1

Giovanni G. Pontano, Urania (B. Soldati, 1902)

Liber 1

Liber 2

Liber 3

Liber 4

Liber 5

Giovanni Gioviano Pontano, Urania, liber 1

Qui coelo radient ignes, quae sidera mundo

Labantur tacito, stellis quibus emicet ingens

Signifer, utque suos peragant errantia cursus,

Vnde hominum genus et pecudes, unde aequor et aurae

5 Concipiunt motus proprios, unde optima tellus

Educit uarios non uno e semine foetus

Et rerum euentus manant seriesque futuri,

Dic, dea, quae nomen coelo deducis ab ipso

Vranie, dic, Musa, Iouis clarissima proles,

10 Et tecum castae ueniant ad uota sorores.

Dum canitis resonatque cauis in uallibus echo,

Ipse legam laurique comas hederamque uirentem,

Ipse aras statuam uiridi de cespite et umbras

Lustrabo, tumuloque feram solennia dona

15 Dilecti uatis, uiridi quem monte sepultum

Parthenope liquidamque coli Sebethos ad undam.

Ipse chori pater ac princeps et carminis auctor,

Phoebe, adsis, noctisque decus latonia uirgo,

Dique deaeque omnes, quorum sub numine coelum est.

20 Tuque adeo, comes Aonidum, dux optima uatum,

Alma Venus (teneros nati sat lusimus ignes),

Dum coeli errantes ignes, dum sidus amatum,

Quo terraeque fretumque et magnus concipit orbis,

Dum canimus quae signa tibi, quod pareat astrum,

2

25 Diua, faue et niueis felix allabere cygnis.

O mihi si Charites spirent, si blanda canentis

Gratia mesopio contingat labra liquore.

Tu uero, nate, ingentes accingere ad orsus

Et mecum illustres coeli spatiare per oras;

30 Nanque aderit tibi Mercurius, cui coelifer Atlas

Est auus, et notas puerum puer instruet artis.

Prima deum terras glaciali sidere circum

Luna meat, coelumque suo terit ultima curru.

Dux clara in tenebris, alienae obnoxia flammae,

35 Aemula fraternis radiis et solis ab ore

Ora fouens, quantumque ab Apollinis igne recedit,

Hoc magis ipsa suum fundit mortalibus ignem.

Cornibus auratis primum, mox fronte refulget

Iam media, medium coeli dimensa uolumen.

40 Atque hinc obliquos uultus turgentiaque ora

Nocte refert, tandemque, uago digressa meatu,

Exsurgit solem contra, plenoque coruscam

Orbe comam et fuluo totum caput explicat auro.

Septima quin etiam ut coelo concessit ab alto

45 Mole grauis, septem ore uices, septem ore figuras

Mutat agens circum, et paruum conuertitur annum.

Hinc mare, quod magnum terras complectitur imas,

Hinc uariat rerum species; quaeque humida ponti

Stagna colunt errantque suis animalia siluis,

50 Aemula crescenti reparant a lumine uires,

Et multo imprimis implentur corpora succo.

Mox, ubi decreuere ignes, decrescit et humor

Ille quidem, exhaustoque uices a lumine pensat,

Paulatim et uacuae lassantur sanguine uenae:

55 Quod uarii maris accessus uariique recessus

Ostendunt, quod frondosis in collibus arbos,

Quodque salutiferae succis felicibus haerbae.

Quam multos etiam furiis hinc saepe uidemus

3

Vexari, sortemque animo indignamur acerbam;

60 Saepe etiam morbo, aut dira languentia peste

Corpora decubuisse ad humum sternique sepulcro.

Quid quod materies, uiridique e monte recisae

Aere trabes, multaque comam turbata ruina

Fraxinus, Ioniumque abies uersura profundum

65 Ante diem effetae senserunt damna senectae,

Exhaustasque situ uires ac robora clament,

Curua senescentis lunae ni cornua seruet

Agricola, ingenti dum uellit ab arbore uallum,

Et percussa graui resonant nemora alta bipenni.

70 Haec eadem aerias arcis, iunonia regna,

Temperat, idque licet certis cognoscere signis.

Nanque ubi prima nouos remeando colligit ignes

Fratris ab amplexu rediens, si nubila frontem

Occuluit, cornu per coelum inuecta retuso,

75 Pro, quantum nimbi terris pelagoque paratur;

Quanti etiam sese uersent per inania uenti,

Si rutilo tum forte comam uelarit amictu

Oraque dispersis suffuderit ignea flammis.

Quarta dies sine nube sine pluuiaque Notoque

80 Spondet ad extremum constanti foedere mensem,

Si nitidis nocturna genis, si fronte serena

Incedit coelo et puro sese exerit ortu.

Ipsa eadem arctoo rigeat si tempora cornu,

Tristis ab arctoo uentos tibi nuntiet axe;

85 Ast alia de parte trucem tibi suscitet Austrum,

Tristis ab austrino rigeat si tempora cornu.

Hunc tamen ante diem si nulla effulxerit, heu tum,

Heu male iactatas defenderit ancora naues,

Ni labor et placidi succurrit dextera Phorci.

90 Quid dicam, cum plena oculis rutilantibus, aut cum

Nigra genas duplici circum caput abdidit orbe

Horrida nocte sua? Di, longe auertite iniquum

4

Himbremque pluuiamque et agentis aequora uentos.

Cuius ut acceptae uires et cognitus usus,

95 Templa deae statuere sacrosque ex ordine ritus;

Discerptumque uiri corpus laniataque membra,

Et multum lacrimis perfusos coniugis artus

Finxit niliacae tellus addicta iuuencae,

Et querulas sistra incassum percussit ad aras.

100 Hinc etiam graii uates aetnaeia furta

Et raptus siculae totiens fleuere puellae,

Infernique Iouis thalamos, lamentaque matris

Funerae, erratasque diu terrasque salumque

Vmbrarumque domos et sole carentia regna.

105 Proximus at spatiis et longe gressibus impar

Accelerat Maia genitus, celer ille deorum

Nuntius, auratis nectens talaria plantis.

Hic, rapidum propter solem sua plaustra reflectens,

Nunc matutinos agili temone iugales

110 Exagitat pelagique cauo caput exerit alueo;

Nunc atlantiacae matris memor, Hesperidumque

Rura uidere parans fuluumque in frondibus aurum,

Serus obit, sero flauum lauit aequore crinem,

Et sero herculeas linquit post terga columnas.

115 Sed siue immissis solem praecurrit habenis,

Seu sequitur uictusque terit spatia ultima metae,

Non ipse ingentis oras, non liber apertas

Audet adire uias coeli, titania tantum

Imperia et solis timet abscessisse quadrigis.

120 Ergo ubi ternonasque plagas ternonaque mundi

Dimensus spatia, et curru dat lora secundo,

Sistit equos. Mox coeptum iter ac uestigia rursum

Nota legit, nunc ipse humilem demissus in Austrum,

Nunc Boream et summas pennis petit arduus Arctos.

125 Et quoniam uolucri rapitur sub sidera lapsu,

At nunc hos innixus equis, nunc conuenit illos,

5

Aut Iouis exquirens monitus et mitia iussa,

Consilia aut senioris aui, uiolentaue Martis

Imperia et motos sullata pace tumultus,

130 Hinc pedibus nectit pennas, hinc iussa deorum

Nuntius exequitur uario Cyllenius astro,

Itque reditque uiam totiens, mandataque portat.

Nanque ubi deliacasque rotas thymbraeaque propter

Signa et apollineos iusta comes astitit axes,

135 Tum uates responsa canit, tum pronus haruspex

Exta notat, tunc et liquidas intentus in auras

Oscinis explorat cantus et praepetis alas.

At si nocturnam Phoeben rorantiaque astra

Et niueae tetigit secreta cubilia lunae,

140 Agnouitque deae uultum et mandata recepit,

Nec mora, digrediens monstratas excitat artes,

Deducit pelago classem, secat aequora cursu,

Ignotosque tenet portus, iam merce sabaea

Nauem honerat, redit et tyrio spectabilis ostro.

145 Hinc et Mercurio nomen, Romane, dedisti,

Quemque et Arabs, quemque et Babylon Stilbonta uocasset.

Ast ubi summotasque domos et frigida adiuit

Tecta senis, solioque nepos acceptus auito est,

Tum succos meditatur, et idaeam panaceam

150 Dictamumque legit, tum uulnera siccat, et hudo

Vnguine lenit agens, adhibetque ad munera cantus.

Tunc uero strepitus armorum atque horrida bella

Atque enses ac tela placent, tum uiuere rapto

Et praedas agere et discindere moenibus urbes

155 Gaudet, et effuso caedem ingeminare cruore,

Belligeri cum forte ducis se ad signa recepit,

Et galea abscondit crines, et pectora ferro

Inclusit, laterique auratum accinxit et ensem.

Fert leges ac iura fori, pacisque quietos

160 Imponit mores, mandataque publica defert,

6

Si iubeat genitor, cui ciuica munera curae,

Et patres legere, et sanctum instituisse senatum.

At si candentis humeros et eburnea colla

Exeruit, placidoque simul Cytherea petiuit

165 Amplexu, madidoque recens e crine fluentem

Stillauit rorem blandosque afflauit amores;

Non ipse inachiae memor aut fera uincla puellae

Exsoluit, tristique obducit lumina somno

Custodis monstri, aut torpentis ad hostia Lethes

170 Traducit miseros per opaca silentia manes,

Sed resides cantus in uertice cyllenaeo,

Formosae ludunt ubi festa ad carmina nymphae,

Personat, et tenues moderatur pollice chordas,

Ac non cedentes queritur tam crescere curas.

175 Vritur, et placidum cantando nutrit amorem:

Ipse canit, tenerae cantus risere Napaeae.

Hinc felix regio mundique beatior ora,

Quam lusus habitant molles, ubi segnis amorum

Militia in uacuas exercet uulnera mentes.

180 Ver alit aeternos flores, passimque uagantes

Incustoditae ludunt per gramina nymphae;

Ocia cantantes mulcent ignaua Camoenae.

Has inter succinta sinus, redimita papillas,

Et roseum spirans fragranti uertice odorem

185 Errat nuda genu per florida prata Voluptas,

Cui uolitant flaui per candida colla capilli,

Ad frontem aurato religat quas fibula nexu.

Laetatur dea; laetanti risusque iocique

Assiliunt, somnique leues et mollior aura.

190 Hinc passim liquidi ambrosiae rorantur honores,

Stillat acidalius late liquor. At uaga nantum

Ludit aquis, mistim pueri nudaeque puellae,

Grata cohors Veneri, chorus et genialis amorum.

Tum uideas amne in medio rutilare fauillas,

7

195 Materna face quas Iocus hinc, ast inde Cupido

Excussit: caluere undae, caluere natantes

Afflatu. Media uehitur Lasciuia cymba,

Hortaturque monetque habiles agitare lacertos.

Hic aliquis puer, enando dum brachia iactat,

200 Iniecitque manum sociae furtimque papillis

Inseruit; tener ora rubor per grata cucurrit.

Hic aliqua, adnanti puero dum brachia miscet,

Miscuit et foemori foemur, et simul oscula iunxit.

Interdum se tota cohors in flumine mersat;

205 Non obstat pudor audaci, aut lux ipsa pudenti;

Luditur, et placidis immurmurat unda susurris,

Emergit mox et campis se fundit apricis.

Dona legens selecta manu ac redolentibus hortis

Errantis sequitur florum dea, coniugis aurae

210 Flant super, et liquidis distillat odoribus aether.

Has oras atque haec gnidiae loca laeta uolucres

Peruolitant circum, et paphii uectantur olores,

Numinis idalii currumque rotasque uolantes

Qui subeunt, mollique ferunt per inania lapsu.

215 His Cytherea suum posuit pulcherrima sidus,

Quo terraeque fretumque et magnus concipit aer,

Et dulcis in corde agitant animantia motus.

Ipsa refulgentis auro interplexa capillos

Aurorae e thalamis radiorumque aemula solis

220 Lucem aperit, reseratque diem mortalibus almum.

Interdum rapidis Phoebi deserta quadrigis

Euocat oceano noctem, surgentibus astris,

Admonet et placidi per amica silentia somni.

Verum ita digressusque suos, sua tempora pensat,

225 Et sinuosa means niueis secat aethera cygnis,

Vt solem petat, ad solem uestigia flectat.

Ipsa quidem coeli undecies ubi quina peregit

Momenta, heoo seu cum nitet aurea mundo,

8

Oceani hesperias seu cum declinat in undas,

230 Ipsa umbram in tenebris obtendit ut aemula Phoebes,

Ipsa die radios ostentat ut aemula solis,

Et lucem terris, et coelo lumina praebet:

Tantos laeta suo de sidere fundit honores.

Haec decus, haec ipsa est hominumque deumque uoluptas,

235 Qua sine nil iucundum animis, nil dulce fatendum.

At medios coeli tractus, medii aetheris oram

Fons lucis sol auricomus, sol igneus ambit,

Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustrat;

Ipse idem superum princeps ductorque choreae,

240 Ad cuius numeros et di moueantur, et orbis

Accipiat leges praescriptaque foedera seruet,

Agnoscant aurae imperium, maria alta tremiscant,

Audiet et longe tellus fatalia iussa.

Atque hunc, ne qua opere in tanto decor ullus abesset,

245 Praefecit luci rerum pater, ipse nitentis

Spargeret ut radios, ipse ut lustraret olympum

Et terras simul et magnas liquidi aeris oras;

Vnde dies, quique in sua terga reuoluitur annus,

Atque aeui simulacra fluunt, et tempus, et aetas.

250 Hinc uer purpureum uestit florentia prata,

Spiceaque hinc campis flauescit messis, et aegrum

Lenitura animum ac dulcem inductura soporem

Distendit uacuas pinguis uindemia cellas,

Et glacialis hiems resolutis ebria curis

255 Ante focum molli solatur frigora baccho.

Hasque uices pater ille deum uoluentibus annis

Esse dedit, quas ipsa aeterno foedere seruant

Tam certos elementa simul retinentia nexus.

Atque alii (horrendum), qua brachia pandit iniqua

260 Parte poli chelasque audacius exerit ingens

Scorpius, hinc anni primos duxere meatus,

Et primam fecere uiam, cum partibus aequis

9

Dimidium luci atque umbris sol diuidit orbem,

Ac noctem paribus suspendit Libra diebus:

265 Ast alii saeuae post horrida frigora brumae,

Cum premit auratos nephelaei uelleris artus

Phoebus, et himbriferum rediit uer, omnia quando

Alma parit tellus, quando omnis germinat arbos,

Cum uiret omne nemus, resonant cum frondea rura

270 Concentu uolucrum uario, pecudesque feraeque

Exultant laetae in uenerem, ac tritonia monstra

Ignibus incaluere, acer furit ardor, ut ipse

Horreat indomitas Proceus contingere phocas;

At misera in scopulis soloque in litore questus

275 Alcyone ingeminat uocesque effundit inanis,

Multa querens, exosa diem, nomenque mariti

Seruat auis, Ceyca uocans, Ceyca requirens,

(Ah miseram) rapidas repetens Ceyca per undas.

Nec uero non e summo quoque culmine Cancri,

280 Qua regnat calor ipse et equos sol sistit anhelos

Extremum inuisens Ararimque atque ultima Thyles

Litora, carceribus positis, exordia prima

Hinc anni fecere, alacresque egere quadrigas.

At Numa frigoribus sub iniquum tempus, ubi ingens

285 Declinat coelum et gelidum sol Aegoceronta

Pronus obit, pronoque petit spatia ultima cursu,

Qui fessos instauret equos. Hinc uiribus auctus

Deserit antipodum sedes, digressus et Austro

In Boream obuertit sinuoso calle, diemque

290 Auget et obscuras nocti iam surripit umbras,

Insudatque sequens cliuo, atque assurgit in auras.

Has igitur solis metas, haec tempora seruans,

Egeria monstrante, suum traduxit in annum,

Vt quae prima noui repararet tempora cursus,

295 Principia haec spatiis sua sortiretur oberrans

Annus, et ad solem firmaret signa cadentem;

10

Sed Phoeben Phoebesque rotas et plaustra secutus

Fraternum impleuit germanae mensibus annum.

At Caesar solemque sequi, solemque tueri,

300 Et solem lucisque auctorem dicere et anni,

Solis et ad metam totas effundere habenas,

In lustrumque superuacuas concurrere partis

Iussit, et hoc latius inscribi nomine fastos.

Dicendum et uariis fuerit qui gentibus annus.

305 Aegypti primum ueteres fecere bimenstrem,

Moxque quatergeminis complerunt mensibus; inde

Per bissena pari duxerunt sidera tractu

Arcades, at noster quot tempora continet annus,

Annorum numero censebant Arcades, ante

310 Iam geniti, quam luna suos ostenderit ignes;

Tantus honos, tanta est antiquae gloria genti.

His totidem adiunxere animis et Acarnanes altis

Tutati ferro patriam, mox funere in ipso

Coniecere animas, et honesta morte suorum.

315 Italiae licet antiquos euoluere fastos.

Nanque alium primo Romae nascentis in ortu

Instituit pater et gyro breuiore coegit.

Promouit spatium Numa, nec Laurentibus idem,

Idem erat Albanis. Alium qui Tiburis arua,

320 Quique ferentina cererem metit incola falce,

Et tenuere suis habuereque in urbibus orbem.

Ille etiam uentos tempestatesque futuras

Atque himbres aestusque graues et frigora monstrat.

Nanque ubi coeruleo rapidum petit aequore coelum

325 Exoriens, aperitque diem natalibus undis,

Si nigram obscuro faciem uariauerit ortu

Concauus, inque atram condentur lumina nubem

Et pelago et terris uiolentior incubat Eurus,

Turbatasque amnis in pontum deuehet undas.

330 Quin etiam ut nullae densentur in aere nubes,

11

Si tamen aut hebetes radii torpere uidentur,

Aut si plus nimio torrens incanduit ardor,

Collige uenturos himbres. At pallida quando

Aurora oceano caput exerit, horridaue inter

335 Nubila diuersis rumpit sol partibus, et nunc

Obliquos effert radios, nunc pallidus ore

Delituit nimboso, heu, rupto foedere, coelum

In terras ruet, et saeuum per inane rotatae

Praecipitent nimborum acies, quae grandine mista

340 Arboribus stragemque dabunt et uitibus almis,

Vix ouium ut clausos defendant culmina foetus.

Non mihi tum, non claustra boumque armentaue equarum

Ducenda a stabulis, non me extra tecta domorum

Ducet iter. Seruanda dies, quam rite serenam

345 Spondeat, oceani seras cum lucidus undas

Intrarit, non nube comam, non turbidus ora,

Sed qualem hesperio Tethys suspirat in antro.

Quod si tum quoque nigranti uelatus amictu

Occiderit, siue ipse suo quanquam emicat ore,

350 Si tamen aut atras nubes raptauerit, aut si

Palleat et maculae fundant sese undique nigrae,

Venturam expectes pluuiam. Non te optima fallent

Indicia, et multis nota experientia seclis.

Vidi ego, cum rutilos Aurora immitteret ortus,

355 Igneus aut roseo se tingeret aequore Titan,

Ventorum ingentis sudum per inane cateruas.

Vidi et, cum rutilus maculis inspergitur ignis,

Praecipitem iactari undosa ad litora nauem

Amissis fluitantem armis ac dura gementem

360 Verbera et effracto nudatam lintea malo.

Nulla salus, spes nulla uiris: in uota precesque

Vertuntur: uacat ars: miserae exoptantur arenae,

Et dulcis terrae exortes tanguntur amore.

Tanta mole ruunt immissis himbribus Euri.

12

365 Denique cum rebus causas, cum semina causis

Sufficiat, grauido foecundans uiscera partu,

Nec quicquam sine sole nouas in luminis auras

Prodierit, pater ipse hominum, pater ipse animantum,

Quaecunque aut uiridi nemorum pascuntur in umbra,

370 Coeruleosue secant latices, aut aera carpunt;

Hinc bissena deo soluebant uota quotannis,

Phoeboque et Nomio, Lycioque, patrique Lyaeo

Et quibus ad lucos, quibus in solennibus aris

Nominibus uenerata deum officosa uetustas,

375 Delion ac Clarium, nec ficto nomine Osirim,

Confecit certis uel qui Pythona sagittis

Sanguine foedantem terras uirusque uomentem:

Plurima quae ueteres Graium cecinere poetae.

Nanque ubi se informis rerum atque incondita moles

380 Digerit, inque suas abeunt elementa figuras,

Tum tellus grauis himbre et adhuc stagnantibus aruis

Fumida, anhela uagos tollebat ad aethera tortus,

Inuoluens coelum nube et caligine opaca.

Hic ille immanis Python, immania cuius

385 Corpora iamque deos et diuum tecta petebant

Ipsum etiam inuasura Iouem, cum Delius arcum

Intendens tulit acer opem. Nanque, agmine facto,

Emittens rapidas torrenti e sidere flammas,

In gremium matris luctantem et acerba tuentem

390 Intorsit. Stetit ille tremens. Tum colla reuinctum

Centum implexa modis, centum religata catenis

Ad manes imos atque intima tartara traxit

Victor, et obscura coelum caligine soluit.

Hic Python, haec tela dei, uictoriaque haec est.

395 Latonae gemini partus, bina edita Delo

Pignora nunc quae sint (paucis aduerte) docebo.

Latonam graii terram dixere poetae,

Latonam dixere solum. Latonia tellus

13

Omnia progenuit, mater diuumque hominumque.

400 Atque ubi se in proprias coepere elementa figuras

Induere optatumque locum et data munia obire,

Ipsa quidem medio mansit, sed mole liquenti

Instabilisque etiamque tremens, quando aequora nondum

In certas ierant sedes, sed corpore misto

405 Pugnarent, et adhuc nullo sub foedere pontus

Terraque se duris urgerent legibus, ut iam

Vnda solum traheret, tellus maria alta teneret.

Paulatim calor ille deus, cedentibus undis,

Telluri sese insinuat, gremioque receptus

410 Felicem partu genitricem impleuit; et inde

Di geniti Phoebusque potens Hecateque triformis

Emergunt. Illa acta polo interiore resedit

Horridior, glaciem spirans et degener ore

Foemineo, minus atque habilem sortita calorem;

415 At Phoebo natura mares animosque uigoremque

Addiderat. Volat acer equis, atque aethera carpit

Iam medium: stetit hinc superum longo agmine cinctus

Et pharetra insignis humeros et crinibus aureis.

Hos Delo genitos magna, magni aequoris oris

420 Crediderant, Delo excelsa, cui uertice summo

Splendet apex quotiens coelo latonia luna

Exoritur, uisitque suum sol aureus orbem.

Fluctibus hinc rapidis tremuloque emergere ponto

Credebant, uastoque maris delabier alueo,

425 Indulgente suis Delo cunabula natis;

Quin etiam ogygiis olim cum mersa sub undis

Paulatim exereret tellus caput, oceanusque

In sua iura suos fessus concederet aestus,

Et tandem emicuit stellanti lumine coelum,

430 Tum prima ex undis uastoque e gurgite Delos

Prosiluit. Fulxere apices et uertice Cynthus

Lucifero, qua parte dies surgebat et altum

14

Sol oriens curruque et equis insignis obibat.

