyła się spać i lekko pogwizdując zachrapała, potem włożyłem ranne pantofle, wziąłem pod pachę ubranie, przeszedłem przez pokój, w którym siwowłosa mysz gwizdała, chrapała i starzała się coraz bardziej, w korytarzu miałem trochę kłopotu z kluczem, w końcu jednak odsunąłem zasuwę, w dalszym ciągu boso, w nocnej koszuli, z ubraniem pod pachą wspiąłem się po schodach na strych, w mojej kryjówce za stertą da-chówki i kupą powiązanych w paczki gazet, które leżały tam wbrew przepisom o obronie przeciwlotniczej, potykając się o przeciwlotniczą górę piasku i przeciwlotnicze wiadro, odszukałem nowiuteńki bębenek, wygospodarowany bez wiedzy Marii, i lekturę Oskara, Rasputina i Goethego w jednym tomie. Czy miałem zabrać ze sobą swoich ulubionych autorów?Wkładając ubranie i buty, zawieszając bębenek na szyi, wsuwając pałeczki pod szelki, Oskar pertraktował jednocześnie ze swoimi bogami, Dionizosem i Apollinem. Podczas gdy bóg ekstatycznego upojenia radził mi nie brać żadnej lektury, a jeśli już, to tylko stos kartek Rasputina, przebiegły i nader rozumny Apollo chciał mi w ogóle wyperswadować wyjazd do Francji, gdy jednak spostrzegł, że Oskar jest zdecydowany wyjechać, nalegał na zabranie kompletnego bagażu; musiałem wziąć każde arcyprzyzwoite ziewnięcie, jakie wymknęło się Goethemu przed wiekami, ale z przekory, a ponadto wiedząc, że Powinowactwa z wyboru nie zdołały rozwiązać wszystkich problemów natury seksualnej, wziąłem i Rasputina z całym jego nagim, odzianym tylko w czarne pończochy babińcem. Gdy Apollo dążył do harmonii, Dionizos zaś do upojenia i chaosu, Oskar był małym, harmonizującym chaos, wprawiającym rozum w stany upojenia półbogiem, który nad wszystkimi ustanowionymi od dawien dawna całkowitymi bogami poza swoją śmiertelnością, miał jedną przewagę: mógł czytać to, co mu sprawiało przyjemność; bogowie natomiast cenzurują samych siebie. Jak bardzo można się

200

przyzwyczaić do kamienicy i kuchennych zapachów dziewiętnastu mieszkań! Żegnałem się z każdym stopniem schodów, z każdym piętrem, z każdymi drzwiami zaopatrzonymi w tabliczkę z nazwiskiem: Oto muzyk Meyn, którego zwolnili jako niegodnego służby, który znów grał na trąbce, znów pił jałowcówkę i czekał, aż wezmą go po raz drugi - i wzięli go później, tylko nie dali mu zabrać ze sobą trąbki. Nieforemna pani Kater, której córka Susi została „blitzmädchen”. Aksel Mischke - na coś ty zmienił swój bat? Państwo Woiwuth, którzy stale jedli brukiew. Pan Heinert chorował na żołądek, dlatego był u Schichaua, nie w piechocie. A obok rodzice Heinerta, którzy nazywali się jeszcze Heimowscy. Matka Truczinska; stara mysz spała błogo w głębi mieszkania. Przyłożywszy ucho do drzwi słyszałem, jak pogwizduje. Mały Serek, który właściwie nazywał się Retzel, dosłużył się podporucznika, chociaż jako dziecko musiał zawsze nosić długie wełniane pończochy. Syn Schlagera nie żył, syn Eykego nie żył, syn Kollina nie żył. Ale zegarmistrz Laubschad żył jeszcze i ożywiał martwe zegary. Żył też stary Heilandt i nadal prostował pokrzywione gwoździe. Pani Scherwinska była chora, zaś pan Scherwiński był zdrów, a mimo to umarł wcześniej niż ona. A kto mieszkał naprzeciwko na parterze? Mieszkali tam Alfred i Maria Matzerathowie z prawie dwuletnim malcem imieniem Kurt. A kto wymknął się nocą z dużej, oddychającej ciężko kamienicy? Był to Oskar, ojciec Kurta. Co wyniósł na zaciemnioną ulice? Wyniósł swój bębenek i swoją wielką księgę, na której się wykształcił. Dlaczego wśród tylu zaciemnionych, ufnych w obronę przeciwlotniczą domów zatrzymał się przed jednym zaciemnionym, ufnym w obronę przeciwlotniczą domem? Ponieważ tam mieszkała wdowa Greff, której zawdzięczał co prawda nie swoje wykształcenie, ale niejedną subtelną biegłość. Dlaczego zdjął czapkę przed czarnym domem? Ponieważ wspomniał handlarza warzyw Greffa, który miał kędzierzawe włosy i orli nos, który zważył się i zarazem powiesił, który wisząc nadal miał kędzierzawe włosy i orli nos, tylko brązowe oczy, zwykle zamyślone i osadzone w oczodołach, wybałuszył w nadmiernym wysiłku. Dlaczego Oskar włożył z powrotem marynarską czapkę z powiewającymi wstążeczkami i w czapce odszedł stamtąd? Ponieważ był umówiony na dworcu towarowym we Wrzeszczu. Czy przyszedł punktualnie na umówione miejsce? Przyszedł.To znaczy, w ostatniej chwili wdrapałem się na nasyp kolejowy nie opodal podziemnego przejścia przy Brunshöfera. Nie, nie zatrzymywałem się wcale pod oknami pobliskiego gabinetu doktora Hollatza. Wprawdzie pożegnałem się w myślach z siostrą Ingą, przesłałem pozdrowienia do mieszkania piekarza przy Kuźniczkach, wszystko to jednak załatwiłem w ruchu i tylko wrota kościoła Serca Jezusowego zmusiły mnie do zatrzymania, przez które o mały włos się nie spóźniłem. Wrota były zamknięte. Ale ja zbyt dokładnie wyobrażałem sobie gołego, różowego małego Jezusa na lewym udzie Panny Marii. I ona tam była, moja biedna mama. Klęczała przy konfesjonale, wsypywała wszystkie swoje grzechy kolonialnej kupcowej do ucha proboszcza Wiehnke, jak wsypywała zwykle cukier do funtowych i półfuntowych niebieskich torebek. Oskar natomiast klęczał przed lewym bocznym ołtarzem, chciał nauczyć małego Jezusa bębnienia, ale malec nie bębnił, nie uczynił żadnego cudu. Oskar przysiągł wówczas i przysiągł po raz drugi przed zamkniętymi wrotami kościoła: Ja go jeszcze zmuszę do bębnienia. Jak nie dziś, to jutro!Ponieważ jednak wybierałem się w daleką podróż, przysiągłem, że zrobię to pojutrze, odwróciłem się zostawiając kościelne wrota za plecami bębnisty, byłem pewien, że Jezus mi nie ucieknie, wdrapałem się na nasyp koło podziemnego przejścia, zgubiłem przy tym trochę Goethego i Rasputina, większą część mojej księgi mądrości wniosłem jednak na nasyp, między tory, jeszcze spory kawałek potykałem się o podkłady i żwir i omal nie przewróciłem

201

czekającego na ninie Bebry, tak było ciemno.- Ależ to nasz blaszany wirtuoz! - wykrzyknął kapitan i klown muzyczny. Potem, nawzajem zalecając sobie ostrożność, szliśmy po omacku przez tory, skrzyżowania, zabłądziliśmy wśród przetaczanych wagonów towarowych i wreszcie odnaleźliśmy pociąg dla urlopowiczów, w którym teatr frontowy Bebry dostał osobny przedział.Oskar miał już za sobą niejedną jazdę tramwajem, a teraz miał też jechać koleją. Gdy Bebra wprowadził mnie do przedziału, Raguna uniosła wzrok znad jakiegoś szycia, uśmiechnęła się i uśmiechając się pocałowała mnie w policzek. W dalszym ciągu uśmiechając się, nie wypuszczając przy tym szycia z rąk, przedstawiła mi dwoje pozostałych członków teatralnego zespołu: akrobatów Feliksa i Kitty. Miodowłosa Kitty o trochę ziemistej cerze miała dużo wdzięku i była chyba wzrostu signory. Saksońska wymowa podnosiła jeszcze jej urok. Akrobata Feliks był z pewnością najwyższy w całym zespole. Mierzył dobre sto trzydzieści osiem centymetrów. Biedaczysko cierpiał z powodu zbyt wybujałego wzrostu. Pojawienie się moich dziewięćdziesięciu czterech centymetrów jeszcze podsyciło kompleks. Poza tym profil akrobaty miał coś wspólnego z profilem rasowego konia wyścigowego, toteż Raguna nazywała go żartem Cavallo albo Feliks Cavallo. Podobnie jak kapitan Bebra, akrobata chodził w sza-rozielonym mundurze, tyle że z dystynkcjami obergefrajtra. Także panie miały na sobie zbyt twarzowe kostiumy podróżne z szarej zieleni. Owo szycie, które miała w ręku Raguna, okazało się również szarozielonym suknem: wyszedł z tego później mundur dla mnie, ufundowali go Feliks i Bebra; Roswita i Kitty szyły na zmianę i ujmowały coraz więcej szarej zieleni, aż bluza, spodnie i czapka polowa leżały na mnie jak ulał. Obuwia, które pasowało na Oskara, nie dałoby się jednak znaleźć w żadnym magazynie Wehrmachtu. Musiałem zadowolić się swoimi cywilnymi sznurowanymi trzewikami i nie dostałem wojskowych kamaszy.Moje dokumenty zostały podrobione. Akrobata Feliks okazał w tej precyzyjnej pracy nadzwyczajną zręczność. Już choćby z samej uprzejmości nie mogłem zaprotestować; wielka somnambuliczka podała mnie za swojego - oczywiście starszego - brata; Oskarnello Raguna, urodzony dwudziestego pierwszego października tysiąc dziewięćset dwudziestego roku w Neapolu. Do dnia dzisiejszego nosiłem rozmaite nazwiska. Oskarnello Raguna to jedno z nich i na pewno nie najgorzej brzmiące.A potem ruszyliśmy, jak to się mówi, w drogę. Pojechaliśmy przez Słupsk, Szczecin, Berlin, Hanower, Kolonię do Metzu. Berlina prawie nie widziałem. Mieliśmy pięć godzin postoju. Oczywiście byłakurat alarm lotniczy. Musieliśmy schronić się w piwnicy Thomasa. Urlopowicze z frontu leżeli w podziemiach jak sardynki. Podniosła się wrzawa, gdy ktoś z żandarmerii polowej chciał nas wprowadzić ukradkiem. Kilku wojaków, którzy wracali z frontu wschodniego, znało Bebrę i jego zespół z dawnych występów gościnnych, klaskano, gwizdano, Raguna przesyłała całusy. Domagano się, żebyśmy wystąpili, w parę minut przy końcu dawnej piwiarni zaimprowizowano coś w rodzaju sceny. Bebra nie mógł odmówić, zwłaszcza że jakiś major lotnictwa serdecznie i nader uprzejmie prosił, żeby dać ludziom trochę rozrywki.Po raz pierwszy Oskar miał wystąpić w prawdziwym przedstawieniu teatralnym. Chociaż nie był to występ zupełnie bez przygotowania - w czasie jazdy pociągiem Bebra kilkakrotnie próbował ze mną mój numer - pojawiła się trema, tak że Raguna znalazła okazję, aby pieszczotliwą dłonią dodać mi otuchy.Ledwie przywleczono nasz artystyczny bagaż - wojacy byli nadgorliwi - Feliks i Kitty rozpoczęli swoje akrobatyczne popisy. Oboje byli ludźmi bez kości, zwijali się, splatali, supłali, okręcali,

202

odrywali od siebie, znów zespalali, przeplatali to i owo i przyprawiali gapiących się, stłoczonych wojaków o łamanie w kościach i trwający jeszcze przez kilka dni ból mięśni. Jeszcze gdy Feliks i Kitty skręcali się i rozkręcali, wystąpił Bebra jako klown muzyczny. Poczynając od pełnych, kończąc na pustych butelkach wygrywał najpopularniejsze przeboje owych wojennych lat, wygrywał Erikę i Mamusiu, daruj mi konika, z butelkowych szyjek wydobywał dźwięk i blask Twoich gwiazd, ojczyzno, a gdy to nie rozgrzało widowni na dobre, sięgnął po swój stary popisowy kawałek: Jimmy the Tiger szalał pomiędzy butelkami. Podobało się to nie tylko urlopowanym żołnierzom, ale znalazło też uznanie w wybrednym uchu Oskara; i gdy Bebra po paru naiwnych, lecz niezawodnych sztuczkach magicznych zapowiedział Roswitę Ragunę, wielką somnambuliczkę, i Oskarnella Ragunę, uśmiercającego szkło bębnistę, widzowie byli już rozpaleni: Roswita i Oskarnello nie mogli nie odnieść sukcesu. Rozpocząłem nasz występ lekkim postukiwaniem w blachę, przygotowywałem kulminacyjne momenty narastającym bębnieniem, a po występach potężnym kunsztownym waleniem wezwałem do oklasków. Z tłumu widzów Raguna na chybił trafił wywoływała wojaków, nawet oficerów, prosiła starszawych obergefrajtrów czy nieśmiało bezczelnych podchorążych, żeby zechcieli usiąść, zaglądała temu czy owemu w serce - znała się przecież na tym - i prócz zawsze trafnie odgadniętych danych z książeczki żołdu wyjawiała jeszcze tłumowi pewne intymne szczegóły z prywatnego życia obergefrajtrów i podchorążych. Robiła to delikatnie, odsłaniała cudze tajemnice z dowcipem, na koniec ofiarowywała tak obnażonemu, jak sądzili widzowie, pełną butelkę piwa, prosiła obdarowanego, żeby wysoko uniósł butelkę i pokazał wszystkim, potem dawała znak mnie, Oskarnellowi: narastające bębnienie, dziecinna igraszka dla mojego głosu, który dorósł do innych zadań, butelka piwa pękała z trzaskiem: pozostawała zbaraniała, ochlapana piwem twarz starego wygi obergefrajtra albo żółtodziobego podchorążego - a potem wybuchał aplauz, długotrwałe oklaski, w które mieszały się odgłosy ciężkiego nalotu na stolicę Rzeszy.To, cośmy pokazywali, nie było wprawdzie światową klasą, ale dawało ludziom odprężenie, pozwalało zapomnieć o froncie i urlopie, wyzwalało śmiech, nie kończący się śmiech: bo gdy nad nami spadały miny lotnicze, trzęsły piwnicą i zasypywały wszystko, odcinały dopływ prądu i gasiły zapasowe światełka, w ciemnym, dusznym grobowcu nadal rozbrzmiewał śmiech, „Bebra”, wołali, „my chcemy Bebrę!”, i poczciwy, niestrudzony Bebra wychodził, odgrywał po ciemku klowna, wydobywał z pogrzebanej masy salwy śmiechu i trąbił, gdy domagano się Raguny i Oskarnella: - Signora Raguna jest barrrrdzo zmęczona, drodzy ołowiani żołnierze. A i mały Oskarnello musi uciąć sobie małą drzemkę dla dobrrra Rzeszy Wielkoniemieckiej i ostatecznego zwycięstwa!Ona jednak, Roswita, leżała przy mnie i bała się. Oskar natomiast nie bał się, a mimo to leżał przy Ragunie. Jej strach i moja odwaga połączyły nasze dłonie. Ja szukałem jej strachu, ona mojej odwagi. Wreszcie ja wystraszyłem się trochę, ona zaś nabrała odwagi. I gdy po raz pierwszy przepędziłem jej strach, natchnąłem ją odwagą, moja męska odwaga powstała już po raz drugi. Gdy moja odwaga liczyła sobie wspaniałych osiemnaście lat, ona, nie wiem w którym będąc roku życia, po raz który tak leżąc, popadła w swój wyuczony, dodający mi odwagi strach. Bo podobnie jak jej twarz, tak i jej drobne, a przecież kompletne ciało nie miało najmniejszych śladów żłobiącego czasu. Ponadczasowo odważna i ponadczasowo strachliwa - oddała mi się Roswita. I nikt nie dowie się nigdy, czy owa liliputka, która w zasypanej piwnicy Thomasa w czasie wielkiego nalotu na stolicę Rzeszy pod moją odwagą pozbywała się swojego strachu, póki nie odkopali nas ci z obrony przeciwlotniczej, miała dziewiętnaście, czy

203

dziewięćdziesiąt dziewięć lat; bo Oskarowi tym łatwiej zachować dyskrecję, że sam nie wie, czy tej naprawdę pierwszej, odpowiadającej jego cielesnym proporcjom rozkoszy zaznał w ramionach odważnej staruszki, czy ze strachu pełnej oddania dziewczyny.

204

Oglądanie betonu - czyli mistyczne barbarzyńskie znudzone

Przez trzy tygodnie występowaliśmy co wieczór w szacownych kazamatach garnizonowego rzymskiego miasta Metz. Ten sam program prezentowaliśmy przez dwa tygodnie w Nancy, Chälons-sur-Marne przyjmowało nas gościnnie przez tydzień. Oskar tu i ówdzie rzucał już jakieś francuskie słówko. W Reims można jeszcze było podziwiać szkody, jakie wyrządziła pierwsza wojna światowa. Kamienna menażeria słynnej na cały świat katedry, żywiąc odrazę do ludzkości, bez ustanku pluła wodą na kamienie bruku, co ma oznaczać: w Reims padało dzień w dzień, w nocy zresztą też. Za to potem mieliśmy promiennie pogodny wrzesień w Paryżu. Mogłem pod rękę z Roswita przechadzać się po ulicach i tu obchodziłem swoje dzie-więtnaste urodziny. Chociaż znałem metropolię z pocztówek kaprala Fritza Truczinskiego, Paryż w niczym mnie nie rozczarował. Gdy po raz pierwszy stanęliśmy z Roswita u stóp wieży Eiffla i spojrzeliśmy w górę - ja miałem dziewięćdziesiąt cztery, ona dziewięćdziesiąt dziewięć centymetrów - oboje trzymając się pod rękę, po raz pierwszy uświadomiliśmy sobie naszą wyjątkowość i wielkość. Pocałowaliśmy się na środku ulicy, co w Paryżu nie jest jednak czymś

205

niezwykłym.O, jakiż to wspaniały kontakt ze sztuką i historią! Gdy zaszedłem, nadal pod rękę z Roswita, do kościoła Inwalidów i przywołałem na pamięć wielkiego, ale nie wysokiego, toteż tak bliskiego nam obojgu cesarza, mówiłem słowami Napoleona. Jak on nad grobem Fryderyka II, który też nie był przecież olbrzymem, powiedział: „Gdyby on żył jeszcze, nas by tutaj nie było!”, tak ja szepnąłem czule w ucho mojej Roswicie: „Gdyby Korsykanin żył jeszcze, nas by tutaj nie było, nie całowalibyśmy się pod mostami, na nabrzeżach, sur le trottoir de Paris”.W ramach gigantycznego programu występowaliśmy w sali Pleyel i w teatrze Sary Bernhardt. Oskar przyzwyczaił się szybko do wielkomiejskich warunków scenicznych, udoskonalił swój repertuar, dostosował się do wybrednego gustu paryskich wojsk okupacyjnych: nie rozśpiewywałem już prostych, pospolitych niemieckich butelek z piwem, nie, rozśpiewywałem i miażdżyłem najbardziej wyszukane, pięknie wygięte, cieniutko wydmuchane wazony i czarki na owoce z francuskich zamków. Układałem swój program w oparciu o zasady kulturalno-historyczne: zaczynałem od kieliszków z czasów Ludwika XIV, ścierałem na proch wyroby szklane z epoki Ludwika XV. Z gwałtownością, pamiętając o czasach rewolucyjnych, atakowałem puchary nieszczęsnego Ludwika XVI i jego bezgłowej Marii Antoniny, trochę Ludwika Filipa, a na zakończenie rozprawiałem się z fantazyjnymi produktami ze szkła francuskiej secesji.Chociaż szarozielona masa na parterze i na balkonie nie mogła śledzić historycznej ciągłości moich występów i oklaskiwała stłuczki tylko jako zwyczajne stłuczki, niekiedy trafiali się oficerowie sztabowi i dziennikarze z Rzeszy, którzy prócz stłuczek podziwiali także moje wyczucie historii. Jakiś umundurowany typ o wyglądzie uczonego, gdy po występie galowym dla komendantury zostaliśmy mu przedstawieni, wyrażał się pochlebnie o moich popisach. Szczególnie wdzięczny był Oskar korespondentowi jednej z czołowych gazet Rzeszy, który bawił w mieście nad Sekwaną okazał się znawcą Francji i dyskretnie zwrócił mi uwagę na parę drobnych uchybień, jeśli nie stylowych niekonsekwencji w moim programie.Zimę spędziliśmy w Paryżu. Zakwaterowano nas w pierwszorzędnym hotelu i nie będę ukrywał, że przez całą długą zimę Roswita u mojego boku wypróbowywała i wychwalała stale zalety francuskiego łóżka. Czy Oskar był w Paryżu szczęśliwy? Czy zapomniał o pozostałych w domu swoich bliskich, o Marii, Matzeracie, o Gretchen i Aleksandrze Schefflerach, o swoim synu Kurcie, o babce Annie Koljaiczkowej?Choć nie zapomniałem o nich, nie odczuwałem braku nikogo z moich krewnych. Nie wysyłałem więc do domu kart poczty polowej, nie odzywałem się ani słowem, lecz dałem im możliwość życia przez rok beze mnie; bo na powrót zdecydowałem się już przy wyjeździe, byłem przecież ciekaw, jak to całe towarzystwo urządziło się pod moją nieobecność. Na ulicy, a i podczas przedstawień szukałem nieraz w twarzach żołnierzy znajomych rysów. Może Fritza Truczinskiego albo Aksela Mischke ściągnięto z frontu wschodniego i przerzucono do Paryża, kombinował Oskar, raz czy dwa zdawało mu się też, że w gromadzie piechurów rozpoznał płochego brata Marii; ale to nie był on: szarozielony mundur myli!Jedynie wieża Eiffla budziła we mnie nostalgię. Nie znaczy to, żebym wspinał się na jej szczyt i skuszony rozległą perspektywą, wywoływał w sobie gorące pragnienie powrotu w rodzinne strony. Oskar tyle razy wspinał się na wieżę na pocztówkach i w myślach, że prawdziwe wejście na górę spowodowałoby tylko rozczarowane zejście. Ilekroć stawałem lub zgoła przykucałem u stóp wieży Eiffla, ale bez Roswity, samotnie, pod śmiało wygiętym początkiem metalowej konstrukcji, owo sklepienie umożliwiające wprawdzie widok, a jednak zamknięte,

206

stawało się dla mnie osłaniającą wszystko kopułą mojej babki Anny: siedząc pod wieżą Eiffla siedziałem pod jej czterema spódnicami. Pole Marsowe zamieniało mi się w kaszubskie kartofliska, paryski październikowy deszcz spadał ukośnie i niestrudzenie między Bysewem a Rębiechowem, cały Paryż, łącznie z metrem, zalatywał w takie dni lekko zjełczałym masłem, stawałem się cichy, zadumany, Roswita starała się mnie nie urazić, szanowała mój ból; była bowiem osobą subtelną.W kwietniu dziewięćset czterdziestego czwartego - ze wszystkich frontów nadchodziły komunikaty o pomyślnym skracaniu frontu - musieliśmy spakować nasz artystyczny bagaż, opuścić Paryż i występami teatru frontowego Bebry uszczęśliwić Wał Atlantycki. Rozpoczęliśmy tournee w Hawrze. Bebra był jakiś małomówny, roztargniony. Choć na scenie nigdy nie zawodził i jak dawniej rozśmieszał publiczność, jego prastara twarz Narsesa kamieniała, ledwie tylko opadała kurtyna. Z początku sądziłem, że mam przed sobą zazdrośnika i co gorsza, człowieka, który kapituluje wobec siły mojej młodości. Roswita uświadomiła mnie szeptem, nie wiedziała co prawda nic pewnego, przebąkiwała tylko o oficerach, którzy po przedstawieniach składali Bebrze wizyty przy drzwiach zamkniętych. Wyglądało na to, jakby mistrz porzucał emigrację wewnętrzną, jakby planował coś bezpośredniego, jakby odezwała się w nim krew jego przodka, księcia Eugeniusza. Plany, jakie obmyślał, tak bardzo oddaliły go od nas, doprowadziły do tak rozległych powiązań, że zażyłość Oskara z jego dawną Roswita wywoływała co najwyżej zmęczony uśmiech na jego pofałdowanej twarzy. Gdy pewnego razu - było to w Trouville, kwaterowaliśmy w domu zdrojowym - zaskoczył nas splecionych ciasno na dywanie naszej wspólnej garderoby, widząc, że chcemy oderwać się od siebie, machnął ręką i powiedział do lustra: - Kochajcie się, dzieci, całujcie się, jutro oglądamy beton, a już pojutrze beton będzie wam trzeszczał w ustach, więc nie żałujcie sobie pocałunków!Było to w czerwcu dziewięćset czterdziestego czwartego. Do tego czasu oblecieliśmy Wał Atlantycki od Zatoki Biskajskiej po Holandię, najczęściej jednak przebywaliśmy na zapleczu, niewiele widzieliśmy legendarnych bunkrów i dopiero w Trouville po raz pierwszy graliśmy na samym wybrzeżu. Zaproponowano nam obejrzenie Wału Atlantyckiego. Bebra wyraził zgodę. Ostatnie przedstawienie w Trouville. W nocy zawieziono nas do wioski Bavent, niedaleko Caen, cztery kilometry od nadmorskich wydm. Zakwaterowano nas u chłopów. Rozległe pastwiska, żywopłoty, jabłonie. Pędzą tam wódkę z owoców calvados. Piliśmy tę wódkę i dobrze po niej spaliśmy. Ostrepowietrze wdzierało się przez okno, żabiniec kumkał od rana. Są żaby, które potrafią bębnić. Słyszałem je we śnie i upominałem siebie: musisz wracać do domu, Oskarze, twój syn Kurt skończy niedługo trzy lata, musisz mu dać bębenek, obiecałeś mu! Gdy Oskar, tak stale upominany, budził się jako udręczony ojciec, sięgał obok po omacku, upewniał się, że jest przy nim jego Roswita, czuł jej zapach: Raguna pachniała leciutko cynamonem, tłuczonymi goździkami, także muszkatem; pachniała przedświątecznie przyprawami do ciasta i nawet latem zachowywała ten zapach.Rano przed chłopską zagrodę zajechał transporter opancerzony. W bramie obejścia wszyscy trzęśliśmy się trochę. Było wcześnie, rześko, paplaliśmy pod wiatr od morza, wsiedliśmy: Bebra, Raguna, Feliks i Kitty, Oskar i ów porucznik Herzog, który zabierał nas do swojej baterii na zachód od Cabourga.Jeśli mówię, że Normandia jest zielona, to pomijam owo bydło w biało-brązowe łaty, które po obu stronach prostej jak sznurek drogi, na mokrych od rosy, lekko zamglonych łąkach

207

wypełniało swoją powinność przeżuwaczy, patrzyło na opancerzony pojazd tak obojętnie, że płyty pancerne zarumieniłyby się ze wstydu, gdyby nie zostały przedtem pomalowane na kolor maskujący. Topole, żywopłoty, krzaki pełzające tuż przy ziemi, pierwsze ociężałe, puste i walące okiennicami nadmorskie hotele; skręciliśmy na promenadę, wysiedliśmy i poczłapaliśmy za porucznikiem, który okazywał kapitanowi Bebrze butny wprawdzie, ale surowy szacunek, przez wydmy, pod wiatr pełen piasku i szumu morskiej kipieli.Nie było to łagodne Morze Bałtyckie, które czekało na mnie ciemnozielone, szlochając jak dziewczyna. Tutaj Atlantyk przeprowadzał swoje odwieczne manewry: atakował z przypływem, wycofywał się z odpływem.A potem mieliśmy przed sobą beton. Wolno nam było podziwiać go i głaskać: on ani drgnął. - Baczność! - wrzasnął ktoś w betonie, długi jak tyka wyskoczył z owego bunkra, który miał kształt spłaszczonego żółwia, stał między dwiema wydmami, nazywał się „Dora siedem” i otworami strzelniczymi, szczelinami obserwacyjnymi i małokalibrowymi cząstkami metalu spoglądał na odpływ i przypływ. Człowiek, który zameldował się porucznikowi Herzogowi, a także naszemu kapitanowi Bebrze, nazywał się obergefrajter Lankes.

LANKES salutującDora siedem, obergefrajter plus czterech. Żadnych nadzwyczajnych zdarzeń!HERZOGDziękuję! Wystarczy! Spocznij, obergefrajter Lankes. Słyszał pan, kapitanie, żadnych nadzwyczajnych zdarzeń. Tak już jest od lat.BEBRABądź co bądź odpływ i przypływ! Widowiska przyrody!HERZOGWłaśnie z tym nasi ludzie mają trochę kłopotu. Dlatego budujemy jeden bunkier obok drugiego. Włazimy sobie nawzajem w pole widzenia. Niedługo będziemy musieli wysadzić w powietrze parę bunkrów, żeby zrobić miejsce pod nowy beton.BEBRA stukając w beton; jego ludzie z teatru frontowego robią w ślad za nim to samoA pan porucznik wierzy w beton?HERZOGTo chyba nie byłoby właściwe słowo. My tutaj na dobrą sprawę w nic nie wierzymy. Nie, Lankes?LANKESTak jest, panie poruczniku, w nic już nie wierzymy!BEBRAAle oni mieszają i ubijają.HERZOGPowiem panu w zaufaniu. Człowiek nabiera przy tym doświadczenia. Dawniej nie miałem pojęcia o budowie, trochę studiowałem, potem zaczęło się. Mam nadzieję, że po wojnie będę mógł wykorzystać swoją znajomość przerobu cementu. Przecież w kraju trzeba będzie wszystko budować od nowa. Proszę przyjrzeć się temu betonowi, ale z bliska.{Bebra i jego ludzie z nosami tuż przy betonie)Co państwo widzicie? Muszle! Mamy przecież to wszystko pod nosem. Wystarczy tylko sięgnąć i zmieszać. Kamienie, muszle, piasek, cement... Co ja panu będę mówił, kapitanie, pan jako artysta i człowiek teatru sam to doskonale zrozumie. Lankes! Opowiedzcie panu

208

kapitanowi, co wbijamy w bunkry.LANKESTak jest, panie poruczniku! Mam opowiedzieć panu kapitanowi, co wbijamy w bunkry. Zabetonowujemy młode psy. W fundamentach każdego bunkra pogrzebany jest szczeniak.LUDZIE BEBRYSzczeniaczek!LANKESNiebawem na całym odcinku od Caen do Hawru nie będzie już ani jednego szczeniaka.LUDZIE BEBRYAni jednego szczeniaka!LANKESTacy jesteśmy pilni.LUDZIE BEBRYTacy pilni!LANKESNiedługo będziemy musieli brać małe kociaki.LUDZIE BEBRYMiau!LANKESAle kociaki nie umywają się do szczeniaków. Toteż mamy nadzieję, że niedługo tu się zacznie.LUDZIE BEBRYPrzedstawienie galowe!Biją brawoLANKESDość już mamy prób. A jak nam zabraknie szczeniaków...LUDZIE BEBRYOch!LANKES... nie będziemy mogli więcej budować bunkrów. Bo z kotów tożadna pociecha.LUDZIE BEBRYMiau, miau!LANKESA jeśli pan kapitan chciałby jeszcze usłyszeć w dwóch słowach, po co nam te szczeniaki...LUDZIE BEBRYSzczeniaczki!LANKESTo powiem jedno: ja w to nie wierzę!LUDZIE BEBRYFe!LANKESAle koledzy są przeważnie ze wsi. A tam do dziś dnia, jak się buduje chałupę, stodołę albo wiejski kościół, to trzeba wmurować coś żywego i...HERZOGDobrze już, Lankes. Wystarczy. A więc jak pan kapitan słyszał, tu, na Wale Atlantyckim, ludzie

209

hołdują zabobonom. Tak samo jak u państwa w teatrze, gdzie przed premierą nie wolno gwizdać, gdzie aktorzy, nim kurtyna pójdzie w górę, spluwają za siebie...LUDZIE BEBRYA kysz, a kysz, a kysz!Spluwają za siebieHERZOGAle żarty na bok. Trzeba pozwolić ludziom na trochę przyjemności. Także ozdabianie wejść do bunkrów mozaikami z muszli i betonowymi ornamentami, za co wzięli się w ostatnim czasie, tolerujemy na rozkaz najwyższego dowództwa. Ludzie chcą mieć zajęcie. I dlatego stale powtarzam naszemu szefowi, któremu przeszkadzają betonowe zakrętasy: niech lepiej będą w betonie, panie majorze, niż w mózgu. Każdy Niemiec to majster-klepka. Nie ma na to siły!BEBRATeraz i my przyczynimy się do tego, że wojsko czekając na Wale Atlantyckim trochę się rozerwie...LUDZIE BEBRYTeatr frontowy Bebry śpiewa dla was, gra dla was, pomaga wam w odniesieniu ostatecznego zwycięstwa!HERZOGBardzo słusznie to państwo ujmują. Ale jeden teatr to mało. Najczęściej zdani jesteśmy na samych siebie, więc radzimy sobie, jak umiemy. Co, Lankes?LANKESTak jest, panie poruczniku! Radzimy sobie, jak umiemy!HERZOGSam pan słyszy. A teraz pan kapitan zechce mi wybaczyć. Muszę jeszcze pójść do Dory cztery i Dory pięć. Proszę spokojnie obejrzeć sobie beton, jest na co popatrzeć. Lankes wszystko państwu pokaże...LANKESWszystko pokażę, panie poruczniku!Herzog i Bebra salutują. Herzog odchodzi w prawo. Raguna, Oskar, Feliks i Kit ty, którzy trzymali się dotąd za plecami Bebry, wyskakują naprzód. Oskar trzyma swój blaszany bębe-nek. Raguna niesie koszyk z jedzeniem, Feliks i Kit ty wdrapują się na betonowy dach bunkra, zaczynają tam ćwiczenia akrobatyczne. Oskar i Roswita, z wiaderkiem i łopatką, bawią się w piasku koło bunkra, zachowują się jak para zakochanych, pokrzykują radośnie i żartują z Feliksa i Kit ty.BEBRA niedbale, obejrzawszy bunkier ze wszystkich stron.Proszę mi powiedzieć, obergefrajter Lankes, czym pan właściwie jest z zawodu?LANKESMalarzem, panie kapitanie. Ale to stare dzieje.BEBRAChciał pan powiedzieć: malarzem pokojowym?LANKESPokojowym też, panie kapitanie, ale przeważnie to artystą-malarzem.BEBRAPatrzcie, patrzcie! A więc to znaczy, że stara się pan dorównać wielkiemu Rembrandtowi, a może Velazquezowi?

210

LANKESCoś koło tego.BEBRAAleż, dobry człowieku! Czy w takim razie musi pan mieszać beton, ubijać beton, strzec betonu? Pańskie miejsce jest w kompanii propagandy. Potrzeba nam malarzy batalistów.LANKESZe mnie to żaden batalista, panie kapitanie. Jak na dzisiejsze wymagania maluję za dziwnie. Pan kapitan nie ma przypadkiem papierosa dla obergefrajrra?Bebra daje papierosaBEBRACzy dziwnie znaczy nowocześnie?LANKESA co to znaczy nowocześnie? Zanim przyszli ci z betonem, dziwne było jakiś czas nowoczesne.BEBRAAch, tak?LANKESTak.BEBRAMaluje pan pastoso? Może szpachlą?LANKESSzpachlą też. I kciukiem, na chybił trafił. Poza tym przylepiam gwoździe i guziki, a przed trzydziestym trzecim był taki czas, że ładowałem drut kolczasty na cynober. Miałem dobrą prasę. Moje obrazy wiszą teraz u jednego szwajcarskiego kolekcjonera, fabrykanta mydła.BEBRATa wojna, ta okropna wojna! I dzisiaj ubija pan beton! Poświęca pan swój geniusz pracom fortyfikacyjnym! Niewątpliwie to samo robili już za swoich czasów Leonardo i Michał Anioł. Projektowali machiny obleżnicze i wznosili bastiony, jak nie mieli zamówienia na Madonnę.LANKESA widzi pan! Zawsze znajdzie się jakaś luka. Jak ktoś jest prawdziwym artystą, to musi się wypowiedzieć. Może pan kapitan zechce spojrzeć na te ornamenty nad wejściem do bunkra. To moje.BEBRA po gruntownym obejrzeniuNadzwyczajne! Jakie bogactwo form, jaka potężna siła wyrazu.LANKESJeśli chodzi o styl, to można by to nazwać formacjami strukturalnymi.BEBRAA czy pańskie dzieło, płaskorzeźba lub obraz, ma jakiś tytuł?LANKESPrzecież już powiedziałem: formacje, można rzec: ukośne formacje. To nowy styl. Jeszcze nikt tak nie robił.BEBRAA jednak, właśnie dlatego, że jest pan twórcą tego stylu, powinien pan nadać dziełu charakterystyczny tytuł...LANKES

211

Tytuły! Po co mi tytuły? Gdyby nie było katalogów z wystaw, nie byłoby i tytułów.BEBRAKryguje się pan, Lankes. Proszę mnie traktować jak miłośnika sztuki, nie jak kapitana. Papierosa?(Lankes bierze papierosa)A więc?LANKESAno, jeśli tak pan stawia sprawę. A więc Lankes pomyślał sobie: kiedyś to wszystko się skończy. Bo przecież kiedyś to wszystko się skończy - tak czy owak - i wtedy pozostaną bunkry, bo bunkry pozostają zawsze, nawet jeśli wszystko inne diabli wezmą. I wtedy przyjdzie czas! Przyjdą stulecia i myślę... {chowa ostatniego papierosa) Pan kapitan nie ma przypadkiem jeszcze jednego papierosa? Dziękuję posłusznie. Więc przyjdą stulecia i przejdą ponad tym wszystkim jakby nigdy nic. Ale pozostaną bunkry, jak pozostały przecież piramidy. A potem, któregoś pięknego dnia przyjdzie tak zwany badacz starożytności i pomyśli sobie: jakie to wtedy, między pierwszą a siódmą wojną światową, były jałowe czasy dla sztuki: nieczuły szary beton, gdzieniegdzie dyletanckie, nieporadne zawijasy w stylu domowym nad wejściami do bunkrów - aż natknie się na Dorę cztery, Dorę pięć, Dorę sześć i siedem, zobaczy moje dziwne formacje strukturalne, powie sobie: popatrz tylko. Interesujące. Rzekłbym, magiczne, groźne, a jednak także uduchowione. Tutaj wypowiedział się geniusz, być może jedyny geniusz dwudziestego wieku, wypowiedział się jednoznacznie i po wszystkie czasy. Czy dzieło ma jakiś tytuł? Czy podpis zdradza mistrza? Jeśli pan kapitan przyjrzy się dokładnie i przechyli głowę, to tam między wyżłobionymi ukośnymi formacjami...BEBRANie wziąłem okularów. Niech mi pan pomoże, Lankes.LANKESAno, tam jest napisane: Herbert Lankes, anno tysiąc dziewięćsetczterdzieści cztery. Tytuł MISTYCZNE BARBARZYŃSKIE ZNUDZONE.BEBRATak mógłby pan nazwać nasze stulecie.LANKESA widzi pan!BEBRAMoże w czasie prac restauracyjnych za pięćset czy tysiąc lat znajdą w betonie parę psich kosteczek.LANKESA to jeszcze mocniej zaakcentuje mój tytuł.BEBRA wzburzonyCzymże jest czas i czym jesteśmy my, drogi przyjacielu, jeśli nie swoimi dziełami... Ale niech pan patrzy: Feliks i Kitty, moi akrobaci, gimnastykują się na betonie.Już od dłuższego czasu między Roświtą i Oskarem, między Feliksem i Kitty krąży kartka papieru, podawana z rąk do rąk i zapisywana.KITTY z lekkim akcentem saksońskimProszę tylko spojrzeć, panie Bebra, na betonie można robić wszystko.Biegnie na rękach.FELIKS

212

Salto mortale na betonie też jeszcze nigdy nie było. Robi salto.KITTYTaką scenę powinniśmy mieć naprawdę.FELIKSTylko trochę tu wieje na górze.KITTYZa to nie jest tak gorąco i nie ma takiego zaduchu jak w tych paskudnych kinach.Skręca się.FELIKSI nawet wiersz wymyśliliśmy tu na górze.KITTYJak to: wymyśliliśmy. Oskarnello wymyślił i signora Roswita.FELIKSAle jak brakowało rymu, to myśmy pomagali.KITTYJeszcze tylko jedno słowo i wiersz będzie gotów.FELIKSOskarnello chciałby się dowiedzieć, jak nazywają się te łodygi nad brzegiem.KITTYBo to jest potrzebne do wiersza.FELIKSBo inaczej zabraknie czegoś ważnego.KITTYOch, niech pan powie, panie żołnierzu, jak nazywają się te łodygi?FELIKSMoże mu nie wolno, bo wróg podsłuchuje.KITTYMy na pewno nikomu nie powiemy.FELIKSChodzi tylko o to, że inaczej wiersz weźmie w łeb.KITTYA Oskarnello tak się starał.FELIKSI jak pięknie umie kaligrafować pismem Sütterlina.KITTYCiekawa jestem, gdzie się tego nauczył.FELIKSNie wie tylko, jak się nazywają te łodygi.LANKESJeśli pan kapitan pozwoli?BEBRAJeśli tu nie chodzi o ważną tajemnicę wojskową...FELIKSJeśli Oskarnello mimo to chciałby się dowiedzieć.KITTY

213

Jeśli inaczej wiersz się nie uda.ROSWITAJeśli wszyscy tacy jesteśmy ciekawi.BEBRAJeśli teraz dam panu rozkaz.LANKESNo więc postawiliśmy tę zaporę przeciwko ewentualnym czołgom i łodziom podwodnym. I nazwaliśmy ją, bo tak to wygląda, szparagami Rommla.FELIKSSzparagami...KITTY...Rommla? Pasuje, Oskarnello?OSKAROwszem!Dopisuje brakujące słowa na kartce papieru, podaje wiersz Kitty na bunkrze. Ona skręca się jeszcze bardziej i wygłasza poniższe zwrotki jak szkolny wierszyk.KITTYNa Wale AtlantyckimSiedząc w betonie, po zęby uzbrojeni,za szparagami Rommla przyczajeni,w myślach wracamy do cywila,do ziemniaczanych niedziel, piątkowejryby, jajecznicy - to nie bajer:coraz nam bliższy biedermeier.Jeszcze w zasiekach śpimy,w latrynach grzebiemy miny,i marzymy o altanach,o kręglarzach, pięknych damach,o lodówkach - to nie bajer:coraz nam bliższy biedermeier.Niejeden jeszcze trzaśnie kopytami,niejeden serce matki zrani,śmierć jeszcze w płaszczu spadochronuwybiera się do domui pawie pióra skubie - to nie bajer:coraz nam bliższy biedermeier.Wszyscy biją brawo, także Lankes.LANKESMamy teraz odpływ.ROSWITACzas na śniadanie!Wymachuje dużym koszykiem z prowiantem, który jest przystrojony wstążkami i sztucznymi kwiatami.KITTYPiknik na świeżym powietrzu.

214

FELIKSPrzyroda zaostrza apetyt.ROSWITAO święta rozkoszy jedzenia, która łączysz narody, póki trwa śniadanie!BEBRABędziemy ucztować na betonie. Mamy tam solidne oparcie.Wszyscy prócz Lankesa wdrapują się na bunkier. Roswita rozkłada wesoły, kwiecisty obrus. Z przepastnego koszyka wyciąga poduszeczki z chwostami i frędzlami. Otwiera parasolkę od słońca, różową z jasnozielonym, nastawia maleńki gramofon z głośnikiem, rozdaje talerzyki, nożyki, kieliszki do jajek, serwetki.FELIKSJa bym zjadł troszkę pasztetu z wątróbki.KITTYMacie jeszcze odrobinkę kawioru, który ocaliliśmy ze Stalingradu?OSKARRoswito, nie powinnaś tak grubo smarować duńskim masłem.BEBRADobrze robisz, synu, że dbasz o jej linię.ROSWITAKiedy tak mi smakuje i wychodzi na zdrowie. Och! Jak sobie I przypomnę ten tort z kremem, który podano nam u lotników w Kopenhadze!BEBRAHolenderska czekolada w termosie jest jeszcze zupełnie gorąca.KITTYJestem po prostu zakochana w amerykańskich biszkoptach.ROSWITAAle tylko z południowoafrykańską marmoladą imbirową.OSKARProszę cię, Roswito, zachowaj trochę umiaru.ROSWITAA sam bierzesz sobie grube na palec plasterki tego okropnego angielskiego corned beefu.BEBRANo, panie żołnierzu? Może cieniutką kromeczkę chleba tureckiego z dżemem z mirabelek?LANKESGdybym nie był na służbie, panie kapitanie...ROSWITAWięc daj mu rozkaz. I KITTYO właśnie, rozkaz!BEBRAA zatem rozkazuję wam, obergefrajter Lankes: macie zjeść chleb turecki z francuskim dżemem z mirabelek, duńskie jajko na miękko, rosyjski kawior, a do tego filiżankę prawdziwej holenderskiej czekolady.LANKESTak jest, panie kapitanie! Mam zjeść.I on również siada na bunkrze.

215

BEBRANie mamy już poduszki dla pana żołnierza?OSKARMoże wziąć moją. Ja usiądę na bębenku.ROSWITAAle żebyś się nie przeziębił, skarbie. Beton to taka podstępna rzecz, a ty nie jesteś przyzwyczajony.KITTYMoją poduszkę też może wziąć. Ja skręcę się trochę, dobrze mi to zrobi na strawienie tych bułeczek z miodem.FELIKSZostań lepiej przy obrusie, żebyś miodem nie powalała betonu. To podkopywanie morale sił zbrojnych.Wszyscy chichoczą.BEBRAO, jak dobrze nam robi morskie powietrze.ROSWITARzeczywiście dobrze.BEBRAPłuca się rozszerzają.ROSWITAIstotnie się rozszerzają.BEBRASerce zrzuca skórę.ROSWITADoprawdy zrzuca skórę.BEBRADusza przepoczwarzą się.ROSWITAJakże piękny staje się człowiek, gdy morze nań patrzy!BEBRAWzrok wyzwala się, usamodzielnia...ROSWITAUlatuje...BEBRAOdtruwa ponad morze, bezkresne morze... A to co takiego, obergefrajter Lankes? Widzę tam na plaży pięć czarnych figurek.KITTYJa też i pięć parasoli.FELIKSSześć.KITTYPięć. Raz, dwa, trzy, cztery, pięć.LANKESTo zakonnice z Lisieux. Zostały tu ewakuowane razem ze swoją ochronką.

216

KITTYAle Kitty nie widzi żadnych dzieciaczków. Tylko pięć parasoli.LANKESDzieciaki zostawiają zawsze we wsi, w Bavent, i przychodzą nieraz w porze odpływu, zbierają muszle i kraby, które zawisły na szparagach Rommla.KITTYBiedaczki.ROSWITAMoże je poczęstujemy corned beefem i paru amerykańskimi biszkoptami?OSKAROskar proponuje chleb turecki z dżemem z mirabelek, bo dzisiaj jest piątek i zakonnicom nie wolno jeść corned beefu.KITTYTeraz biegną! Zupełnie jakby szybowały na swoich parasolach.LANKESZawsze tak robią, jak już dość nazbierają. Wtedy zaczynają się bawić. Zwłaszcza ta nowicjuszka, Agneta, młodziutkie stworzenie, całkiem jeszcze zielone - ale czy pan kapitan nie ma przypadkiem jeszcze jednego papierosa dla obergefrajtra? Stokrotne dzięki. A ta z tyłu, taka gruba, co nie nadąża, to przeorysza, siostra Scholastyka. Nie chce, żeby na plaży odbywały się zabawy, bo to pewnie sprzeciwia się regułom zakonu.Zakonnice z parasolami biegną w głębi. Roswita nastawia gramofon, rozbrzmiewa „Sanna w Petersburgu”. Zakonnice tańczą w rytm muzyki i pokrzykują radośnie.AGNETAHop, hop! Siostro Scholastyko!SCHOLASTYKAAgneto! Siostro Agneto!AGNETAU-hu, siostro Scholastyko!SCHOLASTYKAProszę zawrócić, moje dziecko! Siostro Agneto!AGNETAKiedy nie mogę. Nogi same mnie niosą!SCHOLASTYKAWięc módl się, siostro, o powrót.AGNETABoleściwy?SCHOLASTYKAŁaskawy.AGNETARadosny?SCHOLASTYKAMódl się, siostro Agneto!AGNETAModlę się przez cały czas. Ale nogi niosą mnie coraz dalej.SCHOLASTYKA ciszej

217

Agneto, siostro Agneto!AGNETAHop, hop! Siostro Scholastyko!Zakonnice znikają. Tylko co jakiś czas wynurzają się w głębi ich parasole. Kończy się płyta. Przy wejściu do bunkra dzwoni telefon polowy. Lankes zeskakuje z dachu bunkra, podnosi słuchawkę, pozostali jedzą.ROSWITAŻe też nawet tutaj, pośród bezkresnej przyrody, musi być telefon.LANKESTu Dora siedem. Obergefrajter Lankes.HERZOG ze słuchawką i kablem telefonu zbliża się powoli z prawej, często przystaje i mówi do swego aparatuWy tam śpicie, obergefrajter Lankes! Jest jakiś ruch przed Dorą siedem. Widoczny gołym okiem!LANKESTo zakonnice, panie poruczniku.HERZOGCo to znaczy zakonnice? A jeśli to nie są zakonnice?LANKESSą, są. Widoczne gołym okiem.HERZOGPewnie jeszcze nigdy nie słyszeliście o maskowaniu, co? Ani o piątej kolumnie? Anglicy robią takie sztuczki już od wieków. Przychodzą z Biblią, a potem kropią znienacka.LANKESOne zbierają kraby, panie poruczniku...HERZOGPlaża ma być natychmiast oczyszczona! Zrozumiano?LANKESTak jest, panie poruczniku... Ale przecież one tylko zbierają kraby.HERZOGZajmijcie się swoim kaemem, obergefrajter Lankes!LANKESAle jeśli one po prostu zbierają kraby, bo jest odpływ, i to dla swojej ochronki...HERZOGDaję wam rozkaz...LANKESTak jest, panie poruczniku!Lankes znika w bunkrze. Herzog odchodzi z telefonem w prawo.OSKARZatkaj sobie uszy, Roswito, będą teraz strzelać jak w kinie nakronice.KITTYOch, to straszne. Jeszcze bardziej się skręcę.BEBRAI mnie się zdaje, że coś usłyszymy.

218

FELIKSPowinniśmy znowu nastawić gramofon. Zagłuszy to i owo.Nastawia gramofon. The Platters śpiewają "The Great Pretender”. Rozlega się dostosowany do powolnej, tragicznie rozciągniętej muzyki trzask karabinu maszynowego. Roswita zatyka uszy. Feliks staje na głowie. W głębi pięć zakonnic z parasolami ulatuje do nieba. Płyta zacina się, powtarza, potem cisza. Feliks staje na nogi. Kit ty rozkręca się. Roswita pospiesznie zgarnia obrus z resztkami śniadania do koszyka. Oskar i Bebra pomagają jej. Wszyscy opuszczają dach bunkra. W drzwiach bunkra pojawia się LankęLANKESNie ma pan kapitan przypadkiem jeszcze jednego papierosa dla obergefrajtra?BEBRA jego ludzie wystraszeni za nimPan żołnierz za dużo pali.LUDZIE BEBRYZa dużo pali!LANKESTo przez ten beton, panie kapitanie.BEBRAA jak któregoś dnia nie będzie już betonu?LUDZIE BEBRYNie będzie betonu.LANKESBeton jest nieśmiertelny, panie kapitanie. Tylko my i nasze papierosy...BEBRAWiem, wiem, ulatujemy z dymem.LUDZIE BEBRY odchodząc powoliZ dymem.BEBRAA beton będą oglądać jeszcze za tysiąc lat.LUDZIE BEBRYZa tysiąc lat.BEBRAZnajdą psie kości. LUDZIE BEBRY Psie kosteczki. BEBRAI pańskie dziwne formacje w betonie. LUDZIE BEBRYMISTYCZNE BARBARZYŃSKIE ZNUDZONE! Lankes paląc papierosa zostaje sam.

Chociaż Oskar przy śniadaniu na betonie mówił mało albo prawie nic nie mówił, nie mógł nie utrwalić tej rozmowy na Wale Atlantyckim, takie bowiem słowa wypowiadano w przeddzień inwazji; owego obergefrajtra i betonowego artystę malarza Lankesa spotkamy zresztą ponownie, gdy na innym miejscu złoży hołd czasom powojennym, naszemu rozkwitającemu dziś biedermeierowi.Na promenadzie nadmorskiej oczekiwał nas opancerzony transporter. Porucznik Herzog

219

długimi susami dopadł do swoich podopiecznych. Zdyszany przepraszał Bebrę za drobny incydent. - Na obszarze zamkniętym żartów nie ma - powiedział, pomógł paniom wsiąść do samochodu, dał jeszcze kierowcy parę poleceń i ruszyliśmy z powrotem do Bavent. Musieliśmy się pospieszyć, ale nie zdążyliśmy nawet zjeść obiadu, bo o drugiej mieliśmy zapowiedziane przedstawienie w sali rycerskiej owego uroczego normandzkiego zameczku, który wznosił się za topolami u końca wsi.Pozostało nam tylko pół godziny na próbę świateł, potem Oskar musiał bębniąc rozsunąć kurtynę. Graliśmy dla podoficerów i szeregowych. Śmiech wybuchał gromko i często. Szarżowaliśmy, ile wlezie. Ja rozśpiewałem szklany nocnik, w którym znajdowało się parę kiełbasek z musztardą. Grubo uszminkowany klown Bebra ronił łzy nad rozbitym nocniczkiem, wyłowił kiełbaski spośród stłuczek, nałożył sobie musztardy i zjadł, co wzbudziło głośną wesołość szarozielonych. Kitty i Feliks od pewnego czasu występowali w skórzanych spodenkach i tyrolskich kupelusikach, co nadawało ich akrobatycznym popisom szczególne zabarwienie. Roswita w obcisłej srebrzystej sukni miała bladozielone rękawiczki z mankietami, przetykane złotem sandałki na maleńkich stopkach, lekko niebieskawe powieki trzymała stale opuszczone i swoim śródziemnomorskim głosem dawała świadectwo owej dobrze sobie znanej sztuce czarnoksięskiej. Czy mówiłem już, że Oskar nie potrzebował żadnego prze-brania? Nosiłem swoją poczciwą starą marynarską czapkę z wyszytym napisem „SMS Seydlitz”, granatową koszulę, marynarkę ze złotymi guzikami w kotwice, spod której wyglądały krótkie spodenki, podwinięte podkolanówki, sfatygowane sznurowane buty i ów biało-czerwony lakierowany bębenek; pięć takich samych bębenków miałem jeszcze w zapasie w swoim artystycznym bagażu.Wieczorem powtórzyliśmy przedstawienie dla oficerów i blitzmädchen — łączniczek z placówki wywiadu w Cabourgu. Roswita była trochę zdenerwowana, nie zrobiła wprawdzie żadnego błędu, ale w trakcie swojego numeru włożyła okulary przeciwsłoneczne w niebieskiej oprawie, zmieniła ton, jej proroctwa stały się bardziej bezpośrednie, powiedziała na przykład bladej, ze zmieszania aroganckiej blitzmädchen, że ma romans ze swoim przełożonym. Przykro mi było słuchać takiej rewelacji, sala jednak ryknęła śmiechem, bo przełożony siedział pewnie obok dziewczyny.Po przedstawieniu oficerowie sztabowi pułku, którzy kwaterowali w zamku, wydali jeszcze przyjęcie. Podczas gdy Bebra, Kitty i Feliks zostali, Raguna i Oskar pożegnali się dyskretnie, poszli do łóżka, po urozmaiconym dniu szybko zasnęli i dopiero o piątej rano zbudziła ich rozpoczynająca się inwazja.Po cóż miałbym państwu szeroko o tym opowiadać? Na naszym odcinku, w pobliżu ujścia Orne, wylądowali Kanadyjczycy. Bavent trzeba było ewakuować. Nasz bagaż był już załadowany. Mieliśmy się wycofać ze sztabem pułku. Na dziedzińcu zamkowym zatrzymała się zmotoryzowana, dymiąca kuchnia polowa. Roswita prosiła, żebym przyniósł jej kubek kawy, bo nie jadła jeszcze śniadania. Lekko podenerwowany, poza tym obawiając się, że ciężarówka mogłaby odjechać beze mnie, odmówiłem i byłem dla niej trochę niegrzeczny. Wtedy sama wyskoczyła z samochodu, z garnuszkiem w ręku pobiegła na wysokich obcasach do kuchni polowej i dopadła gorącej porannej kawy równocześnie z uderzającym tam granatem okrę-towym.O Roswito, nie wiem, ile miałaś lat, wiem tylko, że miałaś dziewięćdziesiąt dziewięć centymetrów wzrostu, że przemawiało przez ciebie Morze Śródziemne, że pachniałaś cynamonem i muszkatem, że umiałaś wszystkim ludziom zajrzeć w serce; tylko w swoje wła-

220

sne serce nie zajrzałaś, bo inaczej zostałabyś przy mnie i nie poszłabyś po ową o wiele za gorącą kawę.W Lisieux udało się Bebrze uzyskać dla nas delegację służbową do Berlina. Gdy podszedł do nas przed komendanturą, powiedział po raz pierwszy od śmierci Roswity: - My, karły i błazny, nie powinniśmy byli tańczyć na betonie, który został ubity i stwardniał dla olbrzymów. Trzeba nam było zostać pod trybunami, gdzie nikt nie podejrzewał naszej obecności.W Berlinie rozstałem się z Bebrą. - Co ty poczniesz w tych wszystkich schronach przeciwlotniczych bez swojej Roswity? - uśmiechnął się leciutko, pocałował mnie w czoło, przydzielił mi Kitty i Feliksa, zaopatrzonych w służbowe dokumenty, jako towarzyszy podróży do samego Gdańska, podarował mi też pozostałe pięć bębenków z artystycznego bagażu. I tak zaopatrzony, mając ze sobą, jak dawniej, swoją księgę, jedenastego czerwca dziewięćset czterdziestego czwartego, na dzień przed trzecimi urodzinami mojego syna, przybyłem do rodzinnego miasta, które wciąż jeszcze nietknięte i średniowieczne, z godziny na godzinę rozbrzmiewało głosem różnych wielkich dzwonów z różnych wysokich kościelnych wież.

Naśladowanie Chrystusa

A więc powrót do domu! O dwudziestej zero cztery pociąg wiozący urlopowiczów z frontu

221

wjechał na Dworzec Główny w Gdańsku. Feliks i Kitty odwieźli mnie na plac Maksa Halbego, pożegnali się, przy czym Kitty miała łzy w oczach, i ruszyli potem dalej, żeby zameldować się w swoim dowództwie w Strzyży Górnej, a Oskar tuż przed dwudziestą pierwszą pomaszerował z bagażem przez Labesa.Powrót do domu. Jest to szeroko rozpowszechniony zły obyczaj, że każdego młodego człowieka, który sfałszował weksel na drobną sumę i z tego powodu zaciągnął się do Legii Cudzoziemskiej, a po paru latkach wraca trochę starszy i opowiada różne historyjki, uważa się w dzisiejszych czasach za nowoczesnego Odyseusza. Niejeden wsiada przez roztargnienie do niewłaściwego pociągu, jedzie do Oberhausen zamiast do Frankfurtu, przeżywa po drodze jakąś przygodę — jakżeby miał nie przeżyć — i ledwie wróci do domu, sypie takimi imionami jak Circe, Penelopa i Telemach.Oskar już choćby dlatego nie był Odyseuszem, że wróciwszy do domu zastał wszystko bez zmian. Jego ukochana Maria, którą przecież jako Odyseusz musiałby nazwać Penelopa, nie była otoczona rojem jurnych zalotników, nadal miała swojego Matzeratha, na którego zdecydowała się już na długo przed wyjazdem Oskara. Tym z państwa, którzy są wykształceni, nie przyjdzie też, mam nadzieję, na myśl, by w mojej biednej Roswicie z racji jej dawnych somnambulicznych występów dopatrywać się bałamucącej mężczyzn Circe. Co się tyczy wreszcie mojego syna Kurta, to nawet palcem nie kiwnął w sprawie ojca, a zatem nie był bynajmniej Telemachem, chociaż i on nie poznał Oskara.Jeśli już szukać porównań - a zdaję sobie sprawę, że człowiek, który wraca do domu, musi pogodzić się z porównaniami - to wolę być dla państwa biblijnym synem marnotrawnym; bo Matzerath otworzył drzwi i przyjął mnie jak ojciec, nie jak domniemany ojciec. Ba, tak się ucieszył z powrotu Oskara, zdobył się też na tak prawdziwe, nieme łzy, że od tego dnia nazywałem się nie tylko Oskarem Brońskim, ale czasem i Oskarem Matzerathem.Maria przyjęła mnie spokojniej, ale to nie znaczy: nieżyczliwie. Siedziała przy stole, naklejała kupony żywnościowe dla urzędu gospodarczego, a na stoliczku z przyborami do palenia zgromadziła już kilka zapakowanych jeszcze prezentów urodzinowych dla Kurtusia. Z właściwym sobie zmysłem praktycznym pomyślała najpierw o moim samopoczuciu, rozebrała mnie, wykąpała jak za dawnych czasów, nie zwróciła uwagi, że się zaczerwieniłem, i posadziła w pidżamie przy stole, na który tymczasem Matzerath wniósł dla mnie sadzone jajka i przysmażane ziemniaki. Popijałem do tego mleko, a gdy tak jadłem i piłem, zaczęło się wypytywanie: - Gdzieś ty się podziewał, wszędzieśmy cię szukali, policja też węszyła jak opętana, w sądzie musieliśmy przysiąc, żeśmy cię nie zakatrupili. No jesteś wreszcie. Aleś kłopotów furę narobił i jeszcze pewnie narobisz, bo teraz musimy dać znać na policję, żeś wrócił. Miejmy nadzieję, że nie będą chcieli wsadzić cię do zakładu. Zasłużyłeś sobie. Żeby uciec i nie powiedzieć ani słowa!Maria dobrze przewidywała. Były kłopoty. Przyszedł urzędnik z Ministerstwa Zdrowia, rozmawiał w cztery oczy z Matzerathem, ale Matzerath krzyczał głośno, że można było usłyszeć: - Nie ma o tym mowy, musiałem to przyrzec mojej żonie na łożu śmierci, ja jestem ojcem, nie policja sanitarna!Nie wsadzili mnie więc do zakładu. Ale od tego dnia co dwa tygodnie przychodził urzędowy liścik, który wzywał Matzeratha do złożenia maleńkiego podpisu; Matzerath nie chciał jednak podpisać i tylko twarz marszczyła mu się z zatroskania.Oskar zbyt daleko wybiegł naprzód, musi z powrotem wygładzić twarz Matzeratha, bo w wieczór mojego przyjazdu Matzerath promieniał, nie rozpamiętywał tyle co Maria, pytał też

222

mniej, zadowolił się moim szczęśliwym powrotem, zachował się więc jak prawdziwy ojciec, a kiedy kładli mnie do łóżka u z lekka osłupiałej matki Truczinskiej, powiedział: - Ale Kurtuś się ucieszy, że znowu ma braciszka. Musisz wiedzieć, że jutro obchodzimy jego trzecie urodziny.Na stole urodzinowym prócz tortu z trzema świeczkami mój syn Kurt znalazł zrobiony przez Gretchen Scheffler pulower w kolorze bordo, na który nie zwrócił najmniejszej uwagi. Była tam obrzydliwa żółta piłka, na której usiadł, na której jeździł jak na koniu i którą w końcu przekłuł kuchennym nożem. Potem z gumowej rany wyssał ową wstrętnie słodką wodę, która osiada we wszystkich wypełnionych powietrzem piłkach. Ledwie piłka straciła bezpowrotnie swój dawny kształt, Kurtuś zaczął roztaklowywać żaglowiec i zamieniać we wrak. Nietknięte, lecz niepokojąco poręczne leżały bąk i bat.Oskar, który już od dawna rozmyślał o trzecich urodzinach syna, który wyrywając się z wiru najgwałtowniej szych wydarzeń spieszył na wschód, żeby zdążyć na trzecie urodziny swojego pierworodnego, trzymał się na uboczu, przyglądał się niszczycielskiemu dziełu,podziwiał rezolutnego chłopca, porównywał swoje cielesne wymiary z wymiarami syna, i z pewnym zamyśleniem powiedziałem sobie: w czasie twojej nieobecności Kurtuś cię przerósł, nad owymi dziewięćdziesięciu czterema centymetrami, które ty potrafiłeś zachować od swoich trzecich urodzin sprzed blisko siedemnastu lat, smyk góruje o dobre dwa-trzy centymetry; nadszedł czas, żeby zrobić z niego blaszanego bębnistę i powstrzymać ten zbyt pośpieszny wzrost.Ze swojego artystycznego bagażu, który wraz z wielką księgą mądrości ukryłem na strychu za dachówkami, wyjąłem lśniącą nowiuteńką blachę i chciałem - ponieważ nie zrobili tego dorośli - dać synowi tę samą szansę, jaką na trzecie urodziny, dotrzymując obietnicy, dała mi moja biedna mama.Miałem podstawy do przypuszczeń, że Matzerath, który kiedyś mnie przeznaczył do objęcia sklepu, teraz, kiedy zawiodłem, widział w Kurcie przyszłego kupca kolonialnego. Jeśli mówię w tej chwili: „Trzeba było temu zapobiec!”, to proszę, nich państwo nie widzą w Oskarze zajadłego wroga handlu detalicznego. Koncern fabryczny obiecany mnie albo mojemu synowi, królestwo wraz z przynależnymi do niego koloniami, które mielibyśmy w przyszłości odziedzi-czyć, kazałyby mi postąpić tak samo. Oskar nie chciał niczego przyjąć z drugiej ręki i z tego powodu zamierzał nakłonić syna do podobnego postępowania, zrobić z niego - i na tym polegał błąd w moim rozumowaniu - blaszanego bębnistę permanentnej trzyletności, jak gdyby dla młodego, rokującego wielkie nadzieje człowieka objęcie blaszanego bębenka nie było równie wstrętne jak objęcie sklepu kolonialnego.Tak Oskar myśli dzisiaj. Lecz wówczas miał tylko jedno pragnienie: żeby bębniący syn stanął u boku bębniącego ojca, żebyśmy bębniąc we dwóch przyglądali się od dołu dorosłym, żeby powstała płodna dynastia bębnistów; bo moje dzieło, blaszane i lakierowane biało-czerwono, winno być przekazywane z pokolenia na pokolenie.Co za życie nas czekało! Obok siebie, ale i w różnych pokojach, ramię w ramię, ale też on na Labesa, ja na ulicy Luizy, on w piwnicy, ja na strychu, Kurtuś w kuchni, Oskar w ustępie, ojciec tu, syn tam, a niekiedy razem mogliby walić w blachę, przy sprzyjającej okazji mogliby obaj wśliznąć się pod spódnice mojej babki, a jego prababki Anny Koljaiczkowej, mieszkać tam, bębnić i wdychać zapach lekko zjełczałego masła. Przykucnąwszy przed jej bramą powiedziałbym do Kurtusia: „Spójrz tylko, synu. Stamtąd się wywodzimy. A jak będziesz bardzo grzeczny, to na godzinę albo i dłużej możemy tam wrócić i odwiedzić zebrane tam towarzystwo”.

223

A Kurt pochyliłby się pod spódnicami do przodu, zaryzykowałby spojrzenie i grzecznie zapytując poprosiłby mnie, swojego ojca, o wyjaśnienie.„Ta piękna pani - szepnąłby Oskar - która tam siedzi pośrodku, bawi się swoimi pięknymi rękami i ma tak łagodnie owalną twarz, że można by się rozpłakać, to moja biedna mama, a twoja poczciwa babcia, której śmierć spowodował talerz zupy z węgorzy albo jej własne przesłodzone serce”. „Dalej, tato, dalej! - nalegałby Kurt. - Kto to jest ten wąsal?”Wtedy tajemniczo ściszyłbym głos: „To twój pradziadek, Józef Koljaiczek. Zwróć uwagę na jego płonące oczy podpalacza, na wspaniale polski brak umiaru i praktycznie kaszubską podstępność powyżej nasady nosa. Zauważ także błony pływne między palcami nóg. W dziewięćset trzynastym, kiedy «Columbus» spływał na wodę, pradziadek dostał się pod tratwę, musiał długo płynąć, aż dotarł do Ameryki i został tam milionerem. Ale czasami znów wchodzi do wody, przypływa z powrotem i daje nura tutaj, gdzie jako podpalacz po raz pierwszy znalazł schronienie i spłodził moją mamę”.„A ten piękny pan, co dotąd chował się za plecami pani, która jest moją babcią, a teraz siedzi obok niej i gładzi jej ręce? Ma takie same niebieskie oczy jak ty, tato”.Musiałbym wówczas zebrać całą odwagę, żeby jako zły, zdradziecki syn odpowiedzieć grzecznemu dziecku: „Patrzą na ciebie, mój Kurtusiu, cudowne niebieskie oczy Brońskich. Ty masz po matce szare oczy. A jednak tak samo jak ów Jan, który całuje ręce mojej biednej mamy, jak jego ojciec Wincenty jesteś w każdym calu cudownym, a przy tym po kaszubska rzeczywistym Brońskim. Któregoś dnia i my tam wrócimy, dotrzemy do źródła, które rozsiewa zapach lekko zjełczałego masła. Ciesz się”.Dopiero we wnętrzu babki Koljaiczkowej albo, jak to żartobliwie nazywałem, w babcinej maselnicy rozkwitłoby według moich ówczesnych teorii prawdziwe życie rodzinne. Nawet dzisiaj, kiedy jednym susem dopędzam i wręcz prześcigam Boga Ojca, Syna jednorodzonego i, co jeszcze ważniejsze, Ducha Świętego we własnej osobie, kiedy z niechęcią czuję się zobowiązany do naśladowania Chrystusa, jak do wszystkich innych moich zajęć, ja, dla którego nie ma już rzeczy bardziej nieosiągalnej niż wejście do wnętrza mojej babki, wyobrażam sobie najpiękniejsze sceny rodzinne w gronie moich przodków.Wyobrażam to sobie szczególnie w dni deszczowe: babka rozsyła zaproszenia, a my spotykamy się w niej. Przychodzi Jan Broński,w otwory po kulach, które podziurawiły jego polską pierś obrońcy Poczty, wetknął kwiaty, być może goździki, Maria, która za moim wstawiennictwem dostała zaproszenie, zbliża się nieśmiało do mojej mamy, pokazuje jej, zabiegając o względy, swe księgi handlowe, założone przez mamę, nienagannie prowadzone dalej przez Marię, a mama wybucha swoim kaszubskim śmiechem, przygarnia moją ukochaną do siebie i mówi całując jej policzki, przymrużając oko: „Ależ, dziewczyno, któż by tu miał skrupuły. Przecież obie wyszłyśmy za mąż za Matzeratha i obie zadawałyśmy się z Brońskim”.Dalszych rozważań, jak choćby spekulacji co do spłodzonego przez Jana, donoszonego przez moją mamę we wnętrzu babki Koljaiczkowej i wreszcie urodzonego w owej maselnicy syna, muszę sobie surowo zabronić. Bo z pewnością ten wypadek pociągnąłby za sobą następny. Wtedy, być może, mój przyrodni brat Stefan Broński, który ostatecznie też należy do tego grona, wpadłby na właściwy Brońskim pomysł, żeby najpierw zwrócić uwagę na moją Marię, a niebawem zrobić z nią coś innego. Lepiej już niech moja wyobraźnia ograniczy się do niewinnego rodzinnego spotkania. Rezygnuję więc z trzeciego i czwartego bębnisty, poprzestaję na Oskarze i Kurcie, na swojej blasze opowiadam zebranym coś niecoś o owej

224

wieży Eiffla, która w obcych krajach zastępowała mi babkę, i cieszę się, kiedy goście, łącznie z gospodynią Anną Koljaiczkową, bawią się naszym bębnieniem i posłuszni rytmowi, klepią się po kolanach.Jakkolwiek jest rzeczą kuszącą rozwijanie w łonie własnej babki świata i jego stosunków, zdobywanie się w ograniczonej skali na wielowarstwowość, Oskar musi teraz - gdyż podobnie jak Matzerath Sjest tylko domniemanym ojcem - powrócić do wydarzeń z dwunastego czerwca dziewięćset czterdziestego czwartego, do trzecich urodzin Kurtusia.Jeszcze raz: chłopiec dostał pulower, piłkę, żaglowiec, bat i bąka, a ponadto miał dostać ode mnie lakierowany biało-czerwony blaszany bębenek. Gdy tylko uporał się z roztaklowaniem żaglowca, zbliżył się Oskar chowając za plecami blaszany prezent, z używaną blachą zawieszoną na brzuchu. Stanęliśmy naprzeciw siebie zaledwie o kroczek: brzdąc Oskar i wyższy o dwa centymetry brzdąc Kurt. Kurt miał gniewną, zaciętą minę - był jeszcze chyba pochłonięty niszczeniem żaglowca - i właśnie w chwili gdy wyciągnąłem i uniosłem bębenek, złamał ostatni maszt „Pamiru”; tak nazywała się łajba.Kurt upuścił wrak, przyjął bębenek, trzymał go i obracał w dłoniach, a rysy twarzy trochę mu się wygładziły, choć nadal pozostały napięte. Nadszedł teraz czas, żeby wręczyć mu pałeczki. Niestety,Kurt źle zrozumiał podwójny ruch, poczuł się zagrożony, brzegiem blachy wytrącił mi drewienko z palców, gdy chciałem schylić się po kijki, sięgnął za siebie, a kiedy miałem już pałeczki w garści i po raz drugi wyciągnąłem ku niemu, uderzył mnie swoim prezentem uro-dzinowym: mnie uderzył, nie brzęczącego bąka, który miał odpowiednie wyżłobienie, swojego ojca chciał nauczyć brzęczenia i kręcenia się w kółko, walił mnie batem, myślał sobie: poczekaj braciszku; tak Kain walił Abla, aż Abel zakręcił się, jeszcze się zataczając, potem coraz szybciej i dokładniej, z początku niepewnie, przechodząc od chrapliwego brzęczenia do górnych tonów, zaśpiewał piosenkę bąka. A Kain zachęcał mnie batem do śpiewu w coraz wyższych rejestrach, piałem już nieswoim głosem, zawodziłem niczym tenor przy porannej modlitwie, tak chyba śpiewają kute w srebrze anioły, malcy z wiedeńskiego chóru chłopięcego, wyćwiczeni kastraci - i Abel tak chyba śpiewał, zanim upadł, jak i ja potem upadłem pod batem małego Kurta.Gdy zobaczył, że tak leżę, pomrukując żałośnie, jeszcze kilka razy, jakby jego rękom wciąż było mało, przeciął batem powietrze pokoju. Także w czasie szczegółowych oględzin bębenka bez ustanku spoglądał na mnie podejrzliwie spod oka. Najpierw w zetknięciu z kantem krzesła odprysnął biało-czerwony lakier, potem prezent upadł na podłogę, a Kurtuś odszukał masywny kadłub byłego żaglowca. Tym drewnem uderzył w bębenek. Nie bębnił, tylko rozbijał bębenek. Jego ręka nie spróbowała najprostszego rytmu. Z zastygłą, wytężoną miną walił monotonnie, raz za razem, w blachę, która nie spodziewała się takiego bębnisty, która wprawdzie znosiła leciutkie pałeczki prowadzone umiejętnie, ale nie taranowanie ciężkim wrakiem. Bębenek popękał, chciał umknąć przed ciosami uwalniając się od oprawy, chciał stać się niewidzialny, pozbywając się białego i czerwonego lakieru i szaro-niebieską blachą prosząc o litość. Syn jednak dla prezentu urodzinowego od ojca okazał się nieubłagany. A gdy ojciec jeszcze raz chciał interweniować i mimo licznych i równoczesnych bólów sunął po dywanie ku synowi na podłodze, znowu bat zagrodził mu drogę: zmęczony bąk znał tego pana, zaprzestał krążenia i brzęczenia, a i bębenek zrezygnował ostatecznie z wrażliwego bębnisty umiejętnie ude-rzającego pałeczkami - co prawda mocno, ale nie brutalnie.Gdy weszła Maria, bębenek nadawał się już tylko na śmietnik. Wzięła mnie na ręce,

225

pocałowała moje zapuchnięte oczy, rozerwane ucho, polizała moją krew i pokryte pręgami ręce.O, gdybyż Maria pocałowała nie tylko zmaltretowane, zapóźnione w rozwoju, żałośnie nienormalne dziecko! Gdybyż rozpoznała pobitego ojca i w każdej ranie kochanka, jaką pociechą, tajemnym a prawdziwym małżonkiem mógłbym być dla niej przez następne ponure miesiące.Bo najpierw - Marii to bezpośrednio nie dotknęło - mój brat przyrodni, awansowany właśnie na podporucznika Stefan Broński, który w tym czasie nosił już nazwisko ojczyma Ehlersa, zginął niespodziewanie na froncie białomorskim, co na zawsze podało w wątpliwość jego oficerską karierę. O ile ojciec Stefana, Jan, gdy za udział w obronie Poczty Polskiej rozstrzeliwano go na cmentarzu na Zaspie, miał pod koszulą kartę do skata, o tyle bluzę mundurową podporucznika zdobił Krzyż Żelazny II klasy, odznaka szturmowa piechoty i tak zwany order mrożonego mięsa.W końcu czerwca matka Truczinska dostała lekkiego udaru mózgu, bo poczta przyniosła jej złą nowinę. Kapral Fritz Truczinski poległ równocześnie za trzy sprawy: za führera, naród i ojczyznę. Stało się to na odcinku środkowym, a portfel Fritza z fotografiami ładnych, przeważnie roześmianych dziewcząt z Heidelbergu, Brestu, Paryża, Bad Kreuznach i Salonik, jak również Krzyże Żelazne I i II klasy, nie pamiętam już, jakie odznaki za rany, brązową blaszkę za walkę wręcz i dwie odprute naszywki niszczyciela czołgów, ponadto kilka listów niejaki kapitan Kanauer przesłał ze środkowego odcinka wprost do Wrzeszcza na Labesa.Matzerath pomagał, jak tylko umiał, i matka Truczinska wkrótce poczuła się lepiej, choć już nigdy nie wy dobrzała. Siedziała bez ruchu na krześle przy oknie, wypytywała mnie i Matzeratha, który dwa-trzy razy dziennie przychodził na górę i coś przynosił, gdzie to wła-ściwie jest ten „odcinek środkowy”, czy to daleko i czy przez niedzielę można tam zajechać koleją.Matzerath mimo najlepszych chęci nie mógł udzielić żadnych informacji. Pozostawałem więc ja, który dzięki komunikatom nadzwyczajnym i doniesieniom Wehrmachtu obkułem się w geografii i w długie popołudnia wybębniałem siedzącej nieruchomo, ale trzęsącej głową matce Truczinskięj kilka wersji coraz bardziej ruchomego środkowego odcinka.Maria natomiast, która była bardzo przywiązana do płochego Fritza, spobożniała. Początkowo, przez cały lipiec, próbowała jeszcze znaleźć pocieszenie w religii, w której się wychowała, co niedziela chodziła do kościoła Chrystusa, gdzie przewodził pastor Hecht, i nieraz towarzyszył jej Matzerath, chociaż wolała iść sama.Nabożeństwo protestanckie nie wystarczało jednak Marii. W środku tygodnia - czy było to w czwartek, czy w piątek? - jeszcze przed zamknięciem sklepu, zostawiając wszystko na głowie Matzeratha wzięła za rękę mnie, katolika, i poszliśmy w stronę Nowego Rynku, skręciliśmy w ulicę Elzy, potem w ulicę Marii, minęliśmy rzeźnika Wohlgemuhta, dotarliśmy do parku na Kuźniczkach - Oskar myślał już, że idziemy na stację we Wrzeszczu, że odbędziemy małą przejażdżkę do Bysewa na Kaszubach - ale skręciliśmy w lewo, przed tunelem pod nasypem kolejowym przesądnie odczekaliśmy najpierw, aż przejedzie pociąg towarowy, potem przeszliśmy przez tunel, w którym kapało obrzydliwie, i podążyliśmy wprost na Pałac Filmowy, tylko w lewo, wzdłuż nasypu. Wykalkulowałem sobie: albo Maria ciągnie mnie na Brunshöfera do gabinetu doktora Hollatza, albo chce przejść na katolicyzm, chce iść do kościoła Serca Jezusowego.Front kościoła wychodził na nasyp. Zatrzymaliśmy się między nasypem a otwartymi wrotami.

226

Późne sierpniowe popołudnie z brzęczeniem w powietrzu. Za nami na żwirze, między torami, kopały i wywijały łopatami robotnice ze wschodu, w białych chustkach na głowie. Staliśmy i zaglądaliśmy w cienisty, tchnący chłodem brzuch kościoła: u samego końca, wabiąc zręcznie, mocno rozjarzone oko - wieczna lampka. Na nasypie za nami Ukrainki przerwały kopanie i wywijanie łopatami. Zagrała trąbka, zbliżał się pociąg, nadjechał. Był tam, był tam nadal, nie przetoczył się jeszcze, potem odjechał, zagrała trąbka, Ukrainki znów zaczęły wywijać łopatami. Maria była niezdecydowana, nie wiedziała chyba, którą stopę wysunąć naprzód, zrzuciła odpowiedzialność na mnie, jako że od czasów urodzin i chrztu bardziej byłem otrzaskany z kościołem, poza którym nie ma zbawienia; po raz pierwszy od lat, od owych dwóch tygodni wypełnionych proszkiem musującym i miłością, Maria znów poddała się przewodnictwu Oskara.Zostawiliśmy na zewnątrz nasyp kolejowy i jego hałasy, sierpień i sierpniowe brzęczenie. Z pewnym rozrzewnieniem, przebierając czubkami palców po bębenku ukrytym pod bluzą, ale zachowując obojętny wyraz twarzy, przypominałem sobie msze, sumy, nieszpory i sobotnie spowiedzi u boku mojej biednej mamy, która na krótko przed śmiercią przez zbytnią zażyłość z Janem Brońskim bardzo spobożniała, w każdą sobotę znajdowała ulgę w spowiedzi, w niedzielę pokrzepiała się sakramentem, aby w najbliższy czwartek, lekka i zarazem pokrzepiona, spotkać się z Janem przy Stolarskiej. Jak wówczas nazywał się proboszcz? Nazywał się Wiehnke, nadal był proboszczem kościoła Serca Jezusowego, wygłaszał kazania przyjemnie cicho i niezrozumiale, śpiewał Credo tak cienko i płaczliwie, że nawet mnie ogarnęłoby coś na kształt wiary, gdyby nie ów boczny ołtarz w lewej nawie z Najświętszą Panną, małym Jezusem i małym Janem Chrzcicielem.I właśnie ów ołtarz skłonił mnie, żeby ze słońca pociągnąć Marię do wrót, a następnie po kamiennych płytach w głąb kościelnej nawy.Oskar nie spieszył się, spokojny i coraz chłodniejszy siedział obok Marii w dębowych ławkach. Upłynęły lata, a mnie się wydawało, że to wciąż jeszcze ci sami ludzie, kartkując plan spowiedzi, czekają na ucho proboszcza Wiehnke. Siedzieliśmy trochę na uboczu, bliżej środ-kowej nawy. Chciałem Marii pozostawić i ułatwić wybór. Z jednej strony nie była pesząco blisko konfesjonału, mogła więc po cichu i nieoficjalnie zmienić wyznanie, z drugiej zaś widziała, co się dzieje przed spowiedzią, mogła więc obserwując postanowić, czy i ona zbliży się do ucha proboszcza w pudle i omówi z nim szczegóły swojego przejścia na łono, poza którym nie ma zbawienia. Zrobiło mi się jej żal, kiedy w woni i kurzu, pod stiukami, wyniesionymi w górę anio-łami i załamanym światłem, pośród konwulsyjnie pokręconych świętych, przed, pod i pośród słodko bolesnego katolicyzmu taka drobna i jeszcze niezręczna w gestach uklękła i po raz pierwszy przeżegnała się nieumiejętnie. Oskar dotknął lekko ramienia Marii, pokazał jej, jak to się robi, pouczył spragnioną pouczeń, gdzie pod jej czołem, głęboko w piersi i w stawach barkowych mieszkają Ojciec, Syn i Duch Święty, zademonstrowałem ponadto, jak trzeba złożyć dłonie, żeby dojść do amen. Maria posłuchała, potem jej dłonie zastygły przy amen i zaczęła się modlić.Z początku i Oskar próbował modląc się wspominać kilku zmarłych, ale wstawiając się do Boga za swoją Roswitą, chcąc jej wyjednać wieczny spoczynek i dostęp do radości niebieskich tak dalece zatracił się w ziemskich szczegółach, że miejscem wiecznego spoczynku i radości niebieskich okazał się w końcu jeden z paryskich hoteli. Znalazłem ratunek w prefacji, bo to modlitwa poniekąd niezobowiązująca, mówiłem: na wieki wieków, sursum corda, dignum etjustum - prawdziwie godnie jest i sprawiedliwie, poprzestałem na tym i spod oka

227

obserwowałem Marię.Do twarzy jej było z katolicką modlitwą. Wyglądała ślicznie, jak z obrazka, w swoim zamodleniu. Modlitwa wydłuża rzęsy, podkreśla brwi, rozpala policzki, dodaje czołu powagi, a szyi giętkości i wprawia w ruch nozdrza. Boleśnie rozkwitła twarz Marii omal nie skusiła mnie, by podjąć próbę zbliżenia, lecz modlącej się nie wolno przeszkadzać, nie wolno jej kusić ani ulegać jej pokusom, nawet jeśli świadomość czyjegoś zainteresowania jest dla niej przyjemna i pomocna w modlitwie.Zsunąłem się więc z wypolerowanego kościelnego drewna i grzecznie złożyłem dłonie na bębenku, który wypychał mi bluzę. Oskar uciekł od Marii, znalazł się na kamiennych płytach, przemknął ze swoją blachą koło stacji drogi krzyżowej w lewej nawie, nie zatrzymał się przy świętym Antonim - wstaw się za nami - bo nie zgubiliśmy ani portmonetki, ani kluczy od mieszkania, z lewej zostawiliśmy też za sobą świętego Wojciecha z Pragi, którego zabili dawni Prusowie, nie ustaliśmy, przeskakiwaliśmy z płyty na płytę - wyglądały jak szachownica - aż dywan zapowiedział stopnie do bocznego ołtarza.Musicie mi państwo uwierzyć, że w neogotyckim ceglanym kościele Serca Jezusowego, a zatem i na bocznym ołtarzu w lewej nawie, wszystko pozostało po staremu. Nagi i różowy mały Jezus w dalszym ciągu siedział na lewym udzie Najświętszej Panny, której nie nazywam Panną Marią, żeby nie pomylić jej z moją przechodzącą na katolicyzm Marią. Do prawego kolana Najświętszej Panny w dalszym ciągu tulił się skąpo przyodziany w czekoladowobrązową kudłatą skórę mały Chrzciciel. A ona, jak dawniej, palcem prawej ręki wskazywała na Jezusa i patrzyła przy tym na Jana.Ale Oskar również po latach nieobecności interesował się nie tyle dziewiczą dumą macierzyńską, co raczej budową fizyczną obu chłopców. Jezus był mniej więcej wzrostu mojego syna Kurta w dniu jego trzecich urodzin, przerastał więc Oskara o dwa centymetry. Jan, według świadectw biblijnych starszy od Nazaretańczyka, był równy ze mną. Obaj mieli tę samą przemądrzałą minę, tak dobrze znaną i mnie, permanentnemu trzylatkowi. Nic się nie zmieniło. Spoglądali z równie chytrą wyższością jak przed iluś tam laty, kiedy bywałem w ko-ściele Serca Jezusowego z moją biedną mamą.Po przykrytych dywanem stopniach w górę, ale bez introitu. Badałem każdą fałdę swoją pałeczką, która miała więcej czucia niż wszystkie palce razem wzięte, sprawdzałem pomalowany gips obu nagusów, pomału, niczego nie opuszczając: uda, brzuch, ramiona, liczyłem fałdki tłuszczu, dołeczki - były to wypisz-wymaluj proporcje Oskara, moje zdrowe ciało, moje krzepkie, z lekka otłuszczone kolana, moje krótkie, ale muskularne ręce bębnisty. I on, urwis, trzymał je tak samo jak ja. Siedząc na udzie Najświętszej Panny unosił ramiona i pięści, jak gdyby zamierzał uderzyć w blachę, jak gdyby to Jezus, nie Oskar, był bębnistą, jak gdyby czekał tylko na moją blachę, jak gdyby tym razem naprawdę chciał Najświętszej Pannie, Janowi i mnie wystukać na blasze jakiś wdzięczny rytm.Postąpiłem tak samo jak przed laty, zdjąłem bębenek z brzucha i wystawiłem Jezusa na próbę. Ostrożnie, żeby nie uszkodzić pomalowanego gipsu, wsunąłem mu biało-czerwoną blachę Oskara na różowe uda, zrobiłem to jednak tylko dla własnej satysfakcji, wcale nie spodziewałem się cudu, chciałem po prostu zobaczyć plastycznie jego bezsilność; bo chociaż siedział tak i unosił pięści, chociaż był mojego wzrostu i mojej jędrnej kompleksji, chociaż w gipsie bez żadnego zachodu pozował na owego trzylatka, którego ja udawałem z takim trudem i kosztem największych wyrzeczeń - nie mógł bębnić, mógł tylko udawać, myślał pewnie: gdybym miał, to bym mógł, masz, a jednak nie możesz, powiedziałem, pokładając się ze

228

śmiechu wcisnąłem mu obie pałeczki między palce jak kiełbaski, między dziesięć palców - bębnij teraz, najsłodszy Jezusie, kolorowy gips zabębni w blachę, Oskar wraca po trzech stopniach, schodzi z dywanu, staje na kamiennych płytach, bębnij, mały Jezusie, Oskar cofa się jeszcze bardziej. Oddala się i śmieje się do rozpuku, bo Jezus tak sobie siedzi i nie potrafi bębnić, chociaż pewnie chce. Zacząłem już nudzić się jak mops - i wtedy on uderzył, wtedy zabębnił.Nic się nie poruszyło, tylko on uderzył z lewej, z prawej, potem obydwiema pałeczkami naraz, radził sobie całkiem nieźle, na serio wziął się do dzieła, lubił odmianę, był równie dobry w prostych, jak i skomplikowanych rytmach, wyrzekał się jednak wszelkich sztuczek, trzymał się ściśle blachy, nie sięgał do pieśni religijnych, nie wpadał w manierę dawnych lancknechtów, starał się imponować mi walorami czysto muzycznymi, nie pogardził też żadnym szlagierem, (zagrał między innymi to, co wówczas każdy nucił, Wszystko przemija, także Liii Marien, powoli, może trochę szarpanym ruchem zwrócił ku mnie kędzierzawą głowę z niebieskimi oczyma Brońskich, uśmiechnął się dosyć zarozumiale i połączył teraz ulubione melodie Oskara w potpourri: zaczął od Szkła, szkła, szkiełka, prześliznął się po Rozkładzie godzin, chłopak tak samo jak ja wygrywał Rasputina przeciwko Goethemu, wspinał się ze mną na Wieżę Więzienną, wpełznął ze mną pod trybunę, łapał węgorze na portowym molo, szedł i obok mnie za zwężającą się u stóp trumną mojej biednej mamy i raz po raz, co najbardziej mnie zdumiało, właził pod cztery spódnice mojej babki Anny Koljaiczkowej.Wtedy Oskar podszedł bliżej. Wtedy coś go przyciągnęło. Wtedy chciał dostać się na dywan, nie chciał dłużej stać na kamiennych płytach. Jeden stopień ołtarza, potem drugi. Wdrapałem się zatem na górę i chętnie bym zobaczył, jak on schodzi na dół. - Jezusie - wykrztusiłem przez ściśnięte gardło - tak żeśmy się nie umawiali. Oddaj mi zaraz bębenek. Ty masz swój krzyż, to ci powinno wystarczyć! - Nie przerywając raptownie zakończył bębnienie, z przesadną starannością skrzyżował pałeczki na blasze i bez sprzeciwu oddał mi to, co Oskar mu lekkomyślnie wypożyczył.Miałem już bez słowa podzięki i szybko jak dziesięciu diabłów zbiec ze stopnia, byle dalej od katolicyzmu, gdy miły, choć rozkazujący głos dotknął mojego ramienia: - Kochasz mnie, Oskarze?Nie odwracając się rzuciłem: - Nic mi o tym nie wiadomo.A on tym samym głosem, ani trochę nie podniesionym: - Kochasz mnie, Oskarze?Odparłem szorstko: - Przykro mi, ale nic a nic!Wtedy ten nudziarz zagadnął mnie po raz trzeci: - Oskarze, kochasz mnie?Teraz Jezus zobaczył moją twarz: - Nienawidzę cię, chłopczyku, ciebie i całego twojego kramu!Dziwnym trafem moja obelżywa odpowiedź podsyciła triumfalny ton w jego głosie. Jezus uniósł palec wskazujący jak nauczycielka z powszechniaka i polecił mi: - Ty jesteś Oskar, opoka, a na tej opoce zbuduję Kościół swój. Pójdź za mną!Możecie państwo sobie wyobrazić moje oburzenie. Z wściekłości dostałem gęsiej skórki. Odłamałem mu gipsowy palec u nogi, ale on już ani drgnął. - Powiedz to jeszcze raz - syknął Oskar - a zdrapię ci całą farbę.Nie padło już ani jedno słówko, pojawił się natomiast, jak zwykle, ów stary człowiek, który zawsze kręci się po wszystkich kościołach. Ukląkł przed bocznym ołtarzem w lewej nawie, ale nie zauważył mnie, poczłapał dalej i był już przy świętym Wojciechu z Pragi, gdy ja potykając się zbiegłem ze stopni, z dywanu na kamienne płyty, nie odwracając się za siebie pognałem po szachownicy do Marii, która właśnie w sposób poprawny i zgodny z moją instrukcją przeże-

229

gnała się po katolicku.Wziąłem ją za rękę, zaprowadziłem do miski ze święconą wodą, w środkowej nawie, niemal już przy wejściu, kazałem jej przeżegnać się jeszcze raz patrząc w kierunku wielkiego ołtarza, sam w tym wszystkim nie brałem udziału, a gdy chciała uklęknąć, pociągnąłem ją na słońce.Był wczesny wieczór. Robotnice ze wschodu zeszły już z nasypu. Za to koło dworca podmiejskiego we Wrzeszczu manewrował pociąg towarowy. Komary całymi gronami zawisły w powietrzu. Z góry rozległo się bicie dzwonów. Hałasy manewrującego pociągu wchłonęły dzwonienie. Komary nadal wisiały w gronach. Maria miała zapłakaną twarz. Oskar najchętniej zacząłby krzyczeć. Co miał począć z Jezusem? Najchętniej zdałbym się na swój głos. Cóż miałem wspólnego z jego krzyżem?Wiedziałem jednak doskonale, że mój głos był bezsilny wobec jego witraży. Niech dalej buduje swoją świątynię na ludziach, którzy nazywali się Petrus, Petri albo po wschodnioprusku Petrikeit. „Pamiętaj, Oskar, żebyś witraże zostawił w spokoju! - szepnął szatan we mnie. - On gotów zniszczyć ci głos”. I dlatego tylko raz rzuciłem okiem w górę, przyjrzałem się takiemu neogotyckiemu witrażowemu oknu, potem cofnąłem wzrok, nie zaśpiewałem, nie poszedłem za nim, lecz u boku Marii podreptałem do podziemnego przejścia przy Dworcowej, przez kapiący tunel, w górę do parku na Kuźniczkach, na prawo w ulicę Marii, koło rzeźnika Wohlgemuhta, na lewo w ulicę Elzy, przez mostek na Strzyży do Nowego Rynku, gdzie wybudowali basen z wodą dla obrony przeciwlotniczej. Długa była ulica Labesa, ale w końcu doszliśmy do celu; Oskar zostawił Marię, wbiegł po dziewięćdziesięciu stopniach na strych. Wisiały tam prześcieradła, za prześcieradłami leżał piasek przeciwlotniczy, a za piaskiem i wiadrami, za plikami gazet i stosami dachówek moja księga i mój zapas bębenków z czasów teatru frontowego. A w pudle po butach było kilka przepalonych, ale w dalszym ciągu gruszkowatych żarówek. Oskar wziął pierwszą z nich, rozśpiewał, wziął drugą, starł ją na szklany pył, czyściutko odciął grubszą połowę trzeciej, na czwartej wykaligrafował śpiewem słowo JEZUS, potem szkło i napis zamienił w proch, chciał to powtórzyć, ale zabrakło już żarówek. Wyczerpany opadłem na piasek przeciwlotniczy; Oskar miał jeszcze głos. Jezus miał ewentualnego naśladowcę. A Wyciskacze mieli być moimi pierwszymi uczniami.

