göktürk yazısı Öğrenme - kitap güncem

8/9/2019 Gktrk Yazs renme - Kitap Gncem

1/35


2/35


3/35

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER www.bilgicik.com

Gktrk Tarihi Hakknda

Gktrkler, 500'l yllarda Avarlar'a bal olarak yaayan vebir ksm Aina nderliinde Altaylar'n gneyine g edenbirka Trk topluluunun birlemesinden meydana

gelmitir. Bu bilgi hem in kaynaklar hem de BozkurtEfsanesi gibi szl Trk kaynaklarnca desteklenmektedir.

Bumn, 534 ylnda balarnda bulunduu Trk topluluunugeniletip glendirmek iin Tabga devletiyle iliki kurmuve 542 ylnda in'e sefer dzenlemitir. Bu srada Bumn,

Juan Juanlar olarak bilinen Avarlarlar'a kar ayaklanan Tlisler'in isyann bastrarak 50.000 kiiyikendine balamtr. Avar hkmdar ile Bumn arasnda kan bir anlamazlk nedeniyle,Gktrkler 552 ylnda Avarlar'a kar bamszlklarn ilan etmiler ve bir bahar baskn ile JuanJuanlar' ortadan kaldrmlardr.

Bumn, tken'de Gktrkler'in kaan olduunu duyurmu; fakat ayn yl vefat etmitir. BumnKaan'dan sonra devletin dousunu Bumn'n olu Mukan; batsn ise kardei stemi ynetmeyebalamtr. Bu dnemde Gktrk devletinin en parlak devirleri yaanmtr. stemi Yabgu nceSasaniler'le, daha sonra da Bizans ile ittifak kurmak istemitir. 572 ylnda Mukan Kaan; 576ylnda ise stemi Yabgu vefat etmitir.

Mukan Kaan'dan sonra Dou Gktrk Kaanl'nn bana Tapar Kaan; stemi Yabgu'dan sonraBat Gktrk Kaanl'nn bana ise stemi'nin olu Tardu gemitir. Dou Gktrkleri inlilerlemcadele etmi, bir sre onlar vergiye balamlardr. Fakat 630 ylnda trl in entrikalaryznden onlara yenilmi ve in egemenliinde yaamaya balamtr. Bat Gktrkleri de in,Bizans ve Sassaniler'le mcadele etmi ve 659 ylnda in egemenliine girmitir.

in egemenliine nce giren Dou Gktrk Kaanl'na bal Trkler, in tutsaklnda yaamayadayanamamlardr. 639 ylnda Krad adl bir Trk kahraman, yetitirdii 40 eriyle birlikte inSaray'n basm ve yzlerce inliyi ldrmtr. in prensini yakalamaya ok yaknken, dardangelen in birliklerine daha fazla dayanamayp sarayn ahrndan aldklar atlarla Vey Irma'nadoru kamaya alan Trk yiitleri, evrede devriye in birliklerini geemeyerek umaavarmlardr. Bu ihtilal hareketi, baarya ulamadan sonulanm; fakat in'de yaayan binlercetutsak TRK'n yreine bamszlk lksn salmaya yetmitir.

682 ylnda Kutlu Kaan nderliinde tken'e gelen ve burada yeniden il kurmaya alanGktrkler'den bir topluluk, zaman iinde glenmi ve bamszln ilan etmitir. l'i derleyip

toplad iin Kutlu Kaan, lteri adn almtr. lteri'in kaanlk dneminin sonlarna doru,in'deki Bat Gktrkleri de bamszlklarna kavumulardr. lteri Kaan'dan sonra kinciGktrk Devleti'nin bana geen Kapgan Kaan, in mparatoriesi'ne art koarak in'dekiTrklerin iadesini salam, Bat ve Dou Kk Trklerini birletirmi; Uygur, Krgz, ik, Basml,Karluk gibi birok Trk boyunu da kaanla balayarak Trk birliini kurmu; drt bir yanasaysz seferler dzenleyip ordular gndererek balya ba edirmi, dizliye diz ktrmtr.

Kapgan Kaan'dan sonra yaanan ksa bir gei dneminden sonra; Bilge Kaan ve Kl Tigin'indevleti birlikte ynettikleri, 716 - 734 yllarn kapsayan parlak bir dnem balamtr. BilgeTonyukuk'un vezir olduu bu dnemde, in zerinde mutlak egemenlik salanm ve in'dekibtn Trkler getirilerek Trk birlii salamlatrlmtr. Orhun Yaztlar, kinci Gktrk Devleti'nin

bu dneminde dikilmitir ve yazl metinlerden takip edebildiimiz Trk tarihinin ilk sayfalar, bukutlu belgelerle gnmze kadar ulamtr.

Sayfa: 2


4/35


Gktrk Harfli Yaztlar

Gktrk harfli yaztlar iinde en ok bilinen ve zerinde en ok aratrma yaplanlar Kktrkbeng talardr. Kktrk beng talarnn byk ounluu Orhun Irma evresindebulunmaktadr. Bunun iin bu yaztlara, Orhun Yaztlar da denilmektedir. Orhun Yaztlar

denildiinde akla genellikle Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlar gelmektedir. nk bu yazt, geni ierie sahiptir ve nemli bilgiler vermektedir. Aada Gktrk harfli btn yaztlarlistelenmitir.

Kktrk Yazl Metinleri Kktrk Beng Talar

1- Kktrk Beng Talar2- Uygur Bitigleri3- Yenisey Yaztlar4- Dier Yaztlar

- Moolistandaki Dier Yaztlar- Dalk Altay Cumhuriyetindeki Yaztlar

- Krgzistandaki Yaztlar- Trkistandaki Yaztlar- Kuzey Kafkasya Yaztlar- Krm, Balkanlar ve Macaristanda Bulunan Yaztlar- Sekel Yazt

1- oyren (oyr) / (687 - 692)2- Hoytu Tamir / (717 - 720)3- ngin (bara Tamgan Tarkan) (719 - 720)4- he Huuto (Kl or) / (723 - 725)5- he Aete (Altun Tamgan Tarkan) / (724)6- Bayn okto (Tonyukuk) / (716 - 734)

7- Birinci Orhun (Kl Tigin) / (732)8- kinci Orhun (Bilge Kaan) / (735)9- he Nur / (730)10- Hangiday

,

Kktrk yazl metinleri iinde tarihi bilinen ve bugne ulaan en eski Trk yazt oyr yaztdr.Bir Kktrk erinin lteri'e katldn anlatan bu yazt, 687 - 692 yllar arasnda dikilmitir ve 6satrdan olumaktadr. Son yllarda Moolistan'da Birinci Gktrk Kaanl dnemine ait 581ylnda yazlm Bugut Yazt bulunmutur. Bu yazt oyr yaztndan daha eski tarihte yazlmolmasna ramen Trke deil, Sodcadr.

Orhun Yaztlar iinde daha fazla nem tayan byk yazt hakknda ksa bilgiler:

1. Kl Tigin Yazt: Kaan olmasnda ve devletin kuvvetlenmesinde birinciderecede rol oynam bulunan kahraman kardeine kar Bilge Kaann duyduuminnet duygularnn ifadesi olan bu yazt, 732 ylnda Bilge Kaan tarafndan kardeiadna diktirilmitir. Kktrklerin birinci dnemdeki evket devrini, daha sonra naslzayflayp in'e tutsak olduklarn, in esaretinden kurtulularn ve nihayet KlTigin'in kahramanlklarla dolu hayatn anlatr.

Kl Tigin, lteri Kaan'n olu ve Bilge Kaan'n kardeidir. Amcas Kapgan Kaan'nlmnden sonra tahta aabeyini oturtmak iin Kapgan Kaan'n oullaryla

mcadele eden Kl Tigin, aabeyiyle birlikte Byk Okyanus'tan Afganistan'dakiDemir Kap'ya; Tibet'ten Sibirya'ya kadar uzanan geni corafyada birok kavimzerine 20'den fazla akn dzenlemi, Trk tarihinin en byk kahramanlarndanbiridir.

Bilge Kaan, 71 satrdan oluan Kl Tigin Yazt'n yeeni Yollug Tigin'e yazdrmtr.Olaylar Bilge Kaan tarafndan anlatlmtr. Kl Tigin bidesi, kaplumbaa eklindekioyuk bir kaide tana oturtulmutur ve yazt bu kaidenin yanna devrilmi bir ekilde

bulunmutur. zellikle devrik vaziyette rzgra maruz kalan ksmlarnda tahribat ve silintilerolmutur. Ykseklii 3,75 metredir. tina ile yontulmu, bir eit kire ta veya saf olmayanmermerdendir. Yukarya doru biraz daralmaktadr. Drt cephelidir. bidenin st kemer eklinde

bitmektedir ve yukar ksmda be kenarl olmaktadr. Dou cephesinin stnde kaann iaretivardr. Bat cephesi byk bir ince kitabe ile kapldr. Dier cephesi Trke kitabelerle doludur.

Sayfa: 3


5/35


2. Bilge Kaan Yazt: Bilge Kaan'n lmnden bir yl sonra (735) olutarafndan Kl Tigin Yazt'nn bir kilometre uzana diktirilmitir. Bu yaztdevrilmi ve paralanmtr. Bunun iin dier yaztlara gre daha fazlatahribata uramtr. Bu yaztta da yine Bilge Kaan konumaktadr. Bu yaztnbyk ounluu, Kl Tigin Yazt'yla ayndr. Yalnzca Kl Tigin'in olmadzamanlarda geen olaylar farkldr.

lteri Kaan'n olu, Kapgan Kaan'n yeeni, Tonyukuk'un damad ve KlTigin'in aabeyi olan Bilge Kaan; 19 yl adlk, 19 yl da kaanlk yapm olanbyk bir devlet adamdr. Trk tarihinin en byk hkmdarlarndan biri veTrk hitabet sanatnn ilk byk ismidir. Trk edebiyatnn ilk isimleri olanTonyukuk hatra trnn, Bilge Kaan ise hitabet trnn ilk rneklerinivermitir.

Yaztn geni olan dou yznde 41 satrlk; daha dar olan kuzey ve gneyyzlerinde ise 15'er satrlk Trke metin bulunmaktadr. Bu abidenin de bat

yznde kk bir ince metin varsa da, bu blm byk lde tahribata uradndan metnin

pek az okunabilmitir.

3. Tonyukuk Yazt:Bu yazt, lteri Kaan'n isyanna itirak eden ve o gndenBilge Kaan devrine kadar devlet idaresinin ba yardmcs olarak kalan byk Trkdevlet adam ve bakumandan Tonyukuk'un ihtiyarlk dneminde, bizzat kendisitarafndan diktirilmitir. Abidede konuan kii Tonyukuk'tur.