Hunc et Pastorem conuerso nomine dicunt,

435 Quod pascat quicquid sub coeli nascitur oris;

Quodque fores nascentum aperit, quod claustra relaxat

Gignentum tenerosque educit in aera foetus,

Hinc Iano nomen fecere; hinc nomina Phoebo

Ipsa dedit species nitidoque in corpore fulgor;

440 Idem quod uolucres neruo stridente sagittas

Torqueat, et certo defigat uulnera iactu

Morbosque illuuiemque ferens, hinc notus Apollo.

Quod solus coelo apparet fugientibus astris,

Solus et immenso late loca lumine lustrat,

445 Hinc solem dixere patrem lucisque dieque.

Sponte etiam immissis coelo quia fertur habenis,

Liber. At herculeo laetus cognomine, quando

Disiicit aerias nubes lucemque ministrat

Aeris ipse decus, decus et sua gloria coeli.

450 Quin et threicius diuino carmine uates

Hunc nitidum Phaneta uocat, quod surgeat heoo

Orbe recens, quod mane nouos instauret et ortus.

Inde etiam auricomum Aegyptus ueneratur Osirim,

Aegyptus, cui cura deum, quod lumina mille,

455 Mille micent oculis passim radiantibus ignes.

Lyncea quin etiam, quod uis populantibus umbras

Luminibus, quodque et radiis fugat humida passim

Terrestrisque abigit fumos et nubila differt.

Vt lupus insidias meditatus pascua circum

460 Insectatur oues rabie ferus et ferus armis,

Pertentatque aditum et saeptis sese arduus infert

Dentibus infrendens, et morsu exasperat iras,

Hinc Lycius sibi nata deus cognomina fecit.

Quin et Mercurium, mutato nomine, dicunt

465 Argum somnifero uictum strauisse caduceo

Insomnem, centumque oculos ac lumina centum

15

Pandentem, et niueae seruantem pascua uaccae.

Argus enim coelum est, uigilantia lumina flammae

Aetheriae et uario labentia sidera mundo,

470 Quae passim multa sublustris noctis in umbra

Collucent; sed mox, Phoebo exoriente perempta,

Torpent luce noua et candenti lampade uicta

Emoriuntur et obscuro conduntur olympo.

Nec deploratum Veneri linquamus Adonim,

475 Venantem quem durus aper sub dente peredit.

Non illum fontes nec amici flumina Nili

Infletum uoluere: nouus dolor attigit amnes.

Septem illi totis ripa latuere diebus,

Et septem plenis spumanti margine ripis

480 Exsiluere, cauo digressi fluminis alueo,

Stragem agris stragem et pecori stragemque colonis

Cum ferrent; miseri tantum mors angit amici.

Balsama te et myrrae, te cedrus fleuit, Adoni,

Te lauri strata per humum luxere corona;

485 Ter myrtus conata sequi miserabile funus,

Ter radice retenta sua est, ter brachia flexit,

Ter frustra lentos conata est flectere ramos.

Ipsa Venus, postquam lacrimae effluxere genisque

Defecit liquor et capiti coma longa reuulsa est,

490 Ter mensem exanimis iacuit; uix denique quarto

Lucem hausit, uultus et adhuc suspirat amatos.

Terra etenim solem queritur deserta cadentem,

Inuidit quem tristis hiems, cui saeuior apri

Horret cana gelu facies, cui plurimus himber

495 Crine madet, geminos et cum male concutit armos,

Diglomeratque niues et grandine uerberat auras.

Nam cum sol rebus praesit pater ipse creandis,

Vt sese ad manes brumae sub frigora transfert,

Tum tellus uidua sulcos oblimat in aluo.

500 Ac ueluti uirgo, absenti cum sola marito

16

Suspirat sterilem lecto traducere uitam

Illius expectans complexus anxia caros,

Ergo, ubi sol imo uictor conuertit ab Austro,

Tum grauidos aperitque sinus et caeca relaxat

505 Spiramenta, nouas ueniat qua succus in haerbas,

Et tandem complexa suum laetatur Adonim.

At quam Sebethi fontes, quam coerula lambit

Phormelle, quaeque et Musas colit ociaque ornat

Pieridum, et magni tumulo tegit ossa Maronis

510 Parthenope regum domus et decus ipsa uirorum,

Clara armis, clara ingeniis et fortibus ausis;

Haec annis florentem oculisque et crine decentem

Hebonem uenerata, suos ritus patriumque

Instituit morem et, sacris iam rite peractis,

515 Vrbs Hebona salutat, agrique Hebona frequentant,

Hebona et referunt simul antra et litora et amnes.

Hic etenim florem aetatis roburque iuuentae

Et speciem deus et formae dat habere decorem,

Oraque luminaque et moderantis corpora sensus.

520 Sed prius herculei torrentia sidera monstri

Solstitio uicina domus locaque edita coeli

Diffundent terris hiemem glacialibus Euris,

Ante et conspicui summo de cardine mundi

Flaua lycaonio surget Pallantias axe,

525 Atque diem auerso subteruehet Auster olympo,

Stabunt et coeli septem labentia signa,

Quam fando patremque hominum regemque deorum

Laudibus aut meritis tollam, aut aequem ipse canendo,

Quem centum celebrant arae, quem nomina centum.

530 Vt siquis, iubare exorto, phoebeia demens

Ausit obire oculis ora atque haurire uidendo,

Illicet ecce illi torpescunt lumina et ipsa

Caligant in luce oculi, tum tempora circum

Offundit sese nubes et fumida oberrans

17

535 Caligo, ac nigrae coelum eripuere tenebrae;

Vsqueadeo nec fas oculis comprendere cuiquam,

Nec fando terrae decus et decus aetheris alti,

Vnde sibi proprias ducunt animalia uitas,

Vnde trahunt nostrae coelestia semina mentes,

540 Quo sine nec spirat quicquam, nec nascitur usquam,

Nec color ullus erat rebus, tenebrisque malignis

Et coelum et terras nox circumfusa tenebat.

Et iam intacta mei superat pars maxima coepti,

Ac mentem calor instigat. Iuuat alta uagari

545 Sidera et immenso propius succedere coelo;

Magnum opus. Et iam signa dei fulgentia terrent,

Armorumque haurit strepitus clangorque tubarum.

Ipse deus rapidis insistens pronus habenis

Tela manu quatit insultans, acerque cruento

550 Ore tonat. Pellunt agili temone iugales

Exanguis metus atque tremor, tum ferreus ora

Terror, sanguineumque pauor quatit ante flagellum,

Ille quidem diuis iam formidabilis ipsis.

Sed mihi digna uiro atque animi sibi conscia uirtus

555 Suadet iter, penitusque aditus intrare repostos.

Hanc non terrisono prosternere fulmine Cyclops,

Non facibus crinem ipsa feris implexa Megera,

Nec uis ulla queat stygiis emersa tenebris.

Illi ferratum galea caput inclyta bellis

560 Atque deum fato maior prudentia seruat,

At clipeo indomitum munit constantia pectus;

Stant adamante togae, totosque infusa per artus

Temperies ualida sese metitur in hasta;

Ante uigor mentem hortaturque, animosque uiriles

565 Aere ciens magno laudum succendit amore.

Hac duce, Iunonis odiis iactatus iniquae

Amphitryoniades tot monstra ingentia uictor

Fudit humi. Non hunc liuentibus obsitus umbris

18

Cocytos, non sparsa nouem per iugera monstrum,

570 Aut impacatae deterruit incola Lernae,

Quo minus infernosque lacus et opaca uideret

Tartara, captiuum et supera ad conuexa referret

Ipse canem; quin astrigerum subnixus olympum

Labentisque domos diuum ceruice refulsit:

575 Et dubitem mente haec complecti et pandere dictis?

Efferus has habitat sedes deus; huic comes haeret

Et bellum, bellique parens discordia, et irae,

Iniustum, insidiaeque, et pallida tabe cruenta

Caedes, inque suum rabies armata cruorem.

580 Ipse enses ac tela inter radiosque rotarum

Versatus ferrum exercetque aptatque ferendo,

Exacuitque mares animos et suscitat ira

Implacidus. Martem hinc ueteres dixere Latini.

Hunc Iunone satum nullo Ioue, patreque nullo

585 Oleniis conceptum haerbis per cresia rura,

Eductumque Hebri ripis rhodopeia ad antra

Crediderant, animi indomitum aduersumque Mineruae,

Scilicet aetherio mens est de fomite. At artus

Corporeos, molem discordi e semine cretam,

590 Iuno agitat. Ciet haec turbato in pectore uersans

Sanguinis ingentis aestus et colligit iras;

Vnde auidus belli furor atque insania ferri

Praecipitant. Iacet ingenti ceu pressa ruina

Mens super, at rapidus feruet sub pectore Mauors.

595 Hinc quondam magni tellus Iouis insula Crete,

Ionii Crete pelagi decus, inclyta bellis,

Clara uiris, capere arma et acutum cingere ferrum

Prima dedit, curuo et spicula tendere cornu.

Post Thraces coluere, ferum genus, aspera duro

600 Terra solo, gens ipsa iugis assueta niuosis

Et praedas agitare et opimo uiuere rapto.

Hoc etiam genitore satus Romanus et ipse

19

In patrium decus et belli sese extulit artes,

Transgressus Latii fines transgressus et Alpes,

605 Oceano stetit et Bactris sera intulit arma

Atque Indis, post edomiti semptem hostia Nili

Atque triumphatos non uno ex orbe Britannos.

Sed quanquam imperii impatiens et pectore saeuus

Indomito ac ruptis praeceps rapiatur habenis,

610 Ipse tamen solium solis ueneratus, adacto

Curru sistit anhelus equos; mox lora remenso

Contorquet spatio, non ante ad munera recto

Conuertens cursu, quam princeps duxque deum sol

Iusserit: illum adeo timet obseruatque tuendo.

615 Iupiter hinc solio longe spectandus ab alto

Exerit os placidum terris, et fulgidus aureo

Sidere felices mortalibus explicat ignis.

Hinc ego, si qua fides astris, aut si quid ab alto

Aethera cognatum nostris in mentibus haeret,

620 Crediderim fas ac leges et iura piumque

Et rectum manare et amicae foedera pacis,

Crediderim insontis scelerum expertisque malorum

Mortales agere, et felicibus addere seclis

Secula, perpetuumque annos extendere in aeuum;

625 Tanta Iouis placidi clementia, ni malus atro

Sidere torpentis Saturnus funderet ignes,

Funderet et leti causam infelicis et omne

Morborum genus et miserae mala plurima uitae.

Iupiter inde pater cunctorum auctorque bonorum.

630 Quin uarios etiam ipsa Ioues commenta uetustas.

Iupiter omnipotens, rerum qui summa potestas,

Tu rerum sator et diuum pater atque hominum rex:

Ab Ioue principium generis; Iouis omnia plena;

Ille colit terras; illi sunt omnia curae.

635 Hinc tot sacra deo fumantiaque exta ferebant,

Hinc capitolinae dominator Iupiter arcis,

20

Totque triumphantis uidit de rupe Quirinos

Sanguine tingentis aram et candente iuuenco.

Quin etiam rapido qui turbine uertitur aether

640 Ignibus incandens, quique aera lustrat opacum

Pro Ioue respersas sensit sibi frugibus aras.

Hinc tener ille calor tepidaeque ex ignibus aurae,

Quo terraeque fretumque et magnus concipit orbis,

Conceptosque fouent turgentia semina f?tus;

645 Dictus ob haec late in gremium descendere amatae

Coniugis et placidam amplexu captare quietem.

Aeris ipse etiam campos tenet, unde per auras

Fulmineo inuehitur curru, quo maximus Atlas

Intremuit, tonuere poli, atque exterrita pressit

650 Corda uirum pauor exanguis. Ruit arduus acta

Ventorum mole, ac rutilantia fulmina torquens

Alta petit, uallisque cauas in nocte profunda

Inuoluit, nigra et coelum caligine condit.

Tum pluuia et largis exundant himbribus amnes,

655 Subiectique natant campi; crepitantia grando

Tecta ferit, dirum lapides uertuntur in himbrem

Infandi, prostrata iacent armenta per agros

Spirantisque uident natos stagnantibus aruis.

Mox uno immersa exitio cum montibus altis

660 It torrens, praecepsque insano uortice torquet

Obuia et obstantis annoso robore siluas,

Implumesque auium nidos cum matribus ipsis

Proruit, inuoluitque ferarum horrentia lustra.

Ipse autem, sulco insudans dum insistit, arator

665 Auulsus stiua immensum per inane rotatur

Turbine iactatus uolucri et nigrante procella,

Illumque et miseros sub adunco uomere tauros

In latus aduersi montis iacit, et praerupta

Valle uiatorem resupino corpore uoluit

670 Praecipitem, et latis excindit moenibus urbes.

21

Nec minus interea uentis maria acta tumescunt:

Assurgunt undae et montes uoluuntur aquarum

Aequati coelo, fluctuque exterrita rauco

Saxa sonant. Ecce abruptis assultibus aestus

675 Incumbit pelago, atque ingenti uortice nauem

Infligit scopulo agglomerans et litora complet

Funeribus miserorum, atro aut ter gurgite tortam

Haurit hians, operitque cauo mox aequore pontus.

Qualia dum attonitae mentes mirantur, et horror

680 Corda quatit, certae nec cognita causa ruinae,

Inuenit metus ipse Iouem, cui fulmina dextrae

Assignant ac tela nigris humentia nimbis

Et, coelo resonante, leues per inania currus.

Has iras Iouis esse canit longaeuus haruspex;

685 Aduersi non aequa dei portenta sacerdos

Terrificat; dira ingeminat per pectora curas

Relligio, illa quidem magnorum causa malorum.

Caeduntur lectae passim de more bidentes,

Et cadit ante aras infelix uictima taurus;

690 Discurrunt trepidae per templa adolentia matres,

Matres, atque uiri: tum longa in ueste dialis

Thura tenens ferit exta Ioui, flammisque per aras

Exquirit ueniam et summissa uoce precatur,

Ipse nouem castis repetens stata sacra diebus.

695 Artibus his metus ille deum percreuit, et error

Inuasit miseras sub honesto nomine gentes.

Quid uexare deos frustra iuuat? Ordine certo

Fert natura uices, labuntur et ordine certo

Sidera, tam uarios rerum parientia casus.

700 Illa suos peragunt cursus seruantque tenorem

Sorte datum; parent illis elementa, fidemque

Imperii mutare timent. Sic omnis ab alto

Natura est; sequitur leges quas scripserit aether.

Ipse Deus laeto spectat mortalia uultu.

22

705 Vltima sorte senex loca possidet, ultimus auras

Ambit et aeterno contristat frigore terras.

Nigra seni facies, tardus gradus, horrida barba,

Et cani crines, et membra effeta senecta;

Ingenio tamen ipse bonus, nec inutile pectus

710 Consiliis constansque animi prudensque futuri.

Hic olim, ut fama est, regnis expulsus olympi,

Post uarius tandem casus coelique marisque,

Litore in hesperio tusci prope Thybridis amnem

Consedit, laribus tum primum acceptus amicis.

715 Hic regem aequaeuum residemque ad munia gentem

Arbuteo auertit uictu; tum, uomere tauros

Subiungens, docuit tellurem inuertere et aruis

Semina committi, quae mox iam uere peracto

Stringeret et fragili contunderet arida culmo;

720 Quin etiam scrobibus uites, sua munera, primus

Committens curuaque premens iam falce nouellas,

Lenaeos latices ignotaque pocula monstrat,

Dispersosque uocat populos ac moenia ponit.

Hinc Latium latitante deo, hinc saturnia tellus

725 Dicta uiris; deus hinc latiis, deus additur aris

Vitisator curuam seruans sub imagine falcem.

Mos erat antiquo in Latio ac laurentibus aruis,

Qui meritis patriam inuentasque auxere per artis

Atque acuere suos ad publica munera sensus

730 Vtile commenti in medium et noua commoda uitae,

In numerumque referre deum atque hos addere templis:

Vt Ianum, Faunosque, ut quem pollentibus haerbis

Fecit auem et uariis pinxit dea daedala pennis,

Vt geminos etiam pilunnia numina fratres,

735 Vt cuius famulata domus pinaria sacris,

Et carmentali tribuit quae nomina portae:

Purpura quin etiam ad summos ubi uenit honores

Ambitioque caput coelo intulit, hinc Hadrianos

23

Et Neruas, hinc Caesareae tot numina gentis

740 Et coluere quidem et templis posuere dicatis.

Heu, rerum ignarae mentes ignaraque ueri

Pectora, quid simulacra iuuant? Quid luce carentum

Corpora? Et incensis pacem tot poscere ab aris?

Vnus enim sator est rerum, qui cuncta gubernat,

745 Quemque oculis neque cernere erit neque tangere palmis,

Sed tantum mente inuenias. Nanque arduus imas

Despectat nubes et coeli culmina pressat,

Cuncta regens; nam cuncta tulit longe optimus auctor

Perfectorum operum et rerum causa una bonarum.

750 Hunc neque marmoreis renitentia templa columnis,

Non auri pretiosus honos, non indica concha,

Nec quae phidiaco spirant simulacra metallo,

Aut tauri ante aras fusi ceruice cruores,

Sed precibus ieiuna piis et conscia recti

755 Mens placare queat facilem paruoque uolentem

Munere, si qua pii summittunt thura Sabaei.

Sed nos, incertum spatiis dum currimus aequor,

Longius euehimur uento rapiente per altum;

Iam portus capere optatos et cedere fessum

760 Aura iubet, litusque sinum conuertere ad ipsum,

Sideraque alta sequi, certosque intendere cursus.

Prima igitur niueis Phoebe latonia bigis

Inuehitur, posthinc ales Cyllenius altis

Excurrit spatiis, iustaque Erycina canoras

765 Iungit aues, cui blanda comes fert lora uoluptas

Diuinum stillans rorem ambrosiamque capillis.

Quadriiugis hinc uectus equis sol igneus ambit,

Quem procul insequitur rutilanti sidere Mauors;

Post felix coeli sidus Iouis emicat ignis;

770 Vltimus extremo torpet Saturnus in orbe.

Hic prope terdenis mundum uertentibus annis

Ambit et in partis, quas liquerat ante, reuertens

24

Percurrit tardis coeli momenta quadrigis

Pallidus, ac duros affert mortalibus annos.

775 Clara Ioui facies ac lumine sidus amico,

Bissenisque annis bissena relabitur astra.

Bis cererem legit messor, bis uinitor uuas,

Dum bis sex rutilus percurrit sidera Mauors,

Mauors arma serens et tristia crimina belli.

780 Thymbraeas paulo ante rotas Venus aurea metam

Attingit, cupidas acuens in pectore curas,

Siue diem laeto secum fert roscida uultu,

Seu noctem hesperiis decedens suscitat undis.

Hanc curru properante celer Cyllenius anteit,

785 Ipse quidem ad causas et linguae promptior arma.

Terdenas iter assuetum Latonia noctis,

Noctis atque dies et mensem peruigil errat,

Dum solem rursum assequitur nouaque astruit orsa,

Oceanum interea alternos auctura per aestus,

790 Visura et blando crescentia semina uultu;

Sed quanquam properare uiam iuuat, ipsa, relicto

Aethere, (cogit amor) per amici deuia Latmi

Furtim saxa petit complexus inter amatos

Attrectare suis tenerum Endymiona lacertis,

795 Non tamen ausa uiri mollem turbare quietem.

Sed quanquam uario fulgent quae sidera mundo,

Quaesitum est, num luce quidem phaethontide fulgent,

An proprios natura illis indulserit ignes.

Non dubium quin luna notho splendore per auras

800 Raptetur, minuatque sequens, fugiensque rependat

Luminis alternos haustus, fraternaque rursus

Ora fouens nullos terris diffundat honores;

At procul e regione means, tum denique toto

Ore uomit flammas et luce refulget honora.

805 Et quanquam uarias mutat tamen una figuras,

Non unquam medio magis, aut minus emicat orbe.

25

Nam cum desertas amisso lumine terras

Nulla fouet, tum plena diis coeloque ministrat;

Tum quoque praetumido suspectat sidera uultu,

810 Cum noua curuatos reparando colligit ignes.

Sidera dum terrasque aequata fonte tuetur,

Orbe micat medio; mox curuo sidera cornu

Suspiciens, tumido spectat mortalia uultu.

Tum nullis coelum radiis nullo ore tuetur,

815 Plena ferit tremulis cum stagna liquentia flammis.

Hinc superis coeloque datur quod demitur orbi.

Ergo, aliena fouens in opaco lumina semper

Corpore, phoebea nusquam de lampade fulget

Corpore non medio, non plena lucida fronte;

820 Sed specie tamen alterna, ni forte sub umbram

Inciderit terrae atque hinc luce laboret adempta.

Quae quoniam uolucri fertur sub sidera lapsu,

Aestiui tam saepe premens caua tergora Cancri,

Nimbosum tam saepe etiam delata sub Austrum,

825 Incandens tam saepe aestas ac frigida bruma

Instaret, sortita suum si luna calorem

Proxima natiuis succenderet ignibus arua,

Aut longinqua neget proprium procul acta uigorem.

Vnde maris certi accessus, totidemque recessus?

830 Vnde et perpetuo manantia flumina cursu,

Aut alimenta trahant gignentia? Quae pater ipse

Prospiciens, lunam obscura ferugine tinxit

Coeruleos moderantem aestus liquentiaque arua.

Quin etiam licet atra genas et opaca per ora

835 Pallor eat, tamen, interior qua cogitur orbis,

Densa situ magis et scabra rubigine sordet.

Ergo et cum solem aduersum se agit undique, et ipsum

Impleuit radians phoebei luminis orbem,

Qua squalet parte atque horret caligine, densas

840 Obducit maculas et se sua reddit imago;

26

Aerea qualis ubi clipei fulgentis ab ipso

Sole repercussa est, aurato fluctuat orbe

Clara aciem flammis et luce corusca decora,

Verum si qua tamen nitido super aere resedit

845 Scabra situ turpisque atra rubigine labes,

Stat maculis obducta aciem, stat squalida uultum,

Non Phoebi radiis, non ulli peruia flammae.

Praeterea cur sola acies immota deorum

Cernitur obtutuque haeret defixa sub ipso,

850 Cum tot et illa quidem sidentia signa micanti

Scintillent radio, tremulusque internatet ardor?

Scilicet alta illis regio sedesque repostae.

Quo postquam aduenit defesso lumine uisus,

Defessus tremit ipse, tamen tremere ipsa uidentur

855 Astra; micant radii, lumina nostra tremiscunt.

At contra uicina deum statio ardua quanquam,

Prospectu facilis tamen atque immota tuenti;

Quo penetrans stat certa loco insistitque uidendo

Nostra acies, fixisque oculis immobilis haeret.