Wyciskacze

Mimo iż Oskar już choćby dlatego nie nadaje się na naśladowcę Chrystusa, że zebranie uczniów przysparza mu trudności ponad siły, ówczesne wezwanie po tych czy innych oporach znalazło we mnie posłuch, zrobiło ze mnie naśladowcę, choć nie wierzyłem w swojego poprzednika. Lecz zgodnie z zasadą: kto wątpi, ten wierzy, kto nie wierzy, wierzy najdłużej, nie udało mi się zdławić wątpliwościami małego, przeznaczonego tylko dla mnie cudu we wnętrzu kościoła Serca Jezusowego, starałem się więc nakłonić Jezusa do powtórzenia bębenkowego koncertu.Kilkakrotnie Oskar zachodził bez Marii do wspomnianego kościoła z wypalonej cegły. Stale wymykałem się matce Truczinskiej, która przecież siedziała bez ruchu na krześle i nie mogła sobie ze mną poradzić. Cóż Jezus miał mi do ofiarowania? Czemu spędzałem pół nocy w lewej nawie, pozwalałem, żeby kościelny mnie zamykał? Czemu przed lewym bocznym ołtarzem Oskar dopuszczał, by marzły mu uszy, sztywniały wszystkie członki? Bo mimo wściekłej pokory, mimo równie wściekłych bluźnierstw nie usłyszałem ani bębnienia, ani głosu Jezusa.

230

Misererei Nigdy w życiu tak nie szczękałem zębami, jak o pomocy na kamiennych płytach kościoła Serca Jezusowego. Czy jakiś błazen znalazłby kiedykolwiek lepszą grzechotkę niż osoba Oskara? Imitowałem odcinek frontu pełen rozrzutnych karabinów maszynowych, między górną i dolną szczęką miałem biuro towarzystwa ubezpieczeń z chmarą urzędniczek i maszyn do pisania. Rozbrzmiewało to na wszystkie strony, znajdowało oddźwięk i poklask. Filary miały dreszcze, sklepienia dostawały gęsiej skórki, mój kaszel skakał na jednej nodze po szachownicy kamiennych płyt, przebywał drogę krzyżową wstecz, w środkowej nawie unosił się w górę, wzlatywał na chór, kaszlał sześćdziesięciokrotnie - kółko Bachowskie, które nie śpiewało, które raczej ćwiczyło kaszel - a gdy już miałem nadzieję, że kaszel Oskara ukrył się w piszczałkach organów i odezwie się dopiero przy niedzielnym chorale - zakaszlał w zakrystii, po chwili na ambonie i wreszcie skonał kaszląc na tyłach wielkiego ołtarza, z plecami gimnastyka na krzyżu - i wykaszlał szybko swoją duszę. Dokonało się, kaszlał mój kaszel; a przecież nic się nie dokonało. Mały Jezus trzymał moje pałeczki sztywno i zuchwale, miał moją blachę na różowym gipsie i nie bębnił, nie potwierdził, że jestem jego naśladowcą. Oskar chciałby mieć na piśmie to narzucone mu naśladowanie Chrystusa.Z owych czasów pozostał mi dobry czy zły zwyczaj, że zwiedzając kościoły, nawet najsłynniejsze katedry, ledwie stanę na kamiennych płytach, choćby w najlepszym zdrowiu, zanoszę się ustawicznym kaszlem, który odpowiednio do stylu, wysokości i szerokości budowli ma charakter gotycki albo romański, także barokowy, i pozwala mi jeszcze po latach przywołać na bębenku Oskara echo mojego kaszlu w bazylice w Ulm lub w Spirze. Wówczas jednak, gdy w połowie sierpnia poddawałem się działaniu zimnego jak grób katolicyzmu, o turystyce i zwiedzaniu kościołów w dalekich krajach można było myśleć tylko wtedy, jeśli nosiło się mundur i brało się udział w planowych odwrotach, ewentualnie notując w prowadzonym dzienniczku: „Dziś wycofaliśmy się z Orvieto, fantastyczna fasada kościoła, po wojnie przyjechać z Moniką i obejrzeć dokładnie”.Bywanie w kościele przychodziło mi łatwo, bo w domu nic mnie nie zatrzymywało. Była tam Maria. Ale Maria miała Matzeratha. Był tam mój syn Kurt. Ale nicpoń robił się coraz bardziej nieznośny, sypał mi piaskiem w oczy, drapał mnie, aż łamały mu się paznokcie w moim ojcowskim ciele. Mój syn pokazywał mi też parę pięści, które miały tak białe kostki, że już na sam widok tych gotowych do bicia bliźniaków krew leciała mi z nosa.Dziwna rzecz, Matzerath zajmował się mną, co prawda niezręcznie, ale przecież serdecznie. Zdziwiony Oskar godził się na to, że ów dotąd mu obojętny człowiek brał go na kolana, ściskał, przyglądał się, a raz nawet pocałował, miał przy tym łzy w oczach i powiedział bardziej do siebie niż do Marii: - Nie zgodzę się i już. Nie można tak z własnym synem. Choćby nie wiem jaki był i wszyscy lekarze to samo mówili. Łatwo im pisać. Sami chyba dzieci nie mają.Maria, która siedziała przy stole i jak co wieczór naklejała kupony żywnościowe na arkusze gazetowego papieru, podniosła wzrok: - Uspokój się, Alfredzie. Zachowujesz się, jakby dla mnie znaczyło to tyle co zeszłoroczny śnieg. Ale kiedy mówią, że tak się dzisiaj robi, to już nie wiem, kto ma rację.Matzerath wskazał palcem fortepian, na którym od śmierci mojej biednej mamy nikt już nie zagrał. - Agnieszka nigdy by tego nie zrobiła i nigdy by się nie zgodziła.Maria rzuciła okiem na fortepian, uniosła ramiona i opuściła je, dopiero gdy zaczęła mówić: - To zrozumiałe, bo była matką i ciągle miała nadzieję, że mu się poprawi. Ale sam widzisz: nie poprawiło się, wszyscy go popychają, jak był, tak jest do niczego, ani do życia, ani do śmierci!Czy Matzerath zaczerpnął siły z portretu Beethovena, który nadal wisiał nad fortepianem i

231

ponuro mierzył wzrokiem ponurego Hitlera?- Nie! - krzyknął. - Nigdy! - I uderzył pięścią w stół, w wilgotne, klejące się arkusze, wziął od Marii list dyrekcji zakładu, przeczytał raz, drugi, trzeci, potem podarł list i cisnął skrawki między kupony na chleb, na tłuszcz, na artykuły spożywcze, kupony podróżne, kupony dla ciężko pracujących, dla najciężej pracujących i między kupony dla przyszłych i dla karmiących matek. Chociaż Oskar dzięki Matzerathowi nie dostał się w ręce owych lekarzy, widział odtąd i widzi nawet jeszcze dziś, ilekroć odwiedza go Maria, wspaniałą, położoną w najlepszej górskiej okolicy klinikę, w tej klinice lśniącą, nowocześnie przyjemną salę operacyjną, widzi, jak przed jej grubo obitymi drzwiami onieśmielona, lecz umie uśmiechnięta Maria oddaje mnie pierwszorzędnym lekarzom, którzy uśmiechają się również, wzbudzając zaufanie, a tymczasem za swoimi białymi, sterylizowanymi fartuchami trzymają pierwszorzędne, wzbudzające zaufanie, działające natychmiast strzykawki. Wszyscy więc opuścili mnie i tylko cień mojej biednej mamy, który paraliżująco padał Matzerathowi na palce, gdy chciał podpisać pismo przysłane przez Ministerstwo Zdrowia, kilkakrotnie stanął na przeszkodzie temu, bym ja, opuszczony, opuścił ten świat.Oskar nie chciałby być niewdzięczny. Pozostał mi jeszcze mój bębenek. Pozostał mi także mój głos, który państwu, znającym wszystkie moje zwycięstwa nad szkłem, nie ma niczego nowego do zaofiarowania i który tych z państwa, co lubią odmianę, może znudzić - dla mnie jednak głos Oskara ponad bębenkiem był wiecznie żywym dowodem mojego istnienia; bo póki rozśpiewywałem, poty istniałem, póki mój wycelowany oddech pozbawiał szkło oddechu, poty było jeszcze życie we mnie.Oskar dużo wówczas śpiewał. Rozpaczliwie dużo. Zawsze ilekroć o późnej godzinie wychodziłem z kościoła Serca Jezusowego, rozśpiewywałem coś po drodze. Idąc do domu nawet nie szukałem specjalnie, zabierałem się do źle zaciemnionego pokoju na mansardzie albo zamalowanej na niebiesko, tlącej się zgodnie z przeciwlotniczymi przepisami latarni ulicznej. Wracając z kościoła za każdym razem wybierałem inną drogę. Jednego dnia przez Antona Möllera dochodził Oskar do ulicy Marii. Innego szedł Uphagena, wokół Conradinum, rozbił z brzękiem oszklone drzwi szkoły i przez Kolonię dotarł do placu Maksa Halbego. Gdy któregoś z ostatnich dni sierpnia przyszedłem za późno i wrota kościoła zastałem zamknięte, zdecydowałem się na dłuższą drogę okrężną, żeby dać upust swojej wściekłości. Pobiegłem Dworcową pod górę, uśmiercając co trzecią latarnię, za Pałacem Filmowym skręciłem w prawo w Adolfa Hitlera, zostawiłem w spokoju okna koszar piechoty po lewej, wyładowałem natomiast złość na nadjeżdżającym z Oliwy, prawie pustym tramwaju, którego lewy bok ogołociłem ze wszystkich ponuro zaciemnionych szyb.Oskar nie zwrócił prawie uwagi na rezultat, nie patrzył, jak tramwaj zapiszczał i zahamował, jak ludzie wysiedli, złorzeczyli i znowu wsiedli, szukał deseru dla swojej wściekłości, smakołyku w owych tak ubogich w smakołyki czasach, i w swoich sznurowanych butach zatrzymał się dopiero, gdy zaszedł na najdalszy skraj przedmieścia Wrzeszcza, koło stolarni Berendta, i mając przed sobą ciągnące się daleko baraki lotniska zobaczył w blasku księżyca główny gmach fabryki czekolady Baltic.Moja wściekłość nie była już jednak tak wielka, żebym musiał od razu przedstawić się fabryce w od dawna wypróbowany sposób. Nie spieszyłem się, przeliczyłem policzone przez księżyc szyby, doszedłem do tego samego wyniku co on, mógłbym teraz zacząć się przedstawiać, najpierw jednak chciałem się dowiedzieć, o co chodziło wyrostkom, którzy szli za mną od Strzyży Górnej, przypuszczalnie już od kasztanów na Dworcowej. Sześciu lub siedmiu stało

232

przed budką lub w budce na przystanku przy Dobromierskiej. Pięciu dalszych można było dojrzeć za pierwszymi drzewami szosy sopockiej.Chciałem już odłożyć wizytę w fabryce czekolady, zejść chłopakom z oczu i nadkładając drogi przez most kolejowy, wzdłuż lotniska, przez ogródki działkowe, przemknąć się do browaru przy Kuźniczkach, gdy i z mostu Oskar usłyszał ich zestrojone, porozumiewawcze gwizdy. Nie było już wątpliwości: koncentracja dotyczyła mnie.W takich sytuacjach, w tak krótkim czasie, gdy rozpoznało się prześladowców, ale nagonka jeszcze się nie rozpoczęła, człowiek szeroko i smakowicie wylicza ostatnie możliwości ratunku: Oskar mógłby głośnym krzykiem wołać mamusię i tatusia. W ten sposób ściągnąłbym jeśli nie wszystkich, to przynajmniej jakiegoś policjanta. Przy mojej posturze dorośli na pewno wzięliby mnie w obronę, ja jednak - z konsekwencją, na jaką Oskar umiał niekiedy się zdobyć - odrzuciłem pomoc wyrośniętych przechodniów, interwencję policjanta, dręczony ciekawością i pewnością siebie, chciałem zaryzykować, zrobiłem rzecz najgłupszą: szukałem dziury w wysmarowanym smołą płocie okalającym teren fabryki, nie znalazłem, widziałem, jak wyrostki wychodzą z budki na przystanku, z cienia drzew szosy sopockiej, Oskar podążał dalej wzdłuż płotu, teraz i oni zeszli z mostu, a w płocie z desek w dalszym ciągu nie było dziury, nie szli szybko, raczej spacerkiem, pojedynczo, Oskar mógł jeszcze chwilę szukać, dali mi akurat tyle czasu, ile potrzeba, żeby znaleźć dziurę w płocie, ale gdy w końcu w jednym miejscu brakowało deski i ja. rozdzierając gdzieś ubranie, przecisnąłem się przez szczelinę, po drugiej stronie płotu stanęło naprzeciw mnie czterech chłopaków w wiatrówkach, z łapami w kieszeniach narciarskich spodni.Ponieważ natychmiast zrozumiałem bezwyjściowość mojej sytuacji, poszukałem najpierw owego miejsca, które rozdarłem sobie przeciskając się przez dziurę w płocie. Znajdowało się w spodniach, z prawej strony. Dwoma rozstawionymi palcami zmierzyłem rozdarcie, przekonałem się, że jest irytująco duże, ale udałem obojętność i wreszcie spojrzałem w górę czekając, aż wszystkie chłopaki z przystanku, z szosy i z mostu przelazły przez płot; bo dziura była dla nich za mała.Wydarzyło się to w ostatnich dniach sierpnia. Księżyc co pewien czas chował się za chmurą. Naliczyłem około dwudziestu chłopaków. Najmłodsi po czternaście, najstarsi po szesnaście, prawie siedemnaście lat. W dziewięćset czterdziestym czwartym mieliśmy ciepłe, suche lato. Czterech spośród większych łobuziaków nosiło mundury służby pomocniczej lotnictwa. Pamiętam, że w dziewięćset czterdziestym czwartym mieliśmy urodzaj na wiśnie. Stali grupkami wokół Oskara, rozmawiali półgłosem, posługiwali się żargonem, którego nie starałem się wcale zrozumieć. Nosili też dziwaczne przezwiska, których tylko mniejszą część zapamiętałem. I tak może piętnastoletni pętak o lekko przesłoniętych sarnich oczach nazywał się Cykoria, a czasem Galareta. Na jego sąsiada wołali Putto. Najmniejszego, ale na pewno nie najmłodszego łobuziaka, który seplenił i miał wysuniętą górną wargę, nazywali Psujem. Na jednego ze służby pomocniczej mówili Mister, na innego bardzo trafnie Wymoczek, były też imiona historyczne: Lwie Serce, jakiś gołowąs nazywał się Sinobrody, słyszałem dobrze mi znane imiona jak Totila i Tej a, a nawet, co już było zuchwalstwem, Belizariusz i Narses; Störtebekerowi, który chodził w prawdziwym, mocno sfatygowanym welurowym kapeluszu i przydługim nieprzemakalnym płaszczu, przyjrzałem się uważnie: mimo swoich szesnastu latek był przywódcą całej kompanii.Nie zwracali na Oskara uwagi, chcieli pewnie, żeby skruszał, więc na pół rozbawiony, na pół rozeźlony na siebie, że dałem się wciągnąć w tę oczywistą szczeniacką romantykę, usiadłem,

233

bo nogi mnie boląły, na bębenku, patrzyłem na księżyc niemal już w pełni i próbowałem wysłać część swoich myśli do kościoła Serca Jezusowego.Może by dzisiaj zabębnił, może by powiedział słówko. A ja siedziałem na podwórzu fabryki czekolady Baltic, zabawiałem się z chłopakami w rycerzy i zbójców. Może czekał na mnie, może miał zamiar po krótkim intermezzo na bębenku ponownie otworzyć usta, żeby wytłumaczyć mi naśladowanie Chrystusa, był teraz rozczarowany, że nie przyszedłem, na pewno butnie uniósł brwi. Co Jezus pomyślałby o tych chłopakach? Co Oskar, jego sobowtór, sukcesor i namiestnik, miał począć z tą zgrają? Czy słowami Jezusa: „Pozwólcie dziatkom przyjść do mnie!” mógł się zwrócić do wyrostków, którzy nazywali się Putto, Cykoria, Sinobrody, Psuj i Störtebeker? Störtebeker zbliżył się. Przy nim Psuj, jego prawa ręka. Störtebeker: - Wstawaj!Oskar błądził jeszcze oczyma wokół księżyca, myślami wokół bocznego ołtarza w lewej nawie, nie wstał, a Psuj, na znak Störtebekera wykopnął mi bębenek spod siedzenia.Gdy wstałem, wziąłem blachę i żeby ją lepiej zabezpieczyć przed dalszymi uszkodzeniami, schowałem pod bluzę.Ładny chłopak ten Störtebeker, pomyślał Oskar. Oczy osadzone trochę za głęboko i za blisko siebie, ale usta inteligentne i żywe.- Skąd idziesz?Oho, zacznie się wypytywanie, powiedziałem sobie, a ponieważ nie spodobało mi się to przywitanie, ponownie uchwyciłem się tarczy księżyca, wyobraziłem sobie księżyc - on przecież wszystko zniesie - jako bębenek i uśmiechnąłem się ze swojej nie zobowiązującej manii wielkości.- Drań zęby szczerzy, Störtebeker.Psuj przypatrzył mi się, zaproponował swojemu szefowi czynność, którą nazwał „wyciskaniem”. Pozostali w tyle, pryszczaty Lwie Serce, Mister, Cykoria i Putto, też byli za wyciskaniem.Błądząc w dalszym ciągu wokół księżyca, przeliterowałem wyciskanie. Jakie to ładne słówko, ale z pewnością nic przyjemnego.- O wyciskaniu ja tu decyduję! - przerwał Störtebeker mamrotanie swojej bandy, potem znów zwrócił się do mnie: - Widzieliśmy cię nieraz na Dworcowej. Coś tam robił? Skąd idziesz?Dwa pytania równocześnie. Przynajmniej na jedno musiał Oskar jednak odpowiedzieć, jeśli chciał pozostać panem sytuacji. Toteż oderwałem wzrok od księżyca, spojrzałem na Störtebekera niebieskimi, wymownymi oczami i powiedziałem spokojnie: - Idę z kościoła.Trochę mamrotania za plecami Störtebekera w nieprzemakalnym płaszczu. Uzupełniali moją odpowiedź. Psuj wyjaśnił, że miałem na myśli kościół Serca Jezusowego.- Jak się nazywasz?To pytanie musiało paść. Tkwiło w samej naturze spotkania. Stawianie tego pytania zajmuje istotne miejsce w ludzkiej konwersacji. Z odpowiadania na to pytanie żyją dłuższe i krótsze sztuki teatralne, I także opery - patrz Lohengrin.Zaczekałem na światło księżyca między dwiema chmurami, chciałem, żeby ów blask w moich niebieskich oczach podziałał na Störtebekera choćby przez tyle czasu, ile zajęłoby przełknięcie trzech łyżek zupy, i powiedziałem potem, nazwałem się, byłem zazdrosny o działanie tego słowa - bo imię Oskar skwitowaliby co najwyżej śmiechem — i Oskar powiedział: - Nazywam się Jezus.Po tym przyznaniu się zapadła dłuższa cisza, aż Psuj wyseplenił:

234

- Trzeba mu jednak zrobić wyciskanie, szefie.Nie tylko Psuj był za wyciskaniem. Störtebeker pstrykając palcami zezwolił na tę operację, a Psuj złapał mnie, wcisnął mi swoje kłykcie w prawe ramię, poruszał nimi sucho, szybko, gorąco i boleśnie, póki Störtebeker ponownie, tym razem nakazując przerwać, nie pstryknął palcami - a więc to było wyciskanie!- No, więc jak się nazywasz? - Szef w welurowym kapeluszu udawał znudzenie, zrobił prawą ręką taki ruch, jakby chciał uderzyć (sierpowym - przy czym zsunął mu się przydługi rękaw nieprzemakalnego płaszcza - ukazał w świetle księżyca swój zegarek i szepnął nie patrząc na mnie:- Minuta do namysłu. Potem Störtebeker powie: fajerant. Bądź co bądź przez minutę Oskar mógł bezkarnie przyglądać się księżycowi, szukać wybiegów w jego kraterach i podawać w wątpliwość podjętą kiedyś decyzję naśladowania Chrystusa. Ponieważ nie I podobało mi się słówko „fajerant”, a ponadto w żadnym wypadku I nie chciałem dopuścić, żeby chłopaki dyrygowali mną z zegarkiem w ręku, po mniej więcej trzydziestu pięciu sekundach Oskar powiedział: - Jestem Jezus.Nastąpiła teraz rzecz efektowna, choć bynajmniej nie zainscenizowana przeze mnie. Tuż po moim powtórnym przyznaniu się do naśladowania Chrystusa, zanim Störtebeker zdążył pstryknąć palcami, a Psuj wziąć się za wyciskanie - ogłoszono alarm lotniczy.Oskar powiedział: „Jezus”, zaczerpnął tchu, a na potwierdzenie moich słów zawyły jedna po drugiej syreny pobliskiego lotniska, syrena na głównym budynku koszar piechoty w Strzyży Górnej, syrena z dachu stojącej pod wrzeszczańskim lasem szkoły Horsta Wessela, syrena na domu towarowym Sternfelda i z bardzo daleka, od strony Alei Hindenburga, syrena Wyższej Szkoły Technicznej. Trzeba było czasu, żeby wszystkie syreny przedmieścia wyjąc długo i natarczywie podchwyciły niczym archaniołowie obwieszczoną przeze mnie dobrą nowinę, żeby sprawiły, iż noc wezbrała i opadła, iż zamigotały i zerwały się sny, żeby wpełzły w ucho śpiochów i napiętnowały księżyc, który świecił niewzruszenie, jako ciało niebieskie uchylające się od zaciemnienia.Podczas gdy Oskar powitał alarm lotniczy jak sojusznika, Störtebekera syreny wytrąciły z równowagi. Dla części jego bandy alarm był bezpośrednim i służbowym wezwaniem. Toteż musiał czterech chłopaków ze służby pomocniczej odesłać przez płot do ich baterii, na pozycje osiemdziesiątek ósemek między zajezdnią tramwajową a lotniskiem. Trzej jego ludzie, wśród nich Belizariusz, mieli dyżur przeciwlotniczy w Conradinum, więc też musieli natychmiast odejść. Resztę, może piętnastu chłopaków, zatrzymał przy sobie, a ponieważ na niebie nic się nie działo, podjął na nowo przesłuchanie: - A zatem, jeśli dobrześmy zrozumieli, jesteś Jezus. Mniejsza z tym. Inne pytanie: Jak ty to robisz z latarniami i szybami? Tylko bez wykrętów, wiemy wszystko!Nieprawda, nic nie wiedzieli. Co najwyżej zaobserwowali ten czy ów sukces mojego głosu. Oskar nakazał sobie pobłażliwość dla tych wyrostków, których w dzisiejszych czasach nazwano by krótko i wezłowato chuliganami. Starałem się usprawiedliwić ich bezpośrednie i po części niezręczne dążenie do celu, zdobyłem się na łagodny obiektywizm. A więc to byli osławieni Wyciskacze, o których od kilku tygodni mówiło całe miasto; banda młodzieżowa, za którą uganiała się policja kryminalna i liczne jednostki służby patrolowej Hitlerjugend. Jak wyszło później na jaw: gimnazjaliści z Conradinum, ze szkół Świętego Piotra i Horsta Wessela. Była też druga grupa bandy Wyciskaczy w Nowym Porcie, która, choć kierowana przez gim-nazjalistów, w dwóch trzecich składała się z terminatorów ze stoczni Schichaua i fabryki

235

wagonów. Obie grupy rzadko podejmowały wspólne akcje, właściwie tylko wtedy, gdy wyruszając z ulicy Schichaua przeczesywały park Steffensa i nocną Aleję Hindenburga urzą-dzając łapanki na aktywistki Związku Dziewcząt Niemieckich, które po wieczornym szkoleniu wracały ze schroniska młodzieżowego na Biskupiej Górce. Unikano zatargów między grupami, rozgraniczono dokładnie tereny działania i Störtebeker widział w przywódcy z Nowego Portu raczej przyjaciela niż rywala. Wyciskacze walczyli przeciwko wszystkim. Plądrowali biura Hitlerjugend, polowali na odznaczenia i dystynkcje urlopowiczów z frontu, którzy zabawiali się w parkach ze swoimi dziewczynami, kradli broń, amunicję i benzynę przy pomocy swoich chłopaków z baterii przeciwlotniczych i od samego początku planowali wielki napad na urząd gospodarczy.Nic jeszcze nie wiedząc o organizacji i planach Wyciskaczy, Oskar, któremu wtedy dokuczała bardzo samotność i opuszczenie, w gronie wyrostków poczuł się swojsko i bezpiecznie. W duchu sprzymierzyłem się już z tymi chłopakami, nie przejmowałem się zbyt dużą różnicą wieku - ja zbliżałem się do dwudziestki - i mówiłem sobie: czemu nie miałbyś im zademonstrować próbki swojego kunsztu? Chłopcy są zawsze żądni wiedzy. Ty też miałeś kiedyś piętnaście i szesnaście lat. Daj im przykład, pokaż im coś. Będą cię podziwiali, może od tej chwili będą cię słuchali. Z niejednego pieca jadłeś chleb i możesz to wykorzystać, pójdź już teraz za swoim powołaniem, zbierz uczniów i rozpocznij naśladowanie Chrystusa.Störtebeker wyczuł chyba, że moje zamyślenie jest w pełni uzasadnione. Nie przynaglał mnie i byłem mu za to wdzięczny. Koniec sierpnia. Księżycowa noc, niebo lekko zachmurzone. Alarm lotniczy. Dwa, trzy reflektory na wybrzeżu. Prawdopodobnie samolot rozpoznawczy. W tych dniach został ewakuowany Paryż. Naprzeciwko mnie wielookienny gmach fabryki czekolady Baltic. Po długim marszu grupa armii „Środek” zatrzymała się na Wiśle. Zapewne Baltic nie pracował już dla handlu detalicznego, tylko produkował czekoladę dla lotnictwa. Oskar musiał więc też oswoić się z wyobrażeniem, że żołnierze generała Pattona przechadzali się teraz w swoich amerykańskich mundurach pod wieżą Eiffla. Było to dla mnie bolesne - i Oskar uniósł pałeczkę. Tyle godzin spędzonych z Roswitą. Störtebeker dostrzegł mój gest i za pałeczką skierował wzrok ku fabryce czekolady. Podczas gdy na Pacyfiku w biały dzień oczyszczano ja-kąś wysepkę z Japończyków, tutaj światło księżyca kładło się we wszystkich oknach fabryki naraz. I Oskar powiedział do wszystkich, którzy chcieli tego słuchać: - Jezus rozśpiewa teraz szkło.Jeszcze zanim załatwiłem pierwsze trzy szyby, wysoko nad głową pochwyciłem brzęczenie muchy. Podczas gdy dwie dalsze szyby pozbywały się księżycowego światła, pomyślałem: to umierająca mucha brzęczy tak głośno. Potem zamalowałem swoim głosem na czarno pozostałe wnęki okienne najwyższego piętra fabryki i przekonałem się o anemii licznych reflektorów, zanim z wielu okien fabrycznych środkowego i najniższego piętra usunąłem odblask świateł, które pochodziły chyba z baterii koło obozu „Narvik”. Najpierw odezwały się baterie nadbrzeżne, potem ja wykończyłem środkowe piętro. Po chwili zezwolenie na prowadzenie ognia otrzymały baterie ze Starych Szkotów, Polanek i Młynisk. Poszły trzy okna na parterze - i płasko nad fabryką poszły trzy nocne myśliwce, które wystartowały z lotniska. Nie uporałem się jeszcze z parterem, gdy zamilkła artyleria przeciwlotnicza pozostawiając nocnym myśliwcom zestrzelenie czteromotorowego bombowca dalekiego zasięgu, który nad Oliwą został uczczony jednocześnie przez trzy reflektory.Z początku Oskar żywił jeszcze obawy, że równoczesność jego popisów z efektownymi wysiłkami artylerii przeciwlotniczej mogłaby rozproszyć, a może nawet odciągnąć uwagę

236

chłopaków od fabryki i skierować ku nocnemu niebu.Tym bardziej byłem zdumiony, gdy po zakończeniu dzieła cała banda w dalszym ciągu wpatrywała się w ogołoconą z szyb fabrykę czekolady. Nawet gdy z niedalekiej Dobromierskiej doleciały okrzyki radości i brawa jak w teatrze, bo bombowiec dostał, bo płonąc, dając ludziom uciechę, nie tyle wylądował, co spadł na Jaśkowy Las, jedynie paru członków bandy, wśród nich Putto, oderwało się od powybijanych okien fabryki. Lecz ani Störtebeker, ani Psuj, o któ-rych mi właśnie chodziło, nie zwrócili najmniejszej uwagi na zestrzelony samolot.Potem znów był już na niebie tylko księżyc i gwiezdna drobnica. Nocne myśliwce wylądowały. Z bardzo daleka odezwała się straż pożarna. Wtedy Störtebeker odwrócił się, pokazał mi swoje zawsze pogardliwie wydęte usta, zrobił ów ruch, jakby chciał uderzyć sierpowym, po którym spod przydługiego rękawa nieprzemakalnego płaszcza wyjrzał zegarek, zdjął zegarek, wręczył mi bez słowa, ale ciężko dysząc, chciał coś powiedzieć, musiał jednak przeczekać za-jęte odwoływaniem alarmu syreny, zanim przy aplauzie swoich ludzi mógł mi oświadczyć: dobrze, Jezusie. Jak chcesz, to cię przyjmiemy i będziesz jednym z nas. Jesteśmy Wyciskacze, jeśli to ci coś mówi.Oskar zważył zegarek w dłoni, podarował dość wyszukaną rzecz ze świecącymi wskazówkami i godziną zero dwadzieścia trzy temu szczeniakowi Psujowi. Ten spojrzał pytająco na swojego szefa. Störtebeker przyzwolił skinieniem głowy. A Oskar, szykując bębenek na drogę do domu, powiedział: - Jezus was poprowadzi. Pójdźcie ze mną!

Jasełka

Dużo wtedy mówiono o cudownych broniach i ostatecznym zwycięstwie. My, Wyciskacze, nie mówiliśmy ani o jednym, ani o drugim, mieliśmy jednak cudowną broń.Gdy Oskar objął kierownictwo bandy liczącej trzydziestu do czterdziestu członków, kazałem najpierw Störtebekerowi przedstawić sobie szefa grupy Nowy Port. Moorkähne, kulejący siedemnastolatek, syn wyższego urzędnika kapitanatu portu, z racji swojego kalectwa - prawą nogę miał o dwa centymetry krótszą od lewej - nie został powołany ani do służby pomocniczej lotnictwa, ani do wojska. Chociaż Moorkähne świadomie i ostentacyjnie obnosił swoje kalectwo, był nieśmiały i mówił cicho. Młody człowiek uśmiechający się zawsze z pewnym

237

zakłopotaniem uchodził za najlepszego ucznia ostatniej klasy Conradinum i miał - pod warunkiem, że armia rosyjska nie wniesie sprzeciwu - wszelkie szansę, by zdać maturę z odznaczeniem; Moorkähne chciał studiować filozofię.Podobnie jak Störtebeker, tak i kulas bez zastrzeżeń uznał we mnie Jezusa, który prowadził Wyciskaczy. Na samym początku Oskar polecił obydwu pokazać sobie magazyn i kasę, bo obie grupy gromadziły plony swoich łupieskich wypraw w tej samej piwnicy. Znajdowała się ona, sucha i obszerna, w zacisznej, wytwornej wrzeszczańskiej willi w Jaśkowej Dolinie. Rodzice Putta, którzy nazywali się von Puttkamer, zamieszkiwali obrośniętą rozmaitymi pnączami posiadłość, oddzieloną od ulicy łagodnie wznoszącą się łąką - to znaczy, pan von Puttkamer, pomorsko-polsko-pruskiego pochodzenia, przebywał w pięknej Francji, dowodził dywizją, był kawalerem Krzyża Rycerskiego; pani Elisabeth von Puttkamer była chorowita, już od miesięcy bawiła w Górnej Bawarii; tam miała wrócić do zdrowia. Wolfgang von Puttkamer, na którego Wyciskacze wołali Putto, zawładnął willą; bo owej starej, przygłuchej służącej, która w położonych wyżej pomieszczeniach troszczyła się o młodego pana, nie widzieliśmy nigdy, gdyż do piwnicy wchodziliśmy przez pralnię.W magazynie piętrzyły się puszki konserw, wyroby tytoniowe i liczne bele spadochronowego jedwabiu. Na jednej z półek wisiały dwa tuziny zegarów służbowych Wehrmachtu, które Putto na rozkaz Störtebekera musiał stale nakręcać i regulować. Musiał też czyścić dwa pistolety maszynowe, karabin automatyczny i zwykłe spluwy. Pokazano mi pancerzownicę, amunicję do kaemu i dwadzieścia pięć ręcznych granatów. Wszystko to wraz z pokaźną liczbą kanistrów benzyny przeznaczone było na zdobycie szturmem urzędu gospodarczego. Toteż pierwszy rozkaz Oskara, który wydałem jako Jezus, brzmiał: - Broń i benzynę zakopać w ogrodzie. Iglice oddać Jezusowi. Nasza broń jest innego rodzaju!Gdy pokazali mi skrzynkę po cygarach pełną zrabowanych orderów i medali, pozwoliłem im z uśmiechem zatrzymać odznaczenia. Powinienem był jednak odebrać chłopakom spadochroniarskie noże. Użyli później tego żelaza, które przecież samo lgnęło do ręki i aż prosiło się, by go użyć.Potem przynieśli mi kasę. Oskar kazał przeliczyć, sam też przeliczył dla sprawdzenia i polecił zanotować stan kasy: dwa tysiące czterysta dwadzieścia marek. Było to w początkach września dziewięćset czterdziestego czwartego. A gdy w połowie stycznia dziewięćset czterdziestego piątego Koniew i Żuków przerwali front na Wiśle, poczuliśmy się zmuszeni poświęcić naszą kasę w piwnicznym magazynie. Putto złożył zeznanie, a na stole sądu okręgowego znalazło się w banknotach i w bilonie trzydzieści sześć tysięcy marek.Zgodnie z moją naturą w czasie akcji Oskar trzymał się w cieniu. Za dnia najczęściej sam, a jeśli w towarzystwie, to tylko ze Störtebekerem, wyszukiwałem korzystny cel dla nocnego przedsięwzięcia, pozostawiałem potem organizację Störtebekerowi albo Moorkähnemu i nie ruszając się z mieszkania matki Truczinskiej, z okna sypialni, o późnej godzinie, rozśpiewywałem - teraz wymieniam tę naszą cudowną broń - dalekosiężniej niż kiedykolwiek przedtem, parterowe okna wielu biur partyjnych, wychodzące na podwórze okna drukarni, w której drukowano kartki żywnościowe, a raz, wbrew sobie ulegając prośbom, kuchenne okna prywatnego mieszkania pewnego profesora, na którym chłopaki chciały się zemścić.Było to już w listopadzie. V1 i V2 latały na Anglię, a ja śpiewając przez cały Wrzeszcz, podążając zadrzewioną Aleją Hindenburga, przeskakując Dworzec Główny, Stare i Główne Miasto, odnalazłem ulicę Rzeźnicką i muzeum, kazałem chłopakom włamać się i odszukać Niobe, drewnianą rzeźbę dziobową.

238

Nie znaleźli jej. W pokoju obok siedziała nieruchomo na krześle matka Truczinska i potrząsała głową, miała ze mną coś niecoś wspólnego; bo gdy Oskar śpiewał dalekosiężnie, ona dalekosiężnie myślała, szukała na niebie swojego syna Herberta, na środkowym odcinku frontu swojego syna Fritza. Także swojej najstarszej córki Gusty, która w początku dziewięćset czterdziestego czwartego wyszła za mąż i wyjechała do Nadrenii, musiała szukać w dalekim Düsseldorfie, gdyż tam miał mieszkanie starszy kelner Köster, przebywał jednak w Kurlandii; Guście wolno było zatrzymać go i poznawać zaledwie przez czternaście dni urlopu.Były to spokojne wieczory. Oskar siedział u stóp matki Truczinskiej, improwizował trochę na swoim bębenku, brał sobie z piecyka pieczone jabłko, z pomarszczonym owocem starych kobiet i małych dzieci znikał w ciemnej sypialni, podnosił papier zaciemnienia, uchylał okna, wpuszczał do środka trochę mrozu i nocy i wysyłał swój wymierzony, dalekosiężny śpiew, nie opiewał jednak żadnej z drżących gwiazd, nie miał czego szukać na Mlecznej Drodze, brał na cel Plac Zimowy, tam jednak chodziło mu nie o gmach radia, tylko o budynek naprzeciwko, w którym ciągnął się długi szereg drzwi prowadzących do lokali biurowych okręgowego kierownictwa Hitlerjugend.Moja praca przy dobrej pogodzie nie trwała nawet minuty. Przez ten czas pieczone jabłko stygło nieco przy otwartym oknie. Żując wracałem do matki Truczinskiej i bębenka, kładłem się niebawem do łóżka i mogłem być pewien, że gdy Oskar spał, Wyciskacze w imię Jezusa rabowali kasy partyjne, kartki żywnościowe i, co było ważniejsze, urzędowe pieczątki, drukowane formularze albo listę członków służby patrolowej Hitlerjugend.Pobłażliwie pozwalałem Störtebekerowi i Moorkähnemu wyprawiać różne głupstwa ze sfałszowanymi legitymacjami. Największym wrogiem bandy była służba patrolowa. Zostawiłem im więc wolną rękę, mogli łapać swoich przeciwników, urządzać im wyciskanie, a nawet - jak to nazywał i robił Psuj - polerowanie jaj.Od tych imprez, które oznaczały tylko przygrywkę i nie zdradzały jeszcze niczego z moich właściwych planów, i tak trzymałem się z dala, toteż nie mogę zaręczyć, czy to właśnie Wyciskacze we wrześniu dziewięćset czterdziestego czwartego spętali dwóch wyższych funkcjonariuszy służby patrolowej, wśród nich znienawidzonego Helmuta Neitberga, i utopili w Motławie powyżej Krowiego Mostu.Temu, jakoby istniały - jak później mówiono — powiązania między bandą Wyciskaczy a Piratami Spod Znaku Szarotki z Kolonii nad Renem, jakoby mieli na nas wpływ, a nawet kierowali naszymi akcjami polscy partyzanci z Borów Tucholskich, ja, który podwójnie, jako Oskar i jako Jezus, przewodziłem bandzie, muszę zaprzeczyć i włożyć to między bajki.Na procesie pomawiano nas także o kontakty z zamachowcami i spiskowcami z dwudziestego lipca, ponieważ ojciec Putta, August von Puttkamer, był bliskim przyjacielem marszałka Rommla i popełnił samobójstwo. Putto, który przez całą wojnę widział ojca może cztery albo pięć razy, przelotnie i z coraz to innymi dystynkcjami, dopiero na naszym procesie dowiedział się o tej w gruncie rzeczy obojętnej nam oficerskiej historii i płakał tak żałośnie i bezwstydnie, że Psuj, jego sąsiad, na oczach sędziów musiał zrobić mu wyciskanie.Tylko raz w ciągu naszej działalności nawiązali z nami kontakt dorośli. Robotnicy stoczniowi - jak się od razu domyśliłem, o zabarwieniu komunistycznym - próbowali przez naszych terminatorów zdobyć wpływy i wciągnąć nas do czerwonego podziemia. Terminatorzy byli nawet nie od tego. Gimnazjaliści natomiast odrzucali wszelkie tendencje polityczne. Mister ze służby pomocniczej lotnictwa, cynik i teoretyk bandy Wyciskaczy, na jednym z zebrań bandy sformułował swój pogląd w tej sprawie: - Nie mamy nic wspólnego z żadnymi partiami,

239

walczymy przeciwko naszym rodzicom i wszystkim innym dorosłym; obojętne, za czym są albo przeciw czemu.Choć Mister wyraził się z grubą przesadą, zgodzili się z nim wszyscy gimnazjaliści; doszło do rozbicia bandy. Terminatorzy od Schichaua - czego bardzo żałowałem, bo chłopcy byli naprawdę dzielni - założyli własny związek, nadal jednak, wbrew sprzeciwom Störtebekera i Moorkähnego, uważali się za bandę Wyciskaczy. Na procesie - bo ich szajka wpadła równocześnie z naszą - oskarżano ich o podpalenie na terenie stoczni bazy okrętów podwodnych. Ponad stu mechaników okrętowych i podchorążych marynarki, którzy znajdowali się na przeszkoleniu, zginęło wtedy w okropny sposób. Pożar wybuchł na pokładzie i uniemożliwił śpiącym pod pokładem marynarzom opuszczenie pomieszczeń dla załogi, a gdy zaledwie osiemnastoletni podchorążowie chcieli skakać przez iluminatory do wody, która obiecywała ratunek, uwieźli w nich biodrami, od tyłu ogarnął ich szybko rozprzestrzeniający się ogień i trzeba ich było powystrzelać z motorowych barkasów, bo za głośno i za długo krzyczeli.Myśmy nie podłożyli ognia. Może zrobili to terminatorzy ze stoczni Schichaua, a może też ludzie z grupy Westerland. Wyciskacze nie byli podpalaczami, chociaż ja, ich duchowy opiekun, mógłbym odziedziczyć po dziadku piromańskie skłonności.Dobrze pamiętam montera, który został przeniesiony z Zakładów Niemieckich w Kilonii do stoczni Schichaua i odwiedził nas na krótko przed rozbiciem bandy Wyciskaczy. Erich i Horst Pietzgerowie, synowie sztauera, przyprowadzili go do naszej piwnicy w willi Puttkamerów. Monter uważnie obejrzał nasz magazyn, zauważył brak użytecznej broni, zdobył się na powściągliwą pochwałę, a gdy zapytał o szefa bandy i Störtebeker natychmiast, Moorkähne z ociąganiem wskazali na mnie, wybuchnął nie milknącym i tak aroganckim śmiechem, że niewiele brakowało, a na życzenie Oskara Wyciskacze daliby mu za swoje.- Co to za karzeł? - powiedział do Moorkähnego i przez ramię wskazał palcem na mnie.Zanim Moorkähne, który uśmiechał się z pewnym zakłopotaniem, zdążył odpowiedzieć, Störtebeker oświadczył zatrważająco spokojnie: - To jest nasz Jezus.Monter, który nazywał się Walter, nie mógł strawić tego słówka i pozwolił sobie w naszej siedzibie na wybuch gniewu: - Powiedzcie, czy u was politycznie wszystko gra, czy też jesteście ministranci i szykujecie jasełka na Boże Narodzenie?Störtebeker otworzył drzwi piwnicy, dał znak Psuj owi, wystrzelił z rękawa ostrzem spadochroniarskiego noża i powiedział raczej do bandy niż do montera: - Jesteśmy ministranci i szykujemy jasełka na Boże Narodzenie.Panu monterowi nie stało się jednak nic złego. Zawiązano mu oczy i wyprowadzono z willi. Wkrótce potem zostaliśmy sami, bo terminatorzy ze stoczni Schichaua odbili się od nas, założyli pod kierunkiem montera własny związek i jestem pewien, że to oni podpalili bazę okrętów podwodnych.Störtebeker udzielił właściwej odpowiedzi, zgodnej z moimi zamiarami. Polityka nas nie interesowała, a odkąd zastraszona służba patrolowa Hitlerjugend prawie nie wysadzała nosa ze swoich lokali i co najwyżej sprawdzała na Dworcu Głównym dokumenty młodych, lekko prowadzących się dziewcząt, zaczęliśmy przenosić się ze swoją działalnością do kościołów i według słów ultralewicowego montera szykować jasełka.Najpierw należało znaleźć kogoś na miejsce odbitych nam, a tak dzielnych terminatorów od Schichaua. W końcu października Störtebeker zaprzysiągł dwóch ministrantów z kościoła Serca Jezusowego, braci Feliksa i Paula Rennwandów. Störtebeker wciągnął tych dwóch przez ich siostrę Luzie. Ta niespełna siedemnastoletnia dziewczyna mimo moich protestów

240

była obecna przy zaprzysiężeniu. Bracia Rennwand musieli położyć lewą rękę na moim bębenku, w którym chłopaki z właściwą sobie nieraz przesadą widziały coś w rodzaju symbolu, i powtórzyć formułę Wyciskaczy: tekst, tak niedorzeczny i pełen rozmaitych hokus-pokus, że już go nie odtworzę.Oskar obserwował Luzie podczas zaprzysiężenia. Ramiona uniosła w górę, w lewej ręce trzymała drżącą lekko kanapkę z kiełbasą, przygryzła dolną wargę, ukazywała trójkątną, nieruchomą lisią twarz,wpatrywała się płonącym wzrokiem w plecy Störtebekera, a mnie ogarnął niepokój o przyszłość Wyciskaczy.Zabraliśmy się do przemeblowania pomieszczeń w naszej piwnicy. Z mieszkania matki Truczinskiej, korzystając z pomocy ministrantów, kierowałem akcją gromadzenia rzeczy. Od Świętej Katarzyny wzięliśmy niewielką, jak się później okazało, autentyczną figurę św. Józefa, parę świeczników, trochę naczyń liturgicznych i chorągiew na Boże Ciało. Nocna wizyta w kościele Świętej Trójcy przyniosła nam drewnianego, lecz nieciekawego artystycznie anioła z trąbą i barwny dywan figuralny, który nadawał się na ścianę. Kopia wzorowana na dawniejszym pierwowzorze przedstawiała krygującą się damę z uległym jej baśniowym zwierzęciem, zwanym jednorożcem. Chociaż Störtebeker stwierdził nie bez racji, że utkany uśmiech dziewczyny dominuje na dywanie z równie okrutnym rozbawieniem jak uśmiech na lisiej twarzy Luzie, miałem jednak nadzieję, że mój podwładny nie jest gotów do uległości jak ów baśniowy jednorożec. Gdy dywan znalazł się na czołowej ścianie piwnicy, gdzie przedtem wymalowane były rozmaite bzdury, jak „Czarna Ręka” i „Trupia czaszka”, gdy motyw jednorożca wywierał w końcu przemożny wpływ na wszystkie nasze obrady, zadawałem sobie pytanie: czemu, Oskarze, czemu udzielasz gościny - skoro już Luzie przychodzi tu, kiedy chce, i chichocze za twoimi plecami - czemu udzielasz gościny jeszcze tej drugiej, utkanej Luzie, która twoich podwładnych zmienia w jednorożców, która i żywa, i utkana w gruncie rzeczy ciebie sobie upatrzyła, bo tylko ty, Oskarze, jesteś prawdziwie baśniowy, jesteś osobliwym zwierzęciem o przesadnie pokręconym rogu.Jak to dobrze, że przyszedł adwent, że mogłem niebawem naiwnie rzeźbionymi, naturalnej wielkości figurami z szopki, które ściągnęliśmy z okolicznych kościołów, tak szczelnie zastawić dywan, że baśń nie kusiła już zbyt natarczywie do naśladowania. W połowie grudnia Rundstedt rozpoczął ofensywę w Ardenach, a i my uporaliśmy się z przygotowaniami do naszego wielkiego skoku.Przez kilka niedziel z rzędu trzymając się ręki Marii, która ku strapieniu Matzeratha całkiem już przesiąkła katolicyzmem, chodziłem na mszę o dziesiątej rano, wymogłem też chodzenie do kościoła na całej bandzie Wyciskaczy, a potem, w nocy z osiemnastego na dziewiętnastego grudnia, wystarczająco obeznani z terenem, wobec czego Oskar nie musiał rozśpiewywać szkła, z pomocą ministrantów Feliksa i Paula Rennwandów włamaliśmy się do kościoła Serca Jezusowego.Spadł śnieg, który nie poleżał długo. Odstawiliśmy trzy ręczne wózki na tyłach zakrystii. Młodszy Rennwand miał klucz od głównego wejścia. Oskar poszedł przodem, zaprowadził chłopaków, jednego po drugim, do kropielnicy, kazał uklęknąć w środkowej nawie przed wielkim ołtarzem. Potem na moje polecenie zasłonił posąg Serca Jezusowego kocem Służby Pracy, żeby niebieskie spojrzenie nie przeszkadzało nam zbytnio w robocie. Cykoria i Mister przenieśli narzędzia przed boczny ołtarz w lewej nawie. Najpierw trzeba było opróżnić stajenkę w środkowej nawie pełną szopkowych figur i jedliny. W pasterzy, aniołów, owce, osły i krowy

241

byliśmy obficie zaopatrzeni. Nasza piwnica miała pod dostatkiem statystów; tylko głównych wykonawców jeszcze brakowało. Belizanusz usunął kwiaty ze stołu ołtarzowego. Totila i Teja zwinęli dywan. Psuj rozpakował narzędzia. Oskar natomiast klęczał przy dziecięcym klęczniku i nadzorował demontaż.Najpierw został odpiłowany mały Chrzciciel w czekoladowobrązowej kudłatej skórze. Jak to dobrze, że wzięliśmy piłkę do metalu. W środku gipsu grube na palec metalowe pręty spajały Chrzciciela z chmurą. Psuj piłował. Robił to jak gimnazjalista, a więc niezręcznie. Znów brakowało nam terminatorów ze stoczni Schichaua. Störtebeker zluzował Psują. Poszło teraz nieco lepiej i po pół godzinie hałasu mogliśmy obalić małego Chrzciciela, zawinąć go w koc i poddać się działaniu ciszy kościoła o północy.Odpiłowanie małego Jezusa, który całym siedzeniem dotykał lewego uda Najświętszej Panny, było bardziej czasochłonne. Pełne czterdzieści minut potrzebowali na to Cykoria, starszy Rennwand i Lwie Serce. Dlaczego właściwie nie było jeszcze Moorkähnego? Miał przyjść ze swoimi ludźmi wprost z Nowego Portu i spotkać się z nami w kościele, żeby gromadny marsz nie rzucał się zbytnio w oczy. Störtebeker był w złym nastroju, wydał mi się podenerwowany. Kilka razy pytał braci Rennwand o Moorkähnego. Gdy w końcu, jak tego spodziewaliśmy się wszyscy, padło słówko: Luzie, Störtebeker nie pytał już więcej, wyrwał piłkę do metalu z niezgrabnych rąk Lwiego Serca i pracując zaciekle wykończył małego Jezusa.Przy obalaniu figury odłamała się aureola. Störtebeker przeprosił mnie. Z dużym trudem stłumiłem rozdrażnienie, które teraz i mnie się udzieliło, i kazałem pozbierać do dwóch czapek odłamki pozłacanego gipsowego talerza. Psuj był zdania, że klejem da się szkodę naprawić. Odpiłowanego Jezusa obłożono poduszkami, potem zawinięto w dwa koce.Nasz plan przewidywał przepiłowanie Najświętszej Panny powyżej miednicy i zrobienie drugiego przecięcia między stopami a chmurą. Chmurę chcieliśmy zostawić w kościele, a tylko obie części Najświętszej Panny, oczywiście Jezusa i w miarę możliwościmałego Chrzciciela przetransportować do naszej piwnicy w willi Puttkamerów. Wbrew oczekiwaniom gipsowe bryły okazały się lżejsze, niż myśleliśmy. Cała grupa była w środku pusta, ścianki miały najwyżej dwa palce grubości i tylko żelazne rusztowanie przysparzało trudu.Chłopaki, zwłaszcza Psuj i Lwie Serce, zmachali się porządnie. Trzeba było zarządzić przerwę na odpoczynek, bo pozostali, także bracia Rennwand, nie umieli piłować. Banda rozsiadła się w kościelnych ławkach i marzła. Störtebeker stał i miętosił swój welurowy kapelusz, który zdjął po wejściu do kościoła. Nie podobał mi się ogólny nastrój. Musiałem coś zrobić. Chłopaki czuły się źle nocą w pustej świątyni. Ponadto nieobecność Moorkähnego wytworzyła pewne napięcie. Bracia Rennwand, jak się zdawało, mieli stracha przed Störtebekerem, trzymali się na uboczu i szeptali, aż Störtebeker nakazał spokój.Pomału, bodaj z westchnieniem, wstałem z klęcznika i podszedłem do opuszczonej Najświętszej Panny. Jej spojrzenie, które było przeznaczone dla Jana, padało teraz na stopnie ołtarza pełne gipsowego pyłu. Palec prawej ręki, który przedtem wskazywał na Jezusa, wymierzony był w pustkę, a raczej w mroczną lewą nawę. Pokonałem stopnie ołtarza, jeden po drugim, potem obejrzałem się, szukałem głęboko osadzonych oczu Störtebekera; były nieobecne, dopiero Psuj szturchnął go i zwrócił uwagę na moje wezwanie. Störtebeker popatrzył na mnie niepewny, jakim go jeszcze nie widziałem, nie zrozumiał, potem zrozumiał wreszcie, ale chyba nie całkiem, ruszył wolno, o wiele za wolno, stopnie ołtarza przeskoczył jednak jednym susem i podsadził mnie na ową białą, trochę nierówną, świadczącą o źle

242

prowadzonej pile płaszczyznę przekroju na lewym udzie Najświętszej Panny, na której odznaczało się mniej więcej odbicie siedzenia małego Jezusa.Störtebeker od razu zawrócił, jednym krokiem był na kamiennych płytach, chciał już ponownie zapaść w swoje zamyślenie, potem obejrzał się jednak, zmrużył blisko osadzone oczy, aż pozostały tylko migocące światełka kontrolne - tak jak na całej bandzie, wywarł na nim głębokie wrażenie mój widok, kiedy siedziałem na miejscu Jezusa taki naturalny i godzien uwielbienia.Nie musiał więc długo myśleć, prędko skapował mój plan, a nawet jeszcze prześcignął. Obydwie latarki wojskowe, które podczas demontażu obsługiwali Narses i Belizariusz, polecił skierować wprost na mnie i Najświętszą Pannę, a ponieważ blask mnie oślepił, kazał nastawić czerwone światło, przywołał do siebie braci Rennwand, szeptał coś z nimi, oni nie chcieli, czego on chciał, do grupy, nieczekając na znak Störtebekera, zbliżył się Psuj, pokazał swoje kłykcie gotowe już do wyciskania; wtedy bracia ulegli i odprowadzeni przez Psują i Mistera z służby pomocniczej lotnictwa zniknęli w zakrystii. Oskar czekał spokojnie, poprawił sobie bębenek i nie zdziwił się wcale, gdy wrócili przebrani. Długi Mister w szatach kapłańskich, obaj Rennwandowie w biało-czerwonych strojach ministrantów. Psuj, w połowie ubrany jak wikary, przyniósł wszystko, czego potrzeba do mszy, zwalił to na chmurę i ulotnił się. Starszy Rennwand trzymał kociołek z kadzidłem, młodszy dzwonki. Mister, mimo że szaty proboszcza Wiehnke były na niego o wiele za obszerne, radził sobie całkiem nieźle, zaczął wprawdzie z uczniowskim cynizmem, ale po-tem dał się porwać tekstowi i świętym czynnościom, ofiarował nam wszystkim, zwłaszcza jednak mnie, nie błazeńską parodię, lecz mszę, którą później, przed sądem, nazywano zawsze mszą, choćby nawet czarną. Trzech chłopaków zaczęło od modlitwy u stóp ołtarza: banda w ławkach i na kamiennej posadzce przyklękła, przeżegnała się, a Mister, panując jako tako nad tekstem, wspierany rutyną ministrantów, zaczął odprawiać mszę. Ja podczas introitu ostrożnie stukałem pałeczkami w blachę. Przy Kyrie wzmogłem akompaniament. Gloria in excelsis Deo, wychwalałem na swojej blasze, wzywałem do modlitwy, zamiast lekcji z codziennej mszy dałem dłuższą partię bębnienia. Szczególnie pięknie wyszedł mi werset Alleluja. Przy Credo spostrzegłem, jak mocno chłopaki wierzyły we mnie, przy ofiarowaniu nieco wyciszyłem blachę, pozwoliłem Misterowi złożyć chleb w ofierze, zmieszać wino z wodą, pozwoliłem okadzić kielich i siebie, przyglądałem się, jak Mister zachowywał się przy umyciu rąk. Orate, fratres, bębniłem w czerwonym blasku latarek, przeszedłem do przeistoczenia: Oto ciało moje. Oremus, śpiewał Mister, upomniany przez święty porządek - chłopaki w ławkach zaprezentowały mi dwie wersje Ojcze nasz, lecz Mister potrafił zjednoczyć protestantów i katolików w komunii. Jeszcze gdy jedli i pili, wybębniłem im Confiteor, Najświętsza Panna wskazywała palcem na Oskara bębnistę. Rozpocząłem naśladowanie Chrystusa. Msza przebiegała jak po maśle. Głos Mistera wznosił się i opadał. Jak pięknie wywiódł błogosła-wieństwo: przebaczenie, rozgrzeszenie i odpuszczenie, a gdy powierzył kościołowi końcowe słowa Ite, missa est - idźcie, jesteście wolni, nastąpiło rzeczywiście duchowe wyzwolenie, a świeckie pojmanie mogło dotknąć tylko utwierdzoną w wierze, umocnioną imieniem Oskara i Jezusa bandę Wyciskaczy.Usłyszałem samochody już podczas mszy. Także Störtebeker odwrócił głowę. Toteż tylko my dwaj nie byliśmy zaskoczeni, gdy przy głównym wejściu, w zakrystii, ponadto przy prawym bocznym wejściu rozległy się głosy, a na kościelnej posadzce zadudniły ciężkie obcasy.Störtebeker chciał mnie zdjąć z uda Najświętszej Panny. Ja odmówiłem. On zrozumiał Oskara,

243

kiwnął głową, zmusił bandę, żeby pozostała na klęczkach, żeby klęcząc czekała na policję, i chłopaki klęczały, drżały co prawda, niejeden ukląkł na obydwa kolana, wszyscy jednak czekali bez słowa, aż tamci - przez lewą nawę, przez środkową nawę i z zakrystii - doszli do nas, obstawili lewy boczny ołtarz.Dużo rażących, nie nastawionych na czerwone światło latarek. Störtebeker wstał, zrobił znak krzyża, ukazał się latarkom, oddał welurowy kapelusz wciąż jeszcze klęczącemu Psujowi i podszedł w swoim nieprzemakalnym płaszczu do nabrzmiałego cienia bez latarki, do proboszcza Wiehnke, wyciągnął zza cienia na światło coś cienkiego, szamoczącego się, Luzie Rennwand, i tak długo walił w wykrzywioną, trójkątną twarz dziewczyny pod baskijskim bere-tem, aż cios jednego z policjantów rzucił go między kościelne ławki.- Rany, Jeschke - usłyszałem z wysokości mojej Najświętszej Panny okrzyk innego policjanta - przecież to syn szefa!W ten sposób Oskar z lekką satysfakcją dowiedział się, że jego dzielnym podkomendnym był syn prezydenta policji i bez oporu, grając rolę chlipiącego, uprowadzonego przez wyrostków trzylatka, oddał się pod opiekę: proboszcz Wiehnke wziął mnie na ręce.Tylko policjanci wrzeszczeli. Chłopców wyprowadzono. Proboszcz Wiehnke postawił mnie na kamiennych płytach, ponieważ zrobiło mu się słabo i musiał usiąść na najbliższej ławce. Stałem koło naszych narzędzi, a za dłutami i młotkami spostrzegłem ów koszyk pełen kanapek z kiełbasą, które Cykoria przygotował przed wymarszem.Wziąłem koszyk, podszedłem do chudej, dygocącej z zimna w cienkim płaszczu Luzie i ofiarowałem jej kanapki. Ona podniosła mnie, trzymała mnie prawą ręką, przez lewą przewiesiła koszyk, miała już kanapkę w palcach, za chwilę w zębach, a ja obserwowałem jej płonącą, zbitą, ściśniętą twarz: niespokojne oczy za dwiema czarnymi szparkami, skóra jak wyklepana młotkiem, żujący trójkąt, lalka, Czarna Kucharka, która żre kiełbasę razem ze skórką, która żrąc staje się jeszcze cieńsza, głodniejsza, bardziej trójkątna, bardziej lalkowata - widok, który pozostawił we mnie niezatarte piętno. Któż zdejmie mi z czoła ów trójkąt? Czy długo jeszcze będzie on przeżuwał we mnie - kiełbasę, skórkę, ludzi - i uśmiechał się, jak potrafi się uśmiechać tylko trójkąt i damy na dywanach, które hodują sobie jednorożce?Gdy Störtebeker, wyprowadzany przez dwóch funkcjonariuszy, zwrócił ku Luzie i Oskarowi swoją zakrwawioną twarz, unikałem jego wzroku, odtąd już go nie poznając, i między pięciu czy sześciu policjantami, na ręku żrącej kanapkę Luzie opuściłem kościół w ślad za swoją dawną bandą Wyciskaczy.Cóż pozostało? Pozostał proboszcz Wiehnke z obiema naszymi latarkami wojskowymi, które w dalszym ciągu nastawione były na czerwone światło, między porzuconymi w pośpiechu strojami ministrantów i kapłańskim ornatem. Kielich i monstrancja pozostały na stopniach ołtarza. Odpiłowany Jan i odpiłowany Jezus pozostali przy Najświętszej Pannie, która w naszej piwnicy w willi Puttkamerów miała stanowić przeciwwagę dla dywanu z damą i jednorożcem.Oskara natomiast oczekiwał proces, który jeszcze dziś nazywam drugim procesem Jezusa, a który zakończył się moim, a więc i Jezusa, uniewinnieniem.

Szlak mrówek

244

Proszę sobie wyobrazić basen pływacki wyłożony lazurowymi kamiennymi płytami, w basenie pływają opaleni, sportowo usposobieni ludzie. Na brzegu basenu siedzą przed kabinami kąpielowymi podobnie opaleni, podobnie usposobieni mężczyźni i kobiety. Być może muzyka z nastawionego cicho głośnika. Zdrowa nuda, lekka i nieobowiązująca erotyka, co napręża kąpielowe stroje. Płyty są gładkie, ale nikt się nie ześlizguje, zaledwie parę tablic z zakazami; lecz i te są zbyteczne, bo kąpiący się przychodzą tylko na dwie godziny i wszystko, co zakazane, robią gdzie indziej. Co jakiś czas skacze ktoś z trzymetrowej trampoliny, ale to jednak nie wystarcza, żeby ściągnąć na siebie uwagę pływaków, żeby oderwać oczy leżących plażowiczów od ilustrowanych pism. Nagle wietrzyk! Nie, to nie wietrzyk. To raczej młody człowiek, który powoli, konsekwentnie, szczebel po szczeblu, wspina się po drabinie na dziesięciometrową wieżę. Opadają już pisma z reportażami z Europy i zza oceanu, oczy wspi-nają się razem z nim, wydłużają się leżące ciała, młoda kobieta przykłada dłoń do czoła, ktoś zapomina o czym myślał, jakieś słowo pozostaje nie wypowiedziane, jakiś flirt, dopiero co rozpoczęty, kończy się przedwcześnie, w połowie zdania - bo on, dobrze zbudowany i sprawny, staje teraz na samej górze, podskakuje, opiera się o łagodnie wygiętą poręcz ze stalowych rurek, spogląda jakby znudzony w dół, eleganckim ruchem miednicy odrywa się od poręczy, odważa się wejść na wystającą, uginającą się przy każdym kroku deskę trampoliny, spogląda w dół, wpatruje się w lazurowy, przerażająco mały basen, w którym czepki pływaczek roją się jak w kalejdoskopie czerwono, żółto, zielono, biało, czerwono, żółto, zielono, biało, czerwono, żółto. Tam chyba siedzą znajome, Doris i Erika Schüler, także Jutta Daniels ze swoim przyjacielem, który wcale do niej nie pasuje. One machają do niego, Jutta też. On, starając się nie stracić równowagi, macha do nich. One wołają. Czego znowu chcą? No to już, wołają, skacz, woła Jutta. Ale przecież on wcale nie miał zamiaru. Chciał tylko zobaczyć, jak to jest na górze, a potem powoli, szczebel po szczeblu, zejść na dół. A one wołają teraz, tak że wszyscy mogą słyszeć, wołają głośno: - skacz! No, skacz już! Skacz!Musicie państwo przyznać, że choćby wieża była nie wiem jak blisko nieba, jest to piekielna sytuacja. Podobnie, tylko nie w sezonie kąpielowym, a w styczniu dziewięćset czterdziestego piątego było z członkami bandy Wyciskaczy i ze mną. Odważyliśmy się wspiąć wysoko na górę, popychaliśmy się teraz na szczycie wieży, a w dole, tworząc uroczystą podkowę wokół bezwodnego basenu, siedzieli sędziowie, ławnicy, świadkowie i woźni sądowi.Oto Störtebeker wszedł na uginającą się deskę bez poręczy.- Skacz! - zawołał chór sędziów.Ale Störtebeker nie skoczył.Wtedy z ławek dla świadków podniosła się szczupła dziewczęca postać w wełnianym blezerze i szarej plisowanej spódniczce. Uniosła białą, ale nie zamazaną twarz - o której twierdzę po dziś dzień, że tworzyła trójkąt - niby błyszcząco oznaczony cel, i Luzie Rennwand nie zawołała, lecz szepnęła: - Skacz, Störtebeker, skacz!I Störtebeker skoczył, a Luzie usiadła z powrotem na drewnianej ławce dla świadków, obciągnęła rękawy wełnianego blezera kryjąc w nich pięści.Moorkähne pokuśtykał na deskę trampoliny. Sędziowie wezwali go do skoku. Ale Moorkähne nie chciał, uśmiechnął się z zakłopotaniem patrząc na swoje paznokcie, czekał, aż Luzie podwinęła rękawy, wydobyła z wełny pięści i ukazała mu czarno obramowany trójkąt ze szparkami oczu. Wtedy skoczył z furią na trójkąt, ale chybił celu.Psuj i Putto, którzy już w czasie wspinaczki mieli ze sobą na pieńku, pokłócili się na trampolinie. Putto dostał wyciskanie i nawet przy skoku Psuj nie wypuścił Putta.

245

Cykoria, który miał długie jedwabiste rzęsy, zamknął przed skokiem swoje bezgranicznie smutne sarnie oczy.Chłopcy ze służby pomocniczej lotnictwa, zanim skoczyli, musieli zdjąć mundury.Także bracia Rennwand nie mogli skoczyć z trampoliny do nieba jako ministranci; Luzie, ich siostrzyczka, która w nędznej wojennej wełnie siedziała na ławce dla świadków i zachęcała do skoków, nigdy by do tego nie dopuściła.Wbrew historii najpierw skoczyli Belizariusz i Narses, potem Totila i Teja.Skoczył Sinobrody, skoczył Lwie Serce, skoczyli szeregowi bandy Wyciskaczy: Kulfon, Buszmen, Oliwa, Gwizdek, Pyskacz, Jatagan i Bednarz.Gdy skoczył Stuchel, niesamowicie zezowaty uczniak z szóstej gimnazjalnej, który właściwie tylko w połowie, i to przypadkiem, należał do bandy Wyciskaczy, na trampolinie pozostał jedynie Jezus; sędziowie chórem wzywali go do skoku jako Oskara Matzeratha, ale Jezus nie usłuchał tego wezwania. A gdy z ławki dla świadków podniosła się surowa Luzie z cienkim mozartowskim warkoczem między łopatkami, rozłożyła ręce w rękawach wełnianego blezera i nie poruszając zaciśniętymi ustami szepnęła: - Skacz, słodki Jezusie, skacz! - wtedy pojąłem kuszącą naturę dziesięciometrowej trampoliny, wtedy małe szare kociaki baraszkowały mi pod kolanami, wtedy jeże parzyły mi się pod podeszwami, wtedy jaskółki opierzały mi się pod pachami, wtedy cały świat leżał u moich stóp, nie tylko Europa. Oto Amerykanie i Japończycy tańczyli taniec z pochodniami na wyspie Luzon. Oto skośnoocy i okrągłoocy gubili guziki od swoich mundurów. Oto był w Sztokholmie pewien krawiec, który w tym samym momencie przyszywał guziki do wieczorowego ubrania w dyskretne prążki. Oto Mountbatten faszerował birmańskie słonie pociskami wszelkiego kalibru. Oto równocześnie pewna wdowa w Limie uczyła swoją papugę wymawiać słówko „caramba”. Oto na samym środku Pacyfiku płynęły ku sobie dwa potężne lotniskowce, strojne niczym gotyckie katedry, wysłały swoje samoloty i zatopiły się nawzajem. Samoloty zaś nie miały już gdzie wylądować, wisiały w powietrzu bezradnie i wręcz alegorycznie niby aniołowie, i brzęcząc zużywały paliwo. W niczym to jednak nie przeszkodziło konduktorowi tramwajowemu w Haparandzie, który właśnie wrócił z pracy. Rozbił jajka na patelni, dwa dla siebie, dwa dla narzeczonej, na której przyjście czekał uśmiechając się i wszystko przewidując. Oczywiście można też było przewidzieć, że armie Koniewa i Żukowa znowu się ruszą, podczas gdy w Irlandii padał deszcz, przełamały one front na Wiśle, zdobyły Warszawę za późno, Królewiec za wcześnie, nie mogły jednak przeszkodzić temu, że pewnej kobiecie z Panamy, która miała pięcioro dzieci i jednego męża, przypaliło się mleko na gazowej kuchence. Nie obeszło się więc bez tego, że z nici aktualnych wydarzeń, która z przodu była jeszcze głodna, zastawiała pułapki i tworzyła historię, z tyłu tkano już anegdotę. Spostrzegłem też, że takie czynności jak: kręcenie młynka palcami, marszczenie czoła, schylanie głowy, ściskanie rąk, robienie dzieci, fałszowanie pieniędzy, gaszenie światła, mycie zębów, zabijanie i zmienianie pieluch podejmowane były wszędzie, choć niejednakowo zręcznie. Speszyły mnie te liczne konsekwentne działania. Dlatego ponownie poświęciłem uwagę procesowi, który na moją cześć urządzono u stóp wieży. - Skacz, słodki Jezusie, skacz! - szeptała z ławki dla świadków przedwcześnie dojrzała Luzie Rennwand. Siedziała na kolanach szatana, co jeszcze podkreślało jej dziewictwo. Szatan zrobił jej przyjemność, wręczając kanapkę z kiełbasą. Luzie ugryzła, a mimo to pozostała czysta. - Skacz, słodki Jezusie! - wzywała żując i ofiarowywała mi swój nietknięty trójkąt.Nie skoczyłem i nigdy nie będę skakał z wieży. Nie był to ostatni proces Oskara. Kilka razy, i to jeszcze całkiem niedawno, próbowano skusić mnie do skoku. Podobnie jak na procesie

246

Wyciskaczy, tak i na procesie o palec serdeczny - który nazwę lepiej trzecim procesem Jezusa - nie brakowało widzów na brzegu wyłożonego lazurowymi płytami basenu bez wody. Siedzieli na ławkach dla świadków, dzięki mojemu procesowi chcieli żyć dalej.Ja jednak zrobiłem w tył zwrot, zdusiłem opierzone jaskółki pod moimi pachami, zdeptałem jeże urządzające sobie gody pod moimi podeszwami, zamorzyłem głodem szare kociaki pod moimi kolanami - i nieugięcie, gardząc wzniosłymi uczuciami, jakich dostarcza skok, podszedłem do poręczy, znalazłem się na drabinie, zszedłem na dół, a każdy szczebel utwierdzał mnie w przekonaniu, że można nie tylko wspiąć się na wieżę, ale i opuścić ją bez skoku.Na dole oczekiwali mnie Maria i Matzerath. Proboszcz Wiehnke pobłogosławił mnie nie proszony. Gretchen Scheffler przyniosła mi płaszczyk zimowy, ponadto ciastka. Kurtuś podrósł i nie chciał mnie uznać ani za ojca, ani za przyrodniego brata. Babka Koljaiczkowa trzymała pod rękę swojego brata Wincentego. Ten znał świat i gadał bez związku.Gdy opuszczaliśmy gmach sądu, podszedł do Matzeratha urzędnik po cywilnemu, wręczył mu jakieś pismo i powiedział: — Naprawdę powinien pan to jeszcze raz rozważyć, panie Matzerath. Dziecko nie może włóczyć się po ulicach. Sam pan widzi, co za elementy wykorzystują takie bezbronne stworzenie.Maria płakała i zawiesiła mi na szyi bębenek, który w czasie procesu znajdował się w rękach proboszcza Wiehnke. Ruszyliśmy na przystanek tramwajowy przy Dworcu Głównym. Ostatni kawałek drogi Matzerath niósł mnie na rękach. Ponad jego ramieniem oglądałem się w tył, szukałem w tłumie trójkątnej twarzy, byłem ciekaw, czy i ona musiała wspiąć się na wieżę, czy skoczyła za Störtebekerem i Moorkähnem, czy też jak ja skorzystała z drugiej możliwości, z możliwości zejścia w dół po drabinie.Do dzisiejszego dnia nie zdołałem odzwyczaić się od rozglądania się na ulicach i placach za chudym, ani ładnym, ani brzydkim, jednakże niewzruszenie mordującym mężczyzn podlotkiem. Nawet w łóżku mojego zakładu dla nerwowo chorych ogarnia mnie strach, ilekroć Bruno zapowiada mi nieznanego gościa. Mój strach mówi wtedy: teraz przyjdzie Luzie Renn wand i jako postrach dzieci, Czarna Kucharka, ostatni raz wezwie cię do skoku.Matzerath zastanawiał się przez dziesięć dni, czy ma podpisać dokument i wysłać do Ministerstwa Zdrowia. Gdy jedenastego dniapodpisał i wysłał, miasto znajdowało się już pod ostrzałem artylerii i było rzeczą wątpliwą, czy poczta będzie jeszcze miała okazję przekazać list dalej. Szpice pancerne armii marszałka Rokossowskiego dotarły do Elbląga. Druga armia, armia Weissa, zajęła stanowiska na wzgórzach wokół Gdańska. Zaczęło się życie w piwnicy.Jak wszyscy wiemy, nasza piwnica znajdowała się pod sklepem. Można było do niej dostać się przez wejście piwniczne w sieni, naprzeciwko ustępu, po osiemnastu schodkach w dół, mijając piwnice Heilandta i Katerowej, nie dochodząc do piwnicy Schlagerów. Stary Heilandt pozostał w kamienicy, natomiast pani Kater, a także zegarmistrz Laubschad, Eykowie i Schlagerowie uciekli z paru tobołkami. Mówiono później o nich, również o Gretchen i Aleksandrze Schefflerach, że w ostatnim momencie dostali się na pokład dawnego statku wycieczkowego i odpłynęli do Szczecina czy Lubeki, a może wpadli na minę i wylecieli w powietrze; w każdym razie z górą połowa mieszkań i piwnic była pusta.Zaletą naszej piwnicy było drugie wejście, które jak również wszyscy wiemy, składało się z klapy w podłodze sklepu za kontuarem. Dzięki temu nikt nie mógł zobaczyć, co Matzerath do piwnicy zanosił, co z piwnicy wynosił. Bo też nikt nie patrzyłby życzliwym okiem na zapasy,

247

jakie Matzerath potrafił zgromadzić przez lata wojny. Suche i ciepłe pomieszczenie wypełnione było różnymi artykułami spożywczymi: fasolą i grochem, makaronem, cukrem, miodem sztucz-nym, mąką pszenną i margaryną. Skrzynki sucharów z razowego chleba spoczywały na skrzynkach Palminu. Konserwy z mieszanką jarzynową piętrzyły się obok puszek mirabeli, zielonego groszku i śliwek na półkach, które zapobiegliwy Matzerath sam wykonał i kołkami przymocował do ścian. Kilka belek, mniej więcej w połowie wojny zaklinowanych na polecenie Greffa między sklepienie a betonową posadzkę, miało składowi żywności zapewnić bezpie-czeństwo przepisowego schronu. Kilkakrotnie Matzerath chciał usunąć belki, ponieważ Gdańsk prócz nalotów nękających nie przeżył większego bombardowania. Teraz jednak, gdy nie upominał już komendant schronu Greff, Maria prosiła go o pozostawienie wspierających belek. Domagała się bezpieczeństwa dla Kurtusia, a niekiedy i dla mnie.Podczas pierwszych nalotów w końcu stycznia stary Heilandt i Matzerath znosili jeszcze wspólnymi siłami krzesło z matką Truczinską do naszej piwnicy. Potem, może na jej życzenie, a może dla zaoszczędzenia sobie trudu, zostawiono ją w mieszkaniu, przy oknie. Po wielkim nalocie na śródmieście Maria i Matzerath znaleźli staruszkę ze zwisającą dolną szczęką i tak wywróconymi białkami, jak gdyby do oka wpadła jej mała lepka mucha.Zdjęto więc z zawiasów drzwi do sypialni. Stary Heilandt przyniósł ze swojej szopy narzędzia i parę cienkich desek. Paląc papierosy Derby, które dostał od Matzeratha, wziął miarę. Oskar pomagał mu w pracy. Inni schowali się w piwnicy, bo znowu zaczął się ostrzał artylerii ze wzgórz.Heilandt chciał uwinąć się szybko i zbić prostą, nie zwężoną skrzynię. Oskar natomiast opowiadał się za trumną w tradycyjnej formie, nie ustępował, tak stanowczo podsuwał mu deski pod piłę, że stary zdecydował się ostatecznie na owo zwężenie u stóp, którego ma pra-wo domagać się każde ludzkie ciało.W rezultacie trumna wyglądała pierwszorzędnie. Greffowa umyła matkę Truczinską, wyjęła z szafy świeżo wypraną nocną koszulę, obcięła jej paznokcie, ułożyła jej kok, z trzech drutów zrobiła mu konieczną podporę, krótko mówiąc, zadbała o to, żeby matka Truczinska również po śmierci przypominała szarą mysz, która za życia lubiła popijać kawę słodową i zajadać placki ziemniaczane.Ponieważ jednak w czasie bombardowania mysz zastygła skurczona na krześle i nie chciała leżeć w trumnie inaczej niż z podciągniętymi w górę kolanami, stary Heilandt, gdy Maria z Kurtusiem na ręku wyszła na parę minut z pokoju, musiał złamać jej obie nogi, żeby można było trumnę zabić gwoździami.Mieliśmy niestety tylko żółtą farbę i ani na lekarstwo czarnej. Matkę Truczinską wyniesiono więc z mieszkania i po schodach na podwórze w nie pomalowanym, ale zwężonym u stóp pudle. Oskar szedł z tyłu ze swoim bębenkiem i spoglądał na wieko trumny czytając: margaryna Vitello - margaryna Vitello - margaryna Vitello. Ten napis powtarzał się tam trzykrotnie w regularnych odstępach i potwierdzał pośmiertnie gust matki Truczinskiej. Za życia wolała ona dobrą margarynę Vitello z czystych tłuszczów roślinnych od najlepszego masła; bo margaryna jest zdrowa, odświeżająca, pożywna, bo margaryna rozwesela.Stary Heilandt ciągnął trumnę na płaskim wózku ze sklepu warzywnego Greffów ulicami Luizy, Marii, Antona Möllera - płonęły tam dwa domy - w stronę kliniki położniczej. Kurtuś został z wdową Greff w naszej piwnicy, Maria i Matzerath pchali, Oskar siedział na wózku, chętnie wdrapałby się na trumnę, ale mu nie pozwolono. Ulice były zapchane uciekinierami z Prus Wschodnich i Żuław. Przez tunel pod torami kolejowymi koło hali sportowej nie dało się

248

przejść. Matzerath zaproponował, żeby wykopać dół w ogrodzie szkolnymConradinum. Maria była przeciwna. Stary Heilandt, który był z matką Truczinską w jednym wieku, machnął ręką z dezaprobatą. Ja też byłem przeciwko ogrodowi szkolnemu. Z cmentarza miejskiego musieliśmy oczywiście zrezygnować, bo od hali sportowej poczynając Aleja Hindenburga była otwarta tylko dla pojazdów wojskowych. Nie mogliśmy więc pochować myszy obok jej syna Herberta, ale wybraliśmy jej miejsce w parku Steffensa, który leżał naprzeciwko cmentarza miejskiego.Ziemia była zmarznięta. Podczas gdy Matzerath i stary Heilandt na zmianę pracowali kilofem, a Maria usiłowała wykopać bluszcz koło kamiennych ławek, Oskar oddalił się i niebawem znalazł się wśród drzew Alei Hindenburga. Jaki tam był ruch! Czołgi wycofane z Wyżyny Gdańskiej i Żuław holowały się wzajemnie. Na drzewach - jeśli dobrze pamiętam, były to lipy - wisieli volksszturmisci i żołnierze. Tekturowe tabliczki przy ich mundurach były dość czytelne i oznajmiały, że na drzewach albo lipach wiszą zdrajcy. Zajrzałem kilku powieszonym w wytężone twarze, dokonywałem ogólnych i szczególnych porównań z wisielcem Greffem. Widziałem też garść dyndających młodych chłopaków w zbyt obszernych mundurach, parę razy wydawało mi się, że poznaję Störtebekera — ale wszystkie dyndające chłopaki wyglądają jednakowo - i mimo to powiedziałem sobie: teraz powiesili Störtebekera, czy Luzie Rennwand też zadyndała?Ta myśl uskrzydliła Oskara. Przepatrywałem drzewa z lewej i z prawej w poszukiwaniu chudej wiszącej dziewczyny, odważyłem się przejść między czołgami na drugą stronę Alei, lecz i tam znalazłem tylko piechurów, starych volksszturmistow i chłopców podobnych do Störtebekera. Rozczarowany poczłapałem Aleją w górę aż do na pół zniszczonej kawiarni „Cztery Pory Roku”, zawróciłem z dużymi oporami i jeszcze stojąc nad grobem matki Truczinskiej i wraz z Marią rzucając na pagórek bluszcz i liście, miałem przed oczyma wyraźny i dokładny obraz wiszącej Luzie.Nie odprowadziliśmy już płaskiego wózka wdowy Greff do sklepu warzywnego. Matzerath i stary Heilandt rozebrali go, ustawili poszczególne części przed kontuarem, a kupiec kolonialny powiedział do starego człowieka, któremu wetknął trzy paczki papierosów Derby: - Wózek może nam jeszcze być potrzebny. Tu jest jako tako bezpieczny.Stary Heilandt nic nie odpowiedział, tylko wziął sobie kilka pudełek makaronu i dwie torebki cukru z niemal pustych półek. Potem w filcowych pantoflach, które miał na sobie podczas pogrzebu przez całą drogę tam i z powrotem, poczłapał ze sklepu zostawiając Matzerathowi przeniesienie żałosnych resztek towaru z półek do piwnicy.Nie wychodziliśmy teraz prawie wcale z podziemi. Mówiono, że Rosjanie są już w Suchaninie, Pieckach i pod Siedlcami. W każdym razie siedzieli na wzgórzach, bo strzelali wprost na miasto. Główne Miasto, Stare Miasto, Korzenne Miasto, Stare Przedmieście, Młode Miasto, Nowe Miasto i Dolne Miasto, budowane łącznie ponad siedemset lat, spłonęły w trzy dni. Nie był to pierwszy pożar Gdańska. Pomorzanie, Brandenburczycy, Krzyżacy, Polacy, Szwedzi i znów Szwedzi, Francuzi, Prusacy i Rosjanie, także Sasi już przedtem, tworząc historię, co parę dziesiątków lat uznawali, że trzeba to miasto spalić - a teraz Rosjanie, Polacy, Niemcy i Anglicy wspólnie wypalali po raz setny cegły gotyckich budowli, nie uzyskując jednak w ten sposób sucharów. Płonęła Straganiarska, Długa, Szeroka, Tkacka i Wełniarska, płonęła Ogarną, Tobiasza, Podwale Staromiejskie, Podwale Przedmiejskie, płonęły Wały i Długie Pobrzeże. Żuraw był z drzewa i płonął szczególnie pięknie. Na ulicy Spodniarzy ogień kazał sobie wziąć miarę na wiele par uderzająco jaskrawych spodni. Kościół Najświętszej Marii

249

Panny płonął od środka i przez ostrołukowe okna ukazywał uroczyste oświetlenie. Pozostałe, nie ewakuowane jeszcze dzwony Świętej Katarzyny, Świętego Jana, Świętej Brygidy, Barbary, Elżbiety, Piotra i Pawła, Świętej Trójcy i Bożego Ciała stapiały się w dzwonnicach i skapywały bez szmeru. W Wielkim Młynie mielono czerwoną pszenicę. Na Rzeźnickiej pachniało przypaloną niedzielną pieczenia. W Teatrze Miejskim dawano prapremierę Snów Podpalacza, dwuznacznej jednoaktówki. Na Ratuszu Głównego Miasta postanowiono podwyższyć po pożarze, z ważnością wstecz, pensje strażaków. Ulica Świętego Ducha płonęła w imię Świętego Ducha. Radośnie płonął klasztor franciszkanów w imię Świętego Franciszka, który przecież kochał i opiewał ogień. Ulica Mariacka płonęła równocześnie w imię Ojca i Syna. Że spłonął Targ Drzewny, Targ Węglowy, Targ Sienny, to samo przez się zrozumiałe. Na Chlebnickiej chlebki już nie wyszły z pieca. Na Stągiewnej kipiało w stągwiach. Tylko budynek Zachodniopruskiego Towarzystwa Ubezpieczeń od Ognia z czysto symbolicznych względów nie chciał spłonąć.Oskar nigdy sobie wiele nie robił z pożarów. Toteż zostałbym w piwnicy, kiedy Matzerath popędził po schodach na górę, żeby ze strychu popatrzeć na płonący Gdańsk, gdybym lekkomyślnie na tym właśnie strychu nie przechowywał swojego skromnego, łatwopalnego dobytku. Należało ratować mój ostatni bębenek z zapasów teatru frontowego, mojego Goethego i Rasputina. Pomiędzy kartkami książki przechowywałem też cieniusieńki, pastelowo pomalowany wachlarz, którym moja Roswita Raguna umiała za życia poruszać z takim wdziękiem. Maria została w piwnicy. Kurtuś natomiast chciał ze mną i z Matzerathem iść na górę i zobaczyć ogień. Z jednej strony gniewała mnie nie kontrolowana zapalczywość mojego syna, z drugiej zaś Oskar powiedział sobie: Chłopak wdał się w swojego pradziadka a mojego dziadka, podpalacza Koljaiczka. Maria zatrzymała Kurtusia na dole, mnie pozwolono pójść z Matzerathem na górę, wziąłem swoje manatki, rzuciłem okiem z okna strychu i zdumiałem się tryskającą siłą żywotną, na jaką zdobyło się szacowne miasto.Gdy granaty wybuchły w pobliżu, opuściliśmy strych. Później Matzerath chciał jeszcze raz iść na górę, ale Maria mu nie pozwoliła. Usłuchał, a kiedy długo i szeroko opisywał pożar wdowie Greff, która nie ruszała się z piwnicy, płakał. Zaszedł jeszcze raz do mieszkania, nastawił radio, ale radio milczało. Nie było słychać nawet trzaskania ognia w płonącej rozgłośni, nie mówiąc już o jakimś komunikacie nadzwyczaj nym.Speszony niemal jak dziecko, które nie wie, czy ma nadal wierzyć w świętego Mikołaja, stał Matzerath pośrodku piwnicy, szarpał szelki, po raz pierwszy wyraził zwątpienie w ostateczne zwycięstwo i za radą wdowy Greff wyjął odznakę partyjną z klapy marynarki, nie wiedział jednak, co z nią zrobić; piwnica miała bowiem betonową posadzkę, Greffowa nie chciała od niego wziąć odznaki, Maria uważała, że powinien zagrzebać ją w ziemniaki, ale ziemniaki nie były dla Matzeratha wystarczająco bezpieczne, a na górę nie odważył się pójść, bo tamci lada chwila przyjdą, jeśli już nie przyszli, byli w drodze, bili się przecież już pod Brętowem i Oliwą kiedy on był jeszcze na strychu, i ubolewał raz po raz, że nie zostawił tego karmelka na górze w piasku przeciwlotniczym, bo jeśli znajdą go tutaj z karmelkiem w garści... Upuścił go na beton, chciał rozdeptać i zabawić się w dzikusa, ale obaj z Kurtusiem rzuciliśmy się tam jednocześnie, ja pierwszy chwyciłem, nadal go trzymałem, kiedy malec uderzył, jak uderzał zawsze, ilekroć chciał coś mieć, ale ja nie dałem synowi odznaki partyjnej, nie chciałem go narażać; bo z Rosjanami nie ma żartów. Oskar wiedział o tym już z lektury Rasputina, i gdy Kurtuś bił mnie, a Maria próbowała nas rozdzielić, zastanawiałem się, czy to Białorusini, czy Rosjanie, Kozacy czy Gruzini, Kałmucy czy Tatarzy krymscy, Rusini czy Ukraińcy, czy może

250

Kirgizi znaleźliby u Kurtusia odznakę partyjną Matzeratha, gdyby Oskar ugiął się pod ciosami swego syna.Gdy Maria rozdzieliła nas z pomocą wdowy Greff, trzymałem karmelek zwycięsko w lewej pięści. Matzerath był rad, że pozbył się odznaki. Maria musiała uspokajać rozbeczanego Kurtusia. Otwarta szpilka ukłuła mnie w dłoń. Tak jak i dawniej - nie gustowałem w tej rzeczy. Ale gdy chciałem z powrotem przylepić Matzerathowi jego karmelek do marynarki, tym razem z tyłu — cóż mnie w końcu obchodzi jego partia - tamci byli już w sklepie nad nami i najprawdopodobniej, sądząc po kobiecych piskach, również w sąsiednich piwnicach.Kiedy unieśli klapę w podłodze, szpilka odznaki wciąż jeszcze mnie kłuła. Nie pozostawało mi nic innego, jak tylko przykucnąć u drżących kolan Marii i obserwować mrówki na betonowej posadzce, których wojskowy szlak prowadził ukosem od ziemniaków do worka z cukrem. Bodaj sześciu całkiem normalnych, chyba lekko mieszanych Rosjan tłoczyło się na piwnicznych schodkach i sponad pepesz wytrzeszczało oczy. W ogólnym hałasie uspokajająco działał fakt, że mrówki nie przejęły się ani trochę wkroczeniem rosyjskiej armii. Myślały tylko o ziemniakach i o cukrze, podczas gdy tamci z pistoletami maszynowymi dążyli na razie do innych zdobyczy. Że dorośli trzymali ręce w górze, to wydawało mi się normalne. Znało się ten widok z kronik filmowych, podobnie też było po zakończeniu obrony Poczty Polskiej. Czemu jednak Kurtuś małpował dorosłych, tego nie umiałem sobie wytłumaczyć. Powinien był brać przykład ze mnie, swego ojca - a jeśli nie z ojca, to z mrówek. Ponieważ trzy z czworokątnych mundurów zapaliły się z miejsca do wdowy Greff, zaczęło się coś ruszać w zdrętwiałym towarzystwie, Greffowa, która po długim wdowieństwie i poprzedzającym je poście wcale nie spodziewała się tak licznego naporu, początkowo jeszcze krzyczała ze zdziwienia, potem jednak szybko oswoiła się z ową prawie przez nią zapomnianą sytuacją.Już u Rasputina czytałem, że Rosjanie lubią dzieci. W naszej piwnicy miałem się o tym przekonać na własnej skórze. Maria drżała bez powodu i nie mogła pojąć, dlaczego ci czterej, którzy nie dobierali się do Greffowej, zostawili Kurtusia na jej kolanach, sami się tam nie pchali i nie stawali w kolejce, lecz gładzili Kurtusia, mówili do niego da-da-da, głaskali po policzkach i jego, i Marię.Mnie i mój bębenek wziął ktoś z betonu na ręce i w ten sposób przeszkodził mi w dalszej obserwacji mrówek, przeprowadzaniu porównań i mierzeniu ich pilnością aktualnych wydarzeń. Blacha wisiała mi na brzuchu i krępy, dziobaty żołnierz wystukał grubymi palcami, jak na dorosłego nawet dość zręcznie, parę taktów, pod które można by było zatańczyć. Oskar chętnie by się zrewanżował, pokazał parę sztuczek na blasze, ale nie mógł, bo odznaka partyjna Matzeratha wciąż jeszcze kłuła go w lewą dłoń.W naszej piwnicy zrobiło się niemal spokojnie i familijnie. Greffowa leżała, cichnąc coraz bardziej, pod trzema na zmianę żołnierzami, a gdy jeden z nich miał dość, mój utalentowany bębnista przekazał Oskara spoconemu, z lekka skośnookiemu, powiedzmy: Kałmukowi. Kałmuk trzymał już mnie lewą ręką, a prawą zapinał spodnie i nie zgorszył się wcale, że jego poprzednik, mój bębnista, zrobił coś przeciwnego. Matzerath jednak nie mógł doczekać się odmiany. Nadal stał przy półkach z blaszanymi puszkami mieszanki jarzynowej, ręce trzymał w górze, ukazywał wszystkie linie dłoni; ale nikt nie chciał czytać mu z ręki. Natomiast pojętność kobiet okazała się zaskakująca: Maria nauczyła się pierwszych słów po rosyjsku, kolana już jej nie drżały, śmiała się nawet i mogłaby zagrać na organkach, gdyby drumla znalazła się pod ręką.Oskar zaś, który nie umiał przestawić się tak szybko, zajął się, szukając namiastki swoich

251

mrówek, obserwacją płaskich szarobrązowych zwierząt, które spacerowały po kołnierzu mojego Kałmuka. Chętnie bym złapał i zbadał taką wesz, bo i w mojej lekturze, rzadziej u Goethego, tym częściej u Rasputina, była mowa o wszach. Ponieważ jednak jedną ręką trudno mi było poradzić sobie z wszą, starałem się pozbyć partyjnej odznaki. I żeby wytłumaczyć moje postępowanie. Oskar mówi: Ponieważ Kałmuk miał już na piersi kilka odznaczeń, w zaciśniętej dłoni podałem ów karmelek, który kłuł mnie i przeszkadzał w złapaniu wszy, stojącemu obok Matzerathowi.Można teraz powiedzieć, że nie powinienem był tego robić. Można też jednak powiedzieć: Matzerath nie powinien był brać.Ale wziął. Ja pozbyłem się karmelka, Matzerath drętwiał z przerażenia coraz bardziej i bardziej, gdy czuł w palcach znaczek swojej partii. Mając teraz wolne ręce nie chciałem patrzeć, co zrobi z karmelkiem. Zbyt rozproszony, żeby zająć się wszami, Oskar zamierzał ponownie skupić się na mrówkach, dostrzegł jednak szybki ruch ręki Matzeratha, mówi teraz, ponieważ nie pamięta, co wówczas pomyślał: Byłoby rozsądniej zatrzymać kolorową okrągłą rzecz w zaciśniętej dłoni.On jednak chciał się jej pozbyć i mimo swej fantazji, wypróbowanej często przy gotowaniu i dekorowaniu wystawy sklepu kolonialnego, nie znalazł innej kryjówki niż jama ustna.Jak ważny może być taki krótki ruch ręki! Z dłoni do ust, to wystarczyło, żeby obu Ruskich, którzy siedzieli spokojnie po obu stronach Marii, przestraszyć i wypłoszyć z przeciwlotniczego łóżka. Z pistoletami maszynowymi stanęli przed brzuchem Matzeratha i każdy widział, że Matzerath próbuje coś połknąć.Gdyby przedtem zamknął chociaż trzema palcami szpilkę partyjnej odznaki. Teraz dławił się ostrym karmelkiem, poczerwieniał, oczy wyszły mu na wierzch, kaszlał, płakał, śmiał się i przez te wszystkie równoczesne wzruszenia nie mógł utrzymać rąk w górze. Tego jednak Ruscy nie mogli tolerować. Krzyczeli i chcieli, żeby znów pokazał swoje dłonie. Ale Matzerath nastawił się wyłącznie na swoje drogi oddechowe. Nie mógł już nawet porządnie kaszleć, zaczął tańczyć i wymachiwać rękami, strącił z półki parę blaszanych puszek mieszanki jarzynowej i sprawił, że mój Kałmuk, który dotąd przyglądał się spokojnie lekko skośnymi oczyma, odstawił mnie ostrożnie, sięgnął za siebie, przyłożył coś do biodra i strzelił, strzelił całą serią, strzelił, zanim Matzerath zdążył się udusić.Czegóż to człowiek nie robi, gdy na scenę wkracza przeznaczenie! Podczas gdy mój domniemany ojciec połknął partię i umarł, ja, bezwiednie czy mimowolnie, zgniotłem w palcach wesz, którą na krótko przedtem złapałem na Kałmuku. Matzerath upadł w poprzek mrówczego szlaku. Ruscy opuścili piwnicę przez sklep i zabrali po drodze parę paczek sztucznego miodu. Mój Kałmuk wyszedł ostatni, nie wziął jednak sztucznego miodu, bo musiał założyć nowy magazynek do swojej pepeszy. Wdowa Greff leżała wyczerpana między skrzynkami margaryny. Maria tuliła do siebie Kurtusia, jakby chciała go udusić. Mnie chodziło po głowie zdanie, które wyczytałem u Goethego. Mrówki zastały zmienioną sytuację, nie wahały się jed-nak nadłożyć drogi, skierowały swój wojskowy szlak wokół skulonego Matzeratha, bo ów cukier sypiący się z rozprutego worka podczas zajmowania Gdańska przez armię marszałka Rokossowskiego nie stracił nic ze swojej słodyczy.