Tonyukuk Yazt, devrilmemi dikili ve drt cepheli iki ayr tatan olumaktadr.Birinci ve daha byk olan tata 35, ikinci tata ise 27 satr bulunmaktadr. Buabidenin yazlar, Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarndakinden daha zensiz veokunakszdr. kinci ta, birinciye gre daha ok ypranmtr.

Bu yaztn ne zaman dikildii kesin olarak belli olmamakla birlikte, Bilge Kaan'Inhkmdarlk yapt 716 - 734 yllar arasnda dikildii dnlmektedir. YazttaTonyukuk, Trk edebiyatnda hatra trnn ilk byk eserini ortaya koymutur.

Gktrk yazl metinler iinden, Orhun Yaztlar denildiinde akla ilk gelen byk beng ta hakknda bilgiler verdikten sonra, dier Kktrk beng talarhakknda ksaca bilgi verebiliriz:

oyren (oyr) / (687 692): Tarihi bilinen ve bugne kadar ulaan en eski Trkyaztdr. Bir Kktrk erinin lterie katldn anlatan 6 satrlk bir yazttr. Konu

asndan olduka basittir; fakat ilk yazt olmas bakmndan ok nemlidir. Hoytu Tamir / (717 720): Hoytu Tamir blgesinde bulunduu iin kendi blgesinin adnalmtr. Dier yaztlardan fark; ta zerine kaznarak deil, kayalar zerine boyanarakoluturulmasdr. 34 paradan oluur. Metinlerde, Kl orun Trgilerle savamas anlatlr.

ngin / (719 - 720): 19 satrdan oluur. Bilge Ibara Tamgan Tarkan adl bir beyin Trk Ulusu iinnasl altklar anlatlr. Yaztta, kaana ballk fikri ilenmitir.

he Huotu (Kl or) / (723 - 725): 29 satrdan olumaktadr. Kl orun savalardakiyiitliklerini anlatmaktadr.

he Aete (Altun Tamgan Tarkan) / (724); he Nr / (730) ve Hangiday adl birka satrlk

metinden oluan kk yazt da, Kktrk Beng Talar arasnda bulunmaktadr.

Sayfa: 4


6/35


Orhun Yaztlar'nn Bulunuu ve Yaplan almalar

13. yyda Tarih-i Cihangay yazan lhanl tarihisi Alaeddin AtaMelik Cveyni Kktrk yazl metinlerini grmtr. Cveyniningrd yazl kayalar, Uygur bitiglerinden Karabalsagun

yaztlardr. nl tarihi bni Arabah da Kktrk harflerindenbahseder ve Ben grdm, 41 harf var. der.

Batda Yenisey Yaztlarndan ilk bahseden Romen SeyyahNicolaie Gavriloyi Milescudur. 1721in sonlarnda GneySibiryada, Yenisey Irmann ve kollarnn sulad Abakanblgesinde gen bir doktor (Almanyal bilgin D. G. Messerchimidt) vegen bir subay (sveli J. P. Tabbert) bahsettii talar grmler veYenisey Yaztlarndan nc Uybat ve Yenisey - Tes Yaztnkefetmilerdir.

Bu bilgilerin neredilmesi Bat bilim dnyasnn dikkatiniekmitir. Bunun zerine aratrmalar balam ve Avrupalbilginler bu yazlarn kimlere ait olduu konusunda tahminler

yapmaya balamlardr. Kimi bu yazlarn Prusyallara, kimi skitlere, kimi Yunan ve Romanllaraait olduunu savunmutur. Bu arada ilmi seferler dzenlenmi, yeni talar kefedilmitir.

1889 ylnda Nikolay M. Yadrintsev, Moolistanda aratrmalar yaparken daha sonradan KlTigine ait olduu anlalan beng ta bulmutur. Yadrintsev Bilge Kaana ait abide ile Ongin

Beng Tan da kefetmitir. Bu srada baka bir aratrmac 1893te Hoytu Tamir yaztlarnbulmutur. Tonyukuk beng ta ise, 1897de botaniki Yelizaveta Klements tarafndankefedilmitir.

Kl Tigin ve Bilge Kaan Beng Talarnn bulunuu, yazy zmeye alan bilginlere yeni ufuklaramtr. nk bu talar hacimlilerdi ve bat cephelerinde ince metin bulunuyordu. incemetinler okununca abidelerin Kktrklere ait olduu anlalmtr. Sonraki srete WilhelmRadloff ve Danimarkal dil bilimci Wilhelm Thomsen arasnda bu esrarl yazlarn kefi konusundayar balamtr.

Wilhelm Thomsen uzun aratrma ve incelemeler yaptktan sonra yaztlardaki satrlarn sadansola sralandn zm; nl seslerle dier baz harfleri kefetmi ve arkas orap sk gibigelmitir. Esrarl harflerin srrn zen Danimarkal dil bilimci W. Thomsen, 25 Kasm 1893te, butatan abidelerin Trklere ait olduunu tm dnyaya duyurmutur.

Wilhelm Radloff 40 Yenisey, 10 Hoytu Tamir ve 6 Moolistan olmak zere, toplam 56 yazt ilkokuyan, ilk tercme eden, szlklerini ve gramerini yapan bir ncdr. Fakat Radloff hazrlad ilkalmay yaymlamakta acele ettii iin, bu almas okuma yanllaryla doludur. Thomsen'inRadloff'tan iki yl sonra yaymlad alma ok daha baarl olduundan, bu eser Trklk bilimi

alannda daha yaygn kullanlan bir kaynak olmutur.

Sayfa: 5


7/35


Trkiyede Kktrk Yaztlarn ilk tantan bilim adam Necip Asmolduu gibi, Orhun Abideleri'ni ilk defa neretme erefi de onaaittir. Msterikler Kongresinde Ahmet Mithat Efendi, Thomsenitanmtr. Ahmet Mithat, Thomsen'den ald mehur kitabnnshasn Necip Asma vermitir. Necip Asm da 1897de Pek

Eski Trk Yazs adyla lkemizde Kktrk harfleri ve abidelerihakknda ilk kitab yaymlamtr.

emseddin Sami, Orhun Abidelerini bizde neretmeye teebbseden ilk kiidir. Kktrk Beng Talarnn ksmen de olsa ilktercmesi Ahmet Hikmet Mftolu'na aittir ve Gnl Hanmadl bir roman ierisinde yer alr. M. Fuat Kprl Trk EdebiyatTarihi adl eserinde antlardan bahsedip, deerlendirmeleryapmtr. Trkiyede beng talar konusunu Eski Trk Yaztlaradl eserinde en geni lde ileyen byk tarihi Hseyin Namk Orkundur.

1943te Nihal ATSIZ, Trk Edebiyat Tarihi adl eserinde Tonyukuk ve Kl Tigin beng talarnnbugnk Trkeye evrilmi ekillerini vermitir. lk basks 1970te neredilen Muharrem ErgininOrhun Abideleri adl eseri byk beng tan yeni okunu ve tercmelerini iermektedir.imdi Muharrem Erginin talebelerinden Osman Fikri Sertkaya bir kuyumcu titizlii ile abidelerzerinde almaktadr.

Orhun Yaztlar ve Orhun Trkesi Grameri gibi eserlerle yaztlar hakknda ok kapsamlalmalar yapan nemli isim Talat Tekindir. 1985 ylnda Byk Trk Klasikleri dizisinin 1. cildindeBengta Edebiyat balyla Ahmet Bican Ercilasun da, Tonyukuk ve Kl Tigin antlarnn yenibir aktarmn vermi, antlar zellikle edebi ynden deerlendirmitir.

1990 ylndan itibaren Kktrk Antlar zerindeki almalar, Trkiyede byk bir ivmekazanmtr. Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanlna bal olarak kurulan Trk birlii veKalknma Ajans (TKA), Kktrk Antlar konusuna byk nem vermitir. Trk Dil Kurumuncabalatlan projelerle de Kktrk Antlar konusunda ilerlemeler kaydedilmitir. Tonyukuk Klliyesiile Bilge Kaan - Kl Tigin Klliyelerinde, 1988de inasna balanan koruma ve mze binalar1990da TKA tarafndan teslim alnmtr.

Bugn Amerikadan Japonyaya kadar btn dnya Trkologlar, hemen hemen her dildeheyecanla beng talar aratrmaktadr. bideler zerinde yaplan almalar sonucunda, 6 tanesibyk olan Orhun harfli yeni kitbeler ve metinler bulunmu, neirler birbirini kovalamtr. Sonzamanlarda Orhun Irma vadisinde yaplan arkeolojik aratrmalar da hz kazanm ve buradayzlerce heykel, balbal, eitli eserler ve ehir harabeleri bulunmutur. Bu alanda yaplanalmalarn adlar bile, bir kitap tekil edecek kadar genitir.

Gerekten de Orhun bidelerini, bugn Trkiye'den binlerce kilometre uzakta eski Trkyurdunda, bugnk Moolistan'da Trkln ehadet parmaklar olarak ykselen bu mbarektalar kana kana okumak, her kelimesi zerinde derin derin dnmek, resimlerini hu iindeseyrederek ruhu ykamak, her Trk iin mill ibadettir.

Sayfa: 6


8/35


Gktrk (Orhun) Yazs Hakknda

Trklerin bilinen ilk yazl kaynaklar olan Orhun Yaztlar'nda kullanlan Gktrk Yazs, 7. yzylakadar ilenerek temellendirilmi ve bu dnemden sonra yazl kaynaklarda kullanlr olmutur.Orhun yazsnn Gktrkler dneminde olutuu sylense de, Gktrk Yaztlar'nda kullanlan yazdili zerinde yaplan dil bilimsel aratrmalar, Trk yaz dilinin Gktrklerden ok daha nceyekadar uzandn gstermektedir. Bir yaz dilinin, Orhun Abideleri'ndeki olgunlua ulaabilmesiiin, uzun yllar boyunca ilenmesi gerekmektedir. Bu durum gz nne alndnda, Orhun yazdilinin en eski dnemlerinin milattan nceye kadar uzandn syleyebiliriz.

Trk yaz dilini belgelerle takip edebildiimiz 7. yzyldan sonraki dnemde, Orhun yazs 5-6yzyl boyunca Trklerin yaad geni corafyada kullanlmtr. Karahanllar dneminde

Uygurlarn oluturduu yeni alfabenin yaygnlamaya balamasyla, Gktrk yazs braklmtr. Buyaznn en gzel rneklerini bulduumuz Orhun Yaztlar, bin yldan fazla sre boyunca kendinikoruyarak bugnlere ulam olsa da, ancak 19. yzyln ortalarnda kefedilmitir.

Gktrk alfabesindeki harfler, doadaki nesnelerden hareketle oluturulmutur. Bu zelliiyleOrhun alfabesinin, Gktrklerden binlerce yl nce yaayan TRKlerin oluturduklar bir resimyazsnn devam olduu sylenebilir. nk harflerin ou, doadaki veya insan tasavvurundaki

nesnelere benzemektedir. Sz gelimi, "OOOO" harfi, aa doru bakan bir oku gstermektedir. Buharfin alfabedeki karl da, "ok - uk" biimindedir. Bu konu ilerleyen sayfalarda ayrntl olarakilenecektir.