860 Plumbea si acta manu balearis pondera fundae

Concipiunt malegratum ignem flammisque liquescunt,

Si ferro praefixa et neruo impulsa sagitta

Aera per uacuum ignescitque ardetque uolando,

Quid mirum, circumfusus si candeat aer

865 Percitus aeterno motu atque urgentibus astris?

Principiis uero ex illis constare uidentur

Sidera et aetherium inde olim traxisse uigorem,

Qua uolitant rapidaque polum uertigine lustrant,

Et celeri biiugum cursu uectantur equorum.

870 Quae postquam facili perfecit singula nutu

Ille opifex rerum et mundi inuiolabilis auctor,

Concilium uocat et superos arcessit olympo.

Est procul immensi regio late ardua mundi

Non homini explorata, humano aut cognita sensu.

27

875 Hic sedes augusta Dei, siquando uocatis

Dat leges superis, aut publica munera tractat.

In medio sedet ipse: astat Sapientia dextra,

Hinc Amor, et solio resident tria numina in uno;

Sub pedibus Natura potens, Tempusque, Locusque,

880 Et uarians Fortuna, atque immutabilis Ordo;

Inde alii proceres et conuenientia late

Numina. Et incessu iam tum grauiore notatus,

Aegocerontei referens spolia inclita monstri,

Saturnus gratam senior iusta astitit Vrnam,

885 Saturnus, cui cana coma, cui sordida uestis.

Quem iusta pharetram incinctus uolucrisque sagittas

Laetus achemenio consedit Iupiter arcu,

Squamea cui geminis horrescunt baltea monstris.

Hinc Mauors rigido crispans hastilia ferro

890 Suspenditque Nepam galea, conoque minantes

Librat agens Chelas; tum cornibus acer aduncis

Asperat et clipeo pugnas meditatur aheno,

Excussatque Aries caput et pede proterit auras.

Tum uoce et cithara gratus nitidaque iuuenta,

895 Horridus idem etiam pharetra spolioque Leonis

Phoebus adest, Phoebique comes Lux aurea, cuius

Munere non tenebras superi, non nubila norunt.

At Venus auratis humeros armata sagittis

Candentemque manum flammis, licet editus esset

900 Nondum Amor, urentes iam tum meditatur amores,

Iam tum sollicitis animos incendere curis;

Atque illi uario radiabat candida limbo

Vestis, et in molli surgebant lilia prato,

Et quot uere nouo tellus parit alma colores.

905 Inter quos tenerum niueo candore Iuuencum

Vrit amor. Nunc ille Notus atque aera captans,

Heu, male dilectos queritur desertus amores,

Nunc moeret uiridi infelix proiectus in haerba;

28

Interdum ingenti frondosa per auia saltu

910 Proripitur, sequiturque inuentam fortis amicam

Iam uictor, mox uictus et exspes; hinc latet antro

Abditus, et miseras rumpunt spelaea querelas.

Ipsa autem media diuorum in parte resedit,

Autunnus paribus qua tempora diuidit horis.

915 Virginis hinc facie insignis flauoque capillo

Mercurius, geminae nectunt talaria plantae:

Ipse puer laetus studio et puerilibus annis.

Ac tandem rapidis uelox Latonia bigis

Alba genas niueaeque nitens in uellere lanae,

920 Candida subrutilis redimita monilia Cancris.

Ergo ubi conuenere animisque opibusque parati,

Quales iussi aderant, intentique agmine longo

Expectant signum atque alacres praecepta capessunt,

Tum genitor solio placidus sic coepit ab alto:

925 "Cuncta equidem, o superi, placuit quaecunque creaui;

Sic uolui, nec nos unquam fecisse pigebit.

Auctorem illa suum referunt, nec deficit illis

Ipse opifex; operi decor, et praestantia iuncta est;

Est rebus sua cuique fides, est et locus. Ignem

930 Et terras ieci primordia; quae tamen inter

Aeris immensos campos neptunniaque arua,

Quod sibi perpetui constaret machina mundi,

Congessi, mundumque aequa compagi ligaui,

Nexibus alternis et amico singula uinclo.

935 Vos autem coeli meliore in parte locaui,

Aetheriumque dedi insontis habitare recessum.

Nam quanquam geniti et coeptis mortalibus orti,

Nascendique uices et iam reuocabilis ordo

Obsistunt, at nostra illis pollentior est uis,

940 Non rerum causis, non ulli obnoxia fato.

Nunc igitur quae certa manet sententia menti

Accipite, et quae sit reliquis mihi cura creandis.

29

Absoluenda quidem mundi inferioris imago,

Quando etiam generis rerum tria semina restant,

945 Nec manibus tractare deum mortalia fas est.

Quare agite, et celeres quam primum ascendite currus

Aggressi mortale opus et genus omne animantum;

Aerias celebrate plagas, serite aequoris undas

Tellurisque sinus grauidos, ut ne qua peracto

950 Pars operi aut rebus desit pater ipse creandis.

Imprimis teretes hominum fingentibus artus

Artificem nauare operam, tum condere membra

Cura sit, aetherios diuini seminis haustus

Apta haurire animos coelesti e fomite ductos.

955 Hi fundare urbes populis, hi ponere iura,

Addere et imperio fasces, dare nomina rebus

Assuescant, rectumque sequi, atque offerre periclis,

Et pugnare malis, et honesto uiuere parto,

Atque inopes rerum casus superare ferendo,

960 Dum fluidum soluetur opus, dum carcere laxo

Iussi sidereas coeli reuocentur ad arces.

Interea altrices operas uictumque uolentes

Fundite, et ingentis animos accendite laudi,

Rectorem ut noscant superum, patriamque requirant,

965 Et genus, et coeli sursum templa ardua cernant,

Auctorisque sui memores iustumque piumque

Seruent, et placidos discant non temnere diuos.

Sic placitum, sic nostra fluant certo ordine fata."

Dixit et ingentem nutu concussit olimpum.

970 Illi praecipites liquidum circum aethera lapsi

Iussa obeunt, uerruntque rotis properantibus auras.

Nec mora: uestiri colles et roscida prata,

Innarique aer pennis atque aequora caudis,

Quadrupedum et resonare graui sola concita cornu.

975 Fagiferae uiridante iugo, uiridantibus Alpes

Vallibus, et uiridante cacumine Caucasus ingens

30

Laetatur, furtis olim doliturus iniquis.

Illicet ecce caput uiridi circumdat amictu

Aetna, giganteae dolitura incendia pugnae;

980 Illicet umbrosis uestita est uallibus Ida,

Ida grauis Troiae deploratur ruinas.

Frondet Athos, frondetque iugis immanibus Oeta

Herculeum uisura rogum, creberque Erymanthus

Ilicibus, longaque coma spectabilis Haemus.

985 Ostentat Rhodope comitantis Orphea siluas,

Orphea mulcentem tigres et carmine lyncas,

Sed non foemineos moderantem uoce tumultus.

Maenalio stupet in saltu dum increscere cornum,

Non sensit quercu sese frondere Lycaeus.

990 Gargano in magno, in nimbifero Apennino

Dum crescunt tiliae atque orni, dum uertice Pindi

Surgit acer, pinu interea se sulleuat alta

Pelion et late pelago sua signa minatur.

Iam uideas canentem oleis frondere Taburnum,

995 Asinios simul et colles clitunniaque arua,

Iamque cybelaeis undare et Dindima siluis.

Pampinea caput Aenarie biiugisque Veseuus

Fronde tegunt, tegit et picea se Sila sub umbra,

Ac buxo uarius nectit sibi ferta Cytorus.

1000 Proueniunt late campis coelestia dona,

Plurima nux et pruna rubentia et aurea ramis

Mala et odoratis non indecor arbutus hortis.

Ingentis patulae ramos, ingentia sursum

Brachia porrigere ac radice in tartara ferri

1005 Et cerasi, palmaeque, et lotos amica Lyaeo,

Atque in sanguineam morus post uersa figuram

Coepere, et mensis sorbus placitura secundis.

Erumpuntque solo biferae atque cydonia canis

Frondibus, erumpunt sudanti balsama ligno,

1010 Punicaque, et fragili nitens in stipite praecox,

31

Ac de textilibus pendentia citria ramis;

Citria, quae semper (uisu mirabile) uernum

Spirant flore decus, semperque nitentia gratis

Floribus ac foetu aeternaque uirentia fronde,

1015 Citria amalphaeis latebra haud incommoda nymphis.

Coepere et uiridis mirari flumina ripas;

Canentis Vfens salices, et flauus arena

Populeas Thybris frondes, quique aequora findit

Gallica, quondam etiam lacrimas Phaetontis amati

1020 Eridanus misturus aquis, miratur et alnum

Nar praeceps, frondentem alnum, miratur et ipse

Coeruleus Liris, tum cinctus arundine crinem

Vulturnus, flammasque deum sensurus Enipeus.

Sensit odoratos Indus subolescere ramos

1025 Coeruleo cum Gange, cauo et caput extulit antro;

Sensit thuriferum late nemus altus Hydaspes

Et sua Oronteae senserunt cinnama ripae.

Dum Tagus aurifluo uectatur gurgite, et undis

In mare rumpit Anas, sullato lumine uterque

1030 Pirenes scopulis uiridantia robora late

Prospiciunt uariare comas admotaque coelo

Iam nemora et densas per saxa rigentia taxos.

Ecce sub haec uaria sese Tegus integit umbra,

Ipse et Anas uiridi ripas uestitus amictu

1035 Frondenti uehitur per flumina summa phaselo.

Haud illi inuidit Sicorisue, aut cultor Hiberus

Gentis iulaeae. Quin, qua uagus aequora findit,

Hic choreas agit, et praecinctus arundine frontem

Gaudet agros, gaudet lenaeo palmite terram

1040 Hesperiam frondere et alescere uitibus ulmos.

Quod frondes, Penee, nouas mirare? Quid umbras

Et lauros? Visure deum per pascua laetas

Ducere oues, miserosque caua testudine amores

Solantem, teque et Daphnen per prata uocantem,

32

1045 Visure et patriis natam frondescere ripis

Tendentemque manus et flumina nota precantem,

Candida dum subitus serpit per pectora cortex

(Ah miseram) et uiridem ducunt dum membra rigorem.

Interea colles florere, uirescere ualles

1050 Incipiunt, late et foliis mollescere rura.

Ver halat, Zephyris mulcent spirantibus aurae,

Cloris odorato deuecta per aera curru

Laetata et uarias nemorum increbrescere frondes

Spargit humi uarios, fertur quacumque, colores,

1055 Quaque mouet gressus surgunt uiolaeque rosaeque

Coritiique croci atque immortales amaranthi,

Candida nec niueis cessura ligustra pruinis.

Ipsae etiam Charites socio simul agmine fundunt

Certatim illa thymum roremque et molle cyperon,

1060 Haec casias caltasque, haec et uacinia nigra

Narcissi et lacrimas Hyacinthi et nobile gramen

Et thymbram et quot nunc tellus fert daedala flores.

Ipse Deus laeto spectat sua munera uultu.

Tum maris horrisoni fluctus liquentiaque arua

1065 Neptunni pecus et squamoso corpore pisces

Insiliunt; alii scopulos et litora passim

Curua petunt, alii pelagusque atque ima profundi,

Aut tendunt scythici maeotica ad hostia ponti,

Infidum genus in fraudem praedamque paratum.

1070 Errantes passim et nullo custode uagantes

Coeruleus longe Nereus uidet, aduocat hudum

Protea, qui socias acies, socia agmina iungat,

Et statuit pastorem. Illi data signa sequuntur,

Ipse agit errantes ad pabula et ipse reducit

1075 Inde domum; clarum e specula dat buccina signum.

Aera quin etiam pictae petiere uolucres

Armatae accuruis rostris atque unguibus uncis.

Ipsae iter intendunt pennis et cantibus auras

33

Demulcent, tectae nemorum uariantibus umbris.

1080 Nullae illis certae sedes, connubia certis

Temporibus; tunc tecta locant, tunc figere nidos

Cura subit; mox oua fouent ac pignora curant,

Atque edunt teneros plumoso corpore foetus,

Optatasque ferunt aut ore aut unguibus escas.

1085 Fatidicos auium cantus alasque futuri

Praesagas dixere, neque aut sine numine diuum

Tendere iter pennis laeua destraue ferantur,

Aut canere et uarias e ramis edere uoces

Nocturnas, seu de tectis hululare querelas.

1090 Cernere erat longum in campis depascier agmen

Quadrupedum, sociosque greges in pascua ferri.

Vna ingens bos, una ariesque et setiger hircus

Cornibus armati frontem, et pede fortior ibat

Acer equus, iam tum insidias et dura timentes

1095 Arma lupi et rabiem saeuorum irasque leonum.

Discordes brutorum animae atque auersa uoluntas,

Discordi quoniam fuerint e semine creta.

Hinc pars indulgent haerbis per pascua laeta,

Aut latis quaerunt siluis dodonida quercum;

1100 Pars altis in speluncis per deuia lustra

Inuigilat parto, et praedas agit ore cruento;

Pars repit terrae occultis armata uenenis.

Parcendi studium nullum, nec cura futuri.

Sola hiemi metuens latebroso pumice condit

1105 Triticeos populata hominum formica labores.

Idem amor atque apibus eadem experientia parcis;

Sed nec agros populare palam, aut incumbere furtis,

Cum iuuet e proprio uitam tolerare labore:

Iustitiam norunt solae et seruare pudorem,

1110 Aequales cunctis operae studiumque parandi.

Mane nouos adeunt flores exanime denso,

Coelestemque legunt rorem atque in tecta reportant;

34

Mox uacuis stipant cellis, ut nectare largo

Ignauas ducant hiemes et frigora temnant.

1115 Quin etiam tempestates et sidera norunt,

Armataeque repentinas uicere procellas

Pendentis saxi molem ad caua crura ferendo:

Vsque adeo referunt diuinum a stirpe uigorem.

Has pater e summi despectans uertice olympi

1120 Miratur, tenues animas conamine tanto

Nunc fundare urbes, aditus ac moenia late

Munire et multo portas custode tueri,

Nunc aliam natis patriam monstrare parandam,

Immunes operum reges dare iura uocatis

1125 In populis, illos iamdudum astare silentes.

Vltimus erupit grauida tellure creatus

Spe puer ingenti, sed corpore debilis ipso,

Nudus, inops, quem dura solo suscepit egestas,

Eductum foliis haerbarum et cortice crudo,

1130 Aut corno, aut si quam dederat Dodonia glandem.

Mox umbras nemorum captare, aut sicubi montis

Exesi specus, hic aestus et frigora primum

Vitare, et subita se a tempestate tueri

Monstrauit, tectum stipulis cannaque palustri;

1135 Semina quin etiam siccis haerentia culmis

Haerbarum passim lecta, et seruata per annum

Condere poma, nucesque hiemi signare repostas,

Formica monstrante, cauis dum condit in antris,

Ipsa dies, multusque labor docuere colendo

1140 Naturam in melius formare et peruigil usus.

Ecce autem e mediis terrae fornacibus ignis,

(Siue ille excussus coelo pugnantibus Euris,

Seu silicis uenis manus extudit) arida circum

Corripuit fomenta, leuique impulsus ab aura

1145 Succensos ramos flamma crepitante cremauit,

Et lux frondosa nemorum diffulxit in umbra.

35

Extimuit primo flammas ignobile uulgus.

Post, ubi subsedere ignes et fulgidus ardor,

Cognitus et tandem diuini muneris usus;

1150 Excipitur dextra fumanti stipite carbo

Inferturque focis, tenebras et frigora noctis

Qui foueant, calidisque assent et uiscera pruinis.

Paulatim quoque diuersos idem ignis in usus

Transfertur, donec liquidum explorare metallum

1155 Cogitur, atque nouis ferrum exspumare caminis.

Hinc marrae curuusque bidens et uomer aduncus,

Quis terram uertere atque edomuere colendo;

Hinc falces curuae atque aerata fronte secures,

Robora quis tiliaeque leues et fraxinus ingens

1160 Excisae primas domibus fecere columnas,

Et statuere nigris angusta mapalia tectis.

Ex illo coetusque hominum atque frequentia coepit.

Vrbibus hinc positis statuunt connubia et aequas

Describunt leges et diis sua templa dicarunt;

1165 Mille artes rerumque de hinc commenta bonarum

Creuere, et laudum accessit generosa cupido,

Sulcatum mare nauigiis et sidera coelo

Quaesita, expressumque cauis e montibus aurum;

Tum rerum causae inuentae, tum copia fandi

1170 Extulit os mouitque foro popularia bella,

Tum canere heroum laudes et fortia facta

Pierides coepere, aeternumque addere carmen

Laudibus, aeternamque in secula condere famam.

Giovanni Gioviano Pontano, Urania, liber 2

Nunc, age, sideribus quae sit natura mouendis,

Nate, hauri, coelique situm patre sub duce nosce,

Et quis cuique locus; neque enim pars ista docenti

36

Ignota est, nec Musa nouum instaurare laborem

5 Fessa negat. Da thura, puer, tumulumque parentis

Sparge rosa. Vos Minciadae, uos o mihi, manes,

Este boni, fluat ut liquidis e fontibus unda

Grataque uicinis spiret de uallibus aura.

Principio coelum ac coeli pars extima circum

10 Sponte sua uehitur, primoque oriente profecta

Oceani hesperios amnes solemque cadentem

Tendit agens. Hinc praecipiti uertigine mersa

Heoos rursum nabathaeaque regna reuisit;

Quam contra obliquo surgunt pugnantia nisu

15 Astra deum, uariisque agitant sub legibus orbem.

Ac licet ingenti retrorsum agitata ferantur

Turbine et aduerso trudantur uicta repulsu,

Non oblita sui tamen obliquantia tendunt

Aduersum, tandemque rotis uictricibus acta

20 Contingunt propriam certo post tempore metam.

Nonne uides lunam, ut quarto sese extulit ortu,

Oceano properare? Dehinc, ubi septima coelum

Lustrarit, uadentem alti per culmina mundi,

Donec ab heoo uictrix effulxit olympo

25 Plena animis, plena et radiis, atque aemula solis?

Nec uero errantumque acies et sparsa deorum

Agmina constanti peragunt sua munera cursu;

Sed nunc promotis incedunt gressibus, et nunc

Versa pedem referunt, modo declinantia in Austrum,

30 Et modo hyperboream cursu surgentia in Arcton.

In medio sol ipse deos moderatur et aequis

Passibus incedens fluitantia tempora pensat,

Disponitque uices rerum nectitque futura.

Haec plaga circuitusque ingens flexusque deorum

35 Bissenas patet in partis, ac tramite lato

Obliquat sese in Libyen, unde horrida bruma

Aduentat; secat hinc medium curuatus olympum,

37

Qua de parte nouum spirat uer; inde uolutus

In Boream, unde aestas flauentia demetit arua,

40 Conuertit rursum in medium sinuatus olympum,

Autunnus paribus qua tempora diuidit horis;

Hinc iterum in Libyae sitientis flectit arenas.

At hunc obliquis circumdare flexibus orbem

Iusserat ille, hominum diuumque aeterna potestas,

45 Quo uariae rerum species, quo tempora rebus

Certa forent, obstringat hiems, uer stricta relaxet,

Concoquat autunnus quod et ante coegerat aestas.

Quin et bissenis passim uariata figuris

Signa ueit, pictoque micat Zona aurea textu,

50 Zona Iouis monumentum ingens. Haec munera quondam

Vraniae pater ipse dedit, quo tempore leges

Ponebat superis arcanaque iura ferebat;

Tum natam dictis ac munera laudibus ornat,

Multa docens: splendent latis noua cingula bullis

55 Fulua auro, nitida argento ac radiantia gemmis.

Illa patris monitis et tanto munere laeta

Incedit coelo ostentans memorabile donum.

Ecce uidet fortunam una atque urgentia fata

Per uarias errare domos, nullumque tenere

60 Certa locum, spernique patrem ac mandata tonantis;

Illicet explicuit zonam atque innexuit arcte,

Fataque fortunamque et nodo inclusit aheno.

Inde manent infixa locis, quae balteus ambit

Signifer, et stabili custodit fibula nexu.

65 Primus ab aequali surgit nepheleius ortu

Ostentatque auratum Aries de corpore uillum.

Ingenti late tergo atque ingentibus armis,

In pedibusque micant igens, micat igneus ore

Fulgor, et ardenti meditatur praelia fronte

70 Bellator quadrupes; stant fuluo armata metallo

Cornua, et hellaeae apparent uestigia dextrae.

38

Vectabat Phryxumque una Phryxique sororem

Insignisque auro et uillis maria alta secabat;

Aurea per fluctus splendebat lana tumentis

75 Coerulaque aurato rutilabant aequora cirro,

Radebant niueas undosa uolumina plantas.

Illa timens hudo plantas subducit ab aestu,

Aura leues, leuis ipsa, sinus implebat, at illi

Pectora candentes nudant exerta papillas.

80 Dumque aries sese attollit, dum subiicit undis,

Nunc mutat uarios infelix ore colores,

Nunc effusa comas: "Miserae succurrite, clamat,

Nereides, si qua est pietas, si numina possunt

Vestra aliquid, cohibete undas et porgite dextram".

85 Clamore excepere deae. Tum candida Drymo

Et faciem miserata et primos uirginis annos,

Labentique manum insinuans comitatur euntem,

Ac placido sermone leuat. Mox coerula Tyro,

Flauaque Laodice, Panopeaque, Cymothoeque,

90 Et Tysbe, et niueo conspecta Peloris amictu,

Puniceoque sinu Xanto, exertisque papillis

Nisaee, longaque coma spectabilis Atte,

Atteque, Opisque, Orithyiaque, Thespioque,

Et niueis Galatea genis, Aretusa lacertis,

95 Saltantes circumsistunt et cantibus auras

Permulcent. At blanda Hyale non lumina torquet

A puero, Phryxique oculis immobilis haeret,

Pertrectatque sinum, et pietatis imagine iungit

Oscula, marmoreaque honerat ceruice lacertos;

100 Vritur, et mediis feruet malesana sub undis.

His ducibus spumosa aries freta celsus obibat

Corniger ipse auro et gemino uectore superbus.

At mater laeta e coelo prospectat euntes,

Quam tamen et monstra oceani et fraus insita ponto

105 Sollicitant natis metuentem; e nube propinqua

39

Auxilium parat et casus timet usque futuros.

Ecce ingens undante salo late obuia celsum

Foca caput, totaque exstans ceruice per aurasque

Huc illuc oculos uertens attollit, et ipsum

110 Ore uomens pelagus fluctus ad sidera iactat.

Spumescunt aurae pontusque dehiscere uisus,

Et lux nimbosa undarum nigrescit in umbra.

Obstupuit subito monstro atque horrentibus undis

Assuetus terrae quadrupes, pauitansque tremensque

115 Obuertit sese in gyrum, mox rursus in altum

Prouehitur; rursum ante oculos sese obiicit atrox

Belua et immani fera guttura pandit hiatu.

