T.C. MARMARA NVERSTES LETM FAKLTES GAZETECLK BLM GENEL GAZETECLK ANABLM DALI

GSTERGEBLM ve SNEMAARATIRMA PROJES

Yazan

SERKAN SAVAER95040006Danman

R. GR. ATLLA GRGNistanbul 1999

NDEKLER GR 1. GSTERGEBLMN TANITILMASI 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. Gstergebilimin Tanm Gsterge Nedir Gstergebilimin Alan Gsterge Trleri 1.4.1. Belirti (ndiz) 1.4.2. Grntsel Gsterge (kon) 1.4.3. Simge (Sembol) 1.5. Gstergebilimin Tarihesi 1.5.1. Charles Sanders Peirce 1.5.2. Ferdinand De Saussure 3 3 5 6 8 9 10 10 11 12 15 1

2. GSTERGEBLMN KAVRAMLARI 2.1. letiim, Dizge, ifre 2.2. Dizi 2.3. Dizim 2.4. Yap, Eklemlenme

17 17 19 20 24

3. ANLAM(LAMA) 3.1. Dzanlam 3.2. Yananlam 4. GSTERGEBLM ve SNEMA 4.1. Gstergebilim ve Sinema likisi 4.2. Sinema Gstergebilimi: Metz 4.3. Sinemada kon, Belirti, Simge 4.4. Sinemada Eretileme ve Dzdeimece 4.4.1. Chaplinde Eretileme 4.4.2. Griffithte Dzdeimece

29 29 33 37 37 43 52 56 59 62

5. SNEMADA PARAST BRMLER 5.1. Renk 5.2. Alc Devinimleri 5.3. Geiler 5.3.1. Kesme 5.3.2. Zincirleme 5.3.3. Bindirme 5.3.4. Kararma-Alma 5.3.5. Silinme SONU 79 TERMCE KAYNAKA 87

66 67 68 71 71 74 75 76 76

81

G R

ns anol u, yeryzndeki s erveni boyunca s yl encel erl e, s anat l arl a, gi zem ci l i kl e, ni hayet bi l im arac l yl a s rekl i ya ad dnyay anl am l and rm aya al m t r. nk i ns an di er canl l ardan ay ran zi hi ns el yap s ve buna bal gel i m i ent el ekt el m erak onun i i nde ya ad dnyay anl am l and rm a abas n ol u t urur.

Nesneleri ve olgular iinde yaadmz kltre bal olarak alglarz. Bu algladklarmz snflandrarak, aralarnda ilikiler kurar, bylece zihnimizdeki kavramlar olutururuz. Bu yolla doa baz kavramlara indirgenmi ve bu kavramlar artracak gstergelere ulalm olur. Kavramlar gereklerden ayr birimlerdir. Her kltrde farkl oluurlar. Kltrlerin farkllamas ile normlar ve buna bal olarak da snflandrma farkllaacaktr. Bylece her kltrn kendine zg kavram dizgesi olumutur. Her kavram snflandrmann esi, gerek dnyann bir soyutlamasdr. Ayrca tek bana varolan bir kavram yoktur, kavramlar belli bir dizge iinde yer alr; bu ekilde, yer aldklar dizge iindeki dier kavramlarla olan ilikileri sonucunda biimlenir, anlam kazanrlar. Dnyadaki nesneleri kavramlatrp, soyutlama ve bunlar bir gsteren vastas ile anlatma insan doasnn temel zelliidir. Bylece en ilkel kabileler bile aklayamadklar olaylar kendilerine gre anlaml hale getiren sylenler retirler. Btn bu anlatlanlar yeni palazlanmakta olan bir bilimin alanna giriyor: Gsterge dizgelerinin bilimi anlamna gelen Gstergebilim . Yani gsterge kavram bu bilimin temeli. Gstergebilim, diller, dzgler (Kodlar), belirtiler vb. gibi gsterge dizelerini inceler. Bu bilimin kurucularndan Ferdinand de Saussure, Gstergebilimi Gstergelerin toplum iindeki yaamn inceleyen bilim olarak tasarlamtr. evremize dikkatle baktmzda toplumsal iletiimi salamak iin retilmi ve ayn toplumun bireylerince kabul edilmi, saymacalam, yzlerce gsterge olduunu grebiliriz. Yaammz kolaylatran, anlamlandrmamza yardmc olan bu gstergeleri farknda olmadan renip, kullanmaktayz. nsan deneyiminin iki biiminin rn olan gstergelerin birincisi, d dnyann nesnel tam algsyla ilgilidir. Akl bu dnyann elerini bir bantlar dizgesi iine alr. kincisi kiisel, btnyle znel gereklik karsnda ruhu coturan duyguyla, sanatlarla ilgilidir. Sanatlar gereklii betimgeleme yntemleridir. nsanda soyutlama, genelleme, anlaml dizgeler oluturma dnda, gerein bir benzerini yaratma tutkusu vardr. Bu balamda gerekliin benzerini oluturabilmek iin insann kullanaca gzelduyusal (estetik) biimler sonucunda olumutur sanat. Bu abas ile insann lmszlk araynda olduu da sylenebilir.

Gerekliin benzerini ok yetkin bir ekilde yakalayan fotorafn ardndan devinimli grntler elde etmeye yarayan sinematografn kefi ile sinema sanat domutur. nsanoluna gereklii kusursuz betimgeleme imkan veren sinemann bu nitelii gereklie ok yakn olan doasndan kaynaklanr. Grntnn yannda ses, mzik, yaz vb. gsterge dizgelerini ieren sinema ile insanolu geree en yakn imgeyi yaratma imkann yakalamtr. Toplumlarn kltrlerinin bir paras niteliindeki sinema ve onun rn olan film, doal olarak, birok bilimin konusu olabilmektedir. Bu aratrma projesi ile ise kurulmak istenen, sinema ve kendisi gibi yeni bir bilim olan Gstergebilim arasndaki ilikidir. Gstergebilimdeki gsteren, gsterilen, gsterge, biim, ierik, dz anlam, yan anlam, dizge, dzg, dizi, dizim ve anlamlama gibi kavramlarn sinemasal biimlerinin ne olduu sorusuna cevap verme abas bu almay oluturacaktr. Bylece sinemaya bu ekilde de yaklalabilecei ortaya konulmak istenmitir. Gstergebilimci filmdeki dzglerin neler olduunu saptamaya alr. Filmi anlaml klan sreleri saptamaya alr. Gzelduyusal bir ayrma gitmeden, her eit filmi incelemeye deer bulan Gstergebilimsel yaklam, nesnel bir bak asyla filmi zmler. Bu almay oluturacak olan, Gstergebilim ve sinema arasndaki ilikiyi belirleyip, insann yaratt kltrn bir rn olan sinemaya naif bir yaklamdan fazlasn gsterme abasdr. nsanolunun yaam anlamlandrma abasna ortak olmak bu almadaki motivasyonumuzu salamaktadr.

1. GSTERGEBLMN TANITILMASI 1.1. Gstergebilimin Tanm Dilimizde zellikle dilbilim (Franszca linguistique) szc rnek alnarak retilmi olan gstergebilim (Franszca smiotique ya da smiologie) terimi ilk bakta gstergeleri inceleyen bilim dal ya da gstergelerin bilimsel incelemesi olarak tanmlanr. Ancak gstergebilimin gnmzdeki etkinlik alan, kendisini oluturan gsterge ve bilim szcklerinin anlamsal toplamndan fazla ve deiik bir boyut kazanmtr. Gstergebilimin gstergeleri inceleyen bilim dal olmasnn yannda ne anlama geldiini belirtmeden nce insan bilimlerinde gsterge kavramyla ne vurgulanmak isteniyor onu aklayalm. Gsterge, dil ile ilgili bilimlerde, bir baka eyin yerini tutabilecek nitelikte olduundan kendi dnda bir ey gsteren, belirten (anlam olan) her eit biim, nesne, olgu, vb. olarak tanmlanr. Szgelimi, toplumsal bir dizge (sistem) olan ve temelde insanlar arasnda bildiriimi salayan diller, gsterge diye adlandrlan birimlerin (rnein szckler) kendi aralarnda kurduklar ilikilerden oluur. Dilsel gstergelerin temel zelliiyse, birbirinden ayrlamayan iki dzlem iermeleridir: Bir yanda ses ya da sesler btn vardr, bir yanda da kavram. Dilbilimciler sesi ya da sesler btnn gsteren; kavram da gsterilen diye adlandrrlar. imdi bu tanmdan kalkarak, gsterge kavramnn anlamn geniletip yle diyebiliriz: nsanlarn bir topluluk yaam iinde birbirleriyle anlamak amacyla yarattklar ve kullandklar doal diller (szgelimi Trke, Franszca, ngilizce,vb.) eitli jestler (el-kol-ba hareketleri), sar dilsiz alfabesi, trafik iaretleri, baz meslek gruplarnda kullanlan flmalar (szgelimi denizcilerin flamalar), reklm afileri, moda, mimarlk dzenlemeleri, yazn, resim, mzik, vb. eitli birimlerden oluan birer dizgedir. Deiik gerelerin kullanlmasyla (ses, yaz, grnt, hareket, vb.) gerekleme aamasna gelen bu dizgeler belli kurallarla ileyen birer anlaml btndr. Bu anlaml btnlerin birimleri de genelde gsterge diye adlandrlr. Szgelimi bir tablodaki bir renk esi ya da bir figr bir gsterge olarak deerlendirilebilecei gibi, bir yaznsal yaptta bir kahramann amac ya da davran veya moda asndan bir bluz, bir etek, bir kazak, vb. evresindeki br birimlerle ilikiye girmi bir gsterge olarak deerlendirilebilir. Trkede gstergebilim , diye adlandrlan bilim dal da, en yaln tanmyla, gsterge dizgelerinin ileyiini bilimsel bir yntemle inceler ve betimler. Ne var ki, bu tanm daha ok yaln gsterge dizgeleri iin geerlidir. Szgelimi trafik iaretleri, sar dilsiz alfabesi, bir telefon rehberinin dzeni, denizci flmalar, el-kol-ba hareketleri, demiryolu

grevlilerinin iaretlemeleri, bir giysinin temizlenmesi ya da bakmyla ilgili iaretler gibi gndelik yaamn ak iinde karlatmz anlaml dizgeler, belli bir uzlama sonucu, ilk anda zme urayan, anlamlar baktmz an kapal grnen ama kapal grnd anda da almaya balayan, toplumsal bildiriimde u ya da bu biimde kolaylk salayan yaln dizgelerdir. Bu tr dizgelerin toplum iinde anlalmas nasl hzl bir srele gerekleiyorsa, incelenmesi de o lde ksa srede yaplan bir betimlemeyle sonulanr. Bu tr yaln dizgelerdeki gstergelerin ne anlama geldiini dilbilimden (doal dilleri betimler) kaynaklanan ve gzleme dayanan bir yntemle betimlemek gstergebilimin olsa olsa kken anlamn (gstergelerin bilimsel incelemesi) karlar. Bu yaklam biimi de bildiriim gstergebilimi diye adlandrlr. Buna karlk son derece karmak yaplar olan, sylediinin dnda da bir eyler belirten, anladmz sandmz anda yeni anlamlarla dolan, deiik biimlerdeki yaklamlara ve hatta yorumlara olanak veren, kucakladka derinleen, derinletike insan kucaklayan, insan kltr var olup gelitike onunla birlikte evrim geirip srklenen anlaml btnler de vardr. Anlalmas ve snflandrlmas doalar gerei hi de kolay olmayan bu tr dizgeler (szgelimi yaznsal metinler, resimler, vb.) yukarda sraladmz bildiriim amal yaln dizgelerin incelenmesi gibi bir betimleyici yntemle kavranamaz. ncelikle eitli dzeylerde ayrntl bir biimde zmlenmeleri ve yeniden yaplandrlmalar gerekir. Bu tr bir zmleme ve yeniden yaplandrma da bilim kuramsal (epistemolojik), yntembilimsel (metodolojik) ve betimsel (deskriptif) adan tm kapsayc, tutarl, yaln ve retici bir kuram, bir model oluturma abasn gerektirir. Byle bir abay yerine getiren de anlamlama gstergebilimi diye adlandrlan yaklamdr. Anlamlama gstergebiliminin asl amac da insan evreleyen anlamlar evrenini, bu evren iindeki anlamlarn retilme srecini (anlamlama), ksacas, insann insan iin ve doann insan iin tad anlamlar kavramaktr. Gstergebilimi tanmlama semioloji/semiotik terimlerinin betimleyebiliriz: denememizi ve Bat dillerindeki anlamlarn u gzlemlerimizle