Gktrk yazsndaki harfler, genellikle dikey ve yatay izgilerden olumaktadr. nk Gktrkler,genellikle harfleri sert yzeylere kazyarak yazy oluturuyorlard. Bir bakma ivi yazs zelliigsteren Orhun yazs, ilkel yntemlerle talara kaznd hlde olduka estetik bir grnmesahiptir. Gktrk yazs, genellikle keskin izgilere sahip olmakla birlikte, kat zerine aktarlnca(Irk Bitig gibi) tarihi sre ierisinde daha yumuak izgilerden olumaya balamtr.

Gktrk yazs, bugnk Trk yazsna tam ters biimde sadan sola doru yazlmaktadr. Alfabedetoplam 38 harfbulunmaktadr. Bu harflerin 30 tanesi sessiz, 4 tanesi sesli, 4 tanesi de ift seslidir.imdi Orhun Trkesinin gramerini ve szck bilgisini bir yana brakarak, Gktrk yazsn

renmeye harfleri tanmayla balayabiliriz.

Sayfa: 7


9/35


Gktrk alfabesindeki 38 harf, aadaki tabloda toplu hlde gsterilmitir. Bu tablo, Orhunyazsn renirken, zellikle nszlerin kalnlk - incelik durumlarn anmsamak amacyla skakullanlacaktr.

Sayfa: 8


10/35


Gktrk alfabesinde 30 tane nsz harf bulunmaktadr.Bu harflerin 20 tanesi "kalnlk - incelik" durumuna gredeimektedir. Geriye kalan 10 harfin de, 5 tanesi btnnllerle kullanlan harflerden; 5 tanesi ise ift nszkarlayan harflerden olumaktadr.

Kalnlk - incelik uyumuna gre deien nszlerinkullanm, u ekildedir: Gktrk alfabesinde nszlerinkalnlk - incelik uyumu, gnmzdeki byk nl uyumuile balantldr. Eer bir szcn ilk hecesinde "kaln" birnl var ise, yazda o hecedeki nszn "kaln" biimikullanlr. Eer ilk hecedeki nl "ince" ise, o hecedekullanlan nszn de "ince" biimi kullanlr. rnein

"budun" szc Gktrk yazs ile "NDuBNDuBNDuBNDuB" biimindeyazlmaktadr. Dikkat edilirse "budun" szcnn ilkhecesinde "u" nls bulunmaktadr. "U" sesi kaln bir

nl olduu iin, onunla ayn hecede bulunan "b" sesininde "kaln" biiminin (BBBB) kullanlmas gerekmektedir.

Uyumu baka bir rnek ile aklayalm: "Tigin" szc

Eski Trkede "ngitngitngitngit" biiminde yazlmaktadr. Buszcn ilk hecesinde bir ince nl olan "i" nlsbulunmaktadr. Bunun iin o hecedeki "t" nsznn de

"ince" biimi olan "tttt" harfi kullanlmaldr.

imdi Eski Trkedeki nszlerde grlen kalnlk - incelik

uyumunu bir genelleme yaparak tanmlayalm: Eer birszcn ilk hecesinde "kaln" nl (a, , o, u) varsa, ohecedeki nsz de "kaln"; eer ilk hecede "ince" nl (e,i, , ) varsa o hecedeki nsz de "ince" biimiylekullanlmaldr. Elbette bu kural, yalnzca kalnlk - incelikuyumuna dahil olan 20 nsz iin geerlidir. Zira "m"

sesini karlayan "mmmm" harfinin kaln veya ince biimi yoktur.

Btn nllerle kullanlan nszler, iinde ", m, p, , z" seslerinin bulunduu herhangi birszcn iinde kullanlabilirler. rnein ressam anlamna gelen "bedizi" szcndeki ""

sesini karlayan harfi ve z sesini karlayan zzzz harfi, kendisinden sonraki ve ncekinlnn kaln veya ince oluundan bamsz olarak "izizizizddddbbbb" biiminde kullanlmaktadr. Ayn

ekilde bugn "gm" biiminde kullanlan "km" szcnn "mkmkmkmk" biimindeki

yazmnda "m" sesini karlayan "mmmm" harfi ile "" sesini karlayan "" harfinin nllerindurumundan bamsz olarak kullanldklar grlebilir.

Kalnlk - incelik uyumuna gre deien nszlerin ve btn nllerle kullanlanlarn dnda, ift

nszden oluan "" [ny], "UUUU" [ld - lt], "IIII" [n], "PPPP" [nt] ve "" [ng] harfleri bulunmaktadr. Buharfler, iinde bu ift nszlerden bulunan szcklerde kullanlrlar. rnein "erin" szcn,

sondaki "n" sesini, "IIII" harfiyle karlayarak "IrIrIrIr " biiminde yazabiliriz. Bu szc "nrnrnrnr"

biiminde de yazmay dnebiliriz; fakat burada "n" sesi iin "nnnn

" ve "" harflerini kullanmakyerine, tek "IIII" harfini kullanmak daha mantkl ve kurall olacaktr.

Sayfa: 9


11/35


Gktrk alfabesindeki nsz harfleri ve kullanmlarngrdkten sonra, nllerin nasl kullanldklarnabakabiliriz. Gktrk alfabesinde toplam 4 tane nl vardr.Bugn Trkede kullandmz 8 nl, Gktrk alfabesinde

4 harf ile gsterilmektedir. "A" ve "E" nllerini "eeee" harfi;

"I" ve "" nllerini "iiii" harfi; "O" ve "U" nllerini "oooo"

harfi; "" ve "" nllerini ise "" harfi gstermektedir.Yandaki tablonun en altnda grdnz sonuncu harf ise,

"kapal e" () sesini belirtmek iin kullanlan "EEEE" harfidir.Bu harf, Orhun Yaztlar'nda gememekle birlikte YeniseyYaztlar'nda birka szckte kullanld iin, Gktrkyazsndaki nller arasnda sralanmtr.

Gktrk alfabesinde nllerin says olduka azdr; fakat bunszlerin okluuyla telafi edilmitir ve bu durum yazda genellikle soruna yol amamaktadr.

Tabloda grlen ilk iki nl harf olan aaaa [a, e] ve [, i], szckler iindeki nszlerin kalnlk -incelik durumlarna gre rahatlkla ayrt edilebilmektedir. nk bu harflerin kullanld szck,eer kaln nszlerle yazlmsa, kaln olan nly; ince nllerle yazlmsa, ince olan nly

sememiz gerekmektedir. rnein: "tara" szc "aRTaRTaRTaRT" biiminde yazlmaktadr. Szcnyazmna dikkat edilirse, bata "kaln" bir nszn kullanld grlecektir. Bu bize, kalnnszden sonra gelecek nllerin de kaln biiminin kullanlacana iaret etmektedir. Szcn

sonundaki "eeee" nls, "a" ve "e" seslerini karlamaktadr. Bu durumda szck kaln nszlerdenolutuu iin, sondaki nlnn de "a" sesini karladn anlayabiliriz.

Farkl bir rnee bakacak olursak: "bilig" szcn, Orhun yazsyla "glibglibglibglib" biiminde yazarz.

Szcn sa bataki ilk harfine bakacak olursak, "b" harfinin "ince" biiminin kullanldngrrz. Bu bize, bu harften sonra gelecek nlnn de "ince" olacan dndrmelidir. Sondakiharf, yine "g" harfinin "ince" biimidir. Demek ki tezimiz doru yrmekte ve bir szcn ilkhecesinde hangi trden nsz varsa, sonra gelenler de o trden olmaktadr. O hlde, iki ince

nszn arasnda kalan ve "I" ile "" seslerini karlayan "iiii" nlsnn, "ince" biimi olan isesini sememiz gerekmektedir.

lk iki sesli harfi, kalnlk - incelie gre okumak olduka kolaydr. Fakat uuuu [o, u] ve [, ]nllerini bu biimde okumak olanakszdr. nk bu iki harfin karlad iki ses de, kaln veya

incedir. yle ki: "uuuu" harfinin karlad iki nl de "kaln"dr. Bu durumda nszlerin

durumlarna bakarak "uuuu" harfinin karlad seslerden birini sememiz olanakszdr. rnein:"bung" szc, "uBuBuBuB" biiminde yazlmaktadr. Szcn sandaki ilk harften balarsak, "b"harfinin "kaln" biiminin kullanldn grrz. Bu durumda ortadaki nl de "kaln" olmak

zorundadr. Fakat "uuuu" harfinin karlad "o" ve "u" nllerinin ikisi de "kaln" olduu iin,hangisini seeceimizi bilemeyiz. Bu durumda bu szc "bong" olarak da okuyabiliriz; "bung"olarak da... Bylesi szcklerin okunmas, genellikle sorunlu olmutur. Baz Trklk bilimcilerin"Kl-Tigin" biiminde okuduklar ad, bazlar "Kl-Tigin"; bazlarnn Tonyukuk diye okuduklarad, bazlar Tunyukuk diye okumulardr. Gktrkedeki a ile e nllerini birbirinden ayrandzenli yapnn, u ile o veya ile nllerini birbirinden ayramaynn nedeni, bunllerin sesletimi (telaffuzu) arasndaki farkn hissedilmeyecek kadar az olmasyla aklanabilir.

Bunun iin byle szckleri okurken, anlaml olduunu dndnz en doru biimiyleseslendirmemiz gerekmektedir.

Sayfa: 10


12/35


Gktrk Yazsnda Yazm (ml)

Gktrk yazs, olduka dzenli ve gelimi bir yapya sahiptir. Szcklerin oluturulmas,kullanlacak harflerin sralann dzenleyen belli uyumlarla sistemli hle getirilmitir. Gktrkyazsna sistemli bir yap kazandran belli bal yazm kurallar, aada maddeler hlinde

sralanmtr.

1. Szck sonundaki nller, her durumda gsterilmek zorundadr. rnein "bu kadar"anlamndaki "buna" szc, "eIuBeIuBeIuBeIuB" biiminde yazlmaktadr. Szcn son sesini karlayan

"eeee" harfi, genellikle ilk hecelerde yazlmasa da son hecede kullanlmak zorundadr. Bu durum

btn nllerde geerlidir. imrgyimrgyimrgyimrgy (yigirmi), elribelribelribelrib (birle), gdgdgdgd (edg), aPuBaPuBaPuBaPuB

(bunta) ve irtirtirtirt (Tengri) szcklerinde, son sesi karlayan tm harflerin kullanldgrlmektedir.