Ille iterum in gyrum insinuans et ab aequore tractus

Affligit scopulo latus, atque exterrita uirgo

120 Excutitur dorso exanimis, quam sedula nymphe

Sulleuat et dictis pauitantem hortatur. Ibi amens

Apprendit cornu dextra tenuitque prehensum;

Quoque aestus magis ingeminat, tanto arctius illi

Nititur et geminis innodat cornua palmis.

125 Ter fluctus cauti illisit, ter cornibus haerens

Substitit, ac ter nisa manu se a caute recepit;

Viribus hinc defecta suis excussaque cornu

Labitur, et surdas fluitans deplorat ad undas.

Nec reuocata potest miserae dare brachia mater,

130 Exceptamque sinu Drymo ac solata dolentem

In uitreas defert sedes, ubi molliter hudae

Nereides ducunt choreas, pars fila remissis

Deducunt digitis, tenui pars pectine telas

Aut picturatas uariat subtegmine uestes

135 Oceano magno et cyaneo Euxino.

Hanc post uitiginae spatiantem litore Naxi

Carpentem uarios operosa in serta colores

Nereus impleuit, quo partu Paeona magnum

Progenuit, latas Ister cui subdidit urbes;

40

140 Quin formae ob meritum regno donauit aquarum,

Vnde hodie rapidus nomen tenet Hellespontus,

Non ingrata quidem miserae solatia matri.

At postquam aurato ditatum est uellere Colchos,

Quadrupedemque suum coelo Mars intulit alto,

145 Ac superi et formam et monumenta ingentia facti

Mirantur, sed et ante alios miratur Apollo

Tergaque ceruicemque et pectora lata pedesque

Aurigeros: stupet imprimis ingentia fronti

Cornua, quis pueros pelago indignante tulisset;

150 Tum placido Iouis assensu fulgentibus astris

Illustrat. Micuit stellato uellere dorsum

Lanigerum, micuere aures ceruixque pedesque

Vnguifidi, ac rutilo scintillat lumine cauda

Venterque et caput igniferis sub cornibus ardens;

155 Quaque manus tenerae cornu strinxere puellae,

Hac geminum accendit candenti lampade sidus,

Atque annis operire uiam per secula iussit.

Ipse nouis laetus stellis et uellere diues

Hoc solium sibi constituit, quo rite quotannis,

160 Dum rerum generi atque hominum dum consulit, orbi

Et dicit leges naturae et iura recludit.

Haec sedes, haec est generosi regia Martis.

Hinc pugnator equos armatque in praelia dextram

Ipse Aries, quanquam stabulis assuetus et haerbae,

165 Sectaturque uagi Pastoris in agmine signum;

Non minus ingentis animos ac regia iussa

Prae se fert, campoque audax insultat aperto

Bellator, cornuque ferox defertur in hostem,

Duraque sub molli meditatur praelia lana.

170 Sic Mauors iubet armipotens princepsque deum sol.

Hinc quibus effulxit nascentibus aureus Helles

Corniger et primo radiarunt uellera coelo,

Hos animi uigor insignes, hos libera corda

41

Audaces reddunt effando et recta monentes.

175 Imperiosa uiris maiestas. Hi sua plebi

Describunt iura et populo dominantur et urbi,

Quique ipsi norit parere et ducere, et alta

Ceruice excussisse iugum, atque odisse nocentes.

Inconstans uitae tenor et mutabile pectus,

180 Elatum tamen, at cupidum rectique probique,

Quod facile ingentes uersent iraeque minaeque.

Ergo et contemplare oculis, metitor et alto

Vadentis coelo dominos signique locique,

Et soli et cui terna uenit per signa potestas.

185 Hi tibi naturae leges praescriptaque signi

Ostendent, quodque ingenium et uis insita cordi,

Quidque Aries oriente loco praestetque negetque.

Te coeli rimantem oras et fata domorum

Natalemque locum signi surgentis et ortus

190 Luciferos, licet usque deos, licet usque deorum

Consilia explorare, situm ingeniumque locorum,

Vnde fluant et opes, unde auxiliumque fauorue,

Vnde et honos uenit aut rursum indigatio et irae

Damnaque et instantes insigni clade ruinae;

195 Portendant quae laeta domus, quae triste minentur,

Quae teneat loca sorte, quibus dominetur in oris

Regnator, quae uis aliorum ex ordine regum;

Quo rerum pateat status et sors ipsa futuri,

Et quid quodque ferat signumue, locusue, deusue.

200 Hoc surgente, aliquis ueniens ad munera uitae

Ingentis nunc diuitias cumulabit, opumque

Affluet undanti riuo; nunc rursus in arctam

Pauperiem coniectus inopsque arentibus undis

Vix sedare sitim poterit: nam sideris huius

205 Est mutare uices, alternaque fata referre.

Ipse uides nunc lanifico pendentia uillo

Terga ouis ac ditem felici uellere lanam,

42

Nunc tonsos errare greges ac tergore nudo

Spicula per siluas fugitare sequentis asili.

210 At mihi nascenti sub eodem sidere mater

Non fratres foecunda dedit, nec germine ab uno

Passa est germanos natura adolescere ramos;

Sed fandi libertatem arbitriumque loquendi

Addidit et dictis uires et pondera rebus.

215 O quotiens sterilemque fidem ingratosque labores

Conqueror, et quod nulla meis bene gratia factis

Respondet, sine fruge operam ac sine munere finem.

Quod si forte nouas ueniens quis lucis in auras

Lanigerum medio fulgentem in culmine coeli

220 Aspiciat, non illi aditus, non limina regum

Claudentur, primosque inter proceresque patresque

Diuersans, hinc diuitias, hinc commoda uitae,

Hinc fasces notos atque assectetur honores.

Non illum tamen aut animi generosa cupido,

225 Aut recti mens certa sibi tutabitur, ut non

Pauperiem tenuisque lares suspiret, et idem

Laetetur dites mutata sorte penatis,

Alternetque uices rursum ac referatur eodem.

At si praecipitem occasu atque Atlantis in undis

230 Mergentem aspiciat, iam tandem cana senectus

Felicem agnoscet placidaque in sede quietum,

De thalamo tamen aut thalami consorte querentem.

Interea magnis iactatum saepe periclis

Externas urbes peregrinaque tecta petentem

235 Desertis errare locis fata aspra iubebunt.

Ast ubi sese imo acclinans torquebit olympo,

Errores passim uarios ac tristia flenti

Fata feret, caraeque obitum consortis, acerbumque

Aut nati funus languenti aut corpore morbos.

240 Quin in amicitias magnorum aulasque uirorum

Insinuans nunc tollit humo statuitque sedentem

43

In solio, nunc rursus humi prosternit, et inde

Euehit ad solitos sullato uertice honores,

Laetitiam et moestis requiemque laboribus affert.

245 Haec Aries, haec lanificum denuntiat astrum.

Hoc olim dominante, noui sub origine mundi,

Et felix aetas et libera secla fuere.

Non hominum certae sedes, non ulla deorum

Formido. Natura illis tectumque laremque

250 Praebebat. Qua se oceano nox acta ferebat,

Carpebant fessi somnos et membra locabant,

Aut antro tecti, aut nemorum frondentibus umbris.

At postquam sol nigrantis discusserat umbras,

Mirati lucem horriferam et uaga lumina Phoebi,

255 Illum oculis, illum ore obeunt. Laetum inde canebant

Paeana, auricomumque deum clamore ferebant.

Errantis impune greges per pascua laeta

Cernere erat, commune solum, communia tellus

Ignauis alimenta dabat, tum pocula riui

260 Et passim uiuis lapsi de fontibus amnes;

Non ullae rerum curae manuumue labores,

Omnibus una quies et amor simul omnibus idem,

Communesque tori et dulces circum hubera nati;

Per saltus et opaca loca umbrososque recessus

265 Ludebant mistae pueris impune puellae;

Ocia mulcebant uenerem atque ignauia deses.

Progenies sic aucta hominum, atque increbruit orbis

Gentibus, ac mutare habitum natura coacta est.

Insurgebat enim tergo properantibus astris

270 Taurus, et ingenti auersum se mole ferebat,

Mugitu horrificans coelum et capite obuia quassans

Ipse atrox; tamen assuetus tolerare magistrum

Et perferre iugum atque honeri insudare trahendo.

Hoc igitur regnante, uiri didicere colendo

275 Dura pati, uersare solum ac proscindere rastris

44

Aequora, et assiduo manuumque operumque labore

Quaerere praesidium uitae atque agrestibus armis.

Quod uero tauri meritum, quae causa tonantem

Mouerit, ut coelo impositum stellisque micantem

280 Praeficeret ueris foribus, Zephyrosque cientem

Iusserit aetherio renouare elementa uigore,

Quo natura nouos passim suspiret amores,

Vos, o uos, Charites, iuuet immemorata referre,

Et mecum occultas signorum expromere causas.

285 Squalebat manuum attritu defecta iuuentus,

Vrgebat Labor ac iussu Iouis acris Egestas

Acta Erebo, miserique senes fessaeque puellae

Non ultra tolerare famem aut subsistere marris,

Aut poterant miserae sufferre incommoda uitae.

290 Inque dies magis atque magis miseranda uideri

Sors hominum, quantumque Labor cumulabat, eo illa

Acrius instabat; derant quoque plura paratis.

Sed non ulterius passa est Industria questus

Humanos. Ea praesidium commenta per artem

295 Succurrit populis, et iniquo ex hoste recepit.

Hanc olim genitam Labor atque immitis Egestas

Expulerant tecto infantem. Non territa uirgo

Per campos errare hominumque uidere labores,

Metiri casus inopes, dum singula lustrat

300 Perquiritque oculis multumque in corde uolutat,

Aduertit niueum procul a genitrice iuuencum

Errantem, cui cornigeris in frontibus aurum

Fulgebat, stellatum aurum, cui sidera tergo

Scintillant, iam tum coelo qui dignus haberi

305 Posset, ut aetherios olim uenturus ad axes.

Huic dea nunc uiridis ramos et gramina lecta

Porrigit inuitatque manu, nunc tempora blandis

Pertrectat digitis atque ora rigentia mulcet,

Nunc frontem uariis redimitam floribus ornat,

45

310 Ac picturatis intexens cornua sertis

Mollibus hirsutas uerbis blanditur ad aures.

Ille autem tenerae correptus amore puellae

Nunc decumbit humi uertitque ad munera frontem

Demissa ceruice, alte et suspiria ducens

315 Mugit, et ipse suas solatur murmure curas;

Nunc haeret pendetque oculis ludentis, et ipso

Lasciuit gressu exsiliens gestitque per haerbas.

Insequitur simul et niueis per gramina plantis

Insultat uirgo et gressum mox sistit: at ille

320 Insilit et pedibus ceruicem innectere tentat.

Nympha procum aspernata fugitque et lenta moratur

Et nudata genu risuque inuitat amantem.

Ille autem, blando componens murmura questu,

Affingit teneros motus et fronte coruscat.

325 Hos inter lusus uirgo innodauit amantem

Cornibus et duplici aduoluit funabula nexu:

Nympha trahit, sequiturque uolens et laetus amator,

Ac nigrum sponte admirans defertur in antrum.

Hunc postquam sociumque operum assuetumque labori

330 Et domita ceruice iugum ac tolerare magistrum

Agnouit dea, tum, fessos miserata parentes

Ac mortale genus, tauro donauit, et artem

Iungendique bouis docet ac telluris arandae,

Et quis cuique loco cultus, quaeque hora serendi;

335 Vomeris haec curuique usum monstrauit aratri,

Et uersare solum et currus agitare sonantes.

Munere quo genus acre hominum squalore leuatum

Exercet rura, et terrae dat iura subactae

Auxilio bouis, atque usum mox uertit in artem.

340 Forte hominum insuetas artis studiumque nouandae

Telluris iunctosque boues flauentiaque arua

Iupiter e summi admirans spectabat olympi

Culmine et humanos haec ipsa ad munera sensus:

46

Astabat Venus, astabat latonia uirgo,

345 Vtraque in astrigerum conuersae lumina taurum.

Tum Venus: "Et meritis stellato et tergore dignum

Haud, pater, ipse nouo coeli dignaris honore?"

His Dictynna preces, precibus simul oscula iungit,

Quae natam deceant et sint optata parenti.

350 Arrisit pater et coelo plaudente locauit.

Vt coelo stetit, attonitus nouitate locorum

Huc illuc oculos uertit, sociumque requirens

Assuetorum operum et tanquam subiturus aratrum

Vertit ad argolicos horrentia cornua fratres,

355 Ac terrae memor et siluas et pascua nota

Suspirat. Tum blanda Venus, dum delia uirgo

Certatim obiiciunt cytisos casiamque recentem,

Quaeque et luciferi pascuntur gramina Solis

Quadrupedes. Ille ambrosiae per pabula succum

360 Sensit et aetherium stillantia gramina rorem.

Mox, qua lunatae stant horrida cornua fronti

Et qua demisso pendent palearia mento

Atque ubi durato proscissa est ungula cornu,

Quaque genu quaque et ceruix et pectus et armi

365 Spinaque et ingenti curuant sese ilia tractu,

Accendit Cytherea ignes atque innuba Phoebe,

Effulxitque nouis Taurus spectabilis astris.

Regalis addit stellas ac regia iura

Iupiter, et raro Taurum insigniuit honore

370 Parcarum memor. Hoc etenim iactante per undas

Ediderant fore, uti tyrio de litore uectam

Europam idaeas uictor deferret ad urbes.

Mugiuit deus in tauro, freta nauit adulter,

Quis credat? Stetit in stabulis ad pabula uinctus:

375 Tantum amor et tenerae potuit noua forma puellae.

Nunc, age, naturam, Tauro quam delia uirgo

Indiderit, quam coeruleo de gurgite creta,

47

Expediam tibi, nate, atque haec quoque percipe dicta,

Nate, patris, nate, et canae spes blanda senectae.

380 Principio Cytherea domum dulcisque recessus,

At Phoebe solium soliique insigne superbum

In Tauro posuere. Illic nam regia iura

Exercent, sociaque tenent ditione tribunal;

Hinc amor, hinc studium formae citharaeque sonantis,

385 Hinc choreae cantusque placent pexusque capillus

Excultique sinus et multum lauta suppellex

Aduectusque aliunde odor assyriique liquores

Munditiaeque iocique, et quicquid blanda uoluptas

Suadet, et ornatis rorantia pocula mensis.

390 Hinc etiam hortorum cultus et cura serendae

Arboris, hinc deflexa comis in mille figuras

Myrteta, inque nouam crescentia citria formam,

Cultaque per uarias genialis amaracus artes.

Nec uero exoriens Taurus non ipse labores

395 Nascenti accumulat, primoque in tempore partas

Perdit opes; sed mox et mollia tempora et ipsos

Successus rerum amplificat, semperque iacentem

Sternit humi, si quis contra insurrexerit hostem.

Idem diuitias atque ornamenta secundae

400 Fortunae dabit, e medio si culmine coeli

Nascentem aspiciat. Non illi munera regum

Deficient, non e sacris compendia templis,

Publicaue assuetae commissa negocia curae.

Non tamen intacti thalami, non florida coniux

405 Continget, sed anus, sed cui seruilia uincla

Aut occultus amans et non sine labe iuuenta,

Tristior ut festas eat ipse Hymenaeus ad aras.

Taurus ab occasu pronoque a cardine mundi

Et partas labefactat opes et rursum easdem

410 Instaurat, patrioque haeredem sistit in aere,

Peruincitque inimicum odium, ac male conterit hostem.

48

Quin etiam rapidos flammarum exsuscitat aestus

Ex oculis, parat atque oculis immite uenenum

In dulcem Veneris rorem atque in pocula amantum.

415 Ast imo positus coelo atque in parte profunda

Aetheris, unde nouum sese conuertit ad ortum,

Plurima felici promittit sidere nato.

Ille inter proceres atque intra limina regum

Versatus, longaque fide spectatus in aula

420 Magnarum curas rerum ac molimina magna

Suscipiet; credentur opes, credetur et amplae

Summa domus, claris et famam extendet in actis.

Tantus inest Tauro uigor et uis cornibus aureis.

Hunc post tyndaridae concordia pectora fratres

425 Virtute illati coelo atque insignibus actis,

Quos pater aeterno meritos donauit honore.

At tu, cui secreta poli cuique abdita rerum,

Vranie, sunt nota, ad quas numerosa uetustas

Vix penetrat, pande antiqui memorabile facti

430 Et decus et pretium; nam te quoque sideris huius

Tangit honos, tangunt cari monumenta mariti,

Coniugis et meritis aeternae et consule famae.

Viderat e summa coeli Cyllenius arce

Paulatim coiisse homines et condere tecta,

435 Partiri medios signato limine campos,

Et quantum primis sollers Industria coeptis

Addiderat. Placuit mutato corpore terras

Visere, et agrestis hominum cognoscere mores;

Ocior ac Zephyris coelo delabitur alto,

440 Et stetit in duplices aptata ueste gemellos

Discat ut hic, doceat facundo pectore ut alter.

Ipse ferens, ille accipiens praecepta magistri,

Traxit in exemplum mortalia pectora, donec

Legitimi accessit studium rectique bonique,

445 Viuendique uiam ratio ac doctrina parauit.

49

Hinc artes creuere bonae, succreuit et usus

Laudatorum operum. Fando commercia primum

Inuenta; hinc pretium duplicandi et cura peculi,

Creueruntque et opes et opum comes apta suppellex,

450 Atque his excoluit studiis Cyllenius orbem.

Ipse etiam numeros et rerum pondera et usum

Mensurae docuit, fandi quoque tradidit artem,

Atque animi concepta nouis depromere signis

Instituit scriptis et commendare tabellis.

455 Moribus his exculta hominum praecordia duros

Mutarunt sensus, et ab agri munere ad artis

Ingenium uertere nouas. Tum magnus haberi

Mercurius, tum coelicolae mortalia corda

Assensu laudare uno, stirpemque deorum

460 Esse hominem genus et coelo deducere ab ipso,

Tantum animo, tantum ingenio ac ratione ualerent.

Imprimis pater omnipotens mortalibus orsis

Obstupuit. Videt ingentis assurgere turres,

Aequari quoque tecta polo, uidet aurea templa,

465 Ornatusque deum uarios, uidet oppida et arces

Collibus impositas. Tum sic effatus, ut omnes

Coelicolae annuerent, coelo testanda sereno

Cylleni monumenta: illum tot adire labores,

Tot mandata deum, tamen et uoluisse, relicto

470 Aethere, per terras, suscepta parte magistri,

Exuere agrestis hominum de pectore mores

Humanumque genus cultas efferre per artis,

Vnde et honos superis et uictima creuerit aris.

Tum pater in geminas distincto sidere formas

475 Signauit coelo, facinus memorabile et astris

Indidit aeternis, celsaque in parte locauit.

His capita effulgent stellis humerique manusque,

Quaque lacertoso curuantur brachia nodo

Genuaque summotique pedes; sed parte sinistra

50

480 Irradiat, quo uix coelo splendentius, astrum,

Vnde per obliquum sol iam declinat olympum.

Hic sedem patriamque domum dulcisque penates

Ipse sibi statuit uolucer Cyllenius, hic se

Exercet, proprias et signo accommodat artis.

485 Nam rerum occultas causas arcanaque sacra

Rimantur, uerbisque modos et carmina neruis

Adiungunt, pretio aut capti fora multa frequentant,

Aut ueterum monumenta docent et scripta uirorum,

Aut operam impendunt linguis interprete cura,

490 Et decus, et quicquid monstrat sapientia, norunt

Coelestes Gemini concordi foedere iuncti.

Vnde sub exortum primaque in parte locati

Nonnullos nati ineunte aetate labores

Portendunt; tamen haud illis pia cura parentum

495 Defuerit, seu blandus amor. Coelestibus inde

Artibus imbutos decorant, iunguntque fideli

Principibus studio, et dominis placuisse laborant.

At media de parte poli atque e culmine summo

Promittunt faciles olim nascentibus annos.

500 Hos fandi decus insignes, hos delphica laurus

Illustres reddit populis, his infula sacris

Assurgit ueneranda comis capitique tiaras.

Hinc sibi diuitias, hinc ornamenta benignae

Fortunae accumulant, auro hinc laquearia fulgent.

505 Hos merces peregrina, aut testamenta beatos,

Praeclaraeue artes, aut uirtus rara, deumue

Relligio efficiunt; nam Virginis astra per ortum

Sufficiunt Geminis uires et robora praestant.

At cum praecipitem occasum cauaque antra subibunt

510 Oceani, dias ueniunt qui lucis in auras,

Hi perferre malum et duros tolerare labores

Damnaque et aduersos constanti pectore casus

Assuescent, celare odium ac simulare parati.

51

Non his aut studium recti, aut sapientia derit,

515 Ingeniiue fauor, docti seu pectoris artes;

Successus sed opum seri primaque senecta

Suscipient tardos cara cum prole nepotes.

Dant imo positi morbosque, aegrumque laborem,

Aut uitium occultum, aut secreta in parte dolores,

520 Eripiunt et opes partas censumque paternum;

Post tamen huberiore manu cum foenore magno

Ingeminant et opes et lucra ignota reponunt,

Suppeditent unde et multis alimenta ministris.

Hos felix fatoque tamen cogente senectus,

525 Ah, procul a patria externis tumulabit in oris.

Hac etiam de parte imoque e cardine surgens

Si testudineus moueat sua brachia Cancer

Humidaque impressis figat uestigia plantis,

Plurima diuino promittit munere natis.

530 Illis diuitiae ingentes et copia rerum

Vndabit uariarum, et latis praedia campis

Sufficient laetam cererem bacchumque fluentem;

Illis nobilitas et claris infula uittis

Conferet insignis titulos, magnoque fauore

535 Decernit statuas faustisque insignibus ornat,

Annuerit placido facilis si Iupiter ore;

Sed iuuat intonsus crinis promissaque barba

Atque inter titulos sordenti stamine uestis.

Quin etiam insidias cognati et sanguinis iram

540 Nuntiat aduersosque inimica mente propinquos,

Quos et ab occasu grauiori concitat ira.

Tum uero felix multa cum laude senectus

Continget, tunc clarus honor praestantibus actis,

Cum medio posuit coelo uestigia, et aequor

545 Despiciens bibulis tantundem distat arenis

In mare, qua Ganges et qua Tagus aureus intrat.

Ac ueluti lento sensim per litora passu

52

It cancer tardusque graui sub mole laborat,

Paulatim sic diuitias, sic lentus honores

550 Accumulat, donec grauidos complerit aceruos,

Vix tamen ut gemino foecundet uiscera partu.

Exoriens placidos mores animique quietum

Ingenium et sollers mentis promittit acumen

Nascenti, tamen ut facile indignatio et irae

555 Exagitent, facile iratos componat ut aestus

Mollibus officiis ac miti pectore natus.

Ipse acer uitiorum ultor, cum fronte seuera

Iurgator scelerum, atque ad publica munera uersus

Praesidia inde domus et uictus quaeret honestos.