Gnmzde dorudan doruya bildiriim amacyla yaratlm dizgelerdeki gstergeleri yine bildiriim srecindeki ilevleri asndan aratran ve dilbilimin betimleme yntemini kullanan etkinlik alanyla (semioloji), bir dizge iindeki anlamlarn oluumunu, retili biimini yeniden yaplandran ve bu amala kendine zg bir kuram gelitiren etkinlik alann (semiotik), Trkede ayn terimle belirtilseler de birbirinden ayrt etmeyi bilmek gerekir. Gstergeleri bildiriim asndan inceleyen birinci etkinlik, yani semioloji, gereki bir yaklam benimsediini syleyerek, doada var olan, gzlemlenebilir, somut, fiziksel nesneleri betimliyormu gibi, dile ve dilyetisine yzeysel boyutta (gzlemlenen boyut) yaklar. kinci yaklamsa dilyetisini gzlemlenecek tek katmanl bir nesne olarak deil, oluturulmu, ina edilmi, anlamsal katmanlardan kurulu bir btn olarak grr ve onun retili biimini anlamak iin kuruluunu, oluum srecini yeniden

kavramaya, terim yerindeyse, insan evreleyen dizgeleri anlamaya anlamlandrmaya alr. Bunu gerekletirirken de gzlemlenebilen dil olgularn betimlemekle yetinen bir tutum olmay deil, genel bir dilyetisi kuramn yaratmay, bir bilim kuram biiminde dzenlenmeyi amalar. Ne var ki, Trkedeki gstergebilim terimi bu ikinci yaklam, ilk anlamyla, yani gstergeleri inceleyen bilim dal anlamyla hi karlamaz. 1 1.2. Gsterge Nedir Trkede gsterge denince nce aklmza bir ara gelir. Szlkteki karl da yledir: Bir aygtn ilemesiyle ilgili kimi lmlerin sonucunu kendiliinden gsteren ara. Otomobildeki benzin gstergesi, kumanda tablosuna yerletirilmi kk bir aratr, buna bakarak depoda ne kadar benzin olduunu anlarz. Bu u demektir: kide bir arabay durdurup, benzin deposuna bakmak yerine benzin gstergesinin ibresine bakp benzin durumunu grrz. O kk ara, bizim ikide bir benzin deposuna bakp durumu dorudan saptamamz gibi zahmetli ve zaman alc bir ilemin yerine geer, bize benzin hakknda gerekli bilgiyi verir. Tabii, benzin gstergesinin bize ilettii bilgiyi doru yorumlayabilmek iin, gstergeyi okumay bilmemiz, renmi olmamz gerekir! 2 Toplumsal uzlamaya dayanan dil gstergesinin gsterenini gsterilenle birletiren ba nedensizdir. rnein, karde kavramnn, kendisine gsterenlik yapan k-a-r-d-e- ses diziliiyle hibir i bants yoktur. Baka herhangi bir dizili de onu ayn oranda gsterebilir. Diller arasndaki ayrlklar, dorudan doruya da deiik dillerin varl bunu tantlar: kz gsterileninin gstereni Franszcada boeuf, Almancada ise ochs eklinde yazlr. 3 Bize bilgi aktaran araclar yalnzca, okumay bildiimiz u kk aralar mdr? Yoksa baka bir eyin yerine geip, kendisi o ey olmad halde o eymi gibi bize bilgi ileten baka trden araclar da var m? Szgelimi, ilkokullarn kaplar nne, srcleri uyarmak amacyla, elele tutumu iki kk ocuk resmi tayan bir direk dikilir. Bu direin stndeki resim bize bilgi ileten bir aracdr. Btn ilkokullarn kapsna srekli: Dikkat, dikkat, buras bir ilkokul, nnze ocuklar frlayabilir, yavalayn! diye baran gerek iki ocuk koymak hi de uygun bir zm olmayacaktr. Direk ve resim son derece akllca bir zmdr, srcye niin dikkat etmesi gerektiini, gerek ocuklarn yerine, onlar temsil eden bir izim koyarak iletirler, bylece kapda baracak gerek ocuklarn dersleri karmalar da nlenmi olur! Tabii, srcnn bu bildiriyi anlamas iin, ehliyet snavna girmeden nce trafik iaretlerinin dilini (okumay) renmi olmas gerekir!1

Mehmet Rifat, Gstergebilimin ABCsi, stanbul: Simavi Yaynlar, 1992, ss. 5-9. Fatma Erkman, Gstergebilime Giri, stanbul: Alan Yaynclk, 1987, s. 8.

2

3

Ferdinand De Saussure, Genel Dilbilim Dersleri, (ev. : Berke Vardar), Ankara: Birey ve Toplum Yaynlar, 1985, s. 73.

Btn bu anlatlanlardan sonra gsterge nedir, sorusunu yantlayabiliriz: Kendisi o ey olmad halde, o eyi artrarak iletiim salayan her arac bir gstergedir. Yani benzin deposunda ne kadar benzin olduunu gsteren ara gibi, bir trafik iareti, bir resim ve szck, hepsi birer gstergedir. te, gstergebilim de iletiim amal btn bu araclar, gstergeleri inceleyen, birbirleriyle olan ilikilerini aratran, trlerini saptamaya alan bilimdir. Kzlderililerin dumanla haberlemelerinden, modadan, yazdan, matematik formllerinden, mimari ve dizayn sluplarndan, resim, edebiyat, iir, sinema ve dile kadar yaylan, yani tm kltr olgularn kapsayan geni bir alana sahiptir. Gstergebilim iin, kltr iletiim asndan inceleyen bilim daldr da diyebiliriz. 4 Gsterge nedir, sorusu yantlandna gre imdi, konuyu biraz daha geniletip, anlalrln artrmak iin gstergebilimin alanna ksaca deinelim. 1.3. Gstergebilimin Alan Gstergebilim, gsterge dizgelerini inceleyen bilim dal olduuna (ve neredeyse evremizdeki hemen her eyi gsterge sayabildiimize) gre, olduka geni bir alan kapsar. Ne var ki, bu alann tanm konusunda bilim adamlarnn tam bir gr birlii iinde olduu sylenemez. Saussuree gre gstergenin toplumsal, baka bir deyile de iletiimsel yan nemlidir. Saussure, gstergebilimin toplumsal yaamn tm alanlarn kapsamna alacan sylemitir. amzn nl talyan gstergebilimcisi Umberto Eco alan tanmlamas yaparken alt eik olarak hayvanlar arasndaki iletiimi (zoosemiotik), st eik olarak da en gelimi insan iletiimi olan sibernetii sayar. Umberto Ecoya gre, gstergebilim, en doal ve kendiliinden oluan iletiim dizgelerinden, en karmak kltrel dizgelere kadar uzanan bir yelpaze stnde yer alr. Eco, daha sonra alan biraz snrlayarak u tanmlamay yapar: Gstergebilim, tm kltrel olgular (yani toplumsal uzlamalara dayanarak birbirleriyle iliki kuran insanlarn sz konusu olduu durumlar) iletiim sreleri sayar ve inceler. letiim dizgesi denince, kukusuz, ilk akla gelen dildir. Ama gstergebilimin dille balayp bitmediini durmadan yineledik. Toplumsal ortak paydalarn hepsi birer dizgedir ve iletiime yarar. rnek olarak bir ilkokuldaki belli bir iliki dzlemini ele alalm. Birbirleriyle iliki kuran birimlerimiz renciler, retmen ve baretmen olacaktr. Bunlarn arasndaki iliki her zaman szl deildir, baz davran ilkelerini (kurallarn) de ierir: retmen ieriye girince renciler ayaa kalkar. Ama bir snfa ba retmen ya da mfetti girerse, rencilerle birlikte retmen de ayaa kalkar. Ayaa kalkmak toplumsal bir sayg ilikisinin simgesidir. Bir renci snfta bir4

Erkman, ss. 8-10.

ey sormak istiyorsa ya da retmenin sorusuna cevap verecekse parmak kaldrarak retmenin kendisine sz hakk vermesini bekler, retmenin onayn alnca konumaya balar. renciler arasndaki iliki ise eitlik ilkesine dayanr, bir renci snfa girdiinde, teki rencilerin ayaa kalkmas beklenmez. Parmak kaldrma (sz hakk isteme) retmene saygy olduu kadar, snftaki dzeni, yani renciler arasndaki ilikiyi de dzenler (herkesin bir arada konumamas, rencilerin birbirlerinin sz hakkna sayg gstermesi). Ayaa kalkma, toplumumuzda, kn bye, ya da genelletirirsek sayg duyan kiinin sayg duyulan kiiye ynelttii bir nezaket bildirisidir. Ayaa kalkmama saygszlk, umursamazlk (baz durumlarda da, rnein snfa bir renci girdiinde toplumsal stat asndan eitlik) gsterir. Bunlar ocukluumuzda hepimiz renmiizdir. Bir yatan sonra da dnmeden uygularz. Btn bunlar ve daha bir oklar bir arada toplumsal sayg tresinin dizgesini oluturur. Ne var ki, bu davran gstergelerinin biimleri mutlak deildir. Toplumsal yaamda bir takm deiiklikler olduka, gstergelerin de bazlar kullanlmaz olur, anlamlar deiir ya da yerlerini baka gstergeler alr. Davranlarla belirtilen sayg dizgesinin gstergeleri dilsel deil, davransaldr. Bunlarn ne zaman, nerede kullanlaca, baka hangi gstergelerle bir arada bulunaca bir sayg tresi dizgesi iinde saptanmtr. rnein retmen ieri girince ayaa kalkmsanz, sayg tresi kapsamnda ona belli bir bildiri (size sayg duyuyorum) aktarmsnzdr. Bu baka davranlarnz da belirler: retmenin szn kesmemek, kapda nden yol vermek, karsnda aznz ap esnememek, ayaklarnz masann stne uzatmamak, el skrken nce onun elini uzatmasn beklemek gibi. Btn bu davran biimleri bir toplumdan tekine farkllklar gsterebilir (deiik tarihsel kesitler iinde ayn toplumda da farkllklar gsterebilir). nemli olan ayn toplumun ayn tarihsel dneminde yaayan kiilerince bilinmesidir. Dizge bu adan uzlamsaldr, yani mutlak deildir, deiebilir. Neyin ne anlama geldii hakknda o toplumun yeleri arasnda u ya da bu biimde bir uzlama olmas nemlidir. Yabanc bir kltr ortamnda, o ortamn bilmedii (stnde uzlamaya varmam olduu) davran gstergelerini uygularsanz, sizi anlamazlar, bildirinizi aktaramam olursunuz. Yal bir ngilizin elini pp alnnza gtrrseniz, o yal ngiliz bir hayli arr, bunda hakldr da, nk ngiliz toplumundaki sayg tresinin dizgesinde bu gsterge tannmamaktadr. rettiimiz, setiimiz, kullandmz her eyle isteyerek ya da istemeyerek evremize kendimiz hakknda baz bildiriler iletiriz. Dolaysyla gstergebilim mimari ve endstri rnleriyle de yakndan

ilgilenir. Econun tanmn yinelersek: Gstergebilim, tm kltrel olgular (yani toplumsal uzlamalara dayanarak birbirleriyle iliki kuran insanlarn sz konusu olduu durumlar) iletiim sreleri sayar ve inceler. 5 1.4. Gsterge Trleri Gstergelerin bir biimi, bir de ierii bulunur. Biimlerin ayr bir dizge alan vardr. erikle balants kurulmam biim tek bana anlamsz olduu gibi, biimle balants kurulmam kavram da ifade edilemeyeceinden iletiimsel niteliini yitirir ve toplumsal iletiim rgs iinde bir deer tayamaz. Saussure, biime gsteren, ierie de gsterilen demi, bu ikili yapsyla tanmlad gstergeyi iki yz birbirinden ayrlamayan bir kda benzetmitir. /aa/ dilsel gstergesi, /a//a// seslerinden oluan bir biimle, zihnimizdeki /AA/ kavramna karlk gelen bir ierik arasnda kurulan ban bir rndr. Bu ba kurulmadka, iki yan da havada kalr ve gsterge olumaz. Gstergebilimdeki en yaygn gsterge emas: Gsterge

Gsteren (biim/ anlatm)

Gsterilen (ierik/ kavram)

Gsterge kavramnn en ok tartlan yan gsterilen yandr; gsterilenin, yani kavramn, ieriin gerek dnyayla olan ilikisi! Gsterilen, hibir zaman gerek dnyadaki nesnelerin bire bir kopyas deildir, dnya hakkndaki duyumlarmzn, alglarmzn bir soyutlamasdr. Kavramlar nesnelere bal olarak oluur, ancak bu oluum bir soyutlama srecinden geer. Ne var ki, bazen de insan zihni, elindeki mevcut kavramlar btnnden yola karak, gereklikte somut olarak hi karlamad durum ve nesneleri hayal gcyle retip, bunlara adlar yaktrr. Szgelimi masallarda rastladmz olaanst varlklar, periler, ejderhalar, yedi bal dev gibi. Bu varlklarn somut karlklar olmayabilir, ama bunlar da nnde sonunda insanlarn somut baz isteklerini, zlemlerini da vurma giriimleridir! Charles Sanders Peirce, btn gstergeleri, nce ayr lt kullanarak her lt erevesi iinde balca tre ayrmtr. Bunu yle aklayabiliriz: Diyelim ki, evdeki eyalar snflandryorsunuz.5

Erkman, ss. 30-33.

Bunlar kullanm ilevlerine gre (oturma, stnde bir i yapma, yatma gibi) ayrabildiiniz gibi (oturma: iskemle, koltuk; stnde i yapma: tezgh, masa; yatma: ezlong, yatak), malzemelerine gre de ayrabilirsiniz: Metal, tahta, hasr gibi. Peircein snflandrma lleri iinde bizi en ok ilgilendirecek olan, gstergenin gnderme yapt gerek nesneyle olan bants asndan yaplan snflamadr; nk Peirce, zellikle bu lde dilsel gstergeler alanndan kar. Peircee dayanlarak kullanlan bu ayrm yledir: 1.Belirti (indiz); 2.Grntsel Gsterge (ikon); 3.Simge (symbol). 1.4.1. Belirti (ndiz) Belirtide, gsterenle gsterilen arasnda nedenli bir ba vardr! Duman atein, yerdeki su birikintisi az nce yamur yam olduunun, evdeki yank yemek kokusu yemein atete unutulup yanm olduunun belirtisidir. Belirtinin oluumunda, temelde bir ey aktarma niyeti yoktur. Hrszn girdii evde baz izler brakmas, kendini belli etme, bir bildiri yollama, iletiim amac tamaz. Doa, insanlar uzaktan duman grp de bir yerde ate yandn anlasnlar diye atee duman eklememitir. zetlersek: Bu belirtilerin gsterge kapsamna girmesi iin, bunlar alglayan kiinin, neyin gstergesi olduklarn renmi olmas gereklidir; Bu gstergeler nedenlidir; letiim niyetiyle retilmemilerdir. Bir gstergenin belirti saylabilmesi iin bu niteliin bir arada bulunmas gerekir. 1.4.2. Grntsel Gsterge (kon) Grntsel gsterge, nesnenin benzemesi asndan nedenlidir. Niyetlidir, yani iletiim amacyla retilmitir. Fotoraf tam anlamyla bir grntsel gstergedir. Ama yalnlatrlm (ya da soyutlanm) bir plan izimi de grntsel gsterge saylr. Planla, yaplacak bina arasndaki benzerlik, fotoraftaki gibi birebir bir kopya deildir, ama plan, nesnesinin (binann) niteliklerini ve bu nitelikler arasndaki ilikileri yanstr. Ne var ki bu nokta tartmaldr. Fotoraf bile bir bakma tam anlamyla, birebir bir kopya saylmayabilir. Fotoraf ekilen nesne boyutlu olabilir, oysa fotoraf iki boyutludur. ki boyutlu bir gstergeye bakp, bunun boyutlu bir nesneye gnderme yaptn anlamak da, bir tr renmeyi gerektirir. Fotorafla konusu arasndaki birebir iliki bu boyut sorunu kapsamnda bozulmaktadr. Eco, bu soruna yle bir aklama getirmektedir: Grntsel gsterge, bize gnderim nesnesini artrmak iin, benzerlik alannda yeterli ipular tayan gstergedir. Unutmayalm ki, dnyadaki nesneleri alglarken de tm ayrntlar alglamayz, belli ana izgiler bizde o nesnenin armnn olumasna (yani nenenin ne olduunu anlamamza) yeter. te grntsel gsterge,