252

Powinienem czy nie powinienem

Najpierw przyszli Rugiowie, potem Goci i Gepidowie, następnie Kaszubi, od których w prostej linii pochodzi Oskar, wkrótce później Polacy wysłali Wojciecha z Pragi. Ten przyszedł z krzyżem i padł od topora Kaszubów albo Prusów. Stało się to w wiosce rybackiej, a wioska nazywała się Gyddanyzc. Z Gyddanyzc zrobiono Danczik, z Dancziku powstał Dantzig, który później zamienił się w Danzig; a dzisiaj Danzig nazywa się Gdańsk.Zanim jednak przyjęła się ta pisownia, po Kaszubach przyszli do Gyddanyzc książęta Pomorzan. Nosili takie imiona jak Subisław, Sambor, Mestwin i Swiętopełk. Z wioski powstało miasteczko. Potem przyszli dzicy Prusowie i zniszczyli trochę miasta. Potem przyszli z daleka Brandenburczycy i również zniszczyli trochę miasta. Także Bolesław z Polski chciał trochę zniszczyć, a i zakon krzyżacki dbał o to, żeby szkody dopiero co naprawione ukazały się znów pod krzyżackimi mieczami.Zabawiając się w niszczenie i budowanie zmieniali się teraz kolejno przez kilkaset lat książęta Pomorzan, wielcy mistrzowie krzyżaccy, królowie i antykrólowie Polski, margrabiowie brandenburscy i biskupi Włocławka. Budowniczowie i burzyciele nazywali się: Otto i Waldemar, Bogusza, Heinrich von Plotzke - i Dietrich von Altenberg, który wzniósł zamek zakonny tam, gdzie w dwudziestym wieku przy placu Heweliusza broniono Poczty Polskiej.Przyszli husyci, tu i ówdzie podłożyli ogieniek i odeszli. Potem wyrzucono Krzyżaków z miasta, zburzono zamek, bo nie chciano w mieście mieć żadnego zamku. Stało się polskie i nieźle na tym wychodziło. Król, który to osiągnął, nazywał się Kazimierz, otrzymał przydomek Wielki i był synem Władysława I. Potem przyszedł Ludwik, a po Ludwiku Jadwiga. Ta wyszła za mąż za Jagiełłę z Litwy i zaczęły się czasy Jagiellonów. Po Władysławie II wstąpił na tron Władysław III, potem znów Kazimierz, który właściwie nie miał chęci, a mimo to przez trzynaście lat trwonił ciężkie pieniądze kupców gdańskich w wojnie z Zakonem. Jan Olbracht miał za to więcej do czynienia z Turkami. Po Aleksandrze panował Zygmunt Stary. Po rozdziale o Zygmuncie Auguście następuje w podręczniku historii rozdział o owym Stefanie Batorym, którego imieniem Polacy chętnie nazywają swoje transatlantyki. Ten przez dłuższy czas - jak można o

253

tym przeczytać - oblegał i ostrzeliwał miasto, ale nie zdołał go zdobyć. Potem przyszli Szwedzi i zachowali się tak samo. Obleganie miasta sprawiło im taką przyjemność, że niebawem powtórzyli to kilka razy. Także Holendrom, Duńczykom i Anglikom Zatoka Gdańska tak się spodobała, że kilku cudzoziemskim kapitanom krążącym na gdańskiej redzie udało się zostać morskimi bohaterami.Pokój Oliwski. Jak to ładnie i pokojowo brzmi. Wielkie mocarstwa spostrzegły wtedy po raz pierwszy, że kraj Polaków cudownie nadaje się do podziału. Szwedzi, Szwedzi, jeszcze raz Szwedzi - szwedzki półmisek, szwedzkie pijaństwo, szwedzka gimnastyka. Potem przyszli Rosjanie i Sasi, bo w mieście schronił się nieszczęsny król polski Stanisław Leszczyński. Z powodu jednego jedynego króla zniszczono tysiąc osiemset domów, a gdy nieszczęsny Leszczyński uciekł do Francji, bo tam mieszkał jego zięć Ludwik, obywatele miasta musieli wybulić milion.Potem Polska została trzykrotnie podzielona. Prusacy przyszli nie wołani i na wszystkich bramach miejskich polskiego orła królewskiego zamalowali swoim ptakiem. Ledwie bakałarz Falk zdążył napisać kolędę O, radosna..., przyszli Francuzi. Generał napoleoński nazywał się Raap i po uciążliwym oblężeniu wydusił z gdańszczan dwadzieścia milionów franków. Że czasy francuskie były straszne, tego nie należy podawać w wątpliwość. Ale trwały tylko siedem lat. Potem przyszli Rosjanie i Prusacy i bombardowaniem artyleryjskim podpalili Wyspę Spichrzów. Skończyło się wolne miasto, które wymyślił sobie Napoleon. Prusacy ponownie znaleźli okazję, żeby wszystkie bramy miejskie zapaćkać swoim ptakiem, zajęli się też tym gorliwie i na sposób pruski ulokowali w mieście 4 pułk grenadierów, 1 brygadę artylerii, 1 batalion saperów i 1 pułk huzarów przybocznych. Tylko przejściowo stały w Gdańsku 30 pułk piechoty, 18 pułk piechoty, 3 pułk gwardii pieszej, 44 pułk piechoty i 33 pułk fizylierów. Natomiast ów słynny 128 pułk piechoty odszedł dopiero w roku tysiąc dziewięćset dwudziestym. Żeby niczego nie pominąć, trzeba jeszcze dodać, że w czasach pruskich 1 brygada artylerii została rozbudowana i przekształcona w 1 dywizjon forteczny i 2 dywizjon po-lowy 1 wschodniopruskiego pułku artylerii. Do tego dochodził jeszcze pomorski pułk artylerii ciężkiej, który później został zastąpiony 16 zachodniopruskim pułkiem artylerii ciężkiej. Miejsce 1 pułku huzarów przybocznych zajął 2 pułk huzarów przybocznych. Natomiast 8 pułk ułanów tylko przez krótki czas przebywał w murach miasta. Za to poza murami, na przedmieściu Wrzeszcz, skoszarowano 17 zachodniopruski batalion taborów.Za czasów Burckhardta, Rauschninga i Greisera w Wolnym Mieście była tylko zielona policja. Zmieniło się to za Forstera w dziewięćset trzydziestym dziewiątym. Wtedy wszystkie koszary z wypalanej cegły znów zapełniły się roześmianymi mężczyznami w mundurach, którzy żonglowali wszystkimi rodzajami broni. Teraz można by wyliczać, jak nazywały się te wszystkie jednostki, które od dziewięćset trzydziestego dziewiątego do dziewięćset czterdziestego pią-tego stacjonowały w Gdańsku i okolicach albo zostały w Gdańsku zaokrętowane i wysłane na front białomorski. Oskar jednak da temu spokój i powie po prostu: potem, jak się dowiedzieliśmy, przyszedł marszałek Rokossowski. Ten na widok nietkniętego miasta przypo-mniał sobie o swoich wielkich międzynarodowych poprzednikach i z miejsca podpalił wszystko bombardowaniem artyleryjskim, żeby ci, co przyszli po nim, mogli wyszaleć się w odbudowie.Dziwnym sposobem tym razem po Rosjanach nie przyszli Prusacy, Szwedzi, Sasowie czy Francuzi; przyszli Polacy.Z całym dobytkiem przyszli Polacy z Wilna, Białegostoku i Lwowa i szukali sobie mieszkań. Do nas przyszedł pan, który nazywał się Fajngold, był samotny, ale stale zachowywał się tak,

254

jakby otaczała go liczna rodzina, której musiał wydawać polecenia. Pan Fajngold od razu objął sklep kolonialny, pokazywał swojej żonie Lubię, która jednak w dalszym ciągu pozostawała niewidzialna i nie udzielała odpowiedzi, wagę dziesiętną, bak na naftę, mosiężny drąg na kiełbasy, pustą kasę i, wielce ucieszony, zapasy w piwnicy. Maria, którą przyjął natychmiast na ekspedientkę i potokiem słów przedstawił swojej nierealnej żonie, pokazała panu Fajngoldowi naszego Matzeratha, który już od trzech dni leżał pod plandeką w piwnicy, bo ze względu na wielu Rosjan, którzy wszędzie na ulicach wypróbowywali rowery, maszyny do szycia i kobiety, nie mogliśmy go pochować.Gdy pan Fajngold zobaczył zwłoki, które przekręciliśmy na plecy, załamał ręce w taki sam ekspresyjny sposób, jaki Oskar zaobserwował przed laty u swojego zabawkarza Sigismunda Markusa. Całą swoją rodzinę, nie tylko panią Lube, zawołał do piwnicy i z pewnością zobaczył, że przyszli wszyscy, bo nazywał ich po imieniu, mówił: Luba, Lew, Jakub, Berek, Leon, Mendel i Sonia, wyjaśnił wezwanym, kto tu leży, a następnie wyjaśnił nam, że wszyscy, których dopiero co zawołał, też tak leżeli, zanim poszli do pieców w Treblince, nie tylko oni, bo jeszcze jego szwagierka i szwagier szwagierki, który miał pięcioro dzieciaków, i wszyscy leżeli, tylko on, pan Fajngold, nie leżał, bo musiał rozsypywać chlor.Potem pomógł nam wnieść Matzeratha po schodkach do sklepu, znów miał wokół siebie całą rodzinę, prosił swoją żonę Lube, żeby pomogła Marii umyć zwłoki. Ona jednak nie pomogła, na co pan Fajngold już nie zwrócił uwagi, bo przenosił zapasy z piwnicy do sklepu. Także Greffowa, która przecież umyła matkę Truczinską, tym razem nie przyszła pomóc, bo w mieszkaniu miała pełno Rosjan; słychać było, jak śpiewała.Stary Heilandt, który już w pierwszych dniach po zajęciu Gdańska miał pełno roboty żelując rosyjskie buty zdarte w zwycięskim marszu, nie chciał z początku zgodzić się na trumniarza. Lecz gdy pan Fajngold ubił z nim interes i za motorek elektryczny z szopy starego ofiarował papierosy Derby z naszych zapasów, Heilandt odłożył kamasze, wziął inne narzędzia i ostatnie deski ze skrzynek.Mieszkaliśmy wtedy, zanim wyrzucono nas również stamtąd i pan Fajngold odstąpił nam piwnicę, w mieszkaniu matki Truczinskiej, doszczętnie ogołoconym przez sąsiadów i przyjezdnych. Stary Heilandt zdjął z zawiasów drzwi z kuchni do bawialni, bo drzwi z bawialni do sypialni poszły na trumnę matki Truczinskiej. Na dole, w podwórzu, palił Derby i zbijał pudło. My zostaliśmy na górze, ja wziąłem sobie jedyne krzesło, jakie uchowało się w mieszkaniu, otworzyłem na rościerz wybite okna i złościłem się na starego, który klecił trumnę byle jak, nie nadając jej przepisowego zwężenia.Oskar nie zobaczył już Matzeratha, bo gdy pudło załadowano na płaski wózek wdowy Greff, wieko ze skrzynki po margarynie Vitello było już przybite, chociaż Matzerath za życia nie tylko nie jadał margaryny, ale brzydził się nawet używać jej do potraw.Maria prosiła pana Fajngolda, by jej towarzyszył, bo bała się rosyjskich żołnierzy na ulicach. Fajngold, który siedział z podwiniętymi nogami na kontuarze i wyjadał łyżeczką sztuczny miód z tekturowego kubka, miał najpierw skrupuły, obawiał się podejrzliwości swojej żony Luby, potem dostał chyba od małżonki pozwolenie, żeby pójść, bo zsunął się z kontuaru, dał mi sztuczny miód, ja oddałem go Kurtusiowi, który zaraz wszystko spałaszował, a tymczasem pan Fajngold z pomocą Marii włożył długie czarne palto z szarym króliczym kołnierzem. Zanim zamknął sklep i poprosił żonę, żeby nikomu nie otwierała, przymierzył za mały na niego cylinder, w którym dawniej Matzerath chodził na różne pogrzeby i wesela.Stary Heilandt nie chciał ciągnąć wózka na cmentarz miejski. Powiedział, że ma jeszcze

255

kamasze do podzelowania i musi szybko się uwinąć. Z placu Maksa Halbego, którego ruiny wciąż jeszcze dymiły, skręcił na lewo w Brzeźnieńską i domyśliłem się, że jedziemy na Zaspę. Rosjanie siedzieli przed domami w nikłym lutowym słońcu, sortowali zegarki naręczne i kieszonkowe, czyścili piaskiem srebrne łyżki, używali biustonoszy jako nauszników, ćwiczyli jazdę figurową na rowerach, urządzali sobie tor przeszkód z obrazów olejnych, zegarów stojących, wanien, aparatów radiowych i stojaków na ubrania, demonstrowali wśród tych rupieci ósemki, ślimaki, spirale, wymijali przytomnie różne przedmioty, jak wózki dziecięce i wiszące lampy, które rzucano z okien, i za swoją zręczność byli nagradzani oklaskami. Gdziekolwiek przejeżdżaliśmy, zabawa na parę chwil ustawała. Kilku w damskiej bieliźnie wciągniętej na mundury pomogło nam pchać, chciało się też dobrać do Marii, ale pan Fajngold, który mówił po rosyjsku i miał legitymację, przywołał ich do porządku. Jakiś żołnierz w damskim kapeluszu podarował nam klatkę z żywą papużką na drążku, Kurtuś podskakujący obok wózka chciał od razu powyrywać jej kolorowe piórka. Maria, która nie śmiała odmówić przyjęcia prezentu, podała mi klatkę na wózek, gdzie Kurtuś nie mógł już sięgnąć. Dla Oskara papużka była zbyt kolorowa, postawił więc klatkę z ptakiem na powiększoną skrzynkę margaryny z Matzerathem w środku. Siedziałem z tyłu, zwiesiłem nogi i przyglądałem się twarzy pana Fajngolda - pomarszczona, zamyślona i markotna, sprawiała wrażenie, jakby ów pan sprawdzał w myślach jakiś skomplikowany rachunek, który nie chciał się zgodzić.Postukałem trochę w moją blachę, wybrałem coś wesołego, chciałem rozproszyć ponure myśli pana Fajngolda. Ale on marszczył się nadal i przebywał wzrokiem nie wiadomo gdzie, może w dalekiej Galicji; tylko mojego bębenka nie widział. Wtedy Oskar zrezygnował, dopuszczając do głosu koła ręcznego wózka i płacz Marii.Jaka łagodna zima, pomyślałem, gdy zostawiliśmy za sobą ostatnie domy Wrzeszcza, przyglądałem się też chwilę papużce, która na widok owego popołudniowego słońca stojącego nad lotniskiem nastroszyła pióra.Lotnisko było obstawione wojskiem, a szosa do Brzeźna zamknięta. Jakiś oficer gadał z panem Fajngoldem, który w trakcie rozmowy trzymał cylinder w rozcapierzonych palcach i ukazywał rzadkie rozwiane włosy. Opukując krótko, jakby dla sprawdzenia, skrzynię z Matzerathem, drażniąc palcem papużkę, oficer kazał nas przepuścić, dał nam jednak dwóch najwyżej szesnastoletnich chłopaków w za małych furażerkach i z za dużymi pistoletami maszynowymi jako straż czy eskortę.Stary Heilandt ciągnął, ani razu nie oglądając się za siebie. Umiał też w ruchu, nie zatrzymując wózka, jedną ręką zapalić papierosa. W powietrzu wisiały samoloty. Motory słyszało się wyraźnie, bo to był koniec lutego, początek marca. Tylko wokół słońca zebrało się parę chmurek, które coraz bardziej blakły. Bombowce leciały na Hel albo wracały z Helu, bo tam walczyły jeszcze resztki drugiej armii.Pogoda i warkot samolotów nastroiły mnie smutno. Nie ma nic nudniejszego, nic bardziej odpychającego niż bezchmurne marcowe niebo pełne samolotów, których warkot to wzmaga się, to cichnie. W dodatku obaj młodzi Rosjanie przez całą drogę na próżno starali się utrzymać równy krok.Może w czasie jazdy po kocich łbach, potem po usianym wybojami asfalcie obluzowało się parę desek w skleconej naprędce skrzyni, poza tym jechaliśmy pod wiatr; w każdym razie cuchnęło nieżywym Matzerathem i Oskar był rad, gdy dotarliśmy do cmentarza na Zaspie.Nie mogliśmy podjechać na wysokość kutej kraty, bo przed samym cmentarzem zablokował jezdnię stojący w poprzek, wypalony T 34. Inne czołgi w marszu na Nowy Port musiały

256

nadłożyć drogi, pozostawiły ślady na piasku z lewej strony szosy i zburzyły kawał cmentarnego muru. Pan Fajngold poprosił starego Heilandta, żeby szedł z tyłu. Nieśli trumnę, która na środku wygięła się lekko, po śladach czołgów, potem z trudem przez rumowisko cmentarnego muru i ostatkiem sił kawałek między zrujnowanymi lub bliskimi ruiny nagrobkami. Stary Heilandt łapczywie ssał papierosa i wydmuchiwał dym na koniec trumny. Ja niosłem klatkę z papużką na drążku. Maria ciągnęła za sobą dwie łopaty. Kurtuś niósł kilof, to znaczy wymachi-wał nim dokoła siebie, a na cmentarzu, narażając się na niebezpieczeństwo, walił w szary granit, aż Maria odebrała mu kilof, żeby - była przecież silna - pomóc obu mężczyznom w kopaniu.Jak to dobrze, że ziemia jest tutaj piaszczysta i nie zmarznięta, stwierdziłem i wybrałem się za północny mur, żeby odszukać grób Jana Brońskiego. Mógł być tu albo tam. Nic bliższego nie dało się ustalić, bo za sprawą zmieniających się pór roku dawne zdradziecko świeże pobielenie stało się szare i kruche jak wszystkie mury na Zaspie.Wróciłem przez tylną okratowaną furtkę, popatrzyłem w górę nad kalekimi sosnami i żeby nie myśleć o czymś bez znaczenia, pomyślałem: teraz chowają i Matzeratha. Szukałem też i częściowo znalazłem pewien sens w okoliczności, że tutaj, w tej samej piaszczystej ziemi, mieli leżeć, choć bez mojej biednej mamy, obaj partnerzy do skata: Broński i Matzerath.Pogrzeby przypominają zawsze o innych pogrzebach!Piaszczysta ziemia stawiała opór, wymagała chyba bardziej wprawnych grabarzy. Maria zrobiła pauzę, dysząc ciężko oparła się o kilof i znów zaczęła płakać, gdy zobaczyła Kurtusia, jak z daleka rzucał kamieniami do papużki w klatce. Nie trafiał, rzucał za daleko, Maria płakała głośno i prawdziwie, bo straciła Matzeratha, bo widziała w Matzeracie coś, czym moim zdaniem nigdy nie był, a co dla niej miało odtąd pozostać oczywiste i godne miłości. Spiesząc ze słowami pociechy pan Fajngold skorzystał z okazji, żeby odsapnąć, gdyż kopanie dało mu się we znaki. Można by pomyśleć, że stary Heilandt szukał złota, tak bowiem równomiernie wywijał łopatą, rzucał za siebie wykopaną ziemię, a i dym papierosa wydmuchiwał w regularnych odstępach. Obaj młodzi Rosjanie siedzieli nieco dalej na cmentarnym murze i gawędzili pod wiatr. Poza tym samoloty i słońce, które coraz bardziej dojrzewało.Wykopali dół mniej więcej na metr głęboki, a Oskar stał bezczynnie i bezradnie między starym granitem, między kalekimi sosnami, między wdową po Matzeracie a Kurtusiem, który rzucał kamieniami do papużki.Powinienem czy nie powinienem? Masz dwudziesty pierwszy rok życia, Oskarze. Powinieneś czy nie powinieneś? Jesteś sierotą. Powinieneś wreszcie. Odkąd nie ma już twojej biednej mamy, jesteś półsierotą. Już wtedy powinieneś był się zdecydować. Potem zakopali tuż pod ziemią twojego domniemanego ojca Jana Brońskiego. Byłeś domniemanym sierotą, stałeś tutaj, na tym piachu, który nazywa się Zaspa, i trzymałeś lekko oksydowaną łuskę naboju. Padał deszcz i Ju 52 podchodził do lądowania. Czy już wtedy, jeśli nie w szumie deszczu, to w huczeniu lądującej maszyny transportowej, nie usłyszałeś wyraźnie tego „powinienem, nie powinienem”? Powiedziałeś sobie, że to deszcz, że to huk motorów; tego rodzaju monotonii można przypisać każdy tekst. Chciałeś usłyszeć to jeszcze wyraźniej, nie tylko domniemywać.Powinienem czy nie powinienem? Kopią teraz dół dla Matzeratha, twojego drugiego domniemanego ojca. Więcej domniemanych ojców, o ile wiesz, nie ma. Dlaczego mimo to żonglujesz dwiema zielonymi butelkami: powinienem, nie powinienem? Kogo chcesz jeszcze zapytać? Kalekich sosen, które są niepewne samych siebie?Wtedy spostrzegłem ubogi żeliwny krzyż z kruchymi esami-floresami i zaskorupiałymi literami:

257

Mathilde Kunkel - albo Runkel. Wtedy spostrzegłem - powinienem czy nie powinienem - w piasku wśród mikołajków nadmorskich i piaskownic zwyczajnych - powinienem - trzy albo cztery - nie powinienem - przeżarte rdzą metalowe wieńce wielkości talerza, które dawniej - powinienem - przedstawiały pewnie liście dębu albo wawrzynu - chyba nie powinienem - zważyłem je w dłoni - chyba jednak powinienem – wycelowałem - powinienem - w wystający wierzchołek krzyża - albo nie - miał może cztery centymetry średnicy - nie powinienem - wyznaczyłem sobie odległość dwóch metrów - powinienem - i rzuciłem - nie powinienem - chybiając celu - powinienem - jeszcze raz? - zbyt krzywo stał żelazny krzyż - powinienem - Mathilde Kunkel, a może Runkel - powinienem: Runkel, powinienem: Kunkel - to był szósty rzut, a przyznałem sobie siedem rzutów, sześć razy wyszło, że nie powinienem, i rzuciłem siódmy raz - powinienem - zarzuciłem wieniec - powinienem - uwieńczyłem Mathilde - powinienem - wawrzyn dla panny Kunkel - czy powinienem? pytałem młodą panią Runkel - tak, powiedziała Mathilde; umarła bardzo młodo, w dwudziestym siódmym roku życia, a urodziła się w osiemset sześćdziesiątym ósmym. Ja natomiast miałem dwudziesty pierwszy rok życia, gdy za siódmym razem wyszedł mi rzut, gdy owo „powinienem, nie powinienem” uprościłem i zamieniłem w dowiedzione, uwieńczone, wycelowane, zwycięskie „powinienem!”.I gdy Oskar z tym nowym „powinienem!” na końcu języka i w sercu podążał do grabarzy, nagle zaskrzeczała papużka, bo Kurtuś ją trafił i straciła trochę niebiesko-żółtych piór. Zastanawiałem się, jakie to pytanie skłoniło mojego syna, żeby tak długo rzucać kamykami do papużki, aż ostatni celny rzut przyniósł mu odpowiedź.Tamci przysunęli skrzynię do grobu, który był chyba na metr dwadzieścia głęboki. Staremu Heilandtowi bardzo się śpieszyło, musiał jednak czekać, bo Maria modliła się po katolicku, bo pan Fajngold trzymał cylinder na piersi i oczyma przebywał w Galicji. Toteż także Kurtuś podszedł teraz bliżej. Prawdopodobnie po swoim celnym rzucie podjął jakąś decyzję i z tych czy innych powodów, ale równie zdecydowany jak Oskar, zbliżył się do grobu.Dręczyła mnie ta niepewność. To przecież mój syn zdecydował się na coś albo przeciw czemuś. Czy zdecydował się w końcu uznać we mnie i pokochać jedynie prawdziwego ojca? Czy teraz, kiedy było już za późno, zdecydował się na blaszany bębenek? A może jego decyzja brzmiała: śmierć mojemu domniemanemu ojcu Oskarowi, który mojego domniemanego ojca Matzeratha tylko dlatego zabił odznaką partyjną, że miał już dość ojców? Czy i on tej dziecięcej sympatii, tak pożądanej między ojcami a synami, nie mógł wyrazić inaczej, jak tylko zabijając?Podczas gdy stary Heilandt zrzucił raczej niż spuścił do grobu skrzynię z Matzerathem i odznaką partyjną w tchawicy Matzeratha, a amunicją rosyjskiej pepeszy w brzuchu Matzeratha, Oskar przyznał się przed sobą samym, że umyślnie zabił Matzeratha, bo według wszelkiego prawdopodobieństwa był to jego nie tylko domniemany, lecz i rzeczywisty ojciec; zabił go jeszcze dlatego, że sprzykrzyło mu się przez całe życie wlec za sobą ojca.To nieprawda, że szpilka odznaki partyjnej była już otwarta, kiedy zgarnąłem karmelek z betonowej posadzki. Otworzyła się dopiero w mojej zaciśniętej dłoni. Oddałem Matzerathowi lepki karmelek, ostry i kłujący, żeby znaleźli przy nim odznakę, żeby położył sobie partię na języku, żeby się udusił - partią, mną, swoim synem; bo trzeba było z tym skończyć!Stary Heilandt zaczął zgarniać ziemię. Kurtuś pomagał mu niezdarnie, ale gorliwie. Nigdy nie kochałem Matzeratha. Czasem go lubiłem. Dbał o mnie bardziej jak kucharz niż jak ojciec. Był dobrym kucharzem. Jeśli dzisiaj odczuwam nieraz brak Matzeratha, to brak mi jego zrazów królewieckich, jego cynaderek na ostro, jego karpia z rzodkwią i ze śmietaną, takich jego

258

potraw jak zupa węgorzowa z zieleniną, żeberka po kasselsku z kiszoną kapustą i te wszystkie niezapomniane pieczenie niedzielne, których smak wciąż jeszcze mam na języku i w zębach. Uczucia swoje wyrażał w zupach, a zapomniano mu włożyć chochli do trumny. Zapomniano mu włożyć do trumny talii kart do skata. Matzerath lepiej gotował, niż grał w skata. Mimo to grał lepiej niż Jan Broński i prawie tak dobrze jak moja biedna mama. To była siła, to był jego tragizm. Marii nigdy nie mogłem mu wybaczyć, chociaż traktował ją dobrze, nie uderzył ani razu i najczęściej ustępował, gdy wszczynała kłótnię. Nie wydał mnie też Ministerstwu Zdrowia i podpisał dokument dopiero wtedy, gdy już nie roznoszono poczty. W chwilę po moim urodzeniu pod żarówkami przeznaczył mnie do objęcia sklepu. Żeby nie mieć nic do czynienia ze sklepem, Oskar przez siedemnaście lat miał do czynienia z blisko setką biało-czerwono lakierowanych blaszanych bębenków. Teraz Matzerath leżał już w trumnie. Stary Heilandt zakopywał go w ziemi i palił przy tym papierosy Matzeratha - Derby. Oskar powinien był teraz objąć sklep. Ale tymczasem sklep objął pan Fajngold ze swoją liczną niewidzialną rodziną. Reszta przypadła mnie: Maria, Kurtuś i odpowiedzialność za tych dwoje.Maria płakała i nadal modliła się prawdziwie i po katolicku. Pan Fajngold przebywał w Galicji albo rozwiązywał zawiłe rachunki. Kurtuś zmęczył się, ale niestrudzenie wywijał łopatą. Na cmentarnym murze siedzieli gawędząc młodzi Rosjanie. Stary Heilandt z ponurą regularnością przysypywał piaskiem cmentarza na Zaspie deski ze skrzynki po margarynie. Oskar mógł jeszcze odczytać trzy litery słowa Vitello, gdy zdjął blachę z szyi, nie mówił już: „powinienem czy nie powinienem?”, powiedział: „tak musi być!” i rzucił bębenek tam, gdzie na trumnie dość już było piasku, żeby nie narobić hałasu. Do tego dodałem też pałeczki. Utkwiły w piasku. Był to mój bębenek z czasów Wyciskaczy. Pochodził z zapasów teatru frontowego. Bebra podarował mi blachy. Jak mistrz oceniłby moje postępowanie? Jezus bębnił na tej blasze i zwalisty, dziobaty Rosjanin. Niewiele była już warta. Ale gdy na jej powierzchnię rzucono trochę piasku, blacha zadźwięczała, i przy drugim rzucie zadźwięczała trochę. A przy trzecim już nie zadźwięczała, ukazywała już tylko trochę białego lakieru, aż piasek i to wyrównał z innym piaskiem, z coraz większą ilością piasku, pomnażał się piasek na moim bębenku, pię-trzył się, rósł - a i ja zacząłem rosnąć, czego zapowiedzią było gwałtowne krwawienie z nosa.Kurtuś pierwszy spostrzegł krew. - On krwawi, krwawi! - krzyknął i odwołał pana Fajngolda z Galicji, wyrwał Marię z modlitwy, zmusił nawet obu młodych Rosjan, którzy w dalszym ciągu siedzieli na murze i gawędzili zwróceni w stronę Brzeźna, do krótkiego, lękliwego podniesienia wzroku.Stary Heilandt zostawił łopatę w piasku, wziął kilof i wsunął mi pod kark niebieskoczarne żelazo. Chłód poskutkował. Krwawienie z nosa trochę osłabło. Stary Heilandt znów chwycił za łopatę i miał już niewiele piasku obok grobu, gdy krwawienie całkiem ustało, ale pozostało rośniecie i objawiało się wewnętrznym skrzypieniem, szumem i trzaskaniem.Gdy stary Heilandt uporał się z grobem, wyciągnął z innego grobu zmurszały drewniany krzyż bez napisu i wetknął w świeży pagórek mniej więcej pomiędzy głową Matzeratha a moim pogrzebanym bębenkiem. - Gotowe! - powiedział i wziął Oskara, który nie mógł iść, na ręce, niósł go, pociągnął za sobą innych, także młodych Rosjan z pistoletami maszynowymi, z cmentarza, przez zburzony mur, po śladach czołgów do ręcznego wózka na szynach tramwajowych, gdzie w poprzek ustawił się czołg. Popatrzyłem przez ramię w tył, w stronę cmentarza na Zaspie. Maria niosła klatkę z papużką, pan Fajngold niósł narzędzia, Kurtuś nie niósł nic. Obaj Rosjanie w za małych furażerkach nieśli za duże pistolety maszynowe, sosny nadmorskie wyginały się.

259

Z piachu na asfaltową szosę. Na wraku czołgu siedział Leon Hyś. Wysoko w górze samoloty wracające z Helu, lecące na Hel. Leo uważał, żeby nie pobrudzić rękawiczek o wypalony T 34. Słońce, które już całkiem wessało swoje chmurki, padało na Bocianie Gniazdo pod Sopotem. Leo zsunął się z czołgu i wyprostował.Starego Heilandta widok Hysia rozweselił: - Kto by pomyślał! Świat się kończy, tylko na Leo Hysia siły nie ma. - Dobrodusznie poklepał wolną ręką czarny surdut i objaśnił pana Fajngolda: - To jest nasz Leo Hyś. Chce nam wyrazić współczucie i uścisnąć prawicę.I tak też było. Leo zatrzepotał rękawiczkami, śliniąc się po swojemu złożył kondolencje wszystkim obecnym i zapytał: - Widzieliście Pana, widzieliście Pana? - Nikt go nie widział. Maria, nie wiem czemu, podarowała Hysiowi klatkę z papużką.Gdy Leo podszedł do Oskara, którego stary Heilandt położył na ręcznym wózku, zmienił się na twarzy, podmuchy wiatru wzdęły mu ubranie, nogi zerwały się do tańca. - Pan, Pan! - krzyczał i potrząsał papużką w klatce. - Patrzcie na Pana, jak rośnie. Patrzcie tylko, jak rośnie!Nagle rzuciło go wraz z klatką w powietrze, i biegł, leciał, tańczył, zataczał się, przewracał, wzlatywał ze skrzeczącym ptakiem, sam ptak, nareszcie opierzony, pofrunął na przełaj ku nawadnianym polom. I poprzez głosy obu pistoletów maszynowych słychać było, jak krzyczał: - On rośnie, rośnie! - I gdy obaj młodzi Rosjanie musieli załadować ponownie, on wciąż krzyczał: - On rośnie! - i nawet gdy pistolety maszynowe znów się odezwały, gdy Oskar spadał już ze schodów bez stopni w rosnące, wszystko przyjmujące omdlenie, słyszałem jeszcze ptaka, głos kruka - Leo oznajmiał: - On rośnie, rośnie, rośnie...

Środki dezynfekcyjne

Ostatniej nocy nawiedziły mnie prędko zmieniające się sny. Działo się podobnie jak w dni odwiedzin, kiedy przychodzą przyjaciele. Jedne sny ustępowały miejsca drugim, gdy tylko opowiedziały mi to, co sny uważają za godne opowiedzenia: niedorzeczne historyjki pełne powtórzeń, monologi, których niestety nie sposób ignorować, bo wypowiadane są dość natarczywie z gestykulacją kiepskich aktorów. Gdy przy śniadaniu próbowałem opowiedzieć te historyjki mojemu pielęgniarzowi, nic z tego nie wyszło, bo wszystko zapomniałem; Oskar nie ma talentu do snów.Podczas gdy Bruno sprzątał ze stołu, spytałem mimochodem: - Drogi Bruno, ile ja właściwie mam wzrostu?Bruno postawił talerzyk z marmoladą na filiżance po kawie i zatroskał się: - Ależ, panie Matzerath, znów pan nie ruszył marmolady.Ano, znam ten zarzut. Zawsze go słyszę po śniadaniu. Mimo to Bruno przynosi mi każdego ranka tę kupkę poziomkowej marmolady, a ja od razu przykrywam ją papierem, gazetą, którą zginam w daszek. Nie znoszę ani widoku, ani smaku marmolady, toteż na zarzut Bruna odparłem spokojnie i zdecydowanie: - Doskonale wiesz, Bruno, co myślę o marmoladzie, powiedz mi lepiej, ile mam wzrostu.Bruno ma oczy wymarłego dinozaura. Ilekroć musi się zastanowić, wlepia to prehistoryczne spojrzenie w sufit pokoju, mówi najczęściej w tym kierunku, więc i dziś rano powiedział do sufitu: - Ale to przecież poziomkowa marmolada! - Dopiero gdy po dłuższej pauzie - bo moje milczenie podtrzymywało pytanie o wzrost Oskara - jego spojrzenie wróciło z sufitu i uczepiło się prętów w kracie mojego łóżka, usłyszałem, że mam metr dwadzieścia jeden wzrostu.- Nie chciałbyś, drogi Bruno, dla porządku zmierzyć mnie jeszcze raz?

260

Spoglądając nieruchomo, Bruno z kieszeni na tyłku wyciągnął calówkę, niemal brutalnie zdarł ze mnie kołdrę, obciągnął mi zadartą koszulę i okrył moją nagość, rozłożył jaskrawożółtą miarkę ułamaną na sto siedemdziesiątym ósmym centymetrze, przyłożył do mojego ciała, przesuwał, sprawdzał, rękami robił to gruntownie, oczyma natomiast przebywał w epoce jaszczurów, i w końcu, udając, że odczytuje rezultat, zastygł z calówką w bezruchu: - Nadal metr dwadzieścia jeden.Dlaczego składając calówkę, zbierając naczynia po śniadaniu musiał tak hałasować? Nie podoba mu się moja miara?Gdy Bruno opuścił pokój z tacą śniadaniową, z jaskrawożółtą calówką obok oburzająco naturalnej w kolorze poziomkowej marmolady, na korytarzu jeszcze raz przywarł okiem do judasza w drzwiach - czułem, jak pod jego spojrzeniem przenoszę się w czasy prehistoryczne, zanim wreszcie zostawił mnie sam na sam z moim metrem i dwudziestu jeden centymetrami.A więc Oskar tyle ma wzrostu! Jak na karła, gnoma, liliputa niemal za dużo. Jak wysoko moja Roswita Raguna nosiła czubek głowy? Jaki wzrost potrafił zachować mistrz Bebra, który był potomkiem księcia Eugeniusza? Nawet na Kitty i Feliksa mógłbym dzisiaj patrzeć z góry. A przecież wszyscy, których tu wymieniam, zazdrośnie i przyjaźnie patrzyli kiedyś z góry na Oskara; który do dwudziestego pierwszego roku życia miał dziewięćdziesiąt cztery centymetry.Dopiero gdy w czasie pogrzebu Matzeratha na Zaspie kamień uderzył mnie w tył głowy, zacząłem rosnąć.Oskar mówi: kamień. Decyduję się więc na uzupełnienie relacji o wydarzeniach na cmentarzu.Skoro tylko po siódmym rzucie zorientowałem się, że nie ma już dla mnie pytania: „powinienem czy nie powinienem?”, lecz jest tylko jedno stwierdzenie: „powinienem, muszę, chcę!” - zdjąłem bębenek z szyi, rzuciłem go razem z pałeczkami go grobu Matzeratha, zdecydowałem się na rośniecie i poczułem od razu narastający szum w uszach, a dopiero potem dostałem w tył głowy kamieniem wielkości włoskiego orzecha, który mój syn Kurt cisnął z cztero- i półletnią siłą. Chociaż to uderzenie nie zaskoczyło mnie - domyślałem się przecież, że mój syn miał wobec mnie jakieś zamiary - to jednak w ślad za swoim bębenkiem wpadłem do grobu Matzeratha. Stary Heilandt wyciągnął mnie suchym, starczym chwytem, bębenek i pałeczki zostawił jednak w dole, położył mnie, ponieważ krew leciała mi z nosa, karkiem na żelazie kilofa. Krwawienie, jak wiemy, szybko ustało, natomiast rośniecie robiło postępy, które co prawda były tak minimalne, że tylko Leo Hyś zauważył je i obwieścił krzycząc głośno, trzepocząc i unosząc się jak ptak.Tyle tego uzupełnienia, które w gruncie rzeczy jest zbyteczne; bo wzrost zaczął się, jeszcze zanim trafił mnie kamień i zanim wpadłem do grobu Matzeratha. Dla Marii i pana Fajngolda jednak od samego początku istniała tylko jedna przyczyna mojego rośnięcia, które nazywali chorobą: kamień w tył głowy, upadek do dołu. Maria sprała Kurtusia jeszcze na cmentarzu. Było mi go żal, bo przecież nie można wykluczyć, że przeznaczył kamień dla mnie, aby mi pomóc, aby przyśpieszyć mój wzrost. Może chciał mieć wreszcie prawdziwego, dorosłego ojca, a może tylko zastępcę Matzeratha; bo ojca nigdy we mnie nie uznał i nie uszanował.W trakcie mojego trwającego blisko rok rośnięcia sporo było lekarzy i lekarek, którzy potwierdzali, że winien jest kamień, nieszczęśliwy upadek, którzy zatem mówili i wpisywali do historii mojej choroby: Oskar Matzerath jest ułomnym Oskarem, ponieważ dostał kamieniem w tył głowy - i tak dalej, i tak dalej.Tutaj powinniście państwo przypomnieć sobie moje trzecie urodziny. Cóż potrafili dorośli powiedzieć o początku mojej właściwej historii: W wieku trzech lat Oskar Matzerath spadł ze

261

schodów piwnicznych na betonową posadzkę. Przez ten upadek został zahamowany wzrost, i tak dalej, i tak dalej...Można w tych wyjaśnieniach dostrzec zrozumiałe pragnienie człowieka, który chciałby każdy cud racjonalnie wytłumaczyć. Oskar musi przyznać, że i on jak najdokładniej bada każde dziwo, zanim odrzuci je jako niewiarygodną bujdę.Wróciwszy z cmentarza na Zaspie, zastaliśmy w mieszkaniu matki Truczinskiej nowych lokatorów. Ośmioosobowa rodzina polska zaludniła kuchnię i oba pokoje. Ludzie byli mili, chcieli nas przyjąć, póki nie znajdziemy czegoś innego, ale pan Fajngold sprzeciwił się takiemu zagęszczeniu, chciał nam oddać z powrotem sypialnię i samemu zadowolić się bawialnią. Na to jednak nie chciała się zgodzić Maria. Uważała, że jej świeżemu wdowieństwu nie wypada mieszkać pod jednym dachem z samotnym panem. Fajngold, który chwilami nie zdawał sobie sprawy, że nie było przy nim żadnej pani Luby i żadnej rodziny, który dość często czuł za plecami obecność energicznej małżonki, zrozumiał powody Marii. Ze względu na przyzwoitość i panią Lube nie uchodziło mieszkać razem, więc odstąpił nam piwnicę. Pomógł nam nawet urządzić się tam, nie pozwolił jednak, żebym i ja przeniósł się do piwnicy. Ponieważ byłem chory, strasznie chory, położyli mnie na prowizorycznym łóżku w bawialni koło fortepianu mojej biednej mamy.Ciężko było o lekarza. Większość lekarzy zawczasu opuściła miasto z transportami wojskowymi, bo już w styczniu zachodniopruską Kasę Chorych przeniesiono na zachód i wskutek tego pojęcie pacjenta stało się dla wielu lekarzy nierealne. Po długim szukaniu pan Fajngold w szkole Heleny Lange, gdzie leżeli obok siebie ranni z Armii Czerwonej i Wehrmachtu, znalazł lekarkę z Elbląga, która przeprowadzała tam amputacje. Obiecała wpaść i przyszła też po czterech dniach, usiadła przy moim łóżku, badając mnie wypaliła jednego po drugim trzy albo cztery papierosy i zasnęła nad czwartym.Pan Fajngold nie odważył się jej zbudzić. Maria trąciła ją nieśmiało. Ale lekarka oprzytomniała dopiero wtedy, gdy dopalającym się papierosem osmaliła sobie palec wskazujący lewej ręki. Natychmiast wstała, rozdeptała niedopałek na dywanie i powiedziała krótko, z rozdrażnieniem: - Musicie wybaczyć. Przez ostatnie trzy tygodnie nie zmrużyłam oka. Byłam w Kieżmarku na promie z transportem maluchów z Prus Wschodnich. Ale maluchy nie przyjechały. Tylko wojsko. Było ich ze cztery tysiące. Wszystkie pojechały do lali. - Potem tak samo krótko, jak opowiadała o dzieciach, które pojechały do lali, pogłaskała mnie po rosnącym dziecięcym policzku, wetknęła w usta nowego papierosa, podwinęła lewy rękaw, wyciągnęła z teczki ampułkę i robiąc sobie zastrzyk pobudzający powiedziała do Marii: - Pojęcia nie mam, co jest z tym chłopcem. Trzeba by go do kliniki. Ale nie tutaj. Niech pani stara się wyjechać, na zachód. Przeguby rąk, stawy kolanowe i barkowe są opuchnięte. Z głową pewnie zaczyna się to samo. Niech pani robi zimne okłady. Zostawiam parę tabletek, gdyby miał bóle i nie mógł spać.Podobała mi się ta oszczędna w słowach lekarka, która nie wiedziała, co mi jest i nie bała się do tego przyznać. W ciągu następnych tygodni Maria i pan Fajngold zrobili mi kilkanaście zimnych okładów, które przynosiły mi ulgę, ale nie zapobiegały temu, że przeguby rąk, stawy kolanowe i barkowe, a także głowa w dalszym ciągu puchły i bolały. Marię i pana Fajngolda przede wszystkim przeraziła moja rozrastająca się wszerz głowa. Ona dawała mi owe tabletki, które zbyt szybko się skończyły. On z linijką i ołówkiem w ręku zaczął szkicować wykresy gorączki, wdał się przy tym w eksperymenty, w śmiało zaprojektowane konstrukcje wpisywał moją gorączkę, którą mierzył pięć razy dziennie wymienionym na czarnym rynku za sztuczny miód termometrem, co potem w tabelach pana Fajngolda wyglądało jak okropnie popękane

262

pasmo górskie - wyobrażałem sobie Alpy, łańcuch śnieżnych Andów - a tymczasem moja temperatura była o połowę mniej ekstrawagancka: rano miałem przeważnie trzydzieści osiem i jeden; pod wieczór dochodziłem do trzydziestu dziewięciu; trzydzieści dziewięć i cztery to najwyższa temperatura w okresie mojego rośnięcia. W gorączce widziałem i słyszałem roz-maite rzeczy, siedziałem na karuzeli, chciałem wysiąść, ale nie mogłem. Siedziałem z mnóstwem małych dzieci w wozach strażackich, wydrążonych łabędziach, na psach, kotach, świniach i jeleniach, jechałem, jechałem, jechałem, jechałem, chciałem wysiąść, ale nie mogłem. Wszystkie maluchy płakały, nie chciały już jeździć na karuzeli, chciały zaraz wyjść z wozów strażackich, wydrążonych łabędzi, zsiąść z kotów, psów, jeleni i świń, ale nie mogły. Obok właściciela karuzeli stał bowiem Ojciec Niebieski i wciąż opłacał za nas jeszcze jedno okrążenie. A my modliliśmy się: „Ojcze nasz, wiemy, że masz dużo drobnych, że lubisz, jak jeździmy na karuzeli, że bawi cię pokazywanie nam okrągłości świata. Prosimy cię, schowaj portmonetkę, powiedz: stop, dość już, koniec, basta, wysiadać, szlus, stój - w głowie nam się kręci, biednym dzieciaczkom, jest nas cztery tysiące, przywieźli nas do Kieżmarku nad Wisłą, ale nie przedostaliśmy się na drugi brzeg, bo Twoja karuzela, Twoja karuzela...”Ale Pan Bóg, Ojciec nasz, właściciel karuzeli, uśmiechał się, jakby nigdy nic, ponownie wytrząsał monetę z portmonetki, żeby cztery tysiące maluchów, wśród nich Oskar, kręciło się w kółko w wozach strażackich i wydrążonych łabędziach, na kotach, psach, świniach li jeleniach, a za każdym razem, kiedy mój jeleń - jeszcze dziś wydaje mi się, że siedziałem na jeleniu - przemykał koło Ojca naszego i właściciela karuzeli, miał on inną twarz: był to Rasputin, który śmiejąc się próbował swoimi zębami szamana monetę na następne okrążenie; był to książę poetów Goethe, który z pięknie haftowanej sakiewki wysypywał monety, a na przedniej stronie wszystkich tych monet odciśnięty był profil Ojca naszego, i znów odurzony Rasputin, potem zrównoważony pan von Goethe. Trochę szaleństwa z Rasputinem, potem ze względów rozumowych Goethe. Ekstremiści wokół Rasputina, siły porządku wokół Goethego. Tłum, wrzenie I wokół Rasputina, kalendarzowe sentencje według Goethego... a wreszcie pochylił się - nie dlatego, że gorączka ustąpiła, lecz dlatego, że zawsze ktoś łagodząc pochyla się nad gorączką - pochylił się pan Fajngold i zatrzymał karuzelę. Usunął straż pożarną, łabędzie i jelenie, zdewaluował monety Rasputina, wysłał Goethego do majtek, wyprawił cztery tysiące oszołomionych maluchów przez Kiezmark i Wisłę do Królestwa Niebieskiego - i uniósł Oskara z łoża boleści, posadził go na chmurze lizolu, co ma oznaczać, że mnie zdezynfekował.Zaczęło się to jeszcze od wszy i weszło potem w zwyczaj. Wszy znalazł najpierw u Kurtusia, potem u mnie, u Marii i u siebie. Jak pan Fajngold krzyczał, gdy znalazł wszy! Wołał swoją żonę i dzieci, podejrzewał całą swoją rodzinę o robactwo, w zamian za miód sztuczny i płatki owsiane zdobył masę najróżniejszych środków dezynfekcyjnych i zaczął codziennie dezynfekować siebie, całą swoją rodzinę, Kurtusia, Marię i mnie, a także moje łóżko. Nacierał nas, spryskiwał i posypywał. A gdy spryskiwał, posypywał i nacierał, kwitła moja gorączka, płynął potok jego wymowy i dowiadywałem się o wagonach towarowych pełnych karbolu, chloru i lizolu, które on rozpryskiwał, rozsypywał i rozlewał, gdy był jeszcze dezynfektorem w obozie w Treblince i jako dezynfektor Mariusz Fajngold codziennie o drugiej po południu spryskiwał roztworem lizolu obozowe ulice, baraki, łaźnie, piece krematoryjne, zawiniątka z ubraniem, czekających, którzy nie byli jeszcze pod prysznicem, leżących, którzy już byli pod prysznicem, wszystko, co wychodziło z pieców, wszystko, co miało wejść do pieców. I wyliczał mi nazwiska, bo znał wszystkie nazwiska: opowiadał o Bilauerze, który jednego z najbardziej

263

upalnych dni sierpnia poradził dezynfektorowi, żeby spryskał obozowe ulice Treblinki nie roztworem lizolu, lecz naftą. Pan Fajngold tak zrobił. A ten Bilauer miał zapałki. A stary Lew Kurland z ŻOB odebrał od wszystkich przysięgę. A inżynier Galewski wyłamał drzwi do magazynu broni. A Bilauer zastrzelił pana hauptsturmführera Kutnera. A Sztulbach i Waryński rzucili się na Zisenisa. A inni na ludzi z Trawnik. A jeszcze inni przecięli druty ogrodzenia i upadli. Ale Unterscharführer Schöpke, który zawsze dowcipkował prowadząc ludzi pod prysznic, stał w bramie obozu i strzelał. Nic to mu jednak nie pomogło, bo inni rzucili się na niego: Adek Kawę, Motel Lewit i Henoch Lerer, także Hersz Rotblat i Letek Żagiel, i Tozjasz Baran ze swoją Deborą. A Lolek Bebelmann krzyknął: „Fajngold też niech idzie, zanim samoloty przylecą”. Ale pan Fajngold czekał jeszcze na swoją żonę Lube. Lecz ona już wtedy nie przychodziła, kiedy ją wołał. Złapali go z lewej i z prawej. Z lewej Jakub Gelernter i z prawej Mordechaj Szwarcbard. A przed nim biegł mały doktor Atlas, który już w obozie w Treblince, a później w lasach pod Wilnem zalecał jak najstaranniejsze spryskiwanie lizolem, który twierdził, że lizol jest ważniejszy niż życie. A pan Fajngold mógł tylko to potwierdzić; bo przecież miał do czynienia z trupami, nie z jednym trupem, nie, z trupami, jaką mam podać liczbę, powiem, że tych trupów, które on spryskał lizolem, było co niemiara. I sypał nazwiskami, aż to zrobiło się nudne, aż dla mnie, który pławiłem się w lizolu, pytanie o życie i śmierć stu tysięcy nazwisk mniej było ważne niż pytanie, czy życie, a jeśli nie życie, to śmierć też zdezynfekowano w porę i wystarczająco środkami dezynfekcyjnymi pana Fajngolda.Potem jednak gorączka mi spadła i zrobił się kwiecień. Potem gorączka znów podskoczyła, karuzela wirowała, a pan Fajngold polewał lizolem martwych i żywych. Potem gorączka znów spadła i skończył się kwiecień. W początku maja szyja mi się zrobiła krótsza, klatka piersiowa poszerzyła się, podjechała w górę, tak że nie pochylając głowy mogłem potrzeć brodą obojczyk Oskara. Jeszcze raz przyszło trochę gorączki i trochę lizolu. Słyszałem też szept pła-wiących się w lizolu słów Marii: - Żeby tylko go nie pokręciło! Żeby tylko nie dostał garbu! Żeby tylko nie zrobiło się z tego wodogłowie!Pan Fajngold zaś pocieszał Marię, opowiadał jej o ludziach, których znał, a którzy mimo garbu i wodogłowia do czegoś doszli. Mówił o jakimś Romanie Frydrychu, co wyemigrował ze swoim garbem do Argentyny i tam otworzył sklep z maszynami do szycia, a później ten sklep rozrósł się w wielką i znaną firmę.Opowieść o powodzeniu garbatego Frydrycha nie pocieszyła co prawda Marii, natchnęła jednak opowiadacza, pana Fajngolda, takim entuzjazmem, że postanowił nadać naszemu sklepowi kolonialnemu inne oblicze. W połowie maja, wkrótce po zakończeniu wojny, w sklepie pokazały się nowe artykuły. Pojawiły się pierwsze maszyny do szycia i części zamienne, ale artykuły żywnościowe jeszcze przez jakiś czas pozostały i pomogły przetrwać okres przejściowy. To były rajskie czasy! Nie płaciło się już gotówką. Wymieniało się metodą łańcuszkową: miód sztuczny, płatki owsiane, także ostatnie torebeczki proszku do pieczenia doktora Oetkera, cukier, mąka i margaryna zamieniały się w rowery, rowery i części rowerowe w motorki elektryczne, te w narzędzia, narzędzia w futra, a futra pan Fajngold zaczarowywał w maszyny do szycia. Kurtuś pomagał w tych zamiennych igraszkach, przyprowadzał klientów, pośredniczył w transakcjach, wciągnął się o wiele szybciej niż Maria w nową branżę. Było niemal tak jak za czasów Matzeratha. Maria stała za ladą, obsługiwała ową część dawnej klienteli, która jeszcze nie wyjechała, i starała się mozolną polszczyzną poznać życzenia nowo przybyłych klientów. Kurtuś miał dar do języków, był wszędzie. Pan Fajngold mógł na nim polegać. Kurtuś mimo swoich niespełna pięciu lat wyspecjalizował się i spośród stu kiepskich

264

lub średnich modeli, jakie ukazywały się na czarnym rynku przy Dworcowej, wyławiał od razu doskonałe maszyny Singera i Pfaffa, a pan Fajngold potrafił docenić 'umiejętności malca. Gdy w końcu maja moja babka Anna Koljaiczkowa przyszła na piechotę z Bysewa przez Brętowo do Wrzeszcza, odwiedziła nas i ciężko dysząc rzuciła się na kozetkę, pan Fajngold I bardzo chwalił Kurtusia, a i dla Marii znalazł słowa uznania. Opowiadając babce długo i szeroko historię mojej choroby, a przy okazji i podkreślając raz po raz użyteczność swoich środków dezynfekcyjnych, uznał, że i Oskara należy pochwalić, bo taki byłem spokojny i dzielny, przez całą chorobę nigdy nie krzyczałem.Moja babka przyszła po naftę, bo w Bysewie nie było już światła. Fajngold opowiedział jej o swoich doświadczeniach z naftą w obozie w Treblince, a także o swoich różnorodnych zadaniach obozowego dezynfektora, kazał Marii napełnić naftą dwie litrowe butelki, dodał do tego paczkę sztucznego miodu i cały asortyment środków dezynfekcyjnych i kiwając głową, a jednocześnie myślami przebywając gdzie indziej, słuchał, jak babka opowiadała ze szczegółami o wszystkim, co w czasie działań wojennych spaliło się w Bysewie i Bysewie-Wybudowaniach. Mogła też coś powiedzieć na temat zniszczeń w Firodze, która odzyskała dawną polską nazwę. A i Bysewo powróciło do przedwojennej nazwy. Ehlersa natomiast, który przecież był w Rębiechowie ortsbauernführerem i bardzo się udzielał, który ożenił się z żoną syna jej brata, znaczy się: Jadwigą po Janie, co zginął na Poczcie, otóż tego Ehlersa robotnicy rolni powiesili przed jego biurem. I niewiele brakowało, a powiesiliby też Jadwigę, bo jako żona polskiego bohatera wzięła sobie ortsbauemführera, bo Stefan dosłużył się podporucznika w niemieckiej armii, a Marga była przecież w Związku Dziewcząt Niemieckich.- Ano cóż - powiedziała moja babka - Stefanowi nie mogli nic zrobić, bo nad Białym Morzem zginął, hen na pomocy. Ale Margę chcieli jej wziąć i do obozu wsadzić. Ale wtedy Wincenty gębę roztworzył i nagadał się, jak jeszcze nigdy. I teraz Jadwiga jest z Marga u nas i pomaga w polu. Ale Wincentemu tak to gadanie siły odjęło, że długo już chyba nie pociągnie. A z babcią też dobrze nie jest, serduszko ją boli i wszystko, a najgorzej głowa, odkąd taki jeden mądrala uderzył ją, bo myślał, że tak potrzeba.Tak skarżyła się Anna Koljaiczkowa, trzymała się za głowę, głaskała mnie po rosnącej głowie i wygłosiła przy tym parę gorzkich myśli: - Tak to już jest z Kaszubami, Oskarku. Zawsze dostają po głowie. Ale wy teraz wyjedziecie, na zachód wyjedziecie, tam lepiej wam będzie, i tylko babcia zostanie tutaj. Bo Kaszubów nie można przenieść nigdzie, oni zawsze muszą być tutaj i nadstawiać głowy, żeby inni mogli uderzyć, bo my za mało polscy jesteśmy i za mało niemieccy, bo jak ktoś jest Kaszuba, nie wystarcza to ani Niemcom, ani Polakom. Ci zawsze dokładnie chcą wiedzieć, co jest co!Moja babka zaśmiała się głośno, schowała butelki z naftą, miód sztuczny i środki dezynfekcyjne pod owe cztery spódnice, które mimo najbardziej burzliwych, militarnych, politycznych i dziejowych wydarzeń nie straciły swojej ziemniaczanej barwy.Gdy miała już iść i pan Fajngold prosił ją o chwilę cierpliwości, bo chciał jej jeszcze przedstawić swoją żonę Lube i resztę rodziny,Anna Koljaiczkowa powiedziała, kiedy pani Luba nie przyszła:- Widzi pan, ja też wołam ciągle: Agnieszko, córko moja, przyjdźże i pomóż starej matce wyżąć bieliznę. I ona tak samo nie przychodzi, jak nie chciała przyjść pańska Luba. A Wincenty, znaczy się mój brat, mimo choroby wychodzi w ciemną noc na przyzbę i wyrywa sąsiadów ze snu, bo przyzywa głośno syna swojego Jana, który na Poczcie był i zabity został.Stała już w drzwiach i zakładała chustkę, gdy ją zawołałem po polsku z łóżka: - Babka, babka!

265

- A ona odwróciła się, uniosła już lekko spódnice, jakby chciała mnie tam wpuścić i zabrać ze sobą, potem prawdopodobnie przypomniała sobie o butelkach z naftą, sztucznym miodzie i środkach dezynfekcyjnych, które już zajmowały owo miejsce - wyszła, wyszła beze mnie, wyszła bez Oskara.W początku czerwca pierwsze transporty odjechały na zachód. Maria nic nie mówiła, ale zauważyłem, że i ona żegna się z meblami, ze sklepem, z kamienicą, z grobami po obu stronach Alei Hindenburga i z pagórkami na cmentarzu na Zaspie.Zanim schodziła z Kurtusiem do piwnicy, siadała nieraz wieczorem opodal mojego łóżka przy fortepianie mojej biednej mamy, w lewej ręce trzymała organki, a prawą próbowała sobie jednym palcem akompaniować.Pan Fajngold nie mógł słuchać tej muzyki, prosił Marię, żeby przestała, a gdy tylko odjęła organki od ust i chciała zamknąć wieko fortepianu, prosił, żeby jednak trochę jeszcze pograła.Potem oświadczył się. Oskar czuł, że to nastąpi. Pan Fajngold coraz rzadziej przywoływał swoją żonę Lube, a gdy któregoś letniego wieczoru pełnego much i brzęczenia przekonał się o jej nieobecności, oświadczył się Marii. Chciał ją wziąć z dwojgiem dzieci, także z chorym Oskarem. Ofiarował jej mieszkanie i udział w sklepie.Maria miała wówczas dwadzieścia dwa lata. Jej początkowa, jeszcze jakby zdana na przypadek uroda utrwaliła się, jeśli nie stwardniała. Ostatnie miesiące wojny i pierwsze po wojnie pozbawiły ją owej trwałej ondulacji, za którą jeszcze zapłacił Matzerath. Choć nie nosiła warkoczy, jak za moich czasów, to jednak długie włosy opadały jej na ramiona, pozwalały widzieć w niej zbyt poważną, może nawet zgorzkniałą dziewczynę - i ta dziewczyna powiedziała: nie, odrzuciła oświadczyny pana Fajngolda. Maria stała na dawnym naszym dywanie, lewą ręką trzymała Kurtusia, kciukiem prawej wskazywała w stronę kaflowego pieca, a pan Fajngold i Oskar słyszeli jej słowa:- To niemożliwe. Tutaj wszystko przepadło. Jedziemy do Nadrenii, do mojej siostry Gusty. Ona jest zamężna za jednym starszym kelnerem z branży hotelowej. Jej mąż nazywa się Köster i przyjmie nas na tymczasem, wszystkich troje.Nazajutrz złożyła wnioski o wyjazd. W trzy dni później mieliśmy już swoje papiery. Pan Fajngold nie odzywał się więcej, zamknął sklep, siedział, gdy Maria się pakowała, w ciemnym sklepie na kontuarze i nie miał nawet ochoty na sztuczny miód. Dopiero gdy Maria chciała się z nim pożegnać, zsunął się ze swojego siedzenia, przyprowadził rower z przyczepą i zaproponował, że odprowadzi nas na dworzec.Oskara i bagaż - wolno nam było zabrać pięćdziesiąt funtów na osobę - załadowano na dwukołową przyczepę, która chodziła na gumach. Pan Fajngold pchał rower. Maria prowadziła Kurtusia za rękę i na rogu ulicy Elzy, gdy skręcaliśmy w lewo, jeszcze raz się odwróciła. Ja nie mogłem już odwrócić się w stronę Labesa, bo odwracanie się sprawiało mi ból. Głowa Oskara pozostała więc spokojnie między ramionami. Tylko oczyma, które zachowały swoją ruchliwość, pozdrawiałem ulicę Marii, potok Strzyże, park na Kuźniczkach, podziemne przejście do Dworcowej, w którym po staremu kapało obrzydliwie, mój nie zniszczony kościół Serca Jezusowego i dworzec podmiejski we Wrzeszczu, który nosił teraz tę niemożliwą do wymówienia nazwę.Musieliśmy czekać. Gdy potem podstawiono pociąg, był to pociąg towarowy. Tłum ludzi, mnóstwo dzieci. Bagaż kontrolowano i ważono. Żołnierze wrzucali do każdego wagonu wiązkę słomy. Nie było orkiestry. Ale deszcz też nie padał. Było zachmurzenie niewielkie lub umiarkowane i wiał wschodni wiatr.

266

Wsiedliśmy do czwartego wagonu od końca. Pan Fajngold z rzadkimi, rozwianymi rudawymi włosami, stał pod nami na szynach, podszedł bliżej, gdy wstrząs obwieścił przybycie lokomotywy, podał Marii trzy paczuszki margaryny i dwie paczuszki sztucznego miodu, a gdy polskie komendy, krzyki i płacz zapowiedziały odjazd, do prowiantu na drogę dodał jeszcze paczkę ze środkami dezynfekcyjnymi - lizol jest ważniejszy niż życie - i pojechaliśmy, zostawiliśmy za sobą pana Fajngolda, który też właściwie i przepisowo, jak się należy przy od-jeździe pociągu, z rozwianymi rudawymi włosami malał coraz bardziej, składał się już tylko z machania, aż całkiem zniknął.

Rośniecie w wagonie towarowym

Jeszcze dziś mnie to boli. Dopiero co rzuciło mi głowę na poduszki. Stawy skokowe i przeguby rąk nabrzmiewają, a ja staję się zgrzytaczem - co ma oznaczać, że Oskar musi zgrzytać zębami, żeby nie słyszeć trzeszczenia swoich własnych kości w torebkach stawowych. Oglądam dziesięć swoich palców i muszę sobie powiedzieć, że są opuchnięte. Ostatnia próba na moim bębenku dowodzi, że palce Oskara są nie tylko trochę opuchnięte, ale chwilowo nie nadają się do tego zawodu; wypadają z nich pałeczki.Także wieczne pióro nie chce już podporządkować się mojemu kierownictwu. Będę musiał poprosić o zimne okłady. Potem, z dłońmi, stopami i kolanami owiniętymi czymś chłodnym, z ręcznikiem na czole wyposażę mojego pielęgniarza w papier i ołówek; bo wiecznego pióra nie lubię pożyczać. Czy Bruno zechce i potrafi uważnie mnie wysłuchać? Czyjego opowiadanie własnymi słowami odda ową podróż w wagonie towarowym, która zaczęła się 12 czerwca dziewięćset czterdziestego piątego? Bruno siedzi przy stoliku pod akwarelą z zawilcami. Teraz odwraca głowę, ukazuje mi tę stronę, która nazywa się twarzą, i patrzy oczyma baśniowego zwierzęcia w prawo i w lewo obok mnie. Kiedy tak przykłada ołówek do cienkich warg, można by pomyśleć, że czeka. Ale przyjmijmy, że istotnie czeka na moje słowo, na znak, by

267

rozpocząć opowiadanie własnymi słowami - jego myśli krążą wokół węźlastych stworów. Będzie supłał sznurki, podczas gdy do Oskara należy rozwikłanie potokiem słów mojej zawikłanej przeszłości. Bruno pisze teraz:«Ja, Bruno Münsterberg z Alteny w Sauerlandzie, nieżonaty i bezdzietny, jestem pielęgniarzem na oddziale prywatnym tutejszego zakładu dla nerwowo chorych. Pan Matzerath, który przebywa tu od przeszło roku, jest moim pacjentem. Mam jeszcze innych pacjentów, o których nie będę tutaj mówić. Pan Matzerath jest moim najspokojniejszym pacjentem. Nigdy nie wpada w taką wściekłość, żebym musiał wołać innych pielęgniarzy. Pisze i bębni trochę za dużo. Żeby oszczędzić swoje przemęczone palce, prosił mnie dziś, abym za niego pisał i nie wyplatał węźlastych stworów. Ja jednak wsadziłem sznurek do kieszeni i gdy on będzie opowiadał, zacznę końcami palców figurę, którą, stosownie do opowiadania pana Matzeratha, nazwę «Uchodźcą ze wschodu». Nie będzie to pierwsza figura, którą zaczerpnąłem z opowieści mojego pacjenta. Dotychczas splotłem jego babkę, którą nazwałem «Jabłkiem w czterech szlafrokach»; odtworzyłem w sznurku jego dziadka, flisaka, nazwałem go trochę ryzy-kownie «Columbus»; dzięki mojemu sznurkowi jego biedna mama stała się «Piękną amatorką ryb»; z jego obu ojców, Matzeratha i Jana Brońskiego, uplotłem grupę, która nazywa się «Dwaj skaciarze»; utrwaliłem w sznurku również usiane bliznami plecy jego przyjaciela Herberta Truczinskiego, nazwałem płaskorzeźbę «Wyboistym szlakiem»; także poszczególne budowle, jak Pocztę Polską, Wieżę Więzienną, Teatr Miejski, pasaż Zbrojowni, Muzeum Żeglugi, piwnicę Greffa, szkolę Pestalozziego, kąpielisko w Brzeźnie, kościół Serca Jezusowego, kawiarnię «Cztery Pory Roku», fabrykę czekolady Baltic, kilka bunkrów na Wale Atlantyckim, wieżę Eiffla w Paryżu, Dworzec Szczeciński w Berlinie, katedrę w Reims, a wreszcie kamienicę, w której pan Matzerath przyszedł na świat, odtworzyłem węzeł po węźle, kraty i nagrobki cmentarzy na Zaspie i w Brętowie ofiarowały mojemu sznurkowi swoje ornamenty, uchwyciłem w supły nurt Wisły i Sekwany, fale Bałtyku, bałwany Oceanu Atlantyckiego rozbijające się o wybrzeże ze sznurka, zamieniłem sznurek w kaszubskie kartofliska i łąki Normandii, zaludniłem powstały w ten sposób krajobraz, który nazywam po prostu «Europą», grupami figur jak: Obrońcy Poczty. Kupcy kolonialni. Ludzie na trybunie. Ludzie przed trybuną. Pierwszoklasiści z torbami pełnymi łakoci. Wymierający dozorcy muzeum. Młodociani przestępcy na próbie jasełek. Polska kawaleria przed zorzą wieczorną. Mrówki tworzą historię. Teatr frontowy gra dla podoficerów i szeregowych. Stojący ludzie, którzy dezynfekują leżących ludzi w obozie w Treblince. A teraz zaczynam figurę uchodźcy ze wschodu, który najprawdopodobniej zamieni się w grupę uchodźców ze wschodu.Pan Matzerath wyjechał z Gdańska, który w tym momencie nosił już polską nazwę, dwunastego czerwca dziewięćset czterdziestego piątego, mniej więcej o jedenastej przed południem. Towarzyszyła mu wdowa Maria Matzerath, którą mój pacjent nazywa swoją dawną ukochaną, i Kurt Matzerath, rzekomy syn mojego pacjenta. Poza tym w wagonie towarowym miały się znajdować jeszcze trzydzieści dwie inne osoby, między nimi cztery franciszkanki w habitach i młoda dziewczyna w chustce na głowie, w której pan Oskar Matzerath rozpoznał jakoby niejaką pannę Luzie Rennwand. Po kilku zapytaniach z mojej strony mój pacjent przyznał jednak, że owa dziewczyna nazywała się Regina Raeck, ale nadal mówi o bezimiennej trójkątnej lisiej twarzy, którą potem znów raz po raz nazywa po imieniu, wołając na nią Luzie; co mi nie przeszkadza wpisać tutaj ową dziewczynę jako pannę Reginę. Regina Raeck podróżowała z rodzicami, dziadkami i chorym wujem, który prócz swojej rodziny wiózł na zachód raka żołądka, dużo mówił i zaraz po odjeździe podał się za starego

268

socjaldemokratę.O ile mój pacjent pamięta, jazda do Gdyni, która przez cztery i pół roku nazywała się Gotenhafen, przebiegła spokojnie. Dwie kobiety z Oliwy, kilkoro dzieci i jeden starszy pan z Wrzeszcza płakali do samego Sopotu, podczas gdy zakonnice zajęły się modlitwą.W Gdyni pociąg miał pięć godzin postoju. Do wagonu wprowadzono jeszcze dwie kobiety z sześciorgiem dzieci. Socjaldemokrata miał przeciwko temu protestować, bo był chory i jako socjaldemokrata sprzed wojny domagał się specjalnego traktowania. Ale polski oficer, który prowadził transport, spoliczkował go, gdy nie chciał zrobić miejsca, i oświadczył płynną niemczyzną, że nie wie, co to znaczy socjaldemokrata. W czasie wojny musiał przebywać w różnych miejscowościach Niemiec, ale takiego słówka nigdy nie słyszał. Chory na żołądek socjaldemokrata nie zdążył już objaśnić polskiemu oficerowi sensu, istoty i historii Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, ponieważ oficer opuścił wagon, zasunął drzwi i zaryglował od zewnątrz.Zapomniałem napisać, że wszyscy ludzie siedzieli albo leżeli na słomie. Gdy późnym popołudniem pociąg ruszył, parę kobiet zawołało: - Jedziemy z powrotem do Gdańska. - Ale to była pomyłka. Pociąg został tylko przetoczony na inny tor i pojechał potem na zachód w kierunku Słupska. Podróż do Słupska trwała podobno cztery dni, bo pociąg raz po raz przystawał w szczerym polu zatrzymywany przez dawnych partyzantów i zgraje polskich wyrostków. Intruzi otwierali przesuwane drzwi wagonu, wpuszczali do środka trochę świeżego powietrza i wraz ze zużytym powietrzem zabierali z wagonu część podróżnego bagażu. Zawsze ilekroć opanowywali wagon pana Matzeratha, podnosiły się cztery zakonnice i trzymały w górze swoje krzyże zawieszone na habitach. Cztery krucyfiksy robiły na chłopakach wielkie wrażenie. Żegnali się znakiem krzyża, zanim wyrzucali na nasyp plecaki i walizki podróżnych.Gdy socjaldemokrata podsunął chłopakom papier, na którym władze polskie w Gdańsku potwierdzały, że od dziewięćset trzydziestego pierwszego do dziewięćset trzydziestego siódmego był opłacającym składki członkiem partii socjaldemokratycznej, oni się nie przeżegnali, lecz wyrwali mu papier z ręki, chwycili jego dwie walizki i plecak jego żony: także ów piękny płaszcz zimowy w dużą kratę, na którym leżał socjaldemokrata, wyniesiono na świeże pomorskie powietrze.Mimo to pan Oskar Matzerath twierdzi, że chłopcy zrobili na nim korzystne wrażenie dzięki swemu zdyscyplinowaniu. Przypisuje to wpływowi ich przywódcy, który mimo młodego wieku był już podobno w siedemnastym roku życia indywidualnością, przypominającą panu Matzerathowi w sposób zarazem bolesny i przyjemny przywódcę bandy Wyciskaczy, owego Störtebekera.Gdy ów tak podobny do Störtebekera młody człowiek chciał wyrwać i wyrwał w końcu plecak z rąk pani Marii Matzerath, pan Matzerath w ostatniej chwili wyciągnął z plecaka leżący szczęśliwie na wierzchu album rodzinny. Z początku szef bandy już miał się rozgniewać. Ale gdy mój pacjent otworzył album i pokazał chłopakowi fotografię swojej babki Koljaiczkowej, tamten wypuścił z rąk plecak pani Marii, pomyślawszy pewnie o swojej własnej babce, zasalutował przykładając dwa palce do czapki, powiedział w stronę rodziny Matzerathów po polsku: - Do widzenia! - i zamiast plecaka Matzerathów zabierając walizkę innych podróżnych, opuścił ze swoimi ludźmi wagon.W plecaku, który dzięki albumowi pozostał w posiadaniu rodziny, prócz paru sztuk bielizny znajdowały się księgi handlowe i pokwitowania podatkowe sklepu kolonialnego, książeczki

269

oszczędnościowe i rubinowy naszyjnik, który należał kiedyś do matki pana Matzeratha, a który mój pacjent ukrył w paczce ze środkami dezynfekcyjnymi; podróż na zachód odbywała także owa księga mądrości, która składała się w połowie z fragmentów Rasputina, a w połowie z pism Goethego.Mój pacjent twierdzi, że przez całą drogę trzymał na kolanach przeważnie albumy z fotografiami, a niekiedy i księgę mądrości, przewracał kartki - i obie księgi, mimo gwałtownych bólów w kościach, dały mu wiele radosnych, ale i pełnych zadumy chwil.Dalej mój pacjent chciałby powiedzieć: Wstrząsy i szarpnięcia, przejeżdżanie zwrotnic i mijanek, leżenie w wyciągniętej pozycji na wibrującej bez przerwy przedniej osi wagonu towarowego przyśpieszyły jego rośniecie. Nie rozrastał się już wszerz, jak dotąd, tylko zyskiwał na długości. Obrzmiałe, lecz nie objęte zapaleniem stawy mogły się rozluźnić. Nawet jego uszy, nos i narząd płciowy miały, jak słyszę, przy stukocie wagonu towarowego na stykach szyn świadczyć o rośnięciu. Póki transport miał wolną drogę, pan Matzerath prawdopodobnie nie odczuwał żadnych bólów. Tylko kiedy pociąg przystawał, bo znów chcieli złożyć wizytę partyzanci albo młodociani rabusie, chwytał go kłujący, rwący ból, który on, jak powiedziano, uśmierzał albumem z fotografiami.Prócz polskiego Störtebekera fotografiami rodzinnymi miało się zainteresować podobno jeszcze kilku innych młodocianych szabrowników, a także starszy partyzant. Leciwy wojak w mundurze bez dystynkcji usiadł sobie nawet, zapalił papierosa, uważnie przekartkował album, nie opuszczając żadnego czworoboku, zaczął od portretu dziadka Koljaiczka, śledził bogato ilustrowany rozwój rodziny aż po owe migawkowe zdjęcia, które pokazują panią Marię Matzerath z rocznym, dwuletnim, trzy- i czteroletnim synem Kurtem. Mój pacjent widział nawet, jak uśmiechał się oglądając niektóre sielanki. Zgorszył się tylko paru zbyt wyraźnie rozpoznawalnymi odznakami partyjnymi na ubraniach zmarłego pana Matzeratha, w klapie pana Ehlersa, który był ortsbauernführerem w Rębiechowie i ożenił się z wdową po obrońcy Poczty, Janie Brońskim. Na oczach krytycznego obserwatora i ku jego zadowoleniu mój pacjent wyskrobał końcem śniadaniowego noża sfotografowane odznaki partyjne.Ten partyzant - jak właśnie objaśnia mnie pan Matzerath - w przeciwieństwie do wielu nieprawdziwych partyzantów miał być prawdziwym partyzantem. Bo tutaj pada stwierdzenie: Partyzanci nigdy nie są tymczasowymi partyzantami, lecz są zawsze i stale partyzantami, którzy wynoszą do władzy obalone rządy i obalają rządy właśnie z pomocą partyzantów wyniesione do władzy. Według tezy pana Matzeratha wśród wszystkich ludzi oddanych polityce niepoprawni, własne dzieło podkopujący partyzanci są - co właściwie powinno mnie przekonać - ludźmi o największym talencie artystycznym, bo natychmiast odrzucają to, co dopiero stworzyli.To samo można powiedzieć o mnie. Czyż nie dość często zdarza się, że ledwie moje supłowe twory zastygną w gipsie, rozbijam je pięścią? Myślę tu szczególnie o owym zamówieniu, jakie złożył mi mój pacjent przed kilku miesiącami, polegającym na tym, żeby z najprostszego sznurka spleść rosyjskiego szamana Rasputina i niemieckiego księcia poetów Goethego w jedną jedyną osobę, która potem, na żądanie mojego pacjenta, miała być uderzająco podobna do niego, zamawiającego. Nie wiem, ile już zużyłem kilometrów sznurka, żeby te dwa ekstrema połączyć ostatecznie w jednym splocie. Ale podobnie jak ów partyzant, którego pan Matzerath stawia mi za wzór, pozostaję niespokojny i niezadowolony; co zwiążę prawą, rozwiązuję lewą, co stworzy moja lewica, rozbije moja zaciśnięta prawica.Lecz i pan Matzerath nie potrafi trzymać się w swoim opowiadaniu jednej linii. Pomijając cztery