2. lk ve orta hecede "eeee" harfinin karlad "a - e" nls genellikle kullanlmaz. Bunun nedeni,kullanlan nsz harflerin ounun zaten a veya e sesini ieriyor olmasdr. rnein "Tengri"szc Eski Trkede "irtirtirtirt" biiminde yazlmaktadr. Bu szcn ilk hecesinde bir ince nl

olan "e" nls bulunduu hlde, bu nl yazda gsterilmemektedir. Bu durum, " tttt" nlsnn

"ince" okutmas nedeniyle karkla neden olmamaktadr. NoTLNoTLNoTLNoTL(altun), YmuYmuYmuYmu (Umay),NGqNGqNGqNGq (kagan), nmnmnmnm (men)... gibi rneklerde de ilk veya orta hecede bulunan a - enllerinin gsterilmediini grebiliriz.

Baz szcklerde ilk veya orta hecedeki a nlsnn gsterildiini grebiliriz. Bu yazm, bu

szcklerdeki a nlsnn uzun olduunu gsterir. rnein; isim anlamna gelen TaTaTaTa (t)

szcyle duvar anlamna gelen mmmmaaaaTTTT (tm) szcklerinde TTTT harfinin at - ta sesini

karlamasna ramen, uzun nly belirtmek iin aaaa harfinin de kullanld grlmektedir.

3. Bir szcn art arda gelen iki hecesinde ayn nl varsa, bunlarn yalnzca bir tanesi (genellikleilk hecedeki) gsterilir. rnein "n" szc "nnnn" biiminde yazlmaktadr. Burada ilk

hecedeki "" nlsn karlayan "" harfi, ikinci hecede de olmasna ramen yazda

gsterilmemitir. Ayn ekilde "Tigin" adnn "ngitngitngitngit" biimindeki yazmnda da hem ilk hecede

hem de ikinci hecede "i" nls bulunmasna ramen, "i" nlsn karlayan "iiii" harfi yalnzcailk hecede kullanlmtr. Bu kuraln istisnalar bulunmakla birlikte, genel kullanm byledir.

mPlQmPlQmPlQmPlQ (klntm) rneinde de bu kullanm grlmektedir.

Sayfa: 11


13/35


4. inde hem nsz hem de nl sesi barndran ift sesli "QQQQ", "cccc", "OOOOK" ve ""harfleri kullanld zaman, yanlarndaki nller yazlmaz. Eer yazlmsa,

burada uzun nl olduunu dnmek gerekir. KrtKrtKrtKrt (Trk) szcnde

harfi k sesini karlad iin, yeniden harfini kullanmaya gerekkalmamtr. QLBQLBQLBQLB (balk) rneinde de bu kullanm grebiliriz.

5. lk hecenin dz nlsnden sonra gelen yuvarlak nller, genelliklegsterilir. NuTLNuTLNuTLNuTL (altun) ve mtrlkmtrlkmtrlkmtrlk (kelrtm) szcklerinde a ve edz nllerinden sonra gelen u ve yuvarlak nllerinin gsterildiinigrebiliriz.

6. lk hecedeki yuvarlak nllerden sonra gelen dz nller de genelliklegsterilir. TLGoTLGoTLGoTLGo (oglt) ve gisgisgisgis (sig) szcklerinde, o ve yuvarlak nllerinden sonra gelen v e dz nllerinin yazldgrlmektedir.

7. lk hecedeki yuvarlak nlden sonra gelen yuvarlak nller, genelliklegsterilmez. NuDBNuDBNuDBNuDB (bodun) ve lklklklk (kngl) szcklerinde, ilkhecedeki o ve yuvarlak nllerinden sonra gelen u ve yuvarlak nllerinin yazlmadgrlmektedir.

8. nce nllerle birlikte kullanlan "ssss" [s] harfinin, bazen "" [] harfi yerine kullanldgrlmektedir. Bunun tam tersi olarak "" [] harfinin, "ssss" [s] harfi yerine kullanld da

grlmektedir. srtlisrtlisrtlisrtli

(lteri), RSYRSYRSYRSY

(yaar) ve isikisikisikisik

(kii) szcklerinde sesinin sharfiyle karland grlmektedir.

9. Bir szckte ok, uk, ko, ku sesini karlayan OOOO harfi ile uuuu [o, u] nls yanyanakullanlmsa, bu kullanmn uzun nly gsterdiini anlamak gerekir. eDOPuOeDOPuOeDOPuOeDOPuO

(kndukta), poOpoOpoOpoO (kp), TuOTuOTuOTuO (kt) ve YTuOYTuOYTuOYTuO (ktay) szcklerinde, ilk hecedeki nlnnuzun olduunu grebiliriz.

10. Bir szck iindeki ikiz veya benzer nszler, tek harfle gsterilebilir. rnein aQLBaQLBaQLBaQLB

(balkka) ve GluYGluYGluYGluY (Yollug) szcklerinde ikiz nszler, tek harfle gsterilmitir.

11. Gktrk yazsnda szckleri veya szck gruplarn ayrmak iin, bugnk yazdakullandmz biimde "boluk" brakmak yerine, "iki nokta" (::::) kullanlmtr. Her szckten veyaszck grubundan sonra iki nokta konularak, yaznn okunmas kolaylatrlmak istenmitir. Bugniin bu, olduka zahmetli ve gereksiz bir abadr. Fakat o dnemde, sert yzeyler zerine kaznanszckleri ayrmada, iki nokta kullanlmas anlamldr. Ayrca yaztlarda kullanlan iki nokta ( ::::) imi(tamgas), Gktrk yazsndaki tek noktalama iaretidir. Bu noktalama iaretinin rnek kullanmyledir:

mdtibmdtibmdtibmdtib :::: ngitGLuYngitGLuYngitGLuYngitGLuY :::: nigtibnigtibnigtibnigtib :::: NGqNGqNGqNGq :::: eglibeglibeglibeglib(Bilge Kaan bitigin Yollu Tigin bitidim.)

Sayfa: 12


14/35


Yazm Kurallaryla lgili Altrmalar

Gktrk yazsnda nl - nsz harflerin kullanmlarn dzenleyen yazm kurallaryla ilgilirendiklerinizi pekitirmek amacyla, aada rnek rnek szckleri inceleyebilirsiniz.

"zGozGozGozGo" : Ouz "NuATqNuATqNuATqNuATq" : Katun "ntntntnt" : tken "OOKuATOOKuATOOKuATOOKuAT" : Tonyukuk

"NGqNGqNGqNGq" : Kaan "NqRATNqRATNqRATNqRAT" : Tarkan "srtlisrtlisrtlisrtli" : lteri "AT : gbAT : gbAT : gbAT : gb": Beng Ta

"gdgdgdgd" : Edg "NuTLNuTLNuTLNuTL" : Altun "qLBYqLBYqLBYqLBY" : Yablak "uRGRuOuRGRuOuRGRuOuRGRuO" : Krgaru

"qRqRqRqR" : Irak "NDuBNDuBNDuBNDuB" : Bodun "ssss" : Sngk "qmLuIqmLuIqmLuIqmLuI" : Anulamak

"ODODODOD" : Iduk "glibglibglibglib" : Bilig "irtirtirtirt" : Tengri "glmdkglmdkglmdkglmdk" : Kedimli

"OYOYOYOY" : Yok "uBuBuBuB" : Bung "ngitngitngitngit" : Tigin "kmnkkmnkkmnkkmnk" : knmek

"yyyy" : Y "ymuymuymuymu" : Umay "GDYGDYGDYGDY" : Yada "qmNqSqmNqSqmNqSqmNqS" : Saknmak

"gtgtgtgt" : Teg "ngyngyngyngy" : Yign "GRoTGRoTGRoTGRoT" : Toru "qmTOTqmTOTqmTOTqmTOT" : Toktmak

"TTTT" : Ta "lklklklk" : Kngl "OTROTROTROTR" : Artuk "kmtibkmtibkmtibkmtib" : Bitimek

"LYLYLYLY" : Yl "qRBqRBqRBqRB" : Bark "kgrkkgrkkgrkkgrk" : Kergek "qmNGzqqmNGzqqmNGzqqmNGzq" : Kazganmak

"YYYY" : Ya "gtibgtibgtibgtib" : Bitig "zdbzdbzdbzdb" : Bediz "qmRB : euqmRB : euqmRB : euqmRB : eu" : Ua barmak

"trttrttrttrt" : Trt "zkszkszkszks" : Sekiz "aIuBaIuBaIuBaIuB" : Buna "kmrtrkmrtrkmrtrkmrtr" : Ertrmek

"DDDD" : ad "qzYqzYqzYqzY" : Yazk "imrgyimrgyimrgyimrgy" : Yigirmi "qmqLRYqmqLRYqmqLRYqmqLRY" : Yarlkamak

"ibibibib" : Bi "LYLYLYLY" : Yal "zqRQzqRQzqRQzqRQ" : Krkz "qmRLuqmRLuqmRLuqmRLu" : Olurmak

"zitzitzitzit" : Tiz "rmtrmtrmtrmt" : Temir "zquTzquTzquTzquT" : Tokuz "kmtrkskmtrkskmtrkskmtrks" : Skrtmek

"nnnn " : Neng "zBYzBYzBYzBY" : Yabz "zSNuTzSNuTzSNuTzSNuT" : Tonsuz "kmrPkykmrPkykmrPkykmrPky" : Ykntrmek

"ntntntnt " : Tn "elribelribelribelrib" : Birle "qLBYqLBYqLBYqLBY" : Yablak "kmlzskmlzskmlzskmlzs" : Szlemek

"TuTuTuTu " : Ot "nyitnyitnyitnyit" : Tiyin "zPkzPkzPkzPk" : Kntz "qmDuqmDuqmDuqmDu" : Udmak

"BuSBuSBuSBuS " : Sub "glglglgl" : lg "GLNoTGLNoTGLNoTGLNoT" : Tonlu "kmtgkmtgkmtgkmtg" : gitmek

"YBYBYBYB " : Bay "kkkk" : k "GGGG" : gany "qmNlQqmNlQqmNlQqmNlQ" : Klnmak

"gygygygy " : Yig "GYGYGYGY" : Ya "LuBLuBLuBLuB" : Bulung "kmntkmntkmntkmnt" : tnmek

"poOpoOpoOpoO " : Kp "erskerskerskersk" : Kisre "GBTGBTGBTGBT" : Tabga "kmtrgykmtrgykmtrgykmtrgy" : Ygrtmek

"zBzBzBzB " : Baz "QKLBQKLBQKLBQKLB" : Balk "NqRTNqRTNqRTNqRT" : Tarkan "kmrtlykmrtlykmrtlykmrtly" : Yeltrmek

Sayfa: 13


15/35


Gktrkenin Ses zellikleri

Bugnk Trkiye Trkesinde bulunan c, f, , h, j, v sesleri Gktrkede olmad hlde; lnlTrkiye Trkesinde bulunmayp farkl Trk lehelerinde yaayan ve sesleri Gktrkedebulunmaktadr.