bu asgari ana izgiler araclyla kurduu benzerlik sayesinde nesnesini yanstr. Bu nedenle yle bir resim, bizde surat kavramn artran bir grntsel gsterge olabilir. 6 1.4.3. Simge (Sembol) Peirce: Yorumlayan olmasayd kendisini gsterge yapan zellii yitirecek olan bir gstergedir. Ya da bir baka deyile, bir simge (sembol) dinamik nesnesi tarafndan, yalnzca yorumlanaca ynde, anlamda belirlenen bir gstergedir. Bu adan bir simge, herhangi bir eye, bir kural gerei iletir. Daha akas, bir simge, insanlar arasnda bir uzlamaya dayanan bir gstergedir: Szgelimi, doal dillerdeki szckler uzlamaya dayal birer simgedir. nk bir szck, belirttii eyi, yalnzca bu anlama geldiini anlamamz sayesinde belirtmi olur. Bir baka rnek de terazi figrnn adaletin simgesi olmasdr. Demek ki simge, ilettii eye doal bir bantyla deil de saymaca bir bantyla ulatrmas bakmndan, rastlantsal, keyfi bir zellik tar. 7 1.5. Gstergebilimin Tarihesi Gsterge kavram stne Eskia dan gnmze birok felsefeci, bilim adam ve hekim dnce retmi, bata dilsel gstergeler olmak zere eitli alanlardaki gstergeleri, belirtileri (szgelimi tp alanndaki) incelemilerdir. Bugn Bat dillerinde kullanlan ve Trkede gstergebilim ile karladmz semiyotik szc Yunancadaki semeiotike teriminden, semiyoloji szc ise Yunanca semeion (gsterge) ve logia (kuram; sz anlamndaki logostan) szcklerinin birleiminden domutur. Gsterge (ya da belirti, iaret) anlamna gelen Yunanca semeion, teknik ve felsefi bir terim olarak .. V.yyda Yunanl hekim Hippokrates ve Yunanl felsefeci Parmenides tarafndan daha ok kant, belirti, semptom anlamna gelen Yunanca tekmerion ile e anlaml olarak kullanlmtr. Bir gstergeler retisi ise Stoaclarla birlikte zellikle mantk ve dil alanndaki tartmalarda ortaya kmtr (.. III.yy.). Stoaclar gsteren (semainon) ile gsterilen (semainomenon) arasndaki kartlklardan sz etmilerdir. Yunanl hekim Galenos ise hastalk belirtilerinin incelenmesi anlamnda semeiotike terimine bavurmutur. te bu ilk kaynaklardan sonra da Bat dnce tarihinde bir gstergeler retisi yerlemeye balamtr. Gerekten de Ortaa da skolastik felsefeciler dneminde anlamlama biimleriyle (modi significandi) ilgili ok sayda kitap yazlm ve hatta bu dnemin dilbilgicileri modusular diye adlandrlmtr. Modusular, dilin dnyay bir ayna gibi yansttna inanyorlar ve ierik (anlam) ile biim arasndaki ilikiyi ortaya6

Erkman, ss. 44-47.

7

Mehmet Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1998, s. 117.

karmaya alyorlard. XVII. ve XVIII. yy larda da genel bir dil ve anlam kuram tasarlayan Locke, Leibniz, Diderot, Condillac, Lambert gibi felsefeciler gstergelerle ve anlam tayan biimlerle ilgilendiler. Bunlarn arasnda ngiliz felsefecisi John Locke (1632-1704) drt kitaptan oluan An Essay Concerning Human Understanding (nsan anlay stne bir Deneme) (1690) adl yaptnda gsterge sorununa da yer vermi ve gstergeler retisi anlamnda semeiotike terimini kullanmtr. Burada Lockeun gstergebilime, bilimler arasnda ayr bir yer verdii grlr. J. Lockeun bu nemli yaptndaki grlerden etkilenen Fransz matematikisi Jean Henri Lambert (1728-1777) ise gstergeler retisinin J. Locketan sonraki en nemli temsilcilerinden biri saylr. J. H. Lambert iki ciltten oluan Neues Organon (Yeni Organon) [1764] adl yaptnn her iki cildini kendi iinde iki blme ayrr ve toplam olarak drt ayr bilim daln ele alr: Dianoioloji (mantk yntemi); aletioloji (metafizik dersi); semiyotik (genel dil bilgisi dersi); fenomenoloji (gerei gerek gibi grnenden ayran yntem). Gstergeler retisi anlamndaki semiyotik terimi J. Locke ve J. H. Lambertin etkisiyle XIX. yyn balarnda yeniden kullanma girer. 8 ada gstergebilimin iki ncs Charles Sanders Peirce ve Ferdinand de Saussure birbirlerinden habersiz bu bilim zerinde alp, gstergebilimin bamsz bir bilim dal olmasn salamlardr. 1.5.1. Charles Sanders Peirce Gstergebilimin bamsz bir bilim dalna dnmesini salayan kii A.B.Dli felsefeci, mantk ve matematiki C. S. Peirce (Cambridge, Massachusetts, 1839-Milfort, Pennsylvania, 1914) olmutur. C. S. Peirce, btn olgular kapsayan bir gstergeler kuram tasarlam ve mantkla zdeletirdii bu kurama, daha dorusu gstergelerin biimsel retisine semiotic adn vermitir. 1879-1884 yllar arasnda Johns Hopkins niversitesinde mantk ve felsefe dersleri veren C. S. Peircee gre, gstergebilim (semiotic) her eit bilimsel inceleme iin bir bavuru erevesi oluturan genel bir kuramdr. Kuramc, tasarlad bu gstergebilimi de dala ayrr: 1. Salt (katksz) dilbilgisi; 2. Gerek anlamnda mantk; 3. Salt (katksz) szbilim (retorik). Gstergebilim kuramyla ilgili yazlarn belli bir kitapta toplamamtr. Sz konusu yazlar, bilginin lmnden on yedi yl sonra Collected Papers of Charles Sanders Peirce (Charles Sanders Peircen Toplu Yazlar) [1931-1958; 8 cilt] adyla yaymlanmaya balam ve C. S. Peircen gstergebilim asndan deeri ancak bu yaymlardan sonra anlalmtr. Yaklamnn en belirgin zellii, gsterge kavram iin nerdii tanm ve snflandrma biimidir. Gstergebilimsel olgularn8

Rifat, Gstergebilimin ABCsi, ss. 17-19.

eksiksiz bir snflandrmasn yapmak isteyen C. S. Peirce, sonunda lklere dayal bir gstergeler dizelgesi oluturur: son aamada da 10 lk ve 66 snf ieren bir gstergeler dizgesi tasarlar. C. S. Peircen l ayrmlarndan en nemlilerini belirtecek olursak ncelikle gsterge kavramyla ilgili u tanmlamasn vermemiz gerekir: Bir gsterge ya da represantamen, bir kii iin, herhangi bir eyin yerini, herhangi bir bakmdan ya da herhangi bir sfatla tutan bir eydir. Birine yneliktir, bir baka deyile bu kiinin zihninde edeerli bir gsterge ya da belki daha gelimi bir gsterge yaratr. Yaratt bu gstergeyi ben birinci gstergenin yorumlayan olarak adlandryorum. Bu gsterge bir eyin yerini tutar: Yani nesnesinin. Sz konusu gsterge, bu nesnenin yerini, her bakmdan deil de, benim, kimi kez, representamenin temeli diye adlandrdm bir eit dnceye iletme bakmndan tutar. Buradaki Dnce szcn, gndelik dilde yaygn olan, bir tr Platoncu anlamda ele almak gerekir. Bu tanmda belirginleen gsterge (representamen), yorumlayan ve nesne kavramlar C. S. Peircen en nemli l ayrmlarndan biridir. Yukarda szn ettiimiz, gstergebilimi dala ayrma ilemini de, Amerikal felsefeci, representamenin eye bal olmasna dayandrr: temele, nesneye ve yorumlayana. C. S. Peirce gstergelerin snflandrlmasnda ayr lk belirler: Gstergeler ayr le gre blmlenebilir. Birinci blmleme, gstergenin kendisinin yaln bir nitelik, gerek bir varlk ya da genel bir kural olmasna gre yaplr. nc blmleme, yorumlayann gstergeyi ya bir olaslk gstergesi ya bir gerek gsterge ya da bir mantk gstergesi biiminde canlandrmasna gre yaplr. Bu saplamadan hareket eden C. S. Peirce sz konusu lkleri yle belirler:

1. Birinci le gre, bir gsterge nitel gsterge, tek(il)gsterge ve kural gsterge diye adlandrlabilir:

nitel gsterge, bir gsterge olan bir niteliktir: Szgelimi bir sesintonu, bir kimsenin kulland koku.

tek(il) gsterge, bir gsterge olan bir ey ya da gerekten var olan birolaydr.

kural gsterge, bir gsterge olan bir kuraldr ( bir yasadr ). Bu kuralgenellikle insanlar tarafndan konmutur. Szgelimi her saymaca gsterge bir kural gstergedir ama bunun tersi dnlemez.

2. kinci le gre, bir gsterge, grntsel gsterge ( ikon ),belirti ve simge diye adlandrlabilir:

grntsel gsterge, belirttii nesne var olmasa bile, kendisini

anlaml klan zellii tayacak bir gstergedir : Szgelimi geometrik bir izgiyi canlandran, kurunkalemle izilmi bir izgi. Bir baka deyile, grntsel gsterge belirttii eyi dorudan temsil eder, canlandrr. Bu adan bir resim, bir desen, bir fotoraf bu tr zellik tar. Demek ki grntsel gsterge, varlna iaret ettii nesneyle bir benzerlik ilikisi iindedir.

belirti, nesnesi ortadan kalktnda kendisini gsterge yapan zelliihemen yitirecek olan ama yorumlayan bulunmadnda bu zellii yitirmeyecek olan bir gstergedir. Szgelimi: inde, ate edilmi olabileceini gsteren bir kurun deliinin bulunduu bir mulaj; eer ate edilmemi olsayd, delik olmayacakt; ama burada bir delik var, herhangi biri bunu ate edilmi olmasna balasn ya da balamasn. Bir baka deyile, belirti, dinamik nesnesiyle kurduu gerek iliki gerei bu nesne tarafndan belirlenen bir gstergedir. Demek ki belirti, varlna iaret ettii nesne ile bir bitiiklik, bir yaknlk ilikisi kurar. Szgelimi, duman atein belirtisidir, bulutta yamurun.

simge, yorumlayan olmasayd kendisini gsterge yapan zellii

yitirecek olan bir gstergedir. Ya da bir baka deyile, bir simge (sembol) dinamik nesnesi tarafndan, yalnzca yorumlanaca ynde, anlamda belirlenen bir gstergedir. Bu adan bir simge, herhangi bir eye, bir kural gerei iletir. Daha akas bir simge, insanlar arasnda bir uzlamaya dayanan bir gstergedir: Szgelimi, doal dillerdeki szckler uzlamaya dayal birer simgedir. nk bir szck, belirttii eyi, yalnzca bu anlama geldiini anlamamz sayesinde belirtmi olur. Bu ikinci le (grntsel gsterge, belirti, simge) dayanlarak yaplm birok gstergebilimsel aratrma vardr. Szgelimi reklamcl konu alan aratrmalarn u tr bir snflandrma yaptklar grlr: 1. Bir rnn reklam dorudan doruya grnts verilerek yaplabilir; 2. Bir rnn reklam, eitli toplumsal ve kltrel belirtiler (dayankllk, ucuzluk, stnlk, vb.) yaplabilir; 3. Bir rnn reklam, o rne simgesel bir zellik verilerek yaplabilir.

3. nc le greyse, bir gsterge szcebirim, nerme vekant olarak adlandrlabilir.

szcebirim ya da terim yorumlayan asndan nitel bir olaslk

gstergesidir; bir baka deyile herhangi bir olas nesneyi canlandran olarak kavranabilir. Bir terim, herhangi bir bilgi salayabilir; ama herhangi bir bilgi salayc olarak yorumlanamaz. Nesnesini yalnzca zellikleri bakmndan canlandran bir gstergedir. Tek tek ele alnan btn szckler gibi, szcebirim de ne doru ne de yanl olan her gstergeye verilen addr.

nerme, yorumlayan asndan gerek bir varolu gstergesidir; ikilibir gstergedir (zne-yklem), bilgi reten bir gstergedir, tmce deeri vardr.

kant ya da karm, yorumlayan asndan bir kural gstergesidir;nesnesini gsterge zellii asndan canlandrr. Bir simge olmas gerekir; simge olarak da ayrca bir kural gsterge olmak zorundadr. eli bir gstergedir ya da usa uygun bir biimde ikna edici gstergedir. Bir ncl ile bir sonu ierir ve yorumcuda bir deiiklik yaratmas gerekir. 1.5.2. Ferdinand De Saussure ada gstergebilimin Avrupadaki ncsyse svireli dil bilimci F. de Saussuredr. rencilerinin derledii ders notlarna dayanlarak lmnden sonra yaymlanan Cours de Linguistique Gnrale (Genel Dilbilim Dersleri) [1916] adl yaptnda F. de Saussure doal dilleri dilbilimin inceleme konusu olarak grrken, doal dillerin dndaki gsterge dizgelerinin ileyiini aratracak bir baka bilim dalnn kurulmasn ngrr ve bu bilim daln da Franszca smiologi (gstergebilim) terimiyle adlandrr. F. de Saussure, tasarlad gstergebilim konusunda zellikle u saptamay yapar: Dil, kavramlar belirten bir gstergeler dizgesidir; bu zelliiyle de yazyla, sar-dilsiz alfabesiyle, simgesel trenlerle, incelik belirten davran biimleriyle, askerlerin kulland iaretlerle, vb., vb. karlatrlabilir. Yalnz dil bu dizgelerin en nemlisidir. Demek ki, gstergelerin toplum iindeki yaamn inceleyerek bir bilim tasarlanabilir; bu bilim toplumsal ruhbilimin, dolaysyla genel ruhbilimin bir blmn oluturacaktr; biz bu bilimi gstergebilim (Franszca smiologie; gsterge anlamndaki Yunanca semeiondan) olarak adlandracaz. Gstergebilim bize gstergelerin ne gibi zellikler ierdiini, hangi yasalara bal olduunu retecektir. Henz byle bir bilim var olmadndan, onun nasl bir ey olacan syleyemeyiz ama kurulmas gereklidir, yeri de nceden belirlenmitir. Dilbilim, bu genel bilimin bir blmnden baka bir ey deildir; gstergebilimin bulaca yasalar dilbilime de uygulanabilecek ve dilbilim, bylece, insanla ilgili olgular btn iinde iyice belirlenmi bir alana balanm olacaktr. Gstergebilimin kesin yerini belirlemek de ruhbilimciye der; dilbilimcinin grevi, gstergesel olgular btn iinde dili zel bir dizge yapan eyin ne olduunu tanmlamaktr.(...) Eer dilbilime ilk kez bilimler arasnda bir yer verebilmisek bunun nedeni, dilbilimi gstergebilime balam olmamzdr. A.B.Dde C. S. Peirce mantksal kkenli bir gstergebilimin

temelini attna inanrken, Avrupada toplumsal olan ile ruhsal olan ayn kuram iinde birletirmeye alan F. de Saussure gstergebilimden ileride kurulmas gereken bir bilim dal olarak sz eder. 9

2. GSTERGEBLM KAVRAMLARI 2.1. letiim, Dizge, ifre letiim her eyden nce, duraan bir nesne deil, bir sretir, yani en az iki kii gerektirir. letiim szcnn ortasndaki // tretme eki zaten Trkede bir eylemin karlkl gerekletirildiini anlatmaya yarar: Sylemek, anlamak, bulumak gibi. letiimin gereklemesi iin en azndan bir verici (gnderici), bir alc, bir de gnderilen bildiri (mesaj) olmas koulu vardr. zellikle karlkl doal konumada, alc cevap verdii anda verici durumuna geer. Bildirinin vericiden alcya ulamas iin bildiriyi tayacak, iletecek bir kanal, bir tayc gereklidir. Doal karlkl konumada bu tayc ses dalgalardr. Evinizdeki TV alcsndan size ulaan da ses ve k dalgalardr. Bu dalgalar kat, taycnn fiziksel katdr (ses, k, radyo, elektromanyetik dalgalar). Ses dalgalarnn kulamza ulamas yeterli deildir, vericinin kulland dili de (Trke,9

Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar, ss. 114-119.