560 Et tamen indigna decumbet morte peremptus,

Aut grauibus capitur morbis, aut lumine moesto

Spectabit raptos non uno funere fratres.

Hoc astro post tyndaridas subeunte, per aequor

Mortales fecere uiam, primique reperta

565 Vix ausi tentare caua uada fluminis alno.

Mox usus, post et praeceps audacia textis

In mare nauigiis remo descendit adacto,

Paulatim et pelago se credidit, inde per altum

Ignotos portus peregrinaque regna petiuit.

570 Hinc merces et longinquis commercia terris,

Hinc uesper nouit quicquid celarat heous.

Eridano Nilus subuenit et Abdua Nilo,

Vt quae deficerent, summiserit omnia Nereus

Velifer, et fuluum ratibus deuexerit aurum

575 Tritonum chorus, ac uersis per marmora tonsis

Diuitiae narint hominum terraeque marisque

Canceris imperio atque undae dominantibus astris.

Vos, o Nereides decus aequoris, et mea saepe

Serta, meos flores ad litora nota petistis

580 Et nituere comis argentea lilia uestris,

Aenario quae rure legens, quae colle beato

53

Parthenopes mistaque rosa blandisque hyacinthis

Ipse dedi castis multo cum thure sacellis,

Et sparsi largo supplex crateras iaccho,

585 Nec mea uicinae siluerunt carmina rupes;

Vos, precor, o pelagi placidissima numina, causas

Tentati maris et primos expromite motus

Irarum Iouis et raptum inter sidera cancrum.

Assuerant Dryades uulgo, assueuere Napaeae,

590 Siluarum nemorumque umbra riuisque relictis,

Impune optatos per litora ducere somnos;

Hic choreas agitare, hic grato mista susurro

Inter sese aperire animi secreta latentis,

Hic lusus, hic delitias geniumque colebant,

595 Et nulla resides ducebant ocia cura.

Aduertit pastor liquidi maris et modo summis

E scopulis, modo se strata ostentabat ab alga,

Nunc summo labens innabat litore et hudis

Coerula per liquidum findebat marmora palmis,

600 Interdumque alto exsiliens clamore uocabat

Armentum et toto cogebat ab aequore monstra,

Ostentans pecus indomitum et stabula abdita Nerei.

Ipse ingens baculo innixus cum crine madenti

Stillabat madidos per membra rigentia fluctus,

605 Versabatque dolos animo, et suspiria ducens

Vritur, ac tacitis succendit pectora flammis,

Assiduusque oculos moerensque ad litora torquet.

O quotiens uiridi crinem circumdatus alga

Tentauit faciles aditus per carmina. At illae

610 Longa per occultos petierunt auia calles,

Et sibi consuluere fuga. Magis incitus heros

Conuertit solitas foecundum pectus ad artes;

Et cum se in uarias mutasset saepe figuras

Ac nulla posset Dryadum ratione potiri,

615 Adnauit terrae cancri sub imagine tectus

54

Litoribus celer obrepens. Vagus inde per haerbam

Miscetur nymphis, uiolas ut forte legebant

Certatim et passis nectebant serta capillis,

Candida purpureo uariantes colla hyacintho.

620 Vt Dryades uidere ferum mansuescere in haerba,

Non ausae tractare, tamen gratantur eunti,

Et plaudunt socio curuanti brachia motu

Molliaque adductis tondenti gramina malis.

Ille, ut se gratum agnouit placidasque Napaeas

625 Ridere intonsi carpentem pascua campi

Octipedem maris, in salsos se retulit aestus

Molliter obliquoque gradu caua brachia flectit;

Ac, ne qua rediens non ora oculosque iocantum

Spectet, et, ut placido risu ac sermone fruatur,

630 Versa retro tenuit curuo uestigia gressu

Intrat et in pontum mutato corpore Proteus.

Artibus his terrae obuersans nec cognitus ulli,

Vt quam secreto capientem litore somnos,

Aut huda solum spatiantem uidit arena,

635 In propriam uersus repetito corpore formam

Comprimit optato et fruitur malesanus amore.

Sic matrem nitidi Almonis septemque sorores

Vfentis, sic Vmbronis tria pignora centumque

Eridani, totidem et Nili neptesque Timaui

640 Tergeminas, neptem et Xanthi neptemque fefellit

Volturni, qua non oculis, non ulla papillis

Gratior, aut posito tantum placitura capillo.

Quin etiam demens Phoeben tentauit, ut illa

Eurotae nitidos curabat in amne capillos;

645 Et uim passa foret monstri, ni strenua uultus

In lunam conuersa foret, ni cornua toruae

Aptasset fronti et nube oblituisset opaca,

Atque illum iam complexus, iam furta parantem

Suspendit geminis pauitantem cornibus et mox

55

650 Sullatum coelo longe intulit. Ipse nigrantis

Iactatus supra nubes, implorat amicum

Nerea; sed surdis obsistunt uocibus aurae.

Hinc praeceps iterum atque iterum per inane rotatur,

Mox pelago absorptus tantum ferit ima profundi,

655 Quantum nubiferas fuerat sullatus ad auras;

Dissiliunt undae et spumosum incanduit aequor

Qua cecidit, tumuitque intorto gurgite uortex

Coeruleus, nigramque alte uomit aestus arenam.

At uirgo, celeri ad superos regressa uolatu,

660 Sicut erat laniata comas discissaque pallam

Impleuit coelum gemitu, quo celsa tonantis

Intonuit domus et foribus se pandit apertis.

Vt medio sedere foro et res cognita diuis,

Indignum clamant facinus: monstra aequoris ausa

665 Dianam tentare? Mouet reuerentia diuae

Astantis, mouet ipse locus uiolentaque Protei

In uenerem rabies, et quod neptunnia regna

Non ultra toleranda, illum nec sorte secunda

Contentum terris inhiare et poscere olympum.

670 Tum pater omnipotens solio ter surgit ab alto,

Ter tacet iratusque nouem de parte sinistra

Coerula fulminibus percussit regna trisulcis.

Intremuit Nereus; atterrita numina ponti

Oceano oblituere imo ac timuere profundo,

675 Ne caua sulfureis arderent aequora flammis.

At decimo cancrum octipedem per litora curua

Errantem, sed adhuc meditantem furta per haerbas,

Ac natam flaui captantem ad saxa Licormae

Exanimat: dura crepuerunt fragmina testa

680 Huc illuc disiecta, et fumo indensuit aer.

Quae collecta pater coelo intulit, ac monumentum

Esse dedit scelerum maris infelici et ausi,

Ac summo posuit coelo testantia crimen.

56

Ore ignes pedibusque ignes et pectore et ipso

685 Fragmine succendit, sed hebenti lumine quosdam,

Non aliter, quam quos pudeat commissa fateri.

Quin etiam ignauos testae caelauit asellos

Et statuit praesepe et nube infecit opaca,

Infamemque notam dorso signauit inusto.

690 Vtque recens facinus memori per secula poena

Notescat maneantque audacis praemia culpae

Perpetuis signata notis, uerrenda carinis

Permisit maria et remis freta salsa cienda,

Imperiumque uiris ponti dedit edomitoque

695 Aequore per fluctus sinuoso currere uelo

Neptunnum et tonsis laniare et scindere rostris,

Edictumque ingens tabula signauit eburna,

Quod notum populis demissus ab aethere fecit

Prognatus Maia et terrae tenuere uerentes.

700 Tum probra obiecit monstro mutumque salaxque

Et natum turbis uariosque agitare tumultus,

Incola non constans pelagi, non aduena terrae

Incertus, sed aquae rerum terraeque uorator

Assiduus, gaudens longarum errore uiarum.

705 Auratum posthinc solium testudine summa

Affixit geminis subnixum utrinque columnis;

Atque hic bissenis aeuo manantibus annis

Dat iura et spoliis gaudens exsultat opimis,

Solennisque agitat ludos et uina coronat.

710 At Phoebus, patris edicto permotus et ira

Germanae et lacrimis, et quod maris aequora monstrum

Nutrirant, sensu latices infecit amaro,

Decreuitque super Cancri caua terga quotannis

Quadriiuges agitare suos, et inurere flammis

715 Infelix testum et siccata caloribus ora;

Ipsa autem pelago poenas has dixit, ut omni

Tempore per numeros alterno fluctuet aestu,

57

Nec mora, nec requies sit certa fluentibus undis.

Quin dorso super et fallacis corpore signi

720 Admouit biiuges atque ad praesepia iunxit,

Et stabulum fessis statuit de more, sibique

Atria perpetuum posuit testantia factum.

Quae frater iusta assistens, dum tecta sororis

Continuare parat, tectis discrimine nullo,

725 Sedulus in ualido posuit sua signa Leone,

Et struxit nitidis ornata palatia gemmis

Consilio patris. Hic thalamos, hic atria centum,

Hic tercentenis inclusit limina portis.

Argento radiant postes, adamante columnae

730 Stant circum et fuluum splendet laquearibus aurum.

Qui tantas habeant sedes, quae numina portis

Assideant, unde et libycus leo uenit ad astra,

Dicite, Pierides; nam uos et carmina Phoebi

Excipitis, uos et choreas agitatis in aula,

735 Et secreta dei solae nouistis et artes.

Fata domum ac secreta loci penetralia seruant,

Et rerum series aeuique senilis imago,

Temporaque et longis aetas incana capillis,

Imperiumque et opes, et regno accommoda uirtus,

740 Et pia relligio cinctis ad tempora uittis.

Ante fores ipsisque in postibus aurea seruat

Aurora illustrisque dies et mobilis annus,

Horaque non certis nectens modo facta futuris,

Tum species rerum ac generum numerosa propago

745 Et color et claro radians lux aurea curru,

Nec non ante nigris fugiens nox atra quadrigis.

Ipse autem leo sidereas perlatus ad arcis,

Non ut fama refert, magno quod ab Hercule uictus

Foedarit calido sitientia rura cruore,

750 Graiaque nec fuluos tellus parit ipsa leones;

Sed Libyae crudele solum, quae uicta calore

58

Insignem Phoebo pauit generosa leonem,

Admouitque aris tinxitque in sanguine cultrum,

Et solata sitim misero requieuit ab aestu.

755 Translatum coelo Paean miratur et ora

Ingentisque humeros et lumina torua iubasque,

Obstupuitque armis, fixitque in pectora uultum.

Ac memor armorum uates cladisque futurae

Terrigenum, latos iam tum meditatur et ungues

760 Induere et uillosa albis cum dentibus ora,

Porphyrion quibus et ferratum absumpsit Ophelten.

Tum Iouis ante pedes, diuorum astante corona,

Constituit. Placuit superum inter signa referre

Consensu magno, et nomen retinere Leonis.

765 Nec mora; sidereis accensa est bellua flammis,

Effulget stellis caput et micat aurea ceruix

Ignibus, effulget claro spina ardua dorso

Iliaque incuruique pedes et cauda genuque,

Praeradiatque nouo pectus regale sub astro,

770 Atque insigne decus toto se uellere fundit.

Regius hinc illi uenit uigor, imperiique

Cura ingens, summique loci ambitiosa cupido.

Ergo cui primae radiabit lucis in ortu,

Notus erit. Feret hic celebris praeconia famae,

775 Fascibus atque operam dabit, atque inhiabit honori,

Quaeret opes proprio semper tamen ipse labore:

Spelunca fremit in magna, dominatur in altis

Montibus, Aethiopumque fremunt deserta leonem,

Quaerendo tamen insudat per deuia pastu.

780 At cui de summo nascenti fulget olympo,

Perferet ille graues forti cum corde dolores,

Post tamen aut domini pergrata potentia ditem

Efficit aut si qua est domino cognata potestas,

Vnde etiam caris alimenta ministret amicis.

785 Ducit ab occasu litem, iratosque propinquos

59

Efficit, et multos aduersum concitat hostes,

Iurgiaque indignumque torum moresque sinistros

Coniugis, et nullo thalamos dignatur honore.

Ast ima de parte dabit censumque bonasque

790 Diuitias, dabit et tabulas, scribetur et haeres,

Partaque felici seruat patrimonia cura.

Sole igitur dominante simul dominante Leone,

Relligio caput exeruit per templa, per aras.

Multi inter diuos coelique in sede locati

795 Casta sacerdotes cecinerunt scripta per orbem,

Ac pietas non ficta uiam affectauit olympo.

Tunc etiam imperii creuit generosa cupido

In populis, creuit quoque iusta licentia regni,

Sanctaque maiestas dicta est sanctusque senatus,

800 Ac summo patiens uirtus concessit honori,

Nobilitasque etiam duris quaesita sub armis.

Pugnatum est, uicto uictor praescripsit, et acti

In praedam populi, cecidere sub ensibus urbes,

Iustitia et positis uenit captiua sub hastis.

805 Ocia mox et delitias, unguenta rosasque

Monstrauit Virgo (sunt hae nam uirginis artes),

Intonuitque foro eloquium, laetumque theatris

Aurea pensilibus diffudit tybia carmen,

Et Musae insolitos sonuere ad pulpita cantus.

810 Ornatus etiam accessit iam discolor usus,

Percurritque auri uillosum bractea textum,

Et pictura nouo fulxit uariata decore;

Tum magicae coepere artes, studiumque futuri

Crebruit, et sacris admota silentibus ora,

815 Sidera et ipsa nouo paulatim cognita sensu

In numerosque redacta suos, omnisque locorum

Fortuna et certi signata potentia fati.

Quae dea per populos multum uersata docebat,

Fama, refer; tibi gesta hominum, tibi facta deorum

60

820 Nosse datum; tu nam fatorum euenta per urbes

Diuulgans reuocas in lucem obscura et, honorem

Dans claris, facta extollis fingisque futura.

Ergo agedum, quibus officiis, quo munere terras

Ornauit Virgo, cur coelum illata petiuit

825 Praesidio alarum et nitidis mox fulxerit astris.

Anne deum proles hominumue? An mista propago?

Certa parens Isaea fuit, qua nulla per orbem

Doctior iratos animi componere motus;

Incertus pater, a populo sed cognitus Etheus.

830 Illam Mercurius docuit, quo tempore gentis

Imbuerit sacris, quibus et deducere olympo

Coelicolas poteratque Erebo subducere manes.

Doctrinae pretium amplexus repetitaque lecto

Gaudia. Post decimo enitens Isaetida mense

835 Celat adulterium, commisto utroque parentum

Nomine; cumque humeris alas insignia patris

Redderet, has tacita uellebat sedula dextra

Docta parens, nudamque oculis non obtulit ullis.

Ergo Mercurius natae memor, artibus illam

840 Instruit et docili componit pectora cura,

Constituitque animum, et coelesti robore firmat;

Tum donat serto insignem, cui sidera circum

Clara nouem, totidemque micant per sidera gemmae.

Vt uirgo capiti imposuit uenerabile donum,

845 Hausit diuinas artis, didicitque ferendo,

Quae pater impressis signauerat omnia gemmis.

Nec mora; perque urbes et compita nota uiarum

Affatur populos, socialis munera uitae

Praecipiens, animumque docens formare colendo

850 Iustitiam, et mites usu componere mores.

Illa etiam in templis diuorum arcana monebat

Munera prima hominum, et sacris iam rite peractis,

Placari humanis coelestia numina donis;

61

Quae patriae sint iura, etiam quae iura parentum,

855 Coniugiique fides, lecti et concordia uincla.

Vidisset domito terram proscindere tauro

Agricolam, quae sint sua tempora monstrat arandi;

Errabant pecudes, pecudum docet illa magistros,

Cunctaque diuino praescribit munere uirgo.

860 Donec eam siluas moderantem et saxa trahentem

Venator captus forma et iuuenilibus annis

Inuadit ferro demens, haurire paratus,

Ni secum socio iungat sua membra cubili.

Extimuit uirgo et leuibus se sustulit alis;

865 Intentamque fugae sinuoso pallia limbo

Implicitant. Sequitur furiata mente satelles,

Et iam iam geminis apprensat syrmata palmis.

Accurrit pater, ut coelo properabat ab alto,

Et natam amplexu fouet ac super aethera secum

870 Deuehit, et laeto statuit noua sidera mundo.

Illum autem minitantem oculis ac torua tuentem

Ter baculo deus ipse cauum per tempus adacto

Percussit: riguere artus, frigusque per imum

Pectus iit, calor in uentos et uita recessit.

875 Mox ungues digitique solo radicibus actis

Haeserunt, subiitque locum cutis horrida cortex,

In ramos abiere manus curuique lacerti,

In frondem coma, fit reliquo de corpore lignum,

In sentesque rigent sparsae per corpora setae,

880 Nec mora, iam spinis horret rubus asper acutis.

Salue uirginibus coeli decus addita, cuius

Vocibus aeterni patuerunt abdita mundi;

Tu genus humanum instituis, tu munera uitae

Distinguis; salue innumeras ueneranda per aras.

885 Sparge rosam, da thura, puer, linguisque fauete,

Annua dum patrio persoluit carmine uates:

Sacra senex castusque ascendit templa sacerdos.

62

Tu uero, mihi care, oculis, age, suspice coelum,

Nate, uides qua parte ingens sese exerit astrum

890 Virginis. Haec dextra est cerealia munera libans,

Et qua tam claro candescit lumine sidus

Ala deae, qua se uiolento ex hoste recepit,

Quaque sub obscuris pallescunt ignibus astra,

Illa quidem extremae sinuosa uolumina pallae.

895 Non humeros pater ipse (ignes hos aspice, nate),

Non caput ingressusque pedum, non brachia liquit

Intestata: micant coelo spectanda sereno

Sidera et ardenti scintillant lumina flamma,

Quae tibi nascenti cunabula prima dedere.

900 Haec quanquam duros ineunte aetate labores

Portendunt, tamen, in melius conuersa, beatae

Cana senectutis promittunt tempora natis;

Quos aut sacra deum et pendentibus infula uittis,

Ingenio aut partum decus ac praestantia linguae,

905 Artibus aut uariis excultum pectus honestat,

Maiorum aut tabulae, aut merces peregrina beabunt.

His amor, his studium recti et uetus illa priorum

Simplicitas, his cara fides, pectusque deorum

Praesidio innitens, ac nota penatibus ora.

910 Hinc illis responsa deum atque in omnia ueris

Semper imaginibus, uenerandaque sortibus antra

In dubiis reddunt uigilata oracula rebus.

Tu uero, mihi care puer (per sidera testor,

Quae tibi uel magnos non inficiantur honores),

915 Illecebris ne dede animum, neu deside somno

Ocia corrumpant mentem; procul effuge et artis,

Quas Virgo teneris molles meditatur ab annis:

Post etenim in duros conuertet pectora mores,

Et praecepta dabit uitae, et bene consulet annis.

920 Haec fasces, haec diuitias e culmine fulgens,

Haec populis dat iura et magnis praeficit actis,

63

Et tamen ingratos queritur persaepe ministros,

Diuitias quibus, aut primos concessit honores;

Hoc et ab oceano queritur. Sed candida coniux

925 Solatur faciles curas, et, brachia collo

Implicitans, prolem optatam carosque nepotes

Osculaque incuruae promittit blanda senectae.

Atque utinam non haec leuior, non ille nepotum

Vulnus et extincti suspiret funera nati,

930 Depositumque senex mutam deploret ad urnam,

Et frustra uariis exornet busta coronis

Dona ferens aduecta Arabo ac beneolentibus Indis,

Imprudens, qui non et amatae coniugis atrum

Funusque et thalamos uideat sine honore relictos.

935 Hunc labor, hunc et cura premet iuuenilibus annis,

Huic et felicem praestabunt fata senectam,

Quem laeta ex imo Virgo spectarit olympo

Ornatumque animi donis et mercibus amplis.

Haec dea dat curas animis, dat et utile pectus

940 Consiliis, dat secretas exquirere causas,

Moliturque nouas artis, mentemque deorum

Explorat, dubiis quaerens oracula rebus,

Nil intentatum ingenio, nil linquit inausum,

Quod natura tegat, tegat et uis insita fato.

945 Sic illam pater instituit, quo tempore coelo

Transtulit et tectumque una soliumque locauit.

Hanc iusta Cytherea tenens nitidissima tecta

Stat foribus radians auro, gradibusque sub ipsis

Sparsa nitent uariis argentea lumina pomis.

950 Veris opes pendent tectis, circumque supraque

Explicat ipse suas merces Autunnus, et alte

Succincta incedit nudis Vindemia plantis,

Ac noua calcatis despumant praela racemis.

Nec uero dea coelicolis praelata puellis

955 Ipsa suas non culta domos, non aurea sedes

64

Inuisit, non lauta dapes et uina quotannis

Rusticaque hic positis statuit conuiuia mensis

Autunni memor, insolitasque ad plectra choreas

Instaurat, mox et mensae placitura secundae

960 Seligit e plenis beneolentia poma canistris,

Quis honerat formosa toros et odoribus afflat.

Causa latet. Memini sed me per curua uagantem

Litora Caietae, qua Formius aurifer amnis

In mare se uoluit, uiridisque in margine ripae

965 Aurea fragranti spirant redolentia flore

Citria, et albenti miscet se laurus oliuae,

Et myrtus complexa maris nitet aemula rorem,

Illic siue ea Nereidum fuit una sororem,

Seu Siren, quae finitimis uersatur in antris,

970 Audisse intonsa modulantem carmen in umbra,

Cantanti uitrea socias plausisse sub unda,

Litoraque arguti referentia murmuris auras:

"Damnabat Venerem Iuno, damnabat et ipse

Palladis armisonae chorus, inuiolataque Deli

975 Virgo, quod, aurato postquam lux addita Tauro

Fulxissetque astris, tantum illi florea rura

Et tantum curae pratensia dona fuissent.

Illam inter frondes, inter uernantia prata

Desidias agitare atque ocia ducere inertem,

980 Non fructus, non poma daret de pinguibus hortis,

Sed solum studio delectaretur inani

Munditiis operosa et inerti segnis in umbra.

Subrisit dea coeruleis generata sub undis,

Ac, niueis delapsa polo per inania cygnis

985 Culta sinum, grauidos Autunni uenit ad hortos.

Affuit intranti deus. At nitidissima, culta

Illecebrisque armata senemque amplexa fatigat,

Nec precibus contenta etiam blanda oscula iungit,

Vt sibi de nitidis liceat pendentia ramis

65

990 Carpere poma manu et croceas de uitibus uuas.

Ille ut se dignum amplexu sensitque per ora

Ora deae, ac tener ille calor per membra cucurrit:

Nil, o nil, dea, non nostros lectura per hortos

Carpe, tuum quodcumque uides, quodcumque repostis

995 Pendet in arboribus. Facilis dea tum dedit illi

Tractandam, quae de geminis erat una papillis

Rorata ambrosiae succo ac redolentibus auris;

Attactuque hausit deus immortale uenenum,

Confestimque imis defluxit ad ossa medullis.

1000 Tum sponte arboribus ceciderunt poma recussis

In gremium delapsa deae, quaecunque uel ortus,

Quaeque uel occasus, uel quae creat humidus Auster.