Gktrkedeki nllerin tamam, bir szcn her yerinde bulunabili. nszlerin tamamszcklerin iinde ve sonunda bulunabiliyorken; szck banda yalnzca belirli nszler

bulunabilmektedir. b, , k, oooo, s, t , y sesleri, bi, ab, kii, kaan, sgt, ta ve yagz

rneklerinde grld zere szck banda kullanlabilmektedir. Bu nszlerin dnda kalan d,g, , l, m, n, , , p, r, , z nszleri, birka istisna dnda szck banda bulunmamaktadr.

Kktrkenin genel ses zelliklerini maddeler hlinde yle sralayabiliriz:

1. Asl uzunluklar korunur: , t (ad), bka (boa), tm (duvar) Gktrk yazsnda bu uzunluklargsteren kesin bir yazm kural bulunmamaktadr. Fakat genellikle szck banda kullanlmayanbaz seslerin, zellikle belirtildii szcklerde uzun nl olduu anlalmaktadr.

2.Szck bandaki kler korunur: ke- (gemek), kel- (gelmek), kl (gl), k (g)

3. Szck bandaki tler korunur: tag (da), temir (demir), tod- (doymak), trt (drt)

4. Szck ii ve sonundaki bler korunur: eb (ev), ebir- (evirmek), kab- (kavumak)

5. Btn ler korunur: ab (avu), buna (bunca), oak (ocak), uuz (ucuz)

6. Hece ve szck sonlarndaki g ve lar korunur: ag- (amak), beg (bey), olan (olan)

7. kinci ve daha sonraki hecelerin bandaki g ve lar korunur: edg (iyi), kazgan-(kazanmak), tabgan (tavan)

8. Btn dler korunur: adak (ayak), adgr (aygr), adrl- (ayrlmak), bod (boy)

9. lk hecedeki iler korunur: bir- (vermek), bi (be), it- (etmek), yir (yer) Bugn TrkiyeTrkesinde e olan baz ilk hece ilerinin, Kktrkede i deil (kapal e) olduu dadnlmektedir.

10. Trkiye Trkesinde v ile balayan szck, Kktrkede b ile balar: bar (var), bar-(varmak), bir- (vermek)

11. Bol- (olmak) fiilinde b sesi korunmaktadr.

12. Gktrkede byk nl uyumuna byk lde uyulmaktadr: bedizet- (ssletmek),balgg (baly), sglg (mzrakl), balkdak (ehirdeki), yoryur (yrr)

13. Gktrkede kk nl uyumu ok gl deildir. altun (altn), e (ata) gibi szckler,

kurala uymazlar. Baz yardmc nller ve eklerdeki nller dzlk - yuvarlaklk uyumuna uyar:bigil-i-m (aklm), kz--m (gzm), ba-lg (bal), lr-tm (ldrdm)

Sayfa: 14


16/35


Gktrkenin Biim zellikleri

YAPIM EKLER

simden sim Yapma Ekleri

+: Meslek ve urama isimleri yapar. Bu ekin cli ve yuvarlak biimleri yoktur: yir+i(klavuz), yag+ (sava), sgt+ (alayc)

+lXg: Sahip olma bildirir: ba+lg (bal), tiz+lig (dizli), at+lg (atl), ton+lug (elbiseli)

+sXz: Sahip olmama bildirir: yol+suz, keig+siz (geitsiz), bu+suz (kedersiz)

+GI: Aitlik bildirir: re+ki (ndeki), buluda+k (kedeki), tagda+k (dadaki)

(X)n: Saylarda sralama bildirir: +n (nc), trt+n (drdnc)

simden Fiil Yapma Ekleri

+lA-: ba+la-, s+le- (akn etmek) Bu ekin n-, -, t- fiilden fiil yapma ekleriylegeniletilmi biimleri de vardr: sz+le-, s+let-, kan+lan-

+(A)d-: Olma bildiren fiiller yapar: kul+ad- (kul olmak), k+ed- (cariye olmak)

+Ik-: i+ik- (ieri girmek, tbi olmak), ta+k- (dar kmak, tutsaklktan kurtulmak)

+sIrA-: +szlamak anlamnda fiiller yapar: il+sire- (devletsizlemek), urug+srat-

Fiilden sim Yapma Ekleri

-(X)g:bil-ig (bilgi), l-g (l), tir-ig (diri), biti-g (yaz)

-(X)m: l-m, ked-im (giyim), bat-m

-(X): k- (ok), teg-i (deme)

-(X)n: t-n (rica), bulga-n (karklk)

Fiilden Fiil Yapma Ekleri

-d-: Pekitirme ilevindedir. ko-d- (koymak), -d- (gndermek), to-d- (doymak)

-(X)l-: Edilgen at ekidir: ad()r-rl- (ayrlmak), tir-il- (dirilmek)

-(X)n-: Dnl at ekidir: kl-n-, tut-un-, kubra-n- (toplanmak), seb-in- (sevinmek)

-(X)-: te at ekidir: kab-- (kavumak), gle-- (danmak)

-Ur-: Ettirgen at ekidir; dz biimleri yoktur: l-r- (ldrmek), teg-tir- (dedirmek)

-tUr-: Ettirgen at ekidir; dz biimleri yoktur: ag-tur- (ykseltmek)

-(X)t-: Ettirgen at ekidir; nl ve r ile biten fiillerin dnda da kullanlabilir: yor-t-

(yrtmek), sle-t- (akn etmek), yagu-t- (yaklatrmak)

Sayfa: 15


17/35


SM EKM EKLER

okluk Ekleri: Gktrkede dzenli okluk eki yoktur. Trkede belirlilik - belirsizlik kategorisiolmad iin nesneler belirli bir nesne olarak adlandrlmam; nesnenin tr adlandrlmtr.rnein ga (aa) denildii zaman, belirli bir aa katedilmemi; aa tr adlandrlmtr.

Bu nedenle dilin balangcnda okluk ekine gerek duyulmamtr. Bunun yannda sadece insanbelirten szcklerde kullanlan u okluk ekleri vardr:

+lAr: beg+ler, konuy+lar (hanm sultanlar), g+ler (analar)+An: og(u)l+an, er+en (erler)+(X)t: og(u)l+t (oullar), tarkat (tarkanlar), ylpagu+t (alpagular, yiitler)+gUn: ini+y+gn (kk kardeler), kelin+gn (gelinler)

yelik Ekleri: Gktrkede iyelik ekleri bugnk gibidir. Ses bakmndan tek fark, ikinciahslardaki sesin di deil, damak 'si olmasdr. Ayrca okluk eki olmad iin, nc oul

ahs iyelik eki yoktur:

+(X)m: z+m (kendim), kut+um (talihim), ka+m (babam), g+m (annem)+(X): og(u)l+u, kan+ (hann), sk+ (kemiin)+(s)I: sab+ (sz), ag+s (hediyesi), yag+s (dman)+(X)mXz: ka+mz (babamz), ei+miz (amcamz), il+imiz (devletimiz)+(X)Xz: oglan+z, taygun+uuz (oullarnz)

Hal Ekleri:

lgi Hli Eki:nszle biten szcklerden sonra +I biimindedir: ben+i (benim), biz+i(bizim) nlyle biten szcklerden sonra +nI biimindedir: Bayrku+n

Ykleme Hli Eki: yelik eki almam isimlerden sonra +(X)g biimindedir: bodun+ug(ulusu), kii+g (kiiyi) yelik eklerinden sonra +(I)n biimindedir: sabm+n (szm),kan+n (hnn) aret ve ahs zamirlerinden sonra +nI biimindedir: bu+n, biz+ni

Ynelme Hli Eki: Gktrkede ynelme hli eki +kA biimindedir: yaz+ka (ovaya),taluy+ka (denize) nc ahs iyelik ekinden sonra +a biimdedir: yiri+e, sab+aTeklik 1. ve 2. ahs iyelik eklerinden sonra ounlukla +A biimindedir: Trkm+e, ebi+e

Bulunma - kma Hli Eki:Gktrkede kma hli iin ayr bir ek yoktur. +DA hem bulunma,hem kma hlini karlar: teri+de (gkte), yir+de (yerde), y+da (ormandan)

Eitlik Hli Eki:+A biimindedir: gibi, gre, kadar anlamlarn verir: ot+a (ate gibi)

Vasta Hli Eki: Gktrkede vasta hli eki +(X)ndr. ile, olarak anlamlarn verir: ok+un(ok ile), sg+n (mzrak ile), er+in (erle), sab+n (szle)

Yn Hli Eki:Gktrkede iki yn eki vardr: Birincisi -gArU ekidir: il-ger (ileriye, douya),kur-garu (batya), yr-garu (kuzeye), yir-ger (yere), eb+ger (eve) kincisi +rA ekidir:i+re (ieri), ta+ra (dar), +re (ne doru)

Soru Eki: Kktrkede soru iin iki edat kullanlr: Birincisi mu edatdr: bar mu? (var m?),kagan mu? kincisi gU edatdr: bar gu?, begler g?

Sayfa: 16


18/35


FL EKM EKLER

ahs Ekleri:Gktrkede iki trl ahs eki vardr:

1. Bilinen gemi zaman ve -sIk ekiyle yaplan gelecek zamanda kullanlan ahs ekleri:

-m, ~-g, -, -mXz, - Xz ~ -gXz, - Bu ekler iyelik eklerinden geldii iin, iyelikekleriyle ayndr.

2. Geni ve gelecek zamanlarda kullanlan ahs ekleri: men, sen, , biz, siz, Bunlar da ahs zamirlerinden geldii iin, ahs zamirleriyle ayndr.

Kipler:

Bilinen Gemi Zaman: 1. ve 2. ahslarda -DX; 3. ahsta -DI ekiyle kurulur. l, n, r ile

biten fiil tabanlarndan sonra ekin -tli, dier durumlarda -dli biimi kullanlr: tidim (dedim),birtim (verdim), sakntm (dndm), tntm (arz ettim), iikdi (tbi oldun)

renilen Gemi Zaman: -mI ekiyle kurulan renilen gemi zamann beng talardasadece 3. ahsna rastlanr: timi(demi), glemi (danm), skrmi (ktrm)

Geni - imdiki Zaman: Gktrkede geni ve imdiki zaman ayrlmamtr. Bu kip szngeliine gre bazen geni, bazen imdiki zamanla Trkiye Trkesine aktarlr. Olumlu geni zamaneki -Ar ve -Ur; olumsuz geni zaman eki -mAzdr. Olumlu geni zaman eki yerine bazen -Ireki de kullanlr. Ayrca bu ekin ne zaman -Ar ne zaman -Ur olaca da kesin bir kurala baldeildir: birr men (veririm, veriyorum), kazganur men (kazanrm, kazanyorum), bilir siz

(bilirsiniz, biliyorsunuz), krr (grr, gryor), korkur biz (korkarz, korkuyoruz)

Gelecek Zaman: Gktrkede gelecek zaman iki trl kurulur. Birincisi -DAI ekiyle kurulur:ltei sen (leceksin), olurta sen (oturacaksn) Olumsuz ekimde bu ek -I biimindedir:yarama (yaramayacak) Dier eke gre daha az kullanlan ikinci ekim -sIk ekiyle kurulur:lsiki (leceksin)

Emir Kipi: Emir kipinde her ahs ayr bir ekle gsterilir. 1. Tekilde -(A)yIn; 2. tekilde -;3. tekilde -zU(n); 1. oulda -(A)lIm; 2. oulda -(X); 3. oulda -zU(n) eki kullanlr.Teklik 2. ahsta ek kullanlmaz; fiil taban dorudan doruya teklik 2. ahs emri ifade eder:tegeyin (ulaaym), tla (dinle), barzun (gitsin), kabalm (kavualm), bar (gidin)

Birleik ekim: Kktrkede birleik ekimin hikye ve rivayet ekilleri vardr. Hikye, er-fiilinin bilinen gemi zamanyla, rivayet er- fiilinin renilen gemi zamanyla yaplr. Er-, i-fiilinin Gktrkedeki asl biimidir.