Japonca, vb.) anlamamz gerekir. Bize Trke aktarlan bir bildiri kukusuz Trkenin tmn kapsamaz. Trkenin tm iinden yaplm bir semedir. Ama bu semenin doru deerlendirilmesi, anlalmas iin vericinin de alcnn da Trkeyi tmyle bilmesi gerekir. Demek ki, doal bir karlkl konumada tayc kanal olarak fiziksel ses dalgalarnn yansra, toplumsal bir uzlamann rn olan bir dizge, iki tarafn da bildii bir dil gereklidir. 1 0 F. de Saussure Genel Dilbilim Derslerinde dilin nitelikleri hakknda unlar syler: ok kark nitelikli dil yetisi olgularnn oluturduu btn iinde dil, kesin izgilerle ayrt edilebilecek bir konudur. Bir duyma imgesinin evrim iinde bir kavramla bulutuu noktaya yerletirebiliriz onu. Dil yetisinin birey dnda kalan toplumsal blmdr dil ve birey onu tek bana ne yaratabilir, ne de deitirebilir. Dil varln yalnzca topluluk yeleri arasnda yaplm bir tr szlemeye borludur. te yandan, ileyiini bilebilmek iin bireyin dili renmesi gerekir. ocuk onu yava yava edinir. 1 1 Dil, szck daarndan ve bu szcklerin nasl bir araya getirileceine dair kurallardan (dilbilgisi) oluan bir dizgedir. Bir dizgeyi bilmek (burada bir dili), o dilin ifresini de bilmek demektir. Yani iittiimiz szcklerin anlamlarn bilmek ve yan yana getirili kurallarnn da anlamn bilmek! Yabanc bir dil renirken, bir szlkteki szcklerin tmn, anlamlarn renmeden ezberlemek, sonra da bir dilbilgisi kitabndan soyut olarak dilbilgisi kurallarn bellemek o dili bilmek demek deildir, belki biimsel dizgeyi renmi olursunuz, ama ifreyi bilmedike kullanamazsnz. Ahmet yarn geliyor bildirisinin ifresini zmek iin /Ahmet/, /yarn/ ve /geliyor/dan oluan ses kmelerinin (szcklerin/dilsel gstergelerin) ne anlama geldiini bilmemiz gerekir. Ama Trkede /Ahmet yarn geliyor/ bildirisiyle /yarn Ahmet geliyor/bildirisi birbirinden farkldr. Birincisinde yarn nemlidir. Bu, Ahmet ne zaman geliyor? sorusuna cevaptr. Bu soruya ksaca (eksiltili) /yarn/ diye de cevap verebiliriz. /Yarn Ahmet geliyor/ bildirisi ise Yarn kim geliyor?sorusuna cevaptr. Bir szcn yer deitirmesinin anlamn doru zmleyebilmek iin, Trkede, fiilden nce gelen szcn anlam asndan vurgulandn bilmemiz gerekir. Hangi durumda hangi kural seeceimizi bilmek, anlamla soyut dilbilgisel kural arasndaki balanty, yani ifreyi bilmek demektir. mrnde daha nce hi trafik lambas grmemi birisi, byk bir kentin trafik lambalaryla donanm bir kavanda bir sre durur da, olup biteni izlerse, unlar saptar: (Tabii, trafiin dzenli iledii bir kavakta durmak kouluyla!)10 11

Erkman, ss. 33-34. De Saussure, s. 17.

1) Trafik lambasnda bir krmz bir yeil k yanmaktadr. kisi ayn anda yanmaz. Dizge yledir: yeil : krmz : + +

Bu bir kartlk ilikisidir. zleyen kii bir sre sonra bu kartl, yeille krmznn ayn anda yanmadn, ya birinin ya tekinin yandn anlayacaktr. Bu ilk kuraldr. 2) mrnde daha nce hi trafik lambasyla karlamam adammz bir kartlk daha saptayacaktr. Bir caddeden gelen arabalar kavaktan bir sre hzla geerler, sonra bir sre hepsi birden durur. Bu da bir kartlk ilikisidir. ge: dur: + +

3) Olup biteni hayretle bir sre izleyen kii yanan lambalarla arabalarn hareketi/ durmas arasndaki balanty kefedecek, yani kartlk ilikisine dayanan bu ikili dizgenin ifresini zecektir: yeil krmz : GE : DUR

Trafik lambas rnei son derece basit bir dizge/ifre olayn sergilemektedir. Gerek bir konuma dili ok daha karmaktr ve yalnzca bu rneklerde grdmz ikili kartlklardan ibaret deildir. Bir dil pek ok szcn ve kuraln bir araya gelmesiyle rlm bir a, karmak bir toplumsal olgudur. Bir dilin dizgesi ve ifresi bireylerden bamsz olarak vardr. Bir dilde yeni szckler ancak ortak toplumsal gereksinmeler ya da yeni bilimsel bulular, toplumsal deneyimler gibi durumlar sonucunda oluur. Toplumun ortak bilincinde yer alan dilbilgisi kurallar ise ok daha zor deiir. te bu ortak ve herkese paylalan bilgi, dilin anlalabilmesine olanak salar. Birisine bir ey aktaracamz zaman, bu ortak dizgenin ve ifrenin olanaklarndan yararlanarak onu bir kerelik bir duruma (bireysel bildiriye) uyarlarz. Ksacas, dil toplumsal, konuma/ sz ise bireyseldir. Verici, dili yani toplumsal dizgeyi/ ifreyi bilmektedir. Konumaya baladnda bu dizge bilgisinden yola karak (ve bu bilgisini yorumlayarak) bireysel bir bildiri/sz oluturur. Bu sz/bildiri alcya ulatnda, alc da dil/dizge/ifre bilgisinden yola karak iittii szleri anlar, yorumlar, ifrelerini zer. 1 2 nsann btn yaam, temelde, iinde yer ald dnyay kavramak, yorumlamak ve yeniden anlamlandrmakla geer.12

Erkman, ss. 35-38.

nsan, evresindeki varlk, nesne ve eylerin, deiik dzeyde oluturduu ilikiler an anlamlandrrken, temelde bir snflandrma eylemini gerekletirir. Snflandrma, varlk, nesne ve eyleri oluturan anlaml ilikilerdeki belirleyici, ayrc nitelikleri dizgesel ya da yntemli bir biimde eitli blmlere, alt blmlere ayrmak, datmak demektir. 1 3 nsan yaarken, bir snflandrma eylemini trafik rneinde belirttiimiz gibi farknda olmadan da yapar. 2.2. Dizi Dizi ilikisi, birbirinin yerine geebilecek gstergeler arasnda oluan ilikidir. Ayn dizide yer alan iki gsterge dizgi iinde birbirinin ilevini tayabilir. Dilden rnek verirsek, Ahmet kapy at cmlesinde zne Ahmettir. Ahmetin yerine, Mehmet, Aye gibi adlar koyulabilir. Yada ocuk, kapc gibi gene insanlar gsteren, gene ad tr szckler koyulabilir. stenirse kedi, kpek gibi, ne yaptn bir dereceye kadar bilen baka canllarn adlar olan szckler de kullanabilirim. Biraz daha zorlayarak, fizik glerinden dolay kapnn almasna yol aacak eylerin adn da bu cmlede zne olarak kullanabilirim: frtna, rzgar gibi. Verdiimiz rnekte Ahmet, Mehmet, ocuk, kapc, kedi, kpek, frtna, rzgar birbirlerinin yerini alabildikleri iin bir dizi olutururlar. Listeyi uzatabiliriz ama, mant deimez. Bu diziyi bir kapy ama fizik gcne sahip eyler bal altna yerletirebiliriz. Dizinin baln kapy ama niyetiyle fizik g kullanabilen eyler olarak deitirirsek, frtna, rzgar kalemlerini listeden karmamz gerekir. Kapy aabilen insan tr canllar desek, kedi ve kpei de liste d brakmamz gerekir. Ev eyalarn da ilevlerine gre diziler oluturacak biimde ayrabiliriz. a) stne oturulan : skemle, tabure, koltuk, kanepe. b) inde yatlan : Yatak, divan, sedir, hamak. c) stne bir ey konan : Yemek masas, mutfak tezgah, yaz masas, kk sehpa. d) ine bir ey konan : Elbise dolab, sandk, bfe, buzdolab. 2.3. Dizim eitli dizilerdeki birimlerin seilip anlaml bir btn oluturmalar iin baka dizilerin birimleriyle iliki kurmalar gerekir.

13

Mehmet Rifat, Homo Semioticus, 2.b., stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1996, ss. 10-11.

Birbirleriyle ilikiye girerek anlaml bir btn oluturan birimlerin kurduu yapya dizim denir. 1 4 D i z g e Giysi Bedenin ayn noktasnda, ayn anda bulunamayacak olan ve deiimi giyimsel bir anlam deimesine yol aan paralar, ek paralar ya da ayrntlar bei: Takke / bere / geni kenarl apka, vb. D i z i m Ayn kyafette deiik elerin yan yana bulunmas: Eteklik bluz ceket.

Besin Bir yemein, belli bir anlatmla iliYemek boyunca seilen kili olarak seildii, benzerlik ve ayyemeklerin gerek zinrlklar sunan yiyecekler bei : cirlenii : Bu mndr. Giri yemei, kzartma ya da soukluk trleri. Lokantadaki mn her iki dzlemi de gerekletirir : szgelimi giri yemeklerinin yatay okunuu dizgeye, mnnn dikey okunuuysa dizime denk der. Mobilya Ayn mobilyann (bir yatak) Deiik mobilyalarn slup deiikliklerinin bei ayn uzamda yan yana getirilmesi (yatakdolap- masa, vb.) Mimarlk Bir yapdaki elerden biriYapnn btn iinde nin slup bakmndan gsayrntlarn birbirine terdii eitlilik: deiik dam, balan. 15 balkon, giri, vb. biimleri. Dizimlerin kuruluu da ounlukla bir toplumdaki uzlamalara baldr. Kadnlar etek yerine pantolon giyebilir ama, bizim toplumumuzda erkekler gmleklerinin altna etek giymez. Oysa sko erkekleri pekala ekose, pilili etekler giyerler, Arap erkekleri sokakta entariyle dolar, eski Romada da erkekler pantolon giymezdi! Her anlaml btn dizim fikrini ierir, bunun tek istisnas ola ki telefon rehberleridir! Bir dizim, eitli dizilerden ald birimleri yan yana getirirken baz kurallara uyar. Mehmet kapy at cmlesinde zne, nesne, yklem, ilev dizilerinden alnma birer dizi birimi vardr. Bu birimlerin arasndaki ilikinin nasl kurulacan szdizim kurallar belirler. Mehmet kap14

Erkman, ss. 52-54.