Quin famulam (famulae fuerat Pometia nomen)

His honerat, iunctosque iterum conscendit olores.

1005 Vt coelo stetit exposuitque hortensia dona,

Inuidere deae. Risit uulcania coniux,

Quoque mage inuidiam moueat, librantibus illa

Lancibus imponit famulae et uenalia tradit.

Coelicolae risere astum, magnoque fauore

1010 Conueniunt fuluis et mutant poma talentis.

At memor antiqui furti rhodopeius heros,

Dum simulat legere e multis fragrantia mala,

Candentis dextrae articulos summamque sinistram

Furtiuus tetigit. Rubuit Venus aurea. At illi

1015 Decidit e manibus pretium, et suspiria mouit

Exanimis; ciet extinctas noua flamma fauillas.

Quoque dolus lateat, ad auum conuersa, racemos

Obtulit impleuitque sinum senis. Ille renidens

Excepit neptem amplexu et blanda oscula iunxit;

1020 At Veneris teneras pupugit barba aspera malas.

Quae postquam diuorum oculos impleuit, et amnes

Emisit late fluidos leneidos undae,

Decreuit testatum astris insigne trophaeum

66

Et longa egregium facinus producere fama,

1025 Affigens coelo famulam, cumque ignibus aureis

Incendens trutinam trutinaeque uolubilis hastam."

Talia cantabat memorans ad litora Siren.

Hoc igitur signo genitos primum aequa probumque

Delectant, liquor atque olei et baccheia merces;

1030 Praecipites sed liuor agit. Tum pondera tractant

Annonamque unguentaque, et aequis corbibus instant;

Sed uariat fortuna suis mutabilis alis,

Et molles animum mores et auara cupido

Inficiunt. Igitur, Libra fulgente per ortum,

1035 In lucem quicumque uenit, non ille deorum

Contemptor, non recta animi sententia mentem

Deseret, aut raris exsurgens gloria factis;

At uitae tenor inconstans moribusque labosque

Turbabunt et multa nouis discrimina rebus.

1040 Hunc lites atque immeritis certamina causis,

Hunc aduersa fori uexabunt arma. Sed ipse

Inuictus feret, ac multo se robore firmat;

Quem tamen amissis prosternent funera natis.

At cum se summo librarint aethere, Chelae

1045 Felices dant euentus, dant prospera rerum

Subsidia, et, quotiens aliquid fortuna malignum

Vexerit, instaurant alieno funere damnum,

Aut ex alterius iactura, aut forte latenti

Thesauro. Sed nec pietas cultusque deorum

1050 Defuerit nato, quibus annua uota per aras

Persoluat rite incolumis, nec carmina derunt

Culta, nec aurato resonans caua tybia buxo.

Hunc dulcis lepos et grato facundia gestu

Adiuuat, et blanda comitatur gratia lingua.

1055 Quod si nimboso occasu atque Atlantis ab hortis

In mare praecipitent, dant publica munera natis,

Et regum insinuant domibus; mutabilis aura

67

Hos manet et nigris post albos urna lapillis,

Vt neque constanti perstet fortuna tenore.

1060 Ex imo censum patrium proauisque paratas

Perdunt diuitias, nulloque in munere primos

Constituunt; uerum post damna grauisque labores

Lucra parant, atque e tabulis secreta ministrant,

Et longa tandem consumant fata senecta.

1065 Nec cineri extremum muto inficiantur honorem

Noctipares Chelae, quibus aurea Cypria quondam

Constituitque et auo solium et sibi tecta parauit,

Adiecitque hortos, quorum Pometia curam

Fida gerit dominaeque suae pomaria seruat.

1070 Quis deus, aut quaenam fati sententia coelo

Transtulit infelix monstrum? Quae causa tonantem

Mouit, ut acceptumque polo stellisque micantem

Sit passus terrere fera sub imagine mundum

Scorpion, et toto uirus dispergere olympo?

1075 Nec uos compellare ausim, Permesides, undas

Quae colitis, nec quae uati sacra numina adestis.

Virginei non oris opus; Martisque furorem

Quis diuum non pertimeat, cui pectora ferro

Tecta rigent semperque ferus lateri haereat ensis

1080 Ferrato, cui sanguinea manus horreat hasta,

Oraque flammiuoma rutilent afflata chimaera?

Vos precor, o uos, quae terris insomnia noctu

Luce polo secreta hominum, secreta deorum

Vulgatis (uestrum hoc opus atque haec munera uestra),

1085 Pandite per tenebras causam, cur pessima coelo

Bellua constiterit, cur tetro armata ueneno

Afflarit superos. Neque enim mauortia tela

Horretis, tenues umbrae et sine corpore sensus,

Nec testes uobis ulli referentibus assunt.

1090 Sparsa papauereis rorabunt atria succis,

Et nulla excludet somnos patefacta fenestra.

68

Sic ego. Sopitam sic somnia fantur ad aurem:

"Arderet misero Veneris cum captus amore

Ac tantum dominae imperium Mars ipse timeret,

1095 Cessisset studium armorum, fera bella quiessent,

Pro lituis citharae, pro telis plectra iuuarent,

Ac solae Veneris torquerent pectora curae,

Pomiferam dominae ante domum myrtetaque culta

Suspendit clipeum ac tentoria fixit inermis.

1100 Ipse deos, ipse heroas suspectaque ponti

Numina, riualisque timet cocytidas umbras,

Imprimis facie insignes nitidaque iuuenta

Pastorem, Penee, tuum Atlantisque nepotem.

Neu dulcis citharae studium, neu carmina longe

1105 Praeferrent. Dolor ingeminat, quod uterque pharetram

Exercet, quod tantum alter uirtute palestrae

Polleat. Haec miseris urebant pectora curis.

Quid non cogit amor? Furtim deus aethere ab alto

Labitur, obscuras Ciconum et peruenit ad oras,

1110 Ignotusque premit uirosa litora ponti.

Hic legit quicquid ualles et prata ueneni,

Quicquid habent colles, aconitaque plurima carpsit,

Quae contusa simul geminoque intersita saxo

Defodit, clipeumque super, super indidit arma.

1115 Nec multum post effluxit, cum prodiit ingens

E saxis fera, prouerrens et litora cauda

Et coelum foedans squalore et numina flatu,

Vt iam coelicolae mortalia fata timerent.

Sensit et ipsa malum formae sibi conscia cultrix

1120 Idalii, summoque super de culmine tecti

(Ne tanti noua causa mali ferretur) ibi omnem

Ambrosiae uim diffudit, sparsitque per auras

Diuini roris succum, extinxitque uenenum.

Tum superi fremere in Martem, accusare tonantem,

1125 Praecipitem quod non coelo iecisset ab alto;

69

Aptabatque pater telum. Vetuere sorores

Fatorum memores, quod praelia saeua Gigantum

Huius ope extinguenda forent, quod brachia monstri

Et caudae telum letale, quod ora ueneno

1130 Armata indueret Mauors, quibus inclytus armis

Sterneret anguipedes diuerso uulnere fratres.

Iupiter attonitum ad sese uocat, et lethaei

Gurgitis admonet. Tum Mars iraque metuque

Instinctus cauda apprensum deciesque rotatum

1135 Aera per uacuum patriis allisit in aruis

Nigrantem. Trahit icta graui de uerbere hiatum

Terra tremens, patuere imi claustra abdita Auerni.

Obriguit nepa datque atrum de gutture uirus;

Mox repit terrae insinuans, cauaque antra secuta

1140 Succeditque Erebo, stygioque in litore sistens

Infecitque et aquas tabo et foedauit arenas;

At manes trepido fugere in tartara cursu.

Hinc deus, admonitu Parcarum et sorte futura

Bellorum, monstri effigiem atque horrentia membra

1145 Armauit flammis, acuitque in uulnera caudam

Oraque pectoraque et minitantem incendia uentrem."

Haec ait, et madidis somnus se sustulit alis.

Permansit signo uirus, quod pectora longe

Natorum referunt. Hinc his periuria cordi

1150 Et fraus insidiaeque et amor sceleratus habendi,

Armatumque dolo facinus, tinctique ueneno

Crateres, carmenque nocens, uisque insita ferri,

Et scelerum longe infamis per corda libido.

At quibus in primo nascentibus affuit ortu,

1155 Non his dexteritas rerum, non mentis acumen

Defuerit, uerum ira ingens et pectoris aestus

Et uarii exagitant motus, multumque fatigant

Aduersa, et tamen hos felicia fata potensque

Euentus manet, ac sobolis iucunda propago.

70

1160 Atque utinam non et, patria tellure relicta,

Externas quaerant urbes, non prima sepulcro

Pignora dent, non ob ueteres certamen amicos

Damnaque et immensos subeant quandoque labores.

Nam, cum de summo nascentibus affuit orbe,

1165 Difficiles animi mores, sed fortia praestat

Pectora, sed magno claros extollit honore

Ex humili persaepe loco, dominique potentis

Sulleuat officio. Tamen et consortis acerbum

Funus et indignos affert de prole dolores,

1170 Nec patitur certa errantes consistere terra.

Efferet uxorem optatam primosque hymenaeos

Lugebit, cui maurisio de litore caudam

Vibrarit Nepa fatiferum iaculata uenenum.

Non tamen ingenio deses, non pectore segnis

1175 Ipse geret magna commissa negocia cura;

Decumbet terra ignota coeloque alieno,

Et cadet infelix uiolenta caede peremptus,

Siue repente ruens fato rapietur acerbo,

Quanquam prima gerens et magna negocia primus,

1180 Ex imo cui forte loco se Scorpius offert

Armatus, ipse ima minitans fera uulnera cauda

Fraude potens nitensque astu dominoque superbus,

Quando etiam socio iunxit sua tecta sub antro.

Dic, o dic, age, sancte senex, dic, maxime Chiron,

1185 Nam te fama tenet stellis radiare sub istis,

Dic, age, quae te causa polo quisue indidit astris,

Anne alius tanti laetetur munere signi.

Sic ego. Sic placido pater coepit optimus ore

Educens antro caput, et nitido igne coruscans:

1190 "Saturnus pater, at genitrix mihi Philliris una

Nympharum, quae nimbosis in montibus haerbas

Carpebat succosque premens miscebat et aegris

Arte sua praestabat opem, quo munere patrem

71

Traxit in amplexus quamuis formosa, nec ulli

1195 Cederet aut facie aut longis spectanda capillis.

Cumque hominum thalamos fugeret, ui comprimit illam

Clausus equo deus. Hinc partem prognatus equinam,

Qua genuit, refero; matris pars rettulit ora.

Haec puerum instituit cithara docuitque per artem

1200 Cogere sub numerum uerba atque innectere chordis;

Post etiam succus haerbarum usumque medendi

Et curare manu uulnus cantuque leuare.

Saepe etiam Aonides, fusae cum matre per haerbas,

Diuinos lusere modos. Hae carmina nobis

1205 Monstrarunt, hae coelicolas placare colendo

Et sedare animos et uincere dura ferendo.

Nec uero pater, accessit cum fortior aetas,

Abiecit nati curam; nam uiuere parco

Monstrauit, rectique uiam sortisque futurae

1210 Admonuit memorem, praesentem expendere casum,

Iustitiamque sequi et grata pietate parentes.

Haec seruans alios monui, imprimisque deorum

Ipse memor sacro mortalia pectora cultu

Formaui, et castas respersi frugibus aras.

1215 Inde deos mihi concilians diuertit ad antrum

Saepe meum Clarius uates, auiumque uolatus

Et uoces didici, quidue exta trementia ueri

Portendant. Feriat neruo quo missa sagitta

Certa modo, didicique uias coelique meatus

1220 Hospite Mercurio. Quin et monumenta reliquit

Digna deo plectrum auratum citharamque sonantem,

Cui septem geminae radiant per tympana chordae.

Ipsa ebore intertexta auroque interlita caelat

Custodis monstri languentia lumina; uirgae

1225 Attactu redit in propriam Io uersa figuram."

Talia narrabat senior, subitoque retexens

Auratam chlamydem: "Sunt haec sua praemia laudi,

72

Hoc, inquit, meritum uirtutis." Et exerit arcum

Insignem stellis claramque sub aere sagittam,

1230 Insignemque manum cubitumque insignibus astris

Et caput et fuluo radiatum sidere pectus,

Genuaque tergoraque et fulgenti uellere caudam.

Moxque subit: "Postrema dies atque ultima uitae

Hora mihi finisque aderat iam certa senectae.

1235 Sicut eram, pater omnipotens circumdedit actum

Candenti nube et sullatum ad sidera uexit.

Astra micant, candet nubes circumdata membris,

Aetasque in uiridem mutata est cana iuuentam.

Quin et concilio fratrem numeroque deorum

1240 Iupiter optasset, ni pars obstaret equina;

Quod simplex natura deum. Tamen aurea iunxit

Tecta meis; iuncta est et fratris regia fratri.

Hoc olim signum ac minitantem uulnera cornu

Semihominem coeli praesertim hac parte locauit

1245 Iupiter, ut uidit tetra mauortia cauda

Monstra polo furere, et stellas foedare ueneno;

Armauitque manum neruo, celeremque sagittam

Addidit, immanemque feram caudamque rotantem

Sectari iussit telo atque infigere costas,

1250 Siqua unquam positis cessisset bellua claustris.

Hinc primum coelo admotus flammisque coruscat

Centaurus. Post hac etiam me parte recepit

Fraternae pietas curae meritumque laborum.

Quin etiam precibus matris studioque sororum

1255 Aonidum, cantata etiam ob certamina diuum

Resque hominum bello illustres et fortia facta

Virtutesque laboresque et decora ampla uirorum,

Aurato in coelum curru atque in nube serena

Sustulit et mecum hoc templo sacrauit Homerum,

1260 Praestantemque tuba et uincentem carmine cygnos,

Ac matrem insigni referentem uoce Camoenam.

73

Accepi uatem hospitio laetusque libensque

Cantorem ueteris belli ac pugnacis Achillei,

Quem puerum cithara institui docuique uel arcum

1265 Lunare ac pugnare pede, aut certare quadrigis.

Extinctum hic cecinit, cantuque ad sidera uexit.

Post Veneris natae precibus, meritoque fauore

Aeneae indigetis, magnoque instante Quirino,

Insignitum astris fulgentem in nube Maronem

1270 Iupiter his tectis nostraque in sede locauit.

Hic, ubi bissenis circum redeuntibus annis

Instituitque dapes pater et carchesia libat

Titanum pugnae memor, hi certamina uoce

Ingeminant: plausu resonant caua tecta sonoro.

1275 Mirantur superi uates, et carmina totis

Auribus arripiunt. Tacito tum corde Meletes

Laetatur, tacito laetatur pectore felix

Mincius, et liquidis irrorant atria lymphis,

Poculaque effusis tergunt argentea riuis.

1280 Ne uero nostri patria ignoretur Homeri,

Virgilii aut iaceant proprio sine honore parentes,

Illi Aon patria est, genitum mons suscipit antro

Educens nemore in lauri, dulcique liquore

Castaliae alternoque sinu fouere sorores

1285 Pierides, cantuque leue induxere soporem;

Mincius hunc genuit conceptum ex Andide nympha,

Quam Phoebe sociam atque anguis de uulnere tardam

Commendat Mantoi, furtim sed coerulus amnis

Languentem et sola tacitus sub rupe iacentem

1290 Impleuit. Postquam ex utero iam prodiit infans,

Quo partus lateat, denso pater ipse salicto

Occultans (ut forte locis habitabat in illis)

Pignora sollicitae commendat cara Melissae.

Haec natum gremio excipiens, flauentia mella

1295 Instillat puero et dulci rore illinit ora.

74

Ille faui ducens tenerum de nectare succum

Paulatim somno capitur, circumque frequentes

Ora uagantur apes, lectumque e flore liquorem

Intingunt labris et rore madentia fingunt.

1300 Atque hunc coerulei nantem ad uada nota parentis

Nereides, (nam forte Pado procul aequore nabant)

Inspectum rapuere. Aderat tum candida Siren,

Quae uocis merito et blandae modulamine linguae

Formosum dono puerum tulit. Inde per altum

1305 Sullatumque humeris, ponto plaudente, ferebat,

Litora finitimo repetens coniuncta Veseuo.

Haec puerum instituit cantu, ac mox capta pudore

Arsit, et assuetis fouit malesana sub antris:

Parthenias iuneni nomen de uirgine mansit.

1310 Nec temere huic signo tantum tribuisset honoris

Iupiter, iratus ni contra tela Gigantum

Centaurum indueret. Nanque arcu corpora leto

Anguipedum bissena dedit, bissenaque equinis

Calcibus, et toto uictor discurrit olympo.

1315 Hinc etiam natura Iouis sub sidere mansit,

Nam recti studium atque animi praestantia magni,

Et fratrum commendat amor uisque insita cordi

Dulcis amicitiae. Stimulat generosa cupido

Nominis ac pretium famae et certamen honoris,

1320 Arcitenens quos ipse suo tutabitur ortu,

Iudiciis idem insignes opibusque operaque,

Qui prodesse uelint aliis, qui uincere norint

Certantes, quique et lucris amissa repensent

Rursus et aduerso fato dispersa reponant."

1325 Nate, uides, quid certa fides, quid docta senectus

Promittant. Meruit coelum, noua sidera Chiron

Effulxit, certantque, deo coenante, poetae

In laudes, dique ingeniis praestantibus assunt.

Fata hominum coelique situm et sua numina monstrant.

75

1330 Nanque heros saepe andaeus simoentida diuam

Inuisens, thalamo geniali exceptus et aula,

Colloquio fruitur dominae, Charitumque choreis

Immistus canit Aeneam; tum sedula mater

Incingitque comam frondenti et tempora myrto,

1335 Inuitatque hortis, ubi mollis amaracus illum

Floribus et dulci spirans complectitur umbra;

Inde sinum pomis honerat Pometia, et ipse

Autunnus spoliis ramorum et fructibus implet,

Ambrosiaeque fluunt per prata uirentia riui.

1340 Iam primo quotiens coelo fulgentia Chiron

Ora effert, quicunque nouas in luminis auras

Prodierit, quantum ille maris, quot flumina obibit,

Quae terrae errantem excipient, quos uiderit hostes.

Et tamen insperata etiam patrimonia adibit,

1345 Publicaque inspecta geret ipse negocia cura,

Ingenio bonus atque artis instructus honestas.

Errores etiam uarios hostemque potentem

Indicat insidiasque et multa pericula, coelo

Si medio aspiciat; patrimonia perdit, et idem

1350 Restituens aliena dabit, studioque fideli

Iungit amicitias, conceptaque foedera seruat

Exercens habile ingenium, et mentem aptat agendo.

Saeua tamen pueri tela immanemque pharetram

Irati ciet atque incensos uentilat ignes,

1355 Perque oculos placidum demittit ad ossa uenenum;

Incolet externas urbes peregrinaque tecta,

Iactatus fato, tandem patriamque suosque

Inuiset, diuum ipse memor. Sed pectora curae

Exagitant, et saepe dolor per corda recursat.

1360 Sentiet iratos hostes, cladisque suorum

Exitii aut fratrum, magni seu causa pericli,

Ille quidem occiduo Chiron cui mergitur astro.

Hunc coeli fauor arridens hominumque fauorem

76

Concilians statuit templis et praeficit aris,

1365 Ingeniique bonis atque artibus ornat honestis,

Cui fauet ex imo senior Centaurus olympo.

Quin dulcis natorum amor et iucunda propago

Felicem efficiunt. Nam, quamuis pignora prima

Efferat, optata rursum noua gaudia prole

1370 Suscipiet. Cumulabit opes pietate suorum,

Debeat ut caris censum et bona parte propinquis.

Multa etiam in superos pietate utetur, et aris

Plurima pro meritis persoluet uota benignos,

Thure deos ueneratus et igne calentibus extis.

1375 Hoc signo sese coelum regione sub ima

Praecipitat, mergitque cauo nox atra profundo,

Hibernumque latet caecae caliginis antrum,

Vltimaque obliqui squalet procul orbita mundi.

Quo postquam sol praecipiti uertigine mersus

1380 Decliues impegit equos, languensque madensque

Defessus curru et longarum errore uiarum

Sistit iter, pronaque caput ceruice reclinans

Demersos spectare locos timet, inde supinos

Attolens oculos elato lumine cliuum,

1385 Ingentem late cliuum timet et suspirans

Suscepti queritur tantum superesse laboris,

Rursus ut aestiuum cliuo rediturus ad axem,

Hinc lassos instaurat equos et firmat euntes;

Nos quoque defessos operum rarique laboris

1390 Hortatur sol ipse operis dux sistere currum,

Et iuga fumanti taurorum demere collo.

Giovanni Gioviano Pontano, Urania, liber 3

77

Luce noua bonus annus eat; iam suspice, nate,

Rorantis Phaetontis equos; en aurea cano

Purpureos Aurora sinus de gurgite tollit:

Carminis haec nostri fuerit dux. Sic tibi coniux

5 Perstet in amplexu placido uiridemque iuuentam

Induat, et sit nulla tuis iniuria tedis;

Sic nati sacros manes, sic Memnonis umbram

Ales ab antiquo celebret uenerata sepulcro:

Pande uiam qua solis equi, quaque orbita currus

10 Luciferi assurgit; tibi enim, tibi credita primae

Cura foris, tu mane nouos ad frena iugalis

Exagitas, lucemque cauis e postibus effers,

Vnde dies toto passim diffunditur orbe.

Bruma tibi ueteris finem nascentis et anni

15 Principium dux certa dabit, quo tempore Phoebus

Vltima Centauri peragrat momenta biformis.

Mox celeres impellit equos in cornua, quis se

Armatum ingentis cliui de limine primo

Aegoceros offert: haec incunabula solis,

20 Surgentisque anni prima est infantia; dum se

Induit in uires paulatim firmus adultas,

Phryxeique premit radiantia uellera monstri,

Et lucem noctemque pari discriminat hora.

Atque hinc digrediens animis iuuenilibus usus

25 Insultat coelo, spatiisque ingentibus actis,

Vix aliquid tenebris linquit, fessosque iugales

Sistit, ab aestifero spargens incendia Cancro.

Hinc sensim lux surripitur, tenebrisque malignis

Cedit fessa dies, tamen ut consistere contra

30 Audeat impressis figens uestigia Chelis.

Sed mox prona fugit uiolenti excussa ruina,

Exsuperantque hiemes, passimque horrentibus umbris

Squalescit coeli facies, cum luce repulsa

Ingeminat nigras nox importuna tenebras,

78

35 Et cadit infelix aeuo uariabilis annus.

Ipse tamen redit in gyrum, uiresque resumit

Impiger, aeterno semper remeabilis ortu.

Hinc mortale genus passim cadit, usque resurgens

Per species tamen, atque aeuo reparabile durat.

40 Principium, Capricorne, tibi debetur et anni,

Per te nanque hominum generi lux optima surgit,

Per te sol terris iteratos suscitat ortus

Annuaque ingenti parat incunabula mundo,

Laetaturque nouo surgens infantia coelo.