Hikye: bolm erti (olmutu), tegmi erti (demiti), kelrr ertim (getirdim), bayurertimiz (balyorduk), kalta ertigiz (kalacaktnz)

Rivayet: yoryur ermi (yryormu), yagutur ermi (yaklatrrm), olurur ermi

(oturuyormu), yortmaz ermi (yrtmezmi)

Sayfa: 17


19/35


SIFAT-FLLER

-mI: kalm (kalm olan), konm tiyin (konmu diye), tutm yir (tuttuu yer)

-dUk: barduk yir (gidilmi yer), birtk n (verdii iin), yarlkaduk (buyurduu)

-(X)gmA: uduzugma (sevk eden), keligme (gelen), krgme (tbi olan)

-(X)r ~ -Ar: krr kz (gren gz), bilir bilig (bilen akl) -mAz: bilig bilmez kii (bilgi bilmez kii), krmez teg (grmez gibi)

-sIk: udskm (uyuyasm), olurskm (oturasm), tutskn (tutacan)

-DaI: kelteimiz (gelecek olanmz), ltei bodun (lecek ulus)

ZARF-FLLER

-A: aa (aarak), kee (geerek), sre (srerek), bintre (bindirerek)

-(y)U: yiy (yiyerek), tutunu (tutunarak), yabulu (yuvarlanarak), l (lerek)

-(X)p: kodup (koyup), eidip (iitip), olurup (oturup), slep (asker sevk edip)

-(X)pAn: olurupan (oturup), kelipen (gelip), slepen (asker sevk edip)

-mAtI(n): udmat (uyumadan), olurmat (oturmadan), saknmat (dnmeden)

-yIn: bulmayn (bulmayp), tiyin (diye)

-sAr: Gktrkede art kipi henz olumamtr. -sAr eki ahslara balanmadan kullanlanbir zarf-fiil ekidir. bir todsar (bir doysan), ol yirger barsar (o yere varsan)

-gAlI: klngal (klnal), olurgal (otural), lgeli (lmek iin)

-DUkdA: klntukda (klndnda, yaratld zaman), olurtukda (oturduu zaman)

BRLEK FLLERKktrkede birleik fiiller, aada sraland ekilde iki yolla yaplr:

1. sim + yardmc fiil: Geisiz fiiller iin bol-; geili fiiller iin kl- yardmc fiilikullanlr. kul bol- (kul olmak), k bol- (cariye olmak), baz kl- (tbi klmak)

2. Fiil + zarf fiil eki + tasvir fiili:- Fiil + -A~-I/-U + bir-: Kesinlik bildirir. Ver- tasvir fiili Trkiye Trkesinde tezlik bildirir.Gktrkede tezlik deil, kesinlik bildirir: Tuta birmi (tutmutur), al birmi (alm)

- Fiil + -I/-U + u-: Yeterlik bildirir: kim artat uda erti (kim bozabilecek idi), itini

yaratunu umaduk yana iikmi (tekiltlanmad iin tekrar tbi olmu)

- Fiil + -U + d-: Oluun, hareketin tamamlandn bildirir: gnu dm (eldenkarm), yitr dm (kaybetmi)

- Fiil + -A ~-U~(X)p + bar-: Oluun, hareketin tamamlandn bildirir: ua barm(uup gitmi, vefat etmi), yokadu barr ermi (yok olup gidermi)

SM CMLES

Gktrkede isim cmlesi iki ekilde kurulur. Birincisinde cmlenin sonuna dorudan isim soylu

bir szck getirilir: Bilge Tonyukuk men. (Ben Bilge Tonyukuk'um.) kincisinde er- fiilikullanlr: Tabga kagan yagmz erti. (in milleti dmanmz idi.)

Sayfa: 18


20/35


Gktrk Yazsnda Saylar

Orhun Yaztlar'nda saylar, yaz ile belirtilmitir. Szck dzeyinde kalan bu saylarn, rakamlayazl kaynaklarda bulunmamaktadr. Gktrkede ya rakam tamgalar bulunmamaktadr ya dayazl kaynaklarda gemedii iin (gl olaslk) bilinmemektedir. Eski Trkede saylar, bir, eki, ,

trt, bi, alt, yiti, sekiz, tokuz, on diye telaffuz edilir. Yaztlarda saylarn kullanld bir blm,yledir:

Yukardaki rnek metinde, Eski Trkede yiti yigirmi olarak okunan saynn, bugnk Trkedeon yediye karlk geldiini grebiliriz. Gktrk yazsnda saylarn yazmyla ilgili kurallar, ylesralayabiliriz:

1- Herhangi bir onluk saydan (10, 30, 50 gibi) nce, herhangi bir birlik say (1, 4, 6 gibi) gelirse;onluk saydan bir tane drlr ve onluktan nce gelen say ona eklenir. rnein bi otuzsaysnda, bi birlik says otuz onluk saysndan nce geldii iin, otuz onluundan bir tane

drp, elde edilen yirmi saysnn zerine be birliini ekliyoruz. Bylece bi otuz saysn,yirmi be biiminde gnmz say sistemine aktaryoruz.

2- Herhangi bir onluk saydan sonra, artuk (bugnk art gibi) balacn takip eden bir birlik saygelirse; onluk saynn zerine birlik say dorudan eklenir. rnein yigirmi artuk yiti saysn,yirmi yedi biiminde gnmz say sistemine aktarabiliriz.

3- Gktrk yazsndaki yzlk ve binlik saylar, gnmzdeki gibidir. Bi yz says, bugnkbe yz saysyla ayndr. Ayn ekilde bin says da gnmzdeki gibidir.

imdi renmeyi pekitirmek iin birka rnek verelim: bir toksan[81]; otuz artuk eki[32]; altyz artuk trt krk[634]; bin yiti yz artuk bi yigirmi[3715]; trt yz artuk sekiz elli[448]

Sayfa: 19


21/35


Gktrk Alfabesinin Kkeni

Gktrk alfabesindeki harfler dikkatle incelendii zaman, Trkleringnlk yaamda kulland nesnelerin yazdaki hli gibi olduu

anlalabilir. zellikle "OOOO" (ok) ve "YYYY" (yay) gibi, benzetilen

nesneleri hem grsel olarak hem de ses asndan birebirkarlayan bu harfler, Gktrk alfabesinin TRKlere ait olduunu dakantlamaya yeterlidir. nk harflerin grnts ile karladklarses arasndaki benzerlikler, zerinde durmaya deecek kadarnemlidir. Bir benzerlik, rastlant olarak kabul edilebilir. kibenzerlik, tesadf olarak nitelendirilebilir. Fakat aada sralanan11 benzerlik (fazlas da var), bunun bir tesadf olmadn sylemeyeyeterlidir.

Harflerin gnlk yaamdaki nesnelerden hareketle olumuolmalar, Gktrk alfabesinin bir "resim yazs" (hiyeroglif) oluturan harflerin devam olabileceikonusunda da bizi dndrmektedir. imdi ksaca, o harfleri inceleyelim:

HARF AIKLAMA

[EB - BE]

nce nllerle kullanlan "b" sesini karlayan bu harf, Trkler iin "ev" niteliitayan bir otaa (adra) benzemektedir. Eski Trkede szck sonlarndaki "b"sesleri, sonraki dnemlerde genellikle "v" sesine dnmtr. "Eb" szcnnde "ev" biimine dntn dnrsek, bu harfin "ev" (adr, ota)nesnesinden hareketle olutuduu sylenebilir.

[AG - GA]

Kaln nllerle kullanlan "g" sesini karlayan bu harf, ayakta duran bir kiinin ikibaca arasnda kalan boluu andrmaktadr. Divan-u Lgati't TRK'te "a"szc, "ki bacak arasndaki boluk." biiminde tanmlanmaktadr. Bugn depantolonlarn veya benzer giysilerin iki bacak arasndaki birleme yerine "a"denmektedir. te bu harfin de, "a"dan hareketle olutuu sylenebilir.

[EN - NE]

nce nllerle kullanlan "n" sesini karlayan bu harf, iki basamaktan oluan birmerdivene benzemektedir. Merdiven, "inme" eylemini gerekletirdiimiz biraratr. Bugn "in-" biiminde kullandmz eylem, Eski Trkede "en-"biimindedir. te bu harfin, "en-" eyleminden hareketle olutuu sylenebilir.

[ER - RE]

nce nllerle kullanlan "r" sesini karlayan bu harf, ayakta duran bir askerebenzemektedir. Asker szcnn Eski Trkedeki karl, "er"dir. Bu harfin de,"er" grntsnden hareketle olutuu sylenebilir.

[AS - SA]

Kaln nllerle kullanlan "s" sesini karlayan bu harf, aslm bir cismiandrmaktadr. Sa yana doru uzayan ksm, nesnenin bal olduu cismi; solyandan aa doru gelen ksm ise, aslm bir nesneyi andrmaktadr. Bu harfinoluumunun da, "as-" eylemine dayand sylenebilir.

Sayfa: 20


22/35


HARF AIKLAMA

[AT - TA]

Kaln nllerle kullanlan "t" sesini karlayan bu harf, Trklerin gnlkyaantsnda olduka nemli yeri olan "at"a veya eski Trk inancnda kutsalolduuna inanlan "da"a benzemektedir. Harfin tepesindeki yukar bakan ok, biratn ban veya dan doruunu andrmaktadr. Bu harfin, "at" szcnn

birebir harflemesinden veya Eski Trkede "ta" biiminde kullanlan "da"szcnn ilk iki sesinin alnmasyla olutuu sylenebilir.

[AY - YA]

Kaln nllerle kullanlan "y" sesini karlayan bu harf, Trk sava sanatnnvazgeilmez paralarndan biri olan "yay"a benzemektedir. Bir yayn, gerilmemihlini andran bu harfin, "yay" szcnn ilk iki sesinin alnmasyla olutuusylenebilir.