15

Roland Barthes, Gstergebilim lkeleri, (ev. : Mehmet Rifat-Sema Rifat), stanbul: Szce Yaynlar, 1986, s. 57.

amak demeyiz. At Mehmet kap da denmez. Mehmetle (zne) at (yklem) belli bir srayla dizilir: nce zne, sonra yklem! Mehmet, yani zne nc tekil ahstr, dolaysyla yklem nc tekil ahsa gre ekim taks alr, nk Trkede zneyle yklem arasnda ahs ekimi asndan uyum olmaldr. Amak fiili, -i ekimli nesne gerektirir, bu yzden kap-y deriz. Bir akam yemeinde orba, scak yemek, zeytinyal ve hoaf arasnda zaman asndan bir sra gzetilir. nce hoaf, sonra zeytinyal, sonra orba, sonra scak yemek sunulmaz. Ama bunlarn bir ksm gene de uzlama, toplumun alkanlklarna baldr. Franszlar salatay yemekle birlikte yemez, yemein sonunda yerler, ngilizler iin sabah kahvaltsnda peynir yemek tuhaf bir tutum saylr, Uzakdouda yemein en sonunda sofraya ayrca bir kap halanm pirin gelir, stelik bu pirinci yemek ok ayptr, ev sahibine sunduunuz yemeklerle doymadm demek olur. Bir dizim, birimlerini zamann ak iinde artarda dizebilir: yemeklerin sras, szcklerin cmle iinde sralanmas, mzikte notalarn sralanmas gibi. Bunun yan sra hangi birimlerin ne gibi uyum kurallaryla bir arada bulunaca da nemlidir. Ancak birimlerin zaman iinde artarda dizilmedii, ayn anda algland dizimler de vardr: Resim, desen, grafik, mimari, moda gibi. Bir resme bakarken, bakmaya nereden balayacamza dair bir kural yoktur. Gene de resmin eleri arasnda belli bir uyum salanm olmaldr. stelik uyum anlay dnemden dneme deiebilir de! Deime, uyum kural gzetilmeyecek demek deildir. Bu iki ilkenin (artzamanl ve ezamanl) kart dizimlere de rastlanr. Sinema, tiyatro, ma byle dizimlerdir! Bir futbol manda sahaya baktmzda, eitli oyuncular, kaleleri ve topu ayn anda alglarz. Tek bana top anlamszdr, top ancak o anda evresinde kimin olduu, sahann neresinde bulunduu gibi ezamanl ve tm futbol sahasn ieren bir kesit erevesinde anlamldr. Ama bir futbol ma bu kesitler (enstantaneler)in zaman iinde artarda dizilmeleriyle anlam kazanr. Soyutlanm dizim kurallar bir araya gelerek dizgeyi olutururlar. 1 6 Konuya farkl bir bak as getirmek iin, iirin dizimsel ve dizisel bantlarna bakalm: Ayn yap iinde ayn anda birlikte var olan birimler arasndaki ilikiler dizimsel bantlar olarak adlandrlr. Bir yap iindeki birimler ile bu birimlerin yerini alabilecek deerde olan ama o yap iinde var olmayan birimler arasndaki ilikiler de dizisel bantlar (ya da armsal bantlar) oluturur. Bir iirde var olan birimlerin (szcklerin deyin isterseniz) kendi aralarnda kurduklar ilikiler iirin anlamlandrlmasn salar; ama, bu16

Erkman, ss. 55-56.

iirde bulunan bir birimin ekim, arm alanna giren, ancak, metnin gereklemi halinin dnda kalm bir birimin de yorumlayc eletirmen tarafndan dikkate alnmas sz konusudur. nk yukarda da vurguladmz gibi iirin yaps iine girmi bir birim yalnzca ayn anda, ayn dizim iinde var olan br birimlerle kurduu ilikilere gre deil, ayn zamanda okurun okuma ufkunda, kltr ansiklopedisi (bilgi birikimi)nde artrd, dolaysyla ilikiye girdii yzeysel metin d ama derin yap ii birimlere gre de anlam kazanr. Bu durumda incelenen iirin yaps kk evreni, yorumlayc eletirmenin (yani okurun) balamdan kaynaklanan arm ufku da byk evreni oluturur. Paul Eluardn, Fransada bir ok eletirmen tarafndan yorumlanm u nl iki dizesine bakalm: La terre est bleue comme une orange Jamais une erreur les mots ne mentent pas Dizelerin, salt szcksel anlam gzeten evirisi yle: Dnya mavidir bir portakal gibi Asla bir yanl (yok) szckler yalan sylemez Dnya mavidir bir portakal gibi dizesindeki szckler arasnda yatay iliki dzleminde bir birleim (dizimsel bant) sz konusudur. Ama bu dizedeki Dnya mavidir-bir portakal gibi birimleri, o dizim iinde yer almayan, birleim eksenine girmemi dnya yuvarlaktr-bir portakal gibi ilikisini artrabilir. Dize okurda yapaca bir anlk armla onu iirsel (yaznsal) olmayan gndergesel gereke (dnyann yuvarlak olmasgereine) gnderip yeniden metnin iirsel gerekine, yani iirin yaznsal ilevine eker. Sradan dilsel bir anlatmda (dnya yuvarlaktr) yer alabilecek gnderge ilevinin iinde (yani dil d gerein iinden) bir an geilirken, sradan anlatmn nasl dnm geirdii de bir bakma anmsattrlm olur: Dnya Dnya Dnya Dnya vb. ardndan: Dnya mavidir bir portakal gibi. air (Eluard) baz alardan (rnein sz dizimi asndan) edeerli olarak grd birimler arasndan (dizisel bant), gerek bakmndan orada bulunmamas gereken bir birimi de (mavidir) semi ve onu bir anlam etkisi yaratmak iin, balangta geree benzer yap yuvarlaktr bir portakal gibidir mavidir mavidir uzaydan baknca

sunan bir tmcenin yuvarlaktr dndaki birimleriyle birletirmitir (dizimsel bant). 1 7 2.4. Yap, Eklemlenme Yap hem gndelik dilde, hem bilim alannda sk sk kullanlan bir kavramdr. Trkede, gndelik dilde ina etmek srecine gnderme yapt gibi, bitmi binaya da gnderme (arm) yapar. Yap, tek ve somut bir nesne olabilecei gibi, ayn ilkelere gre kurulmu eylerin ortak ve soyut kurulu ilkelerinin toplamdr da! u karki ev yeni yaplmtr, salam bir yapdr (evler somutta olsun, kuram dzeyinde soyutta olsun, deiik trden birimlerin kaynatrlmasyla oluur), bir beste yaplr, bir yemek yaplr. Kularn umaya elverili bir yaplar vardr, uak bu yapy taklit etmitir. Gstergebilimde, yap ve dizge kavramlar zaman zaman ayn anlamda kullanlmtr. Bir yapnn ne olduunu ve nasl anlalacan, nl antropolog Lvi-Strauss yle tanmlar: Bir yapy kurmak (ya da zmek/yorumlamak) iin iki koul yerine getirilmelidir. Yap bir iselballn bir arada tuttuu bir dizgedir. (sel-ballk, rnein su molekllerinin birbirini ekmesi, birbirine kenetlenmesi durumudur.) Bu isel-balln saptanmas, yapy anlamak iin gereklidir, ama yeterli deildir. Bu isel-balln ne olduunu anlamak iin tek bir dizgeye bakmak yetmez, tek bir dizgeye bakldnda, bu dizge bize tek doruymu gibi gzkr. Bir yapy, dizgeyi anlamak iin, baka benzer dizgelere ynelmek gerekir. Ancak bir dizgeden tekine geildiinde, benzer niteliklerin baka dizgelerde nasl dnmlere urad grldnde bir yap hakknda fikir edinebiliriz. Lvi-Straussa gre, yap, dizgeden daha kapsaml bir btndr. Saussuree gre ise yap bir dizgedir: a) Bu dizgede, bir deer tayan her birimi, yeri (pozisyon) ve teki birimlerle arasndaki fark belirler; b) Bu yapnn (dizgenin) ortaya kmas iin deiik olgularn (grng/fenomen) tek ve ayn k-dizgesine (gnderme dizgesine) yerletirilebilir olmalar ve ayn ilikiler btn iinde birbirleriyle karlatrlabilir olmalar gereklidir. Bunlar biraz amaya alalm: Sayg tresinde bulunan eitli davran gstergelerinden sz etmitik. Bu gstergeler, szgelimi, ayaa kalkmak, el pmek, nden yol vermek ya da ayaa kalkmamak, yolunu kesmek gibi deer-birimleridir. Ayaa kalkmak gstergesinin bir dizge iinde anlam kazanmas iin ya da anlam alannn snrlanabilmesi iin ayaa kalkmama, el pme gstergeleriyle arasnda bir fark olmas gerekir. Ayrca bunlarn bir dizge oluturmalar iin hepsinin (sayg tresi gibi ayn ve tek) bir ilikiler btn iinde yer almalar zorunluu vardr. Ayaa kalkma17

Mehmet Rifat, Gsterge Avclar iiri Okuyan airler 1, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1997, ss. 23-25.

gstergesi sayg tresi iinde yorumlanr, ayaa kalkmayla bir trafik gstergesi olan ge iaretini ayn yapya, ayn dizgeye sokmak anlamszdr, bu iki gsterge ayr ayr dizgelere aittir. (Ama ok daha geni bir toplumsal davranlar dizgesi incelenirken, trafikte yol vermeyle, sayg tresi arasnda iliki benzerlikleri aratrlabilir!) te yandan, Lvi-Straussa dnersek, bir tek toplumdaki (o toplumun bir tek tarihsel kesitindeki) sayg tresini incelemek, bize bu dizge hakknda yeterli bilgi veremez. Ancak deiik sayg treleri incelenirse, bu trelerin ilevsel yaplar hakknda doru bir fikir edinilebiliriz. Yalnzca ayaa kalkmak nemli deildir. Ayaa kalkmak, davran dizgesinin biimsel dzleminde yer alr. Bu dizgenin bir de kavramsal, ilevsel (ierik) dzlemi vardr. ki dzlem arasndaki ilikiyi kuran da ifredir. Bu ifreyi zebilmek iin, ou zaman ya ayn toplumun deiik tarihsel kesitlerindeki dizgeleri incelemek ya da baka toplumlardaki treleri incelemek gerekir. Bir dizge ancak ayn alanda geerli baka dizgelerin araclyla bize gizlerini aar! Yap kavramndan yola ktmzda, karlatmz baka bir nemli kavram da eklemlenmedir. 1 8 Bir bildiri anlaml birimlere blnebildiinde, bu bildiri eklemlidir. Anlaml olu, elbetteki her trl gstergebilimsel kendiliklerin varolma kouludur. rnein yol panolarndaki kamyon, tekerlekler, asi, src yeri gibi blmlere ayrabilir. Ama bu eleri varl ya da yokluu gstergenin deerini etkilemez. Oysa ceket giyinmemek ya da yerine kazak giyinmek, bir giysi takmnn anlamn deitirir. Bu adan dil, ift-eklemli oluundan dolay, gsterge dizgeleri arasnda zel bir durum sunar. Gerekten bildiri ilk ilemde biimbirimlere (kk ve eklere) ayrr; bunlarn her biri zel bir gsterilenin karldr; sesbirimin yerine bir bakasnn gemesi bir anlam deiiklii dourur (kol/sol, kil/sil, kat/sat, vb.). Ama bu rneklerde grld gibi k/s kartl, duruk bir anlamsal kartlkla ayn deildir. Oysa bir yandan kurgucu, sorgucu, sargc, vb., arasndaki kartlk uygunluk iindedir: Eyleyen/eylem sonucu. ki tr eklemlilii, dizimbilimsel dzeylerle kartrmamak gerekir. Gerekten birinci eklemlilikte birok dzeyin bulunduu grlebilir: Tmce, nerme, dizim, szck, biimbirim gibi. Ama bu karmak gstergelerin her biri, birbiri ardndan gelen (ardk) temel gstergeler bireiminden baka bir ey deildir. Bu gstergeler, her dzeyde bir araya gelen anlam eleri ierir. kinci eklemlilikte bu anlamsal kurucularn varl son bulur. Sesbirimlerin ilevi biimbirimlere deikenlik kazandrmak ve ayrt edilmelerini salamaktr, ama kendi ilerinde bir anlam tamazlar. ift-eklemlilii, dzg deiimi ve okuma dzeyleriyle karlatrmamak gerekir: Charles Bovarynin kasketinin bir anlam varsa (hdklk), bu anlam, daha nce anlatld dil ya da resimgeleme18

Erkman, ss. 57-59.

(ikonlatrma) dzgsnden bamsz bir baka dzgde (yaznsal dzgde) verilmi bir anlamdr. 1 9 Eklemlenme, eklem kavramndan gelir. Bir btn iinde paralarn birbirine nasl takld konusudur. (Tpk bedenimizin eklem yerlerinde olduu gibi.) Her yap birimlere ayrlabilecek bir btn oluturur. Btn birimlere ayrabileceimiz gibi, birimleri de eklemleyerek btne varabiliriz. Ancak bir yapdaki birimleri saptarken, bu birimlerin birer gsterge olma koullar vardr. Gstergeden daha kk birimlere ulamaya kalkmak yap, dizge anlaynn dnda kalr. Gstergeyi bu anlamda yeniden tanmlarsak (daha nceki tanmlar sakl kalmak kouluyla), btnln ve deerini (gsteren-gsterilen deerlerini) yitirmeden, eitli/deiik dizimlerin iinde yer alabilecek en kk ilevsel birim diyebiliriz. Bir cmledeki her szck bir gstergedir. Szck kavram da aslnda kaypak bir kavramdr, szcklerin pek az yaln birimlerdir, genellikle tretilmi, dilbilgisel ekim taklaryla donatlm olarak karmza karlar. Szgelimi, /tembelliimiz/ szc, /tembel/ kkne bir tretme eki /lik/, kaynatrma ve yumuatma ses birimleri /i/ ve ekim taks /miz/ eklenmesiyle olumutur. Ama bu yalnlk-karmaklk sorununu bir yana brakarak, eitli dizimlerde anlam btnln koruyarak yer alabilecek szckleri birer gsterge sayalm. Tembelliimiz szc nnde yaln olmasa da, tek bir ilev birimi olarak, ayr cmlede/dizimde yer alabilmektedir: a) Tembelliimiz elimizi kolumuzu balyordu. b) Tembelliimiz bize ok eye malolmutu. c) Tembelliimiz yznden bu ii de kardk. Bu cmle de szcklerin birbirlerine eklemlenmeleriyle olumu dizimlerdir. Yani, bir konuma dili cmlesini ilk aamada szcklere ayrmak ve dolaysyla bir birinci eklemlenme dzlemi saptamak mmkndr. Ancak, dilbilimciler, dili ift eklemli (iki eklemlenme dzlemine sahip) bir dizge olarak kabul ederler. Birinci dzlem, yukarda gsterdiimiz gibi, dizimin szcklere ayrtrlmas aamasdr (ya da tersi: szck-gstergelerin eklemlenerek dizimi oluturmas). kinci eklemlenme dzlemi ise sesler dzeyindedir. Szckler seslerden oluur. Bir dildeki tek tek sesler de birer gsterge saylrlar, nk yerleri ve birbirleriyle aralarnda bulunan farklar nedeniyle bir btnle sahiptirler, birbirleriyle olan ilikileri araclyla deer kazanmlardr ve bir btnden tekine getiklerinde belirleyici ve ayrc niteliklerinden bir ey kaybetmezler. Szckler seslerin eklemlenmesiyle oluur. Trkede, bir nszn yerine baka bir nsz getirerek anlam deitirebiliriz, sesler kendi19

Pierre Guiraud, Gstergebilim, (ev. : Mehmet Yaln), 2.b., stanbul: mge Kitabevi Yaynlar, 1994, ss. 49-50.

balarna anlam tamamakla birlikte, baka seslerle iliki kurarken anlam deiikliklerine yol atklar srece, ilevsel birim olma niteliklerini, dolaysyla gsterge olma niteliklerini korurlar. /yol/, /yok/, /yoz/ szcklerinde /l/, /k/, /z/ seslerinin birbirinin yerini almasyla anlam deiir. Dilbilimciler btn teki dizgelerin tek eklemli, yalnzca dilin ift eklemli olduunu savunurlar. Bu konu ok tartmaldr. Birinci eklemlenme dzlemine dil dndan bir rnek: /masa/ y ilev birimi (gsterge) sayalm. Nasl bir odada olursa olsun, masa ilev btnln korur. Bir yemek odas yle eklemlenebilir: Masa, drt iskemle, bfe, lamba, hal... Burada ikinci bir eklemlemeye gidilemez, masann ayaklar nasl olursa olsun, masa olma nitelii deimez (oysa /k/ sesiyle /l/ sesinin yer deitirmesi iki apayr anlam birimine gtrmt bizi: /yok/ ve /yol/). Ayrca halnn bir parasyla masann bir parasn kartrp ilevsel bir baka eya yapamam. yi de, bir sinema filmini eklemlenme asndan ka aamaya ayrabiliriz? Birimler neler olmaldr? Her plan (ekim) bir birim midir? Yoksa her sekans m (birka plandan oluan bir sinema cmlesi) bir birim saylmaldr? Her plan bir birimse, bir plan daha kk paralara blnmez mi? stelik, plan ilev btnln koruyan, birim-gsterge nasl sayabiliriz, iki ayr filmde tpk iki plann varolduu grlmemitir! Bir ziyafet sofras plannda, her oyuncu, masann stndeki her ey teker teker birer birim midir? Bu birimlerin btnl nasl saptanacaktr? Bir oyuncunun tmn deil de, yalnzca takt kolyeyi ya da sa biimini bile ayr bir birim saymak gerekmez mi? Ksacas, dilde eklemlenmenin ift basamakl olduu rahata ileri srlebilir ama, baka dizgelerde bu konu olduka karmak ve kaypak bir grnm tamaktadr. 2 0

20

Erkman, ss. 59-62.