45 Te uero horrendum cornu caudaque minacem

Praefecit coeli foribus prudentia diuum,

Ianitor et fato positus magna hostia seruas

Parcarum monitu. Nanque olim, astante deorum

Concilio legesque orbi dicente senatu,

50 Talia constanti cecinerunt uoce sorores,

Fata colo rerum ac seriem quae pollice ducunt:

"Coelicolae, seruate fores, uigilesque locate

Liminibus: furit iratis noua bellua terris

Foedare afflatu coelum atque irrumpere olympo,

55 Ac thalamis reptare deum et sparsisse ueneno.

Iam postes atroxque irrumpit limina Python,

Sparsaque torpenti liuescunt hostia tabo;

Iam manus anguipedum coeloque irata iuuentus

Insultat portis, iamque ex adamente securim

60 Porphyrion quatit et postes diffringit apertos,

Immittitque acies Briareus et agmina densat."

Has uoces fusaeque comae lacrimaeque sequuntur.

Attoniti fatis superi in discrimine tanto

Diuersas agitant uariato pectore curas,

65 Ac tandem e multis una haec sententia sedit:

Curarent seniorque pater Saturnus ab aeuo

Iam sapiens Marsque armipotens, cui pectora bello

Assuerant, nequid portis fraudumue maliue

79

Accideret, neque coelo uis extera obesset.

70 Custodes lecti foribus tentoria figunt,

Castra locant, uigilemque suum in statione recensent;

Multa quoque inter se uaria ratione uolutant.

Dum senior custodem Erebi triplicemque latratum

Commemorat, placuit coeli quoque limina monstro

75 Horrifico armare et terrorem adiungere claustris;

Ac subito in Libyes fixerunt lumina terris.

Ecce uident Nomadum in campis, tritonida ad undam

Errantem, ac gemino cornu capita hirta ferentem,

Squamosaque feram cauda atque horrentibus armis

80 Sulcantemque arua, et pedibus iuga celsa prementem.

Illicet accitam coelo flammisque micantem

Praeficiunt foribus, radiisque ardentibus armant,

Liminaque ignito uallant sibi credita monstro,

Cui nares efflant candenti e sidere flammas

85 Et caput et ceruix geminatis ignibus ardent,

Cornuaque hirsuta spargunt incendia fronte;

Cui pectus radiat flammis, uenterque, pedesque,

Et clara innumeris scintillant terga fauillis,

Accenditque globos flammarum in uulnera cauda.

90 Qua quondam Coeum implicitum deciesque rotatum,

Ambustum flammis et tinctum membra ueneno

In mare prouoluit, Coeoque ruente fauillas

Contraxere aurae incensusque incanduit aer;

Vnde hodie ueteris remanent uestigia flammae

95 Nubibus in mediis, quotiens aut fulgurat aer,

Igneaue aetherios percurrit linea tractus.

Nec uero non et pelagus, qua corruit ardens

Anguipes, obstrepuit flammis strinxitque fauillas,

Intortumque hausit fumanti gurgite monstrum.

100 Horruit Oceanus uisum obriguitque capillis,

Spumeus eque humeris tremulo delapsus amictus.

Mox ira accensus fumantem aestusque uomentem

80

Percussit saeuo lacerum sub corda tridenti;

Vulnere quo (nanque haec inerat uis insita telo)

105 In squamas abiit cutis, atque e corpore tanto

Prodiit immanis scopuloso tergore pistris.

Ast umbra infelix Erebumque et opaca subiuit

Tartara ferratasque domos. Ibi uincta catenis,

Ambesoque trahens adamantina uincula collo,

110 Fert montem fumantem humeris raptatque caminos.

Hinc igitur sol ipse uias orditur, et aequis

Passibus incedens medio se temperat orbe,

Non laeuum dextrumue petens latus. Annuus inde

Huc redit, assuetumque iter assuetosque labores

115 Instaurat, portisque nouus bipatentibus exit,

Victricesque rotas cliuo summittit anhelo.

Hoc igitur signo genitos curaeque laboresque

Exercent cultusque soli terraeque domandae,

Hos dulces uerborum aurae tenerique lepores

120 Delectant; sed multa tamen mendacia uanos

Efficiunt, neque enim dictis constantia perstat.

Quin etiam foedi mores urensque libido

Sollicitat cupidas mentes, studiumque nocendi.

Nam quibus in primo surgens apparuit ortu,

125 His superat res ampla domi, sed sponte per orbem

Visendi studio allecti peregreque uagantur.

His amor in teneras succendens corda puellas

Subiicit imperiis dominae; uerum arida postquam

Desaeuit sitis, et longe exsatiata libido est,

130 Sectanturque odiis et iniqua uoce lacessunt.

Degener his animus, sed mens famulata deorum

Obsequiis precibusque aras ac templa fatigat,

Verum instructa dolis fraudemque in corde uolutans;

Ingratisque operas ipsi et benefacta locabunt.

135 At famae pretium nobis et gloria creuit,

Quod medio fulxit radians Capricornus olympo.

81

Hinc etiam secreta poli atque occulta deorum

Panduntur, uariisque manent accommoda rebus

Pectora, et ingenio quaesitum nomen ab ipso est.

140 Hinc multis alimenta damus, nostroque fouemus

Praesidio et magnis primi quoque praesumus actis,

Et primi ueterum colimus monumenta uirorum.

Pronus ab oceano mentis portendit acumen

Ingeniumque capax et uestigantia longe

145 Corda, sed occultos languenti in parte dolores

Corporis, aut animi uarios denuntiat aestus,

Criminaque insidiasque grauique pericula damno,

E quibus emergit tandem placideque quiescit.

Sede iacens ima patrimonia uertit, opesque

150 Alternat patrias, propriis quas uiribus inde

Colligit et diti peragit sua fata senecta,

Ac sibi uel natos alienae stirpis adoptat,

Aut prolem ignoto genitam de semine tollit;

Atque haec hiberno praestat Capricornus ab antro.

155 Hinc tener humentis resupinat Aquarius urnas,

Ac (mirum dictu) riuos e sidere fundit.

Ipse puer (sic fama refert) gratusque tonanti

Marmorea miscet rorantia pocula dextra,

Atque deos rara trahit ad spectacula forma

160 Insignisque auro stellisque micantibus ardens.

Nanque comam geminis circum caput implicat astris,

Et latos humeros duplicato sidere et ambas

Insignitque manus niueamque ad pectora mammam

Atque utrunque genu cubitumque utrunque pedesque.

165 Nec non et lumbo, nec non et crure refulget

Sidereus puer, et roseus per membra coruscat

Fulgor, at auratis scintillant ignibus artus.

Quin dextra leuaque hinc illinc stellifer amnis

Labitur, et fuluo radiat fluor aureus himbri,

170 Incensasque uehit sinuosum flumen arenas.

82

Cuius ad exortum primoque a fonte renidet

Stella micans, unde irriguus deuoluitur amnis,

Muscosumque patet pictae testudinis antrum,

Naidum thalami dulcesque ad furta latebrae.

175 Imprimis habitat mollis Lasciuia tectis

Nuda genu, paetisque oculis inuitat amantes,

Et praefert niueas rosea ceruice papillas.

Sic uobis, nymphae, aeternum sit ludere in antro,

Naiades nymphae, sic ipsa ad gaudia certus

180 Assit amans, stetque intacto sub foedere lectus,

Et primi semper maneant in amore calores;

Dicite (nam memorare iuuat) quae sideris huius

Causa, quid aeterni manent de sidere fontes,

Quo mecum uestri maneant cum carmine honores.

185 Hoc signo statuit portas natura secundas

Aetheris, et coeli posuit simul altera claustra

Aduersus rapidum Pythona irasque Gigantum;

Praeficit his famulum egregium Saturnus, et ambas

Seruantem portas tuta statione locauit.

190 Ille, ut erat cura uigilanti et uiribus amplis,

Praemunit fossa uallos et flumina fossae

Addit et immittit uiolenti gurgitis amnes.

Tentantes igitur muros, et moenia longo

Ariete quassantes, et ui rapida arma mouentes

195 Anguipedes, coeloque faces inferre parantes

Diluuio immersit iuuenis. Nanque, aggere rupto,

Fossarum immisit rapido torrente fluentum

Vndiuagum, quo late ingens sub uertice torto

Absumpta est legio, et rutila natat agmen in unda.

200 Atque ibi tum, in geminos diducens se ipsa rotatus,

Altera spumosum Alphestem fluctusque uomentem

Aera per uacuum, nimbo comitante, per auras

Praecipitat. Ruit ille, ruens atque himbribus auras

Imbuit infectas pluuiosum atque aera nimbis,

83

205 Vnde aeterna manent imo uestigia coelo

Himbrisque et pluuiae et torquentis fulmina nimbi;

Afflictus tandem scopulosis montibus ingens

Ingentem late sonitum dedit. Inde liquescens

Soluitur in latices, generosisque amnibus auctus

210 Eridanus flauis in pontum erumpit arenis,

Alphestisque Alpes traxere a nomine nomen.

Altera praecipitem Minanta per aera obustum

Fulminibus iacit. Hic obliquo tramite raptus

Concipit humentis Austros, quibus actus et ipse

215 Aethiopum per summa iugis inflixit acutis.

Qua iacuit, uomitis largos de pectore fluctus,

Tabescunt et mox artus, ac margine longo

Nilus it ignotas noto uix fonte per urbes,

Intrat et ionium septeno gurgite pontum.

220 His actis, postquam coelo pax parta, tonantem

Admonuit decoris tanti, gratusque senatus

Decreuit meritis factum illustrare trophaeis.

Effulxit stellis iuuenis, diffulxit et amnis

Conspicuus, facinusque manet regalibus astris

225 Perpetuum, et magni celebratum est nomen Aquari.

Vnde deum sibi praesidium discrimine in arcto,

Quanquam nulla hominum superat spes, alite dextro

Sentiet ac magnum diuina sorte periclum

Peruadet quicumque oriens orientis Aquari

230 Felicis radios, et amicos uiderit ignes.

Ille bonas artis sollers tractabit, opesque

Inde parans, dabit et multis alimenta ministris,

Et multos parto pascet, magnoque fauore

Iunget amicitias primorum ex urbe uirorum.

235 Munera quin etiam scriptis commissa tabellis,

Siue deum in templis et sacra negocia curans,

Sentiet inuidiae uulnus, liuentiaque arma.

Perdet opes, parta amittet, quae uiribus usus

84

Ingeniique bonis facili ratione repenset.

240 Qui si de medio nascentem aspexerit orbe

Fuderit et liquidos amnis de culmine summo,

Diuitiae undabunt illi, rerumque paratus,

Affluet et multa quaesita pecunia curas,

Publica dum tractat peragitque negotia sollers

245 Propter aquam, studet aut rebus non segnis aquosis,

Regibus aut placet, aut dominantum limina seruat.

Sed nec certa fides undis, et flumina saepe

Finitimos populantur agros, egressaque ripis

Dant stragem, et miseri frustrantur uota coloni,

250 Dum sata praecipitemque trahunt spem gentis et anni.

Fert et opes adimitque datas atlantide ab unda,

Lucraque damnaque mutato de sidere praebet.

Atque utinam quaecunque illi sua contigit uxor

Seu uidua et primi thalamos defuncta mariti,

255 Seu uirgo furtim illecebras quae nouit amantum,

Siue anus, et penso quae dudum assueuit herili,

Concordis agitet tedas seruetque pudorem.

Nil illi gratum a sociis gratumue ab amicis

Speretur; sterilem ipse fidem frustraque dolebit,

260 Siquem deuexo nascentem uidit ab orbe

Idaeus puer et liuenti infecerit amne.

Hinc fluuios et stagna timens, non aequora tentet,

Tyrrhenoue ausit sese committere fluctu.

Inuidia iuuenem infecit Saturnus, ut olim

265 Deformem se aeuo atque effetum uiribus, et iam

Inualidumque artus et squalida membra rigentem,

Ast illum facie insignem et florente iuuenta

Ac uidit placidis aetatem ducere curis,

Captantemque umbras et agentem ad plectra choreas.

270 Hinc signo mansit liuor, quem pectora longe

Natorum referunt; manserunt ocia, inersque

Mollicies, animusque ignaua degener umbra,

85

Quod signo Cytherea dedit. Nam, sedula crinem

Dum lauat Eridanique caput depectit ad undam,

275 Hanc grauior dictisque senex incensus amaris

Accusat, quod nulla coli, quod sola decoris

Cura sit, atque uni tantum placuisse laboret

Pascenti niueas prope Nili flumina uaccas.

Tristius hoc Veneri nil unquam contigit, et se

280 Surripiens irata comam dispersit, et amne

In medio iecit strophium et cum pectine gemmas,

Aurea quis nitidum religabat fronte capillum;

Atque ait haec: "Quantum ille senex durusque rigensque,

Quantum tristitiae simulato in pectore celat,

285 Mollescant magis hoc illis sensusque animique,

Inque uiri speciem referant sine honore puellam,

Quicunque hoc geniti signo se hoc amne lauabunt."

Dixit, et in geminos flexit uestigia pisces.

Excepere deam famuli, ac lenire dolentem

290 Contendunt; simo coepit sic alter ab ore:

"Tempore quo genita es et conchaque imposta nitenti,

Nos Paphon et carae prouectam ad litora Cypri

Detulimus, salsos et iuncti enauimus amnes

Coerula uerrentes sinuatis aequora caudis.

295 Interea nos ipsa manu mulcere, iugalesque

Appellare tuos, nobis et amaracon ipsa

Porrigere et blandum ambrosiae instillare liquorem.

Quin etiam mutis uoces et uerba dedisti

Reddere, et ingentem fando lenire laborem.

300 Ipsa loquebaris. Tumidi subsidere montes,

A tergo spirare aurae atque impellere fluctus.

Crispabat tibi tum molles leuis aura capillos;

Illi perque humeros uolitant perque ora recurrunt;

Colligis ipsa leui digito, ad frontemque reponis.

305 Tum passim laeti ex oculis spirantur honores,

Scintillantque genis ignes, tremulumque per aequor

86

Irradiat niueo fusus de pectore candor,

Coerulaque undifluae ludunt sub stagna papillae.

Visendi studio incinctae funduntur ab antris

310 Nereides: stupet haec teretes mirata lacertos,

Illa manum insignem digitis, pars oscula, at omnes

Torpescunt, placidos flectis cum lenis ocellos.

Occurrunt hinc Tritonum chorus omnis et omnis

Aequoreus grex, excultum dum sedula carmen

315 Concinis, argutaeque fauent concentibus aurae,

Cantantem taciti excipiunt stupefacta iuuentus,

Immotosque tenent modulata ad carmina uultus.

Mox incensa oculis, roseisque incensa labellis

Concipiunt flammas uenis, certantque canenti

320 Oscula quis rapiat primus, quis pectora tractet.

Risisti, teneraque manu iaculata sagittam

Certantes fixisti, atque ipso uulnere transfers

Conceptum in nymphas iuuenili ardore furorem.

Illicet inuadunt socias, fusique per aequor

325 Ille suam rapit, illa suum complexa per undas

Ludit, et argutis resonant uada salsa cachinnis.

Ipsa inter medios ueheris placidissima lusus."

Thracius haec; hudo Notius sic subdidit ore:

"Ipsa memor, dea, cum tenerum nilotide in haerba

330 Pastorem ad lusus et munera grata petebas;

Nos te per proni deuectam fluminis undas

Tollimus, et nota laetantem sistimus umbra.

Ipsa memor, tibi cum ripa ulteriore lauanti

Insperatum adeo iuuenem totiensque uocatum

335 Attulimus, iaculo insignem atque e caede madentem,

Auulsumque apri caput a ceruice ferentem.

Is te improuisam amplexu donauit et apro,

Osculaque in roseis fixit malesana labellis.

Exanimis cadis. Exanimem fouet arctius, orique

340 Ambrosiae inspirans auram et de pectore florem

87

Idalium reuocat; reuocataque pectore blando

Excipis, et, mollem amplexu dum nectis amantem,

Huc illuc cupida ex oculis incendia iactas.

Quis passim toto caluerunt flumine pisces,

345 Arsit et ipse imo septemplex gurgite Nilus,

Ac nymphae insolitos antris sensere calores.

Mox et acidalio lauisti rore madentem,

Ac uiola super instratum raseoque cubili

Tecum sullata duxisti ad gaudia ueste,

350 Candidaque assueta nituerunt membra sub umbra,

Murmuraque insonuere: sopor mox iunxit amantes.

Nec non, ipsa animo repetens conuiuia magni

Oceani mensasque paratas litore ibero,

Scis, dea, coeruleas nobiscum nasse per undas

355 Tyrrheno in magno, et tartessiaco secessu,

Dum tecum diuum accessit genitorque tuusque.

Ipsa etenim complexa patrem piseide terra

(Nanque aderas, cum lecta domi pelopeia iuuentus

Certabat, plausuque Helis ripaeque sonabant

360 Alphei bimarisque Isthmos uicinaque ponti

Litora), tum complexa patrem supplexque rogabas,

Linqueret aerios tractus axemque tonantem,

Et tecum biiugo sulcaret coerula pisce.

Annuit is, placidusque suae dedit oscula natae.

365 Ergo ubi ad hesperios, superato marmore, portus

Venimus, auriferique Tagi nos regia cepit,

Nereidum chorus hic omnis uiridisque iuuentus

Oceani madidique amnes tacitusque senatus

Astitit; ipse parens undarum et rector aquarum

370 Ter dominum ueneratus. Ibi clamore salutant

Certatim populi atque imo plebs acta profundo,

Buccinaque insonuit rauco et tuba concaua cantu.

Quo sonitu superi acciti, dum forte morantur,

Approperant; mensae appositae; sedet auctor olympi

88

375 In medio, accumbunt alii certo ordine reges,

Luxuriantque dapes et uina liquentia rorant;

Naides his centum incinctae totidemque ministrant

Nereides; uacuis sunt muta silentia in antris.

At postquam summotae epulae, mensaque secunda

380 Luditur, ipsa patri pomum et carchesia libas.

Libantis conuiuae oculos atque oscula et ipsos

Candentis dextrae articulos limbumque fluentem

Mirantur. Calices Marti cecidere remissi,

Dum stupet inque genis haerentia lumina figit.

385 Inducis mox et choreas, mediisque choreis

Aura leuem tunicam surae subduxit. Ibi ille

Enituit plantae decor atque argentea nudi

Forma pedis, fulxitque genu pars prima nitentis,

Qualis nocturna fulget tuus Hesper in umbra.

390 Dum tenuem plantae acclinans inducis amictum

Ac foemori pudibunda times, saliere papillae

Pectore de niueo, ac rarum decus aera lustrans

Praestrinxit spectantum oculos, texitque ruborem,

Qui tibi per niueos furtim surrepserat artus.

395 Hic finis choreis. Citharam mox aurea sumis

Insigne et plectrum gemmis, chordasque sonantis

Ipsa leui digito sensim tangisque premisque,

Ac uocem neruis, digitis quoque carmina nectis

Emodulans. Siluere aurae, siluistis et undae,

400 Venistique alias immotae ad carmina cautes.

Iam sopor inductus cantu compresserat ipsos

Conuiuas. Tum docta lyram, tum fila recurris,

Atque abigis uolucres uarianti pollice somnos.

Tum natam pater amplectens his uocibus infit:

405 Consensu superum summo aequoreique senatus

Debetur formae precium et decus omne, tibique

Concedant et Nereides concedat et aequa

Pallas et ipsa, meo ponit quae membra cubili,

89

Vna interque deas et formosissima nymphas.

410 Ecce tibi citharaque potens duxque ipse choreis

Concedit Phoebus, citharam quoque tradit habendam

Intextamque auro et daphneide fronde uirentem.

Ecce tibi faciles cedunt in carmine Musae

Et tua frondenti circumdant tempora myrto,

415 Vna et forma, una et choreis et carmine princeps,

Et mihi felices inter carissima natas.

Laudantem plausu excepit Mars; inde secuti

Heroes: resono assensu uacua antra resultant,

Ac nomen Veneris referunt ad sidera uoces."

420 His tum mulcebat dominam zephyritida piscis.

Hos igitur pater omnipotens, postquam aequora rursum

Sulcauit stetit et pisaeo in litore uictor,

Commotus precibus natae meritisque natantum,

Immisit coelo, stellisque ardentibus aptos

425 Iussit in aetherio geminos splendere recessu,

Ludentisque polum obuersis innare figuris.

Inde manet studium natis peregrina uidendi

Litoraque urbesque et longinquas noscere terras.

Hinc uariat mens atque anceps in corde uoluntas,

430 Et non una quidem dubiis sententia rebus

Assuetosque malo dulci post aura recessu

Excipit, et placidi componunt pectora mores.

His generis foecundus amor stimulansque libido

Ac resides animi mollesque ad pocula lusus

435 Ingeminant, et laeta canens ad uina puella

Excitat unanimes concordi foedere somnos.

Illi autem, dorso et pinnis et tergore toto

Oreque caudaque inspersis simul ignibus, ardent:

Sed sinuosa breui diducit linea tractu,

440 Alter ut in Boream surgat, cadat alter in Austrum;

Ipsa quidem triplici flexu triplicesque per ignes

Fulget, et hinc claro nexum ligat aethera nodo.

90

Ille igitur, quem coeruleo de gurgite Pisces

Nascentem aspiciunt coeloque tuentur heoo,

445 Multum urbes petet ignotas, longumque uagatus

Notescet peregre externis nouus aduena terris.

Quin etiam ingenioque ualens et pectore plenus

Munera tractabit sollers; quibus inde peractis,

Ad maiora gradu properabit munia certo,

450 Certus amicitiis cognato et sanguine certus,

Vlciscensque hostem facile atque ex ordine felix.

At cui de medio squamosis culmine nantes

Alludent caudis, illum sua flumina noscent

Vicinaeque urbes pelago; censumque alienis

455 Qui paret ex opibus multa et patrimonia gaza,

Diues agri, diues pecoris, neque finibus unis

Qui serat, ut duplici forsan dominetur in aula

Imperitans, geminasque potens moderetur et urbes.

Ast hunc, pomicolae Hesperides si gurgite auito

460 Accipiant hudoque lauent simul aequore Pisces,

Externae noscent urbes peregrinaque tecta

Praestantem ingenio et facilem bene rebus agendis.

Quin etiam ueneres et gratia magna sequetur,

Obsequio ut multi passim famulentur amico,

465 Nec uero non ille fuit accommodus actis,

Ciuibus aut notus, aut fido pectore clarus,

Aut cuius certae credantur munera curae,

Quem celeres imo Pisces tueantur olympo;

Nec non et thalamum auersans laesosque hymenaeos

470 Accuset, meritoque illi damnabitur uxor,

Ni felix placido faueat Saturnius astro,

Spondeat et gratos blanda cum coniuge mores.

Hoc igitur te, nate, iterumque iterumque monebo,

Obserues semper signi qua parte tyrannus

475 Felixue infelixue suo circumuolet axe,

Stetne ruatne cadens, summo aut dominetur in orbe,

91

Et quo quisque modo iuuet aduersetur et heros,

Hospite quo laribusne sit ipse acceptus amicis.