[P]

Btn nllerle birlikte kullanlabilen ve "p" sesini karlayan bu harf, bir ipiandrmaktadr. Bu harfin, "ip" szcnden hareketle olutuu sylenebilir.

[OK - KU]

Kaln nllerle kullanlan "k" sesini karlayan bu harf, Trk sava sanatnntemelindeki yayn tamamlaycs olan "ok"tur. Aralarnda benzerlik kurduumuznesneye tpatp benzeyen bu harf, dorudan "ok" nesnesinin adnkarlamaktadr. Bu harfin "ok" adndan hareketle olutuunu syleyebiliriz.

[NT]

ift sesli bir nsz olan ve tm nllerle birlikte kullanlabilen bu harf, Trktresinde bir sz zerinde karar klmak, yemin etmek amacyla yaplan birtrende kullanlan kaba (tasa) benzemektedir. Eski Trkede, bugn de kullanlan"ant imek" deyimi bulunmaktadr. Bir konu zerine sz verecek (yemin edecek)

Trkler, "ant" ad verilen bir kabn iine biraz kmz koyar, o kmza da "antiecek" tm kiiler bileklerini keserek bir damla kan aktrlarm. Daha sonra okarmdan, kiiler bir yudum ier ve bylece szleri zerine "ant imi" (yeminetmi, anda olmu) olurlarm. te "ant" kabndaki "nt" sesini karlayan bu harfin,bu nesneden hareketle olutuu sylenebilir.

[ES - SE]

nce nllerle kullanlan "s" sesini karlayan bu harf, Gktrkler dnemindekiTrk budununun en nemli sava aletlerinden biri olan "sng"yebenzemektedir. nce ve uzun bir nesne olan sng, Gktrk alfabesine de bubiimde yansmtr. Sng szcnn banda bulunan "s" sesinin, bu harfinoluumunda etkili olduunu syleyebiliriz.

Yukarda Gktrk alfabesindeki harflerin Trk yaantsyla ne dzeyde i ie olduu apakgrlyorken, bir alfabe yaratma iini Trk ulusuna yaktrmak istemeyen batl bilim adamlarOrhun alfabesini Sod, Pehlevi, ran, Aram veya dorudan Sami kaynakl gibi kabul etmilerdir.Batda Gktrk yazsn runik yaz diye nitelendiren dil bilimciler, bu yaznn Slav kkenliolduunu bile kantlama yoluna gitmilerdir. Fakat bu tezlerin tamam, doru temellerden yoksunolmalar nedeniyle rmtr.

Biz yukardaki aklamalarn ve bir bakma tamga zellii tayan harfler ile Gktrkler'in gnlkyaantsnda nemli yer tutan nesneler arasnda kurulan ilgilerin, Gktrk alfabesinin Trkler

tarafndan yaratldn kantlamaya yeterli olduunu dnyoruz.

Sayfa: 21


23/35


Gktrkenin Sz Varl

Trkenin bilinen ilk yazl kaynaklar olan Orhun Yaztlar, Trk dilininyan belirlemede hareket noktamz oluturan nemli belgelerdir.Yaztlarda kullanlan dil, Trkenin beng talardan ok daha nce bir yaz

diline sahip olduunu gstermektedir. nk abidelerdeki yaz dili,dzenli bir yapya ve ciddi bir sz varlna sahiptir.

Orhun Yaztlar iinde nemli kabul edilen byk beng ta olan KlTigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlarnda geen szck says 6.000'eyakn olmakla birlikte; farkl szcklerin says 840'tr. Bu 840 farklszcn 147 tanesi yer, kavim, kii ve at isimleridir. Bu zel adlar dakarrsak, byk yaztta tekrarlanmayan szck saysnn 693olduunu syleyebiliriz.

Gktrk Yaztlar, ok snrl konular hakknda bize bilgi vermektedir.Yaztlarda genellikle askerlikle ilgili olaylarn anlatlmas, snrl bir szvarlnn kullanlmasn zorunlu klmtr. Bunun iin yaztlardabelirlediimiz yaklak 700 kelimelik bir sz varl, kukusuz ki o dnemki Gktrkenin btn szvarln gstermemektedir. nk Morris Swadesh adl dil bilimcinin, insan dillerinin en temelszckleri olarak belirledii 100 szcn 36 tanesi bile, Gktrkede bulunduu hlde yaztlardagememektedir.

Morris Swadesh'in 100 temel kelime listesindeki ben, ayak, kan, sa, bulut, ta, ate, byk, iyi,otur-, uyu-, ldr- gibi 64 szck, Orhun Yaztlar'nda gemektedir. Gz, kulak, dil ve boaz

iin szcklere sahip olan bir dilin, burun, az, di ve trnak iin hibir szce sahipolmayabileceini dnmek, elbette yanltr. Bu szckler Trk dilinin sz varl iindebulunduu hlde, yaztlarda anlatlan olaylarda gerek duyulmad iin kullanlmamtr.

Yaztlardaki sz varl gelerini, u balklar altnda aklayabiliriz:

1. Soyut Kavramlardaki Zenginlik: Yaztlarda Gktrkler andaki Trk yaantsn betimleyensomut kavramlarn yannda, Trk ulusunun sevincini ve skntlarn yanstan soyut kavramlarnkullanldn da grebiliriz. rnein karklk ve kargaa durumunu anlatmak iin, yaztlardabulgak, bulganve kamag szckleri kullanlmtr. Beg (ebedi), lgeli (lml, fani)

ve erdem (fazilet) gibi szckler de, yaztlarda kullanlan soyut kavramlara rnektir.

2. E anlamllk: Bir dilin yabanc dillerden etkilenmeyen sz varl iinde, btnyle aynanlama gelen birden fazla szcn bulunamayaca, dil biliminde benimsenen bir ilkedir. Bugngndermek ve yollamak gibi btnyle eanlaml gibi grnen szcklerin Eski Trkedekikullanmlarna baktmzda, bu iki szcn aslnda ayr anlamlar karladn grrz. Bugn eanlaml olarak kullanlan bu szcklerin anlamlar, zaman iinde birbirine yaknlat iin bugnbtnyle e anlaml olarak grlmektedir. Yaztlarda eksiksiz, tmyle anlamna gelentketi ve kalsz szckleri ile sevinmek kavramn karlayan girmek ve sebinmekszckleri kullanlmtr. Bu durum, bu szcklerin beng talarn yazld tarihten ok daha

nceki bir dnemde ayr anlamlar ieriyorken, Orhun Yaztlar'nn yazld dneme gelinceyekadar anlamlarnn yaknlatn dndrmektedir.

Sayfa: 22


24/35


3. ok Anlamllk: Herhangi bir dilde, bir szcn birden ok anlam karlayabilmesi iin, uzunsre iinde deiik konulardaki yazlar ile bilim ve sanat yaptlarnda yer almas ve byleceilenmesi gerekmektedir. Yaztlarda geen ag szc, temelde ipekli kuma anlamnagelmektedir. Fakat zaman iinde bu szck, hediye, mal, hazine anlamlarn da yklenmitir.gl, sab ve kiig gibi szcklerde de, ok anlamllk gze arpmaktadr.

4. leri geler: Bu kavram, bilinen en eski yazl metinlerimizde, bir szcn belirgin hldekikk tek bana gemedii hlde, bu kkten tremi olduu kabul edilen szckleri karlamakiin kullanlmaktadr. rnein yaztlarda kabul etmek, uygun grmek anlamnda kullanlantaplamak szcnn kk olarak kabul edebileceimiz tap szc, ancak yaztlardan dahasonraki yazl metinlerde istek, rza, g gibi anlamlarla karmza kmaktadr.

5. kilemeler: Yaztlarda anlatm gl ve etkili klarak gzelletirmek iin e, yakn ya da kartanlaml ikilemeler ska kullanlmtr. Ask tosk (alk tokluk), ark tirki (kervan kafile), ebbark (ev bark), i k (i g), iin tan (iini dn) ve tnli knli (geceli gndzl),yaztlardaki sz varlnn ikilemeler asndan ne kadar zengin olduunu gstermektedir.

6. Deyimler: Orhun Yaztlar'nn dili, deyimler asndan da olduka zengindir. Adak kamat-(gerek anlamda aya burkmak, mecaz anlamda artp yanl hareket etmek), at ksi yokbol- (ad san yok olmak), ot sub kl- (ate ile su gibi birbirine dman etmek) ve ua bar-(uup gitmek, lmek) gibi deyimler, yaztlardaki anlatm gl ve etkili klmak iin kullanlmtr.

7. Ataszleri: Orhun Yaztlar'nda Bilge Kaan, Trk ulusuna atasz niteliindeki u cmleyleseslenmektedir: Trk bodun tokurkak sen; ask tosk mez sen, bir todsar ask mez sen. (EyTrk milleti, sen ok tok gzlsn; alk tokluk dnmezsin, bir doyarsan bir daha al

dnmezsin.) Bu ifade, Trk ulusunun yaam anlay zerinde yaplm bir zmleme olduugibi, ayn zamanda buduna kar yaplm bir uyardr. Trk ulusunun ezeli dmanlar olaninlilere kar Trk budununun nasl bir tutum ierisinde olmas gerektii de yine ataszniteliindeki cmlelerle ifade edilmitir.

8. Edebi Sanatlar: Orhun Yaztlar'nda kullanlan dil incelendiinde, hitabet sanatnn basknbiimde kendisini hissettirdii grlmektedir. Bilge Kaan'n Kl Tigin Yazt'nda; Ey TRK Ulusu!stte mavi gk kmedike, altta yaz yer delinmedike, senin ilini ve treni kim bozabilir?ifadesiyle seslenii, anlam boyutunda estetik ve ahengin gelimi olduunu gstermektedir.Bunun yan sra yaztlarda benzetme sanat; Kangm kaan ssi bri teg ermi, yas kony teg

ermi. (Babam hakann askerleri kurt gibi, dmanlar da koyun gibiymi.); Trgi kaan ssiBoluda ota bora kelti. (Trgi kaannn ordusu Bolu'dan ate gibi, bora gibi zerimize geldi.)cmlelerinde grld zere ska kullanlmtr.

9. Koutluk: Orhun Yaztlar'nda kullanlan dilin tipik bir zellii olan koutluk, eit gelibirimlerden oluan cmle paralarn ifade etmektedir. ze kk Tengri, asra yaz yer veyagany bodunu bay kltm, az bodunu k kltm. gibi ifadelerde grld zere, eit gelibirimlerle koutluk salanarak anlatm gl ve etkili klnmtr.

Yukarda sralanan maddeler altnda verilen bilgiler, yaztlar dneminde Trkenin gelimi bir

yaz ve yazn diline sahip olduunu gstermeye yeterlidir. Bunun iin Trk dilinin yalnzcakonuma dili olarak kullanld dnemi, yaztlardan en aa 2000 yl ncesinde dnmekgerekmektedir.