270

zakonnice, które nazywał raz franciszkankami, to znów szarytkami, myślę w szczególności o tym młodym stworzeniu, które ze swoimi dwoma imionami i jedną, rzekomo trójkątną lisią twarzą raz po raz gmatwa jego relację i mnie, opowiadającego własnymi słowami, powinno właściwie zmusić do zanotowania dwóch albo więcej wersji owej podróży ze wschodu na zachód. Nie jestem biegły w tej dziedzinie, więc trzymam się socjaldemokraty, który przez całą drogę nie zmienił twarzy, ba! wedle słów mojego pacjenta niemal do samego Słupska oznajmiał w kółko wszystkim współpasażerom, że i on aż do roku dziewięćset trzydziestego siódmego jako swojego rodzaju partyzant rozlepiając plakaty ryzykował zdrowiem, oddawał swój wolny czas, gdyż był jednym z niewielu socjaldemokratów, którzy w deszczową pogodę rozlepiali plakaty.Tak też miał mówić, gdy na krótko przed Słupskiem transport został po raz nie wiadomo który zatrzymany, bo przyszła z wizytą większa zgraja wyrostków. Ponieważ bagażu już prawie nie było, chłopaki zaczęły ściągać z podróżnych ubrania. Jako ludzie rozsądni ograniczyli się do wierzchniej odzieży panów. Tego jednak nie mógł zrozumieć socjaldemokrata, uważał bowiem, że z obszernych habitów zakonnic zręczny krawiec uszyłby kilka doskonałych garniturów. Socjaldemokrata, jak oznajmił wszem i wobec, był ateistą, natomiast młodzi rabusie, nie oznajmiając tego wszem i wobec, wierzyli w Kościół, poza którym nie ma zbawienia, i chcieli nie obfitej wełny zakonnic, lecz jednorzędowego, zawierającego lekką domieszkę drewna garnituru ateisty. Ten jednak nie chciał zdjąć marynarki, kamizelki i spodni, tylko opowiadał o swojej krótkiej, lecz efektownej karierze socjaldemokratycznego rozklejacza plakatów i gdy nie przerwał opowiadania, gdy próbował stawiać opór przy rozbieraniu, dawnym wehrmachtowskim saperskim butem dostał kopniaka w brzuch.Socjaldemokrata zwymiotował obficie, długotrwale, na koniec plując krwią. Nie zważał przy tym wcale na swoje ubranie i chłopaki przestały się interesować pobrudzonym materiałem, który przecież można było uratować oddając do pralni chemicznej. Zrezygnowali z wierzchniej odzieży męskiej, za to z pani Marii Matzerath ściągnęli jasnoniebieską bluzkę ze sztucznego jedwabiu, a z młodej dziewczyny, która nie nazywała się Luzie Rennwand, tylko Regina Raeck, wełniany blezer. Potem zasunęli drzwi wagonu, ale nie całkiem, i pociąg ruszył, a tymczasem zaczęło się konanie socjaldemokraty.Dwa, trzy kilometry przed Słupskiem transport skierowano na bocznicę, gdzie pozostał przez noc, która była gwiaździsta, ale jak na czerwiec chłodna.Tej nocy — jak mówi pan Matzerath - nieprzyzwoicie i głośno bluźniąc Bogu, wzywając klasę robotniczą do walki, w ostatnich słowach - jak to się słyszy na filmach - wołając: niech żyje wolność, wreszcie wymiotując tak, że cały wagon zdrętwiał z przerażenia, zmarł ów socjaldemokrata, który zbytnio był przywiązany do swojego jednorzędowego ubrania.Potem żadnego krzyku, mówi mój pacjent. W wagonie zrobiło się i pozostało cicho. Tylko pani Maria szczękała zębami, bo marzła bez bluzki, a ostatnią pozostałą bieliznę włożyła synowi Kurtowi i panu Oskarowi. Nad ranem dwie rezolutne zakonnice spostrzegły szansę, jaką dawały niedomknięte drzwi, uprzątnęły wagon i wyrzuciły na nasyp kolejowy przemoczoną słomę, kał dzieci i dorosłych, a także rzygowiny socjaldemokraty.W Słupsku polscy oficerowie przeprowadzili inspekcję pociągu. Równocześnie rozdawano ciepłą zupę i napój zbliżony do kawy słodowej. Zwłoki w wagonie pana Matzeratha skonfiskowano ze względu na niebezpieczeństwo epidemii, kazano zabrać je sanitariuszom na desce pomostu. Za wstawiennictwem zakonnic jakiś oficer pozwolił jeszcze krewnym na krótką modlitwę. Wolno było też zdjąć umarłemu buty, skarpetki i ubranie. W czasie sceny rozbierania

271

- później zwłoki na desce przykryto workami po cemencie - mój pacjent obserwował siostrzenicę rozbieranego. I znów młoda dziewczyna, choć nazywała się Raeck, odpychając i fascynując zarazem, przypominała mu ową Luzie Rennwand, którą sportretowałem w sznurku i jako supłowy twór nazywam «Pożeraczką kanapek z kiełbasą». Owa dziewczyna w wagonie co prawda w obliczu ograbionego wuja nie sięgnęła po kanapkę z kiełbasą i nie zjadła jej razem ze skórką, lecz wzięła udział w grabieży, z ubrania wuja odziedziczyła kamizelkę, włożyła ją zamiast zrabowanego blezera i sprawdziła w lusterku, jak jej jest w tym nowym, nawet dość twarzowym stroju, podobno - i tym tłumaczy się trwający do dziś paniczny strach mojego pacjenta - złapała lusterkiem jego i jego legowisko i przyglądała mu się jawnie, chłodno szpareczkami oczu z trójkąta.Jazda ze Słupska do Szczecina trwała dwa dni. Co prawda dość często zdarzały się jeszcze przymusowe postoje i powoli powszedniejące wizyty owych uzbrojonych w spadochroniarskie noże i pistolety maszynowe wyrostków, ale te wizyty trwały coraz krócej, bo podróżnym nic już nie można było zabrać.Mój pacjent twierdzi, że w podróży z Gdańska do Szczecina, a więc w ciągu tygodnia, przybyło mu dziewięć, jeśli nie dziesięć centymetrów wzrostu. Przede wszystkim miały się wydłużyć uda i podudzia, podczas gdy klatka piersiowa i głowa pozostały niemal bez zmian. Za to, chociaż pacjent przez całą drogę leżał na plecach, nie udało się przeszkodzić rośnięciu przesuniętego lekko w lewoi w górę garbu. Pan Matzerath przyznaje też, że za Szczecinem - transport przejął tymczasowy niemiecki personel kolejowy - bóle wzmogły się i samo przeglądanie rodzinnego albumu nie pozwalało już o nich zapomnieć. Krzyczał często i długo, nie wyrządził jednak żadnych szkód w szybach mijanych stacji - Matzerath: mój głos stracił wszelką moc rozśpiewywania szkła - tylko ściągnął do swojego posłania cztery zakonnice, które już do końca nie przestały się modlić.Co najmniej połowa współpasażerów, między innymi rodzina zmarłego socjaldemokraty z panną Reginą, opuściła transport w Schwerinie. Pan Matzerath bardzo nad tym ubolewał, bo widok młodej dziewczyny stał mu się tak bliski i konieczny, że gdy jej zabrakło, nawiedzały go gwałtowne, konwulsyjne ataki, którym towarzyszyła wysoka gorączka i drgawki. Wedle słów pani Marii Matzerath, pacjent miał rozpaczliwie przyzywać jakąś Luzie, nazywać siebie baśniowym zwierzęciem i jednorożcem i okazywać to lęk przed upadkiem, to chęć upadku z dziesięciometrowej trampoliny.W Lüneburgu pana Oskara Matzeratha przewieziono do szpitala. Tam poznał w gorączce kilka pielęgniarek, niebawem jednak został przekazany klinice uniwersyteckiej w Hanowerze. Panią Marię i jej syna Kurta pan Matzerath widywał bardzo rzadko, a znów codziennie dopiero wtedy, gdy ona dostała pracę w klinice jako sprzątaczka. Ponieważ jednak w klinice ani w jej pobliżu nie było mieszkania dla pani Marii i małego Kurta, ponieważ życie w obozie dla uchodźców stawało się coraz bardziej nieznośne - pani Maria musiała codziennie jechać trzy godziny przepełnionym pociągiem, często na stopniu; tak daleko było z kliniki do obozu - lekarze mimo poważnych skrupułów zgodzili się na przekazanie pacjenta do Düsseldorfu, do tamtejszego szpitala miejskiego, zwłaszcza że pani Maria okazała zezwolenie na pobyt: jej siostra, która w czasie wojny wyszła za mąż za mieszkającego tam starszego kelnera, oddawała do dyspozycji pani Matzerath jeden pokój w swoim dwu- i półizbowym mieszkaniu, ponieważ starszy kelner nie domagał się miejsca dla siebie; znajdował się w rosyjskiej niewoli. Mieszkanie leżało w dobrym punkcie. Wszystkimi tramwajami, które odchodziły z dworca Bilk w kierunku Wersten i

272

Benrath, można było wygodnie, bez przesiadki, dojechać do szpitala miejskiego.Pan Matzerath leżał tam od sierpnia dziewięćset czterdziestego piątego do maja dziewięćset czterdziestego szóstego. Od przeszło godziny opowiada mi o kilku pielęgniarkach równocześnie. Nazywają się one: siostra Monika, siostra Helmtruda, siostra Walburga, siostra Ilse i siostra Gertruda. Przypomina sobie najrozmaitsze plotki szpitalne, przypisuje rozmaitym drobiazgom z pielęgniarskiego życia, strojowi zawodowemu przesadne znaczenie. Ani słowa o nędznym, jak sobie przypominam, wikcie szpitalnym, o źle ogrzewanych szpitalnych pokojach. Tylko pielęgniarki, pielęgniarskie historyjki i najnudniejsze w świecie pielęgniarskie środowisko. Tak więc szeptano na ucho i w zaufaniu, że siostra Ilse powiedziała siostrze przełożonej to a to, że siostra przełożona odważyła się zaraz po przerwie obiadowej skontrolować pokój sióstr praktykantek, że popełniono też jakąś kradzież i jedną siostrę z Dortmundu - zdaje się, powie-dział: Gertrudę - niesłusznie podejrzewano. Opowiada też rozwlekłe historyjki o młodych lekarzach, którzy chcieli od sióstr tylko talonów na papierosy. Uważa, że warto opowiadać o śledztwie w sprawie poronienia, które pewna laborantka, nie pielęgniarka, zrobiła sobie własnym przemysłem czy z pomocą asystenta. Nie rozumiem mojego pacjenta, który marnuje swój umysł na takie banały.Pan Matzerath prosi mnie teraz, żebym go opisał. Z przyjemnością spełnię to życzenie i przeskoczę część owych historyjek, które on, ponieważ traktują o pielęgniarkach, przedstawia szeroko i ozdabia ważkimi słowami.Mój pacjent ma metr i dwadzieścia jeden centymetrów wzrostu. Głowę, która byłaby za duża nawet dla osób normalnego wzrostu, utrzymuje pomiędzy ramionami na skarlałej szyi. Wydatna klatka piersiowa i plecy, które należy nazwać garbem. Patrzy mocno błyszczącymi, mądrze ruchliwymi, niekiedy marzycielsko rozszerzonymi niebieskimi oczyma. Ma gęste, lekko falujące ciemnobrązowe włosy. Chętnie pokazuje silne w stosunku do reszty ciała ramiona z pięknymi - jak sam mówi - dłońmi, zwłaszcza kiedy pan Oskar bębni - kierownictwo zakładu pozwala mu na to trzy, najwyżej cztery godziny dziennie - wydaje się, że jego palce są samodzielne, że należą do innego, bardziej udanego ciała. Pan Matzerath zrobił majątek na płytach i jeszcze dziś ma dochody z płyt. Ciekawi ludzie przychodzą do niego w dni odwiedzin. Jeszcze przed procesem, jeszcze zanim przywieźli go do nas, znałem jego nazwisko, bo pan Oskar Matzerath jest wybitnym artystą. Osobiście wierzę, że jest niewinny, i dlatego nie jestem pewien, czy zostanie u nas, czy też wyjdzie i jak dawniej będzie występował ciesząc się powodzeniem. Teraz mam go zmierzyć, chociaż robiłem to dwa dni temu”.Nie sprawdzając opowiadania mojego pielęgniarza, ja, Oskar, znów chwytam za pióro.Bruno zmierzył mnie przed chwilą swoją calówką. Zostawił miarkę przy mnie i głośno oznajmiając rezultat opuścił pokój. Nawet swój węźlasty twór, nad którym pracował po kryjomu w trakcie mojego opowiadania, rzucił na podłogę. Przypuszczam, że chce zawołać panią doktor Hornstetter.Lecz zanim przyjdzie lekarka i potwierdzi mi to, co Bruno wymierzył, Oskar powie państwu: W ciągu trzech dni, kiedy opowiadałem pielęgniarzowi historię mojego rośnięcia, zyskałem - jeśli to jest zysk - pełne dwa centymetry wzrostu.A więc od dzisiaj Oskar mierzy metr i dwadzieścia trzy centymetry. Będzie teraz opowiadał, jak mu się wiodło po wojnie, kiedy wypuszczono go - mówiącego, z trudem piszącego, płynnie czytającego, ułomnego wprawdzie, poza tym jednak całkiem zdrowego młodego człowieka - ze szpitala miejskiego w Düsseldorfie, żebym mógł - jak wychodząc ze szpitala myśli się zawsze - rozpocząć nowe, tym razem dorosłe życie.

273

KsięgaTrzecia

Kamyki i kamienie

Zaspane, dobroduszne sadło: Gusta Truczinska jako Gusta Köster nic się nie zmieniła, tym bardziej że Köster mógł poddawać ją swoim wpływom tylko przez czternastodniowy okres narzeczeństwa, tuż przed wysłaniem na front białomorski, i potem w czasie urlopu z frontu, kiedy się pobrali, przeważnie w łóżkach przeciwlotniczego schronu. Choć po kapitulacji armii kurlandzkiej nie było żadnych wiadomości o losie Köstera, Gusta, zapytywana o męża, odpowiadała z przekonaniem, wskazując kciukiem w stronę kuchennych drzwi: - Ano, w niewoli jest u Ruskich. Jak wróci, wszystko tu się odmieni.Mówiąc o zmianach, jakie Köster wprowadzi w mieszkaniu w Bilk, miała na myśli tryb życia Marii, a wreszcie i Kurtusia. Gdy wypisano mnie ze szpitala miejskiego, gdy pożegnałem się z pielęgniarkami, obiecując wpadać do nich co jakiś czas, i pojechałem tramwajem do Bilk, do sióstr i mojego syna Kurta, na drugim piętrze wypalonej od trzeciego piętra aż po dach kamienicy zastałem czarnorynkową centralę, którą prowadzili Maria i mój syn, sześciolatek liczący na palcach.Maria, wierna i nawet na czarnym rynku oddana jeszcze swojemu Matzerathowi, handlowała sztucznym miodem. Czerpała z wiader, na których nie było żadnego napisu, chlustała lipną maź na kuchenną wagę i zapędziła mnie - ledwie wszedłem i rozejrzałem się po tej ciasnocie - do pakowania ćwierćfuntowych porcji.Kurruś siedział za skrzynką po Persilu jak za kontuarem, popatrzył co prawda na powracającego do domu, ozdrowiałego ojca, ale swoje zawsze trochę zimowoszare oczy skierował na coś, co gdzieś za moimi plecami musiało być widoczne i godne uwagi. Trzymał

274

przed sobą kartkę, nanosił na nią urojone kolumny liczb; po sześciu zaledwie tygodniach nauki w szkole, w przepełnionych i kiepsko opalanych klasach, miał wygląd przemądrzałego kujona.Gusta Köster piła kawę. Prawdziwą kawę, jak zauważył Oskar, gdy podsunęła mi filiżankę. Pakowałem sztuczny miód, a tymczasem ona przyglądała się ciekawie, nie bez współczucia dla swojej siostry Marii, mojemu garbowi. Miała ochotę wstać i pogłaskać garb; bo wszystkim kobietom głaskanie garbu przynosi szczęście, a szczęście w przypadku Gusty to powrót Köstera, który wszystko odmieni. Powstrzymała się jednak, zamiast garbu, tyle że bez szczęścia, pogłaskała filiżankę i wydała owo westchnienie, które przez następne miesiące miałem słyszeć codziennie: - Spokojna głowa, jak Köster wróci, wszystko tu się odmieni, i to szast-prast!Gusta potępiała czarnorynkowy handel, chętnie jednak popijała prawdziwą kawę, której nie powąchałaby nawet, gdyby nie sztuczny miód. Kiedy przychodzili klienci, wynosiła się z bawialni, człapała do kuchni i tam długo i protestacyjnie szczękała garnkami.Przychodziło dużo klientów. Od dziewiątej, zaraz po śniadaniu, zaczynało się dzwonienie: krótko - długo - krótko. Późnym wieczorem, koło dziewiątej, Gusta wyłączała dzwonek, często mimo protestów Kurtusia, który z powodu zajęć szkolnych tylko pół dnia mógł poświęcać na handel.Ludzie mówili: - Miód sztuczny?Maria kiwała lekko głową i pytała: - Ćwiartkę czy pół?Byli jednak tacy, którzy nie chcieli sztucznego miodu. Ci mówili: - Kamyki do zapalniczek?A wtedy Kurtuś, który chodził do szkoły raz przed południem, raz po południu, wynurzał się spomiędzy swoich kolumn liczb, sięgał pod pulower po woreczek i donośnym, wyzywającym chłopięcym głosem rzucał liczby w powietrze: - Życzy pan trzy czy cztery? Radzę wziąć pięć. Tylko patrzeć, jak skoczą na dwadzieścia cztery albo i więcej. W zeszłym tygodniu były po osiemnaście, dziś rano brałem dwadzieścia, a gdyby pan przyszedł dwie godziny temu, jak tylko wróciłem ze szkoły, wziąłbym jeszcze dwadzieścia jeden.W obrębie czterech ulic wzdłuż i sześciu wszerz Kurtuś był jedynym handlarzem kamyków do zapalniczek. Miał źródło, nigdy go jednak nie wyjawił, natomiast stale, nawet przed spaniem zamiast wieczornej modlitwy, mówił: - A ja mam źródło!Uważałem, że jako ojciec mam prawo znać źródło mojego syna. Toteż ilekroć oznajmiał, nawet nie tajemniczo, raczej chełpliwie: - A ja mam źródło! - następowało zaraz moje pytanie:- Skąd masz te kamienie? W tej chwili powiedz, skąd masz kamienie.W owych miesiącach, gdy dopytywałem się o źródło, Maria powtarzała nieodmiennie: - Daj chłopcu spokój, Oskarze. Po pierwsze, nic cię to nie obchodzi, po drugie, jak już będzie trzeba, to ja zapytam, a po trzecie, nie pozuj na jego ojca. Jeszcze parę miesięcy temu nie mogłeś słowa z siebie wydusić!Kiedy nie ustępowałem i zbyt uparcie tropiłem źródło Kurtusia, Maria uderzała dłonią o wiadro ze sztucznym miodem i wybuchała oburzeniem, atakując jednocześnie mnie i Gustę, która czasami popierała moje dociekania: - Dobrzy wy jesteście! Chcecie chłopcu popsuć interes. A przecież żyjecie z tego, co on zahandluje. Jak pomyślę o tych paru kaloriach dodatku chorobowego, które Oskar zmiata w dwa dni, niedobrze mi się robi, ale nie mówię nic, śmieję się tylko.Oskar musi przyznać: miałem wtedy nienasycony apetyt i tylko dzięki źródłu Kurtusia, które przynosiło więcej niż miód sztuczny, Oskar po skąpym szpitalnym wikcie odzyskał siły.Ojciec musiał więc milczeć zawstydzony i z pokaźnym kieszonkowym, danym z dziecięcej

275

łaski Kurtusia, jak najczęściej uciekać z mieszkania w Bilk, żeby nie oglądać swojej hańby.Rozmaici dobrze sytuowani krytycy cudu gospodarczego twierdzą dzisiaj, a im mniej pamiętają ówczesną sytuację, z tym większym robią to zachwytem: - Przed reformą walutową to były fantastyczne czasy! Wtedy jeszcze coś się działo! Ludzie mieli pustkę w brzuchu, a mimo to stali w ogonkach po bilety do teatru. A improwizowane naprędce przyjęcia z samogonem były wprost legendarne i dużo bardziej udane niż urządzane dzisiaj parties z szampanem i dujardinem.Tak mówią romantycy przegapionych okazji. Ja właściwie powinienem bym lamentować tak samo, bo w owych latach, gdy biło Kurtusiowe źródło z kamykami do zapalniczek, kształciłem się niemal bezpłatnie w gronie tysiąca spragnionych wiedzy i nadrobiłem zaległości, zapisałem się na kursy na uniwersytecie powszechnym, byłem stałym bywalcem British Center o nazwie „Most”, dyskutowałem z katolikami i protestantami na temat winy zbiorowej, czułem się współwinny wraz z tymi wszystkimi, którzy myśleli sobie: załatwmy sprawę teraz, a będziemy ją mieli z głowy i później, jak znów wszystko się odwróci ku lepszemu, nasze sumienie będzie czyste.Bądź co bądź uniwersytetowi powszechnemu zawdzięczam skromną wprawdzie, ale obfitującą w braki wiedzę. Dużo wtedy czytałem. Owa lektura, która nim zacząłem rosnąć, akurat wystarczała by przysądzić świat w połowie Rasputinowi, w połowie Goethemu, moje wiadomości z kalendarzy morskich Köhlera od dziewięćset czwartego do dziewięćset szesnastego już mnie nie zadowalały. Nie pamiętam dobrze, co czytałem. Czytałem w ustępie. Czytałem stojąc godzinami po bilety do teatru, wciśnięty między zaczytane młode dziewczyny z mozartowskimi warkoczami. Czytałem, gdy Kurtuś sprzedawał kamyki do zapalniczek, czytałem, pakując sztuczny miód.A jak nie było prądu, czytałem przy łojówkach; dzięki źródłu Kurtusia mieliśmy trochę w zapasie.Wstyd powiedzieć, że lektury tamtych lat nie zapadały w pamięć, lecz ulatywały szybko. Pozostały mi jakieś strzępy słów, teksty na obwolutach książek. A teatr? Nazwiska aktorów: pani Hoppe, Peter Esser, „r” w ustach pani Flickenschildt, rozmaite adeptki sztuki aktorskiej, które na scenach studyjnych chciały jeszcze udoskonalić „r” pani Flickenschildt, Gründgens, który jako Tasso, cały w czerni, zdejmujący ze swojej peruki zalecony przez Goethego laurowy wieniec, bo zielenina rzekomo osmala mu pukle, i ten sam Gründgens, w podobnej czerni, jako Hamlet. I słowa pani Flickenschildt: „Hamlet jest tłusty”. I czaszka Yorica, która zrobiła na mnie wrażenie, bo Gründgens mówił o niej rzeczy niezwykle sugestywne. Potem przed wstrząśniętą publicznością w nie opalanych salach teatralnych grali Pod drzwiami, a Beckmann w zepsutych okularach kojarzył mi się z mężem Gusty, powracającym do domu Kösterem, który wedle jej słów odmieni wszystko, zasypie źródło kamyków do zapalniczek mojego syna Kurta.Dzisiaj, kiedy mam to za sobą i wiem, że powojenne upojenie jest tylko upojeniem i wywołuje kaca, który miaucząc bez ustanku ogłasza, że wszystkie nasze czyny i występki, jeszcze wczoraj świeże i krwawe - to już dziś historia, dzisiaj chwalę sobie lekcje u Gretchen Scheffler pośród pamiątek z wycieczek KdF i szydełkowych robótek: nie za wiele Rasputina, w miarę Goethego. Dzieje Gdańska w hasłach Keysera, uzbrojenie dawno zatopionego pancernika szybkość w węzłach wszystkich japońskich torpedowców użytych w bitwie pod Cuszimą, dalej Belizariusz i Narses, Totila i Tej a, Walka o Rzym Feliksa Dahna.Już na wiosnę dziewięćset czterdziestego siódmego porzuciłem uniwersytet powszechny,

276

British Center i pastora Niemöllera, a z drugiego balkonu pożegnałem się z Gustawem Gründgensem, który nadal grał Hamleta.Nie minęły jeszcze dwa lata od chwili, gdy nad grobem Matzeratha zdecydowałem się rosnąć, a już sprzykrzyło mi się życie dorosłych. Tęskniłem za utraconymi proporcjami trzylatka. Niezachwianie pragnąłem mieć znów dziewięćdziesiąt cztery centymetry wzrostu, być mniejszym od mojego przyjaciela Bebry, od nieboszczki Roswity. Oskar odczuwał brak swojego bębenka. Długie spacery przywodziły go w pobliże szpitala miejskiego. Ponieważ i tak co miesiąc musiał być u profesora Irdella, który nazywał go interesującym przypadkiem, odwiedzał za każdym razem znajome pielęgniarki i nawet gdy siostry nie miały dla niego czasu, w otoczeniu białych, spiesznych, zwiastujących uzdrowienie lub śmierć materii, czuł się dobrze, niemal szczęśliwie.Siostry lubiły mnie, robiły sobie dziecinne, ale nie złośliwe żarciki z mojego garbu, podsuwały mi coś dobrego do zjedzenia i wtajemniczały w swoje nie kończące się, zawiłe, przyjemnie nużące historyjki szpitalne. Przysłuchiwałem się, udzielałem rad, a nawet pośredniczyłem w drobnych nieporozumieniach, bo siostra przełożona darzyła mnie sympatią. Wśród dwudziestu, może trzydziestu dziewcząt spowitych w pielęgniarskie stroje Oskar był jedynym i w osobliwy sposób pożądanym mężczyzną.Bruno już powiedział: Oskar ma piękne, wymowne dłonie, falujące, delikatne włosy i owe - wystarczająco niebieskie - nadal ujmujące oczy Brońskich. Być może garb i osadzona pod brodą, równie wypukła co wąska klatka piersiowa podkreślały prawem kontrastu piękno moich dłoni, moich oczu, mojej czupryny, w każdym razie zdarzało się dość często, że pielęgniarki, w których dyżurce siedziałem, chwytały mnie za ręce, bawiły się wszystkimi moimi palcami, gładziły po włosach i na odchodnym mówiły jedna do drugiej: - Jak mu się w oczy patrzy, to można by łatwo zapomnieć o wszystkim innym.Górowałem zatem nad swoim garbem i z całą pewnością zdecydowałbym się dokonać podbojów na terenie szpitala miejskiego, gdybym był pewien swojej niejednokrotnie wypróbowanej potencji bębnisty. Zawstydzony, niepewny, nieufny wobec ewentualnych od-ruchów własnego ciała, po takich czułych preludiach uchylając się od frontalnego ataku opuszczałem szpital - musiałem zaczerpnąć tchu - spacerowałem po ogrodzie albo wokół drucianego płotu, który otaczał teren szpitala gęstą, regularną siatką nakłaniającą mnie do gwiżdżącej na wszystko obojętności. Przyglądałem się tramwajom, które jechały do Wersten i Benrath, nudziłem się przyjemnie na promenadach biegnących obok dróg dla rowerzystów i podśmiewałem się z wysiłków przyrody, która bawiła się w wiosnę i zgodnie z programem wypuszczała pąki jak fajerwerki.Naprzeciwko ów malarz niedzielny, który maluje nas wszystkich, z każdym dniem kładł coraz więcej świeżej soczystej zieleni na drzewa wersteńskiego cmentarza. Cmentarze zawsze mnie pociągały. Są wypielęgnowane, jednoznaczne, logiczne, męskie, żywe. Na cmentarzach można nabrać otuchy i podjąć decyzje, dopiero na cmentarzach życie nabiera konturów - nie mam tu na myśli obramowań grobów - i, jeśli kto chce, sensu.Wzdłuż północnego muru cmentarza biegła Bittweg. Mieściło się tam siedem konkurujących ze sobą zakładów kamieniarskich. Duże przedsiębiorstwa jak C. Schnoog albo Julius Wobei. Pomiędzy nimi budy drobnych rzemieślników, którzy nazywali się R. Haydenreich, J. Bois, Kühn, Müller i P. Korneff. Mieszanina baraków i hal, na dachach duże, albo świeżo wymalowane, albo prawie nieczytelne, szyldy, a pod nazwiskami właścicieli takie oto napisy: „Pracownia kamieniarska” - „Kamienie grobowe i obramowania” - „Zakłady kamienia

277

naturalnego i sztucznego” - „Kamieniarstwo artystyczne”. Nad budą Korneffa przesylabizowałem: „P. Korneff, kamieniarz i rzeźbiarz”.Między warsztatem a okalającym teren płotem z siatki ciągnęły się ułożone przejrzyście na pojedynczych i podwójnych cokołach płyty na groby jedno-, dwu- i czteromiejscowe, tak zwane groby rodzinne. Zaraz za płotem, przy słonecznej pogodzie znosząc na sobie cień rombowego wzoru, ciosy muszlowca dla klienteli o skromniejszych wymaganiach, polerowane płyty diabazu z matowo wyprawionymi gałązkami palmowymi, typowe, wysokie na osiemdziesiąt centymetrów, obrzeżone fasetami nagrobki dziecięce ze śląskiego, lekko zmętniałego marmuru, z wyżłobionymi w górnej trzeciej części reliefami, które przedstawiały najczęściej złamane róże. Potem rząd pospolitych metrowych kamieni, czerwony piaskowiec znad Menu, który, pochodząc z fasad zbombardowanych banków i domów towarowych, święcił tutaj zmartwychwstanie - jeśli można coś takiego powiedzieć o nagrobku. Pośrodku tej ekspozycji rzecz najbardziej okazała: złożony z trzech cokołów, dwóch skrzydeł bocznych i wielkiej bogato rzeźbionej ściany pomnik z niebieskawobiałego tyrolskiego marmuru. Od ściany głównej odcinało się wypukłe to, co kamieniarze nazywają ciałem. Było to ciało zwrócone głową i kolanami w lewo, z cierniową koroną i trzema gwoździami, bez zarostu, z rozłożonymi rękami, krwawiące stylizowanie z rany na piersi pięcioma, zdaje się, kroplami.Chociaż przy Bittweg nagrobków z ciałem zwróconym w lewo było aż za dużo - przed rozpoczęciem sezonu wiosennego często więcej niż dziesięć rozkładało ręce - Jezus Chrystus Korneffa szczególnie mnie oczarował, gdyż prężąc mięśnie i wypinając klatkę piersiową najbardziej przypominał mojego atletycznego gimnastyka z kościoła Serca Jezusowego. Godzinami stałem przy tym płocie. Przejeżdżałem kijem wzdłuż drucianej siatki o wąskich okach, marzyłem o tym i owym, myślałem o wszystkim i o niczym. Korneff długo się nie pokazywał. Z jednego z okien wysuwała się powyginana w kilku miejscach, w końcu stercząca nad płaskim dachem rura od pieca. Żółty dym z kiepskiego węgla wznosił się niziutko, opadał na papę dachu, ściekał w dół po oknach, po rynnie, gubił się między nie obrobionymi kamieniami i kruchymi płytami marmuru znad Lahn. Koło przesuwanych drzwi warsztatu, pod kilkoma plandekami, jakby zamaskowane przed nalotem bombowym, czekało trzykołowe auto. Z warsztatu dochodziły hałasy - drewno waliło w żelazo, żelazo rozsadzało kamień - charakterystyczne dla pracy kamieniarza. W maju zniknęły plandeki z trzykołowego auta, przesuwane drzwi były otwarte. Na szarym tle dostrzegłem w środku szare kamienie, kozioł szlifierski, półki z gipsowymi modelami, a wreszcie Korneffa. Chodził przygarbiony, na ugiętych nogach. Głowę miał sztywno pochyloną. Różowe przesycone czernią plastry krzyżowały się na karku. Korneff wyszedł z grabiami i zaczął, ponieważ było to wiosną, grabić między wystawionymi nagrobkami. Robił to starannie, pozostawiał liczne równoległe ślady na żwirze, zbierał też zeszłoroczne liście, które przylepiały się do paru pomników. Gdy dotarł pod sam płot, grabiąc ostrożnie między ciosami muszlowca i płytami diabazu, odezwał się niespodziewanie:- No i co, synu, w domu pewnie już cię nie chcą trzymać, nie?- Ogromnie mi się podobają pańskie nagrobki - przypochlebiłem się.- Nie wolno tego głośno mówić, bo ani się człowiek obejrzy, jak pod czymś takim legnie. - Dopiero teraz dźwignął głowę na zesztywniałym karku, popatrzył z ukosa na mnie, a raczej na mój garb: - Co z tobą zrobili? Taki plecak nie przeszkadza spać?Pozwoliłem mu naśmiać się do woli, a potem wyjaśniłem, że garb nie zawsze musi przeszkadzać, że ja w pewnym sensie góruję nad nim, że bywają nawet kobiety i dziewczyny,

278

które garb pociąga, które przystosowują się do specyficznych warunków i możliwości garbusa, którym, mówiąc bez ogródek, taki garb sprawia przyjemność.Korneff zastanowił się z podbródkiem na stylisku grabi:- Może to i prawda, chociaż nigdy o tym nie słyszałem. Potem opowiedział mi o swoim pobycie w górach Eifel, gdzie pracował w kamieniołomach bazaltu i zadawał się z kobietą, której drewnianą nogę, zdaje się lewą, można było odpinać, co przyrównywał do mojego garbu, chociaż mój „plecak” nie jest odpinany. Zaczekałem cierpliwie, aż skończył i kobieta z powrotem przypięła swoją nogę, po czym poprosiłem, żeby mi pokazał warsztat.Korneff otworzył blaszaną bramę w środku drucianego płotu, zapraszającym gestem wskazał grabiami na otwarte przesuwane drzwi, żwir zachrzęścił mi pod nogami, a potem ogarnął mnie zapach siarki, wapna, wilgoci.Ciężkie, spłaszczone u góry, gruszkowate drewniane pobijaki z włóknistymi, świadczącymi o zawsze tym samym uderzeniu wgłębieniami leżały na grubo ciosanych, ale już obrysowanych czterema liniami powierzchniach. Dłuta do krzesania, dłuta z klocowatymi główkami, świeżo przekute, jeszcze niebieskie od hartowania zębaki, drugie sprężynujące brzeźniaki i szlaki do marmuru, masywne, szerokie dłuto płaskie na bloku granitu, wilgotne zwierciny schnące na czworokątnych drewnianych kozłach, a na okrąglakach, przygotowana do wytoczenia, ustawiona na sztorc, matowa, oszlifowana ściana z trawertynu: tłusta, żółta, blada, porowata, na dwumiejscowy grób.- To jest groszkownik, to ciosak, to żłobnik, a to - Korneff uniósł łatę szerokości dłoni, długą na trzy kroki, przyjrzał się bacznie jej krawędzi — to jest prowadnica. Służy mi do wrębywania kołków, jak nie chcą się trzymać.Moje pytanie było podyktowane nie tylko uprzejmością:- Zatrudnia pan terminatorów?Korneff nie krył rozgoryczenia: - Pięciu mógłbym wziąć do roboty. Ale gdzie ich znaleźć? Każdy jeden, cymbał, terminuje dziś na czarnym rynku! - Kamieniarz, podobnie jak ja, był przeciwny owym ciemnym interesom, które niejednemu młodemu człowiekowi rokującemu jak najlepsze nadzieje przeszkodziły w nauczeniu się porządnego zawodu. Podczas gdy Korneff pokazywał mi rozmaite, grube i cienkie karborundowe kamienie i demonstrował na płycie z Solnhof ich szlifierskie właściwości, ja nosiłem się z pewną nieśmiałą myślą. Pumeksy, czekoladowobrązowy kamień szelakowy do wstępnego polerunku, trypla, po której to, co było przedtem matowe, świeci się na wysoki połysk, i w dalszym ciągu, tylko już bardziej błysz-cząca, moja nieśmiała myśl. Korneff pokazał mi wzory liter, opowiadał o piśmie wypukłym i wklęsłym, o pozłacaniu pisma, a także o tym, że ze złotem nie jest tak tragicznie: dobrym starym talarem można by pozłocić konia i jeźdźca, co natychmiast przypomniało mi galopujący zawsze w stronę piaskowni pomnik cesarza Wilhelma na Targu Siennym w Gdańsku, który obecnie może pozłocą polscy konserwatorzy, mimo konia i jeźdźca w złocie nie porzuciłem jednak nieśmiałej, coraz cenniejszej myśli, nosiłem się z nią, formułowałem już, gdy Korneff objaśniał mi działanie trójnożnej maszyny punktującej do prac rzeźbiarskich, gdy opukiwał kłykciem różne, zwrócone w prawo lub w lewo, gipsowe modele Ukrzyżowanego.- Więc przyjąłby pan terminatora? - moja nieśmiała myśl wyszła z ukrycia. - Bo w zasadzie szuka pan terminatora, prawda? - Korneff potarł plastry na czyrakowatym karku. - Chodzi mi o to, czy w razie czego przyjąłby pan mnie na terminatora? - Pytanie było źle postawione, toteż poprawiłem się zaraz. - Proszę nie lekceważyć moich sił, szanowny panie Korneff. Tylko nogi mam nie najmocniejsze. Ale w ręku nie zabraknie mi krzepy. - Porwany własną energią, idąc

279

już teraz na całego, obnażyłem lewe ramię, podsunąłem Korneffowi mały wprawdzie, ale twardy muskuł, a gdy nie chciał dotknąć, wziąłem szpicak z muszlowca, pokazałem, jak sześciokątny metal podskakuje przekonująco na moim pagórku wielkości tenisowej piłki, przerwałem tę demonstrację dopiero wtedy, gdy Korneff nastawił szlifierkę, puścił szaroniebieską tarczę karborundu, która zaczęła wirować z piskiem po trawertynowym cokole na dwuczęściową ścianę, a wreszcie, ze wzrokiem wlepionym w maszynę, przekrzyczał hałas szlifierki:- Zastanów się jeszcze nad tym, synu. To ciężka harówka. A jak ci ochota nie minie, to możesz przyjść na praktykę.Idąc za radą kamieniarza zastanawiałem się nad swoją nieśmiałą myślą przez tydzień, codziennie porównywałem kamyki do zapalniczek Kurtusia z kamieniami nagrobnymi przy Bittweg, słuchałem wyrzutów Marii: - Jesteś u nas na garnuszku, Oskarze. Weź się za coś: za herbatę, kakao albo mleko w proszku! - ale nie brałem się za nic, pozwalałem Guście, która stawiała mi za wzór nieobecnego Köstera, chwalić moją rezerwę wobec czarnego rynku, cierpiałem jednak bardzo z powodu mojego syna Kurta, który wymyślając i przenosząc na papier kolumny liczb nie dostrzegał mnie w podobny sposób, w jaki ja przez całe lata umiałem nie dostrzegać Matzeratha.Siedzieliśmy przy obiedzie. Gusta wyłączyła dzwonek, żeby klienci nie zaskoczyli nas nad jajecznicą ze słoniną. Maria powiedziała: - Widzisz, Oskarze, możemy sobie na to pozwolić tylko dlatego, że nie siedzimy z założonymi rękami. - Kurtuś westchnął. Kamyki do zapalniczek spadły na osiemnaście. Gusta jadła dużo i nie odzywała się ani słowem. Poszedłem w jej ślady, zajadałem ze smakiem, ale zajadając, może z winy jajek w proszku, czułem się nieszczęśliwy i trafiwszy na jakąś chrząstkę w słoninie poczułem nagłą i palącą potrzebę szczęścia, wbrew wszelkiemu rozsądkowi łaknąłem szczęścia, cały sceptycyzm nie równoważył pragnienia szczęścia, za wszelką cenę chciałem być szczęśliwy i wstałem, podczas gdy tamci jeszcze jedli i byli zadowoleni z jajek w proszku, podszedłem do szafy, jak gdyby szczęście czekało w pogotowiu, pogrzebałem na swojej półce, za albumem z fotografami, pod księgą mądrości, znalazłem, nie, nie szczęście, tylko dwie paczuszki środków dezynfekcyjnych pana Fajngolda, wyjąłem z jednej paczuszki, nie, z pewnością nie szczęście, tylko gruntownie wydezynfekowany rubinowy naszyjnik mojej biednej mamy, przed laty, pewnej zimowej, pachnącej śniegiem nocy wzięty przez Jana Brońskiego z wystawy, w której Oskar, wówczas jeszcze szczęśliwy i zdolny do rozśpiewywania szkła, wyśpiewał okrągły otwór. I z klejnotem w garści opuściłem mieszkanie, widziałem w klejnocie pierwszy stopień do... ruszyłem w drogę ku... dojechałem do Dworca Głównego, bo jeśli się uda, myślałem sobie, to... zastanawiałem się długo i zdałem sobie jasno sprawę... ale Jednoręki i Sas, którego inni nazywali Asesorem, zdawali sobie jasno sprawę tylko z wartości rzeczywistej, nie mieli pojęcia, jak ogromnie wzrosła moja dojrzałość do szczęścia, z chwilą gdy za naszyjnik mojej biednej mamy dali mi teczkę z prawdziwej skóry i piętnaście kartonów amerykańskich papierosów marki Lucky Strike.Po południu wróciłem do rodziny w Bilk. Wyłożyłem na stół piętnaście kartonów, majątek, Lucky Strike w dwudziestkach, zadziwiłem swoich, podsunąłem im opakowaną jasną górę tytoniu, to dla was, powiedziałem, tylko od dzisiaj zostawcie mnie w spokoju, papierosy są chyba warte mojego spokoju, a poza tym od dzisiaj ma mi tu być menażka z obiadem, którą będę zabierał w teczce do pracy. Bądźcie szczęśliwi ze sztucznym miodem i kamykami do zapalniczek, powiedziałem bez gniewu i oskarżeń, moja sztuka będzie się nazywać inaczej,

280

moje szczęście będzie odtąd wypisane - albo mówiąc bardziej fachowo: wyżłobione - na kamieniach nagrobnych.Korneff wziął mnie na praktykę za sto marek miesięcznie. Było to tyle co nic, ale w końcu opłaciło się. Już po tygodniu okazało się, że na grube roboty kamieniarskie nie starcza mi sił. Miałem ociosać świeżo wydobytą ścianę belgijskiego granitu na czteromiejscowy grób i po niespełna godzinie dłuto wypadło mi z ręki, a bijak trzymałem całkiem bez czucia. Także grube szpicowanie musiałem zostawić Korneffowi, sam zaś, wykazując zręczność, specjalizowałem się w szpicowaniu gładkim, zębakowaniu, wytyczaniu powierzchni dwiema prowadnicami, w ciągnieniu czterech krawędzi dolomitowych obramień. Ustawione pionowo kwadratowe drewno, na nim, tworząc literę T, deseczka, na której siedziałem, prawą ręką prowadziłem dłuto, a lewą, mimo sprzeciwów Korneffa, który nie życzył sobie praktykanta-mańkuta, lewą waliłem, dzwoniłem drewnianymi gruszkami, pobijakami, żelaznymi młotkami, groszkownikiem, gryzłem i kruszyłem kamień sześćdziesięcioma czterema zębami groszkownika naraz: szczęście, nie był to co prawda mój bębenek, szczęście, była to tylko namiastka, ale szczęście może też być namiastką, kto wie, czy szczęście nie przychodzi jedynie w postaci namiastki, szczęście jest zawsze namiastką szczęścia, osadem szczęścia: marmurowe szczęście, piaskowcowe szczęście, piaskowiec znad Łaby, piaskowiec znad Menu, mój piaskowiec, twój piaskowiec, nasz piaskowiec, szczęście z Kirchheim, szczęście z Grenzheim. Twarde szczęście: granit. Chmurnie kruche szczęście: alabaster. Widia szczęśliwie wdziera się w diabaz. Dolomit: zielone szczęście. Łagodne szczęście: tuf. Wystygłe szczęście z gór Eifel. Kolorowe szczęście znad Lahn. Porowate szczęście: bazalt. Szczęście wybuchało jak wulkan, (osiadało pyłem i trzeszczało mi w zębach.Najszczęśliwszą rękę miałem do wykuwania napisów. Prześcignąłem nawet Korneffa, wziąłem na siebie zdobniczą część pracy rzeźbiarskiej: liście akantu, złamane róże na dziecięce nagrobki, gałązki palmowe, symbole chrześcijańskie, jak PX albo INRI, fasety, łuki (półkoliste, wole oczka, pojedyncze i podwójne ukosy. Wszelkiego rodzaju ozdobami uszczęśliwiał Oskar nagrobki w najróżniejszych cenach. A gdy przez osiem godzin na polerowanej, pod moim oddechem znów matowiejącej ścianie diabazu wykuwałem taki oto napis: „Tutaj spoczywa w Bogu mój ukochany mąż - nowy wiersz - nasz dobry ojciec, brat i wuj - nowy wiersz - Joseph Esser - nowy wiersz ur. 3.4.1885, zm. 22.6.1946 - nowy wiersz - śmierć jest bramą szczęścia” - to w końcu, odczytując raz jeszcze tekst, byłem namiastkowo, to znaczy, przyjemnie szczęśliwy i raz po raz dziękowałem za to zmarłemu w wieku sześćdziesięciu jeden lat Josephowi Esserowi zielonym chmurkom diabazu pod moim dłutem, okazując szczególną troskliwość siedmiu „O” w nagrobnej inskrypcji Essera; wskutek litera „O”, którą Oskar specjalnie lubił, wychodziła regularna nieskończona, ale zawsze trochę za duża.W końcu maja zacząłem praktykę kamieniarską, w początku października Korneff nabawił się dwu nowych czyraków — musieliśmy właśnie osadzić na Cmentarzu Południowym trawertynową ścianę dla Hermanna Webknechta i Elsy Webknecht, z domu Freytag. Aż do tego dnia kamieniarz, który nadal nie dowierzał moim siłom, nie chciał nigdy zabierać mnie ze sobą na cmentarze. Przy pracach osadzeniowych pomagał mu najczęściej prawie głuchy, ale poza tym całkiem przydatny robotnik z firmy Julius Wobei. Korneff rewanżował się, ilekroć u Wöbela, który zatrudniał ośmiu ludzi, brakowało rąk do pracy. Raz po raz na próżno ofiarowywałem się z pomocą przy robotach na cmentarzu; ciągnęło mnie tam, choć w danym momencie nie musiałem podejmować żadnych decyzji. Na szczęście w początku października u Wöbela zaczęła się wysoka koniunktura, nie było mowy, żeby przed nadejściem mrozów

281

puścił jakiegoś robotnika; Korneff mógł liczyć tylko na mnie.We dwójkę przysunęliśmy trawertynową ścianę na tył trzykołowego wozu, położyliśmy potem na okrąglakach z twardego drewna, wtoczyliśmy na platformę, wepchnęliśmy obok cokół, zabezpieczyliśmy krawędzie pustymi papierowymi workami, załadowaliśmy narzędzia, cement, piasek, żwir, drewno i skrzynię do wyładunku, ja zamknąłem klapę, Korneff siedział już przy kierownicy i zapuścił motor, potem z bocznego okienka wychylił głowę na czyrakowatym karku i krzyknął: - Zabieraj się, synu! Skocz po menażkę i wsiadaj!Powolna jazda wokół szpitala miejskiego. Przed głównym wejściem białe chmury pielęgniarek. Wśród nich znajoma pielęgniarka, siostra Gertruda. Macham jej ręką, ona też macha. Szczęście, myślę, znowu albo w dalszym ciągu, powinienem ją kiedyś zaprosić, chociaż teraz już jej nie widzę, bo jedziemy w stronę Renu, zaprosić, gdzieś, w stronę Kappes Hamm, może do kina albo do teatru na Gründgensa oto już wita nas żółta ceglana budowla, zaprosić gdzieś, niekoniecznie do teatru, a dym wzbija się ponad ogołocone do połowy drzewa krematorium, siostro Gertrudo, może byśmy raz zmienili dekorację? Inny cmentarz, inne zakłady kamieniarskie - runda honorowa przed głównym wejściem na cześć siostry Gertrudy, „Beutz & Kranich”, „Kamienie naturalne Pottgiessera”, „Kamieniarstwo artystyczne Böhma”, „Ogrodnictwo cmentarne Gockelna”, kontrola w bramie, wcale nie tak łatwo wjechać na cmentarz, administracja w cmentarnej czapce: trawertyn na dwumiejscowy grób, numer sie-demdziesiąt dziewięć, ósma kwatera, Webknecht Hermann, dłoń przy cmentarnej czapce, menażki oddać do podgrzania w krematorium; a przed domem pogrzebowym stoi Leo Hyś.Powiedziałem do Korneffa: - Czy ten w białych rękawiczkach to nie jest przypadkiem niejaki Leo Hyś?Korneff, dotykając czyraków na karku: - To jest Willem Śliniak, nie żaden Leo Hyś, on tu mieszka.Jakże mógłbym zadowolić się tą informacją. Ostatecznie sam mieszkałem przedtem w Gdańsku, a teraz przebywałem w Düsseldorfie i w dalszym ciągu nazywałem się Oskar.- U nas kręcił się na cmentarzach jeden gość, co tak samo wyglądał i nazywał się Leo Hyś, a na samym początku, jak się nazywał tylko Leo, był w seminarium duchownym.Korneff, lewą ręką trzymając się za czyraki, prawą kierując trzykołowy wóz w bok, przed krematorium: - Może to wszystko prawda. Znam kupę gości, co tak wyglądają, na początku byli w seminarium, teraz żyją na cmentarzu i nazywają się inaczej. Ten tutaj nazywa się Willem Śliniak.Przejechaliśmy obok Willema Śliniaka. Pozdrowił nas białą rękawiczką a ja poczułem się na Cmentarzu Południowym jak u siebie w domu.Październik, aleje cmentarne, światu wypadają włosy i zęby, to znaczy: bezustannie kołysząc się spływają w dół żółte liście. Cisza, wróble, spacerowicze, motor trzykołowego wozu zdążający ku ósmej kwaterze, do której jeszcze daleko. Gdzieniegdzie stare kobiety z konewkami i wnuczkami, słońce na czarnym szwedzkim granicie, obeliski, symbolicznie popękane kolumny albo też autentyczne szkody wojenne, zaśniedziały zielono anioł za cisem lub podobną do cisa rośliną. Kobieta z marmurową dłonią przed oczyma, oślepiona własnym marmurem. Chrystus w kamiennych sandałach błogosławi wiązy, inny Chrystus, na czwartej kwaterze, błogosławi brzozę. Piękne myśli w alei między czwartą a piątą kwaterą: Powiedzmy, że mam przed sobą morze. I to morze wyrzuca między innymi na brzeg ludzkie ciało. Z sopockiego mola dźwięki skrzypiec i nieśmiałe początki ogni sztucznych na rzecz ociemniałych żołnierzy. Pochylam się nad ciałem jako Oskar, trzylatek, mam nadzieję, że to jest Maria, może

282

siostra Gertruda, którą powinienem w końcu gdzieś zaprosić. Ale jest to piękna Luzie, blada Luzie, jak mówi i potwierdza ów pędzący w górę fajerwerk. Jak zawsze, gdy knuje coś złego, ma na sobie wełniany blezer. Tkanina, którą z niej ściągam, jest mokra. Tak samo mokry jest blezer, który ma pod spodem. I jeszcze raz rozkwita przede mną blezer. A na samym końcu, gdy już zgasł fajerwerk i pozostały tylko skrzypce, znajduję pod trzema warstwami wełny zawinięte w koszulkę gimnastyczną BDM jej serce, serce Luzie, maleńki, chłodny nagrobek, a na nim napis: „Tutaj spoczywa Oskar - Tutaj spoczywa Oskar - Tutaj spoczywa Oskar...”- Nie śpij, synu! - przerwał Korneff moje piękne, wywołane przez morze, oświetlone ogniami sztucznymi myśli. Skręciliśmy w lewo; przed nami rozciągała się, płaska i głodna, ósma kwatera, nowa kwatera bez drzew z niewielu nagrobkami. Od monotonii nie wypielęg-nowanych jeszcze, bo zbyt świeżych grobów odcinało się wyraźnie pięć ostatnich pochówków: butwiejące sterty brązowych wieńców z wyblakłymi szarfami.Numer siedemdziesiąt dziewięć odnaleźliśmy szybko na początku czwartego rzędu, tuż obok siódmej kwatery, którą prócz kilku młodych, szybko rosnących drzew porastały dość regularnie metrowe kamienie, najczęściej ze śląskiego marmuru. Zajechaliśmy pod siedemdziesiąty dziewiąty od tyłu, wyładowaliśmy narzędzia, cement, żwir, piasek, cokół i ową trawertynową ścianę, która połyskiwała tłustawo. Trzykołowy wóz podskoczył, kiedyśmy na okrąglakach zsu-wali kamień z platformy na skrzynię. Korneff wyciągnął zatknięty u wezgłowia grobu prowizoryczny drewniany krzyż z napisem na poprzecznej belce: „H. Webknecht i E. Webknecht”, kazał mi podać szpadel i zaczął kopać doły na betonowe filary, zgodnie z cmentarnym przepisem na metr sześćdziesiąt głębokie, a ja przyniosłem wody z siódmej kwatery, potem rozrobiłem beton, uporałem się z tym, gdy on po metrze pięćdziesiąt powiedział: starczy, i mogłem wziąć się do wypełniania betonem obu dołów, Korneff tymczasem siedział posapując na trawertynie, sięgał w tył i dotykał swoich czyraków. - Tylko patrzeć, jak będą miały dość. Zawsze czuję, jak już mają dość i mówią: hop! - Ubijałem beton i niewiele myślałem. Z siódmej kwatery przez ósmą ku dziewiątej pełzł protestancki pogrzeb. Gdy przechodzili o trzy rzędy od nas, Korneff zsunął się z trawertynowej ściany i zdjęliśmy czapki, zgodnie z cmentarnym przepisem staliśmy z gołymi głowami — od pastora po najbliższą rodzinę. Za trumną sama jedna szła drobna, czarno ubrana, pochylona kobieta. Dalej wszyscy byli dużo wyżsi i postawniejsi.- Szlag by to trafił! - stęknął obok mnie Korneff. - Coś czuję, że te dranie pękną, zanim my ustawimy ścianę.Tymczasem orszak żałobny doszedł do dziewiątej kwatery, skupił się i rozebrzmiał wznoszącym się i opadającym głosem pastora. Mogliśmy teraz ułożyć cokół na fundamencie, bo beton zgęstniał. Ale Korneff położył się brzuchem na trawertynie, wsunął czapkę między czoło a kamień, rozchylił, odsłaniając kark, kołnierz marynarki i koszuli, a tymczasem szczegóły z życia zmarłego z dziewiątej kwatery docierały aż do nas na ósmą kwaterę. Nie wystarczyło wdrapać się na trawertynową ścianę, dopiero gdy usiadłem Korneffowi na plecach, pojąłem cały ambaras: były dwa czyraki, jeden przy drugim. Jakiś spóźnialski ze zbyt dużym wieńcem podążał ku dziewiątej kwaterze i zbliżającemu się do końca kazaniu. Jednym szarpnięciem oderwałem plaster, starłem bukowym liściem maść ichtiolową i zobaczyłem dwa jednakowej niemal wielkości brązowe jak smoła, potem żółte stwardnienia.- Módlmy się - doleciało z dziewiątej kwatery. Wziąłem to za sygnał, odwróciłem głowę, nacisnąłem i pociągnąłem bukowymi liśćmi pod kciukami. - Ojcze nasz... - Korneff zaskrzeczał: - Ciągnąć musisz, nie cisnąć. - Pociągnąłem - świeć się imię Twoje. - Korneffowi udało się

283

przyłączyć do modlitwy: - ...przyjdź królestwo Twoje. - Wtedy nacisnąłem jednak, bo ciągnięcie nic nie pomogło. - I...wola twoja, jako w niebie, tak i na ziemi. - Cud, że to nie huknęło, i jeszcze raz: - ...daj nam dzisiaj. - Teraz Korneff znów podchwycił tekst: - ...nasze winy i nie wódź nas... - Było tego więcej, niż myślałem. - ...królestwo, moc i chwała. - Wydobyłem różnobarwną resztę.Na wieki wieków, amen. - Pociągnąłem jeszcze raz, Korneff wykrztusił: - Amen - nacisnąłem, on znów: - Amen - a gdy tamci z dziewiątej kwatery przystąpili już do kondolencji, Korneff powtarzał w kółko swoje: - Amen - leżał plackiem, wyzwolony na trawernie, jęknął: - Amen - i: - Masz jeszcze trochę betonu pod cokół? - Miałem trochę betonu, a on na to: - Amen.Sypnąłem ostatnie szufle jako powiązanie między obydwa filary.Wtedy Korneff zsunął się z polerowanej płyty i polecił pokazać sobie jesiennie różnobarwne bukowe liście z podobnie zabarwioną zawartością obu czyraków. Włożyliśmy czapki, chwyciliśmy kamień li ustawiliśmy nagrobek dla Hermanna Webknechta i Elsy Webknecht, Iz domu Freytag, a tymczasem orszak żałobny z dziewiątej kwatery rozchodził się powoli do domów.

Fortuna Północ

Na kamienie nagrobne mogli sobie wówczas pozwolić jedynie ci, co na powierzchni ziemi pozostawiali coś cennego. Nie musiał to być zaraz brylant czy niezmiernie długi sznur pereł. Już pięć cetnarów ziemniaków wystarczało na pokaźny metrowy kamień z grenzheimskiego muszlowca. Za pomnik z belgijskiego granitu o trzech cokołach na podwójny grób dostaliśmy materiał na dwa garnitury z kamizelką. Wdowa po krawcu, która miała materiał, w zamian za obramowanie grobu z dolomitu zaproponowała nam uszycie garniturów, gdyż zatrudniała jeszcze czeladnika.W ten sposób po fajerancie wsiedliśmy z Korneffem w dziesiątkę, pojechaliśmy w stronę Stockum i zaszliśmy do wdowy Lennert, żeby czeladnik zdjął z nas miarę. Oskar nosił wtedy, wyglądając dość śmiesznie, przerobiony przez Marię mundur broni przeciwpancernej, którego bluza, mimo przesunięcia guzików, wskutek moich szczególnych proporcji nie chciała się dopiąć.Czeladnik, którego wdowa Lennert nazywała Antonem, z ciemnoniebieskiego sukna w drobne prążki zrobił mi garnitur na miarę: jednorzędowy, na popielatej podszewce, ramiona dobrze wywatowane, ale nie udające Bóg wie czego, garb bynajmniej nie ukryty, lecz dyskretnie podkreślony, spodnie z mankietami, jednakże nie za szerokie; nadal przecież moim wzorem był nienagannie ubrany mistrz Bebra. Toteż nie jakieś tam szlufki do paska, tylko guziki do szelek, kamizelka z tyłu błyszcząca, z przodu matowa, na różowej podszewce. Całość wymagała pięciu przymiarek.Jeszcze gdy czeladnik krawiecki siedział nad dwurzędówką Korneffa i moim jednorzędowym garniturem, pewien szewczyna szukał metrowego kamienia dla żony, która w dziewięćset czterdziestym trzecim zginęła od bomby. Facet chciał z początku wetknąć nam bony, ale my żądaliśmy towaru. Za marmur śląski z obramowaniem ze sztucznego kamienia i osadzeniem Korneff dostał parę ciemnobrązowych półbutów i pantofle na skórze. Mnie przypadły czarne, choć staromodne, to jednak cudownie miękkie sznurowane trzewiki. Rozmiar trzydzieści pięć; dały one moim słabym stopom mocne i eleganckie oparcie.

284

Koszulami zajęła się Maria, której na wadze do sztucznego miodu położyłem plik marek: - Mogłabyś mi kupić dwie białe koszule, jedną w cienkie prążki, i dwa krawaty: jasnoszary i kasztanowy? Reszta będzie dla Kurta albo dla ciebie, droga Mario, która nigdy nie myślisz o sobie, zawsze o innych.Raz w przypływie hojności podarowałem Guście parasolkę z prawdziwą rogową rączką i talię mało używanych altenburskich kart do skata, bo lubiła stawiać sobie kabałę i rada nierada pożyczała karty od sąsiadów, ilekroć chciała wywróżyć powrót Köstera.Maria nie zwlekała z załatwieniem mojego zamówienia, za pokaźną resztę kupiła sobie nieprzemakalny płaszcz, a Kurtusiowi tornister z imitowanej skóry, który choć bardzo brzydki, musiał tymczasowo spełniać swój cel. Do moich koszul i krawatów dołożyła trzy pary szarych skarpetek, których zapomniałem zamówić.Gdy Korneff i Oskar przyszli po gotowe garnitury, stanęliśmy przed lustrem pracowni krawieckiej zakłopotani, a jednak nawzajem sobą zachwyceni. Korneff nie odważył się obrócić głowy na karku zoranym bliznami po czyrakach. Zwiesił ręce wyrastające ze spadzistych ramion i usiłował wyprostować ugięte nogi. Ja w nowym ubraniu, zwłaszcza gdy skrzyżowałem ręce na piersi, powiększając w ten sposób swoje górne poziome wymiary, oparłem ciężar ciała na wątłej prawej nodze, a lewą odstawiłem niedbale na bok, nabrałem nieco demonicznie intelektualnego wyglądu. Uśmiechając się do Korneffa i ciesząc się jego zdumieniem, zbliżyłem się do lustra, stanąłem tak blisko owej wypełnionej moim odbiciem powierzchni, że mógłbym ją pocałować. Ale tylko chuchnąłem na siebie i rzuciłem niedbale: - Halo, Oskar! Brak ci jeszcze szpilki do krawata.Kiedy w tydzień później, w niedzielne popołudnie, przyszedłem do szpitala miejskiego, odwiedziłem swoje pielęgniarki, pokazałem się nowy, próżny i wyelegantowany na sto dwa ze wszystkich najlepszych stron, byłem już właścicielem szpilki do krawata z perłą.Gdy tak siedziałem w dyżurce, poczciwe dziewczyny zaniemówiły na mój widok. Było to pod koniec lata w dziewięćset czterdziestym siódmym. W wypróbowany sposób skrzyżowałem rękawy garnituru na piersi, bawiłem się skórzanymi rękawiczkami. Już od roku byłem praktykantem kamieniarskim i mistrzem w fasetowaniu. Założyłem nogę na nogę, zważając jednak na zaprasowane kanty. Poczciwa Gusta dbała o moje spodnie, jak gdyby zostały uszyte dla powracającego Köstera, który miał wszystko odmienić. Siostra Helmtrud chciała pomacać materiał i pomacała go. Wiosną dziewięćset czterdziestego siódmego, gdy fetowaliśmy siódme urodziny Kurtusia ajerkoniakiem i babką piaskową - przepis: bierze się... - kupiłem mu lodenowy płaszcz mysiego koloru. Ofiarowałem pielęgniarkom - przyłączyła się do nich również siostra Gertruda - czekoladki, które prócz dwudziestu funtów melasy przyniosła nam płyta diabazu. Kurtuś, moim zdaniem, zbyt chętnie chodził do szkoły. Nauczycielka, pełna energii i, Bóg mi świadkiem, nie mająca nic ze Spollenhauerki, chwaliła go, mówiła, że jest bystry, ale trochę za poważny. Jakże umieją się cieszyć pielęgniarki, gdy im się ofiarowuje czekoladki! Kiedy przez chwilę zostałem w dyżurce sam na sam z siostrą Gertrudą, spytałem ją o wolne niedziele.- Ano, dzisiaj na przykład mam wolne od piątej. Ale w mieście nie ma nic ciekawego - odparła z rezygnacją siostra Gertruda.Byłem zdania, że można by spróbować. Ona z początku w ogóle nie chciała próbować, wolała wyspać się porządnie. Wtedy natarłem bardziej wprost, wypowiedziałem zaproszenie, a gdy wciąż jeszcze nie mogła się zdecydować, zakończyłem tajemniczo: - Trochę przed-siębiorczości, siostro Gertrudo! Tylko raz jest się młodym. Bonów na ciastka z pewnością nie

285

zabraknie. - Dla podkreślenia tych słów zastukałem znacząco w sukno na wysokości portfela, poczęstowałem ją jeszcze jedną czekoladką i dziwnym sposobem poczułem lekki strach, gdy ta krzepka westfalska dziewczyna, która wcale nie była w moim typie, powiedziała zwrócona ku podręcznej apteczce: - Ano, niech już będzie, jak pan uważa. Powiedzmy o szóstej, ale nie tutaj, tylko, powiedzmy, na placu Corneliusa.Nigdy bym nie proponował siostrze Gertrudzie spotkania w hallu albo przy głównym wejściu szpitala. O szóstej czekałem więc na nią pod wówczas uszkodzonym jeszcze wskutek działań wojennych zegarem wzorcowym na placu Corneliusa. Przyszła punktualnie, jak mogłem sprawdzić na kupionym przed kilku tygodniami, niezbyt drogim, kieszonkowym zegarku. O mało co byłbym jej nie poznał; bo gdybym i zobaczył ją w porę, zanim zdążyła mnie zauważyć, powiedzmy, jak wysiadała z tramwaju na odległym o pięćdziesiąt kroków przystanku I po drugiej stronie placu, to bym prysnął, ulotnił się rozczarowany; siostra Gertruda przyszła bowiem nie jako siostra Gertruda, w bieli, z broszką czerwonego krzyża, lecz jako pierwsza lepsza, ubrana w najpospolitszą cywilną sukienkę panna Gertruda Wilms z Hamm czy Dortmundu, czy skądkolwiek między Dortmundern a Hamm.Nie spostrzegła mojego złego humoru, opowiadała, że o mały włos byłaby się spóźniła, ponieważ siostra przełożona, byle jej dokuczyć, przed samą piątą jeszcze jej coś zleciła.- Pozwoli pani, panno Gertrudo, że coś zaproponuję? Może najpierw posiedzimy sobie w cukierni, a potem, co pani woli: ewentualnie kino, bo niestety do teatru już nie dostaniemy biletów, albo na dancing?- O tak, chodźmy potańczyć! - zapaliła się i spostrzegła zbyt późno, wówczas jednak nie kryjąc przerażenia, że jako jej partner do tańca byłbym postacią co prawda dobrze ubraną, ale poza tym zupełnie nie do przyjęcia.Nie bez złośliwej satysfakcji - czemu nie przyszła w owym tak cenionym przeze mnie pielęgniarskim stroju? - podtrzymałem raz przez nią zaaprobowany plan, a ona, której nie dostawało wyobraźni, prędko otrząsnęła się z przerażenia, poszła ze mną do cukierni, gdzie ja zjadłem kawałek, ona zaś trzy kawałki tortu, w którym był chyba zapieczony cement, i gdy uregulowałem rachunek bonami za ciastka i gotówką, wsiadła ze mną koło Kocha przy Wehrhahn do tramwaju w stronę Gerresheim, gdyż poniżej Grafenbergu powinien był, według danych Korneffa, znajdować się lokal taneczny.Ostatni kawałek pod górę szliśmy pomału na piechotę, ponieważ tramwaj zatrzymał się przed wzniesieniem. Idealny wrześniowy wieczór. Kupione w wolnej sprzedaży drewniane sandały Gertrudy klekotały niby młyn nad strumieniem. To mnie rozweseliło. Ludzie, którzy schodzili w dół, oglądali się za nami. Pannie Gertrudzie sprawiało to przykrość. Ja byłem przyzwyczajony, nie przejmowałem się: ostatecznie to dzięki moim bonom na ciastka zjadła trzy kawałki cemen-towego tortu w cukierni Kürtena.Lokal taneczny był własnością niejakiego Wediga i nazywał się „Lwi Gród”. Już przy kasie były chichoty, a gdy weszliśmy do środka, odwrócono ku nam głowy. Siostra Gertruda czuła się niepewnie po cywilnemu, potknęłaby się o składane krzesło, gdybyśmy do spółki z kelnerem jej nie podtrzymali. Kelner wskazał nam stolik w pobliżu parkietu, a ja zamówiłem dwa orzeźwiające napoje, dodając cicho, tak żeby tylko on usłyszał: - Ale z kropelką czegoś mocniejszego.„Lwi Gród” składał się w zasadzie z jednej sali, w której dawniej mieściła się pewnie ujeżdżalnia. Papierowymi serpentynami i girlandami z ostatniego karnawału zawieszono górne regiony, poważnie uszkodzony sufit. Przyćmione, ponadto kolorowe światła wirowały, rzucały

286

blask na gładko zaczesane włosy młodych, po części eleganckich czarnogiełdziarzy i taftowe bluzki dziewczyn, które chyba wszystkie znały się między sobą.Gdy napój orzeźwiający z kropelką czegoś mocniejszego znalazł się na stoliku, kupiłem u kelnera dziesięć amerykanów, poczęstowałem siostrę Gertrudę i kelnera, który wetknął papierosa za ucho, podałem ogień mojej damie, a następnie wyjąłem bursztynową cygar-niczkę Oskara, żeby wypalić camela tylko do połowy. Sąsiednie stoliki uspokoiły się. Siostra Gertruda odważyła się unieść wzrok. A gdy zdusiłem i zostawiłem w popielniczce spory niedopałek, siostra Gertruda wzięła go zdecydowanym ruchem i wsadziła do bocznej prze-gródki swojej ceratowej torebki.- To dla mojego narzeczonego w Dortmundzie - powiedziała. - Chłopak kopci jak komin.Byłem rad, że nie jestem jej narzeczonym i że właśnie odezwała się orkiestra.Pięcioosobowy zespół grał Don’t Fence Me In. Pędzący w poprzek parkietu czarnogiełdziarze nie zderzali się, wybierali sobie dziewczyny, które wstając zostawiały torebki pod opieką przyjaciółek.Pokazało się kilka bardzo płynnie, jakby ćwiczyły razem od dawna, tańczących par. Żuło się dużo gumy, kilku chłopaków na parę taktów przerywało taniec, trzymało za ramię drepczące niecierpliwie w miejscu dziewczyny - strzępy angielszczyzny dodawały pieprzu nadreńskiemu słownictwu. Zanim pary na nowo podejmowały taniec, podawano dalej niewielkie przedmioty: prawdziwi czarnogiełdziarze nie wiedzą, co to fajerant.Opuściliśmy ten taniec, a także następny, fokstrota. Oskar spoglądał niekiedy na nogi mężczyzn i gdy zespół zagrał Rosamundę, poprosił do tańca siostrę Gertrudę, która nie wiedziała, co się z nią dzieje.Mając w pamięci taneczne wyczyny Jana Brońskiego, ja, który byłem prawie o dwie głowy niższy od siostry Gertrudy i rozumiałem, a nawet chciałem jeszcze mocniej podkreślić groteskowość pary, jaką tworzyliśmy, zaryzykowałem one-stepa: odwróconą na zewnątrz dłoń położyłem pielęgniarce, która poddawała się ulegle, na siedzeniu, wyczułem trzydziestoprocentową wełnę, z policzkiem przy jej bluzce posuwałem w tył całą krzepką siostrę Gertrudę z jednego końca parkietu w drugi, wdzierając się między jej nogi, domagając się miejsca, wywijając z lewej naszymi zesztywniałymi rękami. Szło mi lepiej, niż śmiałem przypuszczać. Pozwalałem sobie na pewne wariacje, w górze pilnując bluzki, w dole to z lewej, to z prawej trzymałem się jej ofiarowujących oparcie bioder, tańczyłem wokół niej, nie re-zygnując przy tym z owej klasycznej figury one-stepa, która ma wywołać wrażenie, że pani upadnie na plecy, że pan, który chce ją przewrócić, upadnie na nią, a jednak nie padają, bo znakomicie tańczą one-stepa.Rychło mieliśmy widzów. Słyszałem okrzyki: - Niech skonam, to Jimmy! Popatrz na tego Jimmy! Hallo, Jimmy! Comme on, Jimmy! Let’sgo, Jimmy!Nie widziałem niestety twarzy siostry Gertrudy i musiałem zadowolić się nadzieją, że przyjmuje aplauz z dumą i zarazem spokojem jako owację młodzieży, że pogodzi się z poklaskiem, jak w pracy pielęgniarki umiała się godzić z często niezgrabnymi komplementami pacjentów.Gdyśmy usiedli, wciąż jeszcze klaskano. Pięcioosobowy zespół, w czym celował zwłaszcza perkusista, wykonał tusz, potem drugi i trzeci. Wołano: - Jimmy! - i: - Widziałeś tę parę?Raptem siostra Gertruda wstała, wzięła torebkę z niedopałkiem dla narzeczonego z Dortmundu, wybąkała, że musi na chwilkę wyjść, czerwona jak burak, obijając się wszędzie, przecisnęła się między krzesłami i stolikami w stronę toalety, obok kasy.Nie wróciła już. Z faktu, że przed odejściem opróżniła długim łykiem swoją szklankę, mogłem

287

wnosić, iż dopicie napoju orzeźwiającego oznacza pożegnanie: siostra Gertruda puściła mnie kantem.A Oskar? Z amerykańskim papierosem w bursztynowej cygarniczce zamówił u kelnera, który dyskretnie usunął opróżnioną do dna szklankę pielęgniarki, kropelkę czegoś mocniejszego bez napoju orzeźwiającego. Mniejsza o koszty: Oskar uśmiechał się. Boleśnie co prawda, ale uśmiechał się i krzyżując ręce założył nogę na nogę, kołysał zgrabnym czarnym sznurowanym trzewikiem, rozmiar trzydzieści pięć, i delektował się opanowaniem porzuconego.Młodzi ludzie, stali bywalcy „Lwiego Grodu”, byli sympatyczni, mrugali do mnie z parkietu, przemykając w swingu. — Hallo — wołały chłopaki, a dziewczyny: - Take it easy. - Dziękowałem cygarniczką tym przedstawicielom prawdziwego humanizmu i uśmiechałem się z pobłażaniem, gdy perkusista walił co sił i przypominał mi dawne dobre czasy pod trybunami, wykonując solówkę na płaskim bębnie, kotle, talerzach i trianglu, a następnie zapowiedział, że panie wybierają panów.Zespół rozgrzał się na dobre, zagrał Jimmy the Tiger. Była to chyba aluzja do mnie, chociaż nikt w „Lwim Grodzie” nie mógł wiedzieć o mojej karierze bębnisty pod rusztowaniami trybun. W każdym razie młode, ruchliwe jak żywe srebro stworzenie z ufarbowaną na rudo, rozczochraną fryzurą, które mnie wybrało, szepnęło mi w ucho głosem ochrypłym od tytoniu, nie przerywając żucia gumy: - Jimmy the Tiger. - I gdy szybko, rzucając wyzwanie dżungli i jej niebezpieczeństwom, tańczyliśmy Jimmy’ego, dokoła nas na tygrysich łapach stąpał tygrys, co trwało jakieś dziesięć minut. Znów był tusz, oklaski i jeszcze raz tusz, bo miałem dobrze ubrany garb, poruszałem się zwinnie i jako Jimmy the Tiger nie wyglądałem wcale źle. Zaprosiłem życzliwą mi damę do mojego stolika, a Helma - tak się nazywała - spytała czy może przyprowadzić przyjaciółkę, Hannelore. Hannelore była milcząca, nieruchawa i dużo piła. Helma wolała amerykańskie papierosy, musiałem więc ponownie zamówić u kelnera.Udany wieczór. Tańczyłem Hebaberiba, In the Mood, Shoeshine Boy, gawędziłem w przerwach, zajmowałem się dwiema dziewczynami, które łatwo było zadowolić, a one opowiedziały mi, że pracują w centrali telefonicznej przy placu Grafa Adolfa, że sporo dziewcząt z centrali telefonicznej przychodzi co sobota i niedziela do „Lwiego Grodu”. One przynajmniej bywają tu w każdy weekend, jeśli nie mają akurat dyżuru, a i ja obiecałem przychodzić częściej, bo Helma i Hannelore są takie miłe, bo z dziewczynami z centrali telefonicznej - tutaj udała mi się gra słów, którą obie od razu zrozumiały - nie tylko z daleka, także z bliska łatwo znaleźć wspólny język.Przez dłuższy czas nie zaglądałem już do szpitala miejskiego. A gdy potem znów zacząłem tam bywać, siostra Gertruda została przeniesiona na oddział ginekologiczny. Nie widywałem jej więcej, chyba że przelotnie, kłaniając się z daleka. W „Lwim Grodzie” stałem się chętnie widzianym i częstym gościem. Dziewczyny naciągały mnie dzielnie, ale nie bez miary. Dzięki nim poznałem przedstawicieli brytyjskiej armii okupacyjnej, przyswoiłem sobie setkę angiel-skich słówek, zaprzyjaźniłem się, a nawet przeszedłem na ty z kilkoma członkami orkiestry z „Lwiego Grodu”, pohamowałem się jednak, jeśli chodzi o bębnienie, nigdy więc nie zasiadłem przy perkusji, lecz zadowalałem się małym szczęściem wykuwania napisów w kamieniarskiej budzie Korneffa.Przez ostrą zimę z dziewięćset czterdziestego siódmego na czterdziesty ósmy spotykałem się z dziewczynami z centrali telefonicznej, znajdowałem też trochę niezbyt kosztownego ciepła u milcząco nieruchawej Hannelore, przy czym jednak zachowywaliśmy odrobinę dystansu ograniczając się do niezobowiązujących czułości.

288

Zimą kamieniarz się oszczędza. Trzeba przekuć narzędzia, groszkuje się powierzchnię pod napisy na paru starych blokach, gdzie brak obrzeża, tam szlifuje się ukosy, przeciąga się fasety. Wspólnie z Korneffem uzupełnialiśmy przerzedzony w ciągu jesiennego sezonu zapas nagrobków, zrobiliśmy kilka sztucznych kamieni z odpadów muszlowca. Wprawiałem się też w lżejszych pracach rzeźbiarskich z użyciem maszyny do punktowania, wykuwałem płaskorzeźby, które przedstawiały głowy aniołów, Chrystusa w cierniowej koronie i gołębia Ducha Świętego. Kiedy padał śnieg, odgarniałem go łopatą, a kiedy nie padał, odmrażałem przewód wodociągowy do szlifierki.Pod koniec lutego, w dziewięćset czterdziestym ósmym - schudłem w karnawale, być może nabrałem nieco uduchowionego wyglądu, bo parę dziewczyn w „Lwim Grodzie” nazywało mnie Doktorem - zaraz po Popielcu przyszli pierwsi chłopi z lewego brzegu Renu i oglądali nasz skład nagrobków. Korneffa nie było. Bawił na corocznej kuracji przeciwreumatycznej, pracował w Duisburgu przy wielkim piecu, a gdy po czterdziestu dniach wrócił wysuszony i bez czy-raków, zdążyłem już korzystnie sprzedać trzy kamienie, w tym jeden na trzymiejscowy grób. Korneff spuścił jeszcze dwie ściany z kirchheimskiego muszlowca i w połowie marca wzięliśmy się do osadzania. Marmur śląski poszedł do Grevenbroich; dwa metrowe kamienie kirchheimskie stoją na wiejskim cmentarzu pod Neuss; czerwony piaskowiec znad Menu z wykutą przeze mnie główką anioła można jeszcze dziś podziwiać na cmentarzu w Stommeln. Diabazową ścianę z Chrystusem w cierniowej koronie na trzymiejscowy grób załadowaliśmy pod koniec marca i powoli, bo trzykołowy wóz był przeciążony, pojechaliśmy w stronę Kappes-Hamm, mostu na Renie, Neuss. Z Neuss przez Grevenbroich do Rommerskirchen, potem skręciliśmy w prawo na szosę do Bergheim Erft, zostawiliśmy za sobą Rheydt, Niederaussem, nie łamiąc osi dowieźliśmy blok wraz z cokołem na cmentarz w Oberaussem, który leżał na opadającym łagodnie ku wsi zboczu wzgórza.Co za widok! U naszych stóp zagłębie węgla brunatnego nad Erft. Osiem dymiących w niebo kominów zakładów Fortuna. Nowa, sycząca, jakby nieustannie pragnęła wybuchnąć, elektrownia Fortuna Północ. Średniej wysokości hałdy żużla, ponad nimi przewody kolejek linowych i wywrotki. Co trzy minuty pociąg elektryczny załadowany koksem albo pusty. Powracający z elektrowni, zmierzający do elektrowni, maleńki jak zabawka, potem jak zabawka dla olbrzymów, linia energetyczna w trójkowej kolumnie przeskakuje brzęcząc lewy róg cmentarza i pod wysokim napięciem biegnie do Kolonii. Inne kolumny nikną za horyzontem, spiesząc do Belgii i Holandii: świat, punkt węzłowy - ustawialiśmy ścianę z diabazu dla rodziny Flies - elektryczność powstaje, kiedy się... Grabarz i jego pomocnik, który zastępował tutaj Leo Hysia, przyszli z narzędziami, staliśmy w polu napięć, grabarz przystąpił do przenosin o trzy rzędy poniżej nas - tutaj realizowano dostawy reparacyjne - wiatr przyniósł nam typowe zapachy zbyt wczesnych przenosin - nie, żadnych mdłości, był przecież marzec. Marcowe pola między hałdami koksu. Grabarz miał druciane okulary i sprzeczał się półgłosem ze swoim Rysiem, potem syrena z Fortuny przez minutę wyziewała ducha, my bez tchu, nie mówiąc już o przenoszonej kobiecie, tylko wysokie napięcie wytrzymało, a syrena przechyliła się, wypadła za burtę i utonęła - tymczasem nad wiejskimi szarymi łupkowatymi dachami kłębił się południowo dym, po chwili odezwały się kościelne dzwony: Módl się i pracuj - przemysł i religia ręka w rękę. Nowa szychta w Fortunie, wyciągamy kanapki ze słoniną, ale przenosiny nie znoszą żadnych przerw, podobnie jak prąd energetyczny zdążający bezustannie ku zwycięskim mocarstwom, oświetlający Holandię, kiedy tutaj raz po raz go wyłączają - ale kobieta wydostała się na światło dzienne!

289

Gdy Korneff kopał doły pod fundament na metr pięćdziesiąt głęboko, ona wydostała się na chłód, niedługo leżała w ciemnościach pod ziemią, dopiero od zeszłej jesieni, a jednak posunęła się znacznie, bo przecież wszędzie wprowadzono ulepszenia, a demontaż nad Renem i Ruhrą też posunął się naprzód, przez zimę, którą ja zmitrężyłem w „Lwim Grodzie”, owa kobieta pod zmarzniętą skorupą ziemi zagłębia węgla brunatnego rozprawiła się z sobą nie na żarty i teraz, gdyśmy ubijali beton i kładli cokół, trzeba ją było po kawałku namawiać do przenosin. Ale od tego była przecież cynkowa skrzynia, żeby nic nie zginęło, nawet najmniejszy drobiazg - przypominało to wysyłkę brykietów z Fortuny i dzieci, które biegły za przeładowanymi ciężarówkami i zbierały spadające brykiety, ponieważ kardynał Frings ogłosił z ambony: „Zaprawdę powiadam wam: kradzież węgla nie jest grzechem”. Lecz jej nikt już nie musiał ogrzewać. Nie sądzę, żeby marzła w przysłowiowo chłodnym marcowym powietrzu, zwłaszcza że miała jeszcze pod dostatkiem skóry, przepuszczalnej wprawdzie i podziurawionej, za to z resztkami ubrania i włosami, z wciąż jeszcze trwałą ondulacją - stąd to wrażenie - także okucia trumny zasługiwały na przenosiny, nawet małe drewienka chciały przenieść się na inny cmentarz, gdzie nie ma chłopów i górników z Fortuny, nie, do wielkiego miasta, gdzie zawsze coś się dzieje i jest dziewiętnaście kin, tam chciała wrócić kobieta, bo była nietutejsza, była ewakuowana, jak opowiadał grabarz: - Te zwłoki to są z Kolonii, wracają teraz do Mühlheim, na tamten brzeg Renu - powiedział i powiedziałby jeszcze więcej, gdyby znów przez minutę nie zawyła syrena, a ja, korzystając z wycia zbliżałem się do przenosin, okrężną drogą podgryzałem syrenę, chciałem być świadkiem przenosin, zabrałem coś ze sobą, była to, jak okazało się później, koło cynkowej skrzyni, moja łopata, którą też zaraz włączyłem do akcji, nie żeby pomagać, tylko tak sobie, bo miałem ją w ręku, wziąłem na łopatę coś, co upadło obok: a moja łopata była dawną łopatą Służby Pracy Rzeszy. A to, co wziąłem na nią, to były dawne, a może i obecne palce środkowe i - dziś jeszcze tak myślę - palec serdeczny ewakuowanej kobiety, nie odpadłe, tylko obcięte przez podnośnik, który nie ma przecież żadnego wyczucia. Wydały mi się jednak piękne i zgrabne, podobnie jak głowa kobiety, która leżała już w cynkowej skrzyni i mimo ciężkiej, jak wiadomo, powojennej zimy z dziewięćset czterdziestego siódmego na czterdziesty ósmy zachowała pewną regularność, tak że znów można było mówić o pięknie, choćby w stanie rozkładu. Ponadto głowa i palce kobiety były mi bliższe i bardziej człowiecze niż piękno elektrowni Fortuna Pomoc. Być może, delektowałem się patosem przemysłowego krajobrazu, jak przedtem grą Gustawa Griindgensa w teatrze, pozostawałem jednak nieufny wobec takich zewnętrznych piękności, chociaż były pełne artyzmu, podczas gdy ewakuowana kobieta wyglądała jak najbardziej naturalnie. Nie będę ukrywał, że prąd energetyczny, podobnie jak Goethe, dawał mi poczucie świata, ale palce kobiety poruszały moje serce również wtedy, gdy wyobrażałem sobie ewakuowaną jako mężczyznę, bo to lepiej mi odpowiadało przy podjęciu decyzji i porównaniu, które czyniło ze mnie Yoricka, a z kobiety — w połowie w ziemi, w połowie w cynkowej skrzyni - mężczyznę Hamleta, jeśli Hamleta można nazwać mężczyzną. Ja natomiast, Yorick, akt piąty, błazen, „Znałem go, Horacjo”, scena pierwsza, ja, który na wszystkich scenach tego świata - „O, biedny Yoricku” - wypożyczam Hamletowi swoją czaszkę, żeby jakiś Gründgens czy sir Laurence Olivier w roli Hamleta zastanawiał się nad nią: „Gdzie są teraz twoje docinki? twoje figle?” - trzymałem na łopacie Służby Pracy palce Hamleta-Gründgensa, stałem na twardym gruncie zagłębia węgla brunatnego w Dolnej Nadrenii, między grobami górników, chłopów i członków ich rodzin, spoglądałem na łupkowe dachy wsi Oberaussem, z wiejskiego cmentarza uczyniłem środek świata, z elektrowni Fortuna Północ moje imponujące półboskie vis-á-vis,

290

pola były polami Danii, Erft była moim Bełtem, to, co tutaj gniło, gniło dla mnie w państwie duńskim - ja, Yorick, dziwaczny, podminowany, szeleszczący, nade mną śpiewały - nie powiem, że śpiewały to anioły, a jednak anioły prądu energetycznego, które podążały w trójkowych kolumnach w stronę horyzontu, gdzie leżała Kolonia i jej dworzec główny obok gotyckiego dziwoląga, i zaopatrywały katolicką poradnię w prąd, niebiańsko ponad buraczanymi polami, ziemia zaś wydawała brykiety i zwłoki Hamleta, nie Yoricka.Inni natomiast, którzy nie mieli nic wspólnego z teatrem, musieli zostać w ziemi - „Jak do tego doszło. Reszta jest milczeniem” - przywaleni kamieniami nagrobnymi, jak myśmy przywalili ciężko rodzinę Flies trzymiejscową ścianą z diabazu. Dla mnie jednak, Oskara Matzeratha-Brońskiego, Yorick rozpoczął nową epokę, a ja, nieświadom jeszcze tej nowej epoki, popatrzyłem szybko, zanim to minęło, na zgniłe palce księcia Hamleta na mojej łopacie - „Za tłusty jest i ma zadyszkę” - pozwoliłem Gründgensowi, akt trzeci, zapytać w scenie pierwszej „być czy też nie być”, odrzuciłem to głupie pytanie, skupiłem uwagę na sprawach bardziej konkretnych: a więc na moim synu i jego kamykach do zapalniczek, na moich domniemanych ziemskich i niebieskich ojcach, na czterech spódnicach mojej babki, na nieśmiertelnej dzięki fotografiom piękności mojej biednej mamy, na usianym bliznami labiryncie pleców Herberta Truczinskiego, na przesiąkniętych krwią koszach z listami na Poczcie Polskiej, na Ameryce - ach, cóż znaczy Ameryka wobec tramwaju z numerem dziewięć, który jeździł do Brzeźna — pozwoliłem, by waniliowy zapach Marii, niekiedy wciąż jeszcze wyraźny, owiał prześladującą mnie jak koszmar trójkątną twarz Luzie Rennwand, prosiłem owego pana Fajngolda, co dezynfekował nawet śmierć, aby odszukał odznakę partyjną, która zniknęła w tchawicy Matzeratha, i powiedziałem do Korneffa albo raczej do słupów wysokiego napięcia, powiedziałem - gdyż powoli dochodziłem do podjęcia decyzji, a jednak przed jej ostatecznym podjęciem czułem potrzebę postawienia właściwego dla teatru pytania kwestionującego Hamleta, wysławiającego mnie, Yoricka, jako prawdziwego obywatela - powiedziałem do Korneffa, gdy zawołał mnie, bo trzeba było spoić cokół z diabazową ścianą, powiedziałem cicho, powodowany pragnieniem, by w końcu stać się obywatelem - naśladując z lekka Gründgensa, chociaż on nie mógłby zagrać Yoricka - powiedziałem znad łopaty. Żenić się czy też się nie żenić, oto jest pytanie.Od tej przełomowej chwili na cmentarzu, vis-á-vis Fortuny Północ, przestałem bywać na tańcach w „Lwim Grodzie” i zerwałem wszelką łączność z dziewczynami z centrali telefonicznej, których wielką zaletą było przecież właśnie dawanie szybkich i zadowalających połączeń.W maju zaprosiłem Marię do kina. Po seansie poszliśmy do restauracji, zjedliśmy całkiem nieźle, a ja gawędziłem z Marią, którą trapiły rozmaite troski, bo źródło kamyków do zapalniczek, jakie miał Kurtuś, wyschło, bo handel sztucznym miodem podupadł, bo ja jeden - jak się wyraziła - mimo swoich wątłych sił od miesięcy pracuję na całą rodzinę. Uspokoiłem Marię, powiedziałem, że Oskar robi to chętnie, że nie ma dla niego nic przyjemniejszego niż dźwiganie dużej odpowiedzialności, powiedziałem też parę komplementów na temat jej wyglądu, a wreszcie odważyłem się na oświadczyny.Poprosiła o czas do namysłu. Moje Yorickowe pytanie całymi tygodniami pozostawało bez odpowiedzi, jeśli nie liczyć tych wymijających, w końcu rozstrzygnęła je reforma walutowa.Maria podała kupę powodów, głaskała mnie przy tym po rękawie, nazywając „drogim Oskarem”, mówiła też, że jestem za dobry na ten świat, prosiła o zrozumienie i zachowanie niezmąconej przyjaźni, życzyła mi jak najszczęśliwszej przyszłości w kamieniarstwie i w ogóle,

291

nie chciała jednak, gdy jeszcze raz natarczywie o to zapytałem, wyjść za mnie.I tak Yorick nie stał się obywatelem, tylko Hamletem, błaznem.