3. ANLAM(LAMA) 3.1. Dzanlam Bir gstergede, gsterenle gsterilen arasndaki ilikinin kurulmasna anlamlama diyoruz. Bir gstereni grdmz, duyduumuz, u ya da bu biimde algladmz zaman, onun gsterileni yani anlam zihnimizde oluur. Sinemada bir ev grdmz zaman, bu grntsel imge, bizde /EV/ kavramn oluturur. Dolaysyla ev grntsyle, ev kavram arasnda bir ba kurulur, grntyle kavram ilikilendirilir, baka bir deyile anlamlama sreci gerekleir. Burada dikkat edilmesi gereken, zihnimizdeki kavramn ya da bir gstergenin tad anlamn, gerek dnyadaki nesnelerle zde olmad gereidir. Kafamzn iinde gerek bir ev deil, /EV/ kavram vardr! Zihnimizdeki kavramla gerek dnyadaki nesneler ayn ey deildir. Bu noktada, gstergeyi iki aamal bir birim olarak yorumlamak doru olur. nce gerek dnya vardr. nsanlar gerek dnyadaki olgular ve nesneleri u ya da bu biimde (iinde yaadklar kltre gre de deien bir biimde) alglarlar, snflandrrlar ve aralarnda ilikiler kurarlar. Bu snflandrmann bir sonucu olarak (gerek dnyann, evrenin bu snflandrmay ynlendirmesi, kltrle evre arsndaki bir etki-tepki mekanizmasnn varl sakl kalmak kouluyla) zihnimizdeki kavramlar ortaya kar. Hayatla ba edebilmek iin, evrenin insana sunduu ve ilk anda karmakark gibi gzken bir ynlar btn, anlaml (insan iin anlaml) bir blmlenmeye, snflandrlmaya ve ilikilerin saptanmas ilemine tabi tutulur. Ancak bu ilemden sonradr ki, ya da bu ilemle birlikte, doa ve evre baz kavramlara indirgenir ve bu kavramlar temsil edecek gstergelere ulalr. u halde, gstergenin birinci basaman, dnyadaki gerek olgulardan kavramlara gei olarak yorumlayabiliriz. Bu ilk aamada,

gerek dnya olgu ve nesnelerini gsterilen , zihnimizde bunlarn izdm olan kavram gsteren olarak niteleyebiliriz. Bu aamada da gerek nesnelerle kavramlar arasnda bir anlamlama ba vardr. Gsteren (yani, burada kavram) nesnenin kendisine eit deildir; onunla zde deildir, nesnenin yerini tutar. Bir toplumdan tekine geite, pek ok kavramn rtmedii grlr. zellikle gemilerinde kltr alverii olmam toplumlarda snflandrmalarn deiik ltlerle yapld, dolaysyla deiik kavram dizgelerinin varl saptanr. Ksacas, her kavram bir snflandrma esidir, gerek dnya nesnelerinin bir soyutlamasdr, baka bir deyile onlarn yerine geen bir gsterendir. Her kavram belli bir anlamsal dizge iinde bir yer tutar. Tek bana varolan, ilikileri olmayan bir kavram yoktur. Her kavramn deeri, iinde bulunduu anlam dizgesindeki yerine , ayn dizgede bulunan teki kavramlarla olan ilikisine baldr. Bundan kacak sonu, kavramlarn da salt ve mutlak birimler olmad, kltrle bantl bulunduklardr. Tabii ki, her kltrel yap, evreden, doadan esinlenir. Bu adan bakldnda, kukusuz, kavramlar byk lde nedenli birimlerdir, ama bir topluluun snflandrmay nasl yapt da bir dereceye kadar rastlantsaldr. Benzer koullarda yaayan iki topluluk, evresini deiik yaklamlarla yorumlayabilir. Bu adan bakldnda da, kavram iin rastlantsal denebilir. Kavram birimleri bylece olutuktan sonra, sra, kavramlarn iletiim amasnda nasl temsil edileceine gelir. Bu iletiim gstergelerinin ikinci aamasdr. /EV/ kavram, dilde /e/v/ ses beiyle mi temsil edilecektir, yoksa rnein, Almancada olduu gibi /h/a/u/s/ ses beiyle mi? Baz iletiim dizgelerinde, gstergenin ikinci basama diyebileceimiz aamada, bu ba tmyle nedensiz kurulur (konuma dillerinde), bazlarnda ise (grntsel ya da ilevsel gstergelerde) ba nedenlidir. te ikinci aamada kurulan bu balara anlamlama diyoruz. kinci aamada, gsterenin gnderme yapt kavrama da, gstergenin dzanlam diyoruz. zetlersek; kavramlar, birinci aamada gerek dnyann (gsterilen) zihnimizdeki soyutlanm, genelletirilmi karlklardr (gsteren). kinci aamada, yani iletiim/davurum aamasnda ise, kavram gsterilen , davurma biimi de (ses imgesi, grnt imgesi, vb.) gsteren olur. Kavram nasl bir yaam deneyimiyle olumu olursa olsun, ayn ve tek bir dizgede kalnd srece, bir gsterenle karlatmzda, tartmasz olarak ilk aklmza gelen kavram, o gstergenin dzanlamdr. Dzanlam zihinsel kavray (kavram dzleminde yer alr, gerek dnya ile ilikisi dolayldr. Bir gsterenin dzanlam

(gsterilen), gerek dnyadaki nesne deil, o nesnenin zihnimizde yaratt yansmadr. Bu yansmann snr da, alan da kltrn szgecinden geerek, kltrn mdahalesiyle oluur. Konuulan dil alannda, kavramlarn anlamsal dizgeler erevesinde yer aldn saptamak fazla sorun karmaz. Ancak baka dizgelere geildiinde, i biraz karr. rnein mzik gstergelerinin dzanlam nedir? Fotorafta, dzanlam kavramla m yoksa gerek dnyadaki bir kerelik gerek nesneyle mi rtmektedir? Umberto Eco, bu sorulara yant bulmaya alrken u sonulara varr: Bir nota tek bana bir deer tamaz, bir mzik dizgesi iinde, teki notalarla kurduu ilikiler erevesinde bir deer kazanr, notann deeri ya da dzanlam dizgelemi bir alanda tutuu yerdir. 2 1 Belli bir dzeye bal her birim, ancak bir st dzeye katlabilirse bir anlam kazanr: Bir ses birim, her ne kadar eksiksiz olarak betimlenebilirse de tek bana hibir ey demek deildir; ancak bir szcn iinde yer alrsa anlama katlabilir; szcn kendisi de tmce iinde yer almaldr. 2 2 Bir fotoraftaki (bir kiinin fotorafysa) kiiyi tanyorsam, aa, bu o! diyebilirim. Zihnimde canlanan, o kiinin somut kendisi deil, o kii hakkndaki algm, o kiinin bendeki imgesi, kavramdr. Bir kiiyi ne dereceye kadar tam olarak, gerek dnyadaki btn varolu biimleriyle, durumlaryla bilebiliriz? Kiiler hakkndaki bilgilerimiz de, kltrel (ya da zihinsel de diyebiliriz) bir etkinliin sonucunda oluur, mutlak deil, renmeye dayaldrlar. Hatta grdmz fotoraf kendimizinki bile olsa (ya da aynaya baksak), bu saptama geerlidir. Gene Econun tanmna bavurursak, bir gstergenin dzanlam, o kavramn belirlenmi bir alanda tad anlamsal deerdir. Burada karmza kan ikinci sorun da, gndelik konuma dilindeki kavramlarla, bilimsel dillerin kavramlar arasndaki farklardr. Gndelik konuma dilinin dnyay yorumlay, kavram oluturmas yava ileyen ve yava deien bir mekanizmadr. Eskimi ya da yanl olduu kantlanm bilimsel modellerin de tortularn tar konuma dilleri. Anlam alanlar esnek ve kaypaktr. Gndelik dilde, ayrca, bir kavrama karlk gelen eitli szckler olabilecei gibi, ayn szcn birka deiik kavram da karlad grlr. Bir kavram, toplumun alm bir deneyiminden artakalm olabilir. E zamanl bir kesit alndnda, bir konuma dilindeki baz kavramlar, o dili konuan topluluun gemi deneylerine tanklk etmekten teye gitmeyebilirler. Dolaysyla, kavramlarn gerek deneyleri tam karlamama oran gndelik dil kapsamnda daha yksektir.

21

Erkman, ss. 63-72.

22

Roland Barthes, Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri, (ev. : Mehmet Rifat-Sema Rifat), stanbul: Gerek Yaynevi, 1988, s. 16.

Oysa bilimsel dil, daha kesin olmak zorundadr. Bilimsel bir kavramn, anlam alan, snrlar, ilikileri, hangi kategoriler iinde geerli olduu tam olarak verilmelidir. Bilim, yalnz gzlem yaparak yasalar bulup bunlar snamakla kalmaz, ann verilerine gre, srekli olarak evreyi deitirmeyi de tasarlar. evreyi insan yararna deitirebilme, zellikle 20. yy'a artk tek kiinin yapabilecei bir i olmaktan kmtr. Bu nedenle ortak alma, dnyann eitli kelerindeki bilim adamlarnn birbirlerinin yaptklarndan haberdar olmas arttr. Dolaysyla, bilimsel iletiimin de, kukuya yer brakmayacak bir kesinlikle gereklemesi zorunludur. Bir iiri herkes kendine gre yorumlayabilir ama, Einsteinn nl E= m.c2 denklemini her bilim adamnn kendine gre yorumlamasn beklemek samadr. 2 3 Bilimsel iletiim, d dnyann nesnel tam algsyla ilgilidir. Us, bu dnyann elerini bir balantlar dizgesi iine alr. Gzelduyusal iletiim (iir vd.) ise kiisel, btnyle znel gereklik karsnda ruhu coturan duyguyla ilgilidir. Sanatlar, gereklii betimgeleme yntemleridir; gzelduyusal gsterenler de, duyularla kavranabilir nesnelerdir. Gzelduyusal bildirinin (ileti) bizi anlama gtren o yaln geililik ilevi yoktur; kendi iinde bir deer tar; kendisi bir nesnedir, bir nesne-bildiridir. Sanat, zneyi etkiler, yani rgensel ya da ruhsal varlmz stnde bir izlenim, bir etki brakarak duygulandrr onu, bilim ise nesneldir, nesneyi yaplatrr. Bilim, doaya vermeye altmz bir dzeni anlatr; sanat, bu doa karsnda yaadmz cokudur. Bilim yoluyla dnyay Usun ablonuna alp anlamlarken; sanat yoluyla, ruhsal varlmz doa dzeninin bir yansmas olarak zer, kendi kendimizi anlamlandrrz. 2 4 Bilimsel dilde gerek olguyla kavram, kavramla (gsterilen) bunun anlatm biimi (gsteren) arasndaki kaymalar en aza indirgenmek zorundadr. Her bilimsel gstergenin tek ve belirli bir dzanlam olmaldr. Bilimden gndelik dil stnden geerek, sanata doru gidildiinde, dzanlamla gstereni arasndaki rtme yava yava keskinliini yitirir. Dzanlam keskinliini yitirdike, ayn gsterene bal anlamlarn says artabilir. te, bu aamada ortaya kan bu deiik anlamlara yananlamlar diyoruz. Bilimsel keskinlikten uzaklatka, baka iletiim dizgelerinde, karmza kan anlam eitlenmelerinin ve yorumlarn23 24

Erkman, ss. 72-73. Guiraud, ss. 85-86.

says oalr. Bu artn en youn olduu alanlar sanat dallardr. Sanat, bu anlam bolluu nedeniyle yoruma aktr. 2 5 3.2. Yananlam Yananlam olgular gnmze kadar dzenli bir biimde incelenmemitir. Bununla birlikte gelecek hi kukusuz bir yananlam dilbiliminindir, nk toplum durmakszn, insan dilinin kendisine salad birinci dizgeden kalkarak ikinci anlam dizgeleri gelitirir. Bazen ak, bazen rtl, usullatrlm biimde gelien bu oluturucu eylem, gerek bir tarihsel insanbilimle ok yakndan ilgilidir. Kendisi de bir dizge olan yananlam, gsterenler, gsterilenler ve bunlar birbirine balayan bir olu (anlamlama) kapsar. Her dizge iin de ilk elde, bu enin dkmn yapmak gerekir. Yananlamlayclar diye adlandracamz yananlam gsterenleri , dzanlam dizgesinin gstergelerinden (bir araya gelmi gsterenler ve gsterilenlerden) oluur. Yananlamlaycnn bir tek yananlam gsterileni varsa, birok dzanlam gstergesi bir tek yananlamlayc oluturmak iin bir araya gelebilir. Bir baka deyile, yananlam dizgesindeki birimler zorunlu olarak dzanlam dizgesindeki birimlerle ayn boyutta deildir. Dzanlaml byk sylem paralar, yananlam dizgesinin bir tek birimini oluturabilir (szgelimi birok szckten oluan, ama yine de bir tek gsterilene gnderen bir metnin anlatm biimi). Yananlam, dzanlaml bildiriyi nasl kaplarsa kaplasn, onu tketmez: Her zaman dzanlamdan geriye bir eyler kalr (yoksa sylem olanakszlar), yananlamlayclar da sonu olarak hep kesintili, dzensiz ve kendilerini tayan dzanlaml bildiri tarafndan zmsenmi gstergelerdir. Yananlam gsterilenine gelince, hem genel, hem btnsel, hem de dank bir zellik tar: Dnyapsal bir e olduu bile sylenebilir: Franszca bildirilerin tm szgelimi Fransz gsterilenine gnderir; bir yapt ise Yazn gsterilenine gnderebilir. Bu gsterilenler de kltrle, bilgiyle, tarihle sk bir iliki iindedir. Dnyann dizgeye onlar araclyla girdii sylenebilir. 2 6 Dzanlamn, belli bir toplulukta, iletiim asndan, bir ortak payda oluturduunu, belli bir dilsel gstergeyle karlaan bireylerin, kuku duymadan yaptklar ortak yorumun, o gstergenin dz anlam saylacan sylemitik. imdi, Yahya Kemalin, hepimizin bildii, nl Sessiz Gemi iirini bir kez daha birlikte okuyalm: SESSZ GEM Artk demir almak gn gelmise zamandan, Mehule giden bir gemi kalkar bu limandan. Hi yolcusu yokmu gibi sessizce alr yol; Sallanmaz o kalkta ne mendil ne de bir kol. Rhtmda kalanlar bu seyahatten elemli,25

Erkman, s. 73.