Sayfa: 23


25/35


Orhun Yaztlar Hakknda Yazlanlar

Trk adnn, Trk milletinin isminin getii ilk Trke metin. lk Trk tarihi. Talarzerine yazlm tarih. Trk devlet adamlarnn millete hesap vermesi, milletlehesaplamas. Devlet ve milletin karlkl vazifeleri. Trk nizamnn, Trk tresinin,Trk medeniyetinin, yksek Trk kltrnn byk vesikas. Trk askeri dehasnn,

Trk askerlik sana-tnn esaslar. Trk gururun ilhi ykseklii. Trk feragat vefaziletinin byk rnei. Trk itimai hayatnn ulvi tablosu. Trk edebiyatnn ilkaheseri. Trk hitabet sanatnn eriilmez aheseri. Hkmdarne eda ve ihtiamlhitap tarz. Yaln ve keskin slbun artc numunesi. Trk milliyetiliinin temelkitab. Bir kavmi bir millet yapabilecek eser. Asrlar iinden mill istikameti aydnlatank. Trk dilinin mbarek kayna. Trk yaz dilinin ilk, fakat harikulade ilek rnei.Trk yaz dilinin balangcn mildn ilk asrlarna kartan delil. Trk ordusununkuruluunu en az 1250 sene teye gtren vesika. Trkln en byk iftihar vesilesiolan eser. nsanlk leminin sosyal muhteva bakmndan en manal mezar talar.Dnyann bugn belki de en byk meselesi olan in hakknda 1250 sene evvelki Trkikaz. vs. vs.Muharrem ERGN, Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, s. XIV, stanbul, 2005

slp baz yerlerde biraz kuru, muttarit, hatta ekseriyetle 'tahkiye'de drst birmantk tertibinden mahrumdur. Lkin buna ramen, baz paralarda eda o kadar canlve ahenkli, o kadar samim ve derin tahassllere mkestir ki, ite buralarda okkuvvetli 'maer bir lirizm', 'destan bir ruh' kendini kuvvetle hissettiriyor; burada,hatta alelde nakil ve hikyenin fevkinde 'bedi bir gaye' de takip edilmektedir: Ksa lkin kat' ve vzhcmleler, tasvirlerinde sahtelikten tamamen uzak sade ve kuvvetli bir ifade, birbiriyle ahenktar bir surettetelif edilmi fiiller, arada ifadeyi yeknesaklktan kurtarmak iin fiillerin deitirilmesi, tekrarlar, hlsa

btn bu gibi beyan incelikleri, bu kitabeleri alelde bir lisan ve tarih vesikas eklinden kurtaryor...Gktrkenin bu kadar muntazam ve gzel, imls mazbut bir nesir lisan olabilmesi iin, herhlde uzuntekml devirleri geirdii muhakkaktr.

Fuat KPRL, Trk Edebiyat Tarihi, 1928

Cmlelerin bazan ksa, bazan uzun oluu; mnya kuvvet vermek iin bazan ayn kelimenin birbirine yaknyerlerde tekrarlanmas, yani bir nevi 'tekrir' sanat yaplmas; bazan ise aksine olarak, mns birbirineyakn kelimelerin ayn cmlede veya birbiri ardnca gelen cmlelerde kullanlmas bu yazta olduka yksekbir edeb deer verdirmektedir. Yulu Tigin bu yaztta Bilge Kaan azndan Trk milletine hitap ederken ne

kadar lirik ve romantik ise tarih vak'alar anlatmakta da o kadar realisttir. Bu yazlarda yalan, mbalega,bouna nme yoktur. Trk milletinin btn ahlk safiyeti, btn deerleri ve kusurlar apak gzearpmaktadr.

Nihal ATSIZ, Trk Edebiyat Tarihi, rfan Yaynevi, s. 121, 1997, stanbul

Orhon Yaztlar yalnzca siyas ve asker olaylarn olu srasyla hikye edildii kuru bir harp tarihi deildir.Tam tersine, bu yaztlarn zellikle Bilge Kaan'n beylerine ve halkna seslendii ve onlar inlilerin

entrikalarna ve anayurdu brakp uzak diyarlara gitmelerinin douraca felketlere kar uyardblmleri son derece etkili bir anlatm gcne ve gzelliine sahiptir. Bu bakmdan Orhon Yaztlar'nn

Trkenin en eski ve en gzel hitabet rnekleri olduu sylenebilir.Talat TEKN, Orhon Yaztlar, Yldz Dil ve Edebiyat, s. 15, 2003, stanbul

Sayfa: 24


26/35


Gktrk Yazsyla rnek Metinler

Gktrk yazsnda harfler, saylar ve yazm kurallar ile ilgili rendiklerimizi pekitirmek amacyla,aadaki Orhun Yaztlar'ndan birka rnek metin zerinde altrma yapmanz yararl olacaktr.Metinler hem Orkun alfabesiyle hem de Latin alfabesiyle verilmi, gnmz Trkesine aktarm

da en altta gsterilmitir.

Sayfa: 25


27/35


Sayfa: 26


28/35


Sayfa: 27


29/35


Sayfa: 28


30/35


Sayfa: 29


31/35


Sayfa: 30


32/35


Szlk

alk- bitirmek, tamamlamak, bitmek, tkenmek, sona ermek

altun altn

ana yle, ylece, yle, ylece, byle, bylece, o kadar, ok, bedava, karlksz

anula- takdim etmek, arzetmek, sunmak

apa ecdat, byk baba

artuk fazla, ziyade, artk

asz yemeksiz, a

balk ehir, amur, balk, bataklk

bark ev, mezar, trbe, abide

bay zenginbaz yabanc, tbi

bediz resim, heykel, nak, ekil, ss

bedizi ressam, nakka

beng ebed, daim, sonsuz

bilig bilgi, fikir, dnce, zek

birle ile

biti- yazmak

bitig yaz, yazma, kitabe, kitap

bodun budun, ulus, millet, kavim

bulug taraf, yan

buna bunca, bu kadar, byle

bung keder, sknt, dert, zahmet, eziyet, minnet

ay yoksul, fakir

ei amca, aabey

edg iyierin olacak, olmal, tabi, elbette, -dr / -dir

ertr- erdirmek, yaptrmak

duk mukaddes, kutlu, mbarek

gar ar, deerli, nemli, hrmetli

rak uzak

igit- beslemek, bakmak, yetitirmek, bytmek, ilgilenmek

illig illi, vatanl, lkeli, devletli

ilsire- ilsizlemek, devletsizlemek, ilini kaybetmek, esaret altna girmek

Sayfa: 31


33/35


ini kk karde

kagan hakan, hkmdar, kaan

kaganlg bamsz, mstakil, kaan olan

kagansrat- kaanszlatrmak, esaret altna almak

kang baba, pederkap kap

kazgan- kazanmak, toplamak, biriktirmek, zapdetmek, ele geirmek, fethetmek

kedimli giyimli, giyim kuam olan, zrhl

kelr- getirmek

kergek bol- yok olmak, lmek, vefat etmek

kln- yaratlmak, yaplmak, meydana gelmek

Krkz Krgz

kisre sonra, ondan sonra

kony koyun

kop ok, hep, pek, tamamen

kgmen Kgmen Da, orman, Sayan Da

kngl gnl, kalp, yrek, i, fikir, dnce, akl, anlay, arzu, lk

kurgaru bat, batya doru

kut devlet, ikbal, saadet, baht, talih

kutay ipek, ipekli

k ses, n, an, hret, san

kntz gndz

men ben

neng nesne, ey, mal, eya; h,, asla

olur- oturmak, tahta oturmak, kaan olmak

ot ate

g anne, vey annegz rmak, nehir, deniz

kn- piman olmak, eseflenmek, hayflanmak, kendine gelmek, zlmek

tn- arz etmek, rica etmek, dilek dilemek

sakn- dnmek, dnceye dalmak, endielenmek, dnp tanmak, yas tutmak

sgt alama, feryat figan etmek, szlamak, matem

skr- diz ktrmek, dize getirmek

sub su, nehir

sig tatl, lezzetli

Sayfa: 32


34/35


sle- ordu sevk etmek, akn dzenlemek, sefere kmak

sngk kemik

sng- snglemek, mzraklamak, arpmak, savamak, harp etmek

ad Trk devletinin bat ksmnn bakan, yabgu

antung antung OvasTabga in, inli

teg gibi

Tengri Gk, Tanr, ilh, Allah, Gk Tanrs

tigin Kaan'n oullarna verilen unvan, prens

tirgr- yaatmak, diriltmek, canlandrmak

tiyin diye, diyerek

tiz diz

tok- vurmak, dvmek, arpmak, dokumak, sokmak, batrmak, tokmaklamak, yontmak

tonsuz elbisesiz, plak

toru doru, doru rengi

toruk zayf, bitkin, takatsiz, kuvvetsiz

tr tre, kanun, nizam, rf ve adet, grenek, dzen, devlet nizam

tn gece

ua bar- vefat etmek, lmek, kergek bolmak

ud- uyumak

Umay bir Tanra ad

n iin, dolay, yznden

k ok, fazla

lg ksmet, pay, nasip, ans

yabz yavuz, fena, kt, perian

yablak kt, fena, perian

yada yayayag dman

yarlka- buyurmak, ltfetmek, balamak, esirgemek, korumak

yal yeil

yeltr- koturmak

y orman, ormanlk da

yig iyi

yo natem, yas, l yemei, cenaze treni

ygrt- koturmak, aktmak

Sayfa: 33


35/35


Kaynaka

1- ERGN, Muharrem, "Orhun Abideleri", Boazii Yaynlar, stanbul, 2005

2- ERCLASUN, Ahmet Bican, "Trk Dili Tarihi", Aka Yaynlar, Ankara, 2005

3-ALYILMAZ, Cengiz, "Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu", Kurmay Yaynlar, Ankara, 2005

4- TEKN, Talat, "Orhon Yaztlar", TDK Yaynlar, Ankara, 2006

5- TEKN, Talat, Orhon Yaztlar, Yldz - Dil ve Edebiyat, stanbul, 2003

6- GABAIN, A. Von, "Eski Trkenin Grameri", TDK Yaynlar, Ankara, 2003

7- ATSIZ, Hseyin Nihal, Trk Edebiyat Tarihi, rfan Yaynevi, stanbul, 1997

8- EMRE, Ahmet Cevat, Trk Lehelerinin Mukayeseli Grameri, stanbul, 1949

9- AKSAN, Doan, Trkiye Trkesinin Dn, Bugn, Yarn, Bilgi Yaynevi Ankara, 2005

TRK Ulusu'nun Gktrkler gibi acunu titretebilecek gce kavumas iin, ltfen bu klavuzuevrenizdekilerle paylan.

Hazrlayan ve Sunan

Yavuz TANYERletiim: [email protected]

göktürk yazısı Öğrenme - kitap güncem

Documents