Madonna 49

Reforma walutowa przyszła za wcześnie, zrobiła ze mnie błazna, narzuciła mi też konieczność zreformowania waluty Oskara; czułem się odtąd zmuszony na swoim garbie co prawda nie

292

zbijać kapitału, ale zarabiać na utrzymanie.A byłbym przecież zacnym obywatelem. Czasy po reformie walutowej, które - jak dziś widzimy - miały wszelkie warunki dla rozkwitającego momentalnie biedermeiera, mogłyby także rozwinąć biedermeierowskie cechy Oskara. Jako małżonek, poczciwiec, brałbym udział w odbudowie, miałbym teraz średniej wielkości zakład kamieniarski, zatrudniałbym trzydziestu czeladników, robotników niewykwalifikowanych i terminatorów, byłbym tym człowiekiem, który dodaje blasku wszystkim nowo wybudowanym biurowcom i pałacom ubezpieczeniowym, ozdabiając je poszukiwanymi fasadami z muszlowca i trawertynu; byłbym przedsiębiorcą, poczciwcem, małżonkiem - ale Maria dała mi kosza.Wtedy Oskar przypomniał sobie o swoim garbie i poświęcił się sztuce. Zanim Korneff, którego uzależnioną od nagrobków egzystencję reforma walutowa również postawiła pod znakiem zapytania, zdążył mi wymówić, wymówiłem ja, szlifowałem bruki, jeśli nie mitrężyłem czasu w kuchni Gusty Köster, powoli znaszałem eleganckie ubrania na miarę, zaniedbałem się trochę, nie kłóciłem się wprawdzie z Marią, ale obawiałem się kłótni i dlatego przeważnie już wczesnym przedpołudniem wychodziłem z mieszkania w Bilk, odwiedzałem łabędzie najpierw przy placu Grafa Adolfa, potem w Hofgarten, i mały, zadumany, nawet nie zgorzkniały siedziałem w parku, niemal naprzeciwko Urzędu Pracy i Akademii Sztuk Pięknych, które w Düsseldorfie sąsiadują ze sobą.Siedzi człowiek na takiej parkowej ławce, aż sam drewnieje i nabiera skłonności do zwierzeń. Starzy, zdani na łaskę i niełaskę pogody mężczyźni, leciwe kobiety, które pomału stają się znów gadatliwymi dziewczynkami, aktualna pora roku, czarne łabędzie, dzieci, które gonią się z wrzaskiem, i zakochane pary, które chciałoby się obserwować aż do chwili, kiedy - jak było do przewidzenia - będą musiały się rozstać. Niektórzy rzucają papiery, a te fruwają troszkę, toczą się i trafiają na spiczasty kij człowieka w czapce, którego opłaca miasto.Oskar potrafił siedzieć i równomiernie wypychać kolanami spodnie. Oczywiście zwróciłem uwagę na dwóch chudych młodzieńców z dziewczyną w okularach, zanim jeszcze zagadnęła mnie grubaska, która miała na sobie skórzany płaszcz z dawnym wehrmachtowskim pasem. Pomysł, żeby mnie zagadnąć, wyszedł chyba od młodzieńców, którzy nosili się czarno i anarchistycznie. Choć wyglądali groźnie, nie mieli odwagi prosto z mostu zagadnąć mnie, gar-busa, w którym wyczuwało się ukrytą wielkość. Namówili grubaskę w skórze. Podeszła, stanęła w rozkroku na nogach jak słupy, zaczęła się jąkać, aż poprosiłem, żeby usiadła. Posłuchała. Miała zapocone szkła, bo znad Renu nadciągała wilgoć, prawie mgła, mówiła i mówiła, aż poprosiłem, żeby najpierw przetarła okulary, a potem tak sformułowała swoje życzenie, żebym i ja zrozumiał. Wtedy skinęła na ponurych młodzieńców, a ci, bez zachęty z mojej strony, z miejsca przedstawili się jako artyści, malarze, graficy, rzeźbiarze, którzy po-szukują modela. W końcu wyjawili mi dość rozgorączkowani, że dostrzegli we mnie modela, zaraz też, gdy ja szybkimi ruchami potarłem kciukiem o palec wskazujący, przedłożyli możliwości zarobkowe modela w Akademii: za godzinę pozowania Akademia Sztuk Pięknych płaciła markę osiemdziesiąt, za akt - ale to chyba nie wchodzi w rachubę, powiedziała grubaska - nawet dwie marki.Dlaczego Oskar powiedział: zgoda? Czy to sztuka mnie znęciła? A może zarobek? Sztuka i zarobek znęciły mnie, pozwoliły Oskarowi powiedzieć: zgoda. Wstałem więc, porzuciłem na zawsze parkową ławkę i jej życiowe możliwości, podążyłem za dziarsko maszerującą dziewczyną w okularach i dwoma młodzieńcami, którzy szli pochyleni, jak gdyby dźwigali na plecach swój geniusz, obok Urzędu Pracy, na Eiskellerbergstrasse, do zniszczonego

293

częściowo gmachu Akademii Sztuk Pięknych.Także profesor Kuchen - czarna broda, oczy jak węgle, czarne, czarny, fantazyjny miękki kapelusz, czarne obwódki pod paznokciami (przypominał mi czarny kredens z moich młodych lat) - dostrzegł we mnie tego samego wybornego modela, którego przedtem dostrzegli we mnie, człowieku z parkowej ławki, jego uczniowie.Przez dłuższy czas obchodził mnie dokoła, wodził oczyma jak węgle, prychał, aż z nozdrzy sypał się czarny pył, i dusząc niewidzialnego wroga czarnymi paznokciami mówił: - Sztuka to oskarżenie, symbol, namiętność! Sztuka to czarny węgiel do rysowania, który kruszy się na białym papierze!Pozowałem tej kruszącej się sztuce. Profesor Kuchen zaprowadził mnie do pracowni swoich uczniów, własnoręcznie postawił na kawalecie, obrócił go, nie po to, żebym dostał zawrotu głowy, ale żeby ukazać proporcje Oskara ze wszystkich stron. Szesnaście sztalug zbliżyło się do profila Oskara. Jeszcze krótki wykład prychającego węglowym pyłem profesora: domagał się symbolu, w ogóle miał bzika z tym słówkiem „symbol”, mówił: symbol rozpaczliwie czarny, symbol czarny jak noc, twierdził, że ja, Oskar, symbolizuję zniweczony obraz człowieka oskarżycielsko, prowokacyjnie, ponadczasowo, a mimo to wyrażając szaleństwo naszego stulecia, grzmiał jeszcze ponad sztalugami: - Nie rysujcie tego kaleki, zabijajcie go, krzyżujcie, przygważdżajcie węglem do papieru!Był to chyba znak do rozpoczęcia, bo za sztalugami szesnastokrotnie zaskrzypiał węgiel, kruszył się z krzykiem, rozcierał się na moim symbolu - czyli garbie - nasycał go czernią, zamieniał w czerń, zniekształcał; bo wszyscy uczniowie profesora Kuchena przystąpili do mojego symbolu z tak gęstą czernią, że nieuchronnie wpadali w przesadę, wyolbrzymiali rozmiary mojego garbu; musieli sięgać po coraz większe arkusze, a mimo to nie pomieścili garbu na papierze.Wtedy profesor Kuchen dał szesnastu rozkruszaczom węgla dobrą radę, żeby nie zaczynali od konturu mojego zbyt wyrazistego garbu - który rzekomo rozsadzał każdy format - lecz w górnej piątce arkusza, możliwie jak najdalej w lewo, naszkicowali najpierw moją głowę.Moje piękne włosy lśnią ciemnobrązowe Tamci robili ze mnie kosmatego Cygana. Nikogo z szesnastu adeptów sztuki nie uderzyło, że Oskar ma niebieskie oczy. Gdy w czasie przerwy - bo każdy model po trzech kwadransach pozowania ma prawo do kwadransa przerwy - obejrzałem górne lewe piątki szesnastu arkuszy, przed wszystkimi sztalugami byłem wprawdzie zaskoczony oskarżycielską wymową społeczną mojego stroskanego oblicza, ale brakowało mi, lekko dotkniętemu, blasku moich niebieskich oczu: tam gdzie powinny błyszczeć jasno i ujmująco, toczyły się, zwężały, rozkruszały, przeszywały mnie najczarniejsze węglowe ślady.Mając wzgląd na artystyczną swobodę, powiedziałem sobie: Młodzi wybrańcy muz i zaplątane w sidła sztuki dziewczęta dostrzegli w tobie co prawda Rasputina; ale czy kiedykolwiek odkryją, zbudzą i lekko, nie tyle symbolicznie, co powściągliwie, przeniosą srebrnym sztyftem na papier owego drzemiącego w tobie Goethego? Ani szesnastu uczniom, choćby najbardziej utalentowanym, ani profesorowi Kuchenowi, choćby jego węglową kreskę nazywano niezrównaną, nie udało się obdarzyć potomności właściwym portretem Oskara. Jednakże zarabiałem dobrze, codziennie stałem sześć godzin na kawalerie, zwrócony twarzą ku wiecznie zapchanej umywalce, to znów ku szarym, błękitnym, lekko zachmurzonym oknom pracowni, a czasem też w stronę parawanu, i przedstawiałem symbol, który za godzinę przynosił mi markę i osiemdziesiąt fenigów.

294

Po paru tygodniach uczniowie zdołali zrobić kilka ładnych wizerunków. To znaczy, pohamowali się trochę w szafowaniu symboliczną czernią, nie wyolbrzymiali już tak przesadnie wymiarów mojego garbu, przenosili mnie czasami na papier od stóp do głów, od guzików marynarki na piersi po ów punkt na plecach, który wystając najdalej był granicą mojego garbu. Na wielu arkuszach rysunkowych znalazło się nawet miejsce dla tła. Młodzi ludzie mimo reformy wa-lutowej wciąż jeszcze pozostawali pod wrażeniem wojny, budowali za mną ruiny z oskarżające czarnymi otworami okien, umieszczali mnie jako zagubionego, wycieńczonego zbiega między popękanymi pniakami, więzili mnie nawet, przeciągali w głębi niestrudzenie czarnym węglem przesadnie najeżony płot z drutu kolczastego, kazali mnie obserwować z wież strażniczych, które również wznosiły się groźnie w tle; musiałem trzymać w ręku pustą blaszaną miskę, wię-zienne okna za mną i nade mną pyszniły się swoim graficznym wdziękiem - przebierano Oskara w więzienny strój - a wszystko to działo się ze względu na symboliczną wyrazistość.Kiedy jako czarnowłosemu Cyganowi-Oskarowi nie żałowano mi czerni, kiedy kazano mi spoglądać na całą tę niedolę nie niebieskimi, lecz węglowymi oczyma, ja, który wiedziałem, że drutu kolczastego nie można narysować, milczałem cierpliwie, byłem jednak rad, gdy za modela, pozującego do aktów, wzięli mnie rzeźbiarze, którzy - jak wiadomo - muszą się obywać bez związanego z czasem tła.Tym razem zagadnął mnie nie uczeń, lecz sam mistrz. Profesor Maruhn był zaprzyjaźniony z moim profesorem od węgla, mistrzem Kuchenem. Gdy pewnego dnia w prywatnej pracowni Kuchena, ponurym pokoju pełnym oprawionych w ramy szkiców węglem, stałem bez ruchu, aby brodacz mógł mnie uwiecznić na papierze swoją niezrównaną kreską, odwiedził go profesor Maruhn, krępy, przysadzisty pięćdziesięciolatek, który - gdyby zakurzony baskijski beret nie świadczył o jego artystycznej profesji - w białym fartuchu do modelowania wyglądałby na chirurga.Maruhn, jak spostrzegłem od razu, miłośnik klasycznych form, z powodu moich proporcji spoglądał na mnie nieprzyjaźnie. Szydził z przyjaciela: widać jemu, Kuchenowi, nie wystarczają cygańscy modele, których dotychczas pławił w czerni, którym ma do zawdzięcze-nia owo popularne w kołach artystycznych przezwisko: Kuchen-Cygan. Czyżby teraz skusiły go potwory, czyżby po owocnym i pokupnym okresie cygańskim zamierzał rozpocząć jeszcze owocniejszy i bardziej pokupny okres karli?Profesor Kuchen zamienił drwinę przyjaciela we wściekłe, czarne jak noc węglowe krechy: był to najczarniejszy portret Oskara, jaki kiedykolwiek narysował, właściwie cały był czarny, prócz odrobiny jasności na moich kościach policzkowych, na nosie, czole i dłoniach, które Kuchen z wielką ekspresją rozczapierzał zawsze, wyolbrzymione i pokryte guzami artretycznymi, pośrodku swoich węglowych orgii. Jednakże na tym rysunku, który później zdobył na wystawach niemałe uznanie, mam niebieskie, to znaczy, jasno, nie mrocznie błyszczące oczy. Oskar tłumaczy to wpływem rzeźbiarza Maruhna, który przecież nie był węglowym tyranem, lecz klasykiem, i dla którego moje oczy miały Goethowską przejrzystość. I to spojrzenie Oskara skusiło potem rzeźbiarza Maruhna, który właściwie kochał tylko symetrię, i sprawiło, że dostrzegł we mnie modela dla rzeźby, dla swojej rzeźby.Pracownia Maruhna była mimo kurzu jasna, prawie pusta, pozbawiona jakiejkolwiek gotowej pracy. Wszędzie natomiast stały szkielety projektowanych rzeźb, które były tak doskonale obmyślane, że drut, żelazo i nagie wygięte rury ołowiane nawet bez modelatorskiej gliny zapowiadały przyszłą, idealną w formie harmonię.Pozowałem rzeźbiarzowi do aktu pięć godzin dziennie i dostawałem dwie marki za godzinę.

295

Maruhn zaznaczył kredą miejsce na kawalerie, wskazał, gdzie moja prawa noga jako noga wspierająca miała odtąd zapuścić korzenie. Prostopadła linia przeprowadzona w górę do wewnętrznej kostki prawej nogi powinna była przeciąć jamę szyjną dokładnie między obojczykami. Lewa noga była nogą swobodną. Ale to mylące określenie. Chociaż miałem ją pod lekkim kątem niedbale odstawić w bok, nie wolno mi było przesunąć jej ani poruszyć swobodnie. Także i ta noga została kredowym obrysem zakorzeniona na kawalecie.W ciągu tygodni, przez które pozowałem Maruhnowi, rzeźbiarz nie potrafił znaleźć dla moich rąk odpowiedniej i, tak jak to było z nogami, niewzruszonej pozycji. Musiałem opuszczać lewą rękę, prawą obejmować głowę, to znów krzyżować obie ręce na piersi, zakładać na plecy, brać się pod boki; było tysiąc możliwości i rzeźbiarz wypróbowywał wszystkie na mnie i na żelaznym szkielecie z giętkimi kończynami z ołowianych rur.Gdy po miesiącu usilnych poszukiwań zdecydował się w końcu ulepić mnie w glinie, albo z rękami założonymi za głowę, albo w ogóle bez rąk, jako tułów, tak się zmęczył budowaniem i przebudowywaniem szkieletu, że wprawdzie sięgnął po glinę do skrzyni, zaczął nawet lepić, potem jednak cisnął głuche, bezkształtne tworzywo z powrotem do skrzyni, przykucnął przed szkieletem, wpatrywał się we mnie i w szkielet, a palce trzęsły mu się rozpaczliwie: szkielet był zbyt doskonały!Wzdychając z rezygnacją, udając, że rozbolała go głowa, ale nie gniewając się na Oskara, dał za wygraną, odstawił w kąt garbaty szkielet z nogą wspierającą i swobodną, z uniesionymi rękami z ołowianych rur, z drucianymi palcami, które splatały się na żelaznym karku, obok wszystkich innych przedwcześnie doskonałych szkieletów; lekko, nie drwiąco, raczej świadome własnej bezużyteczności, zakołysały się drewniane przetyczki - zwane także motylami - które powinny były dźwigać ciężar gliny.Potem wypiliśmy herbatę i przegadaliśmy jeszcze okrągłą godzinkę, za którą rzeźbiarz zapłacił mi jak za pozowanie. Opowiadał mi o dawnych czasach, kiedy jeszcze jako młody Michał Anioł nieskrępowanie obwieszał szkielety cetnarami gliny i tworzył rzeźby, które w większości uległy zniszczeniu podczas wojny. Ja opowiadałem mu o pracy Oskara przy obróbce kamienia i wykuwaniu napisów. Pogwarzyliśmy trochę o sprawach zawodowych, po czym on zaprowadził mnie do swoich uczniów, żeby i oni dostrzegli we mnie modela dla rzeźby i na wzór Oskara budowali szkielety.Z dziesięciorga uczniów profesora Maruhna sześcioro, o ile długie włosy są oznaką płci, należało uznać za dziewczyny. Cztery z nich były brzydkie i zdolne. Dwie były ładne, gadatliwe i prawdziwie dziewczęce. Nigdy nie wstydziłem się pozować nago. Ba, Oskar cieszył się nawet ze zdumienia obu ładnych i gadatliwych rzeźbiarek, gdy po raz pierwszy zobaczyły mnie na kawalecie i z lekkim rozdrażnieniem stwierdziły, że Oskar mimo garbu, mimo skąpo wy-mierzonych proporcji miał organ płciowy, który w razie czego mógłby się zmierzyć z każdym innym, tak zwanym normalnym męskim przyrodzeniem.Z uczniami mistrza Maruhna sprawa przedstawiała się nieco inaczej niż z samym mistrzem. Oni już po dwóch dniach ustawili szkielety, zachowywali się jak geniusze i opętani genialnym pośpiechem ciskali glinę między naprędce i nieodpowiednio umocowane ołowiane rury, ale w moim metalowym garbie umieścili chyba za mało drewnianych motyli: bo ledwie ciężar tchnącej wilgocią gliny zawisnął na szkieletach, nadając Oskarowi niesamowicie popękaną powierzchowność, a już pochylił się dziesięciokrotnie świeżo ulepiony Oskar, głowa opadła mi między nogi, glina oderwała się od ołowianych rur, garb osunął mi się do kolan, a ja nauczyłem się cenić mistrza Maruhna, który był tak doskonałym konstruktorem szkieletów, że wcale nie

296

potrzebował maskować szkieletu lichym tworzywem.Polały się nawet łzy brzydkich, ale zdolnych rzeźbiarek, kiedy gliniany Oskar oddzielił się od metalowego Oskara. Ładne, ale gadatliwe rzeźbiarki śmiały się, kiedy w przyspieszonym tempie, niemal symbolicznie, ciało odpadało mi od kości. Gdy po kilku tygodniach adeptom sztuki rzeźbiarskiej udało się jednak, najpierw w glinie, potem w gipsie i z polewą, zrobić parę przyzwoitych rzeźb na wystawę semestralną, miałem okazję dokonywać coraz to nowych porównań między brzydkimi i zdolnymi a ładnymi, ale gadatliwymi dziewczynami. O ile szpetne, ale nie pozbawione talentu panny bardzo starannie odtwarzały moją głowę, kończyny, garb, lecz powodowane osobliwą nieśmiałością albo zaniedbywały, albo głupio stylizowały moje przyrodzenie, o tyle śliczne, wielkookie, pięknopalce wprawdzie, ale niezdarne panny niewiele poświęcały uwagi rozczłonkowaniu mojego ciała, zużywając całą energię na bardzo dokładne przedstawienie moich okazałych genitaliów. Żeby nie zapomnieć w tym kontekście o czterech młodych rzeźbiarzach, należy powiedzieć: ci dążyli do abstrakcji, obtłukiwali mnie na czworokąt płaskimi, wyżłobionymi deseczkami, a temu, co brzydkie panny zaniedbały, śliczne zaś doprowadziły do cielesnego rozkwitu, oni kierując się zimnym męskim rozsądkiem kazali sterczeć w postaci czworokątnego podłużnego klocka ponad dwoma jednakowej wielkości sześcianami niby sprężonemu do skoku organowi klockowego króla.Czy to dzięki moim niebieskim oczom, czy też piecykom elektrycznym, które rzeźbiarze ustawiali wokół mnie, nagiego Oskara: młodzi malarze, którzy odwiedzali powabne rzeźbiarki, albo w błękicie oczu, albo w mojej napromieniowanej, rozgrzanej do czerwoności skórze odkryli malarski urok, uprowadzili mnie z położonych na parterze pracowni rzeźbiarskich i graficznych na górne piętra i odtąd zapatrzeni we mnie mieszali farby na paletach.Początkowo malarze pozostawali jeszcze pod zbyt silnym wrażeniem moich niebieskich oczu. Widać spoglądałem na nich tak niebiesko, że ich pędzle chciały mnie całego przedstawić w tym kolorze. Zdrowe ciało Oskara, jego falujące brązowe włosy, jego świeże czerwone usta więdły, pleśniały w makabrycznych odcieniach błękitu; co najwyżej tu i ówdzie, jeszcze przyspieszając gnicie, między niebieskie płaty ciała wkradała się chorobliwa zieleń, żółtość przypominająca wymioty.Oskar doczekał się innych barw, dopiero gdy w zapusty, które przez tydzień święcono w piwnicach Akademii, odkrył Ullę i jako muzę zaprowadził do malarzy.Czy było to w zapustny poniedziałek? Tak, w zapustny poniedziałek postanowiłem wziąć udział w zabawie, przebrać się w kostium i wmieszać przebranego Oskara w tłum.Maria, zobaczywszy mnie przed lustrem, powiedziała: - Ech, zostań ty w domu, Oskarze. Zadepczą cię tam i tyle. - Potem jednak pomogła mi się przebrać, przykroiła skrawki materiałów, które jej siostra Gusta zszyła zaraz terkotliwą igłą w karnawałowy strój. Zrazu marzyło mi się coś w stylu Velazqueza. Chętnie też zobaczyłbym siebie przebranego za wodza Narsesa, a może i za księcia Eugeniusza. Gdy stanąłem w końcu przed dużym lustrem, na którym wydarzenia wojenne pozostawiły prostopadłe pękniecie, przesłaniające nieco odbicie, gdy zobaczyłem cały ten kolorowy, bufiasty strój, porozcinany, obwieszony dzwoneczkami, gdy mój syn Kurt zaśmiewał się ze mnie, aż dostał napadu kaszlu, powiedziałem sobie cicho, nie-zbyt uszczęśliwiony: - Jesteś teraz Yorickiem, błaznem, Oskarze. Ale gdzie jest król, którego mógłbyś wykpiwać swoimi błazeństwami?Już w tramwaju, który miał mnie zawieźć do Ratinger Tor, w pobliże Akademii, spostrzegłem, że w ludziach, w tych wszystkich, co przebrani za kowbojów i Hiszpanki chcieli zapomnieć o biurze i sklepowej ladzie, nie budziłem śmiechu, tylko lęk. Odsuwali się ode mnie i dzięki temu

297

w zatłoczonym tramwaju miałem siedzące miejsce. Przed Akademią policjanci wymachiwali prawdziwymi, wcale nie zapustnymi gumowymi pałkami. „Bajoro muz” - tak nazywał się bal adeptów sztuki - było przepełnione, tłum jednak próbował wedrzeć się szturmem do gmachu i szarpał się z policją po części krwawo, w każdym razie kolorowo.Gdy Oskar zabrzęczał małym dzwoneczkiem zawieszonym u lewego rękawa, tłum się rozstąpił, a policjant, który zawodowym okiem rozpoznał moją wielkość, zasalutował z wysoka, spytał, czego sobie życzę, i wymachując pałką przeprowadził mnie do odświętnych piwnic - tam gotowało się mięso, ale jeszcze nie było gotowe.Niech nikt nie sądzi, że bal artystów to taki bal, na którym balują artyści. Większość studentów Akademii z powagą i wysiłkiem na wymalowanych twarzach stała za oryginalnymi, ale trochę chybotliwymi szynkwasami i sprzedając piwo, szampana, kiełbaski i źle nalewane wódki starała się o uboczny zarobek. Na właściwym balu artystów balowali mieszczanie, którzy raz w roku chcieli szastać pieniędzmi, żyć i bawić się jak artyści.Może przez godzinkę na schodach, w kątach, pod stołami napędzałem stracha zakochanym parom, które w niewygodzie szukały podniety, a potem zaprzyjaźniłem się z dwiema Chinkami, które musiały jednak mieć w żyłach grecką krew, bo uprawiały miłość opiewaną przed wiekami na wyspie Lesbos. Chociaż obie bardzo zręcznie i różnorodnie zabierały się do siebie, mnie w decydujących momentach zostawiały w spokoju, dawały mi w pewnym stopniu bardzo zabawne przedstawienie, piły ze mną zbyt ciepłego szampana i wypróbowały, za moim pozwoleniem, twardość mojego w najbardziej wystającym miejscu dość spiczastego garbu, dzięki temu zaznały chyba szczęścia — co jeszcze raz potwierdza moją tezę: garb przynosi kobietom szczęście.Jednakże im dłużej przebywałem z tymi kobietami, tym większy ogarniał mnie smutek. Myśli kłębiły mi się w głowie, polityka napawała niepokojem, na blacie stołu malowałem szampanem blokadę Berlina, przerzucałem most powietrzny, patrząc na obie Chinki, które nie mogły dojść ze sobą do ładu, wątpiłem w zjednoczenie Niemiec i robiłem coś, czego poza tym nie robiłem nigdy: Oskar jako Yorick szukał sensu życia.Gdy moim damom nie przyszło do głowy już nic godnego obejrzenia - obie zaczęły płakać, co na ich uszminkowanych twarzach Chinek pozostawiało zdradzieckie ślady - wstałem bufiasty, porozcinany, pobrzękujący dzwonkami, w dwóch trzecich chciałem wracać do domu, w jednej trzeciej szukałem jeszcze jakiejś małej zapustnej przygody i zobaczyłem - nie, usłyszałem - obergerrajtra Lankesa.Pamiętacie jeszcze państwo? Spotkaliśmy go na Wale Atlantyckim w lecie dziewięćset czterdziestego czwartego. Strzegł tam betonu i opalał mojego mistrza Bebrę.Schodami, na których siedząc w gęstym ścisku pieściły się zakochane parki, chciałem dostać się na górę, akurat zapaliłem sobie, gdy ktoś dotknął mnie lekko i obergefrajter z ostatniej wojny światowej powiedział: - Ej, koleś, nie masz przypadkiem papierosa dla mnie?Nic dziwnego, że po tych słowach, a i po szarozielonym kostiumie od razu go poznałem. Nigdy bym jednak nie odświeżył tej znajomości, gdyby obergefrajter i betonowy malarz nie trzymał na szarozielonych kolanach muzy we własnej osobie.Pozwólcie mi państwo najpierw porozmawiać z malarzem, a później opisać muzę. Nie tylko dałem mu papierosa, ale i podsunąłem ogień, a gdy zaciągnął się dymem, powiedziałem: - Przypomina pan sobie, obergefrajter Lankes? Teatr frontowy Bebry? Mistyczne barbarzyńskie znudzone?Malarz przestraszył się, gdy go tak zagadnąłem, nie wypuścił wprawdzie papierosa, tylko

298

muzę z kolan. Złapałem i oddałem mu kompletnie pijane długonogie stworzenie. Podczas gdy obaj, Lankes i Oskar, wymienialiśmy wspomnienia, używaliśmy sobie na poruczniku Herzogu, którego Lankes nazywał pleciugą, wspominaliśmy mojego mistrza Bebrę, a także zakonnice, które wówczas między szparagami Rommła szukały krabów, ja podziwiałem postać muzy.Przyszła przebrana za anioła, miała kapelusz z plastycznie modelowanej tłoczonej tektury, jakiej używa się do pakowania eksportowych jajek, i mimo alkoholowego zamroczenia, mimo smętnie połamanych skrzydeł nadal promieniowała nieco standardowym wdziękiem mieszkanki niebios.- To jest Ulla - wyjaśnił mi malarz Lankes. - Właściwie to ona jest krawcowa, ale teraz zapaliła się do sztuki, co wcale mnie nie urządza, bo na szyciu coś tam zarabiała, a na sztuce nic.Wtedy Oskar, który przecież zarabiał na sztuce ładny grosz, zaofiarował się, że przedstawi krawcową Ullę jako modelkę i muzę malarzom z Akademii. Lankes był tak zachwycony moją propozycją, że wyciągnął mi z paczki od razu trzy papierosy i zrewanżował się zaproszeniem do swojej pracowni; tylko że będę musiał zapłacić za taksówkę, zastrzegł się zaraz.Pojechaliśmy nie zwlekając, porzuciliśmy zapustny bal, ja zapłaciłem za taksówkę, a Lankes, który miał pracownię przy Sittarder Strasse, na maszynce spirytusowej zrobił nam kawę, która muzę na nowo pobudziła do życia. Po zwymiotowaniu przy pomocy palca wskazującego mojej prawej ręki wyglądała niemal na trzeźwą.Dopiero teraz spostrzegłem, że jej jasnoniebieskie oczy stale dziwiły się czemuś, usłyszałem też jej głos, trochę piskliwy, chropowaty, ale nie pozbawiony ujmującego wdzięku. Gdy malarz Lankes przedłożył jej moją propozycję, raczej nakazał jej niż zaproponował pozowanie w Akademii Sztuk Pięknych, ona z początku wzdragała się, nie chciała zostać ani modelką, ani muzą w Akademii, chciała należeć tylko do malarza Lankesa. Lecz ten sucho i bez słowa, jak to chętnie robią utalentowani malarze, wymierzył jej dłonią parę policzków, ponowił pytanie i zaśmiał się zadowolony, już znowu dobroduszny, gdy ona łkając, płacząc zupełnie jak anioł, wyraziła gotowość zostania dobrze płatną modelką, a może i muzą malarzy z Akademii.Trzeba sobie wyobrazić, że Ulla ma jakieś metr siedemdziesiąt osiem wzrostu, jest bardzo szczupła, powabna, krucha i przypomina jednocześnie Botticellego i Cranacha. Pozowaliśmy do dwuosobowego aktu. Może mięso langusty ma barwę jej długiego i gładkiego ciała, które pokrywa delikatny dziecięcy meszek. Włosy na głowie są raczej rzadkie, ale długie i jasne jak słoma. Włosy łonowe, kręcone i rudawe, porastają tylko niewielki trójkąt. Pod pachami Ulla goli się co tydzień.Jak było do przewidzenia, przeciętni adepci sztuki nie bardzo umieli sobie z nami poradzić, jej dawali za długie ręce, mnie za dużą głowę, popełniali więc błędy typowe dla początkujących: nie mogli nas pomieścić w formacie arkusza.Dopiero gdy odkryli nas Ziege i Raskolnikow, powstały obrazy, które w sposób właściwy oddawały postacie muzy i Oskara.Ona śpi, ja napędzam jej stracha: Faun i nimfa.Ja siedzę w kucki, ona pochyla się nade mną z drobnymi, zawsze trochę marznącymi piersiami, gładząc mnie po włosach: Piękna i bestia.Ona leży, ja w końskiej masce z rogiem bawię się między jej długimi nogami: Dama i jednorożec.Wszystko to w stylu Ziegego lub Raskolnikowa, raz kolorowo, to znów w szlachetnych odcieniach szarości, raz odtworzeni szczegółowo cienkim pędzlem, to znów w manierze Ziegego pozacierani genialną szpachlą, raz tajemniczość wokół Ulli i Oskara była tylko lekko

299

zaznaczona, to znów Raskolnikow z naszą pomocą dochodził do surrealizmu: wtedy twarz Oskara stawała się miodowożółtą tarczą, jaką miał kiedyś nasz zegar stojący, wtedy na moim garbie zakwitały wijące się mechanicznie róże, które miała zerwać Ulla, wtedy siedziałem w rozkrojonym brzuchu uśmiechniętej, długonogiej Ulli i przykucnąwszy między jej śledzioną a wątrobą miałem przeglądać książkę z obrazkami. Chętnie nas też przebierano, Ullę za Kolombine, mnie za biało uszminkowanego smutnego Arlekina. W końcu Raskolnikowowi - nazywano go tak, bo mówił wciąż o zbrodni i karze, winie i skrusze - przypadło w udziale namalowanie wielkiego obrazu: Siedziałem - nagie, kalekie dzieciątko - na pokrytym delikatnym meszkiem lewym udzie Ulli; ona była Madonną, Oskar - Jezusem.Ten obraz wędrował później po wielu wystawach, nosił tam tytuł Madonna 49, robił też duże wrażenie reprodukowany na plakacie, w tej formie zwrócił uwagę mojej poczciwej, mieszczańskiej Marii, wywołał w domu awanturę, a mimo to został kupiony za okrągłą sumkę przez pewnego przemysłowca z Nadrenii — chyba jeszcze dziś wisi w sali posiedzeń jakiegoś biurowca i wywiera wpływ na członków zarządu.Bawiły mnie te utalentowane swawole, jakich dopuszczano się na moim garbie i moich proporcjach. W dodatku oboje z Ulla staliśmy się tak poszukiwanymi modelami, że za godzinę wspólnego pozowania płacono nam dwie marki pięćdziesiąt. Ulla też czuła się dobrze w roli modelki. Odkąd regularnie przynosiła do domu pieniądze, malarz Lankes o dużych, ciężkich dłoniach traktował ją lepiej i bił już tylko wtedy, gdy jego genialne abstrakcje domagały się gniewnej ręki. A więc i dla malarza, który nigdy nie korzystał z jej usług jako modelki, była w pewnym sensie muzaj bo tylko owe policzki, które jej wymierzał, dawały jego malarskiej ręce prawdziwą twórczą siłę.Prawdę mówiąc, Ulla swoją płaczliwą kruchością, która była w istocie twardością anioła, pobudzała i mnie do czynów gwałtownych; zawsze jednak potrafiłem się opanować i kiedy brała mnie chętka, żeby chwycić za bat, zapraszałem ją do cukierni, nie bez snobizmu, do którego skłaniałem się obcując z artystami, zabierałem ją na spacer, jak rzadką wybujałą roślinę przy moich karlich proporcjach, po ruchliwej i gapiącej się Königsallee, kupowałem jej liliowe pończochy i różowe rękawiczki.Inaczej było z malarzem Raskolnikowem, który nie zbliżając się do Ulli utrzymywał z nią najbardziej intymne stosunki. Kazał więc jej pozować na kawalecie z rozkraczonymi nogami, nie malował jednak, tylko w odległości paru kroczków siadał na stołku naprzeciwko jej sromu, wpatrywał się w tę stronę, mówiąc dobitnym szeptem o zbrodni i karze, winie i skrusze, aż srom muzy wilgotniał i otwierał się, a w Raskolnikowie przez samo mówienie i patrzenie też coś się wyzwalało, bo zrywał się ze stołka i wspaniałymi pociągnięciami pędzla zabierał się do Madonny 49 na sztalugach.Niekiedy Raskolnikow wpatrywał się i we mnie, choć z innych powodów. Uważał, że czegoś mi brakuje. Mówił o próżni między moimi rękami i wciskał mi w palce jeden za drugim różne przedmioty, których przy swojej surrealistycznej fantazji wymyślał co niemiara. Uzbrajał więc Oskara w pistolet, kazał mi jako Jezusowi celować do Madonny. Musiałem podawać jej zegar piaskowy, lustro, które zniekształcało ją okropnie, bo było wypukłe. Trzymałem oburącz nożyczki, rybie szkielety, słuchawki telefoniczne, trupie czaszki, małe samoloty, czołgi, transatlantyki, a mimo to - Raskolnikow szybko to zauważył - nie wypełniałem próżni.Oskar lękał się dnia, kiedy malarz przyniesie ów jeden jedyny przedmiot, który był przeznaczony moim dłoniom. Gdy wreszcie przyniósł bębenek, krzyknąłem: - Nie!Raskolnikow: - Weź bębenek, Oskarze, poznałem się na tobie.

300

Ja drżąc: - Nigdy więcej. To już skończone!On ponuro: - Nic nie jest skończone, wszystko powraca, wina, skrucha i znów wina.Ja, ostatkiem sił: - Oskar już odpokutował, daruj mu bębenek, wszystko mogę trzymać, byle nie tę blachę.Płakałem, gdy muza Ulla pochyliła się nade mną, i oślepiony łzami nie zdołałem przeszkodzić temu, że pocałowała mnie, że muza pocałowała mnie strasznie — wy wszyscy, którzy kiedykolwiek zostaliście obdarzeni pocałunkiem przez muzę, z pewnością zrozumiecie, że natychmiast po tym symbolicznym pocałunku Oskar wziął bębenek, wziął ową blachę, którą przed laty odrzucił od siebie, którą zakopał w piasku cmentarza na Zaspie.Ale nie bębniłem. Pozowałem tylko i zostałem namalowany - dość kiepsko - jako bębniący Jezus na gołym lewym udzie Madonny 49.Takim zobaczyła mnie Maria na plakacie, który zapowiadał wystawę malarską. Poszła bez mojej wiedzy na tę wystawę, musiała chyba długo stać przed obrazem i zbierać w sobie gniew; bo gdy zażądała ode mnie wyjaśnień, złoiła mi skórę szkolną linijką mojego syna Kurta. Maria, która od paru miesięcy miała dobrze płatną posadę w dużym sklepie delikatesowym, najpierw posadę ekspedientki, a w niedługim czasie, dzięki swojej pracowitości, kasjerki, potraktowała mnie jak osoba na dobre zadomowiona na Zachodzie, nie należała już do uprawiających pokątny handel wysiedleńców ze Wschodu i dlatego z pewnym przekonaniem mogła mnie nazwać świnią, śmierdzącym capem, wykolejonym pokraką, krzyczała też, że nie chce więcej widzieć parszywych pieniędzy, jakie zarabiam na tych świństwach, że nie chce więcej widzieć i mnie.Chociaż prędko odwołała to ostatnie zdanie i w czternaście dni później sporą część mojego honorarium za pozowanie znów wzięła na domowe wydatki, postanowiłem wyprowadzić się od niej, od jej siostry Gusty i mojego syna Kurta, właściwie chciałem wyjechać daleko, do Hamburga, w miarę możliwości z powrotem nad morze. Lecz Maria, która bardzo szybko pogodziła się z myślą o mojej wyprowadzce, namówiła mnie, popierana przez Gustę, żebym poszukał pokoju w pobliżu jej i Kurtusia, w każdym razie w Diisseldorfie.

301

Jeż

Przygarnięty, odtrącony, usunięty, wciągnięty, wypędzony, zrozumiany: dopiero jako sublokator Oskar posiadł sztukę przywoływania na bębenku tego, co minęło. Pomógł mi w tym nie tylko pokój, Jeż, skład trumien na podwórzu i pan Munzer; poważną rolę odegrała siostra Dorothea.Znacie państwo Parsifala? I ja nie znam go zbyt dobrze. Właściwie pozostała mi w pamięci tylko historia o tych trzech kroplach krwi na śniegu. To prawdziwa historia, bo pasuje do mnie. Zapewne pasuje do każdego, kto ma wyobraźnię. Ale Oskar pisze o sobie; dlatego brzmi to niemal podejrzanie, że jest ona jakby napisana dla niego.Wprawdzie nadal służyłem sztuce, pozwalałem malować się niebiesko, zielono, żółto i ziemisto, pozwalałem pławić się w czerni i ustawić na tle, wspólnie z muzą Ullą zapłodniłem cały semestr zimowy Akademii Sztuk Pięknych - także następny, letni semestr otrzymał nasze błogosławieństwo - ale spadł już śnieg, który wchłonął owe trzy krople krwi, co przykuły mój

302

wzrok, jak przykuły wzrok błazna Parsifala, o którym błazen Oskar wie tak mało, że bez trudu może się z nim utożsamić.Moja niezdarna przenośnia będzie chyba dla państwa dostatecznie wyraźna: śnieg to służbowy strój pielęgniarki; czerwony krzyż, jaki większość pielęgniarek, a zatem i siostra Dorothea, ma na spinającej kołnierz broszce, błyszczał mi zamiast trzech kropli krwi. Tak oto siedziałem i nie mogłem oderwać wzroku.Zanim jednak doszło do tego, że siedziałem w dawnej łazience mieszkania Zeidlerów, musiałem ją znaleźć. Semestr zimowy zbliżał się właśnie ku końcowi, studenci wymawiali częściowo pokoje, wyjeżdżali do domu na ferie wielkanocne i wracali albo nie wracali. Moja koleżanka, muza Ulla, dopomogła mi w poszukiwaniach i poszła ze mną do bratniaka. Dostałem tam kilka adresów i pismo polecające Akademii.Zanim zacząłem oglądać mieszkania, wybrałem się po raz pierwszy od dłuższego czasu z wizytą do warsztatu kamieniarza Korneffa przy Bittweg. Przywiązanie pchnęło mnie w drogę, poza tym szukałem pracy na okres ferii, bo nieliczne godziny, jakie miałem spędzać z Ullą albo bez niej na pozowaniu kilku profesorom, mogły mi przez sześć najbliższych tygodni zapewnić tylko kiepskie wyżywienie, a musiałem jeszcze mieć czym zapłacić komorne za umeblowany pokój.Zastałem Korneffa bez zmian, z dwoma prawie wyleczonymi i jednym jeszcze niedojrzałym czyrakiem na karku, pochylonego nad ścianą z belgijskiego granitu, którą ociosał i teraz cierpliwie prążkował. Gadaliśmy troszkę, a ja bawiłem się znacząco paru dłutami do wykuwania liter, rozglądałem się także po ustawionych kamieniach, które czekały, oszlifowane i wypolerowane, na nagrobkowe napisy. Dwa metrowe kamienie, muszlowiec i marmur śląski na dwumiejscowy grób, sprawiały wrażenie, jak gdyby Korneff je sprzedał, jak gdyby domagały się biegłego rytownika. Ucieszyłem się ze względu na kamieniarza, który po reformie walutowej przeżywał dość ciężki okres. Ale już wtedy pocieszaliśmy się mądrością: Nawet rzecz tak afirmująca życie jak reforma walutowa nie zdoła ludzi powstrzymać od umierania i zamawiania nagrobków.To się sprawdziło. Ludzie umierali i znów kupowali. Ponadto zdarzały się zamówienia, których przed reformą walutową nie było: sklepy rzeźnickie kazały sobie ozdabiać fasady, niekiedy i wnętrza, kolorowym marmurem znad Lahn; w uszkodzonym piaskowcu i rufie niejednego banku i domu towarowego trzeba było wykuwać i wypełniać czworoboki, żeby banki i domy towarowe powróciły do dawnej świetności.Pochwaliłem pracowitość Korneffa, zapytałem, czy da sobie radę z taką masą robót. Z początku uchylił się od odpowiedzi, potem przyznał, że chciałby nieraz mieć cztery ręce, w końcu zaproponował mi, żebym codziennie przez pół dnia wykuwał u niego napisy, za pismo wklęsłe w wapieniu płaci czterdzieści pięć fenigów, w granicie i diabazie pięćdziesiąt pięć fenigów od litery; litery wypukłe liczą się po sześćdziesiąt i siedemdziesiąt pięć fenigów.Wtedy zabrałem się zaraz do muszlowca, robota jak dawniej paliła mi się w ręku, litera goniła literę, wykuwałem wklęsłym pismem: „Aloys Küfer, urodź. 3.9.1887 - zm. 10.6.1946”, przez niespełna cztery godziny uporałem się z trzydziestu literami i cyframi, a na odchodnym, zgodnie z taryfą, dostałem trzynaście marek i pięćdziesiąt fenigów.Była to trzecia część miesięcznego komornego, jakie sobie przyznałem. Więcej niż czterdzieści marek nie mogłem i nie chciałem wydać, bo Oskar uważał, że nadal ma obowiązek skromnie, ale regularnie wspierać gospodarstwo domowe w Bilk, Marię, chłopaka i Gustę Köster.

303

Z czterech adresów, jakie dali mi uprzejmi pracownicy bratniaka, na pierwszy ogień wybrałem jeden: Zeidler, Jülicher Strasse 7, bo stamtąd miałbym blisko na Akademię.W początkach maja, było gorąco, parno i nadreńsko, z odpowiednią sumą w kieszeni ruszyłem w drogę. Maria wyszykowała mi garnitur, wyglądałem elegancko. Ów dom, w którym Zeidler zajmował na trzecim piętrze trzypokojowe mieszkanie, stał odrapany za zakurzonym kasztanem. Ponieważ Jülicher Strasse przynajmniej w połowie składała się z ruin, trudno było mówić o domach sąsiednich i z naprzeciwka. Po lewej naszpikowana pordzewiałymi dźwigarami, porośnięta zielskiem i kaczeńcami góra pozwalała się domyślać, że kiedyś wznosiła się tutaj czteropiętrowa kamienica przylegająca do domu Zeidlerów. Po prawej zniszczony częściowo budynek udało się odbudować do drugiego piętra. Ale środków widać nie starczyło na wszystko. Należało jeszcze naprawić pokiereszowaną, usianą odpryskami fasadę z polerowanego czarnego szwedzkiego granitu. Napis „Zakład pogrzebowy Schornemanna” pozbawiony był kilku, nie wiem już których, liter. Na szczęście obie gałązki palmowe, wykute klinowato, odznaczające się na wciąż jeszcze gładkim jak lustro granicie, pozostały nietknięte, więc z ich pomocą okaleczone przedsiębiorstwo mogło swoim wyglądem budzić jaki taki szacunek.Skład trumien tego istniejącego już od siedemdziesięciu pięciu lat zakładu znajdował się na podwórzu i z mojego pokoju, którego okno wychodziło na tyły domu, miałem dość często obserwować go z zainteresowaniem. Przyglądałem się robotnikom, którzy przy dobrej pogodzie wytaszczali z szopy kilka trumien, ustawiali na drewnianych kozłach, żeby różnymi sposobami odświeżyć politurę tych pudeł, które w dobrze mi znany sposób zwężały się u stóp.Zadzwoniłem i otworzył mi sam Zeidler. Stanął w drzwiach mały, przysadzisty, astmatyczny, ostrzyżony na jeża, w grubych szkłach, dolną połowę twarzy ukrył pod puszystą mydlaną pianą, prawą ręką przyciskał pędzel do policzka, wyglądał na alkoholika i, sądząc z wymowy, Westfalczyka.- Jak pokój nie spodoba się panu, to niech pan od razu powie. Golę się właśnie i muszę jeszcze umyć nogi.Zeidler nie lubił ceregieli. Obejrzałem sobie pokój. Mógł mi się nie spodobać, była to bowiem nieczynna, przynajmniej do połowy wyłożona turkusowozielonymi kafelkami, poza tym wyklejona niespokojną tapetą łazienka. Jednakże nie powiedziałem, że pokój może mi się nie spodobać. Nie zważając na wysychającą pianę i nie umyte nogi Zeidlera opukałem wannę, zapytałem, czy nie dałoby się wynająć pokoju bez wanny; i tak przecież nie ma w niej rury odpływowej.Zeidler z uśmiechem potrząsnął siwą, ostrzyżoną najeża głową, starał się daremnie rozrobić pędzlem pianę. To była jego odpowiedź, więc ja wyraziłem gotowość wynajęcia pokoju z wanną za czterdzieści marek miesięcznie.Gdy znaleźliśmy się znowu na skąpo oświetlonym, kiszkowatym korytarzu, do którego przylegało kilka pomieszczeń o różnie pomalowanych, częściowo oszklonych drzwiach, zapytałem, kto jeszcze poza tym mieszka w mieszkaniu Zeidlera.- Moja żona i sublokatorzy.Wskazałem oszklone drzwi z mleczną szybą pośrodku korytarza, które od drzwi wejściowych dzielił tylko jeden krok.- Tam mieszka jedna pielęgniarka. Ale co to pana obchodzi? I tak nie będzie jej pan widywał. Ona tutaj tylko śpi, a i to nie zawsze.Nie chcę mówić, że Oskar zadrżał na słówko „pielęgniarka”. Skinął głową, nie śmiał domagać

304

się informacji o pozostałych pokojach, wiedział już, co trzeba, o swoim pokoju z wanną; leżał po prawej ręce, szerokością drzwi tarasował korytarz.Zeidler dotknął lekko klapy mojej marynarki. - Gotować może pan u siebie, jak ma pan maszynkę spirytusową. A czasem i w kuchni, jeśli płyta nie jest dla pana za wysoko.Była to jego pierwsza uwaga na temat wzrostu Oskara. Pismo polecające Akademii, które szybko przebiegł oczyma, zrobiło swoje, bo było podpisane przez rektora, profesora Reusera. Przytakiwałem wszystkim jego przestrogom, starałem się zapamiętać, że kuchnia przylega z lewej do mojego pokoju, obiecałem mu, że bieliznę będę oddawał do prania, gdyż bał się, że para uszkodzi łazienkową tapetę, mogłem to obiecać z niejaką pewnością, bo Maria podjęła się prania mojej bielizny.Powinienem był teraz odejść, przynieść swoje rzeczy, wypełnić formularze meldunkowe. Oskar jednak tego nie zrobił. Nie mógł rozstać się z tym mieszkaniem. Bez jakiegokolwiek powodu spytał swojego przyszłego gospodarza, gdzie jest toaleta. Ten wskazał kciukiem drzwi z dykty, przypominające lata wojenne i bezpośrednio powojenne. Gdy Oskar czynił przygotowania, jakby zaraz chciał się załatwić, Zeidler, którego mydło krusząc się łaskotało w twarz, zapalił mu światło w ubikacji.Wewnątrz byłem zły, bo Oskar nie czuł najmniejszej potrzeby. Czekałem jednak cierpliwie, póki nie pociekło trochę moczu; ponieważ parcie na pęcherz było słabe, a ja stałem zbyt blisko sedesu, musiałem dobrze uważać, żeby nie zamoczyć deski i kamiennej posadzki ciasnego pomieszczenia. Moja chusteczka usunęła ślady z wysiedzianego drewna, podeszwy Oskara musiały rozetrzeć parę nieszczęsnych kropel na posadzce.Mimo mydła nieprzyjemnie stwardniałego na twarzy Zeidler w czasie mojej nieobecności nie pobiegł do lustra i ciepłej wody. Czekał na korytarzu, widocznie poczuł do mnie słabość. - Taki z pana numer. Pokoju jeszcze nie wynajął, a już leci do ustępu.Zbliżył się do mnie z zimnym, zaskorupiałym pędzlem do golenia, na pewno planował jakiś głupi żart, potem jednak, nie nagabując mnie, otworzył drzwi wejściowe. Podczas gdy Oskar, wymijając Jeża i po części mając go na oku, przeciskał się tyłem na klatkę schodową, zapamiętałem sobie, że drzwi do toalety znajdowały się między drzwiami kuchni a owymi drzwiami z mleczną szybą, za którymi co jakiś czas, a więc nieregularnie, nocowała pielęgniarka.Gdy późnym popołudniem Oskar ze swoim bagażem, przy którym wisiał prezent od malarza Madonn, Raskolnikowa, nowy blaszany bębenek, ponownie zadzwonił do Zeidlera i zamachał formularzami meldunkowymi, świeżo ogolony Jeż, który tymczasem chyba umył też nogi, wprowadził mnie do bawialni Zeidlerów.Pachniało tam zimnym cygarowym dymem. Pachniało kilkakrotnie zapalanymi cygarami. Dołączały się do tego wyziewy kilku ułożonych jeden na drugim, zwiniętych w kątach pokoju, cennych być może dywanów. Pachniało też starymi kalendarzami. Nie dostrzegłem jednak żadnego kalendarza, to dywany tak pachniały. Dziwna rzecz, wygodne, pokryte skórą fotele nie miały zapachu. Byłem tym rozczarowany, bo Oskar, który jeszcze nigdy nie siedział w skórzanym fotelu, miał tak realistyczne wyobrażenie ich pachnącej skóry, że patrzył podejrzliwie na zeidlerowskie pokrycia foteli i krzeseł i brał je za imitację skóry.W jednym z tych gładkich bezwonnych, i jak się później okazało, autentycznych skórzanych foteli siedziała pani Zeidler. Miała na sobie szary, niezbyt dopasowany kostium sportowego kroju. Spódnicę zsunęła powyżej kolan, ukazując, na szerokość trzech palców, bieliznę. Ponieważ nie poprawiała zsuniętej spódnicy i miała - jak się Oskarowi wydawało - zapłakane

305

oczy, nie ośmieliłem się nawiązać rozmowy, w której bym przedstawił siebie, a ją powitał. Mój ukłon pozostał niemy i w końcowej fazie zwróciłem się znów ku Zeidlerowi, który przedstawił mi swoją żonę niedbałym gestem i krótkim chrząknięciem.Pokój był duży i kwadratowy. Kasztan rosnący przed domem zaciemniał, zwiększał i zmniejszał pomieszczenie. Walizkę i bębenek postawiłem przy drzwiach, zbliżyłem się z formularzami meldunkowymi do Zeidlera, który stał między oknami. Oskar nie słyszał swoich kroków, bo szedł - jak później policzyłem - po czterech dywanach, które leżały jeden na drugim w coraz to mniejszych formatach i swoimi różnobarwnymi, obramowanymi frędzlami albo nie obramowanymi brzegami tworzyły kolorowe schody; ich najniższy stopień, czerwonawobrązowy, zaczynał się blisko ścian, następny, mniej więcej zielony stopień niknął w przeważającej części pod meblami, pod ciężkim kredensem, serwantką pełną kieliszków do likieru, które stały tuzinami, i obszernym małżeńskim łóżkiem. Brzeg trzeciego dywanu, który był niebieski i wzorzysty, ciągnął się już dostrzegalnie od rogu do rogu. Na czwartym dywanie z weluru w kolorze czerwonego wina spoczywał okrągły rozsuwany stół przykryty ochronną ceratą i cztery obite skórą, okute w regularnych odstępach metalowymi nitami krzesła.Ponieważ jeszcze kilka dywanów, które właściwie nie były gobelinami, wisiało na ścianach, a także walało się po kątach, Oskar przypuszczał, że Jeż przed reformą walutową handlował dywanami, a po reformie został z nimi na lodzie.Jedynym obrazem, jaki wisiał wśród stwarzających orientalny nastrój dywanów, był oszklony portret księcia Bismarcka na ścianie frontowej. Jeż, wypełniając skórzany fotel, siedział pod kanclerzem, związany z nim pewnym rodzinnym podobieństwem. Gdy wyciągnął mi z ręki formularz meldunkowy i studiował czujnie, krytycznie, niecierpliwie obie strony urzędowego blankietu, wypowiedziane szeptem pytanie jego żony, czy coś jest nie w porządku, doprowadziło go do wybuchu gniewu, który coraz bardziej i bardziej upodabniał go do żelaznego kanclerza. Wyskoczył z fotela jak z katapulty. Stanął na czterech dywanach, formularz trzymał z boku, napełnił siebie i swoją kamizelkę powietrzem, potem jednym susem znalazł się na pierwszym i drugim dywanie, zasypał żonę, która tymczasem pochyliła się nad jakaś robótką, takim mniej więcej zdaniem: - Kto tu się odzywa, jak go nie pytają i nie ma nic do powiedzenia; ja, ja, tylko ja! Ani słowa więcej!Ponieważ pani Zeidler dzielnie panowała nad sobą, nie odezwała się ani słówkiem i ani na chwilę nie przerwała szycia, bezsilnie depczący dywany Jeż stanął przed problemem, jak uwieńczyć swój gniew wiarogodnym, efektownym finałem. Jednym krokiem dopadł do serwantki, otworzył ją, aż zabrzęczała, ostrożnie chwycił rozczapierzonymi palcami osiem kieliszków do likieru, wyciągnął nie wyrządzając szkód przeładowane garście z serwantki, podkradał się kroczek po kroczku - gospodarz, który chce zabawić siedmiu gości i samego siebie zręcznościowym ćwiczeniem - w stronę stałopalnego pieca z zielonych kafli i zapominając teraz o wszelkiej ostrożności grzmotnął kruchym ładunkiem o zimne żeliwne drzwiczki pieca.Zdumiewająca rzecz, że podczas tej sceny, która wymagała przecież jakiej takiej celności, Jeż łypał zza okularów na żonę, która wstała i przy prawym oknie próbowała nawlec igłę. W sekundę po tym, jak on rozbił kieliszki, udała się jej trudna, świadcząca o spokoju ręki próba. Pani Zeidler wróciła na ciepły jeszcze fotel, usiadła tak, że kostium znów podjechał w górę i ukazała się, na szerokość trzech palców, różowa bielizna. Drogę żony do okna, nawlekanie igły i jej powrót Jeż obserwował pochylony, mamrocząc złośliwe słowa, ale już pogodzony z losem. Ledwie usiadła, sięgnął za piec, znalazł tam śmietniczkę i szczotkę, zgarnął stłuczki,

306

zsypał na gazetę, która była już w połowie pokryta stłuczkami po kieliszkach do likieru i na trzecie gniewne rozbijanie szkła nie miałaby miejsca.Jeśli czytelnik sądzi teraz, że w miażdżącym szkło Jeżu Oskar rozpoznał samego siebie, zobaczył przez całe lata rozśpiewującego szkło Oskara, to nie mogę czytelnikowi całkowicie odmówić racji; i ja lubiłem kiedyś zamieniać swój gniew w szklane stłuczki - lecz nikt nie widział, bym kiedykolwiek sięgnął po śmietniczkę i szczotkę!Usunąwszy ślady swojego gniewu Zeidler opadł na fotel. Oskar ponownie wręczył mu formularz meldunkowy, który Jeż musiał upuścić, gdy wyciągnął obie ręce ku serwantce.Zeidler podpisał formularz i oświadczył mi, że w jego mieszkaniu musi panować porządek, bo w przeciwnym razie do czego by to doszło, ostatecznie jest on od piętnastu lat przedstawicielem, i to przedstawicielem maszynek do strzyżenia włosów, czyja wiem, co to jest maszynka do strzyżenia włosów!Oskar wiedział, co to jest maszynka do strzyżenia włosów, i wykonał w powietrzu parę wyjaśniających ruchów, z których Zeidler mógł wywnioskować, że jeśli chodzi o maszynki do strzyżenia włosów, to jestem świetnie zorientowany. Jego dobrze ostrzyżona szczotkowata czupryna pozwalała sądzić, że był dobrym przedstawicielem. Wyjaśniwszy mi swój system pracy - zawsze tydzień był w podróży, potem dwa dni spędzał w domu - przestał w ogóle interesować się Oskarem, huśtał się tylko na jasnobrązowej skrzypiącej skórze, błyskał szkłami okularów, mówił z jakiegoś powodu albo bez powodu: taktaktaktaktaktak - musiałem odejść.Oskar pożegnał się najpierw z panią Zeidler. Miała zimną, miękką, ale suchą dłoń. Jeż skinął mi z fotela, skierował mnie ku drzwiom, gdzie stał bagaż Oskara. Miałem już pełne ręce, gdy dobiegł jego głos:- Co tam panu dynda przy walizce?- To mój blaszany bębenek.- Czyżby chciał pan tu bębnić?- Niekoniecznie. Dawniej to często bębniłem.- Może pan sobie bębnić, proszę bardzo, I tak nie ma mnie w domu.- Nie sądzę, żebym jeszcze wrócił kiedyś do bębnienia.- A dlaczego pan jest taki mały?- Nieszczęśliwy upadek zahamował mój wzrost.- Żebym tylko nie miał przez pana kłopotów z jakimiś atakami i w ogóle.- W ostatnich latach stan mojego zdrowia znacznie się poprawił. Proszę tylko zobaczyć, jaki jestem ruchliwy. - Oskar zademonstrował państwu Zeidlerom parę skoków i niemal akrobatycznych ćwiczeń, których nauczył się w teatrze frontowym, zrobił z niej chichoczącą panią Zeidler, z niego Jeża, który walił się jeszcze po udach, gdy ja byłem już na korytarzu i obok drzwi do toalety i do kuchni zaniosłem bagaż z bębenkiem do swojego pokoju.Było to w początkach maja. Od tego dnia kusiło, zaprzątało, podbijało mnie misterium szpitalnych sióstr; pielęgniarki przyprawiały mnie o chorobę, prawdopodobnie nieuleczalną chorobę, bo nawet dzisiaj, kiedy mam to wszystko za sobą, sprzeczam się z moim pielęg-niarzem Brunem, który twierdzi bez ogródek: Tylko mężczyźni mogą naprawdę być pielęgniarzami, a jeśli pacjenci pragną znaleźć się pod opieką pielęgniarek, jest to jeszcze jeden symptom choroby; podczas gdy pielęgniarz dogląda pacjenta nie szczędząc trudu i niekiedy go uzdrawia, pielęgniarka chwyta się kobiecych sposobów: kusi pacjenta do wyzdrowienia albo do śmierci, którą lekko erotyzuje i uatrakcyjnia.

307

Tyle mój pielęgniarz Bruno, któremu bardzo niechętnie przyznaję rację. Kto tak jak ja co parę lat oddaje swoje życie w ręce pielęgniarek, ten zachowuje wdzięczność i nie pozwala tak prędko mrukliwemu, choć sympatycznemu pielęgniarzowi, któremu nieobca jest zawodowa zawiść, obrzydzić sobie szpitalnych sióstr.Zaczęło się to od upadku z piwnicznych schodów w dzień moich trzecich urodzin. Zdaje się, że nazywała się siostra Lotta i pochodziła z Pruszcza. Przez kilka lat miałem siostrę Ingę od doktora Hollatza. Po upadku Poczty Polskiej dostałem się pod opiekę kilku pielęgniarek jednocześnie. Zapamiętałem imię tylko jednej z nich: nazywała się siostra Erni albo Berni. Bezimienne siostry w Lüneburgu, w klinice uniwersyteckiej w Hanowerze. Potem siostry ze szpitala miejskiego w Düsseldorfie, przede wszystkim siostra Gertruda. Potem jednak przyszła ona, mimo że ja nie musiałem iść do szpitala. Ciesząc się jak najlepszym zdrowiem Oskar trafił na pielęgniarkę, która podobnie jak on zajmowała pokój sublokatorski w mieszkaniu Zeidlera. Od tego dnia świat zapełnił mi się pielęgniarkami. Kiedy wczesnym rankiem szedłem do pracy, kiedy chciałem u Korneffa wykuwać napisy w kamieniu, stawałem na przystanku koło szpitala Najświętszej Panny Marii. Przed głównym wejściem z wypalanej cegły i na przeładowanym kwiatami placyku przed szpitalem zawsze widziało się pielęgniarki, które wchodziły albo wychodziły. A więc pielęgniarki, które swoją męczącą służbę miały za sobą albo przed sobą. Potem nadjeżdżał tramwaj. Niejednokrotnie nie udało się uniknąć tego, że z kilkoma z tych pielęgniarek o zmordowanym, a co najmniej znużonym wyglądzie siedziałem w tym samym wozie doczepnym, stałem na tej samej platformie. Z początku niechętnie wdychałem ich zapach, rychło jednak szedłem jego śladem, stawałem obok, a nawet wpychałem się między ich służbowe stroje.Potem Bittweg. Przy dobrej pogodzie wykuwałem napisy na dworze, pomiędzy wystawionymi na widok publiczny nagrobkami widziałem, jak szły po dwie, po cztery, trzymając się pod rękę, miały wolne, paplały i zmuszały Oskara do podnoszenia głowy znad diabazu, do zaniedbywania pracy, bo każde podniesienie głowy kosztowało mnie dwadzieścia fenigów.Plakaty kinowe: w Niemczech zawsze było dużo filmów o pielęgniarkach. Maria Schell zwabiała mnie do kin. Nosiła pielęgniarski strój, śmiała się, płakała, pielęgnowała z poświęceniem, uśmiechając się i nie zdejmując pielęgniarskiego czepeczka grała poważne utwory, potem wpadała w rozpacz, darła niemal nocną koszulę na sobie, po próbie samobójstwa składała miłość w ofierze - Borsche w roli lekarza - pozostawała wierna zawodowi, zachowywała więc czepeczek i broszkę z czerwonym krzyżem. Podczas gdy móżdżek i kresomózgowie Oskara zaśmiewały się i wplatały w akcję filmu dziesiątki nieprzyzwoitości, oczy zalewały się łzami, błąkałem się na pół oślepły po pustyni, która składała się z biało ubranych anonimowych samarytanek, szukałem siostry Dorothei, o której wiedziałem jedynie tyle, że wynajmowała u Zeidlera izdebkę za drzwiami z mleczną szybą.Nieraz słyszałem jej kroki, kiedy wracała z nocnej służby. Słyszałem ją też koło dziewiątej wieczorem, kiedy po skończonej służbie dziennej przychodziła do swojej izdebki. Nie zawsze, usłyszawszy siostrę na korytarzu, Oskar pozostawał na swoim krześle. Dość często zabawiał się z klamką. Bo kto to wytrzyma? Kto nie podniesiegłowy, kiedy coś przechodzi obok, przechodzi być może dla niego? Kto pozostanie na krześle, kiedy wydaje się, że każdy szelest w sąsiedztwie ma tylko jedno na celu: żeby ci, co siedzą spokojnie, zerwali się jak oparzeni.Jeszcze gorzej wyglądała sprawa w ciszy. Doświadczyliśmy tego z ową rzeźbą dziobową, która była przecież drewniana, cicha i bierna. Oto pierwszy dozorca padł raniony śmiertelnie.

308

Mówiono: Niobe go zabiła. Dyrektor poszukał nowego dozorcy, bo nie można było zamknąć muzeum na cztery spusty. Gdy zginął drugi dozorca, krzyczano: Niobe go zabiła. Wtedy dyrektor muzeum miał spore trudności ze znalezieniem trzeciego dozorcy - a może szukał już jedenastego? - mniejsza o to, którego! Pewnego dnia zginął również ów z trudem znaleziony dozorca. Krzyczano: To Niobe, Niobe pomalowana na zielono, Niobe spoglądająca bursztynowymi oczami. Niobe drewniana, naga, nie drży, nie marznie, nie poci się, nie oddycha, nie miała nawet czerwi, bo była spryskana przeciwko czerwiom, bo była cenna i historyczna. Czarownicę z jej powodu spalono na stosie, snycerzowi, który wyrzeźbił figurę, obcięto utalentowaną rękę, statki tonęły, ona wychodziła cało. Niobe była drewniana i ogniotrwała, zabijała i pozostawała cenna. Maturzystów, studentów, starego księdza i chmarę dozorców muzeum przywiodła do zguby swoją ciszą. Mój przyjaciel Herbert Truczinski wskoczył na nią i spłynął krwią; ale Niobe pozostała sucha i jeszcze głębiej pogrążyła się w ciszy.Kiedy bardzo wcześnie rano, mniej więcej koło szóstej, pielęgniarka opuszczała swoją izdebkę, korytarz i mieszkanie Jeża robiło się nadzwyczaj cicho, chociaż przed wyjściem wcale nie hałasowała. Żeby to wytrzymać, Oskar musiał co jakiś czas skrzypieć łóżkiem, przesuwać krzesło albo wrzucać jabłko do wanny. Koło ósmej rozlegał się szelest. Był to listonosz, który przez szparę rzucał listy i pocztówki na podłogę korytarza. Prócz Oskara na ten szelest czeka-ła jeszcze pani Zeidler. Była sekretarką u Mannesmanna i zaczynała pracę dopiero o dziewiątej, ale ustępowała mi pierwszeństwa, więc Oskar ruszał pierwszy. Zachowywałem się cicho, chociaż wiedziałem, że mnie słyszała, zostawiałem otwarte drzwi mojego pokoju, żeby nie zapalać światła, chwytałem całą korespondencję naraz, jeśli akurat przychodził ów list, jaki raz w tygodniu pisała do mnie Maria, informując systematycznie o sobie, dziecku i swojej siostrze Guście, wkładałem go do kieszeni pidżamy, a potem przeglądałem szybko pozostałą pocztę. Wszystko, co przychodziło do Zeidlerów albo do niejakiego pana Münzera, który mieszkał w drugim końcu korytarza, ja, który nie stałem prosto, tylko siedziałem w kucki, upuszczałem z powrotem na podłogę; pocztę pielęgniarki Oskar obracał w palcach, obwąchiwał, obmacywał, wypytywał też o nadawcę.Siostra Dorothea dostawała listy rzadko, ale bądź co bądź częściej niż ja. Nazywała się Dorothea Köngetter, lecz ja mówiłem na nią tylko siostra Dorothea, nierzadko zapominając jej nazwiska, które przecież w wypadku pielęgniarki jest najzupełniej zbyteczne. Pisywała do niej matka z Hildesheim. Przychodziły listy i pocztówki z najrozmaitszych szpitali w Niemczech Zachodnich. Pisały siostry szpitalne, z którymi razem skończyła kurs pielęgniarski. Teraz roz-wlekle i mozolnie podtrzymywała kontakt z koleżankami poprzez pisanie pocztówek, dostawała te odpowiedzi, które, jak stwierdzał Oskar na pierwszy rzut oka brzmiały głupio i konwencjonalnie.Czegoś jednak dowiedziałem się o przeszłości siostry Dorothei z pocztówek, które na frontowej stronie przedstawiały najczęściej obrośnięte bluszczem fasady szpitali: pracowała przez jakiś czas w szpitalu Św. Wincentego w Kolonii, w prywatnej klinice pod Akwizgranem, a także w Hildesheim. Stamtąd też pisywała jej matka. Albo więc pochodziła z Dolnej Saksonii, albo jak Oskar została wysiedlona ze wschodu i wkrótce po wojnie znalazła tam schronienie. Następnie dowiedziałem się, że siostra Dorothea pracowała obecnie w najbliższym sąsiedztwie, w szpitalu Najświętszej Panny Marii, i musiała być blisko zaprzyjaźniona z siostrą Beatą, bo wiele pocztówek wskazywało na tę przyjaźń, przynosiło też pozdrowienia dla owej Beaty.

309

Zaniepokoiła mnie ta przyjaciółka. Jej istnienie zaprzątało myśli Oskara. Układałem listy do Beaty, w jednym prosiłem o wstawiennictwo, w następnym pomijałem Dorotheę milczeniem, chciałem najpierw zbliżyć się do Beaty, a potem przerzucić się na przyjaciółkę. Naszkicowałem pięć czy sześć listów, szedłem już do skrzynki pocztowej, a mimo to żadnego nie wysyłałem.Może jednak kiedyś przy swoim szaleństwie wysłałbym wreszcie taką epistołę do siostry Beaty, gdyby pewnego poniedziałku — Maria nawiązała wówczas romans ze swoim pracodawcą, Stenzlem, co mnie dziwnie mało obeszło - nie znalazł się na korytarzu list, który moją namiętność nie pozbawioną miłości przeobraził w zazdrość.Wydrukowany adres nadawcy powiedział mi, że to niejaki doktor Erich Werner ze Szpitala Najświętszej Panny Marii napisał do siostry Dorothei. We wtorek przyszedł drugi list. W czwartek - trzeci. Jak to było w ów czwartek? Oskar wrócił do swojego pokoju, opadł na jedno z kuchennych krzeseł, które należały do umeblowania, wyciągnął z kieszeni pidżamy cotygodniowy list Marii - mimo nowego wielbiciela Maria nadal pisywała punktualnie, systematycznie, niczego nie opuszczając - otworzyłem kopertę, niby czytałem, a jednak nie czytałem, słyszałem kroki pani Zeidler w korytarzu, po chwili jej głos; wołała pana Munzera, który nie odpowiadał, chociaż musiał być w domu, bo Zeidlerowa otworzyła drzwi jego pokoju, wręczyła mu pocztę i nie przestawała mówić.Głos pani Zeidler przestał do mnie docierać, jeszcze nim zamilkła. Poddałem się obłędowi tapety, pionowemu, poziomemu, przekątnemu obłędowi, zawijasowatemu, pomnożonemu tysiąckrotnie obłędowi, wszedłem w skórę Matzeratha, jadłem wraz z nim podejrzanie lekkostrawny chleb wszystkich oszukanych, z łatwością zgodziłem się na to, by mojego Jana Brońskiego przebrać za karykaturalnego, satanicznie uszminkowanego uwodziciela, który występował raz w tradycyjnym palcie z aksamitnym kołnierzem, to znów w lekarskim fartuchu doktora Hollatza, a po chwili jako chirurg doktor Werner, żeby uwodzić, deprawować, hańbić, poniżać, bić, dręczyć -żeby robić to wszystko, co musi robić uwodziciel chcąc zachować wiarygodność.Dzisiaj mogę się uśmiechać, kiedy przypominam sobie ów pomysł, od którego Oskar wówczas zżółkł i popadł w tapetowy obłęd: chciałem pójść na medycynę, możliwie jak najszybciej. Chciałem zostać lekarzem, i to w szpitalu Najświętszej Panny Marii. Chciałem przepędzić doktora Wernera, skompromitować, obwinie go o partactwo, ba! o nieumyślne spowodowanie śmierci w czasie operacji krtani. Miało się okazać, że ów pan Werner nigdy nie uzyskał lekarskiego dyplomu. Podczas wojny pracował w szpitalu polowym, tam przyswoił sobie trochę wiadomości, precz z oszustem! I Oskar został lekarzem naczelnym, taki młody, a mimo to na odpowiedzialnym stanowisku. Nowy Sauerbruch kroczył tam w asyście siostry Dorothei jako siostry operacyjnej, w otoczeniu biało ubranego orszaku przez rozbrzmiewające echem korytarze, robił obchód, w ostatniej chwili decydował się na operację. Jak to dobrze, że tego filmu nigdy nie nakręcono!

310

W szafie

Niech nikt nie sądzi, że Oskar nie myślał już o niczym innym tylko o pielęgniarce. Ostatecznie miałem swoje życie zawodowe! Rozpoczął się semestr letni na Akademii Sztuk Pięknych, musiałem rzucić podjętą w czasie ferii dorywczą pracę przy wykuwaniu napisów, bo Oskar miał za dobrą zapłatę pozować, stare środki stylistyczne musiały w zetknięciu z nim potwierdzać swoją przydatność, nowe style wypróbowywały się na mnie i na muzie Ulli; redukowano naszą przedmiotowość, wyrzekano, wypierano się nas, na płótno i arkusze rysunkowe rzucano linie, czworoboki, spirale, cały ten zewnętrzny kram, który od biedy sprawdzał się na tapecie, wzorom użytkowym, którym nie brakowało niczego oprócz Oskara i Ulli, a więc prócz tajemniczego napięcia, nadawano reklamiarskie tytuły: Spleceni ku górze, Pieśń o czasie, Czerwień w nowych przestrzeniach.Robiły to przede wszystkim młode semestry, które nie umiały jeszcze porządnie rysować. Moi starzy przyjaciele z otoczenia profesorów Kuchena i Maruhna, ich najlepsi uczniowie Ziege i Raskolnikow, byli zbyt bogaci w czerń i kolor, żeby w bladych obwarzankach i anemicznych liniach wyśpiewywać pieśń na cześć ubóstwa.Natomiast muza Ulla, która, gdy zstępowała na ziemię, wykazywała dość standardowy gust, tak bardzo zapaliła się do nowych tapet, że prędko zapomniała o malarzu Lankesie, który ją porzucił, i uważała różne wielkie dekoracje starszego już malarza nazwiskiem Meitel za ładne, wesołe, zabawne, fantastyczne, zdumiewające, a nawet szykowne. Fakt, że niebawem zaręczyła się z tym artystą, który dawał pierwszeństwo takim formom jak przesłodzone pisanki, niewiele mówi; później dość często jeszcze znajdowała okazję do zaręczyn i obecnie - jak mi wyznała przedwczoraj, kiedy była z wizytą i przyniosła cukierki dla mnie i dla Bruna - stoi, jak to zawsze nazywała, w obliczu poważnego związku.Z początkiem semestru Ulla jako muza zapragnęła służyć swoim ciałem tylko nowemu, jakże ślepemu - czego zgoła nie dostrzegała - kierunkowi. Podburzył ją pisankowy malarz Meitel, przekazał jej w prezencie zaręczynowym słownictwo, które wypróbowywała w prowadzonych ze mną rozmowach o sztuce. Mówiła o raportach, konstelacjach, akcentach, perspektywach, o strukturach natryskowych, procesach topnienia, zjawiskach erozji. Ona, która przez cały dzień jadła tylko banany i piła sok pomidorowy, mówiła o komórkach pierwotnych, o atomach kolorów, co z dynamiczną szybkością znajdowały w swoich polach sił nie tylko naturalne położenie, ale ponadto... Tak mniej więcej rozmawiała ze mną Ulla podczas przerw w pozowaniu, a także gdy piliśmy nieraz kawę przy Ratinger Strasse. Nawet gdy narzeczeństwo

311

z dynamicznym pisankowym malarzem zostało zerwane, gdy po króciutkim epizodzie z lesbijką związała się z uczniem profesora Kuchena i w ten sposób powróciła do świata przedmiotowego, pozostało jej owo słownictwo, które do tego stopnia napinało jej drobną twarz, że wokół ust muzy tworzyły się dwie ostre, trochę fanatyczne zmarszczki.Należy tu przyznać, że nie był to wyłącznie pomysł Raskolnikowa, by malować Oskara z muzą Ulląjako pielęgniarką. Po Madonnie 49 namalował nas jako Porwanie Europy - bykiem byłem ja. A zaraz po tym nieco dyskusyjnym porwaniu powstał obraz Błazen uzdrawia pielęgniarkę.Słówko rzucone przeze mnie rozpaliło fantazję Raskolnikowa. Zamyślił się ponuro, rudowłoso, podstępnie, wypłukał pędzel, wpatrując się uporczywie w Ullę mówił o zbrodni i karze, winie i skrusze, więc mu poradziłem, żeby we mnie zobaczył winę, w Ulli skruchę; moja wina jest oczywista. Skrusze można dać strój pielęgniarki.Że ten znakomity obraz nosił później inny tytuł, myląco inny, to wina Raskolnikowa. Ja nazwałbym to malowidło Pokusą, ponieważ moja prawa, wymalowana ręka chwyta za klamkę, naciskają i otwiera pokój, w którym stoi pielęgniarka. Obraz Raskolnikowa mógłby również nazywać się po prostu Klamka; bo gdyby mi zależało na tym, żeby nadać pokusie nową twarz, polecałbym słowo „klamka”, gdyż ów poręczny przedmiot łaknie pokus, gdyż ową klamkę w drzwiach z mleczną szybą, wiodących do izdebki siostry Dorothei, kusiłem we wszystkie dni, kiedy wiedziałem, że Jeż-Zeidler jest w podróży, pielęgniarka w szpitalu, pani Zeidler w biurze u Mannesmanna.Oskar opuszczał wówczas swój pokój z wanną pozbawioną rury odpływowej, wychodził na korytarz mieszkania Zeidlerów, stawał przed izdebką pielęgniarki i chwytał za klamkę.Mniej więcej do połowy czerwca, a podejmowałem próbę niemal codziennie, drzwi nie chciały ustąpić. Gotów już byłem uwierzyć, iż odpowiedzialna praca uczyniła z pielęgniarki osobę tak nawykłą do porządku, że wszelka nadzieja na drzwi przez przeoczenie pozostawione otworem jest najzupełniej płonna. Stąd też głupia, mechaniczna reakcja, która kazała mi natychmiast zamknąć z powrotem drzwi, gdy pewnego dnia zastałem je nie zamknięte.Z pewnością Oskar stał na korytarzu przez kilka minut napięty do ostatnich granic, pozwalał sobie równocześnie na tyle najróżnorodniejszych myśli, że jego serce nie potrafiło podsunąć owemu natarciu czegoś w rodzaju planu.Dopiero gdy udało mi się skierować myśli ku innym sprawom: Maria i jej wielbiciel, myślałem, Maria ma wielbiciela, wielbiciel podarował Marii dzbanek do kawy, w soboty wielbiciel chodzi z Marią do „Apollo”, Maria tyka wielbiciela tylko po fajerancie, w sklepie jest na pan z wielbicielem, do którego należy sklep - dopiero gdy sprawę Marii i jej wielbiciela rozważyłem z różnych stron, zdołałem zaprowadzić w swojej biednej głowie jaki taki ład i otworzyłem drzwi z mleczną szybą.Już przedtem wyobrażałem sobie, że jest to pomieszczenie bez okna, bo górna, mętnie przezroczysta część drzwi nie przepuszczała nigdy ani promyka dziennego światła. Tak samo jak w moim pokoju, sięgając w prawo znalazłem kontakt. Na wymiary tej izdebki, o wiele za ciasnej, by nazwać ją pokojem, w zupełności wystarczała czterdziestoświecowa żarówka. Zrobiło mi się nieprzyjemnie, gdy z miejsca zobaczyłem się, od pasa w górę w lustrze naprzeciw drzwi: Oskar nie umknął jednak przed swoim wykoślawionym i dlatego mało inte-resującym wizerunkiem; zbyt mocno pociągały go przedmioty na toaletce, która stała przed lustrem na całą szerokość, i Oskar wspiął się na palce.Biała emalia miednicy ukazywała niebieskoczarne miejsca. Również na marmurowej płycie toaletki, w którą aż po wystające brzegi wpuszczona była miednica, nie brakowało uszkodzeń.

312

Odłamany lewy narożnik płyty leżał przed lustrem, oglądając w nim swoje żyłki. Ślady łuszczącego się kleju w miejscach złamania świadczyły o niezdarnej próbie naprawienia. Zaświerzbiały mnie kamieniarskie palce. Pomyślałem o fabrykowanym własnym przemysłem kicie Korneffa, który nawet najkruchszy marmur znad Lahn zamieniał w twarde płyty fasad zdobiących wielkie sklepy rzeźnickie.Teraz, gdy kontakt z dobrze znanym wapieniem pozwolił mi zapomnieć o rażąco zniekształconym odbiciu w kiepskim lustrze, udało mi się też określić ów zapach, który już w progu wydał się Oskarowi osobliwy.Pachniało octem. Później, jeszcze przed paru tygodniami, tłumaczyłem tę przenikliwą woń przypuszczeniem: widocznie poprzedniego dnia pielęgniarka myła głowę; przed spłukaniem włosów dolała octu do wody. Na toaletce nie było co prawda butelki z octem. Także w szklanych naczyniach opatrzonych innymi etykietami nie mogłem dopatrzyć się octu, stale też powtarzałem sobie, że siostra Dorothea nie będzie, uzyskawszy przedtem zgodę Zeidlera, grzała sobie wody w kuchni, żeby myć głowę u siebie w dość niewygodnych warunkach, skoro w szpitalu Najświętszej Panny Marii ma najnowocześniejsze łazienki. Bądź co bądź mogło być i tak, że powszechny zakaz siostry przełożonej albo administracji szpitalnej zabraniał pielęgniarkom korzystania z pewnych urządzeń sanitarnych szpitala i siostra Dorothea musiała myć głowę tutaj, w tej emaliowanej miednicy, przed zamazanym lustrem. Choć nie znalazłem butelki z octem, nie brakowało buteleczek i słoików na łamliwym marmurze toaletki. Paczki waty i na pół puste opakowanie z opaskami higienicznymi odebrały wówczas Oskarowi odwagę do zbadania zawartości słoiczków. Lecz jeszcze dziś jestem zdania, że znajdowały się tam tylko kosmetyki, co najwyżej niewinne maści gojące.Grzebień wetknęła pielęgniarka w szczotkę do włosów. Musiałem się trochę przemóc, żeby go wyjąć ze szczeciny i zobaczyć w całej okazałości. Jak dobrze, że to zrobiłem, bo w tym samym momencie Oskar dokonał najważniejszego odkrycia: pielęgniarka miała jasne, może popielatojasne włosy; ale z martwych, wyczesanych włosów należy bardzo ostrożnie wyciągać wnioski, stąd tylko stwierdzenie: siostra Dorothea miała jasne włosy.Ponadto podejrzanie obfity plon na grzebieniu oznajmił: pielęgniarce wypadały włosy. Winą za tę przykrą, na pewno gnębiącą kobiece serce dolegliwość obarczyłem natychmiast pielęgniarski czepeczek, nie oskarżałem go jednak; bo bez czepeczka nie ma mowy o pracy w dobrze prowadzonym szpitalu.O ile zapach octu był dla Oskara nieprzyjemny, o tyle fakt, że siostrze Dorothei wypadały włosy, wzbudził we mnie wysubtelnioną przez współczucie, zatroskaną miłość. Znamienne dla mnie i dla mojego stanu, że od razu przypomniało mi się kilka uważanych za skuteczne środków na porost włosów, które przy dogodnej sposobności chciałem wręczyć siostrze. Myślami będąc już przy tym spotkaniu - Oskar wyobrażał je sobie pod ciepłym, bezwietrznym letnim niebem wśród falujących łanów żyta - zebrałem z grzebienia wyczesane włosy, ułożyłem w pęk, związałem, zdmuchnąłem z nich część kurzu i łupieżu i wsunąłem ostrożnie w opróżnioną naprędce przegródkę portfela.Żeby móc lepiej manipulować portfelem, Oskar położył grzebień na marmurowej płycie, potem, gdy portfel i zdobycz były już w marynarce, wziąłem go jeszcze raz do ręki. Uniosłem pod światło nie osłoniętej żarówki, aż stał się przezroczysty, przesuwałem wzrokiem po obu różnej grubości grupach ząbków, stwierdziłem brak dwóch ząbków cienkiej grupy, nie odmówiłem sobie przyjemności przeciągnięcia paznokciem palca wskazującego lewej ręki po końcach grubszych ząbków, które zafurkotały, i przez cały ten swawolny czas radowałem Oskara

313

błyskiem nielicznych włosów, których celowo, żeby nie wzbudzać podejrzeń, nie zabrałem.Wreszcie grzebień ugrzązł w szczotce do włosów. Odszedłem od toaletki, która absorbowała mnie zbyt jednostronnie. Po drodze do łóżka pielęgniarki trąciłem krzesło kuchenne, na którym wisiał biustonosz.Oskar mógł wypełnić obie negatywowe formy owego wyblakłego i spłowiałego na brzegach stanika tylko swoimi pięściami, ale one nie wypełniły, nie, poruszały się obco, nieswojo, za ciężko, za nerwowo w miseczkach, z których codziennie chętnie bym wyjadał nie znaną mi potrawę, licząc sięjuż z przejściowymi wymiotami, bo każda papka przyprawia niekiedy o mdłości, potem znów jest słodka, zbyt słodka albo tak słodka, że mdlące jedzenie przypada do smaku i prawdziwą miłość wystawia na próbę.Przypomniał mi się doktor Werner i wyjąłem pięści z biustonosza. Od razu przestałem myśleć o doktorze Wernerze i stanąłem przed łóżkiem siostry Dorothei. Ach, to łóżko pielęgniarki! Jakże często Oskar wyobrażał je sobie, a teraz okazało się, że był to taki sam szpetny mebel, jaki również mojemu spoczynkowi, a czasem i bezsenności udzielał brązowo pomalowanych ram. Życzyłbym jej biało lakierowanego metalowego łóżka z mosiężnymi gałkami, z leciutką kratą, ale nie tego prymitywnego, nieczułego grata. Bez ruchu, z ociężałą głową, niezdolny do żadnej namiętności, nawet do zazdrości, stałem jakiś czas przed ołtarzem snu, który miał chyba pierzynę z granitu, potem odwróciłem się, uciekłem od przygnębiającego widoku. Nigdy Oskar nie mógłby wyobrazić sobie siostry Dorothei i jej snu w tym tak przez siebie znienawidzonym grobowcu.Zwróciłem się znów ku toaletce, być może powodowany zamiarem, by teraz wreszcie otworzyć rzekome słoiczki z maściami, ale po drodze zniewoliła mnie szafa do zwrócenia uwagi na jej wymiary, do nazwania jej politury czarnobrazową, do obejrzenia profilów jej gzymsu, a w końcu do otworzenia; bo każda szafa pragnie, by ją otworzyć.Odchyliłem pionowo gwóźdź, który zamiast zamka przytrzymywał drzwi: natychmiast, bez mojej pomocy, drewno rozwarło się z westchnieniem i ukazało mi widok tak bogaty, że musiałem cofnąć się o parę kroków, by znad skrzyżowanych ramion chłodno obserwować. Oskar nie chciał, jak nad toaletką, gubić się w szczegółach;nie chciał, jak przed łóżkiem, obciążony przesądami wygłaszać sądów; chciał w spotkaniu z szafą zachować zupełną świeżość, jakby to był dzień pierwszy, ponieważ i szafa przyjęła go z otwartymi ramionami.Jednakże Oskar, niepoprawny esteta, nie potrafił całkowicie powstrzymać się od krytyki: przecież jakiś barbarzyńca pospiesznie i niedbale odpiłował szafie nogi, żeby postawić spaczone pudło płasko na podłodze.W środku panował nienaganny porządek. Po prawej na trzech głębokich półkach piętrzyły się komplety bielizny i bluzki. Biel i różowość przeplatały się z jasnym, niewątpliwie odpornym na pranie błękitem. Dwie związane ze sobą ceratowe torby w czerwono-zieloną kratę wisiały blisko półek z bielizną na wewnętrznej stronie prawych drzwi szafy i przechowywały damskie pończochy, na wierzchu pocerowane, pod spodem ze spuszczonymi oczkami. W porównaniu z tymi, które Maria dostawała - i nosiła - w prezencie od swojego szefa i wielbiciela, pończochy w ceratowych torbach wydały mi się co prawda nie gorsze gatunkowo, ale gęstsze i mocniejsze. W obszernej części szafy po lewej wisiały na wieszakach błyszczące matowo, wykrochmalone pielęgniarskie stroje. Powyżej, na półce na kapelusze, ciągnęły się w szeregu wrażliwe, nie znoszące dotknięcia niewprawnej ręki, prześliczne pielęgniarskie czepeczki. Tylko przelotnie rzuciłem okiem na zgromadzone w lewo od bieliźniarki cywilne fatałaszki.