26

Roland Barthes, Gstergebilimsel Serven, (ev. : Mehmet Rifat-Sema Rifat), stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1993, s. 70.

Gnlerce siyah ufka bakar gzleri nemli. Biare gnller! Ne giden son gemidir bu! Hicranl hayatn ne de son matemidir bu! Dnyada sevilmi ve seven nafile bekler; Bilmez ki giden sevgililer geri dnmeyecekler. Birok gidenin her biri memnun ki yerinden, Birok seneler geti; dnen yok seferinden. lk drt dizede, bir limandan kalkan bir gemiden sz edilmektedir. Bunda, kuku duyulacak, aracak bir ey yoktur, btn limanlardan her gn birok gemi kalkar. Dzanlam asndan ya da szcklerin szlk anlamlar asndan bakldnda, ilk drt dizede, ite byle sradan bir olay anlatlmaktadr, ama acaba? iirde daha derin, ikinci bir anlam kat yok mudur? 2 7 iir bir noktadan sonra, doas gerei, tekil iletim yokluuna, daha dorusu iletim oulluuna yol amaz m? Bu doa da okanlamllk olgusuna iletmez mi bizi? 2 8 Dzanlam katnda, Trke bildiimiz iin (yani birinci iletiim ifresini bildiimiz iin) hemen kavrayabileceimiz yle bir yk sz konusudur: Limandan bir gemi kalkar. Ortalk sessizdir. Rhtmda kalanlar zntldr. stelik bu bir kerelik bir olay deildir, sk sk tekrarlanr. Ayrca, bu gemiyle gidenlerin hi biri geri dnmez. Demek ki, gittikleri yerden memnundurlar. Ancak bu ilk okunu iirin hepsi deildir. Gerek nesnelere gnderme yapan szcklerin (liman, rhtm, ufuk...) bazlar, sanki salt o nesnelere deil, baka bir eylere daha gnderme yapmaktadrlar. Liman bildiimiz stanbul liman (zmir liman...) ya da rhtm Karaky yolcu salonunun nndeki rhtm deil gibidir. nk, demir alma gn gelmitir ama (bu, btn gerek gemiler iin geerli bir kavramdr), zamandan demir alma gn gelmitir. Sahici gemiler kalkarken grlen mendil, kol sallama gibi doal davranlar grlmez. Kalanlar hznldr, siyah ufka bakarlar (sahici ufuklar genellikle pek siyah olmaz!), gzleri nemlidir; bu bir ayrlktan te, bir matemdir. stelik gidenler geri dnmez. Gerek hayatta da gemiyle gidip geri dnmeyenler olabilir ama, burada dnmeyecekleri fazlaca kesindir. Gerek hayatta bu ayrlk sahnesi bu kadar sessiz de olamaz. Btn bu ip ularna baknca airin hi de sahiden bir limandan kalkan gerek bir gemiyi anlatmadn, lm anlattn kavrarz. iirin tmne, lm anlattn kavradktan sonra, bir daha bakarsak, yeni bir ifreyi zmekte olduumuzu grrz. Ya da, yeni ifreyi zm olduumuz iin lm kavramna vardmz! lm bu yeni ifrenin anahtardr. Anahtar bulduktan sonra, tek tek kavramlara dnersek, hepsinin ikinci bir anlam bulunduunu saptarz. te bu ikinci anlamlar yananlamlardr. iirin zel ifresinde (yananlam katnda) rhtm, karayla denizin deil hayatla lmn kesitii erittir. Rhtm szcnn,27 28

Erkman, ss. 73-74. Rifat, Gsterge Avclar iiri okuyan airler 1, s. 30.

Trkede ierdii karayla denizin kesitii erit anlamn, air biraz soyutlayarak zenginletirmi ve yalnz karayla denizin deil, birbirine zt iki eyin kesitii erit olarak kullanlmtr. Rhtm szcnn dz anlamn tam olarak yok etmemi, bu anlamn yalnz bir boyutunu, bir uzantsn alarak, buradan baka bir eye (hayatla lmn kesimesi) atlamtr. Rhtmn dzanlam katnda ierdii bu ztlarn kesimesi boyutu olmasayd ve air bu boyutu kullanmasayd belki iirin kendine zel ifresini zemeyecektik! air, rhtm szcne yeni bir boyut getirirken, bu boyutu rasgele sememi, bizim yeni ifreyi zebilmemiz iin, bildiimiz rhtm kavramnn dzanlamna da bir lde dayanmtr. Eski ifreyle (Trke: bildiimiz rhtm kavramn) yeni ifre arasnda yle bir denge kurmu ki, biz eski ifrenin bilgisiyle yeni ifreyi zebilelim! Bunu yalnz rhtm kavramnda deil, teki kavramlarda da yapmtr. Bir sanat, eer iyi ve zgn bir sanat yapt vermek istiyorsa, hep yeni bir ifre oluturma kaygs tar. Ne var ki, yeni ifre, eski ifrenin ip ularyla zlemiyorsa, yapt o denli bireysel kalr ki, yalnzca kendini yaratan sanat (ve belki de sanatnn bir iki yakn) tarafndan anlalr, dolaysyla izleyiciyle sanat yapt arasnda iletiim kurulamaz. te yandan ifre ok kolay zlyorsa, bu da yapta, baya,sradan gibi sfatlarn yaktrlmasna yol aar. imdi, birisi kalkp lm, gene liman, rhtm, uzaklaan gemi gibi benzetmelerle anlatmaya kalksa, bu Yahya Kemalin kopyas olur, zgn bir yapt olmaz. te, bu ikinci, yeni ifre, yananlam katnda yer alr. Her sanat yaptnn, kendine zg bir yeni ifresi, dz anlamn tesinde bir ikinci okunuu vardr. Bazen, bu okunularn says daha da ok olabilir. Sanat yaptlarnn zellii, bu getirdikleri yeni ifrenin, nceden belirlenmemi olmasndadr. imdi, yeniden, artk yeni ifresini, yani yan anlamlarn zm olduumuz, Sessiz Gemi iirine dnelim. /Rhtm/ szc, Trkede (birinci, dzanlam katnda) bir gstergedir. Gstereni, (iitim imgesi) /r//h/t//m/ ses beinden oluur. Gsterileni, karayla denizin kesitii ky eridi kavramdr. Yananlam katna getiimizde, RIHTIM kavram bu kez yeni bir gsterge oluturmaktadr. Bu yeni gstergenin de bir gstereni, bir de gsterileni vardr. Birinci gstergenin gsterileni, ikincisinde gsteren durumuna gemekte, kavramn bir boyutu alnarak, baka bir eye dntrlmektedir. /r//h/t//m/ 1.Gsterge: /RIHTIM/ (denizle karann kesitii yer (iki zt eyin /RIHTIM/kesitii yer) 2.Gsterge: rhtm (hayatla lmn gsterilen gsterilen gsteren

gsteren

kesitii yer) 2 9 Bir dilsel anlatm ak olur, buna karlk, baya olmazsa, o iyi bir dilsel anlatmdr: Kukusuz en ak dil, herkesin ortak olarak kulland szckleri kullanan dildir. Fakat byle herkes iin ortak olan szckleri kullanan dil, aklk yannda ayn zamanda bayal da beraberinde getirir. diyen Aristoteles, Poetikada Allmam szcklerin kullanlmasyla bir dilin, gndelik ve kaba olmaktan kurtulup, yceleceine deinir. Ama bir air kar da btn iiri bu gibi allmam deyimlerle yazmak isterse, o zaman bu anlalmas ok g bir dil, bir bilmece dili olur. 3 0

4. GSTERGEBLM ve SNEMA 4.1. Gstergebilim ve Sinema likisi Sinema yoluyla gerekleen bildirimenin incelenmesi iin btn bildirime sistemlerinin incelenmesinde olduu gibi ilk yaplacak i sinemann hangi ifreleri, nasl kullandn aratrmaktr. Bilindii gibi konuma dili bir bildirime sistemidir ve ift eklemlidir. Herhangi bir mesaj ok kaba bir deyile szcklere blebiliriz, /Ahmet-ieri girdi/ mesaj kelime ierir, bir dilde binlerce szck vardr ve bunlar belli kurallara uyarak biraraya getirerek sonsuz sayda mesaj aktarabiliriz. Yani belli birimleri birletirerek, daha karmak bir aktarm salarz, bu, dildeki eklemlemenin ilk katdr. Ancak kelimeler de daha kk baka birimlerden, kendi balarna anlam tamayan seslerden oluur, bir dildeki ayrc zellik tayan seslerin says ise 50-60 gemez. Ses dzeyindeki bu eklemleme de ikinci kat meydana getirir. Yani seslerin bir araya geliiyle szckler, szcklerin bir araya geliiyle de mesaj ortaya kar. Her bildirime sisteminin bir ifresi vardr. Bir ifreyi, rnein bir yabanc dili anlamak iin o dildeki belirtilerin anlamlarn ve biraraya getirili kurallarn bilmek, yani ifrenin anahtarn bilmek gerekir.29

Erkman, ss. 74-76. Aristoteles, Poetika, (ev. : smail Tunal), 6.b., stanbul: Remzi Kitabevi, 1993, s. 63.

30

Metz, film olayyla ilgili semiolojik aratrma olanaklarn bulmaya alrken, daha fazla blnemeyecek bir birimin varln, Primumu kabul ediyor. Bu primumun iinde artk birbirinden ayrk birimler bulunmadn, primumun bylesi birimlerin bir eklemlenmesi olmayacan belirtiyor. Metze gre bu primum resimdir; yani gerein bir eit ayns, analogonudur ve bir dilde mevcut olan uzlamalara indirgenemez. Sinema gstergebilimi ancak szn gstergebilimi olabilir (stelik bu szler belli bir dilden alnma deildir), ya da belli sz tiplerinin gstergebilimi olabilir, bu szlerden kastedilen sentagma birimleridir, bu birimlerin birbirine balanmasyla filmin sylevi ortaya kar. Baz ifreler antopolojik-kltrel ifrelerdir; bunlar doumdan itibaren eitim yoluyla renilir (alglama, tanma ifreleri ve deneylerle edinilen verilerin belli kurallara uyularak grafie evrildii ikonik ifreler gibi), baz ifreler ise teknik adan ok daha karmaktr ve uzmanlk ister, bunlar resimlerin (planlarn) biraraya getiriliini dzenler ve baz insanlar tarafndan belli baz durumlar iin renilirler (ikonografik ifreler, pln ve montaj kurallarn kapsayan bilgiler, ykleme ileviyle ilgili ifreler gibi). Metze gre film sylevi gstergebilimi bu ikinci trden ifrelerle uramaktadr. 3 1 Dnyada saylamayacak kadar anlat var. Her eyden nce alacak sayda tr sz konusu; bu trler de, sanki her zdek, insann, anlatlarn gvenip aabilmesine uygunmu gibi, deiik tzlere dalm. Anlatnn dayana, eklemli dil (szl ya da yazl), grnt (duraan ya da devingen), el-kol-ba hareketi ve btn bu tzlerin dzenli bir karmndan oluabilir. Sylende, sylencede, fablda, masalda, uzun ykde, destanda, hikyede, trajedide, dramda, gldrde, pandomimde, tabloda, vitrayda, sinemada, izgi resimlerde, sradan bir gazete haberinde, konumada anlat hep vardr. 3 2 Sanatlar, doann ve toplumun betimlemeleridir: Bu betimlemeler, gerek ya da imgesel, grnr ya da grnmez, nesnel ya da znel olabilir. Sanatlar medyay (iletiim aralarn) ve bunlara denk den dzgleri kullanr. 3 3 imdilerde grntler gerein benzerlii olarak ideal bir dnya yaratm amacn gtmektedir. Eer plastik sanatlar tarihine bakarsanz k noktasnn estetik kayglardan ok, psikolojik isteklerden kaynaklandn grrsnz. Bu benzerliin hikyesidir ve isterseniz siz buna gerekliin hikyesi diyebilirsiniz. 3 4

31

Umberto Eco, Sinematografik ifre, (ev. : Fatma Akerson), Gerek Sinema, Say: 9, (Ocak, 1975), ss. 25-27. 32 Barthes, Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri, s. 7. 33 Guiraud, s. 88.34

Andr Bazin, Sinema Nedir?, (ev. : brahim ener), stanbul: Sistem Yaynclk, 1993, s. 15.