314

Niedbała i tandetna kolekcja potwierdziła moją cichą nadzieję: siostra Dorothea nie przywiązywała wielkiej wagi do tej części swojej garderoby. To samo odnosiło się do trzech czy czterech garnkowatych nakryć głowy, które leżały na górnej półce obok czepeczków, wciśnięte byle jak jedno na drugie, gniotąc swoje śmieszne przybrania ze sztucznych kwiatów, wyglądając zarazem jak nieudany kołacz. Na tejże półce stało jeszcze może z tuzin książek z kolorowymi grzbietami opierając się o wypełnione resztkami wełny pudło po butach.Oskar przechylił głowę, musiał podejść bliżej, żeby odczytać tytuły. Uśmiechając się pobłażliwie na powrót wyprostowałem głowę: poczciwa siostra Dorothea czytała powieści kryminalne. Ale dość już o cywilnej części szafy. Zwabiony przez książki w jej pobliże, zachowałem dogodne miejsce, więcej jeszcze, schyliłem się w głąb, nie broniłem się już przed rosnącym coraz bardziej pragnieniem przynależności, stania się jedną z rzeczy w szafie, której siostra Dorothea powierzała niebagatelną część swojej powierzchowności.Nie musiałem nawet odsuwać na bok praktycznych sportowych butów na płaskim obcasie, które stały na dnie i starannie wyczyszczone czekały na wyjście. Ład panujący w szafie był niemal umyślnym zaproszeniem, a rzeczy zostały tak ułożone, że Oskar, z kolanami pod brodą, przycupnąwszy na piętach, nie gniotąc sukien, znalazł w środku dość miejsca wokół siebie i nad sobą. Wszedłem więc do szafy i wiele sobie po tym obiecywałem.Jednakże nie od razu zdołałem się skupić. Oskar czuł się obserwowany przez meble i żarówkę izdebki. Żeby nadać swojej bytności w szafie charakter bardziej intymny, próbowałem przymknąć drzwi. Było z tym trochę trudności, bo rozpory przy przylgach były zużyte i drewno u góry odstawało; światło wpadało do środka, było go jednak za mało, żeby mi przeszkodzić. Za to spotęgował się zapach. Pachniało czymś starym, czystym, już nie octem, tylko łagodną wonią naftaliny; pachniało dobrze.Cóż robił Oskar siedząc w szafie? Przyłożył czoło do pierwszego z brzegu służbowego stroju siostry Dorothei, był to fartuch z długimi rękawami, zapinany pod szyję, i z miejsca stanęły przed nim otworem drzwi na wszystkie oddziały szpitalnego bytowania - wtedy moja prawa ręka, może szukając podpory, sięgnęła w tył, ominęła cywilne suknie, zabłądziła, straciła oparcie, chwyciła, złapała coś gładkiego, giętkiego, znalazła w końcu, trzymając jeszcze ów gładki przedmiot w garści, listwę wspornikową i przesunęła się po łacie poprzecznej, która przybita poziomo dawała oparcie mnie i tylnej ścianie szafy; Oskar miał już prawą rękę z powrotem przed sobą, mógłby być zadowolony - wtedy pokazałem sobie, co złapałem za plecami.Zobaczyłem czarny lakierowany pasek, a jednocześnie zobaczyłem coś więcej, bo w pudle było tak szaro, że lakierowany pasek nie musiał być tylko paskiem. Równie dobrze mógłby oznaczać coś innego, coś równie gładkiego, wydłużonego, co jako nieodmiennie trzyletni bębnista zobaczyłem na molo pod Nowym Portem. Moja biedna mama w granatowym płaszczu wiosennym z malinowymi wyłogami, Matzerath w palcie, Jan Broński z aksamitnym kołnierzem, wstążka przy marynarskiej czapce Oskara z wyszywanym złotem napisem „SMS Seydlitz” - wszystko to wiązało się z tym wspomnieniem, a palto i aksamitny kołnierz skakały przede mną i przed mamą, która z uwagi na wysokie obcasy nie mogła skakać, z kamienia na kamień, aż po znak nawigacyjny, gdzie siedział wędkarz ze sznurem do bielizny i workiem po ziemniakach pełnym soli i ruchu. Zobaczywszy worek i sznur byliśmy ciekawi, dlaczego człowiek pod znakiem nawigacyjnym łowi na sznur do bielizny, ale facet z Brzeźna alboz Nowego Portu, a może z jeszcze innej miejscowości zaśmiał się tylko i splunął w wodę brązową gęstą śliną, która długo jeszcze chybotała się w miejscu nie opodal mola, aż porwała

315

ją mewa; bo mewa porwie wszystko, nie jest delikatną gołębicą, a tym bardziej pielęgniarką - byłoby to zbyt proste, gdyby wszystko, co stroi się w biel, można było wrzucić do jednego kotła, wsadzić do jednej szafy; to samo da się powiedzieć o czerni, bo wówczas jeszcze nie bałem się Czarnej Kucharki, siedziałem nieustraszenie w szafie, to znów nie siedziałem w szafie, podobnie nieustraszenie stałem w bezwietrznej ciszy na molo pod Nowym Portem, tutaj trzymałem lakierowany pasek, tam coś innego, co choć również czarne i śliskie, nie było jednak paskiem, siedząc w szafie szukałem porównania, bo szafy do tego zmuszają, wymieniłem Czarną Kucharkę, ale wtedy jeszcze mi to nie zalazło za skórę, na bieli znałem się dużo lepiej, nie odróżniałem właściwie mewy od siostry Dorothei, odpędzałem jednak od siebie gołębia i podobne głupstwa, zwłaszcza że nie były to Zielone Świątki, tylko Wielki Piątek, kiedy pojechaliśmy do Brzeźna i poszliśmy później na molo - nie było też gołębi nad znakiem nawigacyjnym, pod którym siedział facet z Nowego Portu ze sznurem do bielizny, siedział, a także spluwał, i gdy facet z Brzeźna wybierał sznur, aż potem sznur się skończył, i pokazał, dlaczego tak ciężko było wyciągnąć go ze słonawych wód Motławy, gdy moja biedna mama położyła potem rękę na ramieniu i aksamitnym kołnierzu Jana Brońskiego, bo twarz zrobiła się jej jak papier, bo chciała odejść, lecz potem musiała patrzeć, jak facet cisnął koński łeb na kamienie, jak mniejsze, jasnozielone węgorze wyskakiwały z grzywy, a większe, ciemniejsze wyduszał z padła, jak gdyby chodziło o wyciąganie śrub, ktoś rozdarł pierzynę, to znaczy, nadleciały mewy, rzuciły się na węgorze, bo mewy, jeśli jest ich trzy albo więcej, bez trudu dają sobie radę z małym węgorzem, natomiast większe sztuki przysparzają im dużo kłopotów. Wtedy jednak facet otworzył karemu pysk, wepchnął kawałek drewna między zęby, koń jakby się roześmiał, a on wsunął w głąb owłosioną rękę, sięgnął, chwycił, jak ja w szafie sięgnąłem, chwyciłem, tak i on, i jak ja wyciągnąłem lakierowany pasek, tak on wyciągnął dwa naraz, machnął nimi w powietrzu, rzucił na kamienie, aż moja biedna mama zwróciła całe śniadanie, które składało się z kawy z mlekiem, białka i żółtka, odrobiny marmolady i kęsów białego chleba, i było tak sute, że mewy od razu ustawiły się ukośnie, zeszły piętro niżej, opadły z rozczapierzonymi pazurami, nie mówiąc już o wrzasku ani o tym, że mewy, jak powszechnie wiadomo, mają złe oczy, i nie dały się odpędzić, na pewno nie Janowi Brońskiemu, który się ich bał i obiema rękami zasłaniał swoje niebieskie, pogodne oczy, nie usłuchały też mojego bębenka, tylko obżerały się, a tymczasem ja z wściekłością, ale i zachwytem znajdowałem na blasze niejeden nowy rytm, lecz mojej biednej mamie wszystko to zobojętniało, była całkowicie zaprzątnięta czym innym, dławiła się i dławiła, jednakże nic się już nie pokazywało, ponieważ zjadła niezbyt wiele, bo chciała zachować smukłą figurę, dlatego chodziła dwa razy w tygodniu na gimnastykę do Frauenschaftu, ale to niewiele pomagało, gdyż jadła po kryjomu i zawsze znajdowała jakieś wyjście, jak i facet z Nowego Portu, na przekór wszelkim teoriom, kiedy wszyscy myśleli, że już nic z tego nie będzie, na zakończenie wyciągnął szkapie z ucha węgorza. Ryba cała była w białej kaszy, bo zaszyła się w końskim mózgu. Facet jednak tak długo nią wywijał, aż kasza opadła, aż węgorz odsłonił swój blask i lśnił jak lakierowany pasek, bo właśnie to chciałem powiedzieć: taki lakierowany pasek nosiła siostra Dorothea, ilekroć szła prywatnie, bez broszki z czerwonym krzyżem.My natomiast poszliśmy do domu, chociaż Matzerath chciał jeszcze zostać, bo do portu wpływał jakiś fin, miał chyba z tysiąc osiemset ton i wzbijał fale. Facet zostawił koński łeb na molo. W jednej chwili karosz zrobił się biały i zaczął wrzeszczeć. Nie wrzeszczał jednak tak, jak to robią konie, wrzeszczał raczej jak obłok, który jest biały, głośny i żarłocznie otula koński łeb. Co w gruncie rzeczy było wówczas całkiem przyjemne, bo dzięki temu nie widziało się już

316

szkapy, choć można było sobie wyobrazić, co się kryło za tym szaleństwem. Również fin odwrócił naszą uwagę, był wyładowany drzewem i tak pordzewiały jak brama cmentarna na Zaspie. Moja biedna mama nie oglądała się jednak ani za finem, ani za mewami. Miała dość. Choć dawniej nie tylko grała na naszym fortepianie, ale śpiewała piosenkę Mała mewo, leć nad Helgoland, więcej już jej nie zaśpiewała, w ogóle nic już nie zaśpiewała, z początku nie chciała też tknąć żadnej ryby, ale pewnego pięknego dnia zaczęła jeść tyle ryby, i to jak najtłustszej, aż już nie mogła, nie, nie chciała, miała dość, nie tylko węgorza, ale i życia, zwłaszcza mężczyzn, może i Oskara, w każdym razie ona, która skądinąd niczego sobie nie odmawiała, stała się raptem skromna w wymaganiach, wstrzemięźliwa i pozwoliła pochować się w Brętowie. Po niej to chyba odziedziczyłem, że z jednej strony nie chcę sobie niczego odmówić, z drugiej zaś bez wszystkiego mogę się obejść; tylko bez wędzonych węgorzy, choć nadal są takie drogie, nie mogę żyć. Odnosiło się to również do siostry Dorothei, której nigdy nie widziałem, której lakierowany pasekniespecjalnie mi się podobał - a mimo to nie mogłem się od niego oderwać, pasek nie kończył się, rósł nawet, bo wolną ręką odpiąłem guziki rozporka i zrobiłem to, żeby znów wyobrazić sobie pielęgniarkę, której obraz przez mnóstwo lśniących węgorzy i podpływającego fina mocno mi się zamazał.Stopniowo Oskarowi, który raz po raz powracał na molo, udało się wreszcie przy pomocy mew odnaleźć świat siostry Dorothei przynajmniej w tej części szafy, która gościła jej puste, a jednak pociągające służbowe stroje. Gdy w końcu zobaczyłem ją bardzo wyraźnie i - jak mi się zdawało - dostrzegałem każdy szczegół jej twarzy, rygle wyśliznęły się ze zużytych zasuwek: drzwi szafy rozwarły się zgrzytliwie, nagła jasność wytrąciła mnie z równowagi i Oskar musiał zadać sobie niemało trudu, żeby nie poplamić wiszącego najbliżej fartucha siostry Dorothei.Byle tylko stworzyć niezbędne przejście, a ponadto na wesoło zakończyć pobyt w szafie, który wbrew oczekiwaniom kosztował mnie trochę sił, wybębniłem - czego nie robiłem już od lat - mniej czy bardziej zręcznie parę szybkich taktów na suchej tylnej ścianie szafy, potem wyszedłem z niej, jeszcze raz zbadałem jej czystość - naprawdę nie miałem sobie nic do zarzucenia, nawet lakierowany pasek zachował swój blask, nie, trzeba było przetrzeć kilka zmatowiałych miejsc, chuchnąć na nie, aż pasek ponownie stał się tym, co przypominało węgorze, które w latach mojej wczesnej młodości łapano na molo pod Nowym Portem.Ja, Oskar, opuściłem izdebkę siostry Dorothei gasząc ową czterdziestoświecową żarówkę, która przypatrywała mi się przez całą wizytę.

317

Klepp

Stałem na korytarzu, miałem w portfelu pęk płowych włosów, przez sekundę starałem się wyczuć ten pęk przez skórę portfela, podszewkę marynarki, kamizelkę, koszulę i podkoszulek, byłem jednak zbyt osłabiony i w ów dziwnie przygnębiający sposób zbyt zaspokojony, żeby w tej wyniesionej z izdebki zdobyczy dojrzeć coś więcej niż zwykły ubytek, jaki wyczesują grzebienie.Dopiero teraz Oskar przyznał się przed sobą, że poszukiwał zupełnie innych skarbów. Przebywając w izdebce siostry Dorothei chciałem przecież udowodnić sobie, że gdzieś w tym pomieszczeniu kryją się ślady owego doktora Wernera, choćby tylko w postaci jednej ze znanych mi kopert. Niczego nie znalazłem. Ani koperty, ani tym bardziej zapisanego arkusza. Oskar nie ukrywa, że z półki na kapelusze wyciągał jedną po drugiej powieści kryminalne siostry Dorothei, otwierał, badał pod kątem dedykacji i zakładek, polowałem też na fotografię, bo Oskar znał większość lekarzy szpitala Najświętszej Marii Panny, co prawda nie z nazwiska, ale z widzenia - lecz zdjęcia doktora Wernera nigdzie nie było.Wydawało się, że pokój siostry Dorothei był doktorowi nie znany, a jeśli widział go kiedyś, to nie udało mu się pozostawić śladów. Oskar miałby zatem wszelkie powody do radości. Czyż nie uzyskałem nad doktorem wielkiej przewagi? Czy brak jakichkolwiek śladów lekarza nie stanowił dowodu, że stosunki między nim a siostrą ograniczały się tylko do terenu szpitala, miały więc charakter służbowy, a jeśli pozasłużbowy, to zgoła jednostronny?Zazdrość Oskara domagała się jednak motywu. Jakkolwiek zabolałby mnie najdrobniejszy znak obecności doktora Wernera, doznałbym przecież głębokiej satysfakcji, której nie dałoby się porównać z owym drobnym i krótkotrwałym przeżyciem podczas bytności w szafie.Nie wiem już, jak wróciłem do swojego pokoju, przypominam sobie jednak, że za tymi drzwiami, w drugim końcu korytarza, które prowadziły do pokoju niejakiego pana Münzera, usłyszałem sztuczne, starające się zwrócić uwagę, uporczywe kaszlanie. Co mnie obchodził ów pan Münzer? Mało mi było sublokatorki Jeża? Czyżbym miał jeszcze Münzera - kto wie, co się kryło za tym nazwiskiem - brać na swoje barki? Oskar puścił więc mimo uszu natarczywy kaszel, a raczej: nie zrozumiałem, czego ode mnie żądano, i dopiero w swoim pokoju doszedłem do przekonania, że ów nie znany mi i obojętny pan Münzer kaszlał, żeby mnie, Oskara, zwabić do siebie.

318

Nie będę ukrywał: przez dłuższy czas było mi żal, że nie zareagowałem na kaszel, bo mój pokój wydał mi się tak strasznie ciasny, i zarazem obszerny, że nawet uciążliwą i wymuszoną rozmowę z kaszlącym panem Münzerem przyjąłbym jak dobrodziejstwo. Lecz nie zdobyłem się na odwagę, by z opóźnieniem, może odwzajemniając się kaszlem na korytarzu, nawiązać kontakt z tym panem za drzwiami w drugim końcu korytarza, opadłem bezwolnie na niewzruszony prostokąt kuchennego krzesła w moim pokoju, poczułem, jak zawsze, kiedy siedzę na krzesłach, że krew uderza mi do głowy, sięgnąłem na łóżko po domowy poradnik lekarski, upuściłem go na podłogę, kartki drogiej książki, którą kupiłem za ciężko zarobiony pozowaniem grosz, pomięły się, wziąłem ze stołu prezent od Raskolnikowa, blaszany bębenek, trzymałem go, nie mogłem jednak dobrać się do blachy pałeczkami. Oskar nie zdobył się też na łzy, które spadając na biały okrągły lakier przynosiłyby nierytmiczną ulgę.Można by teraz zacząć traktat o utraconej niewinności, można by postawić bębniącego, nieprzerwanie trzyletniego Oskara obok Oskara garbatego, pozbawionego głosu, niezdolnego do łez i bębnienia. Nie odpowiadałoby to jednak faktom: Oskar już jako trzyletni bębnista kilkakrotnie stracił niewinność, potem ją odzyskał albo odhodował; bo niewinność można porównać do bujnie rozrastającego się zielska - proszę tylko pomyśleć o tych wszystkich niewinnych babciach, które były kiedyś jedna w drugą nikczemnymi, przejętymi nienawiścią oseskami - nie, to nie zabawa w winę i niewinność poderwała Oskara z kuchennego krzesła; to raczej miłość do siostry Dorothei kazała mi odłożyć nie tknięty pałeczkami bębenek, opuścić pokój, korytarz, mieszkanie Zeidlerów i zjawić się w Akademii, chociaż profesor Kuchen zamówił mnie dopiero na późne popołudnie.Gdy Oskar niespokojnym krokiem opuszczał swój pokój, szedł korytarzem, ceremonialnie i głośno otwierał drzwi wejściowe, nastawiałem przez chwilę ucha ku drzwiom pana Münzera. Nie zakaszlał, a ja, zawstydzony, oburzony, zaspokojony i głodny, pełen wstrętu i głodu życia, niekiedy uśmiechając się, to znów bliski płaczu, wyszedłem z mieszkania, a niebawem i z domu przy Jülicher Strasse.W parę dni później zrealizowałem pielęgnowany od dawna plan, którego szczegółowe przygotowanie okazało się doskonałą metodą. Owego dnia byłem wolny przez całe przedpołudnie. Dopiero o trzeciej po południu Oskar i Ulla mieli pozować pełnemu inwencji malarzowi Raskolnikowowi, ja jako Odyseusz, który wracając do domu obdarza swoją Penelopę garbem. Na próżno starałem się odwieść artystę od tego pomysłu. Raskolnikow buszował wówczas z powodzeniem wśród greckich bogów i półbogów. Ulla czuła się w mitologii dobrze, więc uległem, pozwalałem się malować w postaci Wulkana, Plutona z Prozerpiną, wreszcie - owego popołudnia - garbatego Odyseusza. Bardziej jednak zależy mi na opisaniu owego przedpołudnia. Toteż Oskar nie wspomni państwu, jak wyglądała muza Ulla jako Penelopa, i powie: w mieszkaniu Zeidlerów było cicho. Jeż wybrał się w podróż handlową ze swoimi maszynkami do strzyżenia włosów, siostra Dorothea miała dzienny dyżur i wyszła z domu już o szóstej rano, pani Zeidler leżała jeszcze w łóżku, gdy krótko po ósmej listonosz przyniósł pocztę.Natychmiast przejrzałem korespondencję, do siebie nie znalazłem nic - ostatni list Marii miał dopiero dwa dni - ale wystarczył jeden rzut oka, by dostrzec nadaną w mieście kopertę, zaadresowaną ponad wszelką wątpliwość ręką doktora Wernera.Na razie położyłem ją obok innych przesyłek przeznaczonych dla pana Münzera i Zeidlerów, wróciłem do siebie i poczekałem, aż Zeidlerowa wyjrzała na korytarz, zaniosła sublokatorowi Münzerowi jego list, wstąpiła do kuchni, potem do sypialni i po zaledwie dziesięciu minutach

319

wyszła z mieszkania, z domu, bo o dziewiątej zaczynała pracę w biurze u Mannesmanna.Dla pewności Oskar odczekał jeszcze, ubierał się przesadnie długo, oczyścił sobie, na zewnątrz spokojny, paznokcie i potem dopiero zdecydował się działać. Poszedłem do kuchni, postawiłem aluminiowy garnek do połowy napełniony wodą na największy palnik trzypłomieniowego piecyka gazowego, puściłem z początku silny płomień, ale gdy tylko woda zaczęła parować, przykręciłem kurek do oporu, potem, strzegąc starannie swoich myśli i zaprzątając je jak najbardziej każdorazowymi czynnościami, trzema krokami dopadłem izdebki siostry Dorothei, złapałem list, który Zeidlerowa wsunęła do połowy pod drzwi, wróciłem do kuchni i ostrożnie trzymałem odwrotną stronę koperty tak długo nad parą, aż mogłem ją otworzyć niczego nie uszkadzając. Oczywiście, zanim Oskar odważył się potrzymać list doktora Wernera nad garnkiem, wyłączył gaz.Wiadomość od lekarza przeczytałem nie w kuchni, tylko leżąc na swoim łóżku. Zrazu poczułem się zawiedziony, bo ani nagłówek, ani końcowe frazesy listu nie dostarczały najlżejszego dowodu na to, że lekarza łączy romans z pielęgniarką.„Droga panno Dorotheo”, zaczynał doktor i kończył: „Oddany Pani Erich Werner”.Także czytając właściwy tekst nie znalazłem ani jednego naprawdę czułego słowa. Werner ubolewał, że poprzedniego dnia nie miał okazji porozmawiać z siostrą Dorothea, chociaż widział ją przy dwuskrzydłowych drzwiach na prywatny oddział męski. Z niezrozumiałych dla doktora Wernera powodów siostra Dorothea zawróciła jednak, zobaczywszy niespodziewanie lekarza w rozmowie z siostrą Beatą - a więc przyjaciółką Dorothei. Doktor Werner prosił tylko o wytłumaczenie, bo rozmowa, jaką prowadził z siostrą Beatą, miała czysto służbowy charakter. Jak ona, siostra Dorothea, dobrze wie, starał się zawsze, dawniej i teraz, zachowywać dystans wobec trochę nieopanowanej Beaty. Że nie jest to łatwe, ona Dorothea, która przecież zna Beatę, powinna zrozumieć, bo siostra Beata często bez żadnego skrępowania okazuje swoje uczucia, których on, doktor Werner, oczywiście nigdy nie odwzajemnia. Ostatnie zdanie listu brzmiało: „Proszę mi wierzyć, że w każdej chwili ma Pani możliwość porozumienia się ze mną”. Mimo formalistyki, chłodu, a nawet arogancji tych linijek pod koniec zdołałem bez trudu zdemaskować styl doktora E. Wernera, spostrzegłem, czym ten list chciał być: płomiennym wyznaniem miłosnym.Machinalnie wsadziłem zapisany arkusz do koperty, nie zachowując już żadnej ostrożności, klej, który przedtem być może Werner zwilżył swoim językiem, zwilżyłem teraz językiem Oskara, zacząłem się śmiać, a po chwili, śmiejąc się nadal, bić się dłonią na przemian w czoło i w potylicę, aż pośród tego bicia udało mi się oderwać prawą dłoń od czoła Oskara i położyć na klamce, otworzyć drzwi mojego pokoju, wyjść na korytarz i wsunąć list doktora Wernera pod drzwi, które szaro pomalowanym drewnem i mleczną szybą zagradzały drogę do znanego mi dobrze pokoiku siostry Dorothei.Siedziałem jeszcze w kucki, palcem, może dwoma, dotykałem listu, gdy z pokoju na drugim końcu korytarza usłyszałem głos pana Münzera. Zrozumiałem każde słowo jego powolnego i jakby przy dyktowaniu akcentowanego wołania: - Ach, drogi panie, czy mógłby pan przynieść mi trochę wody?Wstałem, pomyślałem sobie: ten człowiek musi być chory, równocześnie jednak zdałem sobie sprawę, że człowiek za drzwiami nie jest chory, że Oskar tylko wmówił sobie tę chorobę, aby mieć pretekst do zaniesienia wody, bo zwyczajne, niczym nie umotywowane wołanie nigdy by nie zwabiło mnie do pokoju zupełnie obcego człowieka.Z początku chciałem mu zanieść tę letnią jeszcze wodę w aluminiowym garnku, która pomogła

320

mi otworzyć list lekarza. Potem jednak wylałem używaną wodę do zmywaka, nabrałem świeżej i zaniosłem garnek z wodą pod drzwi, za którymi musiał mieszkać domagający się mnie i wody, a może tylko wody głos pana Münzera.Oskar zapukał, wszedł i od razu natknął się na tak charakterystyczny dla Kleppa zapach. Jeśli nazwę ten wyziew kwaśnym, to przemilczę jego równie silną słodką substancję. Atmosfera wokół Kleppa nie miała na przykład nic wspólnego z octowym powietrzem izdebki pielęgniarki. Powiedzieć o niej słodko-kwaśna też byłoby niedobrze. Ów pan Münzer, czyli Klepp, jak go dzisiaj nazywam, grubawy i leniwy, a mimo to nie ociężały, pocący się lekko, przesądny, nie myty, ale nie zaniedbany flecista i muzyk jazzowy, któremu stale coś przeszkadzało umrzeć, miał i ma w sobie zapach trupa, który nie może przestać palić papierosów, ssać mięto wek i zajeżdżać czosnkiem. Tak pachniał już wtedy, tak pachnie i oddycha dzisiaj, w dni odwiedzin, nasycając atmosferę chęcią życia i poczuciem znikomości, rzuca się na mnie, a zaraz po jego ceremonialnym, obiecującym powrót wyjściu Bruno musi otwierać okna i drzwi, robić przeciąg.Dzisiaj Oskar jest obłożnie chory. Wtedy, w mieszkaniu Zeidlera, zastałem Kleppa na szczątkach łóżka. Gnił nie tracąc dobrego humoru, w zasięgu ręki miał staroświecką chciałoby się powiedzieć: barokową maszynkę spirytusową, chyba z tuzin paczek spaghetti, puszki oliwy, koncentrat pomidorowy w tubkach, zwilgotniałą, skawaloną sól na gazetowym papierze i skrzynkę butelkowego piwa, które - jak się później okazało - było ciepławe. Siusiał na leżąco do pustych butelek, potem, jak po godzince opowiedział mi w zaufaniu, zamykał napełnione przeważnie po brzegi, pojemnością dopasowane do jego potrzeb zielonkawe zbiorniczki, odstawiał na bok, z dala od tych, w których było jeszcze piwo, żeby na wypadek, gdy chwyci go pragnienie, uniknąć pomyłki. Chociaż miał wodę w pokoju - przy odrobinie przedsiębiorczości mógłby siusiać do umywalki - zbyt był leniwy albo lepiej mówiąc, za bardzo sam sobie przeszkadzał we wstawaniu, żeby opuścić z wielkim trudem ugniecione łóżko i w garnku na spaghetti przynieść świeżej wody.Ponieważ Klepp jako pan Münzer pieczołowicie gotował makaron zawsze w tej samej wodzie, a zatem kilkakrotnie odlewanej, coraz bardziej zawiesistej brei strzegł jak oka w głowie, udawało mu się zachować, dzięki zapasowi pustych butelek po piwie, poziomą, dopasowaną do łóżka pozycję dłużej nieraz niż przez cztery dni. Moment krytyczny przychodził, kiedy z brei po spaghetti zostawały przesolone, lepkie resztki. Klepp mógłby wtedy co prawda rozpocząć głodówkę; ale do tego wówczas brakowało mu jeszcze przesłanek ideologicznych, poza tym taka asceza była chyba z góry obliczona na okres czterech, pięciu dni, bo w przeciwnym razie pani Zeidler, która przynosiła mu pocztę, albo większy garnek na spaghetti i odpowiedni do zapasu makaronu zapas wody, mogłyby jeszcze bardziej uniezależnić go od otoczenia.Gdy Oskar naruszył tajemnicę korespondencji, Klepp już od pięciu dni leżał niezależnie w łóżku; resztkami swojej wody po spaghetti mógłby przyklejać afisze na słupach ogłoszeniowych. I wtedy usłyszał moje niezdecydowane kroki na korytarzu, poświęcone siostrze Dorothei i jej listom. Przekonawszy się uprzednio, że Oskar nie reaguje na sztuczny, zapraszający kaszel, tego dnia, kiedy przeczytałem chłodno-namiętny list miłosny doktora Wernera, użył swojego głosu: - Ach, drogi panie, czy mógłby pan przynieść mi trochę wody?A ja wziąłem garnek, wylałem letnią wodę, odkręciłem kran, puściłem szumiący strumień, aż garnek napełnił się do połowy, dodałem jeszcze trochę, małądolewkę, i zaniosłem mu świeżą wodę, byłem owym drogim panem, za jakiego mnie brał, przedstawiłem się, powiedziałem, że jestem Matzerath, kamieniarz i rytownik.On, również uprzejmie, uniósł górną część ciała o parę stopni, wymienił nazwisko: Egon

321

Münzer, muzyk jazzowy; prosił mnie jednak, żebym mówił na niego Klepp, bo już jego ojciec nazywa się Münzer. Zrozumiałem jego życzenie nazbyt dobrze, sam przecież nazywałem się przeważnie Koljaiczkiem albo po prostu Oskarem, nosiłem nazwisko Matzerath jedynie przez pokorę i bardzo rzadko decydowałem się podawać za Oskara Brońskiego. Nie miałem więc kłopotów z nazywaniem leżącego młodego grubasa - dawałem mu trzydziestkę, był jednak młodszy - zwyczajnie Kleppern. On mówił na mnie Oskar, bo nazwisko Koljaiczek było dla niego za trudne.Wdaliśmy się w rozmowę, z początku jednak wysilaliśmy się na swobodę. Gawędząc poruszaliśmy najlżejsze tematy: byłem ciekaw, czy on uważa, że nasz los jest nieodwracalny. Uważał, że jest nieodwracalny. Czy jego zdaniem wszyscy ludzie muszą umrzeć, pytał Oskar. Tak, ostateczną śmierć wszystkich ludzi uważał za pewnik, ale miał wątpliwości, czy wszyscy ludzie muszą się rodzić, swoje narodziny uznawał za pomyłkę i Oskar po raz drugi poczuł się mu bliski. Obaj też wierzyliśmy w niebo - tylko że on mówiąc o niebie zaśmiał się z lekka plugawo, podrapał się pod kołdrą: można było domyślić się, że pan Klepp już za życia planował nieprzyzwoitości, które zamierzał wyprawiać w niebie. Gdy rozmowa zeszła na polity-kę, zapalił się niemal, wymienił mi ponad trzysta niemieckich domów książęcych, którym z miejsca chciał dać godność, koronę i władzę; okolice Hanoweru przysądził imperium brytyjskiemu. Gdy zapytałem go o los niegdyś wolnego miasta Gdańska, nie wiedział niestety, gdzie ono leży, ale na księcia tej nie znanej sobie mieściny zaproponował niefrasobliwie jakiegoś hrabiego z rodu Bergów, który - jak powiedział - wywodzi się w dość prostej linii od Jana Wellema. Wreszcie - zajmowaliśmy się właśnie definiowaniem pojęcia prawdy, czyniąc w tym pewne postępy — dzięki paru zręcznym, rzuconym mimochodem pytaniom dowiedziałem się, że pan Klepp mieszka jako sublokator u Zeidlera już od trzech lat. Żałowaliśmy, że nie dane nam było poznać się wcześniej. Przypisywałem winę Jeżowi, który nie udzielił mi wystarczających informacji o wylęgiwaczu - podobnie jak nie przyszło mu do głowy powiedzieć mi coś więcej o pielęgniarce aniżeli owa skąpa wskazówka: za tymi drzwiami z mleczną szybą mieszka jedna pielęgniarka.Oskar nie chciał od razu obciążać pana Münzera, czyli Kleppa, swoimi troskami. Nie wypytywałem więc o pielęgniarkę, lecz najpierw zatroszczyłem się o niego: - A propos zdrowia - wtrąciłem - czy pan źle się czuje?Klepp ponownie uniósł górną część ciała o parę stopni, a gdy dostrzegł, że nie uda mu się usiąść prosto, padł z powrotem na plecy i objaśnił mnie, że właściwie leży w łóżku po to, żeby ustalić, jak się czuje: źle, średnio czy dobrze. Ma nadzieję w ciągu paru tygodni dojść do wniosku, że czuje się średnio.Potem nastąpiło to, czego się obawiałem i czemu długą i zawiłą rozmową starałem się zapobiec. - Ach, drogi panie, proszę zjeść ze mną porcyjkę spaghetti. - I tak zjedliśmy ugotowany w przyniesionej przeze mnie świeżej wodzie makaron. Nie śmiałem wyprosić od niego lepkiego garnka, żeby gruntownie wyszorować go w zmywaku. Klepp, przekręciwszy się na bok, gotował potrawę bez słowa, wykonując lunatycznie pewne ruchy. Wodę odlał ostrożnie do sporej puszki po konserwach, nie zmieniając w sposób widoczny położenia górnej części ciała, sięgnął pod łóżko, wyciągnął zatłuszczony oliwą talerz z zaschniętymi resztkami koncentratu pomidorowego, przez chwilę był jakby nie zdecydowany, po raz drugi wsadził rękę pod łóżko, wydobył na światło dzienne zgnieciony papier gazetowy, wytarł nim talerz, wsunął papier z powrotem pod łóżko, chuchnął na rozmazany brud, jakby chciał jeszcze zdmuchnąć ostatni pyłek, potem niemal wytwornym gestem wręczył mi ten najobrzydliwszy ze wszystkich

322

talerzy i poprosił, żeby Oskar brał bez skrępowania.Chciałem wziąć dopiero po nim, powiedziałem, żeby on zaczął. Zaopatrzył się we wstrętne, klejące się do palców sztućce, po czym łyżką i widelcem nałożył kopiasto spaghetti na mój talerz, eleganckimi ruchami wycisnął z tubki długą glistę koncentratu pomidorowego, rysując ornament na plątaninie makaronu, polał obficie oliwą z puszki, to samo zrobił w garnku, posypał pieprzem obie porcje, wymieszał swoją i wymownymi spojrzeniami dał mi do zrozumienia, że mam postąpić podobnie. - Ach, drogi panie, proszę wybaczyć, że nie mam w domu tartego parmezanu. Mimo to życzę smacznego.Do dziś Oskar nie może zrozumieć, jakim sposobem przemógł się wówczas, by użyć łyżki i widelca. To dziwne, ale potrawa mi smakowała. Owo przyrządzone przez Kleppa spaghetti stało się nawet dla mnie miernikiem wartości, który od tego dnia przykładałem do każdego menu, jakie stawiano przede mną.Przy jedzeniu znalazłem dość czasu, żeby dokładnie, a mimo to niepostrzeżenie obejrzeć pokój wylegiwacza. Główną atrakcją był odkryty okrągły otwór przewodu kominowego pod samym sufitem; zionął czarno ze ściany. Na dworze za dwoma oknami było wietrzno. W każdym razie to chyba porywy wiatru co jakiś czas napędzały do pokoju Kleppa chmury sadzy. Kładły się one równomiernie, z pogrzebowym namaszczeniem, na meblach. Ponieważ całe umeblowanie składało się jedynie z łóżka stojącego pośrodku pokoju i paru przykrytych papierem do pakowania, zwiniętych dywanów z kolekcji Zeidlera, można było stwierdzić z niezachwianą pewnością: w owym pokoju nie było niczego czarniejszego niż białe niegdyś prześcieradło, poduszka pod głową Kleppa i ręcznik, którym wylęgiwacz zawsze zasłaniał twarz, ilekroć poryw wiatru wpędzał do środka chmurę sadzy.Obydwa okna pokoju, podobnie jak okna sypialnio-bawialni Zeidlerów, wychodziły na Jülicher Strasse, a ściślej mówiąc, na zielone i szare listowie owego kasztana, który stał przed frontem kamienicy. Jedynym obrazem był wiszący między oknami, przymocowany pluskiewkami, kolorowy, wycięty prawdopodobnie z jakiegoś ilustrowanego pisma portret Elżbiety, królowej Anglii. Pod portretem, na haku murarskim wisiała kobza, której szkocki wzór ledwo przezierał zza warstwy sadzy. Podczas gdy oglądałem kolorową fotografię, myśląc nie tyle o Elżbiecie i jej Filipie, co o siostrze Dorothei, która stała między Oskarem a doktorem Wernerem i być może rozpaczała, Klepp wyjaśnił mi, że jest wiernym i zagorzałym stronnikiem angielskiego domu królewskiego, dlatego też brał lekcje gry na kobzie u kobziarza ze szkockiego pułku wchodzącego w skład brytyjskiej armii okupacyjnej, zwłaszcza że tym pułkiem dowodziła Elżbieta; on, Klepp, widział ją na kronice filmowej, jak w szkockiej spódniczce, od góry do dołu w kratę, dokonywała przeglądu pułku.Dziwnym trafem odezwał się we mnie katolik. Wyraziłem wątpliwość, czy Elżbieta w ogóle ma jakiekolwiek pojęcie o grze na kobzie, zrobiłem też parę uwag na temat haniebnego wykończenia katolickiej Marii Stuart, jednym słowem Oskar dał Kleppowi do zrozumienia, że uważa Elżbietę za osobę niemuzykalną.Właściwie spodziewałem się, że monarchista wybuchnie gniewem. Tymczasem on uśmiechnął się z wyższością i poprosił mnie o wyjaśnienie, z którego mógłby ewentualnie zorientować się, czy ja, mały człowieczek - tak mnie grubas nazwał - mam prawo wyrokować o sprawach muzyki.Przez dłuższy czas Oskar przyglądał się Kleppowi. Rzucił mi wyzwanie nie wiedząc, co we mnie wyzywa. To coś spłynęło mi z głowy w garb. Był to jakby sądny dzień wszystkich moich starych, wykończonych blaszanych bębenków. Tysiąc blach, które rozniosłem do cna, i ta

323

jedna, która leżała pogrzebana na Zaspie, powstały wszystkie, narodziły się na nowo, zdrowe i całe święciły zmartwychwstanie, odezwały się, wypełniły mnie, poderwały z brzegu łóżka, wywabiły z pokoju - poprosiłem Kleppa o wybaczenie i chwilę cierpliwości - pognały obok drzwi z mleczną szybą prowadzących do izdebki siostry Dorothei — widoczny tylko do połowy prostokąt listu leżał jeszcze na podłodze korytarza - zapędziły do mojego pokoju, kazały mi sięgnąć po ów bębenek, który podarował mi malarz Raskolnikow, kiedy pracował nad Madonną 49, a ja wziąłem bębenek, miałem w ręku blachę, miałem obie pałeczki, odwróciłem się albo zostałem odwrócony, opuściłem swój pokój, przemknąłem obok przeklętej izdebki, wszedłem do makaronowej kuchni Kleppa jak człowiek ocalały, który wraca z długiej tułaczki, nie certowatem się wcale, siadłem na brzegu łóżka, ułożyłem odpowiednio biało-czerwono lakierowany instrument, z początku wywijałem pałeczkami w powietrzu, byłem jeszcze chyba trochę zakłopotany i nie patrzyłem na zdumionego Kleppa, później, jakby przypadkiem, opuści-łem jedną pałeczkę na blachę, och, i blacha odpowiedziała Oskarowi raz, potem drugi, po drugiej pałeczce; i zacząłem bębnić, po kolei, na początku był początek: ćma szamotała się bębniąc między żarówkami w chwili mojego przyjścia na świat; wybębniłem schody piwniczne z dziewiętnastoma stopniami i mój upadek ze schodów, kiedy obchodzono moje legendarne trzecie urodziny; przebiegałem bębnieniem podział godzin szkoły Pestalozziego, wdrapywałem się z bębenkiem na Wieżę Więzienną, siedziałem z bębenkiem pod politycznymi trybunami, odtwarzałem bębnieniem węgorze i mewy, trzepanie dywanów w Wielki Piątek, siedziałem bębniąc na zwężającej się u stóp trumnie mojej biednej mamy, potem za partyturę posłużyły mi usiane bliznami plecy Herberta Truczinskiego, a gdy opowiadałem na swojej blasze dzieje obrony Poczty Polskiej przy placu Heweliusza, zauważyłem z daleka jakiś ruch u wezgłowia owego łóżka, na którym siedziałem, jednym okiem dostrzegłem wyprostowanego Kleppa, który wyciągnął spod poduszki śmieszny drewniany flet, przyłożył do ust i wydobył zeń dźwięki tak słodkie, tak kunsztowne, tak zgodne z moim bębnieniem, że mogłem zaprowadzić go na cmentarz na Zaspie do Leo Hysia, że skończywszy z Hysiem mogłem przed nim, dla niego i z nim razem spienić proszek musujący mojej pierwszej miłości; zawiodłem go nawet w dżunglę pani Liny Greff, wprawiłem też w ruch wielki, obciążony siedemdziesięciopięciokilogramowym ciężarem mechaniczny bębenek handlarza warzyw Greffa, zabrałem Kleppa do teatru frontowego Bebry, przywołałem na swojej blasze Jezusa, przedstawiłem, jak Störtebeker i wszyscy Wy ciskacze skakali z wieży w dół - a na dole siedziała Luzie - pozwoliłem mrówkom i Rosjanom zająć mój bębenek, nie zaprowadziłem Kleppa po raz drugi na cmentarz na Zaspie, gdzie rzuciłem bębenek do grobu Matzeratha, ale wziąłem się do swojego wielkiego, nigdy nie kończącego się tematu: kaszubskie kartofliska, październikowy deszcz, moja babka, która siedzi tam w swoich czterech spódnicach; i serce Oskara omal nie zamarło, gdy usłyszałem, jak flet Kleppa mżył październikowym deszczem, jak w deszczu wytropił pod czterema spódnicami mojego dziadka, podpalacza Józefa Koljaiczka, i jak ten sam flet ogłaszał uroczyście i udowadniał poczęcie mojej biednej mamy.Graliśmy przez kilka godzin. Kiedy przedstawiliśmy na różne sposoby ucieczkę mojego dziadka po tratwach, zakończyliśmy koncert, wyczerpani lekko, ale i szczęśliwi, aluzyjnym hymnem na cześć ewentualnego cudownego ocalenia zaginionego bez wieści podpalacza.W połowie ostatniego dźwięku Klepp oderwał flet od ust i wyskoczył ze swojego ugniecionego łóżka. Za nim podążyły trupie zapachy. On zaś otworzył szeroko okna, zatkał gazetą otwór przewodu kominowego, podarł kolorowe zdjęcie Elżbiety, królowej Anglii, obwieścił koniec czasów monarchistycznych, odkręcił kran i puścił wodę do umywalki: mył się, on, Klepp, zaczął

324

się myć, odważył się obmyć wszystko, nie było to już mycie, tylko obmywanie; a gdy obmyty odszedł od wody i stanął przede mną gruby, ociekający, nagi, bliski pęknięcia, z brzydkim, zwisającym ukośnie przyrodzeniem, podniósł mnie, podniósł wyprostowanymi rękami - bo Oskar był i jest lekki - gdy potem wezbrał w nim śmiech, wybuchnął i uderzył o sufit, zrozumiałem, że nie tylko bębenek Oskara zmartwychwstał, że i Klepp był zmartwychwstały - i pogratulowaliśmy sobie nawzajem całując się z dubeltówki.Jeszcze tego samego dnia - wyszliśmy pod wieczór, piliśmy piwo, jedliśmy kaszankę z cebulą - Klepp zaproponował mi, żebyśmy założyli orkiestrę jazzową. Wprawdzie poprosiłem o czas do namysłu, ale Oskar zdecydował się już porzucić nie tylko swój zawód, wykuwanie napisów u kamieniarza Korneffa, lecz i pozowanie z muzą Ullą, postanowił zostać perkusistą w zespole jazzowym.

Na kokosowym chodniku

Oskar zatem dostarczył wówczas Kleppowi powodów do wstania. I chociaż mój przyjaciel z wielkim zapałem wyskoczył ze stęchłej pościeli, a nawet ochlapał się wodą i całkowicie przeobraził się w człowieka, który woła „do dzieła” i „do mnie dziś należy cały świat”, teraz, kiedy wylegiwacz nazywa się Oskar, pragnę stwierdzić: Klepp chce się na mnie zemścić, chce mi obrzydzić okratowane łóżko w zakładzie dla nerwowo chorych, boja mu obrzydziłem jego łóżko w makaronowej kuchni.Raz w tygodniu muszę znosić jego odwiedziny, wysłuchiwać jego optymistycznych tyrad jazzowych, muzyczno-komunistycznych manifestów, bo ledwie mu zabrałem łóżko i kobzę-Elżbietę, on, który wylegując się był wiernym monarchistą, zwolennikiem angielskiego domu królewskiego, wstąpił do KPD i jeszcze dzisiaj uprawia komunistyczną propagandę jako nielegalne hobby, popijając piwo, zajadając kaszankę i wyliczając Bogu ducha winnym poczciwcom, którzy stoją przy barze i studiują etykiety na butelkach, błogosławione zbieżności między pracującym na całego zespołem jazzowym a radzieckim kołchozem.Wypłoszonemu marzycielowi nadarza się w obecnych czasach tylko parę możliwości. Raz wyrwany z ugniecionego łóżka, Klepp mógł wstąpić do partii - choćby nielegalnej, co jeszcze dodawało uroku. Entuzjasta jazzu - to drugie nadarzające mu się wyznanie. Po trzecie, jako ochrzczony protestant Klepp mógłby zmienić wiarę i przejść na katolicyzm.Trzeba Kleppowi przyznać, że nie zamknął sobie drogi do żadnego z wyznań. Ostrożność, ciężkie, lśniące ciało i humor, co żyje z poklasku, podsunęły mu receptę, której reguły z chłopską chytrością pozwalały mieszać teorie Marksa z mitem jazzu. Jeśli pewnego dnia spotka na swojej drodze lewicującego księdza w typie księdza-robotnika, który poza tym ma w swojej pieczy kolekcję płyt z dixie-landem, to od tej chwili opętany jazzem marksista będzie co niedziela przystępował do komunii, mieszając opisany wyżej zapach swojego ciała z wyziewami neogotyckiej katedry.

325

Przed podobnym losem chroni mnie moje łóżko, z którego facet chce mnie wywabić nęcącymi obietnicami. Składa w sądzie jedno podanie za drugim, działa ręka w rękę z moim adwokatem, domaga się wznowienia procesu: pragnie uniewinnienia Oskara, uwolnieniaOskara - wyciągnijmy naszego Oskara z tego zakładu - a wszystko tylko dlatego, że Klepp zazdrości mi łóżka!Jednakże nie żałuję, że będąc sublokatorem Zeidlera z leżącego przyjaciela zrobiłem stojącego, przechadzającego się, a czasem nawet biegnącego przyjaciela. Poza owymi wytężonymi chwilami, które zatopiony w myślach poświęcałem siostrze Dorothei, miałem teraz beztroskie życie prywatne.- Halo, Klepp! - grzmociłem go w ramię. - Załóżmy zespół jazzowy.A on głaskał mój garb, który lubił niemal tak samo jak swój brzuch. - Obaj z Oskarem zakładamy zespół jazzowy! - obwieszczał Klepp światu. - Tylko brakuje nam jeszcze gitarzysty, który umiałby grać na banjo.Istotnie bębenek i flet potrzebują jeszcze drugiego instrumentu melodycznego. Szarpany kontrabas, choćby ze względów wizualnych, nie byłby zły, ale już wtedy trudno było o basistów, szukaliśmy więc gorączkowo brakującego gitarzysty. Dużo chodziliśmy do kina, dwa razy w tygodniu, przy piwie, kaszance i cebuli wyprawialiśmy rozmaite hece ze zdjęciami paszportowymi. Klepp poznał wtedy rudą Ilsę, lekkomyślnie podarował jej swoją fotografię, tylko z tego powodu musiał się z nią ożenić - ale gitarzysty nie znaleźliśmy.Aczkolwiek düsseldorfskie Stare Miasto z wypukłymi szybkami z ołowiu, z musztardą i serem, oparami piwa i dolnoreńskim kołysaniem z racji mojej pracy w charakterze modela na Akademii Sztuk Pięknych było mi jako tako znane, dopiero u boku Kleppa miałem je poznać na dobre. Szukaliśmy gitarzysty w okolicach kościoła Św. Lamberta, we wszystkich knajpach, a zwłaszcza przy Ratinger Strasse, w „Jednorożcu”, bo tam grał do tańca Bobby, pozwalał nieraz towarzyszyć sobie na flecie i blaszanym bębenku, oklaskiwał moją blachę, mimo że sam był wyśmienitym perkusistą, któremu niestety brakowało palca u prawej ręki.Chociaż w „Jednorożcu” nie znaleźliśmy gitarzysty, to jednak nabrałem pewnej rutyny, miałem zresztą trochę doświadczenia z czasów teatru frontowego i wnet już byłbym niezłym perkusistą, gdyby siostra Dorothea raz po raz nie psuła mi szyków.Połowa moich myśli zawsze była przy niej. Można by to jeszcze przeboleć, gdyby ich druga połowa całkowicie, bez reszty, trzymała się blaszanego bębenka. Działo się jednak tak, że myśl zaczynała się od bębenka, a kończyła na stanowiącej własność siostry Dorothei broszce z czerwonym krzyżem. Klepp, który potrafił po mistrzowsku tuszować swoim fletem moje nawalanki, za każdym razem, widząc Oskara w takim rozdwojonym zamyśleniu, pytał z troską: - Może jesteś głodny? Zamówić ci kaszankę?Klepp w każdym cierpieniu wietrzył wilczy głód, uważał też, że każde cierpienie można uleczyć porcją świeżej kaszanki. Oskar jadł w owym czasie mnóstwo świeżej kaszanki z krążkami cebuli i popijał piwem, byle utwierdzić Kleppa w przekonaniu, że jego cierpienie ma na imię głód, nie zaś siostra Dorothea.Na ogół bardzo wcześnie opuszczaliśmy mieszkanie Zeidlerów przy Jülicher Strasse i jedliśmy śniadanie na Starym Mieście. Na Akademię chodziłem już tylko wtedy, gdy potrzebowaliśmy pieniędzy na kino. Muza Ulla zaręczyła się tymczasem po raz trzeci czy czwarty z malarzem Lankesem, nie miała więc czasu, bo Lankes dostał pierwsze duże zamówienie przemysłowe. Pozowanie bez muzy nie sprawiało jednak Oskarowi żadnej przyjemności - znów go znie-kształcano, nurzano okropnie w czerni, wobec czego poświęciłem się wyłącznie mojemu

326

przyjacielowi Kleppowi; bo u Marii i Kurtusia też nie znajdowałem spokoju. Tam przesiadywał co wieczór jej szef i żonaty wielbiciel, Stenzel.Gdy pewnego dnia wczesną jesienią w dziewięćset czterdziestym dziewiątym obaj z Kleppern wyszliśmy z naszych pokoi, spotkaliśmy się na korytarzu mniej więcej na wysokości drzwi z mleczną szybą i chcieliśmy z instrumentami opuścić mieszkanie, zawołał nas Zeidler, który uchylił drzwi swojej bawialnio-sypialni.Wysunął ku nam wąski, ale gruby zwój dywanu i zażądał, .żebyśmy pomogli mu go ułożyć i przymocować. Dywan był kokosowym chodnikiem. Miał osiem metrów i dwadzieścia centymetrów długości. Ponieważ jednak korytarz w mieszkaniu Zeidlerów miał tylko siedem metrów i czterdzieści pięć centymetrów, musieliśmy we dwójkę z Kleppern obciąć siedemdziesiąt pięć centymetrów kokosowego chodnika. Zrobiliśmy to na siedząco, bo przecinanie kokosowych włókien okazało się ciężką pracą. Po tej operacji chodnik był o dwa centymetry za krótki. Ponieważ miał dokładnie tę samą szerokość co korytarz, Zeidler, któremu rzekomo ciężko było się schylać, prosił nas, żebyśmy wspólnymi siłami przybili chodnik do podłogi. To Oskar wpadł na pomysł, żeby przybijając naciągnąć chodnik. Dzięki temu udało nam się zmniejszyć do minimum ów dwucentymetrowy niedobór. Wbijaliśmy gwoździe o szerokich, płaskich główkach, bo inne, o wąskich główkach, nie przytrzymałyby luźno plecionego kokosowego chodnika. Ani Oskar, ani Klepp nie uderzyli się w palce. Co prawda skrzywiliśmy parę sztuk. Była to jednak wina jakości gwoździ, które pochodziły z zapasów Zeidlera, a więc sprzed reformywalutowej. Gdy połowa kokosowego chodnika przylegała już mocno do podłogi, złożyliśmy młotki na krzyż i spoglądaliśmy na Jeża, który nadzorował naszą pracę, bez natarczywości wprawdzie, ale z nadzieją. Zeidler zniknął w bawialnio-sypialni, wrócił z trzema kieliszkami do likieru ze swojego zapasu, miał też w ręku butelkę żytniówki. Wypiliśmy za trwałość kokosowego chodnika, powiedzieliśmy potem, znów bez natarczywości, raczej z nadzieją: — W gardle zasycha od tych kokosowych włókien. - Być może kieliszki do likieru były rade, że mogły kilkakrotnie, raz za razem, gościć żytniówkę, zanim znajomy wybuch gniewu Jeża zamienił je w stłuczki. Gdy Klepp niechcący upuścił na chodnik pusty kieliszek, szkło nie rozbi-ło się i nawet nie zadźwięczało. Pochwaliliśmy wszyscy kokosowy chodnik. Gdy pani Zeidler, która stojąc w drzwiach bawialnio-sypialni przypatrywała się naszej pracy, podobnie jak my pochwaliła kokosowy chodnik, bo uchronił kieliszek przed rozbiciem, Jeż wpadł w gniew. Kopnął nie przymocowaną jeszcze cześć chodnika, porwał trzy puste kieliszki, zniknął z tym ładunkiem w bawialnio-sypialni, usłyszeliśmy brzęk serwantki - sięgnął po więcej kieliszków, gdyż trzy mu nie wystarczały - i w jednej chwili dobiegła Oskara dobrze mu znana muzyka: oczyma duszy zobaczył piec stałopalny Zeidlerów, u jego stóp leżało osiem rozbitych kieliszków, a Zeidler schylał się ze śmietniczką i szczotką, zmiatał jako Zeidler owe stłuczki, których narobił jako Jeż. Pani Zeidler nadal stała w drzwiach nie zważając na pobrzękiwanie i szczękanie za plecami. Interesowała się bardzo naszą pracą, zwłaszcza że gdy Jeż wpadł w gniew, ponownie chwyciliśmy za młotki. Nie wrócił już, żytniówkę jednak zostawił przy nas. Z początku, przykładając butelkę do ust, krępowaliśmy się pani Zeidler. Ale ona skinęła nam przyjaźnie głową, czym jednak nie zdołała nas skłonić do zaproponowania jej, by pociągnęła łyk z butelki. Mimo to pracowaliśmy starannie i wbijaliśmy gwóźdź za gwoździem w kokosowy chodnik. Gdy Oskar przybijał chodnik koło izdebki siostry Dorothei, za każdym uderzeniem młotka brzęczały mleczne szybki. Dotykało go to boleśnie, tak że na wypełnioną bólem chwilę musiał opuścić młotek. Ledwie jednak minął drzwi z mleczną szybą prowadzące do izdebki

327

siostry Dorothei, i jemu, i jego młotkowi szło lepiej. Ponieważ wszystko kiedyś się kończy, skończyło się i przybijanie kokosowego chodnika. Od brzegu do brzegu biegły gwoździe z szerokimi główkami, tkwiły po szyje w podłodze i utrzymywały główki tuż nad falującymi, wzburzonymi dziko, tworzącymi wiry kokosowymi włóknami. Zadowoleni z siebie prze-chadzaliśmy się po korytarzu, rozkoszując się długością dywanu, chwaliliśmy własną pracę, podkreślaliśmy, że ułożenie i przybicie kokosowego chodnika na czczo, bez śniadania, to wcale nie taka prosta sprawa, i osiągnęliśmy w końcu tyle, że pani Zeidler odważyła się stąpnąć na nowy, chciałoby się rzec: dziewiczy chodnik, poszła do kuchni, zaparzyła nam kawy i usmażyła sadzone jajka. Jedliśmy w moim pokoju, Zeidlerowa się wyniosła, bo musiała iść do biura Mannesmanna, zostawiliśmy otwarte drzwi, wsuwając, lekko wyczerpani, patrzyliśmy na swoje dzieło, na płynący ku nam kokosowy chodnik.Po cóż tyle słów na temat taniego dywanu, który co najwyżej przed reformą walutową miał jakąś wartość wymienną? Oskar słyszy to uzasadnione pytanie, odpowiada na nie wyprzedzając bieg wypadków i mówi: Na tym kokosowym chodniku najbliższej nocy spotkałem po raz pierwszy siostrę Dorotheę.Późno, gdzieś koło północy, przyszedłem do domu wypełniony piwem i kaszanką. Kleppa zostawiłem na Starym Mieście. Szukał tam gitarzysty. Znalazłem co prawda dziurkę od klucza w drzwiach mieszkania Zeidlerów, stanąłem na kokosowym chodniku w korytarzu, minąłem ciemną mleczną szybę, wszedłem do swojego pokoju, do swojego łóżka, rozebrałem się przedtem, ale nie znalazłem pidżamy - była w praniu u Marii - znalazłem za to ów siedemdziesięciopięciocentymetrowy kawałek kokosowego chodnika, który odcięliśmy, położyłem ów kawałek jako dywanik przed łóżkiem, wyciągnąłem się na łóżku, ale nie mogłem zasnąć.Nie ma powodu opowiadać państwu, o czym Oskar myślał albo czym bezmyślnie nabijał sobie głowę nie mogąc zasnąć. Dzisiaj sądzę, że odkryłem przyczynę mojej ówczesnej bezsenności. Zanim wszedłem do łóżka, stałem boso na nowym dywaniku, na kawałku kokosowego chodnika. Kokosowe włókna udzieliły się moim bosym stopom, dostały się przez skórę do krwi: nawet gdy długo już leżałem, stałem nadal na kokosowych włóknach i dlatego nie mogłem zmrużyć oka; nie ma bowiem rzeczy bardziej podniecającej, bardziej odpędzającej sen i sprzyjającej rozmyślaniom niż stanie boso na macie z kokosowych włókien. Oskar stał i leżał długo po pomocy, do trzeciej nad ranem, wciąż bezsennie, jednocześnie na macie i w łóżku, gdy usłyszał z korytarza skrzypnięcie drzwi, raz i drugi. To pewnie Klepp, który wraca do domu bez gitarzysty, ale nafaszerowany kaszanką, pomyślałem, wiedziałem jednak, że to nie Klepp otworzył najpierw jedne, potem drugie drzwi. Pomyślałem też: skoro leżysz w łóżku na próżno i czujesz przy tym kokosowe włókna pod stopami, dobrze zrobisz, jeśli wyjdziesz z tego łóżka i naprawdę, nie tylko w wyobraźni, staniesz na macie z kokosowych włókien. Oskar tak zrobił. Nie obyło się bez następstw. Ledwie stanąłem na macie, siedemdziesięciopięciocentymetrowa resztka pod stopami przypomniała mi o swoim pochodzeniu, o mającym siedem metrów i czterdzieści trzy centymetry długości kokosowym chodniku w korytarzu. Może powodowało mną współczucie dla odciętego kawałka, może usłyszawszy z korytarza skrzypnięcie drzwi podejrzewałem, ale nie na serio, że wrócił Klepp; Oskar schylił się, w obie ręce, ponieważ kła-dąc się nie znalazł pidżamy, wziął dwa rogi kokosowego dywanika, stanął w rozkroku, już nie na włóknach, tylko na podłodze, wyciągnął matę spomiędzy nóg, trzymał siedemdziesięciopięciocentymetrowy kawałek przed swoim ciałem mierzącym zaledwie metr i dwadzieścia jeden centymetrów, zakrywał więc swoją nagość, jak należy, był jednak od

328

obojczyków do kolan wystawiony na wpływy kokosowych włókien. To się jeszcze spotęgowało, gdy Oskar osłonięty swoją włóknistą szatą opuścił ciemny pokój i znalazł się w ciemnym kory-tarzu, a zatem na kokosowym chodniku.Cóż dziwnego, że wobec owej włóknistej obfitości chodnika pędziłem spiesznymi kroczkami, że chciałem umknąć wpływom spod stóp, chciałem się ratować i podążałem tam, gdzie podłoga nie była wyłożona kokosowymi włóknami - do toalety.Toaleta była ciemna jak korytarz i pokój Oskara, a mimo to zajęta. Przekonał mnie o tym krótki kobiecy okrzyk. Ponadto moja skóra z kokosowych włókien natknęła się na kolano siedzącej osoby. Ponieważ nie miałem zamiaru wycofać się z toalety - bo za moimi plecami czaił się kokosowy chodnik - ta, co siedziała przede mną, chciała mnie wyprosić:— Kim pan jest, czego pan chce, niech pan sobie idzie! — wszystko to głosem, który w żadnym wypadku nie mógł należeć do pani Zeidler. Trochę boleśnie: - Kim pan jest?- Niech pani zgadnie, siostro Dorotheo - zdobyłem się na żart, który miał złagodzić niezbyt przyjemny charakter naszego spotkania.Ona jednak nie chciała zgadywać, wstała, sięgnęła ku mnie w ciemności, próbowała wypchnąć mnie z toalety na chodnik w korytarzu, zamierzyła się jednak za wysoko, trafiła w próżnię ponad moją głową, potem szukała niżej, ale nie mnie chwyciła, tylko mój włóknisty fartuch, moją kokosową skórę, znowu krzyknęła - że też kobiety zawsze muszą tak samo krzyczeć - pomyliła mnie z kimś, bo zaczęła drżeć i wyszeptała: - O Boże, diabeł! - na co zachichotałem lekko, ale nie złośliwie. Ona jednak wzięła to za chichot diabła, mnie natomiast nie podobało się słówko „diabeł”, a gdy ponownie, lecz już bardziej trwożliwie zapytała: - Kim pan jest? - Oskar odpowiedział:- Jestem szatanem, który odwiedza siostrę Dorotheę! Ona na to: - O Boże, ale dlaczegóż to?Ja powoli wczuwając się w rolę, zatrudniając też szatana we mnie jako suflera: - Bo szatan kocha siostrę Dorotheę.- Nie, nie, nie, ja nie chcę! - wydyszała jeszcze, spróbowała potem ucieczki, znów trafiła na sataniczne włókna mojego kokosowego stroju - koszulkę nocną miała chyba bardzo cienką - wszystkie jej paluszki zanurzyły się w zwodniczą dżunglę, po czym opadła z sił i zwiotczała. Zapewne lekkie omdlenie sprawiło, że siostra osunęła się do przodu. Pochwyciłem padającą w moją skórę, którą odsłaniając się uniosłem w górę, zdołałem ją utrzymać dostatecznie długo, żeby podjąć stosowną do roli szatana decyzję, ustępując nieco pozwoliłem jej opaść na kolana, uważałem jednak, by dotknęła kolanami nie zimnych kamiennych płytek toalety, tylko kokosowego chodnika na korytarzu, następnie dałem jej osunąć się na wznak, głową ku zachodowi, czyli w stronę pokoju Kleppa, a ponieważ leżąc na plecach dotykała kokosowego chodnika na przestrzeni co najmniej metra i sześćdziesięciu centymetrów, przykryłem ją również z wierzchu tym samym włóknistym materiałem, choć miałem do dyspozycji tylko siedemdziesiąt pięć centymetrów, przykryłem ją tymi centymetrami po samą brodę, ale drugim końcem zbytnio zasłoniłem uda, musiałem wiec przesunąć matę jakieś dziesięć centymetrów wyżej, ponad usta, nie zakrywając jednak nosa, tak że siostra Dorothea mogła oddychać bez przeszkód; sapała też ciężko, gdy Oskar z kolei sam położył się na swoim byłym dywaniku, tysiąckrotnie wprawił go w ruch, nie szukał co prawda bezpośredniego zetknięcia z siostrą Dorothea, chciał, żeby najpierw podziałały kokosowe włókna, podjął też na nowo rozmowę z pielęgniarką, która nie otrząsnęła się jeszcze z lekkiego omdlenia i szeptała: „O Boże, o Boże”, raz po raz pytała o nazwisko i pochodzenie Oskara, dygotała między kokosowym chodnikiem

329

a kokosową matą, gdy mówiłem, że jestem szatanem, satanicznie syczałem słowo „szatan”, opisywałem w skrócie piekło jako swoją siedzibę, a jednocześnie gimnastykowałem się pilnie na dywaniku, utrzymywałem go w ciągłym ruchu, bo kokosowe włókna ponad wszelką wątpliwość dostarczały siostrze Dorothei podobnej rozkoszy, jakiej przed laty dostarczał mojej ukochanej Marii proszek musujący, tylko że ja po proszku musującym spisywałem się na sto dwa, podczas gdy na kokosowej macie przeżyłem zawstydzającą plajtę. Nie udało mi się zarzucić kotwicy. To, co w czasach prószku musującego i niejednokrotnie później okazywało się sztywne i zmierzające konsekwentnie do celu, pod znakiem kokosowego włókna zwieszało głowę, pozostawało ospałe, małoduszne, nie miało celu przed oczyma, nie reagowało na żadne wezwanie, ani na moje czysto intelektualne perswazje, ani na westchnienia siostry Dorothei, która szeptała, jęczała, skamlała: - Chodź, szatanie, chodź - a ja musiałem ją uspokajać, pocieszać.- Szatan zaraz przyjdzie, szatan jest tuż-tuż - mamrotałem przesadnie satanicznie i jednocześnie toczyłem dialog z owym szatanem, który od chrztu mieszkał we mnie - i mieszka tam nadal - strofowałem go: - Nie psuj zabawy, szatanie! - Żebrałem: - Proszę cię, oszczędź mi kompromitacji! - Łasiłem się: - Przecież wcale taki nie jesteś, przypomnij sobie Marię albo jeszcze lepiej wdowę Greff, albo figle, jakie obaj wyprawialiśmy w Paryżu z pełną gracji Roswitą. - On jednak odpowiedział mi mrukliwie, nie obawiając się powtórzeń: - Nie mam ochoty, Oskarze. Kiedy szatan nie ma ochoty, cnota zwycięża. Ostatecznie i szatanowi wolno kiedyś nie mieć ochoty. - Odmówił mi więc poparcia, wypowiadając te i im podobne kalendarzowe sentencje, a tymczasem ja słabnąc z wolna utrzymywałem w ruchu kokosową matę, dręczyłem i ścierałem skórę biednej siostry Dorothei, w końcu na jej spragnione wołanie: - Chodź, szatanie, och, chodź wreszcie! - odpowiedziałem rozpaczliwym i bezsensownym, bo niczym nie umotywowanym atakiem pod kokosowymi włóknami: z nie naładowanego pistoletu próbowałem trafić w dziesiątkę. Ona chciała widać pomóc swojemu szatanowi, wyszarpnęła obie ręce spod maty, chciała mnie objąć, objęła, natrafiła na mój garb, na moją po człowieczemu ciepłą, bynajmniej nie włóknistą skórę, nie znalazła szatana, którego pragnęła, nie bełkotała więcej: „Chodź, szatanie, chodź” - tylko odchrząknęła i już innym tonem postawiła początkowe pytanie: - Na miłość boską, kim pan jest, czego pan chce?Wtedy musiałem spuścić z tonu, przyznać się, że wedle urzędowych papierów nazywam się Oskar Matzerath, że jestem jej sąsiadem i że ją, siostrę Dorotheę, szczerze i głęboko kocham.Jeśli jakiś złośliwiec myśli sobie teraz, że siostra Dorothea klnąc i pomagając sobie pięścią zrzuciła mnie na kokosowy chodnik, to Oskar z żalem, ale i z cichą satysfakcją może poinformować, że siostra Dorothea oderwała swoje dłonie i ramiona od mojego garbu bardzo wolno, chciałoby się rzec: z zadumą, z ociąganiem, co przypominało nieskończenie smutne głaskanie. Także płacz i łkanie, którym się zaniosła, dobiegły do moich uszu przytłumione. Ledwie spostrzegłem, że wysunęła się spode mnie i spod kokosowej maty, wyśliznęła mi się, odtrąciła mnie, a już jej kroki wchłonęło pokrycie podłogi korytarza. Usłyszałem skrzypnięcie drzwi, przekręcenie klucza i w jednej chwili sześć kwadratów mlecznego szkła w drzwiach iz-debki siostry Dorothei zapłonęło od wewnątrz światłem i nabrało rzeczywistości.Oskar leżał przykrywszy się matą, która zachowała jeszcze odrobinę ciepła szatańskich igraszek. Wlepiłem wzrok w rozświetlone kwadraty. Co pewien czas po mlecznym szkle prześlizgiwał się cień.Teraz podchodzi do szafy, mówiłem sobie, teraz do komody. Oskar podjął psią próbę. Po chodniku przy czołgałem się ze swoją matą do drzwi, poskrobałem w drewno, uniosłem się

330

trochę, przesunąłem szukającą, proszącą dłonią po dwóch dolnych szybach; ale siostra Doro-thea nie otworzyła, kursowała niestrudzenie między szafą a komodą z lustrem. Wiedziałem, co się święci, a mimo to nie przyznawałem się do tego: siostra Dorothea pakowała się, uciekała, uciekała przede mną. Nawet nikłą nadzieję, że opuszczając swoją izdebkę ukaże mi oświetloną elektrycznością twarz, musiałem pogrzebać. Najpierw za mlecznym szkłem zrobiło się ciemno, potem usłyszałem klucz, skrzypnęły drzwi, buty na kokosowym chodniku - sięgnąłem ku niej, trafiłem na walizkę, na nogę w pończosze; wtedy jednym z owych solidnych sportowych butów, które widziałem w jej szafie, kopnęła mnie w piersi, rzuciła mnie na chodnik, a gdy Oskar się pozbierał, zaskamlał: - Siostro Dorotheo! - drzwi wejściowe już się zatrzasnęły: kobieta opuściła mnie.Państwo i ci wszyscy, którzy rozumieją moje cierpienie, powiecie teraz: Idź do łóżka, Oskarze. Czego jeszcze szukasz na korytarzu po tej zawstydzającej historii? Jest czwarta nad ranem. Leżysz nago na kokosowym chodniku, okrywasz się skąpo włóknistą matą. Otarłeś sobie skórę na rękach i kolanach. Serce ci krwawi, przyrodzenie sprawia ci ból, twoja hańba woła o pomstę do nieba. Zbudziłeś pana Zeidlera. Zeidler zbudził żonę. Przyjdą, otworzą drzwi swojej bawialnio-sypialni i zobaczą cię. Idź do łóżka, Oskarze, już niedługo piąta! Dokładnie tych samych rad udzielałem sobie wówczas sam, leżąc na chodniku. Marzłem i nie ruszałem się z miejsca. Próbowałem przywołać na pamięć ciało siostry Dorothei. Nie poczułem nic prócz kokosowych włókien, parę ich miałem zresztą w zębach. Potem na Oskara padła smuga światła: uchyliły się drzwi bawialnio-sypialni Zeidlerów, ukazała się jeżowata głowa Zeidlera, nad nią pełna metalowych papilotów głowa Zeidlerowej. Wytrzeszczyli oczy, on kaszlał, ona chichotała, on zawołał mnie, ja nie odpowiedziałem, ona chichotała dalej, on nakazał spokój, ona spytała, co mi dolega,on powiedział, że to nie uchodzi, ona nazwała dom przyzwoitym domem, on groził wymówieniem, ja jednak milczałem, bo miara jeszcze się nie dopełniła. Wtedy Zeidlerowie szeroko otworzyli drzwi i on zapalił światło w korytarzu. Podeszli do mnie, wpatrywali się złymi, złymi oczkami, on zamierzył tym razem wyładować swój gniew nie na kieliszkach do likieru, stał nade mną, a Oskar oczekiwał gniewu Jeża - ale Zeidler nie zdołał wylać swojego gniewu, bo na klatce schodowej zrobiło się głośno, bo jakiś niepewny klucz usiłował trafić i w końcu trafił do drzwi wejściowych, bo wszedł Klepp i przyprowadził kogoś, kto był równie pijany jak on: Schollego, znalezionego wreszcie gitarzystę.We dwójkę uspokoili Zeidlera i jego żonę, pochylili się nad Oskarem, o nic nie pytali, chwycili mnie i razem z kawałkiem szatańskiego kokosowego chodnika zanieśli do mojego pokoju.Klepp natarł mnie dla rozgrzewki. Gitarzysta przyniósł moje ubranie. We dwóch ubrali mnie i osuszyli mi łzy. Łkanie. Za oknem wstawał świt. Wróble. Klepp zawiesił mi bębenek na szyi i pokazał swój mały drewniany flet. Łkanie. Gitarzysta zarzucił swoją gitarę na ramię. Wróble. Przyjaciele otoczyli mnie, wzięli w środek, wyprowadzili łkającego Oskara, który nie stawiał oporu, z mieszkania, z domu przy Jülicher Strasse, ku wróblom, uwolnili go spod wpływów kokosowych włókien, eskortowali mnie przez poranne ulice, przez Hofgarten, koło planetarium, aż nad brzeg Renu, który zdążał szaro do Holandii i niósł na swoim grzbiecie statki z łopoczącą bielizną.Od szóstej do dziewiątej w ów mglisty wrześniowy ranek siedzieliśmy we trzech - flecista Klepp, gitarzysta Scholle i perkusista Oskar - na prawym brzegu Renu, muzykowaliśmy, ćwiczyliśmy, popijaliśmy z butelki, spoglądaliśmy ku topolom na drugim brzegu, odprowadzaliśmy statki, które były załadowane węglem, płynęły z Duisburga i męczyły się pod

331

prąd, szybką i wesołą, powolną i smutną muzyką znad Missisipi i szukaliśmy nazwy dla powstałego właśnie zespołu jazzowego.Gdy słońce zabarwiło nieco poranne mgły, a muzyka zdradzała apetyt na sute śniadanie, Oskar, który odgrodził się od minionej nocy swoim bębenkiem, podniósł się, wyciągnął pieniądze z kieszeni marynarki, co oznaczało śniadanie, i ogłosił przyjaciołom nazwę nowo narodzonej orkiestry: nazwaliśmy się „The Rhine River Three” i poszliśmy na śniadanie.

W „Piwnicy Pod Cebulą”

Nie tylko my polubiliśmy nadreńskie łąki - także knajpiarz Ferdynand Schmuh upodobał sobie prawy brzeg Renu między Düsseldorfern a Kaiserswerth. My próbowaliśmy swoje muzyczne kawałki najczęściej powyżej Stockum. Schmuh natomiast z wiatrówką w ręku przetrząsał zarośla i krzaki nadbrzeżnej skarpy w poszukiwaniu wróbli. Było to jego hobby, w ten sposób odpoczywał. Kiedy miał kłopoty w interesach, kazał żonie siadać za kierownicą mercedesa, jechali wzdłuż rzeki, parkowali wóz powyżej Stockum, on, trochę platfus, pieszo przemierzał łąki, trzymając wiatrówkę lufą w dół, ciągnął za sobą żonę, która wolałaby zaczekać w samochodzie, zostawiał ją na jakimś wygodnym kamieniu nadbrzeżnym i znikał w zaroślach. My graliśmy swój ragtime, on hałasował w krzakach. Gdy my uprawialiśmy muzykę, Schmuh strzelał do wróbli.Ledwie w zieleni zaczynały się hałasy, Scholle, który podobnie jak Klepp znał wszystkich knajpiarzy na Starym Mieście, mówił:- Schmuh strzela do wróbli.Ponieważ Schmuh już nie żyje, mogę tutaj od razu zamieścić wspomnienie pośmiertne. Schmuh był dobrym strzelcem, a być może i dobrym człowiekiem; bo strzelając do wróbli, w lewej kieszeni przechowywał co prawda amunicję do wiatrówki, prawą jednak miał wypchaną

332

pokarmem dla ptaków, który nie przed polowaniem, tylko po polowaniu - w ciągu popołudnia Schmuh nigdy nie zabijał więcej niż dwanaście wróbli — rozdzielał pełnymi garściami między ptactwo.Gdy Schmuh jeszcze żył, zagadnął nas w pewien chłodny listopadowy poranek dziewięćset czterdziestego dziewiątego - już od tygodni próbowaliśmy nad brzegiem Renu - zagadnął bynajmniej nie cicho, lecz przesadnie głośno: - Jakże ja tu mam strzelać, skoro wy, panowie, muzykujecie i ptaszki mi płoszycie?- Och - powiedział przepraszająco Klepp i sprezentował swój flet, jakby to był karabin. - Więc to pan jest tym nadzwyczaj muzykalnym człowiekiem, który z takim wyczuciem rytmu strzela w tych zaroślach w takt naszych melodii; proszę przyjąć wyrazy szacunku, panie Schmuh.Schmuh ucieszył się, że Klepp go poznał, ale mimo to zapytał, skąd zna jego nazwisko. Klepp udał oburzenie: Przecież każdy zna Schmuha. Na ulicy często się słyszy: Schmuh idzie tu, Schmuh idzie tam, widział pan Schmuha przed chwilą, gdzie jest dzisiaj Schmuh, Schmuh strzela do wróbli.Pasowany przez Kleppa na bożyszcze tłumów, Schmuh poczęstował nas papierosami, spytał, jak się nazywamy, chciał usłyszeć coś z naszego repertuaru, więc usłyszał synkopowego Tygrysa, po czym przywołał żonę, która siedziała w futrze na kamieniu i dumała nad wodami Renu. Przyszła w futrze, a my znów musieliśmy zagrać, uraczyliśmy ich High Society, a kiedyśmy skończyli, ona, w futrze, powiedziała: - No, Ferdy, tego właśnie szukasz do naszej piwnicy. - On, zdawało się, był podobnego zdania, też uważał, że nas szukał i znalazł, najpierw jednak, rozważając sprawę, może kalkulując, wybrał parę płaskich kamyków i bardzo zręcznie puszczał kaczki po wodach Renu, a dopiero potem wystąpił z propozycją: granie w „Piwnicy Pod Cebulą” od dziewiątej wieczorem do drugiej w nocy, za wieczór dziesięć marek na głowę, no powiedzmy: dwanaście - Klepp powiedział siedemnaście, żeby Schmuh mógł powiedzieć piętnaście - Schmuh jednak powiedział czternaście pięćdziesiąt i dobiliśmy targu.Kiedy patrzyło się z ulicy, „Piwnica Pod Cebulą” przypominała wiele owych nowszych knajpek, które od starszych knajp różnią się także tym, że są droższe. Przyczyny wyższych cen można było doszukać się w ekstrawaganckim urządzeniu lokali, zwanych przeważnie lokalami artystycznymi, a również w nazwach knajp, które brzmiały: dystyngowanie - „Cichy Kącik”, tajemniczo egzystencjalistycznie - „Tabu”, ostro, ogniście - „Pod Papryką” albo „Pod Cebulą”.Nazwę lokalu i naiwnie wyrazisty rysunek cebuli wymalowano z umyślną nieporadnością na emaliowanym szyldzie, który w staroniemieckim stylu wisiał przed fasadą na floresowatej żeliwnej szubieniczce. Jedyne okno było oszklone wypukłymi szybami w ołowiu, koloru butelkowej zieleni. Przed pomalowanymi minią żeliwnymi drzwiami, które w czasach wojny prowadziły pewnie do schronu przeciwlotniczego, stał portier w chłopskim baranim kożuchu. Nie każdego wpuszczano „Pod Cebulę”. Szczególnie w piątki, gdy wypłaty tygodniowe przemieniały się w piwo, trzeba było odprawiać staromiejskich moczymordów, dla których zresztą „Pod Cebulą” byłoby za drogo. Ten jednak, kogo wpuszczono, trafiał za pomalowanymi minią drzwiami na pięć betonowych stopni, schodził w dół, wkraczał na podest o wymiarach metr na metr - dzięki plakatowi wystawy Picassa nawet ów podest wyglądał okazale i oryginalnie - znów schodził po stopniach, tym razem czterech, i stawał przy szatni. „Proszę płacić przy odbiorze” - głosiła tekturowa tabliczka, a młody szatniarz - najczęściej brodaty student Akademii Sztuk Pięknych - nigdy nie brał pieniędzy z góry, bo „Piwnica Pod Cebulą” była lokalem drogim wprawdzie, ale poważnym.Właściciel osobiście przyjmował każdego gościa, robił to z pomocą niezwykle ruchliwych brwi i

333

żywych gestów, jak gdyby z każdym nowym gościem należało zabawić się we wtajemniczenia. Właściciel, jak wiemy, nazywał się Ferdynand Schmuh, strzelał czasami do wróbli i wyczuwał potrzeby owej społeczności, która - w Düsseldorfie dość szybko, w innych miejscach nieco wolniej - wyrosła po reformie walutowej.Właściwa „Piwnica Pod Cebulą” - i po tym poznaje się powagę dobrze prosperującego nocnego lokalu - była prawdziwą, trochę nawet wilgotną piwnicą. Porównajmy ją do drugiej, zimnej kiszki o wymiarach mniej więcej cztery metry na osiemnaście, którą miały ogrzewać dwa - znów oryginalne - żelazne piecyki. W gruncie rzeczy jednak nie była to piwnica. Rozebrano jej sufit, podwyższono ją o mieszkanie na parterze. Toteż jedyne okno „Pod Cebulą” nie było właściwym oknem piwnicznym, lecz dawnym oknem mieszkania na parterze, co osłabiało nieco powagę dobrze prosperującego nocnego lokalu. Ponieważ jednak z okna, gdyby nie wypukłe szybki w ołowiu, można by było wyglądać, ponieważ w podwyższonej piwnicy wybudowano galerię, na którą wchodziło się po nadzwyczaj oryginalnej drabince dla kur, to kto wie, czy mimo wszystko nie można nazwać „Piwnicy Pod Cebulą” poważnym nocnym lokalem, chociaż piwnica nie była właściwą piwnicą - ale niby dlaczego miała nią być?Oskar zapomniał nadmienić, że i drabinka dla kur prowadząca na galerię nie była właściwą drabinką dla kur, tylko czymś w rodzaju okrętowego trapu, bo z obu stron niebezpiecznie stromych szczebli można było przytrzymać się dwóch nadzwyczaj oryginalnych sznurów do bielizny; ów trap kołysał trochę, nasuwał myśl o podróży morskiej i podrażał lokal „Pod Cebulą”.Karbidowe lampy, jakich używają górnicy, oświetlały knajpę, cuchnęły karbidem - co znów podnosiło ceny — i przenosiły płacącego gościa „Piwnicy Pod Cebulą” do kopalnianej sztolni, powiedzmy: dziewięćset pięćdziesiąt metrów pod ziemią: obnażeni do pasa rębacze pracują na przodku, wybierają żyłę, zgarniarka porywa sól, wyją kołowroty, zapełniają wyciągi, daleko w głębi, gdzie sztolnia zbacza ku Friedrichshall II, kołysze się światło, to nadsztygar, podchodzi, mówi: „Szczęść Boże”, i kołysze karbidową lampą, która wygląda tak samo jak owe karbidowe lampy, co wisiały na nie wyprawionych, byle jak pobielonych wapnem ścianach „Piwnicy Pod Cebulą”, świeciły, cuchnęły, podnosiły ceny i rozsiewały oryginalną atmosferę.Niewygodne miejsca do siedzenia, zwyczajne skrzynie, pokryto workami po cebuli, natomiast drewniane stoły błyszczały wyszorowane do czysta, przywabiały gościa z kopalni do spokojnej chłopskiej izby, jaką nieraz widzi się w kinie.To byłoby wszystko. A szynkwas? Żadnego szynkwasu! Panie kelner, proszę o jadłospis! Ani jadłospisu, ani kelnera. Tylko nas, „The Rhine River Three”, można jeszcze wymienić. Klepp, Scholle i Oskar siedzieli pod drabinką dla kur, która właściwie była okrętowym trapem, przychodzili o dziewiątej, wypakowywali instrumenty i koło dziesiątej zaczynali grać. Ponieważ jednak w tej chwili jest piętnaście po dziewiątej, o nas można mówić dopiero później. Na razie trzeba patrzeć Schmuhowi na owe palce, w których czasami trzymał wiatrówkę.Ledwie „Piwnica Pod Cebulą” zapełniała się gośćmi - choćby do połowy - Schmuh, właściciel, wkładał szal. Ów szal, z kobaltowo-niebieskiego jedwabiu, był zadrukowany, specjalnie zadrukowany, a wspominam o nim dlatego, że wkładanie szala miało znaczenie. Drukowany wzór przedstawiał złotożółte cebule. Dopiero gdy Schmuh wkładał szal, można było uznać lokal „Pod Cebulą” za otwartyGoście: przedsiębiorcy, lekarze, adwokaci, artyści, między innymi aktorzy, dziennikarze, ludzie z filmu, znani sportowcy, także wyżsi urzędnicy magistratu i rządu krajowego, krótko mówiąc: wszyscy, którzy nazywają się dziś intelektualistami, siedzieli z żonami, przyjaciółkami,

334

sekretarkami, dziewczynkami, również z przyjaciółkami rodzaju męskiego na zgrzebnych poduszkach i póki Schmuh nie włożył szala w złotożółte cebule, rozmawiali półgłosem, raczej mozolnie, niemal posępnie. Próbowano nawiązać dialog, bez powodzenia jednak, mimo najlepszych chęci mijano się z właściwymi problemami, chciano ulżyć sobie, pozbyć się ciężaru, wyłożyć bez ogródek, co leży na sercu, prosto z mostu, nie oglądając się na nic, pokazać całą prawdę, nagiego człowieka - ale na próżno. Tu i ówdzie rysowały się kontury złamanej kariery, rozbitego małżeństwa. Ten pan o potężnej mądrej głowie i miękkich, niemal pełnych gracji dłoniach ma, zdaje się, kłopoty z synem, któremu nie odpowiada przeszłość ojca. Obie panie w nurkach, nawet w karbidowym świetle wyglądają korzystnie, straciły podobno wiarę; otwartą sprawą pozostaje tylko: w co. Nic jeszcze nie wiemy o przeszłości pana o potężnej głowie, nie mówi się też, jakich to kłopotów syn, z powodu przeszłości, przy-sparza ojcu; jest tak - proszę wybaczyć Oskarowi porównanie - jak przed złożeniem jajka: wyciska się i wyciska...W „Piwnicy Pod Cebulą” tak długo bez powodzenia wyciskano, aż pojawiał się na krótko knajpiarz Schmuh w specjalnym szalu, przyjmował z podziękowaniem ogólne radosne „O!”, potem znikał na kilka minut za zasłoną w głębi lokalu, gdzie mieściły się toalety i magazyn, i znów wracał.Czemu jednak, gdy knajpiarz ponownie ukazuje się gościom, wita go jeszcze radośniejsze, ulgą podszyte „O!”? Oto właściciel dobrze prosperującego nocnego lokalu znika za zasłoną, bierze coś z magazynu, wykłóca się półgłosem z klozetową babką, która siedzi tam i czyta jakieś ilustrowane pismo, i wychodzi zza zasłony, a wszyscy witają go jak zbawcę, jak wspaniałego cudotwórcę.Schmuh wkraczał między gości z koszyczkiem pod pachą. Ów koszyczek przykryty był serwetką w niebiesko-żółtą kratę. Na serwecie leżały drewniane deszczułki o świńskich i rybich profilach. Te wyszorowane czyściutko deszczułki knajpiarz Schmuh rozdawał gościom. Udawały mu się przy tym ukłony i komplementy, które świadczyły, że młodość spędził w Budapeszcie i Wiedniu; uśmiech Schmuha przypominał uśmiech na owej kopii, którą namalowano podług kopii rzekomo autentycznej Mony Lisy.Goście natomiast przyjmowali deszczułki z poważną miną. Niektórzy zamieniali się. Jedni lubili profil świni, inni, albo - jeśli chodziło o panie - inne od pospolitej świni domowej wolały bardziej tajemniczą rybę. Obwąchiwali deszczułki, przesuwali to tu, to tam, a knajpiarz Schmuh, obsłużywszy również gości na galerii, czekał, aż każda deszczułka zastygnie w bezruchu.Potem - a czekały na to wszystkie serca — potem, niby kuglarz, zdejmował serwetkę: koszyk przykryty był jeszcze drugą, na której leżały, nierozpoznawalne na pierwszy rzut oka, kuchenne noże.I znów, jak przedtem z deszczułkami, Schmuh ruszał w obchód z nożami. Tym razem jednak uwijał się szybciej, wzmagał owo napięcie, które pozwalało mu podnosić ceny, nie sypał już komplementami, nie dopuszczał do zamiany kuchennych noży, jego ruchy nabierały pewnego, dobrze odmierzonego przyspieszenia. - Do biegu, gotowi, hop! - wołał, zrywał serwetkę z koszyka, sięgał do środka, rozdzielał, rozdawał, rozrzucał między lud, był dobrotliwym dawcą, zaopatrywał swoich gości, dawał im cebule, takie same, jakie widziało się, złotożółte i lekko stylizowane, na jego szalu, cebule pospolitego gatunku, zwyczajne bulwy, nie jakieś tam szlachetne odmiany, cebule, jakie kupuje pani domu, cebule, jakie sprzedaje straganiarka, cebule, jakie sadzi i zbiera chłop, chłopka czy służąca, cebule, jakie widzi się mniej lub bardziej wiernie odmalowane na martwych naturach holenderskich miniaturzystów, takie i