Peirce, sinemann temel birimi olan fotoraf zerine unlar sylyor: Fotoraflar, zellikle ipak fotoraflar temsil ettikleri nesnelere belli bakmlardan tmyle benzediklerinden reticidirler. Ama bu benzerlik fotoraflarn ekilme koullarnn onlar doaya tpatp uygun olmaya fiziksel olarak zorlamasndan ileri gelmektedir. Bu bakmdan fiziksel ban sz konusu olduu ikinci tr gstergelere girerler. Roland Barthes, belirti terimini kullanmasa da benzer eyler syler. Barthese gre fotorafa baktmzda var olan deil, daha nce olan grrz. Fotorafn dzgs de yoktur ona gre. nk gsterge ile nesnesi arasna herhangi bir ey girmedii gibi insan da iin iine girmez. yleyse fotoraf, dzgs olmayan bir iletidir. Christian Metz, bu gr sinemaya uygulayacaktr, daha sonra. Metze gre ekim gereklemi bir sylem birimidir. Baka bir deyile savdr. Szlksel bir birim olan szcn tam tersine gereklii gsterir. Tpk bir szce gibi. Ev grnts salt evi gstermez. Grnt ite bir ev diyerek bir tr gerekleme belirtisi tar. 3 5 Sinemann en zgn elemanlarndan olan kurguyla birlikte grnt, aratrmaclarn en ok zerinde altklar iki edir. Sadece kurgu konusuna adanm zmlemeler bir yana, estetik, psikoloji hatta sosyoloji ya da Balazs, Mitry, Metz, Barthes, Schefer, Deleuze, Foucault gibi yazarlar tarafndan gelitirilmi olan semiyoloji denemeleri hep sinemasal iletinin dier bileenlerine bal olarak hareketli grntnn alglanmas konusuna ncelik vermilerdir. 3 6 Metz, estetik kuramn gelitirmede Bazine ok ey borludur. Bazin, grntye inanan ynetmenler (Ayzentayn, Pudovkin, Kuleov, Gance, vb.) ile geree inanan ynetmenler (Stroheim, Dreyer, Murnau, Flaherty, Renoir, Welles, vb.) kartln kurarken sessiz sinema-sesli sinema gibi yapay bir ayrm yadsyordu. Bazin, te yandan sinema bir dildir derken, kendinden sonra gelecek Metz gibi kuramclarn ve sinema gstergebiliminin ncs olacan bilmiyordu. Konumuz asndan, 1934 ylnda Esprit dergisinde sinema zerine yazlar yaymlamaya balayan Roger Leenhardt ok nemli. nk Bazinin on yl sonra gelitirecei kuramlar iin Leenhardtn yazlar temel olacakt. Leenhardta gre ses, grntden ok konuyu ne kardndan, sanatta gereklemi byk bir aamayd. Ayrca, gsterii uygulaymlar hor gren Leenhardt, Ayzentayn sinemann retorik ustas olarak grmyordu. nk ona gre fotoraf ileme (manipulation) arac deil, gerei yanstma aracdr. 3 7

35 36

Seil Bker, Sinema Dili zerine Yazlar, Ankara: Dost Kitabevi, 1985, s. 30. A. efik Gngr, Sinemada Grnt Ynetmeni, Ankara: Kitle Yaynlar, 1994, ss. 21-22. 37 Bker, Sinema Dili zerine Yazlar, ss. 30-31.

Sesin geree inananlarca nemini vurgulamak iin yle bir rnek verelim: Grntde bir alma odas olsun. Bu alma odasnn nasl bir mekn iinde yer aldn, sadece tek bir tannan sesle belirlemek mmkndr. Ku ya da crcr bcei sesi, bu mekn krsal bir blge olarak belirtir. Yaklap uzaklaan bir polis siren sesi ise, bu mekn bir yerleim yeri, rnein ehir olarak belirtir. Gemi siren sesi ise denize yakn bir mekn artrr. Perdedeki tek bir grntnn ardndan baka grntlere gerek kalmadan ses, yaratt boyutla izleyeni ynlendirir. 3 8 Kukusuz Leenhardt sinemasnn geree ne denli yakn olduundan sz eden ilk kuramc deildi. Ancak Bazinden nce sinema gereklik ilikisini en iyi irdeleyen kuramcyd. O sinemann bir anlama arac olmadn, gsterme arac olduunu sylerken, Bazinin de, Metzin de ncs oluyordu. Leenhardta gre sinema kuramclarnn grlerinin tersine, bir dizi gsterge yerine baka bir dizi gstergenin kullanlabilecei bir simge dizgesi deildir. Daha sonra Metz ayn dnceyi gstergebilimin terimleriyle dile getirir: sinema langue (dil) deil, langage (dilyetisi)dir. Leenhardta gre anlamlama retoriktir. Retorik ise konumann ve uzlamsal sanatn kipidir. O retorik ieren sinemay ho grmez, nk sinemada nemli olan eretileme deil, eksiltidir. Evreni gizemli bulduundan eksiltiyi yeler. Evren ona gre tmyle verilemez. Bazinin k noktas fotoraf grntsnn varlkbilimiydi: Fotoraf imgesi (grnt), zellikle sinematografik imge br imgelere benzetilebilir mi, onun br imgeler gibi nesneden bamsz bir varl olduu dnlebilir mi? mgelemi canlandran, bellee yardm eden benzerlikleri plastik sanatlar hakl klyordu. Oysa fotoraf yine de baka bir eydir. Bir nesne ya da kiinin imgesi olmaktan ok onun izidir. retilme biimi onu br yeniden retim uygulaymlarndan temelden ayrr. Fotoraf gerek ve belirgin bir izlenimin mercek araclyla kalplatrlmasdr. Bylelikle o kendinde salt benzerlikten te bir ey, yani zdelik tar. Bu grler peircen grlerine benzer. Bazinin szn ettii nesne ile onun izi arasndaki varlksal ba Peircen tanmdr. Bazine gre: Tm sanatlar insann varolmasn gerektirirken, fotoraf stnln insann olmamasndan alr. Fotoraf bizi doadaki bir grng gibi etkiler, gzellikleri kkenlerinin ayrlmaz bir paras olan bir iek ya da kar tanesi gibi. Bazine gre biz doadaki gizli gereklii ortaya karmak iin imgelemimizi doaya yneltiyoruz. Sinemann ham maddesi gerekliin brakt iz. Onun kuram nsel olarak nesneyi gerektiriyor ya da doay. Fotorafa bakarken salt nesnenin niteliklerini deil, onun varln gryoruz.38

Levend Kl, Grnt Estetii, stanbul: Kavram Yaynlar, 1995, s. 92.

Bylece gerekliin sinemada brakt izlerin iki zellii ortaya kyor: zler nesnelere doutan baldr ve izler hazrdr. Yorumu gerektirmezler, grnce tanrz onlar. Sinema bu nedenle gerekliin kendisi deil, sonumazdr. Belirti nesneyle arasndaki gerek bantdan tr yorumcunun gcl gstergeyi edimli gsterge olarak yorumlamasn gerekletirir, nesneyi betimlemeksizin yorumcunun dikkatini eker. Belirti nesneden etkileniyor, ama onun nesne tarafndan edimli deitirimi de sz konusu. Bazinin, gerekliin kendisi deil sonumazdr dedii bu. boyutlu uzam yanlsamasn gerekletiren perspektif, ayrca ses, renk ve geni perde bizi, geree daha ok yaknlatran uygulaymsal gelimelerdir. Bu nedenle de Bazin bu tr gelimeleri sevinle karlar. Gerekliin tam temsil edilebilmesi olanakldr artk. 3 9 Ayzentayn da gerekten yola kar, Bazin de. Ayzentayn filmin gerekle ban koparr. Montajla gerei yeniden dzenler. Bazine gre montajdan yana olan ynetmenler olay yok ederler. Olayn yerine kurmaca olay koyarlar. Kuleov, Ayzentayn ve Gancen kurgular olay gstermez, olay antrr. Bazin gerekten yola kar, ama gerein tesine gemez. Filmin gerekle ilikisini koparmaz. Bazin, ekimler arasndaki doal kurguyu yadsmaz kukusuz, ama montaj, ekimler arasndaki ak ilikiyi yadsr. Ayzentaynn montaj anlayn eletirir. Montajn yerine uzun ekimi, alan derinliini koyar. Bazin montaj yadsmaz, montajn nemini azaltr. rnein Welles, Citizen Kanede (Yurtta Kane,1941) dramatik etkiyi kesmeye ba vurmadan yaratr. Alan derinlii kullanmyla Welles birka sahneyi bir evrime sdrr. Alan derinliini Welles bulmad kukusuz. Bazine gre Wellesin nceli Renoir. Bazine gre Renoirn derinlik yaratma abalar montajn nemini azaltt. evrinme ve derinlik anlam yaratmada etkili oldu. Bazin, olayn paralanmasn istemiyor, kurgusuz film olmaz, ama ynetmen alan derinlikli uzun ekimleri kurgu ile kaynatrabilir. Alan derinlii olayn ayrntlarn gstermekle kalmaz, anlama da katk getirir. Alan derinlii izleyicinin grnt ile yakn bir iliki kurmasn salar. stelik alan derinlii izleyicinin katksn gerektirir. zleyici etkin olmak zorundadr. Ayzentayn, izleyicinin montajdan tr filme katlacan syler, Bazin ise uzun ekimden tr. Bazine gre montajda izleyici ynetmenin setiini grr. Montajla yan yana gelen iki grntnn bir tek anlam vardr. Montaj doas gerei ok anlamlla kapaldr. Bazine gre yk gizem ve belirsizlie gereksinim duyar. Gizem ise alan derinlikli grntde vardr. 4 039 40

Bker, Sinema Dili zerine Yazlar, ss. 31-32. Seil Bker, Film ve Gerek, Eskiehir: Anadolu niversitesi Eitim Teknolojisi ve Yaygn Eitim Vakf Yaynlar, 1989, ss. 21-22.

Sinemada bir kartlk varsa, bu kartlk iki ayr sinema dilinden kaynaklanmaktadr. Grntye inanan Ayzentayn, Pudovkin, Kuleov, Gance gibi ynetmenler Metzin deyimiyle langue yaratanlar, geree inananlarsa langage yaratanlardr. Bazine gre sesin sinemaya girii, geree inanan ynetmenlerin anlatmn desteklemitir, nk ses gerein ayrlmaz bir esidir. Bazin sinemada uzlamdan yana deil, ona gre uzlam gerekliin grntsn ssler gibi grnse de aslnda onu karartr. Simgeye Metz de kar kar, nk simge sinema dilini languea dntrr. Olgunun bir kezlik oluunu vurgulayan Bazin, stdyoda gerekletirilen yapmlarn stdyo hilesinin en yetkin rnekleri olmalarna karn yknlemeze ykndklerini syler. Bir kezlik olgunun yeniden yaratm baka sanatlara zgdr. Sinemada ancak grntnn temsil edilen olaya ball sz konusu olabilir. Burada Bazinin, Peircen belirti tanmna nedenli yaklat ak. Bazin, izleyicileri honut etmek iin kimi filmlerde uzlamsal biem ve ileti kullanlmasn ho grmez. Ona gre sinemann gerein deiik ynlerini anlatacak saysz biemi vardr. Bazin, 1948de Alc Kalem bildirisinde sinemacnn romanc ile e deerli olduunu vurgulayan arkada Alexandre Astruc anmsatarak, ynetmenin biemini hammaddenin gerektirdii gibi yaratmada zgr braklmasn ister. Alc kalemcilere gre sinema diyebileceimiz bir olgu yoktur, yalnzca filmler vardr ve her film kendi biemini bulmaldr. Daha sonralar Barthes, Metz gibi yazarlar sinema dilinin anlam yaratmada ne denli varsl olduunu vurguladlar. Sinema dilini uzlam ve klielere indirgemek Barthesa gre bayalktr. rnein, zamann getiini belirtmek iin takvimden hzla kopan yapraklar gstermek, Parisi anlatmak iin neon klarn, bulvar kahvelerini, Eyfel Kulesini gstermek. Bazinin sinema yaklamnn Peircen kuramna kout olduunu gsteren bir rnek de sinema tiyatro karlatrmasdr. O gerek dramatik dzenleme gerek sahne dzenlemesiyle tiyatroyu sinemadan ayrr. Tiyatro yaamdan ayr bir gereklik. Oysa sinema doal dnyay salt genileten bir ortam. Tiyatro izleyiciyi pervane gibi na eker. Sinema tam tersine izleyiciyi alcnn srekli olarak aydnlatt sonsuz, karanlk bir dnyaya eker. Alcnn srekli olarak gsterdii dnya ise doal dnyadr. Nesneleri doada hazr olan, nesneleriyle varlksal balar olan grntler alcnn srekli olarak aydnlatt sonsuz karanlk dnyada izleyicinin karsna karlar. 4 1 amzn bilimi olarak nitelenen gstergebilim giderek zel dallarn da oluturuyor. Sinema gstergebilimine de artan bir ilgi var. Roland Barthes, Christian Metz, Pier Paolo Pasolini, Umberto Eco gibi41

Bker, Sinema Dili zerine Yazlar, ss. 33-36.

kuramclar bu yeni bilim dalnn nda sinema diline, kuramlarna, estetiine yaklayorlar. nk sinema her eyden nce bir dil olgusu. 4 2 Bu aratrma projesinin amac gstergebilimin ya da sinema gstergebiliminin genel sorunlarn tartmak deil. Gstergebilimin kuramlarnn sinemayla ilikisini belirlemek olabilir. Bu nedenle bu blmde Peirce ve Bazinin grntye ilikin grlerinin koutluunu gstermeye altk. 4.2. Sinema Gstergebilimi: Metz Christian Metzin dedii gibi, sinema yaps gerei yananlam yaratr. Baka yananlam yaratclarna gereksinimi yoktur. nk sinemada gsterenle gsterilen birliktedir, bundan dolay da seyirliin kendi anlamlamas vardr, bylece seyirliin kendi gsterge olmutur. Bu olguyu Saussurea dayanarak amaya alalm. Saussurea gre gsterge bir nesneyle bir ad birletirmez, bir kavramla bir iitim imgesini birletirir. itim imgesi sesin anlksal izidir, duyularmzn tanklyla bizde oluan tasarmdr. izim 1 Saussuren szl dillerdeki gstergeler iin verdii izelge. izelgede kavram (aa) gsterilen , iitim imgesi gsteren, kavramla iitim imgesinin birleimi gsterge.aa

(kavram) iitim imgesi iitim imgesi

ZM 1Aa kavramnn yazl olarak sunulduunu dnelim. Saussuren izelgesinden yola karak izim 2deki gibi bir izelge izebiliriz. Kavram (aa) gsterilen, yazl imge gsteren, kavramla yazl imgenin birleimi gsterge. Bu ilemde de imge anlkta tasarlanyor.aa

(kavram) yazl imge yazl imge

ZM 2 Son olarak gstergenin grsel bir e olduunu varsayalm (izim 3). Grsel e bal bana bir gsteren, sinemada gstergenin kendisi.42

Seil Bker, Film Dili Kuramsal ve Eletirel Eilimler, stanbul: Kavram Yaynlar, 1996, s. 56.

aa

(kavram) grsel e grsel e

ZM 3 Ynetmen bu doal anlatml grntlerle diledii anlam yaratr. Metze gre her ekim bir dzenlemedir, seyirliin kendi gzellii vardr. Potemkinde (Bronenosets Potemkin, Ayzentayn, 1925) deiik aslan heykelinin ayr ekiminden oluan ayrm grkemli bir dizim oluturur, ama, bu szl dillere zg bir olgudur. Metze gre szl dillerde kullanla