335

podobne cebule rozdzielał knajpiarz Schmuh między swoich gości, aż wszyscy mieli cebule, aż słyszało się tylko buzowanie ognia w żelaznych piecykach i śpiew karbidowych lamp. Tak cicho robiło się po wielkim rozdawaniu cebuli - a Ferdynand Schmuh wołał: „Bardzo proszę, moi państwo!”, zarzucał koniec szala na lewe ramię, jak to robią narciarze przed zjazdem, i w ten sposób dawał sygnał.Obierano cebule. Mówią, że cebula ma siedem łupin. Panie i panowie obierali cebule kuchennymi nożami. Zdzierali pierwszą, trzecią, jasną, złotożółta, rdzawą, a raczej cebulastą łupinę, obierali, aż cebula robiła się szklista, zielona, biaława, wilgotna, lepka, wodnista, zaczynała pachnąć, pachnąć cebulą, a potem krajali je, jak się kraje cebule, krajali zręcznie lub niezręcznie na deszczułkach, które miały świńskie i rybie profile, krajali w tę lub tamtą stronę, a sok tryskał albo rozpływał się w powietrzu - starsi panowie, którzy nie umieli obchodzić się z kuchennymi nożami, musieli uważać, żeby nie zaciąć się w palec; niektórzy jednak zacinali się i nie zwracali na to uwagi - za to panie radziły sobie dużo lepiej, nie wszystkie, ale te, które prowadziły dom, wiedziały przecież, jak się kraje cebulę, na przykład do przysmażanych ziemniaków albo do wątróbki z jabłkiem i cebulą; lecz u Schmuha nie było ani jednego, ani drugiego, w ogóle nie było nic do jedzenia, a jeśli ktoś chciał zjeść, to musiał iść gdzie indziej, „Pod Rybkę”, nie „Pod Cebulę”, bo tam tylko krajało się cebulę. Czemu to przypisać? Temu, że lokal tak się nazywał, a przede wszystkim temu, że cebula, krajana cebula, kiedy przyjrzeć się dokładnie... nie, goście Schmuha nic już nie widzieli, a przynajmniej kilku nic już nie widziało, łzy cisnęły się im do oczu, nie dlatego jednak, że serca mieli przepełnione; wcale bowiem nie jest powiedziane, że przy przepełnionym sercu łzy od razu muszą cisnąć się do oczu, niektórym nigdy się to nie zdarza, zwłaszcza w ostatnim albo minionym dziesięcioleciu, toteż nasz wiek zostanie kiedyś nazwany wiekiem bez łez, choć tyle wszędzie cierpień - i właśnie z powodu tej niezdolności do płaczu ludzie, którzy mogli sobie na to pozwolić, szli do „Piwnicy Pod Cebulą”, brali od knajpiarza deszczułkę - w kształcie świni lub ryby - i kuchenny nóż za osiemdziesiąt fenigów oraz pospolitą polno-ogrodowo-kuchenną cebulę za dwanaście marek, krajali ją coraz drobniej, póki sok nie wywołał, czego nie wywołał? Póki nie wywołał tego, czego nie wywołał świat i jego cierpienia: okrągłych ludzkich łez. Tam się płakało. Tam nareszcie znów się płakało. Porządnie, niepohamowanie, swobodnie. Tam ciekły i płynęły strumienie. Tam lał deszcz. Tam opadała rosa.Oskarowi przychodzą na myśl otwarte śluzy. Przerwanie wałów ochronnych podczas wiosennej powodzi. Jakże nazywa się owa rzeka, która co roku występuje z brzegów, a rząd nie robi nic, żeby temu zapobiec? A po tym zjawisku przyrody za dwanaście marek osiem-dziesiąt człowiek, który się wypłakał, zaczyna mówić. Zrazu z wahaniem, zdumieni własną szczerością, goście Schmuha po zażyciu cebuli zwierzali się sąsiadom na niewygodnych, pokrytych workami skrzyniach, pozwalali się wypytywać, nicować, jak nicuje się płaszcz. Oskar jednak, który z Kleppern i Schollem siedział bez jednej łzy pod niby-drabinką dla kur, chce pozostać dyskretny, z wszystkich zwierzeń, samooskarżeń, spowiedzi, wynurzeń i wyznań chce opowiedzieć tylko historię panny Pioch, która raz po raz traciła swojego pana Vollmera, której z tego powodu serce skamieniało, a oczy stały się niezdolne do łez, i która musiała raz po raz bywać u Schmuha, w drogiej „Piwnicy Pod Cebulą”.- Poznaliśmy się w tramwaju - powiedziała panna Pioch, kiedy już się wypłakała. - Wracałam ze sklepu - jest właścicielką i kierowniczką doskonałej księgarni - wagon był przepełniony i Willy, to znaczy pan Vollmer, z całej siły nastąpił mi na prawą nogę. Nie mogłam już stać i oboje zakochaliśmy się od pierwszego wejrzenia. Ponieważ nie mogłam też iść, on ofiarował

336

mi ramię, odprowadził mnie, a raczej odniósł do domu i od tego dnia czule pielęgnował ów paznokieć u nogi, i poza tym nie skąpił mi czułości, aż paznokieć na dużym palcu u prawej nogi zszedł i nie przeszkadzał już rośnięciu nowego paznokcia. Od tego dnia, w którym odpadł martwy paznokieć, jego miłość zaczęła stygnąć. Obydwoje bardzo nad tym boleliśmy. I wtedy Willy, ponieważ nadal był do mnie przywiązany, ponieważ tyle nas łączyło, wysunął tę okropną propozycję: Pozwól, że nastąpię ci na duży palec u lewej nogi, aż paznokieć zrobi się czerwononiebieski, a potem niebieskoczarny. Uległam, a on zrobił tak, jak proponował. Jego miłość natychmiast powróciła, mogłam cieszyć się nią w pełni, póki paznokieć na dużym palcu u lewej nogi też nie odpadł jak zwiędły liść; na naszą miłość znów przyszła jesień. Teraz Willy chciał z kolei nastąpić mi na duży palec u prawej nogi, którego paznokieć tymczasem odrósł, chciał to zrobić, żeby znowu służyć mi w miłości. Aleja mu nie pozwoliłam. Powiedziałam: Jeśli twoja miłość rzeczywiście jest wielka i szczera, to powinna przeżyć paznokieć u nogi. On nie zrozumiał i porzucił mnie. W kilka miesięcy później spotkaliśmy się na koncercie. Po przerwie usiadł nie proszony koło mnie, bo było tam jeszcze wolne miejsce. Gdy w trakcie Dziewiątej Symfonii zaczął śpiewać chór, podsunęłam mu prawą stopę, z której przedtem zdjęłam pantofel. On nastąpił, ale ja mimo to nie zakłóciłam koncertu. Po siedmiu tygodniach Willy znów mnie porzucił. Jeszcze dwukrotnie mogliśmy być ze sobą po kilka tygodni, bo jeszcze dwukrotnie podsunęłam mu duży palec najpierw u lewej, potem u prawej nogi. Dzisiaj obydwa palce są okaleczone, paznokcie nie chcą już odrastać. Co jakiś czas Willy mnie odwiedza, siada przede mną na dywanie, wstrząśnięty, pełen współczucia dla mnie i dla samego siebie, ale bez miłości i łez wpatruje się w obie pozbawione paznokci ofiary naszej miłości. Niekiedy mówię mu: „Chodź, Willy, pójdziemy do Schmuha, wypłaczemy się porządnie «Pod Cebulą». Ale do tej pory nigdy nie chciał ze mną przyjść. Biedak nie ma więc pojęcia, jak wielką pocieszycielką jest łza.Później - Oskar mówi o tym jedynie po to, żeby zaspokoić ciekawych spośród państwa - również pan Vollmer, nawiasem mówiąc, kupiec z branży radiowej, przychodził do naszej piwnicy. Płakali wspólnie i podobno, jak podczas wczorajszych odwiedzin opowiadał mi Klepp, niedawno się pobrali.Chociaż od wtorku do soboty - w niedzielę „Piwnica Pod Cebulą” była zamknięta - po zażyciu cebuli prawdziwy tragizm ludzkiej egzystencji ukazywał się w całej rozciągłości, goście poniedziałkowi mieli prawo płakać jeśli nie najtragiczniej, to najgwałtowniej. W poniedziałki było taniej. Schmuh za pół ceny dawał wówczas cebulę młodzieży. Najczęściej przychodzili studenci i studentki medycyny. Ale również studenci Akademii Sztuk Pięknych, przede wszyst-kim ci, którzy chcieli w przyszłości być nauczycielami rysunków, wydawali część swoich stypendiów na cebulę. Skąd jednak, po dziś dzień zadaję sobie pytanie, mieli na ten cel pieniądze uczniowie i uczennice ostatniej licealnej?Młodość płacze inaczej niż starość. Młodość ma też całkiem inne problemy. Nie zawsze muszą to być zmartwienia egzaminacyjne czy maturalne. Oczywiście, i „Pod Cebulą” dochodziły do głosu konflikty synów z ojcami, tragedie córek poróżnionych z matkami. Choć młodość czuła się niezrozumiana, nie uważała, by owo nieporozumienie warto było opłakiwać. Oskar cieszył się, że młodość, jak dawniej, płakała z miłości, nie tylko z miłości zmysłowej. Gerhard i Gu-drun: z początku siedzieli zawsze na dole, dopiero później płakali razem na galerii.Ona, duża, krzepka, typowa szczypiornistka, była studentką chemii. Włosy opadały jej ciężkim węzłem na kark. Patrzyła szczerze, najczęściej wprost przed siebie, szarym, a mimo to macierzyńskim spojrzeniem, jakie do końca wojny widziało się całymi latami na plakatach

337

Frauenscłiaftu. Jakkolwiek czoło było mlecznobiałe, gładkie i zdrowe, twarz nosiła wyraźne piętno jej nieszczęścia. Od krtani w górę, przez okrągły mocny podbródek, nie omijając obydwu policzków, pozostawił fatalne ślady męski zarost, który nieszczęśliwa raz po raz próbowała wygolić. Delikatna skóra nie znosiła widać żyletki. Gudrun opłakiwała zaczerwienione, spękane, pryszczate nieszczęście, na którym odrastał zarost. Gerhard przyszedł „Pod Cebulę” dopiero później. Poznali się nie w tramwaju, jak panna Pioch i pan Vollmer, tylko w pociągu. On siedział naprzeciwko niej, oboje wracali z ferii semestralnych. On pokochał ją natychmiast mimo zarostu. Ona właśnie przez ten zarost nie śmiała go pokochać, podziwiała jednak - co właściwie było jej nieszczęściem - gładki jak dziecięca pupka podbródek Gerharda; młody człowiek był zupełnie pozbawiony zarostu, co onieśmielało go wobec dziewcząt. Mimo to Gerhard zagadnął Gudrun, a gdy wysiedli na Dworcu Głównym w Düsseldorfie, byli co najmniej przyjaciółmi. Od czasu tej jazdy pociągiem widywali się codziennie. Rozmawiali o tym i owym, dzielili się myślami, nigdy jednak nie wspominając o zaroście: tym, którego nie było, i tym, który wciąż odrastał. Gerhard oszczędzał też Gudrun i z uwagi na jej udręczoną skórę nigdy jej nie pocałował. Ich miłość pozostała więc czysta, choć obydwoje nie cenili zbytnio czystości, bo ostatecznie ona zajmowała się chemią, on zaś chciał nawet zostać lekarzem. Gdy pewien wspólny przyjaciel doradzał im „Piwnicę Pod Cebulą”, oboje, z właściwym medykom i chemiczkom sceptycyzmem, chcieli skwitować to lekceważącym uśmiechem. W końcu poszli jednak, aby, jak zapewniali się nawzajem, przeprowadzić tam badania naukowe. Rzadko zdarzało się Oskarowi widzieć tak płaczących młodych ludzi. Przychodzili stale, odejmując sobie od ust oszczędzali sześć marek czterdzieści, płakali nad zarostem: tym, którego nie było, i tym, który niszczył delikatną dziewczęcą skórę. Niekiedy próbowali omijać „Piwnicę Pod Cebulą”, opuścili też jeden poniedziałek, ale w następny przyszli znowu, płacząc, rozcierając w palcach cebulową siekaninę wyznali, że chcieli zaoszczędzić sześć marek czterdzieści; w swoim studenckim pokoiku usiłowali pocieszyć się tanią cebulą ale to nie było to samo co w „Piwnicy”. Brakowało im słuchaczy. W towarzystwie płakało się o wiele lżej. Prawdziwe poczucie wspólnoty można było osiągnąć, gdy z prawej, z lewej i w górze, na galerii, zalewali się łzami koledzy z tego samego wydziału, nawet studenci Akademii Sztuk Pięknych i uczniacy.Także w wypadku Gerharda i Gudrun nie skończyło się na płaczu, ale doszło do stopniowego wyzdrowienia. Prawdopodobnie łzy porwały ze sobą ich zahamowania. Nastąpiło, jak to się mówi, zbliżenie. On całował jej udręczoną skórę, ona cieszyła się gładkością jego podbródka, aż pewnego dnia nie przyszli więcej „Pod Cebulę”, nie było im to już potrzebne. Po kilku miesiącach Oskar spotkał ich na Königsallee, nie poznając zrazu: on, gładkolicy Gerhard, nosił bujną rudą brodę, ona, pryszczata Gudrun, miała tylko ciemny meszek nad górną wargą, z czym było jej do twarzy. Natomiast podbródek i policzki Gudrun lśniły gładko, bez śladu zarostu. Byli studenckim małżeństwem - Oskar wyobraża sobie, jak za pięćdziesiąt lat będą opowiadać swoim wnukom, ona, Gudrun: „To było wtedy, jak wasz dziadek nie miał jeszcze ani jednego włoska na brodzie”, on, Gerhard: „To było wtedy, jak wasza babcia męczyła się jeszcze z zarostem i chodziliśmy co poniedziałek «Pod Cebul껄.Po cóż jednak, zapytacie państwo, trzej muzykanci wciąż jeszcze siedzą pod okrętowym trapem albo drabinką dla kur? Czy cebularnia z całym tym płaczem, rykiem i szczękaniem zębami potrzebowała jeszcze prawdziwej i zaangażowanej na stałe orkiestry?Ledwie goście wypłakali się i wygadali, chwytaliśmy za instrumenty, dostarczaliśmy im muzycznego przejścia do zwyczajnych rozmów, ułatwialiśmy opuszczenie lokalu, aby nowi

338

goście mogli znaleźć miejsce. Klepp, Scholle i Oskar byli przeciwni cebulom. W naszej umowie ze Schmuhem znalazł się też punkt, który zabraniał nam zażywania cebuli w podobny sposób, w jaki robili to goście. Nie potrzebowaliśmy zresztą żadnej cebuli. Scholle, gitarzysta, nie miał na co się skarżyć, zawsze był szczęśliwy i zadowolony, nawet gdy w połowie ragtime’u pękły mu w banjo dwie struny naraz. Dla mojego przyjaciela Kleppa pojęcia płaczu i śmiechu do dzisiejszego dnia są zupełnie niezrozumiałe. Klepp uważał, że płacz jest wesoły; nigdy jeszcze nie widziałem, żeby tak się śmiał, jak na pogrzebie swojej ciotki, która, nim się ożenił, prała mu koszule i skarpetki. A jak było z Oskarem? Oskar miałby dość powodów do płaczu. Czy nie należało utopić we łzach siostry Dorothei, owej długiej daremnej nocy na jeszcze dłuższym kokosowym chodniku? A czy moja Maria nie dawała mi powodu do skarg? Czy jej szef, Stenzel, nie przychodził stale do mieszkania w Bilk? Czy Kurtuś, mój syn, nie mówił na tego delikatesiarza i karnawałowego wesołka najpierw „wujku Stenzel”, potem „tato Stenzel’? A pomijając moją Marię, czy tam, w dalekim sypkim piasku cmentarza na Zaspie, w glinie cmentarza w Brętowie nie leżeli: moja biedna mama, nierozumny Jan Broński, kucharz Matzerath, który uczucia potrafił wyrazić tylko w zupach? Ich wszystkich należało opłakiwać. Ale Oskar był jednym z nielicznych szczęśliwców, którzy umieli jeszcze płakać bez cebuli. Z pomocą przychodził mi mój bębenek. Wystarczyło zaledwie kilka wypróbowanych taktów, a już Oskarowi łzy stawały w oczach, ani lepsze, ani gorsze od drogich łez „Piwnicy Pod Cebulą”.Również knajpiarz Schmuh nie uciekał się do cebuli. Wróble, na które w wolnych chwilach polował w krzakach i zaroślach, stanowiły dla niego pełnowartościową namiastkę. Mało razy zdarzało się, że zaraz po polowaniu Schmuh układał na gazecie dwanaście ubitych wróbli, nad dwunastką niekiedy jeszcze ciepłych pierzastych ciałek zalewał się łzami i płacząc w dalszym ciągu, rozrzucał pokarm dla ptaków po nadreńskich łąkach i nadbrzeżnych kamieniach? W cebulami nadarzała mu się inna możliwość wylewania swoich żalów. Weszło mu w zwyczaj urządzanie raz na tydzień karczemnej awantury babce klozetowej, obrzucanie jej bardzo czasami staroświeckimi wyzwiskami, jak dziewka, wszetecznica, kanalia, nikczemnica, łajdaczka. - Precz z moich oczu, ty kreaturo! — słyszało się skrzeczenie Schmuha. Odprawiał babki klozetowe z miejsca, przyjmował nowe, po pewnym czasie napotykał jednak na trudności, bo babek klozetowych więcej nie było, musiał więc to stanowisko powierzać tym, które już raz albo kilka razy wyrzucał. Babki klozetowe wracały „Pod Cebulę” chętnie, bo tam dobrze zarabiały. Płacz zapędzał w ustronne miejsce więcej gości niż w innych knajpach; poza tym człowiek zapłakany jest hojniejszy niż człowiek o suchych oczach. Zwłaszcza panowie, którzy z pąsową, zalaną łzami i opuchniętą twarzą szli „na stronę”, głęboko i ochoczo sięgali do sakiewki. Ponadto babki klozetowe sprzedawały gościom „Piwnicy” znane chustki w cebulowy wzór, z wydrukowanym po przekątnej napisem: „Piwnica Pod Cebulą”. Chustki wyglądały wesoło, nadawały się nie tylko do osuszania łez, ale i do wiązania na głowie. Panowie kazali z barwnych kwadratów szyć trójkątne proporczyki, zawieszali je w tylnych okienkach swoich wozów i zabierali „Piwnicę Pod Cebulą” na urlop do Paryża, na Lazurowe Wybrzeże, do Rzymu, Rawenny, Rimini, nawet do dalekiej Hiszpanii.Jeszcze inne zadanie przypadało nam, muzykom, i naszemu muzykowaniu: czasami, zwłaszcza gdy paru gości skroiło dwie cebule jedną po drugiej, dochodziło w „Piwnicy” do wybuchów, które z łatwością mogłyby się przerodzić w orgie. Z jednej strony Schmuh nie lubił takiego ostatecznego wyzbywania się wszelkich hamulców i gdy tylko paru panów rozwiązywało krawaty, parę pań manipulowało przy bluzkach, kazał nam grać, zapobiegać graniem rozpoczynającemu się bezwstydowi; z drugiej zaś sam torował do pewnego

339

momentu drogę ku orgii, szczególnie podatnym gościom natychmiast po pierwszej cebuli dostarczając drugą.Największy wybuch, jaki za mojej pamięci nastąpił w „Piwnicy Pod Cebulą”, miał i dla Oskara stać się jeśli nie punktem zwrotnym w jego życiu, to w każdym razie decydującym wydarzeniem. Żona Schmuha, pełna życia Billy, rzadko przychodziła do „Piwnicy”, a jeśli przychodziła, to z przyjaciółmi, na których Schmuh patrzył niechętnie. Pewnego wieczoru przyszła więc z krytykiem muzycznym Woode’em i architektem, a zarazem fajczarzem Wackerleiem. Obaj panowie należeli do stałych bywalców „Piwnicy”, obnosili się jednak z okropnie nudnymi zmartwieniami: Woode płakał z powodów religijnych - chciał przejść na inną wiarę albo już przeszedł, może nawet po raz drugi, fajczarz Wackerlei płakał z powodu profe-sury, której w latach dwudziestych nie przyjął przez pewną Dunkę, Dunka jednak wzięła sobie innego, jakiegoś gościa z Ameryki Południowej, miała z nim sześcioro dzieci, i to gnębiło Wackerleia, sprawiało, że fajka stale mu gasła. To Woode, który był dość złośliwy, namówił żonę Schmuha do skrajania cebuli. Ona usłuchała, zalała się łzami, zaczęła gadać, wystawiła Schmuha, knajpiarza, na pośmiewisko, opowiadała rzeczy, których Oskar taktownie nie będzie państwu powtarzał, i trzeba było kilku silnych mężczyzn, gdy Schmuh chciał się rzucić na żonę; bo ostatecznie wszędzie na stołach leżały kuchenne noże. Przytrzymano pasjonata tak długo, aż lekkomyślna Billy ze swoimi przyjaciółmi Woode’em i Wackerleiem zdołała się ulotnić.Schmuh był wzburzony i oszołomiony. Widziałem to po jego rozlatanych rękach, które raz po raz poprawiały cebulowy szał. Kilkakrotnie znikał za zasłoną, wymyślał klozetowej babce, wreszcie wrócił z pełnym koszykiem, oznajmił gościom zduszonym i przesadnie wesołym głosem, że teraz on, Schmuh, stawia wszystkim, bo taką ma fantazję, i nie zwlekając rozdał cebule.Wtedy nawet Klepp, który każdą, choćby najbardziej przykrą sytuację ludzką traktował w końcu jak znakomity żart, patrzył jeśli nie z niepokojem, to przecież w napięciu, i trzymał flet w pogotowiu. Wiedzieliśmy dobrze, czym groziło takie dwukrotne, raz za razem, umożliwienie temu wrażliwemu i przeczulonemu towarzystwu niczym nie skrępowanego płaczu.Schmuh, który zobaczył, że z instrumentami w garści czekamy tylko na znak, zabronił nam grać. Na stołach noże kuchenne rozpoczęły swoje siekanie. Pierwsze, jakże piękne, łuski koloru różanego drzewa odsuwano niedbale na bok. Pod nóż trafiał szklisty miąższ z bladozielonymi pasmami. Dziwnym trafem płacz nie zaczął się od pań. Panowie w sile wieku, właściciel dużego młyna, hotelarz i jego lekko umalowany przyjaciel, arystokratyczny przedstawiciel generalny, cały stół fabrykantów męskich okryć, którzy bawili w mieście z powodu posiedzenia zarządu, i ów łysy aktor, którego nazywano u nas Zgrzytaczem, bo płacząc zgrzytał zębami, wszyscy oni zalewali się łzami, zanim panie pospieszyły w sukurs. Tylko że panie i panowie nie wybuchali owym wyzwalającym płaczem, jaki wywoływała pierwsza cebula, lecz dostawali spazmów: Zgrzytacz zgrzytał okropnie, był aktorem, który nakłoniłby do zgrzytania publiczność każdego teatru, właściciel dużego młyna bez przerwy walił wypielęgnowaną siwą głową o blat stołu, hotelarz mieszał własne spazmy ze spazmami gibkiego przyjaciela, Schmuh, który stał przy schodach, nie zwracając uwagi na zwisający koniec szala, przyglądał się zmrużonymi oczyma, ale nie bez przyjemności na poły już rozhukanemu towarzystwu. A potem jakaś starsza pani na oczach zięcia podarła na sobie bluzkę. Przyjaciel hotelarza, którego z lekka egzotyczna karnacja już przedtem rzucała się w oczy, wskoczył nagle z obnażonym brązowym torsem na jeden, potem na drugi stół, tańczył,

340

jak pewnie tańczy się na Wschodzie, i zapowiedział rozpoczęcie orgii, która zaczęła się wprawdzie z rozmachem, ale wobec braku albo po prostu głupoty pomysłów nie zasługuje na szczegółowe przedstawienie.Nie tylko Schmuh był rozczarowany, również Oskar, znudzony, uniósł w górę brwi. Parę ładnych rozbieranek, panowie zakładali damską bieliznę, amazonki chwytały krawaty i szelki, tu i ówdzie pary znikały pod stołami, od biedy można by wspomnieć o Zgrzytaczu, który rozszarpał zębami, pogryzł i częściowo chyba połknął biustonosz.Prawdopodobnie ten okropny hałas - krzyki i piski, za którymi prawie nic się nie kryło - skłonił rozczarowanego, a może też obawiającego się policji knajpiarza Schmuha do opuszczenia swojego miejsca przy schodach. Pochylił się ku nam, siedzącym pod drabiną dla kur, trącił najpierw Kleppa, potem mnie, syknął: - Grajcie! Grajcie, mówię! Dość tego pajacowania!Okazało się jednak, że Klepp, któremu przecież niewiele było trzeba, rozbawił się na dobre. Śmiech nim wstrząsał, nie mógł utrzymać fletu. Scholle, który uważał Kleppa za swojego mistrza, we wszystkim go naśladował, a zatem i w śmiechu. Pozostał więc tylko Oskar - i na mnie Schmuh mógł polegać. Wyciągnąłem blaszany bębenek spod ławki, zapaliłem spokojnie papierosa i zacząłem bębnić.Zabrałem się do blachy bez żadnego planu. Zapomniałem o wszystkich wyćwiczonych aż do znudzenia knąjpiarskich kawałkach. Oskar zatem nie grał nawet jazzu. Nie cierpiałem zresztą tego, że ludzie widzieli we mnie szalejącego perkusistę. Choć z powodzeniem występowałem w tej roli, nie byłem rasowym muzykiem jazzowym. Lubię jazz, jak lubię wiedeńskiego walca. Jedno i drugie mogłem grać, ale nie musiałem. Kiedy Schmuh poprosił mnie o wprowadzenie do akcji mojego blaszanego bębenka, grałem nie to, co umiałem, tylko to, co podpowiadało mi serce. Oskarowi udało się wcisnąć pałeczki w dłonie niegdyś trzyletniego Oskara. Przemierza-łem bębnieniem dawne szlaki, ukazywałem świat trzylatka, całe to niezdolne do prawdziwej orgii powojenne towarzystwo wziąłem na początek w cugle, co ma oznaczać, że zaprowadziłem ich na Posadowskiego, do freblówki ciotki Kauer, tak dalece miałem ich już w garści, że rozdziawiali buzie, brali się za rączki, stawiali stopy czubkami do środka, czekali na mnie, swojego szczurołapa. Wobec tego ruszyłem się spod drabinki dla kur, objąłem komendę, najpierw, na próbę, podsunąłem im, paniom i panom, „Koci koci łapki”, potem, gdy zobaczyłem, że wzbudziło to powszechną dziecięcą wesołość, napędziłem im potężnego stracha, bo zabębniłem: „Czy jest tu Czarna Kucharka?” Pozwoliłem jej, która już dawniej straszyła mnie czasami, a dziś przejmuje coraz większą grozą, olbrzymiej, czarnej jak węgiel i nieogarnionej, miotać się po „Piwnicy Pod Cebulą” i osiągnąłem to, co knajpiarz Schmuh osiągał tylko za pomocą cebuli: panie i panowie płakali jak dzieci okrągłymi, rzęsistymi łzami, bali się bardzo, z drżeniem wyglądali mojego zmiłowania, więc żeby ich uspokoić, a także ułatwić powrót do ubrań, sukien, bielizny, aksamitu i jedwabiu, zabębniłem: „Zielone, zielone, zielone jest ubranko moje”, potem: „Czerwone, czerwone, czerwone jest ubranko moje”, następnie: „Niebieskie, niebieskie, niebieskie...” i „Żółte, żółte, żółte...” przeszedłem po kolei wszystkie barwy i odcienie, aż znów zobaczyłem przed sobą grzecznie ubrane towarzystwo, ustawiłem freblówkę jak na spacer, poprowadziłem ich przez „Piwnicę Pod Cebulą”, jakby to była Jaśkowa Dolina, jakbyśmy wspinali się na Jaśkową Kopę, wokół niesamowitego pomnika Gutenberga, jakby na Łąkach kwitły prawdziwe stokrotki, które im, paniom i panom pokrzykującym radośnie jak dzieci, wolno było zrywać. A potem, żeby wszystkim obecnym, także knajpiarzowi Schmuhowi, zostało coś na pamiątkę niefrasobliwego popołudnia we freblówce, pozwoliłem im załatwić małą potrzebę, powiedziałem na swoim bębenku —

341

dochodziliśmy do mrocznego Czarciego Parowu, zbieraliśmy buczynę - teraz, dzieciaczki, możecie zrobić siusiu: i oni załatwiali się, moczyli, wszyscy, panie i panowie, także knajpiarz Schmuh, moi przyjaciele Klepp i Scholle, nawet odległa klozetowa babka, robili psi-psi, siusiali wszyscy w majtki, kucając i wsłuchując się we własne dźwięki. Dopiero gdy przebrzmiała owa muzyka - Oskar towarzyszył dziecięcej orkiestrze jedynie leciutkim postukiwaniem - mocnym, bezpośrednim uderzeniem przeszedłem do nieposkromionej swawoli. Wybijając skoczny rytm:

Szkło, szkło, szkiełko, piwo w marcepanie, pani Zima w oknie, gra na fortepianie...

wyprowadziłem pokrzykujące radośnie, rozchichotane, trajkoczące głupio towarzystwo najpierw do szatni, gdzie ogłupiały brodaty student podał płaszcze zdziecinniałym gościom Schmuha, potem, wystukując popularną melodyjkę „Piorą praczki, piorą przez calutki dzień”, betonowymi schodami w górę i obok portiera w baranim kożuchu na dwór. Pod bajecznie rozgwieżdżonym, jak na zamówienie, ale chłodnym niebem wiosennej nocy roku dziewięćset pięćdziesiątego zostawiłem panie i panów, którzy długo jeszcze wyprawiali na Starym Mieście dziecięce figle, nie wracali do domu, aż w końcu policjanci pomogli im odzyskać wiek i godność, przypomnieć sobie numery własnych telefonów.Ja natomiast, rozchichotany Oskar, głaszcząc swoją blachę wróciłem „Pod Cebulę”, gdzie Schmuh nadal klaskał w dłonie, w mokrych spodniach, krzywonogi, stał przy drabince dla kur i we freblówce ciotki Kauer czuł się chyba równie dobrze jak na łąkach nad Renem, gdzie jako dorosły Schmuh strzelał do wróbli.

Na Wale Atlantyckim - czyli bunkry nie mogą pozbyć się betonu

Chciałem przecież pomóc Schmuhowi, właścicielowi „Piwnicy Pod Cebulą”. On jednak nie mógł mi wybaczyć solowego występu na blaszanym bębenku, który z jego szastających pieniędzmi gości zrobił gaworzące, beztrosko wesołe, ale też siusiające w majtki, a co gorsza, płaczące - płaczące bez cebuli - dzieci.Oskar stara się go zrozumieć. Czyż knąjpiarz nie miał powodu obawiać się mojej konkurencji, skoro goście raz po raz odsuwali tradycyjne łzawiące cebule, domagali się Oskara, jego blachy, mnie, który na swojej blasze umiałem wyczarować dzieciństwo każdego - choćby nie wiem jak sędziwego - gościa?O ile dotąd Schmuh ograniczał się do odprawiania z miejsca klozetowych babek, o tyle tym razem odprawił nas, swoich muzyków, i zaangażował skrzypka, którego przy pewnej pobłażliwości można było wziąć za Cygana.Ponieważ jednak po naszym wylaniu kilku, i to najlepszych gości zagroziło bojkotem „Piwnicy”, już po paru tygodniach Schmuh musiał przystać na kompromis: trzy razy w tygodniu rzępolił skrzypek, trzy razy w tygodniu graliśmy my. Zażądaliśmy podwyżki i dostaliśmy dwadzieścia

342

marek za wieczór, prócz tego coraz bardziej sute napiwki - Oskar założył książeczkę oszczędnościową i z góry cieszył się procentami.Owa książeczka miała już niebawem stać mi się pomocą w potrzebie, bo oto przyszła śmierć, zabrała nam knajpiarza Ferdynanda Schmuha, zabrała nam pracę i zarobek.Mówiłem już przedtem: Schmuh strzelał do wróbli. Czasami zabierał nas swoim mercedesem, żebyśmy sobie popatrzyli, jak strzela. Mimo sporadycznych zatargów o mój bębenek, przez który, stając po mojej stronie, musieli ucierpieć także Klepp i Scholle, Schmuh pozostawał ze swoimi muzykami w przyjacielskich stosunkach, aż jak się rzekło, przyszła śmierć.Wsiedliśmy do wozu. Żona Schmuha, jak zawsze, przy kierownicy. Klepp obok niej. Schmuh między Oskarem i Schollem. Trzymał na kolanach wiatrówkę i gładził ją niekiedy. Dojechaliśmy prawie do Kaiserswerth. Dekoracyjne drzewa po obu brzegach Renu. Żona Schmuha została w samochodzie i rozłożyła gazetę. Klepp kupił sobie przedtem rodzynki i zajadał dość regularnie. Scholle, który zanim został gitarzystą, coś tam studiował, potrafił wygłaszać z pa-mięci wiersze o Renie. Rzeka pokazała się zresztą z najbardziej poetycznej strony, bo zdążając do Duisburga mimo letniej pory roku niosła na swoim grzbiecie prócz codziennych barek kołyszące się jesienne liście; i gdyby nie wiatrówka Schmuha, która odzywała się co jakiś czas, można by owo popołudnie poniżej Kaiserswerth nazwać spokojnym popołudniem.Gdy Klepp skończył rodzynki i wytarł palce o trawę, Schmuh także skończył swoje. Do jedenastu zimnych pierzastych kulek na gazecie dołożył dwunastego i, jak powiedział, jeszcze drgającego wróbla. Strzelec spakował już swoją zdobycz - bo z niezrozumiałych przyczyn Schmuh za każdym razem zabierał do domu wszystko, co ustrzelił - gdy nie opodal nas, na wyrzuconym przez rzekę korzeniu, usiadł wróbel, zrobił to tak ostentacyjnie, taki był szary, taki typowo wróbli, że Schmuh nie mógł się oprzeć; on, który w ciągu jednego popołudnia nie zabijał nigdy więcej niż dwanaście wróbli, zabił trzynastego wróbla - tego Schmuh nie powinien był zrobić.Gdy dołożył trzynastego do tamtych dwunastu, poszliśmy i zastaliśmy żonę Schmuha śpiącą w czarnym mercedesie. Najpierw Schmuh wsiadł z przodu. Potem Scholle i Klepp wsiedli z tyłu. Powinienem był wsiąść i ja, nie wsiadłem jednak, powiedziałem, że mam chęć jeszcze się trochę przejść, wrócę tramwajem, niech się o mnie nie martwią, i tak bez Oskara, który przezornie nie wsiadł, odjechali do Düsseldorfu.Pomału ruszyłem za nimi. Nie musiałem daleko iść. Był tam objazd z powodu robót drogowych. Trasa objazdu prowadziła koło żwirowni. A w żwirowni, jakieś siedem metrów poniżej poziomu szosy, leżał, kołami do góry, czarny mercedes.Robotnicy wyciągnęli z wozu troje rannych i zwłoki Schmuha. Karetka pogotowia była już w drodze. Zszedłem na dół, wkrótce miałem w butach pełno żwiru, zająłem się trochę rannymi, ale gdy mimo bólu dopytywali się o Schmuha, nie powiedziałem im, że nie żyje. Znieruchomiałym i zdumionym wzrokiem patrzył na zachmurzone w trzech czwartych niebo. Gazetę z jego popołudniową zdobyczą wyrzuciło z samochodu. Doliczyłem się dwunastu wróbli, trzynastego nie mogłem znaleźć, szukałem jednak w dalszym ciągu, gdy karetka pogotowia dotarła już do żwirowni.Żona Schmuha, Klepp i Scholle odnieśli lekkie obrażenia: rany tłuczone, kilka złamanych żeber. Gdy później odwiedziłem Kleppa w szpitalu i pytałem o przyczynę wypadku, przyjaciel opowiedział mi zadziwiającą historię: Kiedy jadąc wolno, z uwagi na wyjeżdżoną nawierzchnię, mijali żwirownię, pojawiła się nagle setka, jeśli nie setki wróbli, które zerwały się z zarośli, krzaków, drzew owocowych,

343

przesłoniły mercedesa, uderzyły w szybę ochronną, przestraszyły żonę Schmuha i wróblimi siłami spowodowały wypadek i śmierć knajpiarza.Kto chce, niech wierzy relacji Kleppa; Oskar odniósł się do niej sceptycznie, zwłaszcza że gdy chowano Schmuha, nie naliczył na Cmentarzu Południowym więcej wróbli niż wówczas przed laty, kiedy był jeszcze kamieniarzem i rytownikiem wśród nagrobków. Za to postępując w kondukcie żałobnym za trumną, z pożyczonym cylindrem w ręku, zobaczyłem na dziewiątej kwaterze kamieniarza Korneffa, który z nie znanym mi pomocnikiem ustawiał tam ścianę z diabazu na dwumiejscowy grób. Gdy trumnę z ciałem knajpiarza Schmuha przenoszono obok kamieniarza ku nowo utworzonej dziesiątej kwaterze, Korneff zgodnie z cmentarnym przepisem zdjął czapkę, nie poznał mnie, może z powodu cylindra, pocierał jednak kark, co wskazywało na dojrzewające lub już dojrzałe czyraki.Pogrzeby! Musiałem prowadzić państwa już na tyle cmentarzy, powiedziałem też w jakimś miejscu, że pogrzeby przypominają zawsze o innych pogrzebach, i dlatego nie chcę rozwodzić się nad pogrzebem Schmuha i zwróconymi z tej okazji w przeszłość myślami Oskara. Schmuha pochowano jak należy, bez żadnych incydentów, ale nie będę przed państwem taił, że po pogrzebie - zachowywano się dość swobodnie, bo wdowa leżała w szpitalu - zagadnął mnie pewien pan, który przedstawił się jako doktor Dösch.Doktor Dösch prowadził agencję koncertową. Nie był jednak jej właścicielem. Ponadto doktor Dösch przedstawił się jako dawny bywalec „Piwnicy Pod Cebulą”. Ja nigdy go nie zauważyłem. Ale on był w lokalu, gdy zrobiłem z gości Schmuha gaworzące, rozradowane małe dzieci. Ba, sam Dösch, jak wyznał mi w zaufaniu, pod wpływem mojego blaszanego bębenka powrócił w czasy szczęśliwego dzieciństwa a teraz chciał mnie i moją jak się wyraził - „fantastyczną sztuczkę” skierować na szerokie wody. Został upoważniony do przedłożenia mi umowy, bombowej umowy; mogę zaraz podpisać. Pod krematorium, gdzie Leo Hyś, nazywany w Düsseldorfie Willemem Śliniakiem, czekał w białych rękawiczkach na orszak żałobny, wyciągnął papier, który w zamian za ogromne sumy miał zobowiązać mnie, „bębnistę Oskara”, do solowych występów w wielkich salach, co najmniej o dwóch lub trzech tysiącach miejsc. Dösch był niepocieszony, gdy nie chciałem od razu podpisać. Wymówiłem się śmiercią Schmuha, powiedziałem, że był mi za życia zbyt bliski, bym mógł natychmiast, jeszcze na cmentarzu, szukać nowego chlebodawcy, przemyślę jednak sprawę, być może wyjadę w krótką podróż, potem odwiedzę go, pana doktora Döscha, i ewentualnie podpiszę to, co on nazywa kontraktem.Chociaż na cmentarzu nie podpisałem żadnego kontraktu, Oskar ze względu na swoją niepewną sytuację finansową czuł się zmuszony przyjąć i schować do kieszeni zaliczkę, którą doktor Dösch poza cmentarzem, na placyku przed bramą, gdzie zaparkował wóz, podsunął dyskretnie, ukrytą w kopercie, razem ze swoją wizytówką.I wyjechałem w podróż, znalazłem nawet towarzysza podróży. Właściwie najchętniej wyjechałbym z Kleppern. Ale Klepp leżał w szpitalu i nie mógł się śmiać, bo miał złamane cztery żebra. Mile bym też widział towarzystwo Marii. Wakacje jeszcze trwały, można by wziąć Kurtusia, Maria jednak w dalszym ciągu romansowała ze swoim szefem, Stenzlem, który Kurtusiowi kazał nazywać się „tatą Stenzlem”.Wyjechałem więc z malarzem Lankesem. Znacie państwo Lankesa jako obergefrajtra Lankesa, poza tym jako przelotnego narzeczonego muzy Ulli. Gdy z zaliczką i książeczką oszczędnościową w kieszeni zaszedłem do pracowni malarza przy Sittarder Strasse, miałem nadzieję, że zastanę u niego moją dawną koleżankę Ullę; z muzą bowiem chciałem wyjechać

344

w podróż.Zastałem Ullę u malarza. - Zaręczyliśmy się już czternaście dni temu - wyznała mi w drzwiach. Z Hänschenem Kragesem wszystko się popsuło, znów musiała zerwać zaręczyny; czy znam Hänschena Kragesa?Oskar nie znał ostatniego narzeczonego Ulli, bardzo nad tym ubolewał, potem wystąpił ze wspaniałomyślną propozycją wspólnej podróży i doczekał się tego, że zanim Ulla zdążyła się zgodzić, nadszedł Lankes, narzucił Oskarowi swoje towarzystwo i spoliczkował muzę, długonogą muzę, która nie chciała zostać w domu i z tego powodu została tak surowo potraktowana.Czemu Oskar nie zaprotestował? Czemu nie ujął się za muzą, z którą chciał przecież wyjechać? Jakkolwiek pięknie wyobrażałem sobie podróż u bardzo szczupłego, pokrytego jasnym meszkiem boku Ulli, lękałem się zbyt bliskiego współżycia z muzą. Z muzami trzeba być na dystans, powiedziałem sobie, bo inaczej pocałunek muzy stanie się pospolitą błahostką. Lepiej już pojadę z malarzem Lankesem, który bije swoją muzę, gdy ona chce go pocałować.Nie dyskutowaliśmy długo nad celem naszej podróży. W grę wchodziła tylko Normandia. Chcieliśmy zobaczyć bunkry między Caen i Cabourgiem. Tam bowiem poznaliśmy się w czasie wojny. Kłopotów przysporzyły tylko starania o wizy. Ale na historie wizowe Oskar nie będzie tracił słów.Lankes jest człowiekiem skąpym. O ile rozrzutnie poczyna sobie z tanimi zapewne bądź wyżebranymi farbami na źle zagruntowanych płótnach, o tyle skrzętnie gospodarzy gotówką w papierach i w bilonie. Nigdy nie kupuje papierosów, pali jednak stale. Żeby uzmysłowić państwu systematyczność jego skąpstwa, powiem tyle: ilekroć ktoś poczęstuje go papierosem, Lankes wyciąga dziesięciofenigówkę z lewej kieszeni spodni, trzyma ją chwilę na powietrzu, potem wpuszcza do prawej kieszeni spodni, gdzie w zależności od pory dnia, znajduje się mniej lub więcej dziesiątek. Pali dużo i w przypływie dobrego humoru wyznał mi kiedyś: Co dzień mam na paleniu dwie marki!Ową zrujnowaną posiadłość w Wersten, którą nabył jakiś rok temu, kupił sobie, a raczej wypalił papierosami bliższych i dalszych znajomych.Z tym Lankesem Oskar pojechał do Normandii. Wsiedliśmy w pociąg pospieszny. Lankes wolałby podróżować autostopem. Ponieważ jednak odbywaliśmy podróż na mój koszt i moje zaproszenie, musiał ustąpić. Z Caen do Cabourga pojechaliśmy autobusem. Mijaliśmy topole, za którymi ciągnęły się łąki oddzielone od siebie żywopłotami. Brązowo-białe krowy nadawały polom wygląd reklamy mlecznej czekolady. Oczywiście na błyszczącym papierze nie można by pokazać nic z wciąż jeszcze widocznych zniszczeń wojennych, które piętnowały i szpeciły każdą wieś, a więc i wioskę Bavent, gdzie straciłem moją Roswitę.Z Cabourga ruszyliśmy pieszo wzdłuż brzegu ku ujściu Orne. Nie było deszczu. Poniżej Le Home Lankes powiedział: - Jesteśmy w domu, synku! Daj no papierosa. - Jeszcze przekładając monetę z kieszeni do kieszeni wskazał swoją zawsze wysuniętą do przodu głową na jeden z licznych nietkniętych bunkrów na wydmach. Wyciągnął długie łapy, lewą chwycił swój plecak, plenerowe sztalugi i tuzin klinowych blejtramów, prawą chwycił mnie, pociągnął w stronę betonu. Mała walizeczka i bębenek stanowiły bagaż Oskara.Trzeciego dnia pobytu na atlantyckim wybrzeżu - oczyściliśmy tymczasem wnętrze bunkra Dora siedem z lotnego piasku, usunęliśmy obrzydliwe ślady szukających schronienia zakochanych parek, umeblowaliśmy pomieszczenie za pomocą skrzyni i naszych śpiworów -

345

Lankes przyniósł z plaży sporego wątłusza. Dostał go od rybaków. On namalował ich łódź, oni zaś obdarowali go wątłuszem.Ponieważ w dalszym ciągu nazywaliśmy bunkier Dorą siedem, nic w tym dziwnego, że Oskar patrosząc rybę krążył myślami wokół siostry Dorothei. Wątroba i mlecz ryby przelewały mu się w obu dłoniach. Oskrobałem wątłusza i wystawiłem na słońce, co dało Lankesowi asumpt do napaćkania naprędce akwareli. Siedzieliśmy za bunkrem, osłonięci od wiatru. Sierpniowe słońce stało głową w dół na betonowej kopule. Zacząłem szpikować wątłusza ząbkami czosn-ku. Tam gdzie przedtem znajdowały się mlecz, wątroba, trzewia, napchałem cebuli, sera i tymianku, nie wyrzuciłem jednak mlecza i wątroby, tylko wsadziłem oba przysmaki w pysk ryby, który rozwarłem szeroko za pomocą cytryny. Lankes myszkował po okolicy. Znikał w Dorze cztery, trzy i bardziej oddalonych bunkrach zagarniając, co się dało. Wrócił obładowany deskami i pokaźnymi pudłami tekturowymi, których używał jako powierzchni do malowania, i dorzucił drew do ognia.Podtrzymywaliśmy ów ogienek bez trudu przez cały dzień, bo w nadbrzeżnych piaskach co dwa kroki sterczało, rzucając zmienne cienie, wyrzucone przez morze, wyschnięte na wiór drewno. Na rozżarzonych tymczasem jak się patrzy węglach drzewnych położyłem część balkonowej kraty, którą Lankes wyłamał w jakiejś opuszczonej nadmorskiej willi. Natarłem rybę oliwą, wsunąłem na gorący, również naoliwiony ruszt. Wyciskałem cytryny na skwierczącego wątłusza, smażyłem go powoli, jako że ryba nie lubi pośpiechu.Stół zrobiliśmy sobie z kilku pustych wiader i ułożonej na nich, wybrzuszonej, poskładanej w kilkoro smołowanej papy. Widelce i blaszane talerze przywieźliśmy ze sobą. Żeby odwrócić uwagę Lankesa - jak wygłodzona mewa kręcił się wokół dochodzącej pomału ryby - przyniosłem z bunkra swój bębenek. Ułożyłem go na piasku i wystukiwałem pod wiatr, raz po raz zmieniając rytm, łagodząc hałasy kipieli morskiej i rozpoczynającego się przypływu: teatr frontowy Bebry oglądał beton. Z Kaszub do Normandii. Feliks i Kitty, para akrobatów, skręcali się i rozkręcali na bunkrze, wygłaszali pod wiatr - jak i Oskar bębnił pod wiatr - wiersz, którego refren w środku wojny zapowiadał nadejście arcymiłej epoki: „...to nie bajer: coraz nam bliższy biedermeier”, deklamowała sepleniąca Kitty; a Bebra, mój mądry kapitan Bebra z kompanii propagandy, kiwał głową; a Roswita, moja śródziemnomorska Raguna, wzięła koszyk z pro-wiantem, nakryła do stołu na betonie, na Dorze siedem; a obergefrajter Lankes zajadał biały chleb, popijał czekoladę, palił papierosy kapitana Bebry...- O rany, Oskar! - przywołał mnie do teraźniejszości malarz Lankes. - Chciałbym tak malować, jak ty bębnisz; daj no papierosa!Przestałem więc bębnić. Poczęstowałem towarzysza podróży papierosem, spróbowałem rybę i uznałem, że jest dobra: oczy jej wypływały łagodnie, biało i luźno. Pomalutku, nie omijając ani skrawka, wycisnąłem ostatnią cytrynę na częściowo zarumienioną, częściowo popękaną skórę wątłusza.- Ależ ja jestem głodny! - oznajmił Lankes. Wyszczerzył długie, spiczaste, żółte zęby i niczym małpa grzmocił się pięściami w pierś pod kratkowaną koszulą.- Głowa czy ogon? - zabiłem mu ćwieka i zsunąłem rybę na pergamin, który służąc nam za obrus przykrywał smołowaną papę.- A ty co byś mi radził? - Lankes zgasił papierosa i schował niedopałek.- Jako przyjacielowi powiedziałbym: Bierz ogon. Jako kucharz mogę ci polecić tylko głowę. Natomiast moja mama, która była wielką amatorką ryb, powiedziałaby teraz: Panie Lankes, proszę wziąć ogon, wtedy będzie pan wiedział, co pan ma. Mojemu ojcu zaś lekarz radził

346

zwykle...- Z lekarzami nie chcę mieć nic wspólnego - obruszył się podejrzliwie Lankes.- Doktor Hollatz radził zawsze mojemu ojcu jeść tylko głowę wątłusza czy też, jak się u nas mówiło, dorsza.Wobec tego wezmę ogon. Widzę przecież, że chcesz mnie wykłować! - Lankes nie wyzbył się podejrzliwości.- Tym lepiej dla Oskara. Co głowa to głowa.- Wobec tego wezmę głowę, jak tobie tak na niej zależy.- Jesteś w trudnej sytuacji, Lankes. - Chciałem uciąć ten dialog. Bierz głowę, ja wezmę ogon.- No i co, synku, przechytrzyłem cię, nie?Oskar przyznał, że Lankes go przechytrzył. Wiedziałem przecież, że będzie mu smakowało tylko wtedy, kiedy prócz ryby poczuje zębach pewność, że mnie przechytrzył. Nazwałem go cwaniakiem nie z tej ziemi, starym wyjadaczem, w czepku urodzonym szczęściarzem - po czym rzuciliśmy się na wątłusza.On wziął część głowy, ja wycisnąłem resztki cytryny na białe rozkładające się mięso części ogonowej, od którego odrywały się miękkie jak masło ząbki czosnku.Lankes wydłubując ości spomiędzy zębów zerkał na mnie i mój kawałek od ogona: - Daj no spróbować swojego.Kiwnąłem głową, on spróbował, nie mógł się zdecydować, co lepsze, aż Oskar spróbował jego kawałek i ponownie go uspokoił: on, jak zawsze, podłapał lepszą część.Do ryby piliśmy bordeaux. Ubolewałem nad tym, wolałbym filiżankach do kawy mieć białe wino. Lankes rozproszył moje skrupuły, przypomniał sobie, że za jego żołnierskich czasów w Dorze siedem piło się zawsze czerwone wino, do samej inwazji.O rany, ależ my byliśmy wlani, jak to się zaczęło. Kowalski, Scherbach i nawet mały Leuthold, którzy’teraz leżą tam, za Cabourgiem, na jednym cmentarzu, nie skapowali wcale, co się dzieje. Tam, pod Arromanches, Anglicy, a na naszym odcinku mrowie Kanadyjczyków. Zanim podciągnęliśmy szelki, oni już tu byli i wołali: „How are you?” - Potem, przeszywając widelcem powietrze i wypluwając ości: - Nawiasem mówiąc, widziałem dziś w Cabourgu Herzoga, tego pleciugę, znasz go przecież z tej waszej wycieczki. Był wtedy porucznikiem.Oskar, rzecz jasna, pamiętał porucznika Herzoga. Lankes mając pełne usta ryby opowiadał, że Herzog przyjeżdża co roku, przywozi mapy i przyrządy pomiarowe, bo bunkry nie dają mu spać. Wybiera się i do nas, do Dory siedem, żeby coś tu mierzyć.Byliśmy jeszcze zajęci rybą, która z wolna ukazywała duże ości, gdy nadszedł porucznik Herzog. Był w krótkich spodenkach koloru khaki i tenisówkach, miał grubawe żylakowate łydki i siwobrązowe włosy na piersi, wynurzające się z rozpiętej koszuli. Oczywiście nie wstaliśmy z miejsc. Lankes przedstawił mnie jako swojego przyjaciela i kumpla Oskara, nazywał Herzoga porucznikiem w stanie spoczynku.Porucznik w stanie spoczynku z miejsca zaczął szczegółowo badać Dorę siedem, na razie jednak dobierał się do betonu od zewnątrz, na co Lankes mu pozwolił. Wypełniał tabele, miał też ze sobą lornetkę nożycową, którą naprzykrzał się całej plaży i napierającemu przypływowi. Otwory strzelnicze sąsiadującej z nami Dory sześć gładził tak czule, jakby własnej żonie chciał sprawić trochę przyjemności. Gdy zamierzał obejrzeć Dorę siedem, nasz letniskowy domek, od środka, Lankes nie wytrzymał:- O rany, Herzog, doprawdy nie wiem, czego pan chcesz. Po diabła kręcisz się pan i kręcisz koło tego betonu? Co wtedy było aktualne, dawno jest już passe).

347

Passe to było ulubione słowo Lankesa. Wszystko, co działo się na świecie, dzieliło zwykle na aktualne i passe. Ale porucznik w stanie spoczynku uważał, że nic nie jest passe, że rachunki nie zostały jeszcze zakończone, że kiedyś trzeba będzie odpowiedzieć przed historią, i chciał teraz obejrzeć Dorę siedem od środka: - Zrozumiał pan, Lankes?Herzog rzucił już swój cień na nasz stół i rybę. Próbował obejść nas i dostać się do owego bunkra z betonowymi ornamentami nad wejściem, które zachowały piętno artystycznej ręki obergefrajtra Lankesa.Herzog nie obszedł nas. Od dołu, ściskając widelec, ale nie robiąc z niego użytku, Lankes zamachnął się pięścią w górę i zwalił porucznika w stanie spoczynku Herzoga na piasek. Potrząsając głową, ubolewając z powodu przerwanego posiłku, wstał, zebrał lewą ręką płócienną koszulę na piersi porucznika, odciągnął go na bok, pozostawiając regularny ślad, i zrzucił z wydmy, tak że już go nie widzieliśmy, ale słyszeliśmy jeszcze. Herzog pozbierał swoje przyrządy, które Lankes cisnął za nim, i odszedł wymyślając, przywołując wszystkie historyczne duchy, które Lankes określił przedtem jako passe.- Nie można powiedzieć, żeby ten Herzog tak całkiem nie miał racji. Chociaż to pleciuga. Gdybyśmy wtedy, jak się to zaczęło, nie byli tacy zalani, kto wie, co by się stało z tymi Kanadyjczykami.Mogłem tylko przytaknąć z aprobatą, bo jeszcze poprzedniego dnia w czasie odpływu znalazłem wśród muszli i pustych krabich skorup wymowny guzik od kanadyjskiego munduru. Oskar schował guzik do portfela i był tak szczęśliwy, jakby znalazł rzadką etruską monetę.Wizyta porucznika Herzoga, jakkolwiek krótka, wywołała wspomnienia: - Przypominasz sobie, Lankes, wtedy, jak oglądaliśmy z teatrem frontowym wasz beton i jedliśmy śniadanie na bunkrze, wiał taki wietrzyk jak dziś; i nagle pojawiło się sześć czy siedem zakonnic, które szukały krabów między szparagami Rommla, a ty, Lankes, musiałeś na rozkaz oczyścić plażę; i zrobiłeś to morderczą serią kaemu.Lankes przypominał sobie, wysysał ości, pamiętał nawet imiona i wymienił siostrę Scholastykę i siostrę Agnetę, opisał mi nowicjuszkę jako różową twarzyczkę w mnóstwie czerni, odmalował ją tak wyraźnie, że ów stale obecny w mojej świadomości obraz świeckiej siostry, siostry Dorothei, nie zniknął wprawdzie, ale częściowo został przesłonięty, co spotęgowało się jeszcze, gdy w parę minut po tym opisie - zaskoczenie nie było już na tyle duże, bym mógł uznać to za cud - od strony Cabourga przyfrunęła po wydmach młoda zakonnica, której różowej twarzyczki w mnóstwie czerni nie sposób było nie dostrzec.Czarnym parasolem, jaki noszą starsi panowie, osłaniała się od słońca. Jej czoło okalał jaskrawozielony celuloidowy daszek, podobny do osłony oczu pracowitych filmowców w Hollywood. Wołano za nią wśród wydm. W okolicy było, zdaje się, więcej zakonnic. - Siostro Agneto! - wołano, a także: - Gdzie jesteś, siostro Agneto?A siostra Agneta, młode stworzenie, odpowiadała sponad coraz wyraźniej rysujących się ości naszego wątłusza: - Tutaj, siostro Scholastyko. Tak tu zacisznie!Lankes zaśmiał się i pokiwał z zadowoleniem wilczą głową, jak gdyby to on zamówił tę katolicką paradę, jak gdyby nie było rzeczy, która mogłaby go zaskoczyć.Młoda zakonnica spostrzegła nas i stanęła z lewej strony koło bunkra. Jej różowa twarzyczka z dwiema okrągłymi dziurkami nosa wykrzyknęła spomiędzy lekko wystających, ale poza tym nienagannych zębów: - Och!Lankes odwrócił głowę nie ruszając tułowia: - Cóż to, siostrzyczko, wybraliśmy się na spacerek?

348

Jak szybko nastąpiła odpowiedź: - Co roku chodzimy nad morze. Aleja widzę je pierwszy raz. Jest takie wielkie!Nie można było temu zaprzeczyć. Do dzisiejszego dnia to zdanie uchodzi w moich oczach za jedyny trafny opis morza.Lankes poczuł się gościnnym gospodarzem, pogrzebał w moim kawałku ryby i zaproponował: - Spróbujemy odrobinkę ryby, siostrzyczko? Jest jeszcze ciepła.Zadziwiła mnie jego swobodna francuszczyzna i Oskar też spróbował obcego języka: - Proszę się nie krępować, siostro. Dzisiaj jest przecież piątek.Ale i ta aluzja do surowych z pewnością reguł jej zakonu nie zdołała skłonić zręcznie ukrytej w habicie dziewczyny do udziału w uczcie.- Panowie na stałe tu mieszkają? - chciała zaspokoić swoją ciekawość. Uznała, że nasz bunkier jest ładny i trochę śmieszny. Niestety na grzbiecie wydmy ukazała się przeorysza i pięć dalszych zakonnic z czarnymi parasolami i w zielonych reporterskich daszkach. Agneta odbiegła, dostała, o ile mogłem zrozumieć z poszarpanego przez wschodni wiatr potoku słów, solidną burę, po czym tamte wzięły ją w środek.Lankes rozmarzył się. Trzymając w ustach odwrócony widelec, wlepił wzrok w grupę przemykającą po wydmie: - To nie zakonnice, tylko żaglowce.- Żaglowce są białe — zauważyłem.- A to są czarne żaglowce. - Z Lankesem trudno było dyskutować. - Ta z lewej, z samego brzegu, to okręt flagowy. Agneta to śmigła korweta. Pomyślny wiatr w żagle: szyk torowy, od dziobnicy do stewy tylnej, stermaszt, grotmaszt i fokmaszt, wszystkie żagle rozwinięte, hejże, w stronę horyzontu, na Anglię. Wyobraź sobie: Angliki budzą się rano, patrzą za okno i co widzą: dwadzieścia pięć tysięcy zakonnic, od góry do dołu obwieszone flagami, i oto pierwsza burta...- Nowa wojna religijna! - pospieszyłem mu z pomocą. - Okręt flagowy powinien nazywać się „Maria Stuart” albo „De Valera”, albo jeszcze lepiej „Don Juan”. Nowa, ruchliwsza armada weźmie odwet za Trafalgar. „Śmierć wszystkim purytanom!” - brzmi hasło, a Anglicy nie mają tym razem w zapasie żadnego Nelsona. Inwazja mogłaby się rozpocząć: Anglia przestała być wyspą!Dla Lankesa rozmowa stała się zanadto polityczna. - Nasze zakonnice idą teraz pełną parą - oznajmił.- Pełnymi żaglami - sprostowałem.Mniejsza z tym: Pełną parą czy pełnymi żaglami, dość że podążyły w stronę Cabourga. Parasolami osłaniały się od słońca. Tylko jedna została nieco w tyle, pochylała się w marszu, podnosiła coś i opuszczała. Reszta floty - żeby pozostać przy tym obrazie - zmierzała z wolna zmagając się z przeciwnym wiatrem, ku wypalonym kulisom dawnego nadmorskiego hotelu.- Widać nie mogła podnieść kotwicy albo ster ma uszkodzony. - Lankes w dalszym ciągu trzymał się języka żeglarzy. - Czy to przypadkiem nie śmigła korweta alias nasza Agneta?Może korweta, może fregata, w każdym razie była to nowicjuszka Agneta, która zbierając i odrzucając muszle zbliżała się do nas.- Co tam takiego zbieramy, siostrzyczko? - Lankes dobrze przy tym wiedział co.- Muszle! - Wypowiedziała to słówko specjalnie i znów się pochyliła.- A wolno nam zbierać, siostrzyczko? Przecież to ziemskie dobra.Ująłem się za nowicjuszką Agneta: - Mylisz się, Lankes. Muszle nigdy w życiu nie były ziemskimi dobrami.

349

- To dobra bezpańskie, w każdym razie dobra, a zakonnicom nie wolno ich mieć. Nakazane im jest ubóstwo i jeszcze raz ubóstwo. Prawda, siostrzyczko?Siostra Agneta w uśmiechu odsłaniała wystające zęby: - Biorę tylko kilka muszli. To dla przedszkola. Dzieciaki strasznie lubią się nimi bawić, a jeszcze nigdy nie były nad morzem.Agneta stanęła przy wejściu do bunkra i zerkała mniszym okiem do środka.- Jak się siostrze podoba nasz domek? - zdobyłem się na poufałość. Lankes podszedł bardziej wprost: - Proszę zwiedzić naszą willę.Oglądanie nic nie kosztuje, siostrzyczko!Ona szurgała spiczastymi sznurowanymi trzewikami pod solidną tkaniną. Niekiedy nawet kopała nadmorski piasek, który wiatr porywał i sypał na naszą rybę. Z nieco większą niepewnością patrzyła badawczo teraz już wyraźnie jasnobrązowymi oczyma na nas i stół między nami.- Przecież to nie wypada - prowokowała nas do sprzeciwu.- Co tam, siostrzyczko! - Malarz usunął za jednym zamachem wszystkie przeszkody i wstał. - Z naszego bunkra jest piękny widok. Przez otwory strzelnicze można ogarnąć wzrokiem całą plażę.Ona wahała się w dalszym ciągu, w trzewikach na pewno miała pełno piasku. Lankes wyciągnął rękę ku wejściu do bunkra. Betonowy ornament rzucał ciężkie, ozdobne cienie.- A jak u nas czysto! - Chyba to ów zapraszający gest malarza wprowadził zakonnicę do wnętrza bunkra.- Ale tylko na chwilę! - brzmiało decydujące słowo. Przed Lankesem przemknęła się do bunkra. On wytarł dłonie o spodnie - typowy gest malarski - i nim zniknął, zagroził:- Żebyś mi tylko mojej ryby nie ruszył!Oskar miał jednak dość ryby. Odszedłem od stołu, stanąłem oko w oko z piaszczystym wiatrem i przesadnymi hałasami przypływu, tego starego siłacza. Nogą przysunąłem sobie bębenek i bębniąc zacząłem szukać wyjścia z tego betonowego krajobrazu, z tego świata bunkrów, spomiędzy tych jarzyn, które nazywały się szparagami Rommla.Najpierw, bez większych rezultatów, próbowałem je znaleźć w miłości: I ja kochałem kiedyś jedną siostrę. Nie tyle zakonnicę, co pielęgniarkę. Mieszkała u Zeidlerów za drzwiami z mleczną szybą. Była bardzo piękna, ale ja nigdy jej nie widziałem. Przeszkodził mi kokosowy chodnik, który znalazł się między nami. Poza tym w korytarzu u Zeidlerów było za ciemno. Toteż wyraźniej czułem kokosowe włókna niż ciało siostry Dorothei.Gdy temat ten zbyt prędko utknął na kokosowym chodniku, próbowałem rytmicznie rozplatać moją wczesną miłość do Marii i posadzić przy betonie na podobieństwo szybko rosnących pnączy. Ale znów na drodze mojej miłości do Marii stanęła siostra Dorothea: od morza ciągnęło karbolem, mewy fruwały w pielęgniarskim stroju, słońce świeciło w moich oczach niczym broszka z czerwonym krzyżem.Właściwie Oskar był rad, gdy przerwano mu bębnienie. Wróciła przeorysza, siostra Scholastyka, z piątką swoich zakonnic. Wyglądały na zmęczone, parasole trzymały krzywo i rozpaczliwie.- Nie widział pan czasem młodej zakonnicy, naszej nowicjuszki? To jeszcze takie dziecko. Pierwszy raz zobaczyła morze. Musiała zabłądzić. Gdzie jesteś, siostro Agneto?Nie pozostało mi nic innego, jak tylko skierować eskadrę, mającą tym razem wiatr w plecy, w stronę ujścia Orne, Arromanches, Port Winston, gdzie kiedyś Anglicy zniewolili nasze morze i zbudowali sztuczny port. Wszystkie razem nie zmieściłyby się w naszym bunkrze. Wprawdzie

350

przez chwilę korciło Oskara, żeby uszczęśliwić malarza Lankesa tą wizytą, potem jednak przyjaźń, odraza i złość równocześnie kazały mi wyciągnąć kciuk w stronę ujścia Orne. Za-konnice usłuchały mojego kciuka, stały się sześcioma malejącymi stopniowo, trzepoczącymi czarno plamami na grzbiecie wydmy. Także płaczliwe wołanie: - Siostro Agneto, siostro Agneto! - brzmiało coraz słabiej, aż wreszcie umilkło.Lankes pierwszy opuścił bunkier. Typowy gest malarski: wytarł dłonie o nogawki spodni, przeciągnął się w słońcu, zażądał ode mnie papierosa, wsadził go w kieszeń koszuli i rzucił się na zimną rybę.- Takie coś dodaje apetytu - powiedział z delikatną aluzją i zagarnął przyznany mi kawałek od ogona.- Teraz na pewno będzie nieszczęśliwa - oskarżyłem Lankesa delektując się przy tym słówkiem „nieszczęśliwa”.- Niby dlaczego? Nie ma żadnego powodu być nieszczęśliwa. Lankes nie potrafił sobie wyobrazić, żeby jego sposób bycia mógł kogoś unieszczęśliwić.- Co ona tam robi? - spytałem chcąc właściwie spytać o coś innego.- Szyje - wyjaśnił Lankes z widelcem w garści. - Habit sobie troszkę rozdarła i teraz zszywa.Szwaczka opuściła bunkier. Natychmiast rozpięła swój parasol, zanuciła lekko, a mimo to - jak mi się wydawało - z wysiłkiem: - Z bunkra panów jest rzeczywiście piękny widok. Całą plażę ogarnia się wzrokiem i morze. - Zatrzymała się nad szczątkami naszej ryby.- Można?Obaj równocześnie skinęliśmy głowami.- Morskie powietrze dodaje apetytu - podsunąłem i teraz ona skinęła głową, zaczerwienionymi, popękanymi, przypominającymi o ciężkiej pracy w klasztorze rękami sięgnęła ku naszej rybie, podniosła do ust, jadła z powagą, wysiłkiem i rozmarzeniem, jak gdyby przeżuwała nie tylko rybę, ale i coś, czego skosztowała przedtem.Zajrzałem jej pod kornet. Zielony reporterski daszek zostawiła w bunkrze. Małe, jednakowej wielkości kropelki potu wystąpiły na jej gładkie jak u Madonny, biało i sztywno obramowane czoło. Lankes ponownie zażądał papierosa, chociaż nie wypalił jeszcze poprzedniego. Rzuciłem mu całą paczkę. Wsadził trzy fajki w kieszeń koszuli, czwartą przykleił sobie do warg, a tymczasem siostra Agneta obróciła się, odrzuciła parasol, wbiegła na wydmę - dopiero teraz zobaczyłem, że była boso - i zniknęła podążając ku morskiej kipieli.- Niech sobie biegnie - orzekł Lankes. - Wróci tu jeszcze albo i nie wróci.Wytrzymałem spokojnie tylko krótką chwilę, przyglądając się papierosowi malarza. Wszedłem na bunkier i ogarnąłem wzrokiem brzeg, który za sprawą przypływu znacznie się przybliżył.- No i co? - próbował dowiedzieć się czegoś Lankes.- Rozbiera się. - Więcej informacji nie zdołał ze mnie wyciągnąć. - Prawdopodobnie chce się wykąpać, dla ochłody.Uważałem to za niebezpieczne w czasie przypływu, w dodatku tuż po jedzeniu. Była już po kolana w morzu, zanurzała się coraz głębiej, miała okrągłe plecy. Woda pod koniec sierpnia z pewnością niezbyt ciepła widać wcale jej nie odstraszała: płynęła, płynęła umiejętnie, próbowała różnych stylów i nurkując przecinała fale.- Niech sobie pływa, a ty złaź wreszcie z bunkra! — Obejrzałem się i zobaczyłem, że Lankes kopcił, wyciągnięty jak długi. Ogołocone ości wątłusza połyskiwały biało w słońcu, zajmując cały stół.Gdy zeskoczyłem z betonu, Lankes otworzył malarskie oczy i powiedział: - To będzie

351

fantastyczny obraz: Falujące zakonnice. Albo: Zakonnice wśród fal.- Ty potworze! - krzyknąłem. - A jeśli ona utonie?Lankes zamknął oczy: - Wtedy obraz będzie się nazywać: Tonące zakonnice.- A jeśli wróci, padnie ci do nóg?Malarz zawyrokował z otwartymi oczami: - Wtedy i ona, i obraz będą się nazywać: Upadła zakonnica.Znał tylko dwie możliwości, głowa albo ogon, tonąca albo upadła. Zabrał mi papierosy, zrzucił porucznika z wydmy, spałaszował moją rybę, a dziecku, które właściwie było poświęcone niebu, pokazał wnętrze naszego bunkra, niezgrabną, bulwiastą stopą, gdy ona jeszcze wypływała na otwarte morze, malował w powietrzu obrazy, podawał z miejsca formaty, rzucał tytuły: Falujące zakonnice, Zakonnice wśród fal, Tonące zakonnice, Upadłe zakonnice, Dwadzieścia piąć tysięcy zakonnic. W formacie poziomym: Zakonnice na wysokości Trafalgaru. W formacie pionowym: Zakonnice zwyciężają lorda Nelsona. Zakonnice przy przeciwnym wietrze, Zakonnice przy sprzyjającym wietrze, Zakonnice zmagają się z wiatrem. Czerń, mnóstwo czerni, zepsuta biel i błękit przechowywane na lodzie: Inwazja albo Mistyczne barbarzyńskie znudzone - jego stary betonowy tytuł z czasów wojny. I wszystkie te obrazy, w pionowym lub poziomym formacie, namalował malarz Lankes, kiedy wróciliśmy do Nadrenii, zrobił całe serie obrazów z zakonnicami, znalazł handlarza dzieł sztuki, który się do nich zapalił, wystawił czterdzieści trzy płótna, sprzedał siedemnaście kolekcjonerom, przemysłowcom, muzeom i jednemu Amerykaninowi, sprawił, że krytycy porównywali go, Lankesa, z Picassem i swoim sukcesem nakłonił mnie, Oskara, do odszukania owej wizytówki doktora Döscha z agencji koncertowej, bo nie tylko jego sztuka, ale i moja wołała o zarobek: z pomocą blaszanego bębenka należało zamienić przedwojenne i wojenne doświadczenia trzy-letniego bębnisty Oskara w czyste, dźwięczące złoto czasów powojennych.

Palec serdeczny

- No - powiedział Zeidler - panom to już chyba nie chce się pracować. - Złościło go, że Oskar i Klepp przesiadywali albo w pokoju Kleppa, albo w pokoju Oskara i nic prawie nie robili. Co prawda resztkami zaliczki, którą dał mi doktor Dösch po pogrzebie Schmuha na Cmentarzu Południowym, opłaciłem październikowe komorne za oba pokoje, ale listopad zapowiadał się jako miesiąc ponury również pod względem finansowym.Mieliśmy przy tym sporo propozycji. Moglibyśmy grać jazz w niejednej knajpie z dancingiem i w niejednym nocnym lokalu. Oskar jednak nie chciał więcej grać jazzu. Pokłóciliśmy się z Kleppern. On powiedział, że mój nowy styl bębnienia nie ma już nic wspólnego z jazzem. Ja nie zaprzeczyłem. Wtedy nazwał mnie zdrajcą idei muzyki jazzowej.Dopiero gdy w początkach listopada Klepp znalazł nowego perkusistę, i to nie byle kogo: Bobby’ego z „Jednorożca”, a równocześnie dostał engagement na Starym Mieście,

352

rozmawialiśmy znów jak przyjaciele, choć już w tym czasie Klepp zaczął gadać raczej niż myśleć w duchu KPD.Przede mną stały otworem już tylko drzwiczki do agencji koncertowej doktora Döscha. Do Marii nie chciałem i nie mogłem wrócić, zwłaszcza że jej wielbiciel, Stenzel, chciał się rozwieść, aby po rozwodzie z mojej Marii uczynić Marię Stenzel. Niekiedy wykuwałem u Korneffa przy Bittweg napisy nagrobkowe, zachodziłem też na Akademię, pozwalałem pilnym adeptom sztuki nurzać mnie w czerni i deformować, dość często, lecz bez ukrytych zamiarów, bywałem u muzy Ulli, która wkrótce po naszej podróży na Wał Atlantycki musiała zerwać zaręczyny z malarzem Lankesem, bo Lankes postanowił malować wyłącznie drogie obrazy z zakonnicami, a muzy Ulli nie chciał nawet bić.Wizytówka doktora Dóscha leżała tymczasem u mnie spokojnie i natrętnie na stole koło wanny. Gdy pewnego dnia podarłem ją i wyrzuciłem, nie chcąc z doktorem Döschem mieć nic wspólnego, stwierdziłem z przerażeniem, że numer telefonu i dokładny adres agencji mogę jak wiersz wyrecytować z pamięci. Robiłem to przez trzy dni, numer telefonu nie dawał mi zasnąć, toteż czwartego dnia poszedłem do budki telefonicznej, nakręciłem numer, połączyłem się z doktorem Döschem, który zachował się tak, jakby spodziewał się, że lada chwila zadzwonię, i poprosił, żebym po południu tego samego dnia przyszedł do agencji koncertowej, bo chce mnie przedstawić szefowi: szef oczekuje pana Matzeratha.Agencja koncertowa „Zachód” mieściła się na ósmym piętrze nowo wzniesionego biurowca. Przed wejściem do windy zadałem sobie pytanie, czy za nazwą agencji nie kryją się jakieś nieprzyjemne kombinacje polityczne. Jeśli istnieje agencja koncertowa „Zachód”, to z pewnością gdzieś indziej w podobnym biurowcu znajduje się też agencja „Wschód”. Nazwa była wybrana dość zręcznie, bo z miejsca dałem pierwszeństwo agencji „Zachód” i na ósmym piętrze wysiadłem z windy w miłym przeświadczeniu, że idę do właściwej agencji. Wykładziny podłogowe, mnóstwo mosiądzu, oświetlenie pośrednie, wszystko dźwiękoszczelne, wszędzie jednakowe drzwi, długonogie sekretarki, które szeleszcząc przechodziły koło mnie z zapachem cygar swojego szefa; niewiele brakowało, a byłbym uciekł z biur agencji „Zachód”.Doktor Dösch przyjął mnie z otwartymi ramionami. Oskar był rad, że tamten nie przycisnął go do siebie. Maszyna, na której pisała dziewczyna w zielonym pulowerze, umilkła, gdy wszedłem, potem nadrobiła całą stratę, jaką spowodowało moje wejście. Dösch zameldował mnie u szefa. Oskar usiadł na brzeżku purpurowego wyściełanego krzesła. Potem otworzyły się dwuskrzydłowe drzwi, maszyna do pisania wstrzymała dech, jakaś siła ściągnęła mnie z krzesła, drzwi zamknęły się za mną, przez jasną salę płynął dywan, porwał mnie ze sobą, niósł, aż stalowy mebel powiedział mi: Oskar stoi teraz przed biurkiem szefa, ciekawe, ile cetnarów on waży? Podniosłem swoje niebieskie oczy, szukałem szefa za niezmiernie pustą dębową powierzchnią i w fotelu na kółkach, który można było jak fotel dentystyczny podnosić i obracać, zobaczyłem mojego sparaliżowanego przyjaciela i mistrza Bebrę. Żyły w nim tylko oczy i czubki palców.Ach, prawda, był jeszcze jego głos! Bebra przemówił: - A więc znów się spotykamy, panie Matzerath, czyż nie powiedziałem panu przed laty, kiedy wolał pan jeszcze zmagać się ze światem w postaci trzylatka: Tacy jak my nie mogą się zgubić? Stwierdzam jednak z ubolewaniem, że bardzo nierozważnie i niekorzystnie zmienił pan swoje proporcje. Czy nie mierzył pan wówczas zaledwie dziewięćdziesiąt cztery centymetry?Skinąłem głową i byłem bliski płaczu. Na ścianie, za brzęczącym równomiernie napędzanym elektrycznie fotelem mistrza wisiał, jako jedyna ozdoba, oprawiony w barokowe ramy,

353

naturalnej wielkości portret mojej Roswity, wielkiej Raguny. Nie podążając za moim spoj-rzeniem, lecz widząc, co je przyciągnęło, Bebra powiedział prawie nieruchomymi ustami: - Ach, poczciwa Roswita! Czy podobałby się jej nowy Oskar? Chyba nie. Romansowała z innym Oskarem, z trzyletnim, pucołowatym, a mimo to kochliwym Oskarem. Uwielbiała go, jak mi to oznajmiła raczej, niż wyznała. On jednak pewnego dnia nie chciał pójść dla niej po kawę, więc poszła sama i wtedy właśnie zginęła. Nie jest to, o ile wiem, jedyne morderstwo, jakie popełnił ów pucołowaty Oskar. Czyż nie wpędził bębnieniem do grobu swojej biednej mamy?Skinąłem głową, mogłem, dzięki Bogu, płakać i wlepiłem wzrok w portret Roswity. Ale Bebra zamierzył się już do następnego ciosu: - A jak było z tym urzędnikiem pocztowym Janem Brońskim, którego trzyletni Oskar życzył sobie nazywać swoim domniemanym ojcem? Wydał go w ręce oprawców. A ci dokonali na nim egzekucji. Może pan, Oskarze Matzerath, mając śmiałość występować w nowej Apostaci, poinformuje mnie, co się stało z drugim domniemanym ojcem trzyletniego bębnisty, kupcem kolonialnym Matzerathem.Wtedy przyznałem się i do tego morderstwa, nie ukrywałem, że uwolniłem się od Matzeratha, opisałem śmierć przez uduszenie, którą na niego ściągnąłem, nie chowałem się już za ową rosyjską pepeszę, lecz powiedziałem: - To ja, mistrzu Bebra. Zrobiłem również to, spowodowałem tę śmierć, nawet przy tej śmierci nie jestem bez winy. Litości!Bebra zaśmiał się. Nie wiem, czym się śmiał. Jego fotel na kółkach trząsł się, wiatr wichrzył siwe karle włosy nad tą setką tysięcy zmarszczek, które stanowiły jego twarz.Jeszcze raz błagałem gorąco o litość, nadając swojemu głosowi słodycz, która - jak wiedziałem - robiła wrażenie, zakrywając twarz dłońmi, które - jak wiedziałem - były piękne i też robiły wrażenie: - Litości, drogi mistrzu Bebra! Litości!Wtedy on, który stał się moim sędzią i świetnie grał tę rolę, nacisnął guziczek miniaturowej tablicy rozdzielczej, którą trzymał między kolanami a dłońmi.Dywan za moimi plecami sprowadził dziewczynę w zielonym pulowerze. Miała w ręku teczkę, rozłożyła ją na owym dębowym blacie, który sięgając mniej więcej do wysokości mojego obojczyka wznosił się na plątaninie stalowych rur i nie pozwalał mi dojrzeć, co tam dziewczyna w pulowerze rozłożyła. Wręczyła mi wieczne pióro: litość Bebry trzeba było okupić podpisem.Mimo to odważyłem się wystąpić z pytaniami pod adresem fotela na kółkach. Było mi trudno podpisać się na ślepo w miejscu, które i wskazywał lakierowany paznokieć.- To jest kontrakt - usłyszałem głos Bebry. - Musi pan podpisać pełnym imieniem i nazwiskiem. Niech pan napisze: Oskar Matzerath, żebyśmy wiedzieli, z kim mamy do czynienia.Ledwie zdążyłem podpisać, brzęczenie elektrycznego silniczka wzmogło się pięciokrotnie, oderwałem wzrok od wiecznego pióra i zobaczyłem jeszcze, jak szybkobieżny fotel na kółkach, który w czasie jazdy zmniejszał się i składał, prześliznął się po parkiecie i zniknął w bocznych drzwiach.Mógłby ktoś teraz pomyśleć, że podpisując dwukrotnie ten kontrakt sporządzony w dwóch egzemplarzach zaprzedałem swoją duszę albo zobowiązałem się do strasznych występków. Nic z tych rzeczy! Gdy z pomocą doktora Döscha przestudiowałem w sekretariacie tekst, zrozumiałem szybko i bez trudu, że zadanie Oskara polegało na solowych występach publicznych z blaszanym bębenkiem, że miałem bębnić tak, jak to robiłem jako trzylatek, a później tylko raz, w „Piwnicy Pod Cebulą”, u Schmuha. Agencja koncertowa zobowiązała się przygotować moje artystyczne podróże, uderzyć najpierw w reklamowe bębny, zanim „bębnista Oskar” wystąpi ze swoją blachą.Podczas gdy reklama nabierała rozmachu, żyłem z drugiej sutej zaliczki, którą wypłaciła mi

354

agencja „Zachód”. Co jakiś czas bywałem w biurowcu, spotykałem się z dziennikarzami, pozwalałem się fotografować, a raz zabłądziłem w tym gmachu, który wszędzie jednakowo pachniał, wyglądał i przypominał w dotyku coś bardzo nieprzyzwoitego, co powleczono niezmiernie rozciągliwą, izolującą wszystko prezerwatywą. Doktor Dösch i dziewczyna w pulowerze traktowali mnie uprzejmie, tylko mistrza Bebry nie widziałem więcej.Właściwie już przed pierwszym tournee mógłbym sobie pozwolić na lepsze mieszkanie. Zostałem jednak u Zeidlerów ze względu na Kleppa, próbowałem ugłaskać przyjaciela, który miał mi za złe przestawanie z impresariami, nie ugiąłem się jednak, nie poszedłem więcej na Stare Miasto, nie piłem piwa, nie brałem do ust świeżej kaszanki z cebulą, ale jadałem, żeby przysposobić się do przyszłych podróży koleją, w doskonałej restauracji dworcowej, Oskarowi brak tu miejsca na długie i szerokie opisywanie swoich sukcesów. Na tydzień przed premierowym tournee pojawiły się pierwsze, okropne, ale łatwo wpadające w oko plakaty, które przygotowywały mój sukces, zapowiedziały mój występ jako występ czarnoksiężnika, cudotwórcy, Mesjasza. Najpierw musiałem odwiedzić miasta w Zagłębiu Ruhry. Sale, w których występowałem, mieściły od tysiąca pięciuset do dwóch tysięcy osób. Siedziałem w kucki na scenie, sam jeden, na tle czarnej aksamitnej kotary. Reflektor wydobywał mnie z ciemności. Smoking przystrajał mnie. Chociaż bębniłem, moimi zwolennikami nie byli młodociani miłośnicy jazzu. Słuchali mnie i przepadali za mną ludzie dorośli, od czterdziestu pięciu lat wzwyż. Dla ścisłości muszę powiedzieć, że osoby od czterdziestu pięciu do pięćdziesięciu pięciu lat stanowiły ćwierć mojej publiczności. Byli to najmłodsi entuzjaści. Następna ćwiartka składała się z ludzi od pięćdziesięciu pięciu do sześćdziesięciu lat. Starcy i staruszki to była druga połowa moich słuchaczy, ich najliczniejsza i najwdzięczniejsza grupa. Przemawiałem do ludzi sędziwych, a oni odpowiadali mi, nie pozostawali niemi, gdy odzywał się trzyletni bębenek, cieszyli się, wyrażali radość nie w języku starców, lecz gaworząc i paplając jak trzyletnie dzieci, wołali „Raszu, Raszu, Raszu”!, gdy tylko Oskar przedstawił im bębniąc jakiś epizod z cudownego życia cudownego Rasputina. Ale znacznie większe sukcesy niż Rasputin, który dla większości słuchaczy był już zbyt trudny, przynosiły mi tematy pozbawione jakiejś specjalnej akcji, opisujące tylko sytuację, którym nadawałem takie oto tytuły: „Pierwsze mleczne zęby” - „Paskudny koklusz” - „Długie wełniane pończochy drapią” - „Komu ogień się śni, ten robi w łóżku psi-psi”.Staruszkom się to podobało. Poddawali się temu bez reszty. Cierpieli, bo wyrzynały się mleczne zęby. Dwa tysiące zgrzybiałych ludzi kaszlało paskudnie, bo ja wywołałem koklusz. A jak się drapali, bo ja wkładałem im długie wełniane pończochy! Niejedna staruszka i niejeden starzec zmoczyli bieliznę i poduszkę krzesła, bo ja kazałem dzieciaczkom śnić o pożarze. Nie pamiętam już, czy to było w Wuppertalu, czy w Bochum, nie, w Recklinshausen: grałem dla starych górników, związek zawodowy poparł imprezę, i pomyślałem sobie, że starzy gwarkowie, którzy przez całe lata mieli do czynienia z czarnym węglem, zniosą trochę czarnego strachu. Oskar wybębnił więc „Czarną Kucharkę” i doczekał się, że tysiąc pięciuset górników, którzy przetrzymywali gazy kopalniane, podziemne powodzie, strajki i bezrobocie, z powodu złej Czarnej Kucharki podnieśli przeraźliwy wrzask, którego ofiarą - i dlatego wspominam o tej historii - mimo grubych zasłon padło wiele szyb w oknach sali. W ten sposób, okrężną drogą, odzyskałem głos uśmiercający szkło, rzadko jednak robiłem z niego użytek, ponieważ nie chciałem psuć sobie interesu.Moje tournee było bowiem interesem. Gdy po powrocie rozliczyłem się z doktorem Döschem, okazało się, że mój blaszany bębenek to kopalnia złota.

355

Nie pytałem o mistrza Bebrę - straciłem już nadzieję, że go jeszcze kiedyś zobaczę - gdy doktor Dösch oznajmił mi, że Bebra oczekuje mnie.Druga wizyta u mistrza miała nieco inny przebieg niż pierwsza. Oskar nie musiał stać przed stalowym meblem, lecz usiadł w skonstruowanym na moją miarę, napędzanym elektrycznie, obrotowym fotelu na kółkach, stojącym naprzeciwko fotela mistrza. Długo siedzieliśmy w milczeniu, wysłuchiwaliśmy informacji prasowych i reportaży o sztuce bębnisty Oskara, które doktor Dösch nagrał na taśmy i teraz nam puszczał. Bebra zdawał się zadowolony. Dla mnie brednie pismaków były raczej przykre. Składali mi hołdy, przypisywali mnie i mojemu bębenkowi liczne uzdrowienia. Mówili, że leczę zanik pamięci, po raz pierwszy pojawiło się słówko „oskaryzm” i miało niebawem stać się sloganem.Potem dziewczyna w pulowerze podała mi herbatę. Mistrzowi położyła na język dwie pastylki. Rozmawialiśmy. On już mnie nie oskarżał. Było jak przed laty, gdy siedzieliśmy w kawiarni „Cztery Pory Roku”, brakowało tylko signory, naszej Roswity. Kiedy spostrzegłem, że w trakcie moich nieco przydługich opowiadań o przeszłości Oskara mistrz Bebra zasnął, bawiłem się jeszcze kwadransik elektrycznym fotelem na kółkach, wprawiłem go w ruch, przemykałem z brzęczeniem po parkiecie, obracałem go wkoło, to w lewo, to w prawo, podnosiłem w górę, potem opuszczałem i nie bez trudu rozstałem się z tym uniwersalnym meblem, który dzięki swoim niewyczerpanym możliwościom łatwo mógłby wejść w nieszkodliwy nałóg.Drugie tournee wypadło mi w adwencie. Odpowiednio ułożyłem swój program i doczekałem się hymnów pochwalnych zarówno w katolickiej, jak i w protestanckiej prasie. Bądź co bądź z wiekowych, zatwardziałych grzeszników udało mi się zrobić małe dzieci śpiewające cienko i wzruszająco adwentowe pieśni. „Jezu, dla ciebie żyję, Jezu, dla ciebie umieram” - śpiewało dwa i pół tysiąca ludzi, których z uwagi na podeszłe lata nikt by nie posądził o tak dziecięcą żarliwość religijną.Z innym repertuarem wyruszyłem na trzecie tournee, które przebiegało równolegle z karnawałem. Na żadnym z tak zwanych balów dziecięcych nie mogłoby być weselszej i bardziej beztroskiej zabawy niż na moich koncertach, które każdą drżącą babcię zamieniały w pociesznie naiwną narzeczoną zbójcy, każdego trzęsącego się dziadka w strzelającego na wszystkie strony herszta zbójców.Po karnawałowych występach podpisałem umowy z wytwórnią płyt. Nagrywałem w dźwiękoszczelnych studiach, miałem początkowo trudności z powodu nader sterylnej atmosfery, potem kazałem wieszać na ścianach studiów olbrzymie fotografie staruszków, jakich widuje się w domach starców i na parkowych ławkach, i bębniłem z równym powodzeniem jak na koncertach w wypełnionych po brzegi salach.Płyty szły jak świeże bułeczki i Oskar stał się bogaty. Czy w związku z tym wyprowadziłem się z nędznego pokoju w mieszkaniu Zeidlerów, który był dawniej łazienką? Nie wyprowadziłem się. Z jakiego powodu? Z powodu mojego przyjaciela Kleppa, a także pustej izdebki za drzwiami z mlecznym szkłem, gdzie kiedyś przebywała siostra Dorothea. Co zrobił Oskar z takim mnóstwem pieniędzy? Zrobił pewną propozycję Marii, swojej Marii.Powiedziałem Marii: Jeśli puścisz kantem Stenzla, jeśli nie tylko nie wyjdziesz za niego, ale po prostu go przepędzisz, to kupię ci nowocześnie urządzony sklep delikatesowy w najlepszym punkcie, bo w końcu ty, droga Mario, jesteś stworzona dla sklepu, nie dla jakiegoś przybłędy, Stenzla.Nie zawiodłem się na Marii. Zerwała ze Stenzlem, założyła za moje pieniądze pierwszorzędny sklep delikatesowy przy Friedrichstrasse, a przed tygodniem - jak wczoraj opowiadała mi

356

radośnie i nie bez wdzięczności - można było w Oberkassel otworzyć filię nowego sklepu, który powstał przed trzema laty.Czy wróciłem wtedy z siódmego, czy z ósmego tournee? Było to w najupalniejszych dniach lipca. Na Dworcu Głównym przywołałem taksówkę i pojechałem wprost do biurowca. Jak na Dworcu Głównym, tak i przed biurowcem czekali natrętni łowcy autografów - emeryci i babcie, które powinny były raczej pilnować swoich wnuków. Kazałem natychmiast zameldować się u szefa, dwuskrzydłowe drzwi otworzyły się przede mną, dywan podpłynął do stalowego mebla; ale za biurkiem nie było mistrza, czekał na mnie nie fotel na kółkach, tylko uśmiech doktora Döscha.Bebra umarł. Od tygodni nie było już na świecie mistrza Bebry. Na życzenie Bebry nie informowano mnie o jego ciężkim stanie. Nic, nawet jego śmierć, nie powinno było przerwać mojego tournee. Po rychłym otwarciu testamentu okazało się, że odziedziczyłem okrągłą sumkę i portret Roswity, poniosłem jednak dotkliwe straty finansowe, ponieważ odwołałem dwa zakontraktowane już tournee po Niemczech Południowych i Szwajcarii i musiałem płacić za zerwanie umowy.Pominąwszy te parę tysięcy marek śmierć Bebry dotknęła mnie ciężko i na dłuższy czas. Schowałem blaszany bębenek pod kluczem i nie ruszałem się niemal z pokoju. W dodatku w owych tygodniach ożenił się mój przyjaciel Klepp, wziął sobie za żonę rudowłosą papierosiarkę, bo kiedyś podarował jej swoje zdjęcie. Na krótko przed ślubem, na który nie dostałem zaproszenia, wymówił pokój, przeprowadził się do Stockum i Oskar został jedynym sublokatorem Zeidlerów.Moje stosunki z Jeżem uległy pewnej zmianie. Odkąd każda niemal gazeta drukowała moje nazwisko w nagłówkach, traktował mnie z wielkim szacunkiem, dał mi też, za odpowiednią opłatą, klucz do pustej izdebki siostry Dorothei; później wynająłem ten pokój, żeby Jeż nie mógł odnająć go komuś innemu.Moja żałoba miała więc swój szlak. Otwierałem drzwi obu pokojów, wędrowałem od wanny w moim pokoju przez kokosowy chodnik w korytarzu do izdebki Dorothei, wpatrywałem się w pustą szafę, w lustro nad komodą, które szydziło ze mnie, wpadałem w rozpacz przed ciężkim, ogołoconym łóżkiem, chroniłem się na korytarzu, uciekałem przed kokosowymi włóknami do swojego pokoju, ale i tam nie mogłem wytrzymać.Być może licząc na klientów spośród ludzi samotnych pewien obrotny facet z Prus Wschodnich, który stracił majątek ziemski na Mazurach, otworzył nie opodal Jülicher Strasse sklep, który nosił prostą i przejrzystą nazwę: „Wypożyczalnia psów”.Tam wypożyczyłem sobie Luxa, silnego, trochę za tłustego rottweilera o czarnej, połyskliwej sierści. Chodziłem z nim na spacer, byle nie miotać się pomiędzy moją wanną a pustą szafą siostry Dorothei. Pies Lux prowadził mnie często nad Ren. Tam szczekał na statki. Pies Lux prowadził mnie często do Rath, do Lasu Grafenberskiego. Tam szczekał na zakochane pary. Pod koniec lipca w dziewięćset pięćdziesiątym pierwszym pies Lux zaprowadził mnie do Gerresheim, na przedmieście Düsseldorfu, które bardzo nieudolnie, z niejaką pomocą przemysłu, mianowicie sporej huty szkła, zapierało się swojego wiejskiego pochodzenia. Zaraz za Gerresheim były ogródki działkowe, a między ogródkami, obok nich i poza nimi ciągnęły się ogrodzone pastwiska, falowały łany zboża, zdaje się, żyta.Czy już mówiłem, że był to upalny dzień, kiedy pies Lux zaprowadził mnie do Gerresheim, a z Gerresheim między łany zboża i działkowe ogródki? Dopiero gdy zostawiliśmy za sobą ostatnie domy przedmieścia, spuściłem Luxa ze smyczy. On jednak szedł przy nodze, był

357

wiernym psem, nadzwyczaj wiernym, bo przecież jako pies z wypożyczalni psów musiał być wierny wielu panom.Innymi słowy, rottweiler Lux słuchał mnie, był całkowitym przeciwieństwem jamnika. Uważałem, że to psie posłuszeństwo jest zbyt przesadne, wolałbym, żeby sobie poskakał, kopnąłem go nawet, żeby skoczył; on jednak wlókł się z nieczystym sumieniem, raz po raz wykręcał gładką szyję i ukazywał mi przysłowiowo wierne psie oczy.- Spływaj, Lux! - wołałem. - Spływaj!Lux usłuchał kilkakrotnie ale na tak krótko, że musiało mnie to mile zaskoczyć, gdy nie pokazywał się przez dłuższy czas, zniknął w zbożu, które tutaj falowało z wiatrem, co tam, z wiatrem - było bezwietrznie i parno.Lux goni pewnie jakiegoś królika, pomyślałem. A może też poczuł potrzebę samotności, żeby móc być psem, jak i Oskar chciałby bez psa być przez pewien czas człowiekiem.Nie zwracałem uwagi na otoczenie. Ani ogródki działkowe, ani Gerresheim i leżące w oddali, rozmazane w oparach miasto nie przyciągały moich oczu. Usiadłem na ogołoconej, zardzewiałej szpuli kablowej, którą teraz muszę jednak nazwać bębnem kablowym, bo ledwie Oskar usiadł na rdzy, zaczął od razu bębnić kłykciami w bęben kablowy. Było ciepło. Ubranie uwierało mnie, jak na lato było nie dość lekkie. Lux nie pokazywał się, nie wracał. Bęben kablowy nie zastąpił oczywiście mojego blaszanego bębenka, ale w każdym razie: zsunąłem się pomału na ziemię, gdy już nie mogłem tego wytrzymać, gdy raz po raz powtarzały się obrazy z ostatnich lat przesycone atmosferą szpitala, wziąłem dwa suche patyki, powiedziałem sobie: Zaczekaj no, Oskarze. Zobaczymy teraz, kim jesteś, skąd się wziąłeś? I oto rozbłysły już dwie sześćdziesięcioświecowe żarówki chwili moich narodzin. Ćma trajkotała pomiędzy nimi, gdzieś daleko burza przesuwała ciężkie meble, usłyszałem głos Matzeratha, zaraz potem głos mamy. On obiecywał mi sklep, mama przyrzekała mi zabawkę, na trzecie urodziny miałem dostać blaszany bębenek, toteż Oskar starał się jak najszybciej przebyć te trzy latka: jadłem, piłem, wypróżniałem się, przybierałem na wadze, pozwalałem się kołysać, przewijać, kąpać, szczotkować, pudrować, szczepić, podziwiać, nazywać po imieniu, uśmiechałem się na życzenie, pokrzykiwałem radośnie na żądanie, zasypiałem, kiedy była po temu pora, budziłem się punktualnie i miałem we śnie ową twarz, którą dorośli nazywali buzią aniołka. Kilkakrotnie złapałem biegunkę, często zapadałem na przeziębienie, raz nabawiłem się kokluszu, zatrzymałem go na pewien czas i pozbyłem się dopiero wtedy, gdy skapowałem jego ciężki rytm, na zawsze zapamiętałem w przegubach rąk; bo jak wiemy, numer z kokluszem należał do mojego repertuaru, a kiedy Oskar odbębnił koklusz przed dwoma tysiącami ludzi, kaszlało dwa tysiące staruszków i staruszek.Lux zaskamlał przede mną, ocierał się o moje kolana. Że też moja samotność kazała mi wziąć tego psa z wypożyczalni! Oto stał na czterech łapach, merdał ogonem, był psem, miał owo spojrzenie i trzymał coś w zaślinionym pysku: patyk, kamień, może jeszcze co innego, co może być cenne dla psa.Powoli wymknęło mi się moje tak ważne wczesne dzieciństwo. Ból podniebienia, który zapowiadał mi pierwsze mleczne zęby, ustąpił, przechyliłem się w tył: dorosły, starannie, nieco za ciepło ubrany garbus, z zegarkiem ręcznym, dowodem tożsamości, plikiem banknotów w portfelu. Wziąłem papierosa i potarłem zapałkę - tytoń miał zastąpić ów jednoznaczny smak dzieciństwa w ustach.A Lux? Lux ocierał się o mnie. Odepchnąłem go, dmuchnąłem mu w mordę papierosowym dymem. Nie lubił tego, a mimo to został i nadal ocierał się o mnie. Oblizywał mnie wzrokiem.

358

Przepatrywałem pobliskie przewody między słupami telegraficznymi w poszukiwaniu jaskółek, chciałem ich użyć jako środka przeciwko natrętnym psom. Jaskółek jednak nie było, a Lux nie dawał się odpędzić. Wpychał mi pysk między nogi, szturmował to miejsce tak nieustępliwie, jak gdyby wypożyczający psy facet z Prus Wschodnich specjalnie go tego wyuczył.Dostał dwa razy obcasem. Odskoczył, stał drżący na czterech łapach i tak uparcie wyciągał ku mnie mordę z patykiem czy kamieniem, jak gdyby nie był to patyk czy kamień, lecz mój portfel, który czułem w kieszeni marynarki, albo zegarek, który wyraźnie tykał mi na przegubie ręki.Co on tam trzymał? Co było takie ważne, co tak bardzo zasługiwało na pokazanie?Sięgnąłem mu w ciepły pysk, wziąłem to do ręki, wiedziałem już co to jest, a jednak udawałem, jakbym dopiero szukał słowa na określenie owego znalezionego przedmiotu, który Lux przyniósł mi z żyta.Są części ludzkiego ciała, które można obejrzeć łatwiej i dokładniej z osobna, w oderwaniu od reszty. Był to palec. Kobiecy palec. Palec serdeczny. Kobiecy palec serdeczny. Gustownie upierścieniony kobiecy palec. Między kością śródręcza a swoim pierwszym członem, jakieś dwa centymetry poniżej pierścionka, palec dał się obciąć. Czysty i wyraźnie czytelny odcinek zachował ścięgno prostownika.Był to piękny, ruchomy palec. W szlachetnym kamieniu pierścionka, przytrzymywanym przez sześć złotych łapek, rozpoznałem od razu - trafnie, jak się później okazało - akwamaryn. Sam pierścionek był w jednym miejscu tak cienki, tak starty i bliski pęknięcia, że domyśliłem się w nim pamiątki rodzinnej. Chociaż błoto albo, lepiej mówiąc, ziemia pod paznokciem tworzyła czarną obwódkę, jak gdyby palec musiał drapać lub ryć ziemię, szlif i trzon paznokcia zachowały ślady pielęgnacji. Poza tym palec, odkąd go wyjąłem psu z ciepłego pyska, był chłodny w dotyku; właściwa mu żółtawa bladość podkreślała jeszcze ten chłód.Oskar od miesięcy nosił w kieszonce na piersi po lewej stronie wystającą trójkątnie chusteczkę. Wyciągnął ten kawałek jedwabiu, rozpostarł, ułożył na nim palec serdeczny, zobaczył, że jego wewnętrzną stronę aż po trzeci człon przecinały linie, które pozwalały wnosić o pilności, zapobiegliwości, a także o ambitnej wytrwałości palca.Gdy zawinąłem palec w chusteczkę, wstałem ze szpuli kablowej, pogłaskałem psa Luxa po szyi, zabrałem się do odejścia, ściskając chusteczkę z palcem serdecznym w prawej dłoni, chciałem wracać do Gerresheim, do domu, miałem wobec palca pewne zamiary, doszedłem też do pobliskiego płotu działkowego ogródka - a tam zaczepił mnie Vittlar, który leżał w rozwidleniu gałęzi na jabłoni i obserwował mnie, a także aportującego psa.

Ostatni tramwaj albo adoracja weka

Już sam jego głos: to butne, napuszone gęganie przez nos. Leżąc w rozwidleniu gałęzi jabłoni powiedział: - Ma pan zmyślnego psa, mój panie!

359

Ja na to trochę zmieszany: - Co pan tam robi na jabłonce?On wiercił się w rozwidleniu, wyprężył swój długi tułów: - To tylko jabłka kompotowe, niech pan się niczego nie obawia.Wtedy musiałem go skarcić: - Co mnie obchodzą pańskie jabłka kompotowe? Czego miałbym się obawiać?- Ano - zasyczał - mógłby mnie pan wziąć za rajskiego węża, bo już wtedy były jabłka kompotowe.Ja wściekle: - Alegoryczne dyrdymałki!On nader chytrze: - Myśli pan, że tylko jabłko deserowe warte jest grzechu?Chciałem już pryskać. W tym momencie nie było dla mnie rzeczy bardziej nieznośnej aniżeli dyskusja o gatunkach jabłek w raju. Ale on natarł na mnie wprost, zeskoczył zwinnie z rozwidlenia, stanął długi i wiotki przy płocie: - Cóż to takiego pański pies przyniósł z żyta?Czemu odpowiedziałem tylko: - Przyniósł kamień.Rozmowa wyrodziła się w przesłuchanie: — I pan schował ten kamień do kieszeni?- Lubię nosić kamienie w kieszeni.- Dla mnie to coś, co pies panu przyniósł, wyglądało raczej na patyk.- Powtarzam, że kamień, choćby nawet sto razy wyglądało na patyk.- Więc jednak patyk?- Co za różnica: patyk czy kamień, jabłko kompotowe czy deserowe...- Ruchomy patyk?- Pies ciągnie do domu, idę!- Cielisty patyk?- Niech pan lepiej pilnuje swoich jabłek! Chodź, Lux!- Upierścieniony, cielisty i ruchomy patyk?- Czego pan ode mnie chce? Jestem spokojnym spacerowiczem, który wypożyczył sobie psa.- Widzi pan, ja też chętnie bym coś wypożyczył. Czy mógłbym na sekundę przymierzyć ten śliczny pierścionek, który połyskiwał na pańskim patyku i czynił z patyka palec serdeczny? Nazywam się Vittlar, Gottfried von Vittlar. Jestem ostatni z naszego rodu.W ten sposób poznałem Vittlara, tego dnia zaprzyjaźniłem się z nim, dziś jeszcze nazywam go moim przyjacielem i dlatego parę dni temu, gdy przyszedł w odwiedziny, powiedziałem mu: - Cieszę się, Gottfriedzie, że to ty, mój przyjaciel, złożyłeś wtedy doniesienie na policji, a nie ktoś pierwszy lepszy.Jeśli istnieją anioły, to z pewnością wyglądają jak Vittlar: długi, wiotki, żwawy, giętki, taki, co prędzej obejmie najbardziej jałową ze wszystkich ulicznych latarni niż uległą gorącą dziewczynę.Vittlara dostrzega się nie od razu. Ukazując ten czy ów bok może on, w zależności od otoczenia, stać się nitką, strachem na wróble, wieszadłem, nieruchomym rozwidleniem gałęzi. Dlatego też nie spostrzegłem go od razu, kiedy siedziałem na bębnie kablowym, a on leżał na jabłoni. Nawet pies nie zaszczekał; bo psy nie mogą ani zwietrzyć, ani zobaczyć, ani obszczekać anioła.- Bądź tak dobry, Gottfriedzie - poprosiłem przedwczoraj - i przyślij mi odpis doniesienia do sądu, które złożyłeś jakieś dwa lata temu i które doprowadziło do mojego procesu.Mam tutaj ten odpis, oddaję teraz głos jemu, który w sądzie świadczył przeciwko mnie:„Ja, Gottfried von Vittlar, leżałem sobie tego dnia w rozwidleniu jabłonki, która w ogródku działkowym mojej matki co roku rodziła tyle jabłek kompotowych, ile musu jabłkowego mieści

360

się w naszych siedmiu wekach. Leżałem w rozwidleniu gałęzi, a więc na boku, ułożywszy lewą kość miedniczą w najgłębszym, nieco omszałym punkcie rozwidlenia. Stopy moje zwrócone były ku hucie szkła w Gerresheim. Patrzyłem - na co ja patrzyłem? - patrzyłem prosto przed siebie i czekałem, że w polu widzenia zacznie się coś dziać.Oskarżony, który jest dzisiaj moim przyjacielem, wszedł w pole widzenia. Towarzyszył mu pies, okrążał go, zachowywał się jak zachowuje się pies, a nazywał się Lux, jak wyjawił mi później oskarżony, był rottweilerem, którego można było wypożyczyć z wypożyczalni psów niedaleko kościoła Św. Rocha.Oskarżony usiadł na owym ogołoconym bębnie kablowym, który od końca wojny leżał koło ogródka działkowego mojej matki, Alice.Jak wysokiemu sądowi wiadomo, sylwetkę oskarżonego trzeba nazwać karłowatą, a nawet ułomną. To mnie uderzyło. Jeszcze bardziej zadziwiło mnie zachowanie małego, dobrze ubranego pana. Dwiema uschniętymi gałązkami bębnił w rdzę kablowego bębna. Jeśli zważy się jednak, że oskarżony jest z zawodu bębnistą i, jak się okazało, gdziekolwiek się znajdzie, tam swój zawód wykonuje, a ponadto, że bęben kablowy - nie darmo tak się nazywa — każdego, nawet laika, potrafi skusić do bębnienia, to wypadnie stwierdzić: w pewien parny dzień lata oskarżony Oskar Matzerath usiadł na owym bębnie kablowym, który leży koło ogródka działkowego pani Alice von Vittlar, i dwiema niejednakowej wielkości uschniętymi wierzbowymi gałązkami zaczął rytmicznie hałasować.W dalszym ciągu zeznaję, że pies Lux zniknął na czas dłuższy w dojrzałym zbożu. Jak długo to trwało, nie potrafię powiedzieć, bo zawsze, gdy tylko położę się w rozwidleniu naszej jabłoni, tracę wszelkie poczucie czasu. Kiedy jednak mówię, że pies zniknął na czas dłuższy, oznacza to, że odczuwałem jego nieobecność, bo ze swoją czarną sierścią i obwisłymi uszami przypadł mi do gustu.Oskarżony natomiast - myślę, że wolno mi tak powiedzieć - nie odczuwał nieobecności psa.Gdy pies Lux wrócił z dojrzałego żyta, trzymał coś w pysku. Nie chcę bynajmniej powiedzieć, że rozpoznałem, co trzymał. Myślałem z początku, że to patyk albo kamień, raczej nie wziąłem tego za blaszaną puszkę czy zgoła blaszaną łyżkę. Dopiero gdy oskarżony wyjął psu z pyska corpus delicti, zobaczyłem wyraźnie, co to było. Lecz od chwili, gdy pies ocierał się pełnym pyskiem o - zdaje mi się - lewą nogawkę oskarżonego, do momentu, którego niestety nie spo-sób już ustalić, gdy oskarżony sięgnął mu do pyska, upłynęło, ostrożnie licząc, kilka minut.Jakkolwiek pies bardzo się starał ściągnąć uwagę swojego tymczasowego pana, ten bębnił nieprzerwanie w ów jednostajny i łatwo wpadający w ucho, lecz niepojęty sposób, jak bębnią dzieci. Dopiero gdy Lux uciekł się do pewnej niesforności i wepchnął wilgotny pysk między nogi oskarżonego, ten opuścił wierzbowe gałązki i kopnął psa — pamiętam doskonale - prawą nogą. Lux zatoczył łuk, drżąc zbliżył się znowu, podsunął pełny pysk.Nie podnosząc się, a więc siedząc, oskarżony sięgnął psu - tym razem lewą ręką — między zęby. Pozbywszy się swojego skarbu pies Lux cofnął się o kilka metrów. Oskarżony natomiast nie ruszał się z miejsca, trzymał znaleziony przedmiot w dłoni, zacisnął ją, otworzył, znów zacisnął, a gdy otworzył po raz drugi, coś na tym przedmiocie migotało. Gdy oskarżony oswoił się z widokiem znalezionego przedmiotu, dwoma palcami, kciukiem i palcem wskazującym, uniósł go w górę, mniej więcej na wysokość oczu.Teraz dopiero nazwałem w duchu ten przedmiot palcem, uściśliłem dzięki migotaniu to określenie, powiedziałem: palec serdeczny, i w ten sposób, nie uświadamiając sobie tego, nadałem nazwę jednemu z najciekawszych procesów lat powojennych: ostatecznie mówi się o

361

mnie, Gottfriedzie von Vittlar, jako o najważniejszym świadku w procesie o palec serdeczny.Ponieważ oskarżony nadal był spokojny, i ja byłem spokojny. Tak, udzielił mi się jego spokój. A gdy starannie zawinął palec z pierścieniem w ową chusteczkę, która przedtem wykwitała mu z kieszonki na piersi, poczułem sympatię do człowieka na bębnie kablowym: taki schludny pan, pomyślałem, chętnie bym go poznał.Więc zawołałem go, kiedy ze swoim wypożyczonym psem chciał odejść w stronę Gerresheim. On jednak zareagował zrazu ze złością, niemal arogancko. Do dziś nie mogę pojąć, czemu zagadnięty, tylko dlatego, że leżałem sobie na jabłonce, wziął mnie za symbol węża. Podejrzliwie odniósł się również do gatunku jabłek kompotowych mojej matki, powiedział, że to pewnie rajski gatunek.Może istotnie usadawianie się w rozwidleniu gałęzi jest ulubionym zwyczajem zła. Mnie jednak do wylegiwania się na jabłonce kilka razy w tygodniu skłaniało nie co innego, jak tylko dobrze mi znana nuda. Chyba że nuda już sama w sobie jest złem. Cóż jednak wygnało oskarżonego poza mury Düsseldorfii? Wygnała go, jak mi później przyznał, samotność. Ale czy samotność nie jest imieniem nudy? Snuję te wszystkie rozważania, żeby wytłumaczyć oskarżonego, nie żeby go obciążyć. Przecież to właśnie jego odmiana zła, jego bębnienie, które rytmicznie rozkładało zło, wzbudziło moją sympatię, tak że zagadnąłem go i zaprzyjaźniłem się z nim. Również to doniesienie, które postawiło nas obu przed kratkami wysokiego sądu, mnie jako świadka, jego jako oskarżonego, były wymyśloną przez nas zabawą, jeszcze jednym sposobikiem na rozproszenie i ożywienie naszej nudy i samotności.Na moją prośbę oskarżony po pewnym wahaniu wsunął mi na mały palec lewej ręki ów pierścionek, który bez trudu dało się zdjąć z palca serdecznego. Pierścionek pasował jak ulał i cieszył moje oko. Oczywiście jeszcze przed przymierzeniem pierścionka opuściłem wspomniane wyżej rozwidlenie gałęzi. Staliśmy po obu stronach płotu, wymieniliśmy nazwiska, nawiązaliśmy rozmowę, poruszając parę politycznych tematów, a potem on dał mi pierścionek. Palec zachował przy sobie, trzymał go ostrożnie. Byliśmy zgodni, że jest to palec kobiecy. Podczas gdy ja bawiłem się wydobywając z pierścionka ogniki, oskarżony wolną lewą ręką zaczął wystukiwać na płocie taneczny, wesoły i skoczny rytm. Tylko że drewniany płot otaczający ogródek działkowy mojej matki jest tak chwiejny, że odpowiadał wysiłkom oskarżonego niezgrabnie, skrzypiąc i drżąc. Nie wiem, jak długo tak staliśmy i porozumiewaliśmy się oczami. Bawiliśmy się jak najniewinniej, gdy gdzieś na średniej wysokości odezwał się warkot samolotu. Maszyna chciała prawdopodobnie wylądować w Lohhausen. Choć obaj byliśmy ciekawi, czy samolot podchodzący do lądowania ma dwa, czy cztery silniki, nie odrywaliśmy wzroku od siebie, nie wspominaliśmy ani słowem o samolocie, nazwaliśmy tę zabawę później, gdy nieraz mieliśmy okazję jej się oddawać, ascezą Leo Hysia; oskarżony bowiem miał podobno przed laty przyjaciela o tym nazwisku, z którym właśnie tak się zabawiał, przeważnie na cmentarzach.Gdy samolot wylądował - nie umiem powiedzieć, czy była to dwu- czy czteromotorowa maszyna - zwróciłem pierścionek. Oskarżony włożył go na ów palec serdeczny, znów użył swojej chusteczki jako opakowania i zaprosił mnie na przejażdżkę. Było to siódmego lipca w dziewięćset pięćdziesiątym pierwszym. Wsiedliśmy na końcowym przystanku w Gerresheim nie w tramwaj, tylko w taksówkę. Oskarżony miał później jeszcze niejednokrotnie sposobność okazania mi swojej wspaniałomyślności. Pojechaliśmy do miasta, kazaliśmy zatrzymać taksówkę przed wypożyczalnią psów koło kościoła Św. Rocha, oddaliśmy psa Luxa, wróciliśmy do taksówki, która przez miasto, Bilk, Oberbilk zawiozła nas na cmentarz wersteński, tam pan

362

Matzerath musiał zapłacić ponad dwanaście marek; dopiero potem zaszliśmy do zakładu nagrobkowego kamieniarza Korneffa.Było tam bardzo brudno, więc ucieszyłem się, kiedy po godzinie kamieniarz uporał się z zamówieniem mojego przyjaciela. Podczas gdy przyjaciel obszernie i z zamiłowaniem objaśniał mi narzędzia i różne odmiany kamienia, pan Korneff nie dziwiąc się i o nic nie pytając robił gipsowy odlew palca bez pierścionka. Przyglądałem się jego pracy tylko jednym okiem, musiał przecież poddać palec wstępnym zabiegom; to znaczy, natrzeć tłuszczem, przeciągnąć nitkę wzdłuż jego profilu, dopiero potem nałożyć gips, rozdzielić nitką formę, zanim gips stwardniał. Dla mnie, co prawda, jako że jestem z zawodu dekoratorem, sporządzanie formy gipsowej to nic nowego, ale palec, z chwilą gdy znalazł się w ręku kamieniarza, nabrał czegoś nieestetycznego, co zanikło dopiero, kiedy oskarżony, po udanym odlewie, odebrał palec, oczyścił z tłuszczu i zawinął w chusteczkę. Mój przyjaciel zapłacił kamieniarzowi. Ten zrazu nie chciał nic wziąć, bo uważał pana Matzeratha za swojego kolegę. Powiedział też, że pan Oskar wyciskał mu dawniej czyraki i nic za to nie żądał. Gdy odlewzastygł, kamieniarz zdjął formę, dodał kopię do oryginału, obiecał, że w najbliższych dniach zrobi z formy dalsze odlewy, i pomiędzy wystawionymi nagrobkami odprowadził nas do Bittweg.Wzięliśmy drugą taksówkę i pojechaliśmy na Dworzec Główny. Tam oskarżony zaprosił mnie na wystawną kolację do eleganckiej restauracji dworcowej. Rozmawiał z kelnerami za pan brat, z czego wywnioskowałem, że musi tu być stałym gościem. Zjedliśmy pieczeń wołową ze świeżą rzodkwią, reńskiego łososia i ser, a potem wypiliśmy buteleczkę szampana. Gdy zaczęliśmy znów mówić o palcu, poradziłem oskarżonemu, żeby uważał go za cudzą własność i zwrócił, zwłaszcza że teraz ma przecież gipsowy odlew, na co oskarżony oświadczył twardo i zdecydowanie, że uważa się za prawowitego właściciela palca, bo już w chwilę po urodzeniu obiecano mu taki palec, choć w sposób zamaskowany, mówiąc: «pałeczka»; może też wymienić blizny na plecach swojego przyjaciela Herberta Truczinskiego, które, długie na palec, były zapowiedzią palca; a jest jeszcze owa łuska naboju znaleziona koło cmentarza na Zaspie, i ona miała wymiary i sens przyszłego palca.Jeśli z początku argumentację mojego nowo pozyskanego przyjaciela chciałem skwitować uśmiechem, to jednak muszę przyznać, że człowiek inteligentny powinien był bez trudu zrozumieć kolejność: pałeczka, blizna, łuska, palec.Trzecia taksówka odwiozła mnie po owej kolacji do domu. Umówiliśmy się, a gdy po trzech dniach zgodnie z umową złożyłem oskarżonemu wizytę, miał on dla mnie niespodziankę. Najpierw pokazał mi swoje mieszkanie, to znaczy: swój pokój, bo pan Matzerath mieszkał jako sublokator. Początkowo wynajmował tylko bardzo ciasną, nieczynną łazienkę, dopiero później, gdy bębenkowe koncerty przyniosły mu uznanie i dobrobyt, opłacał jeszcze czynsz za izdebkę bez okna, którą nazywał izdebką siostry Dorothei, wydawał też mnóstwo pieniędzy na trzeci pokój, który przedtem zajmował niejaki pan Münzer, muzyk i kolega oskarżonego, drogo go to kosztowało, bo pan Zeidler, właściciel mieszkania, wiedząc o zamożności pana Matzeratha, bezwstydnie śrubował komorne.W tak zwanej izdebce siostry Dorothei oskarżony miał dla mnie niespodziankę. Na marmurowej płycie toaletki stał przed lustrem taki sam wek jak te, których moja matka, Alice von Vittlar, używa do wekowania musu jabłkowego z naszych kompotowych jabłek. Ten jednak mieścił w sobie palec serdeczny pływający w spirytusie. Oskarżony z dumą pokazał mi kilka grubych ksiąg naukowych, z których korzystał przy konserwowaniu palca. Przerzuciłem

363

pobieżnie owe tomiska, nie zatrzymując się nawet na ilustracjach, przyznałem jednak, ze oskarżonemu udało się zachować wygląd palca, a poza tym, ze na tle lustra wek z zawartością wyglądał bardzo ładnie i pod względem dekoracyjnym ciekawie, co jako dekorator z zawodu mogłem nieraz potwierdzić.Gdy oskarżony zobaczył, że oswoiłem się z widokiem weka, wyjawił mi, ze niekiedy adoruje ów słój. Zaciekawiony, poprosiłem go z głupia frant o próbkę modlitwy. On zaś poprosił mnie o rewanż, dał mi papier i ołówek, chciał, żebym zapisał jego modlitwę, a ponadto, żebym zadawał pytania odnośnie palca, on modląc się będzie w miarę swoich możliwości odpowiadał.Przytaczam tutaj jako dowód słowa oskarżonego, moje pytania jego odpowiedzi - adorację weka: Adoruję. To znaczy kto: Oskar czy ja? Ja w nabożnym skupieniu, Oskar roztargniony. Bezgraniczne oddanie, nieustające, bez lęku przed powtórzeniami. Ja ze zrozumieniem, bo bez pamięci. Oskar ze zrozumieniem, bo pełen wspomnień. Znnny, gorący, ciepły, ja. Winien, jeśli ktoś zapyta. Nie winien, jeśli nikt me zapyta. Jestem winien, bo... upadłem, bo .. zawiniłem, mimo ze uniewinniłem się z... zrzuciłem winę na... przebrnąłem przez... uchroniłem się przed... śmiałem się z... śmiałem się do... płakałem z... płakałem nad... bluźniłem mówiąc, milczałem bluźniąc, nie mówię, me milczę, modlę się. Adoruję. Co? Słój. Jaki słój? Wek. Co jest »wekowane w słoju? W weku zawekowany jest palec. Jaki palec? Palec serdeczny. Czyj palec? Blondynki. Jakiej blondynki? Średniego wzrostu. Metr sześćdziesiąt? Nie, metr sześćdziesiąt trzy. Znak szczególny? Pieprzyk. Gdzie? Na ręce, powyżej łokcia, od wewnętrz-nej strony. Na lewej czy prawej? Na prawej. A palec serdeczny? Na lewej Zaręczona? Tak, ale samotna. Wyznanie? Reformowane. Prawiczka? Prawiczka. Gdzie urodzona? Nie wiem. Kiedy? Pod Hanowerem. Kiedy? W grudniu. Strzelec czy Koziorożec? Strzelec. A charakter? Lękliwa. Chętna? Pilna, poza tym gadatliwa. Rozsądna Oszczędna, trzeźwa, pogodna. Nieśmiała? Łakoma, szczera i bigoteryjna. Blada, śni przeważnie o podróżach, miesiączkowanie nieregularne, ospała, lubi cierpieć i rozprawiać o tym, bez wyobraźni, bierna, umie słuchać, kiwa potakująco głową, krzyżuje ręce, mówiąc opuszcza powieki, zagadnięta wytrzeszcza oczy, jasnoszare, zbrązowiałe koło źrenic, pierścionek dostała od żonatego zwierzchnika z początku nie chciała przyjąć, przyjęła, straszna przygoda, włóknista szatan, dużo wie, uciekła, przeprowadziła się, wróciła, nie mogła się wyrzec, w dodatku zazdrość, ale bezpodstawna choroba, ale nienaturalna śmierć, ale nienaturalna bo przecież, nie, nie wiem, nie chcę, zrywała bławatki, wtedy przyszedł, nie, już przedtem jej towarzyszył, nie mogę już więcej... Amen? Amen.Ja, Gottfried von Vittlar, dołączam do mojego zeznania przed sądem tę zapisaną modlitwę jedynie dlatego, że mimo jej niejasności dane o właścicielce palca serdecznego pokrywają się w dużym stopniu z danymi sądowymi o zamordowanej, pielęgniarce Dorothei Köngetter. Nie moją rzeczą jest tutaj podawanie w wątpliwość twierdzenia oskarżonego, że ani nie zamordował pielęgniarki, ani nie widział jej nigdy na oczy.Jeszcze dziś godne uwagi i przemawiające za oskarżonym wydaje mi się oddanie, z jakim mój przyjaciel klęczał przed wekiem, który postawił na krześle, i obrabiał swój blaszany bębenek wciśnięty między kolana.Niejednokrotnie w ciągu całego roku miałem jeszcze sposobność widzieć oskarżonego przy modlitwie i bębnieniu, bo zrobił ze mnie, za sowitym wynagrodzeniem, swojego towarzysza podróży, zabierał mnie na swoje tournee, które przerwał na dłuższy czas, ale niebawem po znalezieniu palca serdecznego, podjął na nowo. Objechaliśmy całe Niemcy Zachodnie, mieliśmy też propozycje ze strefy wschodniej, nawet z zagranicy. Lecz pan Matzerath wolał

364

trzymać się krajowego podwórka, nie chciał, wedle jego własnych słów, wpaść w pospolity koncertowy mętlik. Nigdy nie bębnił i nie adorował weka przed występem. Dopiero po przedstawieniu i wystawnej kolacji szliśmy do jego hotelowego pokoju: on bębnił i modlił się, ja zadawałem pytania i notowałem, potem porównywaliśmy modlitwę z modlitwami poprzednich dni i tygodni. Są co prawda modlitwy dłuższe i krótsze. Jednego dnia słowa zderzają się gwałtownie, innego płyną niemal flegmatycznie i rozwlekle. Mimo to wszystkie zebrane przeze mnie modlitwy, które niniejszym przedkładam wysokiemu sądowi, nie wnoszą nic nowego, czego nie byłoby już w owym pierwszym zapisie, który dołączyłem do swojego zeznania.W ciągu tego roku podróży poznałem przelotnie, między jednym tournee a drugim, kilku znajomych i krewnych pana Matzeratha. Przedstawił mi więc swoją macochę, panią Marię Matzerath, którą oskarżony głęboko, choć skrycie, uwielbia. Owego popołudnia poznałem również przyrodniego brata oskarżonego, Kurta Matzeratha, jedenastoletniego, dobrze wychowanego gimnazjalistę. Także siostra pani Marii Matzerath, pani Augusta Kóster, zrobiła na mnie korzystne wrażenie. Jak wyznał mi oskarżony, jego stosunki rodzinne w pierwszych latach po wojnie były poważnie zakłócone. Dopiero gdy pan Matzerath urządził macosze duży sklep delikatesowy, któryprowadzi również sprzedaż owoców południowych, i zawsze spieszył z pomocą finansową, ilekroć sklepowi groziły trudności, doszło do owego przyjacielskiego sojuszu między macochą i pasierbem.Ponadto pan Matzerath przedstawił mi kilku dawnych kolegów, przeważnie muzyków jazzowych. Jakkolwiek wesoły i miły w obejściu wydał mi się pan Münzer, którego oskarżony nazywa poufale Kleppern, do dziś nie miałem dość odwagi i chęci, by te kontakty podtrzymać.Choć dzięki wspaniałomyślności oskarżonego nie musiałem już wykonywać zawodu dekoratora, to jednak z umiłowania zawodu, gdy tylko wracaliśmy z tournee, podejmowałem się udekorowania paru wystaw. Oskarżony okazywał mojemu rzemiosłu życzliwe zaintere-sowanie, stał nieraz do późnych godzin nocnych na ulicy i niestrudzenie podziwiał moje skromne popisy. Czasem po skończonej pracy szliśmy jeszcze na małą przechadzkę po nocnym Düsseldorfie, omijając jednak Stare Miasto, bo oskarżony nie lubi widoku wypukłych szybek w ołowiu i staroniemieckich szyldów. I tak pewnego razu - przechodzę teraz do ostatniej części mojego zeznania - spacer po nocnym Unterrath zaprowadził nas pod zajezdnię tramwajową.Staliśmy zgodnie i przyglądaliśmy się ostatnim planowo zjeżdżającym tramwajom. Jest to piękny widok. Dokoła ciemne miasto. Gdzieś daleko wydziera się, bo to piątek, zalany murarz. Poza tym cisza, gdyż ostatnie zjeżdżające tramwaje, nawet jeśli dzwonią i zgrzytają na zakrętach, nie robią hałasu. Większość wozów znikała natychmiast w zajezdni. Parę jednak stało to tu, to tam na torach, były puste, ale uroczyście oświetlone. Czyj to był pomysł? Był to nasz pomysł, aleja powiedziałem: - Ano, drogi przyjacielu, może byśmy spróbowali? - Pan Matzerath skinął głową, wsiedliśmy bez pośpiechu, ja stanąłem na miejscu motorniczego, połapałem się od razu co i jak, ruszyłem miękko, nabierając prędko szybkości, okazałem się dobrym motorniczym, co pan Matzerath - zostawiliśmy już za sobą światła zajezdni - skwitował życzliwie takim zdankiem: - Pewnie jesteś z urodzenia katolikiem, Gottfriedzie, bo inaczej nie mógłbyś tak dobrze prowadzić tramwaju.Istotnie z tego dorywczego zajęcia miałem dużą frajdę. W zajezdni chyba nas nie zauważyli; nikt bowiem nas nie gonił, mogliby zresztą bez trudu zatrzymać nasz pojazd wyłączając dopływ prądu. Prowadziłem wóz w stronę Flingern, przejechałem Flingern, zastanawiałem się,

365

czy przed Haniel mam skręcić w lewo, pchać się pod górę, na Rath, Ratingen, kiedy pan Matzerath poprosił mnie, żebyśmy wzięli kurs na Grafenberg, Gerresheim. Chociaż obawiałem się wzniesienia poniżej knajpy „Lwi Gród”, spełniłem prośbę oskarżonego, pokonałem wzniesienie, minąłem już knajpę, gdy raptem musiałem zahamować wóz, bo trzej mężczyźni stojąc na szynach wymusili raczej niż wyprosili zatrzymanie.Pan Matzerath zaraz za Haniel wszedł do środka wagonu, żeby zapalić papierosa. Musiałem więc sam jako motorniczy krzyknąć: - Proszę wsiadać! - Uderzyło mnie, że trzeci mężczyzna, bez kapelusza, którego dwaj pozostali, w zielonych kapeluszach z czarną wstążką, wzięli między siebie, kilka razy niezdarnie, chyba niedowidząc, nie trafił na stopień. Jego towarzysze czy strażnicy wepchnęli go brutalnie na mój pomost, a chwilę później do środka wozu.Tramwaj był już ponownie w ruchu, gdy z tyłu, z wnętrza wagonu, usłyszałem najpierw żałosny jęk, także chlastanie, jakby kogoś bito po twarzy, potem jednak, ku mojemu uspokojeniu, stanowczy głos pana Matzeratha, który przywoływał nowych pasażerów do porządku i upominał, żeby nie bili kalekiego, na pół ślepego człowieka, który postradał okulary.- Niech się pan nie wtrąca! - wrzasnął jeden z zielonych kapeluszy. - Pokażemy mu dzisiaj, gdzie raki zimują! Dawno na to zasłużył.Mój przyjaciel, pan Matzerath, gdy ja jechałem powoli ku Gerresheim, dopytywał się, co takiego zmalował biedny półślepiec. Rozmowa natychmiast wzięta osobliwy obrót: po dwóch zdaniach toczyła się w samym środku wojny, a raczej obracała się wokół pierwszego września dziewięćset trzydziestego dziewiątego, wokół wybuchu wojny, półślepca nazywano dywersantem, który nielegalnie bronił gmachu Poczty Polskiej. Dziwnym trafem pan Matzerath, który w owym czasie miał najwyżej piętnaście lat, dobrze wiedział, o co chodzi, poznał nawet półślepca, nazywał go Wiktorem Weluhnem, biednym, krótkowzrocznym listonoszem pieniężnym, który w toku działań wojennych stracił okulary, który uciekł bez okularów, wymknął się oprawcom, ale oni nie dali za wygraną, ścigali go do końca wojny, nawet po wojnie, okazywali też jakiś papier wydany w dziewięćset trzydziestym dziewiątym, rozkaz egzekucji. Dopadli go wreszcie, krzyczał jeden z zielonych kapeluszy, a drugi zapewniał, że cieszy się, iż po tylu latach sprawa dobiegła końca. Musi poświęcać cały wolny czas, nie wyłączając urlopów, żeby rozkaz egzekucji z dziewięćset trzydziestego dziewiątego został wreszcie wykonany, ostatecznie ma jeszcze pracę zawodową, jest przedstawicielem handlowym, a jego kumpel, jako uchodźca ze wschodu, również ma swoje kłopoty, musi jeszcze raz zaczynać od samego początku, stracił na wschodzie dobrze prosperujący zakład krawiecki, ale teraz odetchną; dziś w nocy rozkaz zostanie wykonany, a wtedy koniec z przeszłością - jak to dobrze, że jeszcze złapaliśmy tramwaj.Tak więc stałem się mimo woli motorniczym tramwaju, który wiózł do Gerresheim skazańca i dwóch katów z rozkazem egzekucji. Na pustym, trochę nierównym rynku przedmieścia skręciłem w prawo, chciałem dojechać do końcowego przystanku koło huty szkła, wysadzić tam zielone kapelusze i na pół ślepego Wiktora i ruszyć z moim przyjacielem w drogę do domu. Na trzy przystanki przed końcem pan Matzerath opuścił wnętrze wagonu, postawił teczkę, w której jak wiedziałem, znajdował się wek, mniej więcej tam, gdzie zawodowi motorniczowie przechowują swoje blaszane pudełka z kanapkami.- Musimy go ratować. To Wiktor, biedny Wiktor! - Pan Matzerath był najwidoczniej wzburzony. — Wciąż jeszcze nie znalazł odpowiednich okularów. Straszny z niego krótkowidz, zastrzelą go, a on nie będzie nawet wiedział, z której strony.Myślałem, że kaci są nie uzbrojeni. Ale panu Matzerathowi rzuciły się w oczy mocno wypchane

366

płaszcze obu zielonych kapeluszy.- Był listonoszem pieniężnym na Poczcie Polskiej w Gdańsku. Teraz wykonuje ten sam zawód na poczcie federalnej. Po fajerancie jednak depczą mu po piętach, bo nadal istnieje ten rozkaz egzekucji.Chociaż nie we wszystkim rozumiałem pana Matzeratha, obiecałem mu jednak, że pozostanę u jego boku i że w miarę możności pomogę mu nie dopuścić do egzekucji.Za hutą szkła, nie opodal pierwszych ogródków działkowych - przy księżycu mógłbym dojrzeć ogródek mojej matki i jabłonkę - zatrzymałem tramwaj i krzyknąłem do środka wozu: - Proszę wysiadać, koniec trasy! Ci w zielonych kapeluszach z czarną wstążką zaraz wyszli. Półślepiec znów miał trudności ze stopniem. Potem wysiadł pan Matzerath, przedtem wyciągnął swój bębenek spod marynarki i poprosił mnie przy wysiadaniu, żebym wziął teczkę z wekiem.Zostawiliśmy tramwaj, który długo jeszcze świecił, i ruszyliśmy krok w krok za katami i ofiarą.Szliśmy wzdłuż ogródkowych płotów. Znużyła mnie ta droga. Gdy tamci trzej przystanęli, spostrzegłem, że na miejsce egzekucji wybrali ogródek mojej matki. Już nie tylko pan Matzerath, ale i ja protestowałem. Tamci nie zwracali na to uwagi, przewrócili i tak spróchniały płot, przywiązali owego półślepca, którego pan Matzerath nazywa biednym Wiktorem, do jabłonki pod moim rozwidleniem, a ponieważ nadal protestowaliśmy, pokazali nam znowu w świetle latarki ten pomięty rozkaz egzekucji, który podpisał inspektor sądu polowego nazwiskiem Zalewski. Rozkaz został wydany w Sopocie z datą, zdaje się, piątego października dziewięćset trzydziestego dziewiątego, pieczątki były w porządku, nie można było nic zrobić; a mimo to gadaliśmy o Narodach Zjednoczonych, demokracji, winie zbiorowej, Adenauerze i tak dalej; ale jeden z zielonych kapeluszy przekreślił wszystkie nasze argumenty uwagą, żebyśmy się nie wtrącali, traktatu pokojowego jeszcze nie ma, on tak samo jak my głosuje na Adenauera, ale co się tyczy rozkazu, to nie stracił on ważności, chodzili z tym papierem do najwyższych władz, radzili się, ostatecznie spełniają tylko swój psi obowiązek, więc będzie chyba lepiej, jeśli sobie pójdziemy.Nie poszliśmy sobie. Gdy zielone kapelusze rozpięły płaszcze odsłaniając peemy, pan Matzerath poprawił swój bębenek; w tym właśnie momencie przez chmury przedarł się księżyc, niemal w pełni, lekko tylko wgnieciony, brzegi chmur zalśniły metalicznie, jak ząbkowane obrzeże puszki po konserwach - i w podobną, tyle że całą blachę pan Matzerath zaczął walić pałeczkami, z rozpaczliwym zapamiętaniem. To, co wystukiwał, brzmiało obco, a jednak wydawało mi się znajome. W każdym niemal takcie czaiła się litera „E”: zginęła, jeszcze nie, jeszcze nie zginęła, jeszcze Polska nie zginęła! Ale to już głos biednego Wiktora zawtórował bębenkowi pana Matzeratha: Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy. A i zielone kapelusze znały widać ten rytm, bo skurczyły się za swoim obrysowanym przez blask księżyca żelastwem, ów marsz, który za sprawą pana Matzeratha i biednego Wiktora rozbrzmiewał w ogródku działkowym mojej matki, przywołał przecież na plan polską kawalerię. Możliwe, że księżyc im pomógł, że bębenek, księżyc i łamliwy głos krótkowzrocznego Wiktora wspólnie wyczarowały spod ziemi tyle koni: dudniły podkowy, parskały nozdrza, brzęczały ostrogi, rżały ogiery, hajże i hola... nic z tego, nic nie dudniło, nie parskało, nie brzęczało, nie rżało, nie krzyczało hajże ani hola, coś posuwało się w ciszy zżętymi polami za Gerresheim, był to szwadron polskich ułanów, bo proporczyki na lancach trzepotały biało-czerwono, jak lakierowany bębenek pana Matzeratha, nie, nie trzepotały, tylko płynęły, jak i cały szwadron płynął pod księżycem, może nadciągając z księżyca, zwracając się w lewo płynął w stronę naszego ogródka, wydawało się, że nie jest z ciała i krwi, mimo to płynął, pomykał,

367

nierzeczywisty, niby zabawka, przypominając trochę owe supłowe stwory, jakie pielęgniarz pana Matzeratha wyplata ze sznurków: polska kawaleria z supłów, w ciszy, a jednak dudniąc, bez ciała i krwi, a mimo to polska i niepowstrzymana gnała ku nam, aż rzuciliśmy się na ziemię, przetrzymaliśmy księżyc i polski szwadron, tamci przecwałowali przez ogródek mojej matki, przez wszystkie inne starannie wypielęgnowane ogródki, ale żadnego nie stratowali, zabrali tylko biednego Wiktora i obu katów, zniknęli potem w otwartej przestrzeni pod księżycem - zginęli, jeszcze nie zginęli, pocwałowali na wschód, do Polski, za księżyc.Poczekaliśmy dysząc ciężko, aż noc na powrót zastygła w bezruchu, aż niebo na powrót zamknęło się i przygasiło ów blask, który pewnie nakłonił dawno już zbutwiałych kawalerzystów do ostatniej szarży. Wstałem pierwszy i choć nie lekceważyłem wpływu księży-ca, pogratulowałem panu Matzerathowi wielkiego sukcesu. On jednak machnął ręką, znużony i przygnębiony: - Sukces, drogi Gottfriedzie? Miałem w życiu o wiele za dużo sukcesów. Raz chciałbym ich nie mieć. Ale to bardzo trudne i wymaga ciężkiej pracy.Nie podobało mi się to gadanie, bo należę do ludzi pracowitych, a mimo to nie odnoszę sukcesów. Pan Matzerath wydał mi się niewdzięczny, więc go zganiłem: - Jesteś zarozumiały, Oskarze! - ośmieliłem się zacząć, bo wtedy byliśmy już na ty. - Pełno o tobie we wszystkich gazetach. Zrobiłeś sobie nazwisko. Nie chcę tu mówić o pieniądzach. Ale czy myślisz, że mnie, o którym nie wspomni żadna gazeta, łatwo jest wytrzymać przy tobie, sławnym i wysławianym? Jakże bym chciał choć raz w życiu dokonać czynu, jedynego w swoim rodzaju, jak ów czyn, którego ty dokonałeś przed chwilą, i dostać się do gazet, zobaczyć swoje nazwisko w druku: Tego dokonał Gottfried von Vittlar!Uraził mnie śmiech pana Matzeratha. Leżał na plecach, wciskał swój garb w pulchną ziemię, obiema rękami wyrywał trawę, rzucał pęki w górę i śmiał się jak okrutny bóg, który wszystko może: - Ależ, drogi przyjacielu, nic łatwiejszego! Masz tutaj teczkę! Dziwnym trafem nie stratowała jej polska kawaleria. Daję ci ją w prezencie, a w środku jest przecież ów wek z palcem serdecznym. Bierz to wszystko, leć do Gerresheim, stoi tam jeszcze jasno oświetlony tramwaj, wsiadaj i jedź z moim prezentem na Fürstenwall, do prezydium policji, złóż doniesienie, a już jutro znajdziesz swoje nazwisko we wszystkich gazetach!Z początku broniłem się jeszcze przed tą propozycją, zaznaczyłem, że on na pewno nie mógłby żyć bez palca w weku. Ale pan Matzerath uspokoił mnie, powiedział, że w gruncie rzeczy cała ta historia z palcem przestała go bawić, ma zresztą kilka gipsowych odlewów, kazał też zrobić sobie odlew z czystego złota, wobec czego mogę spokojnie wziąć teczkę, wrócić do tramwaju, pojechać na policję i złożyć doniesienie.Pobiegłem więc i jeszcze długo słyszałem śmiech pana Matzeratha. Bo nie ruszył się z miejsca, chciał, podczas gdy ja pędziłem tramwajem do miasta, poddać się działaniu nocy, wyrywać trawę i śmiać się. Doniesienie jednak - złożyłem je dopiero nazajutrz rano - pozwoliło mi, dzięki dobroci pana Matzeratha, wielokrotnie trafić do gazet”.Ja natomiast, Oskar, dobrotliwy pan Matzerath, leżałem śmiejąc się w czarnej jak noc trawie za Gerresheim, tarzałem się śmiejąc pod paru widocznymi, śmiertelnie poważnymi gwiazdami, wciskałem swój garb w ciepłą ziemię, myślałem: Prześpij się, Oskarze, prześpij się jeszcze godzinkę, zanim zbudzi cię policja. Nigdy już nie zaznasz takiej wolności pod księżycem.A gdy się obudziłem, spostrzegłem - zanim zdążyłem spostrzec, że jest już biały dzień - że coś, może ktoś, liże mnie po twarzy: lizało ciepło, szorstko, równomiernie, wilgotno, było mi z tym przyjemnie, nie przejmowałem się, kto mnie liże: albo policja, domyślał się Oskar, albo krowa. Potem dopiero otworzyłem niebieskie oczy.

368

Była w czarno-białe łaty, leżała tuż obok, oddychała i lizała mnie, póki nie otworzyłem oczu. Był biały dzień, pogodny lub dość pogodny, ja powtarzałem sobie: Oskarze, nie zostawaj przy tej krowie, choć patrzy na ciebie z cielęcym zachwytem, choć swoim szorstkim językiem tak pilnie uspokaja i skraca twoją pamięć. Jest biały dzień, muchy brzęczą, musisz zatem uciekać. Vittlar cię zadenuncjuje, musisz zatem uciekać. Na prawdziwe denuncjacje wypada odpowiedzieć prawdziwą ucieczką. Niech krowa muczy sobie, a ty uciekaj. Złapią cię tu albo tam, ale tym możesz się już nie przejmować.Tak więc, polizany, umyty i uczesany przez krowę, spróbowałem ucieczki, już po pierwszych krokach wybuchnąłem porannie głośnym śmiechem, zostawiłem bębenek przy krowie, która leżała i muczała, podczas gdy ja śmiejąc się uciekałem.

Trzydziestka

No tak, ucieczka. O niej pozostało mi jeszcze opowiedzieć. Uciekłem, żeby podnieść wartość vittlarowej denuncjacji. Nie ma ucieczki bez wytkniętego celu, pomyślałem. Dokąd chcesz uciekać, Oskarze? - zadałem sobie pytanie. Okoliczności polityczne - tak zwana żelazna kurtyna - nie pozwalały mi uciekać na wschód. Musiałem więc wyrzec się czterech spódnic mojej babki Anny Koljaiczkowej, które po dziś dzień ofiarowując schronienie wzdymają się na kaszubskich kartofliskach, chociaż wydawało mi się, że jeśli już uciekać, to tylko ku spódnicom babki, bo jedynie one rokowały jakieś nadzieje. Nawiasem mówiąc: obchodzę dziś trzydzieste urodziny. Człowiek trzydziestoletni powinien mówić o ucieczce jak mężczyzna, nie jak młokos.

369

Maria, która przyniosła mi tort z trzydziestoma świeczkami, powiedziała: - Trzydziestka ci stuka, Oskarze. Czas, żebyś pomału nabrał rozsądku.Klepp, mój przyjaciel Klepp ofiarował mi jak zawsze płyty jazzowe, zużył pięć zapałek, żeby zapalić trzydzieści świeczek wokół mojego urodzinowego tortu. - Życie zaczyna się po trzydziestce - powiedział; sam ma lat dwadzieścia dziewięć.Vittlar natomiast, mój przyjaciel Gottfried, który jest najbliższy mojemu sercu, przyniósł słodycze, pochylił się nad kratą łóżka i zagęgał przez nos: Jezus, jak miał trzydzieści lat, wyruszył w drogę i zbierał uczniów wokół siebie.Vittlar zawsze lubił mnie peszyć. Mam opuścić swoje łóżko i zbierać uczniów tylko dlatego, że skończyłem trzydzieści lat. Potem przyszedł jeszcze mój adwokat, wymachiwał jakimś papierem, tubalnym głosem składał gratulacje, powiesił nylonowy kapelusz w nogach mojego łóżka i oznajmił mi, a także wszystkim urodzinowym gościom: - To nazywa się szczęśliwy przypadek! Mój klient obchodzi trzydzieste urodziny; i właśnie w jego trzydzieste urodziny dostaję wiadomość, że proces o palec serdeczny zostanie wznowiony, znaleziono nowy ślad, wiecie państwo, ta siostra Beata...To, czego obawiałem się od lat od czasu ucieczki, dosięgło mnie dzisiaj, w moje trzydzieste urodziny: znajdą prawdziwego sprawcę, proces rozpocznie się na nowo, uwolnią mnie od winy, wypuszczą z zakładu dla nerwowo chorych, zabiorą mi ukochane łóżko, wypchną mnie na zimną ulicę wystawioną na wszelkie kaprysy pogody, i zmuszą trzydziestoletniego Oskara, by zbierał uczniów wokół siebie i swojego bębenka.A więc to ona, siostra Beata, prawdopodobnie zamordowała moją siostrę Dorotheę z piekącej zazdrości.Może państwo jeszcze pamiętają? Był sobie niejaki doktor Werner, który - jak nader często bywa w filmie i w życiu - stał między dwiema pielęgniarkami. Paskudna historia: Beata kochała Wernera. Werner natomiast kochał Dorotheę. Dorothea zaś nie kochała nikogo, co najwyżej - skrycie - małego Oskara. Pewnego razu doktor Werner zachorował. Pielęgnowała go Dorothea, bo leżał na jej oddziale. Beata nie mogła tego ścierpieć. Namówiła podobno Dorotheę na spacer i w życie, niedaleko Gerresheim, zabiła ją, albo lepiej mówiąc, usunęła z drogi. Mogła teraz bez przeszkód pielęgnować Wernera. Podobno jednak pielęgnowała go tak, że nie wrócił do zdrowia, tylko wręcz przeciwnie. Być może zakochana bez pamięci pielęgniar-ka powiedziała sobie: Póki jest chory, do mnie należy. Czy dawała mu za dużo lekarstw? Czy dawała mu nie te, co trzeba? W każdym razie doktor Werner umarł, bo dostał za dużo lekarstw albo nie te, co trzeba, Beata jednak nie przyznała się przed sądem ani do kombinacji z lekarstwami, ani do spaceru w życie, który stał się ostatnim spacerem siostry Dorothei. Oskara zaś, który też nie przyznał się do niczego, ale miał obciążający paluszek w weku, skazali za to, co się stało w życie, uznali jednak, że brak mu jakiejś klepki, i wpakowali do zakładu dla nerwowo chorych na obserwację. Co prawda, zanim go skazali i wsadzili do zakładu, Oskar próbował ucieczki, bo uciekając chciałem znacznie podnieść wartość owego doniesienia, jakie złożył mój przyjaciel Gottfried.Kiedy uciekałem, miałem dwadzieścia osiem lat. Jeszcze przed paru godzinami wokół mojego urodzinowego tortu płonęło trzydzieści spokojnie kapiących świeczek. Wtedy kiedy uciekałem, też był wrzesień. Urodziłem się pod znakiem Panny. Ale mam tu mówić nie o moich narodzinach pod żarówkami, tylko o mojej ucieczce.Ponieważ, jak się rzekło, droga na wschód, ku babce, była zamknięta, czułem się zmuszony, jak każdy w obecnych czasach, uciekać na zachód. Skoro ze względu na wyższą politykę nie

370

możesz schronić się u babki, uciekaj, Oskarze, do dziadka, który mieszka w Buffalo, w Stanach Zjednoczonych. Uciekaj do Ameryki; zobaczymy, jak daleko zajedziesz!Pomysł z dziadkiem Koljaiczkiem w Ameryce wpadł mi do głowy jeszcze wtedy, gdy lizała mnie krowa na łące za Gerresheim, a ja nie otwierałem oczu. Była chyba siódma rano i powiedziałem sobie: O ósmej otwierają sklepy. Śmiejąc się wziąłem nogi za pas, bębenek zostawiłem przy krowie, mówiłem sobie: Gottfried był zmęczony, może dopiero o ósmej albo wpół do dziewiątej złoży doniesienie, więc wykorzystaj niewielką przewagę. Potrzebowałem dziesięciu minut, żeby w zaspanym Gerresheim sprowadzić przez telefon taksówkę, która zawiozła mnie na Dworzec Główny. Podczas jazdy liczyłem pieniądze, jakie miałem przy sobie, myliłem się jednak często, bo raz po raz wybuchałem głośnym i rześkim śmiechem. Potem przejrzałem paszport, znalazłem tam, dzięki staraniom agencji koncertowej „Zachód”, ważną wizę na Francję, ważną wizę na Stany Zjednoczone, doktor Dösch marzył od dawna, żeby uszczęśliwić te kraje występami bębniącego Oskara.Voilä, powiedziałem sobie, uciekajmy do Paryża, to dobrze wygląda, dobrze brzmi i mogłoby się zdarzyć w filmie z Gąbinem, z dobrodusznym Gąbinem, który ściga mnie pykając fajkę. Tylko kto wystąpi w mojej roli? Chaplin? Picasso? — Śmiejąc się, podniecony tymi myślami o ucieczce, wciąż jeszcze waliłem się w lekko wygniecione nogawki spodni, gdy taksówkarz zażądał ode mnie siedmiu marek. Zapłaciłem i zjadłem śniadanie w restauracji dworcowej. Obok jajka na miękko położyłem rozkład jazdy kolei federalnych, znalazłem dogodny pociąg, po śniadaniu miałem jeszcze czas, by zaopatrzyć się w dewizy, kupiłem też walizeczkę z miękkiej skóry, zapełniłem ją, ponieważ wolałem już nie wracać na Jiilicher Strasse, drogimi, ale źle leżącymi koszulami, zapakowałem bladozieloną pidżamę, szczotkę do zębów, pastę i tym podobne drobiazgi, wziąłem bilet pierwszej klasy, bo nie musiałem oszczędzać, i niebawem rozsiadłem się wygodnie na wyścielanym miejscu przy oknie; uciekałem, ale nie musiałem biec. Miękkie, wyściełane siedzenie sprzyjało moim rozmyślaniom; odkąd pociąg ruszył i zaczęła się ucieczka, Oskar rozmyślał nad czymś, czego warto by się bać, bo nie bez powodu powiedziałem sobie: Bez strachu nie ma ucieczki! Cóż jednak, Oskarze, napędza ci stracha i popycha do ucieczki, skoro policja budzi w tobie porannie głośny śmiech?Dzisiaj skończyłem trzydzieści lat, mam za sobą co prawda ucieczkę i proces, lecz ów strach, który wmówiłem sobie uciekając, pozostał.Czy były to złącza szyn, czy piosenka kolei? Tekst dochodził monotonnie, zwrócił moją uwagę niedaleko Akwizgranu, usadowił się we mnie, który zagłębiłem się w miękkie poduszki, także za Akwizgranem - gdzieś koło jedenastej przejechaliśmy granicę - pozostał wyraźny i coraz straszniejszy, tak że byłem rad, gdy celnicy odwrócili nieco moją uwagę; bardziej interesowali się moim garbem niż moim nazwiskiem, paszportem - a ja powiedziałem sobie: Ależ śpioch z tego Vittlara! Dochodzi jedenasta, a on nie pokazał się jeszcze na policji z wekiem pod pachą, podczas gdy ja z jego powodu uciekam od wczesnego ranka, wmawiam sobie strach, żeby ucieczka miała jakiś motor; och, jakże się bałem w Belgii, gdy kolej śpiewała: Czy jest tu Czarna Kucharka? Jest-jest-jest! Czy jest tu Czarna Kucharka? Jest-jest-jest!Dzisiaj liczę sobie trzydzieści lat, mam teraz, po wznowieniu procesu, po spodziewanym uniewinnieniu, wyjść na wolność, narażać się w pociągach, w tramwajach na spotkanie z tym tekstem: Czy jest tu Czarna Kucharka? Jest-jest-jest!A jednak, pomijając strach przed Czarną Kucharką, której strasznego pojawienia się oczekiwałem na każdej stacji, podróż była piękna. Jechałem w przedziale sam - może ona siedziała w sąsiednim - poznałem belgijskich, potem francuskich celników, co jakiś czas

371

zasypiałem na pięć minut, budziłem się z lekkim krzykiem i, nie chcąc być zupełnie bezbronny wobec Czarnej Kucharki, przeglądałem tygodnik „Der Spiegel”, który jeszcze w Düsseldorfie kazałem podać sobie przez okno przedziału, zdumiewałem się raz po raz rozległą wiedzą dziennikarzy, znalazłem nawet notatkę o moim impresario, doktorze Döschu z agencji koncertowej „Zachód”, a w niej potwierdzenie tego, o czym już wiedziałem: agencja Dóscha miała tylko jedną podporę: bębnistę Oskara - moje zdjęcie było całkiem niezłe. Niemal do samego Paryża podpora Oskar wyobrażał sobie bankructwo agencji koncertowej „Zachód”, które musiały spowodować moje aresztowanie i straszne pojawienie się Czarnej Kucharki.Przez całe życie nie bałem się Czarnej Kucharki. Dopiero podczas ucieczki, kiedy chciałem się bać, zalazła mi za skórę, pozostała tam, choć przeważnie śpiąc, do dzisiejszego dnia, kiedy obchodzę trzydzieste urodziny, i przybiera różne postacie: może to być na przykład słówko „Goethe”, które zmusza mnie do krzyku i bojaźliwego chowania się pod kołdrę. Jakkolwiek już od młodych lat oddawałem się gruntownym studiom nad księciem poetów, jego olimpijski spo-kój zawsze był dla mnie niesamowity. I kiedy dzisiaj w czarnym kucharskim przebraniu, już niejasny i klasyczny, lecz ciemnością przewyższający Rasputina, staje przed moim okratowanym łóżkiem i z okazji moich trzydziestych urodzin pyta: „Czy jest tu Czarna Ku-charka?” - boję się okropnie.Jest-jest-jest, mówił pociąg, który uciekającego Oskara wiózł do Paryża. Właściwie spodziewałem się funkcjonariuszy Interpolu już na paryskim Dworcu Północnym - na Gare du Nord jak mówią Frańcuzi. Zaczepił mnie jednak tylko bagażowy, od którego tak potężnie jechało czerwonym winem, że mimo najlepszych chęci nie mogłem go wziąć za Czarną Kucharkę, a ja dałem mu ufnie swoją walizeczkę, pozwoliłem nieść prawie do samego przejścia. Pomyślałem sobie bowiem, że zarówno funkcjonariusze, jak i Kucharka pożałowali wydatku na peronówkę, zaczepią cię za przejściem i tam aresztują. Postąpisz więc mądrze, jeśli weźmiesz swoją walizeczkę w rękę jeszcze przed przejściem. Toteż musiałem sam dźwigać walizkę aż do metra, bo nawet tam nie było funkcjonariuszy i nikt nie odebrał mi bagażu.Nie będę państwu opisywał znanego powszechnie zapachu metra. Jak niedawno czytałem, można kupić te perfumy i spryskać się nimi. Co mnie uderzyło, to fakt, że po pierwsze, metro podobnie jak kolej, choć w innym rytmie, pytało o Czarną Kucharkę, że po drugie, wszyscy podróżni znali widać Kucharkę i bali się jej podobnie jak ja, bo każdy wokół mnie dyszał strachem i zgrozą. Zamierzałem dojechać metrem do Porte d’Italie, a stamtąd wziąć taksówkę na lotnisko Orły; wyobrażałem sobie bowiem, że aresztowanie, jeśli już nie na Dworcu Pomocnym, to na słynnym lotnisku Orły - z Kucharką jako stewardesą - będzie szczególnie pikantne i oryginalne. Raz musiałem się przesiąść, byłem rad z lekkiej walizeczki, potem metro porwało mnie na południe, a ja zastanawiałem się: gdzie wysiądziesz, Oskarze - mój Boże, ile to się może zdarzyć w jednym dniu: jeszcze dziś rano tuż za Gerresheim lizała cię krowa, byłeś wesoły i niczego się nie bałeś, a teraz jesteś w Paryżu - gdzie wysiądziesz, gdzie ona, czarna i straszna, wyjdzie ci naprzeciw? Na Place d’Italie czy dopiero na Porte?Wysiadłem jedną stację przed Porte, na Maison Blanche, bo powiedziałem sobie: Tamci myślą oczywiście, że ja myślę, iż czekają na Porte. Ona zaś wie, co ja myślę i co myślą oni. Poza tym miałem tego dość. Ucieczka i mozolne podsycanie strachu zmęczyły mnie. Oskar nie chciał już jechać na lotnisko, uznał, że Maison Blanche jest dużo bardziej oryginalny niż lotnisko Orły, i - jak się okazało - nie mylił się, na tej stacji metra znajdują się bowiem ruchome schody, które miały wzbudzić we mnie trochę wzniosłych uczuć i pomóc mi zrozumieć

372

właściwe im klekotanie: Czy jest tu Czarna Kucharka? Jest-jest-jest!Oskar jest w pewnym kłopocie. Jego ucieczka zbliża się ku końcowi, a wraz z nią kończy się też relacja: czy ruchome schody na stacji Maison Blanche będą dostatecznie wysokie, strome i symboliczne, by terkotać jako finałowy obraz jego zapisków?Ale oto przypominają mi się moje dzisiejsze trzydzieste urodziny. Tym wszystkim, dla których ruchome schody robią za dużo hałasu, którym Czarna Kucharka nie napędza strachu, proponuję jako finał moje trzydzieste urodziny. Bo czyż trzydzieste urodziny nie są najbardziej ze wszystkich jednoznaczne? Mają w sobie trójkę, pozwalają domyślać się sześćdziesiątki i czynią ją zbędną. Gdy dzisiaj rano wokół mojego urodzinowego tortu płonęło trzydzieści świeczek, mógłbym płakać z radości i uniesienia, ale wstydziłem się Marii: człowiek trzydziestoletni nie powinien już płakać.Ledwie porwał mnie pierwszy stopień ruchomych schodów - jeśli ruchomym schodom można przypisać pierwszy stopień—wybuchnąłem śmiechem. Śmiałem się mimo strachu, a może właśnie ze strachu. Pomału unosiłem się stromo w górę - a na górze stali tamci. Był jeszcze czas na pół papierosa. Dwa stopnie wyżej ściskała się bezceremonialnie zakochana para. Stopień niżej stała jakaś stara kobieta, którą początkowo wziąłem niesłusznie za Czarną Kucharkę. Miała kapelusz, którego przybranie imitowało owoce. Paląc papierosa wymyślałem nie bez wysiłku rozmaite odniesienia do ruchomych schodów: Najpierw Oskar był poetą Dantem, który wraca z piekła, a na górze, gdzie kończą się ruchome schody, oczekują go żwawi reporterzy „Spiegla”, pytają: „No, panie Dante, jak było na dole?” Tę samą gierkę powtórzyłem jako książę poetów Goethe, pozwoliłem wypytywać się facetom ze „Spiegla”, jak mi się podobało na dole, u matek. W końcu zmęczyli mnie poeci, powiedziałem sobie, że na górze nie stoją ani faceci ze „Spiegla”, ani owi panowie z metalowymi znaczkami w kieszeniach płaszczy, na górze stoi ona, Kucharka, ruchome schody terkoczą: Czy jest tu Czarna Kucharka? - i Oskar odpowiedział: - Jest-jest-jest!Obok ruchomych schodów były jeszcze schody normalne. Schodziło się nimi w dół, na perony metra. Na dworze chyba padało. Ludzie wyglądali na zmokniętych. To mnie zaniepokoiło, bo w Düsseldorfie nie starczyło mi już czasu, żeby kupić płaszcz nieprzemakalny. Ale jedno spojrzenie w górę i Oskar zobaczył, że panowie o niby to niepozornych twarzach mieli ze sobą cywilne parasole - co nie kwestionowało jednak istnienia Czarnej Kucharki.Jak ich zagadnę? - głowiłem się i rozkoszowałem powolnym paleniem papierosa na ruchomych schodach, potęgujących z wolna wzniosłe uczucia, wzbogacających poznanie: na ruchomych schodach człowiek się odmładza, na ruchomych schodach człowiek robi się coraz starszy. Ode mnie zależało, czy opuszczę ruchome schody mając lat trzydzieści, czy sześćdziesiąt, czy spotkam się z Interpolem jako małe dziecko, czy jako starzec, czy będę się bał Czarnej Kucharki w tym, czy w tamtym wcieleniu.Jest już pewnie późno. Moje metalowe łóżko ma taki zmęczony wygląd. Poza tym w judaszu ukazało się już dwukrotnie zatroskane brązowe oko mojego pielęgniarza Bruna. Tam, pod akwarelą z zawilcami, stoi nie napoczęty tort z trzydziestoma świeczkami. Być może Maria już śpi. Ktoś, zdaje się siostra Marii, Gusta, życzył mi szczęścia na następnych trzydzieści lat. Maria ma sen godny zazdrości. Czego życzył mi na urodziny mój syn Kurt, gimnazjalista, wzo-rowy uczeń i prymus? Kiedy Maria śpi, śpią też meble wokół niej. Już wiem: Kurtuś na trzydzieste urodziny życzył mi polepszenia! Ja natomiast życzę sobie plasterka snu Marii, bo jestem zmęczony i nie znajduję już słów. Młoda żona Kleppa ułożyła głupi, ale życzliwy w intencjach urodzinowy wierszyk o moim garbie. Książę Eugeniusz też był ułomny, a mimo to

373

zdobył miasto i twierdzę Belgrad. Maria powinna w końcu zrozumieć, że garb przynosi szczęście. Książę Eugeniusz też miał dwóch ojców. Mam teraz trzydziestkę, ale mój garb jest młodszy, Ludwik XIV był jednym z domniemanych ojców księcia Eugeniusza. Dawniej piękne kobiety często dotykały na ulicy mojego garbu - na szczęście. Książę Eugeniusz był ułomny i dlatego umarł śmiercią naturalną. Gdyby Jezus miał garb, zapewne nie przybiliby go do krzyża. Czy rzeczywiście tylko dlatego, że skończyłem trzydzieści lat, muszę teraz iść w świat i zbierać uczniów wokół siebie?Przecież był to tylko pomysł z ruchomych schodów! Niosło mnie coraz wyżej i wyżej. Przede mną i nade mną bezceremonialna zakochana para. Za mną i pode mną stara kobieta w kapeluszu. Na dworze padało, a na górze, na samej górze stali panowie z Interpolu. Stopnie ruchomych schodów były wyłożone rusztami z listewek. Kiedy człowiek stoi na ruchomych schodach, powinien jeszcze raz wszystko przemyśleć: Skąd przychodzisz? Dokąd idziesz? Kim jesteś? Jak się nazywasz? Czego chcesz? Opadły mnie zapachy: Wanilia młodej Marii. Oliwa po sardynkach, którą moja biedna mama podgrzewała, piła na gorąco, aż życie w niej wystygło i trafiła do ziemi. Jan Broński, który nie żałował nigdy wody kolońskiej, a mimo to woń wczesnej śmierci biła mu ze wszystkich dziurek od guzików. Ziemniakami pachniało w piwnicy pod sklepem handlarza warzyw Greffa. Jeszcze raz zapach suchych gąbek na łupkowych tabliczkach pierwszoklasistów. I moja Roswita, która pachniała cynamonem i muszkatem. Pły-nąłem na chmurze karbolu, gdy pan Fajngold rozpylał nad moją gorączką swoje środki dezynfekcyjne. Ach, i katolicyzm kościoła SercaJezusowego, mnóstwo nie wietrzonych ubrań, zimny kurz, a ja przed bocznym ołtarzem w lewej nawie pożyczyłem mój bębenek - komu pożyczyłem?A jednak był to tylko pomysł z ruchomych schodów. Dzisiaj chcą mnie zobowiązać, mówią: stuknęła ci trzydziestka. Musisz zatem zebrać uczniów. Przypomnij sobie, co powiedziałeś, kiedy cię aresztowano. Policz świeczki wokół swojego urodzinowego tortu, wstań z łóżka i zbierz uczniów. Przecież trzydziestolatkowi nadarza się tyle możliwości. Mógłbym więc na przykład, jeśli rzeczywiście przepędzą mnie z zakładu, po raz drugi oświadczyć się Marii. Miałbym dzisiaj znacznie więcej szans. Oskar urządził jej sklep, jest znany, nadal dobrze zarabia na płytach, z biegiem czasu dojrzał, wydoroślał. Człowiek po trzydziestce powinien się ożenić! Albo też pozostanę samotny, wybiorę sobie jeden z zawodów, kupię dobry kamieniołom muszlowca, przyjmę kamieniarzy, będę pracował bez pośredników, wprost z kamieniołomu na budowę. Człowiek po trzydziestce powinien zapewnić sobie byt! Albo też - jeśli na dłuższą metę znudzą mnie prefabrykowane kawałki fasad - odszukam muzę Ullę, wraz z nią i u jej boku będę służył sztukom pięknym jako fascynujący model. Być może nawet poślubię ją pewnego dnia, ową muzę, która tyle razy i na tak krótko była zaręczona. Człowiek po trzydziestce powinien się ożenić! Albo też - jeśli sprzykrzy mi się Europa - wyemigruję, Ameryka, Buffalo, moje dawne marzenie: odnajdę dziadka, milionera i byłego podpalacza Joe Colchica, przedtem Józefa Koljaiczka. Człowiek po trzydziestce powinien osiąść gdzieś na stałe! Albo też ulegnę, pozwolę się zobowiązać, pójdę w świat i tylko dlatego, że skończyłem trzydzieści lat, będę im udawał Mesjasza, którego widzą we mnie, wbrew swemu przekonaniu zrobię z mojego bębenka coś grubo ponad jego możliwości, uczynię z bębenka symbol, założę sektę, partię czy choćby lożę.Mimo zakochanej pary nade mną i starej kobiety w kapeluszu pode mną zafrapował mnie ten pomysł z ruchomych schodów. Czy już mówiłem, że zakochana para stała nie jeden, tylko dwa stopnie wyżej i że na stopniu pomiędzy nami postawiłem walizkę? Młodzi ludzie we Francji są

374

nadzwyczaj dziwni. I tak, gdy ruchome schody niosły nas wszystkich w górę, ona rozpięła mu skórzaną kurtkę, potem koszulę i dobrała się do jego gołej osiemnastoletniej skóry. Robiła to jednak tak systematycznie, tak praktycznymi, całkiem nieerotycznymi ruchami, że powstało już we mnie podejrzenie: młodzi ludzie zostali opłaceni przez władze miejskie, demonstrują na ulicy miłosne zapamiętanie, żeby stolica Francji nie straciła swojej sławy. Ale gdy pocałowali się, pierzchło moje podejrzenie: on omal nie udławił się jej językiem, wciąż jeszcze nie mógł opanować ataku kaszlu, kiedy ja zgasiłem już papierosa, żeby spotkać się z policjantami jako niepalący. Stara kobieta pode mną i swoim kapeluszem - to znaczy, kapelusz znajdował się na wysokości mojej głowy, bo mój wzrost wyrównywał różnicę jednego stopnia - nie robiła nic szczególnego, choć mamrotała coś, przeklinała pod nosem; robi to ostatecznie wiele starych ludzi w Paryżu. Wyłożona gumą poręcz ruchomych schodów jechała z nami w górę. Można było położyć na niej rękę i ręka też by jechała. Zrobiłbym to, gdybym zabrał w podróż rękawiczki. We wszystkich kaflach klatki schodowej odbijała się kropelka elektrycznego światła. Rury i grube pęki kabla towarzyszyły kremowo naszej jeździe. Nie znaczy to wcale, że ruchome schody robiły piekielny hałas. Jak na swój mechaniczny charakter zachowywały się raczej spokojnie. Mimo klekoczącego wiersza o strasznej Czarnej Kucharce stacja Maison Blanche wydała mi się sympatyczna, niemal przytulna. Czułem się na ruchomych schodach jak w domu, mimo strachu i budzącego grozę potwora miałbym się za szczęśliwego, gdyby wraz ze mną unosili się w górę nie zupełnie obcy mi ludzie, lecz moi żywi i umarli przyjaciele i krewni: moja biedna mama pomiędzy Matzerathem i Janem Brońskim, siwowłosa mysz, matka Truczinska, i jej dzieci: Herbert, Gusta, Fritz, Maria, także handlarz warzyw Greff ze swoją flądrowatą Liną, oczywiście mistrz Bebra i smukła Roswita - wszyscy, którzy otarli się o moją mroczną egzystencję, wszyscy, którzy w zetknięciu z nią doznali klęski - a u szczytu, gdzie ruchomym schodom brakło tchu, życzyłbym sobie zamiast policjantów przeciwieństwa strasznej Czarnej Kucharki: żeby spoczywała tam niczym góra moja babka Anna Koljaiczkowa, żeby po szczęśliwej jeździe przyjęła mnie i moją świtę pod spódnice, do wnętrza góry.Stało tam jednak dwóch panów, którzy mieli na sobie nie obszerne spódnice, lecz płaszcze nieprzemakalne amerykańskiego kroju. Poza tym pod koniec jazdy musiałem, uśmiechając się skrycie, przyznać się przed sobą, że bezceremonialna zakochana para nade mną i stara mamrocząca kobieta pode mną to zwyczajni policyjni agenci.Cóż mam jeszcze powiedzieć: Urodziłem się pod żarówkami, mając trzy lata umyślnie przestałem rosnąć, dostałem bębenek, rozśpiewywałem szkło, chłonąłem wanilię, kaszlałem w kościołach, karmiłem Luzie, obserwowałem mrówki, zdecydowałem się rosnąć, zakopałem bębenek, pojechałem na zachód, straciłem wschód, wyuczyłem się kamieniarstwa i pozowałem, wróciłem do bębenka i oglądałem beton; zarabiałem pieniądze i przechowywałem palec, oddałem palec i śmiejąc się uciekłem, jechałem w górę, zostałem aresztowany, skazany, umieszczony w zakładzie, niebawem zostanę uniewinniony, obchodzę dziś trzydzieste urodziny i nadal boję się Czarnej Kucharki - amen.Rzuciłem zgaszonego papierosa. Wpadł między listewki wykładziny na stopniach ruchomych schodów. Oskar, który przez dłuższy czas jechał ku niebu pod kątem czterdziestu pięciu stopni, przejechał jeszcze trzy kroczki poziomo, za bezceremonialną policyjną zakochaną parą, a przed policyjną babcią zsunął się z drewnianej kraty ruchomych schodów na żelazną kratę nieruchomego pomostu i gdy policjanci przedstawili się, powiedzieli do niego „Matzerath”, oznajmił, wcielając w życie swój pomysł z ruchomych schodów, najpierw po niemiecku: - Jestem Jezus! - następnie, ponieważ miał przed sobą policję międzynarodową,

375

po francusku, wreszcie po angielsku. I am Jezus!Mimo to zostałem aresztowany jako Oskar Matzerath. Bez oporu powierzyłem się opiece i - ponieważ na dworze, na Avenue d’Italie, padało - parasolom policji, rozglądałem się jednak niespokojnie, szukając lękliwie dokoła siebie i w tłumie na Avenue, w ciżbie przy karetce policyjnej, zobaczyłem kilkakrotnie - ona to potrafi straszliwie spokojną twarz Czarnej Kucharki.Teraz brak mi już słów, mimo to muszę jednak zastanowić się, co Oskar zamierza robić po nieuniknionym zwolnieniu z zakładu dla nerwowo chorych. Ożenić się? Pozostać samotny? Wyemigrować? Pozować? Kupić kamieniołom? Zebrać uczniów? Założyć sektę?Trzeba zbadać wszystkie możliwości, jakie stoją obecnie przed człowiekiem trzydziestoletnim, trzeba je zbadać oczywiście na moim bębenku. Wystukam więc na blasze także ową piosenkę, która staje się dla mnie coraz żywsza i straszniejsza, przywołam i wypytam Czarną Kucharkę, żebym mógł jutro oznajmić mojemu pielęgniarzowi Brunowi, jakie życie będzie odtąd wiódł Oskar w cieniu coraz czarniejszego straszydła; cóż bowiem straszyło mnie dawniej na schodach, cóż w piwnicy, gdy szło się po węgiel, pokrzykiwało: uhuuu, aż wybuchałem śmiechem, cóż mimo to było zawsze i wszędzie, przemawiało palcami, kaszlało przez dziurkę od klucza, wzdychało w piecu, krzyczało drzwiami, wzbijało się z kominów, kiedy statki we mgle dmuchały w rogi albo kiedy między szybami podwójnego okna godzinami zdychała mucha, także kiedy węgorze domagały się mamy, a moja biedna mama węgorzy, kiedy słońce znikało za wzgórzami i żyło swoim życiem - bursztyn! O kim myślał Herbert, gdy rzucił się na drewno? Również za wielkim ołtarzem - czymże byłby katolicyzm bez Kucharki, która czerni wszystkie konfesjonały? Ona rzuciła cień, gdy przyszedł koniec na zabawki Sigismunda Markusa, o niej mówiły bachory na podwórzu kamienicy, Aksel Mischke i Nu-chi Eyke, Susi Kater i Hänschen Kollin śpiewali gotując ceglane zupę: „Czy jest tu Czarna Kucharka? Jest-jest-jest! Tyś jest winien, tyś jest winien, a najwięcej ty. Czy jest tu Czarna Kucharka...” Była zawsze, nawet w proszku musującym o smaku wonnej marzanki, choćby pienił się nie wiem jak niewinnie i zielono; we wszystkich szafach, w których kiedykolwiek siedziałem, siedziała i ona, a później przybrała trójkątną lisią twarz Luzie Rennwand, żarła kiełbasę razem ze skórką i prowadziła Wyciskaczy na wieżę do skoków - tylko Oskar został, przyglądał się i wiedział: oto jej cień, który zwielokrotnił się i podąża ku słodyczy i wszystkie słowa: błogosławiona, boleściwa, wsławiona, Panna nad Pannami... i wszystkie kamienie: bazalt, diabaz, dziury w muszlowcu, alabaster taki miękki... i wszystko rozśpiewane szkło, przezroczyste szkło, cieniutko wydmuchiwane szkło... i towary kolonialne: mąka, cukier w niebieskich funtowych i półfuntowych torebkach. Później cztery koty, z których jeden nazywał się Bismarck, mur, który trzeba było świeżo pobielić, Polacy zabłąkani w umieranie, także komunikaty nadzwyczajne, kiedy kto co zatopił, ziemniaki, które z łoskotem spadały z wagi, coś, co zwęża się u stóp, cmentarze, na których stałem, płyty kamienne, na których klęczałem, kokosowe włókna, na których leżałem... wszystko, co wtłoczone w beton, sok cebuli, który wyciska łzy, pierścionek na palcu i krowa, która mnie lizała... Nie pytajcie Oskara, kim ona jest! Jemu brak słów. Bo to, co wychodzi teraz i będzie wychodzić naprzeciw:

Czarna szła zawsze za mną Kucharka.Teraz przede mną wyrasta, czarna.Słowa jak płaszcze wywraca na nice, czarna.Czarna płaci walutą, czarna.A dzieci, bawiąc się już nie śpiewają:

376

Czy jest tu Czarna Kucharka? Jest-jest-jest!

377

Od tłumacza

Wszystkie nazwy gdańskich dzielnic, ulic, placów i parków w przekładzie „Blaszanego bębenka” zostały podane w polskim brzmieniu z zachowaniem ich znaczeń z czasów opisywanych przez Grassa. Część tych nazw, dotyczących zwłaszcza starego Gdańska, jest identyczna z dzisiejszymi, część brzmi zupełnie inaczej.

Oto ich zestawienie:

Plac Heweliusza (niem. Heveliusplatz) - dziś: plac Obrońców Poczty PolskiejLabesa (niem. Labesweg) - dziś: Lelewela Strzyża Górna (niem. Hochstriess) - dziś: Słowackiego Herty (niem. Hertastrasse) - dziś: Konrada Wallenroda Magdeburska (niem. Magdeburger Strasse) - dziś: Kościuszki Poligonowa (niem. Heeresanger) - dziś: Aleja Legionów Kuźniczki (niem. Kleinhammerweg) - dziś: Kilińskiego Plac Maksa Halbego (niem. Max-Halbe-Platz) - dziś: plac KomorowskiegoAntona Möllera (niem. Anton-Möller-Weg) - dziś: Danusi Marii (niem. Marienstrasse) - dziś: Wajdeloty Nowe Szkoty (niem. Neuschottland) - dziś: Wyspiańskiego Nowy Targ (niem. Neuer Markt) - dziś: plac Wybickiego Brunshöfera (niem. Brunshöferweg) - dziś: Waryńskiego Posadowskiego (niem. Posadowskiweg) - dziś: Kochanowskiego Park Steffensa (niem. Steffenspark) - dziś: park przy Bramie OliwskiejLuizy (niem. Luisenstrasse) - dziś: AldonyAleja Hindenburga (niem. Hindenburgallee) - dziś: Aleja ZwycięstwaElzy (niem. Eisenstrasse) - dziś: Grażyny Brzeźnieńska (niem. Brösener Weg) - dziś: Bolesława Chrobrego Schichaua (niem. Schichaugasse) - dziś: Jana z Kolna Adolfa Hitlera (niem. Adolf Hitler-Strasse) - dziś: Aleja Grunwaldzka Dworcowa (niem. Bahnhofstrasse) - dziś: Dmowskiego Dobromierska (niem. Hohenfriedberger Weg) - dziś: Szymanowskiego Św. Michała (niem. Michaelisweg) - dziś: Traugutta Spodniarzy (niem. Kleine Hosennähergasse) - dziś: Pończoszników

378

Spis treści

KSIĘGA PIERWSZAObszerna spódnicaPod tratwąĆma i żarówkaAlbumSzkło, szkło, szkiełkoPodział godzinRasputin i abecadłoDalekosiężny śpiew z Wieży Więziennej TrybunaWystawyCudu nie byłoWielkopiątkowa strawaZwężenie u stópPlecy Herberta TruczinskiegoNiobeWiara, nadzieja, miłość

KSIĘGA DRUGAGruchotPoczta PolskaDomek z kart

379

On leży na ZaspieMariaProszek musującyKomunikaty nadzwyczajneZe słabością do pani GreffSiedemdziesiąt pięć kiloTeatr frontowy BebryOglądanie betonu - czyli mistyczne barbarzyńskie znudzoneNaśladowanie ChrystusaWyciskaczeJasełkaSzlak mrówekPowinienem czy nie powinienemŚrodki dezynfekcyjneRośniecie w wagonie towarowym

KSIĘGA TRZECIAKamyki i kamienieFortuna PółnocMadonna 49JeżW szafieKleppNa kokosowym chodnikuW „Piwnicy Pod Cebulą” Na Wale Atlantyckim - czyli bunkry nie mogą pozbyć się BetonuPalec serdecznyOstatni tramwaj albo adoracja wekaTrzydziestka

Od tłumacza

380

381