His etenim uariant uires et fata locorum,

480 Certior aut certis perstat sententia dictis.

Atque haec te toto iubeo perquirere coelo,

Quidquid agas, quaecunque tibi sint fata canenda.

Hoc signo solisque uiarum atque ambitus anni

Clauditur, idque suo testantur sidera nodo,

485 Fulgentis clipei in morem, quo colchica frontem

Exercet cornuque ferox insultat adunco

Bellua, et aurati surgunt in praelia uilli.

Hoc quondam clipeo diuum se astante corona

Quadrupedi Mars obiecit, quo percitus ille

490 Collegit sese in uires, mox terque quaterque

Insilit; sonuere aurae; tum fulgidus umbo

Euomit late flammam et lux ignea fulxit.

Octauo Mars excussus de uerbere pallens

Incumbitque genu, et uix pectore sistit anhelo.

495 At quadrupes cedens seseque in uulnera firmans

Consistit, totoque oculos umbone pererrat.

Sullatus mox et saltu super aera ducto

Iniecit sese totum in clipeumque deumque,

Excutiturque genu deus atque, in terga reuersus,

500 Labitur et superas plantis diuerberat auras,

Prostratusque solo dolet, ac noua praelia damnat.

Riserunt superi, et plausum caua tecta dedere.

Mox clipeum illustrant astris, monumentaque laeto

Affigunt coelo aeternam testantia pugnam.

505 Talibus atque aliis nitet intertexta figuris

Zona Iouis, Zona aurato circumlita textu,

Fataque fortunamque suis quae temperat astris.

Nunc agite o, faciles mecum quae rura Napaeae

Incolitis, quae frondosis in collibus hortos

510 Asseritis colitisque uagos per deuia fontes,

92

Nunc agite o, raram insigni de flore coronam

Texamus, myrtoque nouos iungamus honores,

Quo tumulum et magni ueneremur templa Maronis.

Sparge rosam, largaque manu fundamus odores,

515 Placemusque uiri manes umbramque silentem.

Saluete, o cineres sacri, longumque sub urna

Ver spiret tepidaeque hiemes et mollior aestas,

Increscant tumulo lauri ac bene consita myrtus,

Sponte sua maris et rores noua mella ministrent,

520 Et nymphae arguta carmen modulentur auena.

Vos, manes, mihi felices et adeste uocanti,

Et mihi quod reliquum coeli quoue orbe uagandum

Pandite, fatorumque uias et oporta monete,

Ac toto rerum seriem deducite coelo:

525 Semper flore nouo, semper uenerabimur aris.

Audiuit pater et tota se sustulit urna,

Et mihi certa suo fulxerunt sidera mundo,

Quaque Arctos riget et qua se tegit humidus Auster.

Ergo age, care puer, roseo primum aspice ab ortu:

530 Nox fauet, oceanoque suo uaga sidera surgunt,

Exertatque Aries caput et, fera cornua quassans,

Incipit in gelidos sese obiectare Triones.

Illinc aurata nitet olim texta figura

Nauis, et ipsa suo spumescunt coerula fluctu;

535 Aurea materies et clauo nexilis aureo.

Ipsa quidem memor auectae de Colchide pellis

Quadrupedem obseruat, uersaque in uellera puppi,

Prora latet, maloque suis spectabilis astris

Prospectat ditem felici uellere lanam.

540 Quam coelo pater impositam regnare per undas

Iussit, et esse polo uoluit, quo nostra moueret

Pectora sulcandoque mari remisque agitandis,

Mercibus et peregre per litora curua petendis.

Ergo cui primo Nauis sese obtulit ortu

93

545 In lucem uenienti, hunc aequora salsa magistrum

Agnoscent. Reget ipse manu clauumque tenebit,

Typhin et insana referet speculator in unda.

Ipse gubernator sic se Palinurus agebat

Explorans uentos, atque auribus aera captans;

550 Talis et a Capreis uilloso intectus amictu

Vela dat, obliquatque sinus, et colligit Euros.

Ast ubi se oceano immersat, si frigida cani

Stella senis radios impegit forte nocentis,

Illos Euboicae cautes dirusque Caphareus

555 Exspectant, illos nigrantibus acta procellis

Haurit hiems latus aut scopulo diffringit acuto.

Hoc te, nate, docens iterumque iterumque monebo:

Vita tibi motusque animi quaerendus ab ortu,

Vnde etiam toto lux ipsa effunditur orbe;

560 Surgit ab occasu mors importuna maligno,

Qua tenebrae, qua nox nigrantibus aduolat alis.

Ergo animum quod constituit, quod continet artus

Sidus ab exortu, mutato foedere rursum

Perdit, ab occiduo si telum emiserit orbe.

565 Insequitur post Orion, quem rettulit astris

Venandi studium atque actarum in tela ferarum.

Ipse ensem auratum incinctus uenabula gestat,

Sollicitusque animi mentem dubiusque fatigat,

Et parat in saltus iam iam se inferre repostos,

570 Genuaque brachiaque exertans et pectore anhelus.

Vnde et quem primo nascentem aspexit heoo,

Ille pedum cursu insignisque et corporis ipsa

Mobilitate uigens, habiles se exercet in artus,

Ille animi dubius et mentis percitus oestro

575 Turbatis agitur stimulis, uexatque flagello

Cura recens, mutatque locos inceptaque, et aeger

Principis ipse aulas et limina nota frequentat,

Discursatque foro, et populos rumoribus implet.

94

Pronus ab oceano uitreisque Atlantis ab undis

580 Exercet mentem curis, uersatque agitando

Huc illuc, trepidos reuocans in corda tumultus.

Munera quin etiam populi dum tractat, et absens

Orator peragit magni mandata senatus,

Infelix procul a patria carisque propinquis

585 Decumbet moriens. Tamen haec solatia secum

Haud ingrata feret, paruaque relatus in urna

Condetur populi lacrimis, positusque sepulcro

Ornatur titulis, nomenque refertur in actis.

Ante rogum flet moesta parens confecta senecta,

590 Iniicit et canos tonso de uertice crines.

At coniux contusa genas, discissa capillum,

Infelix coniux coelum et crudelia damnat

Sidera, seque rogos super iniectura iugales

Labitur exanimis; uix fessi a morte parentes,

595 Aut reuocant gemini, qui flent circum hubera, nati.

Hinc feruens Auriga uago sese exerit axe,

Nec sine re nomen traxit. Si fabula coelum

Ornauit, tamen ipsa usum commenta sequuntur.

Huic currus, huic arma placent, iunctique iugales,

600 Quis Alphea secus labatur flumina uictor.

Qualis Erichtonius currus et quatuor ausus

Iungere equos, rapidisque rotis insistere uictor,

Qualis et Automedon currus moderatur Achilli,

Quique etiam mediis domitor trux audet in aruis

605 Sistere equum et grauibus ceruicem honerare capistris,

Cogere mox domitum et strictis agitare lupatis,

Nunc curuo obliquans gyro, nunc uerbere torto

Impellens secat ille auras, atque aera campo

Peruolitans. Dorso interea desultor equino

610 Adstratus torquet celerem post terga sagittam,

Mox hastam terrae accliuis leuat et iacit; inde

Desilit alterius dorso leuis, alteriusque

95

Pressat equi costas et latos perforat armos;

Nunc humilis, nunc elato se pectore tollens,

615 Nunc ceruice super, duplici modo tergore fusus

Huc illuc agitat cursum, et ciet agmina dextra.

At cum praecipiti occasu rapidisque sub undis

Mergitur, incanamque uidet per marmora Tethyn,

Infelix tunc exitium meditatur, et axe

620 Excusso rapit auulsos de corpore truncos;

Ac circum iliacos lacerum trahit Hectora muros,

Aut parat immani fatum crudele ruina

Fulminis aerii, Capaneus ut turribus altis

Igne Iouis ruit atque ustus descendit ad umbras;

625 Infami nunc supplicio suspendit, et arctis

Faucibus elisos agitanti uentilat aura,

Coniugis ut laqueo infelix sub nocte pependit

Andreas, quanquam italicis rex magnus in oris.

Haec et deteriora ferox Auriga minatur,

630 Cum male felici occumbens radiatur ab astro.

Hac etiam de parte astris fulgentibus Hedi

Attollunt caput et coelo spatiantur aperto;

Tum mollis agitant lusus, fusique per haerbas

Insultant soliis, ac troua fronte minaces

635 Praetentant pugnas: tamen illis mollia cordi,

Imbellesque agitat tantum lasciuia sensus.

Promittunt igitur duros a fronte Catones

Nascentes Hedi; turpis sed inertia mentem

Occupat et molles languent in pectore curae.

640 Triste supercilium, molli sed degener umbra

Est animus luxu languens et deside somno,

Frons ficta, obsceni mores petulansque libido,

Armorum et deses fuga nobiliumque laborum.

Hinc mortem sibi consciscunt, infamis et umbra

645 Errat lethaeos non trasmittenda per amnes;

Sic errant miseri manes atque umbra Neronis,

96

Sic Otho, quique in se ferrum strinxere nefandum,

Et mille errabunt annos sua corpora circum.

Nec uero non argutis in uallibus Hedos

650 Fistula delectat uacui pastoris in umbra.

Agrestem hinc tenui musam meditatur auena

Formosam resonare docens Amaryllida siluas

Tityrus, et siquem olenio de sidere fratres

Nascentem blando calami dignantur honore.

655 Vt quondam tereti Damon innixus oliuae

Coniugis indigno queritur deceptus amore,

Quosque refert siculus felici carmine pastor

Mulcentis cantu pecudes et arundine siluas,

Dum stupet et subitis caput exerit Aetna fauillis.

660 His, cantu commota imoque Arethusa profundo

Emergens hudaque comam circumdata ab alga,

Intexitque apio sertum ac uiridante cypero.

Ast aliis malesanus amor noua crimina suasit,

Iussit et e proprio dextram foedare cruore.

665 Substrinxit laqueo collum atque ad limen amatae

Iphis Anaxaretes immania fata peregit,

Ac misera ante diem zona crudeliter usa

Phyllis ab intonso pendet rhodopeia trunco:

Tantum mollicies Hedorum et sidera possunt

670 In scelus. At positi oceano atque cadentibus astris,

Saturnus si forte minax aspexerit, ipso

Infelix infans partu morietur, ut aegram

Vix ope nixa sua seruet Lucina parentem.

Caedetur miser ante aras, et uictima cultrum

675 Imbuet, et fuso placabit sanguine diuos,

Si Mars forte suum praesens uibrauerit ensem,

Nec Iouis aut Veneris felix eat obuius ignis.

Mox Hyadum chorus heois emerget ab undis,

Fratris Hyae quas perpetuus dolor indidit astris;

680 Vnde illis nisi triste nihil; non corda quietem,

97

Non animi faciles somnos, non membra soporem

Accipiunt, et cura nouos parat usque abores,

Quis chorus hic ipso nascentibus astitit ortu.

Hos tumidos populi fauor et plaudentia rostra

685 Sollicitant. Serere arma inter plebemque patresque

Est amor, et positos rursum instaurare tumultus,

Ciuilesque manus armare et stringere ferrum:

Tantum seditio placet, atque haec pascit hauentes.

Quid Gracchos tibi commemorem aut ciuilia bella?

690 Non derit populo luctus, foraue ipsa quiescent

Turbinibus, quotiens urbis moderentur habenas,

Quos Hyades passo moestae uidere capillo

Nascentes. Ipsae oceano capita alta ferentes

Dantque locum Tauro, uicinaque tempora miscent.

695 Inde gregis felix studium, atque armenta sequuntur

Errantes; laetus canit ad mulctralia pastor.

Illos exitium infelix uiolentaque fata

Expectant: raptos artus, laniataque membra,

Auulsumque caput ceruici, humerosque, manusque,

700 Brachiaque, excisosque pedes in frustra, foemurque,

Cordaque, uisceraque, atque ipsis cum pectora costis

Differt armato plebes excita tumultu,

Vt nulla miseri manes claudantur in urna,

Nec certum uolitet circum leuis umbra sepulcrum;

705 Cum tristes amne hesperio lauere sorores,

Diffusasque comas sitienti et gutture collum

Immersere undis, quis aut mauortius heros

Innatet, aut nigri inficiat cum tabe ueneni

Saturnus liuenti oculo, liuentibus urnis.

710 Post hinc et pecus olenium et Iouis inclyta nutrix

Ipsa suos offert radios, nec longius Hedos

Insultare solo patitur sine matre uagantis;

Sollicitae natorum amor ac noua cura recursat,

Tum metus, et quae sunt timidae praesagia matri.

98

715 Hinc ingens formido et consternantia longe

Consilia incursansque tremor per membra, per artus

Occupat, et leuibus mens ipsa exterrita causis

Diffingitque, auditque grauis instare tumultus,

Scitaturque nouas res et sectatur easdem,

720 Quem tenera oleniae lactarint hubera Caprae.

Ast obiens et cum hesperio se gurgite tingit,

Rustica nascenti dat praedia (rura capellae

Nanque colunt), dat opes atque ipso in litore partas

Naufragiis, procul aut ripis fluuialibus actas.

725 Illa colit ripas, gaudent et flumina ripis,

Relligio sed spreta deum uiolataque templa

Infamant aris pollutaque dextera sacris.

Hos Aries secum socios ad munera quondam

Naturae ducebat, et una ad signa uocabat,

730 Vna etiam egressi castris in bella ruebant.

Post uero coeli ratio flexusque uiarum

Mutati, uariant ortus spatiumque locorum

A dextra leuaque, nec uno sidera tractu

Vertuntur, semperque aliquid mutatur in annis.

735 Incerti fines, certus sed uoluitur ordo;

Sic uariant et fata, manet uis lubrica fati.

Hinc nunc Tyndaridis comes additus aequore tollit

Sidereas Auriga rotas, quatit aureus ensem

Orion, praefertque Ioui stellantia nutrix

740 Hubera, et olenios carissima pignora fratres;

Quin et carpathio monstro leuis adnatat Argo,

Suspiratque petitam Euris atque aequore praedam

Phasiaci senis, horrescitque incendia late,

Quae Leo deque iubis ferus et de pectore fundit.

745 Iamque oculis noua lux offert se, nate, uidendam.

Fallor, an illa parens magni cyllenia partus,

Nunc sidus, circumque aliae ex Atlante sorores

Pleioneque micant, quas et praestantia formae

99

Et diuorum amor et clari decora alta parentis

750 Nobilitant coelo, referuntque in crinibus aurum

Miratae uiridi quondam splendescere ramo;

Oblectant et adhuc artes, studiumque colendi

Oris et antiqui reuocantur pectore sensus,

Et curae molles, et gratae pocula mensae,

755 Luxusque, illecebraeque, et olentia tempora sertis?

Hos natis mores referunt, quibus aurea crinem

Fibula subnectit, roseo quibus enitet ore

Purpura quaesitusque decor, similisque puellae

Cultus, et assyriam redolent lita pectora myrram.

760 Nirea sic perhibent, et amatum a uate Batillum

Pictum oculis fusumque coma reseumque labellis.

Vina placent hilaresque ioci et petulantia linguae,

Mordacesque sales, intinctaque uerba ueneno

Semper amant, et cura nouos exsuscitat ignes,

765 Ac domito regnat uictrix in corde libido,

Nec minus ambitio tenet et certamen honorum.

Poeniteat generis tamen et se Caenea malint,

Aut in foemineam penitus transire figuram.

Haec loca custodesque atlantidas arboris auri

770 Luna colit; memor et fuluis pendentia ramis

Fulgerent quae poma, quibusque e frondibus ardens

Bractea perstreperet roseasque incenderet auras,

Exoritur quotiens niueas complexa sorores,

Illustris reddit natos, magnosque fauore

775 Nobilitat. Cui si felicibus incola montis

Tarpeii ac iuga summa tenens creteidos Idae

Ignibus astiterit, mauortia signa secuti

Implebunt ualidas numeroso milite turmas,

Multaque felici committent praelia dextra

780 Ductores auro insignes ostroque decori.

Multa mari quoque bella gerent, ac caede rubentem

Nerea spumantisque uidebunt sanguine fluctus,

100

Armaque, remigiumque, agitataque transtra per undas,

Litoreque impositis statuent monumenta trophaeis.

785 Felices, si non irato principe tandem

Accipiant iugulo gladium aut ceruice securim,

Vmbraque lethaeos fleat indignata per amnis

Deseruisse solo lacerum et sine nomine truncum.

Haec eadem exoriens densisque inserta choreis

790 Pleiadum si Saturni mala uulnera sensit,

Ipsa quidem luce exausta ac uix cornibus extans

(Heu sortem miseram et non superabile fatum),

Capti oculis lucem in tenebris sine lumine ducent,

Vt Thamyrae inuideant. Etenim solatia uicto

795 Pierides; quodque et uinci fuit usque decorum

Pastorem a Musis, tamen illi fistula collo

Semper adest, Thamyramque greges, Thamyramque sequuntur

Pastores, Thamyram siluae collesque resultant,

Et, sine qua nullum carmen sonat, Anthida reddunt;

800 Anthida, qua non Idaeo sub uertice ad umbram

Texuit aut calathos aut serta decentius ulla,

Siue aris, siue haec cupido uariaret amanti.

Siquis in occasu tristes coeloque cadenti

Pleiades uideat, uiolataque poma querentis

805 Alcidae claua et spoliatos frugibus hortos,

Infestetque malum sidus, radiique nocentes

Percutiant, ille ioniumue nauita pontum,

Aegeumue secet, Tyrrheno aut lintea pandat;

Non ille Eridano uelum Tiberique per aestum

810 Explicet, aut fluuios remo petat impiger altos,

Ne latus affligat scopulo, uictusque procellis

Naufraget et sparsa moriens tumuletur ab alga.

Sin felix simul infelixque aspexerit astrum,

Ille inter cyathos positus pateramque coronans

815 Decumbet leni somno uinoque sepultus,

Purpureoue toro recubans et uirginis arcto

101

Fusus in amplexu dum mollia gaudia carpit,

Et uenus ex imis stillat resoluta medullis,

Illius in roseis linquet sua fata labellis:

820 Et mors ipsa quidem placidae cognata quieti.

Nec uero non et coelo sata semina cernes

Picturae uariantis opusque, quod extulit olim

Praxiteles tabulisque suis insignis Apelles,

Restituitque noua nuper quod Ioctius arte,

825 Ioctius illustrans Arnum florentiaque arua.

Nam cui nascenti sese exerit Vngula Tauri

Purpureo ex oriente, et candida fulxerit illi

Cynthia, tarpeiusque pater facilisque Dione

Addiderint socium coniuncta mente fauorem,

830 Hic Venerem nudam ac madidantem rore capillos

Exprimet, et ueros facibus succenderit ignes;

Hic Thetidem fluctus scindentem aurasque cientem

Crinibus, et nunc subductis ex aequore mammis

Extantem et sparsis rorantem pectora guttis,

835 Nunc mento tenus intectam referentibus undis

Candorem et uitreo fluitantia membra sub amne

Pinxerit, ut uiui spirent in imagine sensus,

Atque oculos uanae trahat ad spectacula formae:

Tantum arte, tantum ingenio digitisque ualebit.

840 At quando hostiles radios de parte nocenti

Vtraque stella nocens iaculabitur, omnis et inde

Concessit fauor, hic media gladiator arena

Ad pugnam sese instituet felicibus armis,

Victricesque manus gladio pugnator et hasta

845 Cladibus in mediis alte exeret, applausuque

Spectantis populi uictor caua lumina condet,

Et, populo plaudente, nigras descendet ad umbras

Fulmineus; trepidi fugient denso agmine manes

Armatum et stricta minitantem uulnera dextra.

850 Haec tibi Pleiades praestent cauaque Vngula Tauri.

102

Hinc Lepus attollens leuibus uestigia plantis

Tyndaridas sequitur, celeratque per aethera cursum.

Quo surgente nouas ueniens in luminis oras,

Ille pedum cursu insignis certauerit auris

855 Praeuertens uentos, qualis priuernia uirgo,

Quippe uel intactae segetis per summa uolarit

Culmina, nec teneras plantis curuarit aristas.

Hic stadio sese exercens, ubi martius ardor

Affulxit, uocet ipse pedum in certamine currus

860 Oenomai, uolucremque uocet Caeneidos axem,

Et pretium uictor referet, plaudente theatro,

Nobilis et disco, et totos quoque flexilis artus,

Atque breui facilis gyro concludere corpus;

At, cum se socium addiderit cyllenius heros,

865 Perstringet ludens oculos, ut certa uidenti

Iam fiant incerta; modo quod dextra gerebat,

Ostentet iam laeua, fuit paulo ante quod aurum,

Transeat in liquidum sub eodem corpore plumbum,

Stuppa uomat tardum fumum, quae poma rubebant,

870 Effluat et subitus nullo de uulnere sanguis,

In nihilumque abeat digitis quam strinxerat offam,

Et mirum ipse suo de gutture uentilet ignes,

Qua quondam deus ipse deum fur arte fefellit.

Ille pilam ualidis impellet uiribus, ille

875 Folliculum excusso iaciat per inane lacerto,

Brachiaque assiduo quatiat sudantia ludo.

At quotiens Cytherea illum complexa fouebit,

Non derit tibi qui saltet per pulpita, quique

Mimum agat et molli teneat spectacula cantu,

880 Personam quamcunque uolet simulare paratus.

Sin Arcas, quaeque ambrosiam de uertice fundit

Aspiciant, faueatque suo Saturnius astro,

Ille nouas artis sollers tractabit, et ipso

Perficiet studio, ut mentem suus approbet usus.

103

885 At si liuentis radios impegit iniqui

Stella senis fundatque atrum de sidere uirus,

Infelix qui sponte sua patriamque larisque

Deserat, agnatumque solum cineresque parentum

Posthabeat, tantumque illi fuga grata, nec ulli

890 Insideant animo sensus aut cura suorum.

Pronus ubi Hesperiam petit et uagus aequora lambit,

Quanquam illi faueat felicibus ignibus aether,

Non nisi cum magno uenient alimenta labore.

Quod si forte minax longe aduersabitur astrum,

895 Diuulsus rabidi mandetur dentibus ursi,

Aut attaeonio ueniet mala praeda Melampo,

Aut catulos impasta trahens lea deuoret artus.

Haec Leporem nam fata manent, hinc nomen et astro.

Nec uero leporem tantum capreasue fugaces,

900 Aut timidos agitent praeclusa indagine damas,

Quis Iugulae inspirent auras et amicus Orion,

Orion dextra iaculum ac uenabula gestans,

Insignis balteo et longe radiantibus astris.

Quin ipsis in speluncis, in rupe cauata

905 Excipiant rursum impauidi, et uenabula contra

Obiectent, densisque actum de saltibus aprum

Innixi expectent hastis (it calle silenti

Efferus ac fuso spumant uirgulta ueneno),

Nec uasto timeant aut comminus ire leoni.

910 Venatus iuuat audaces, agiturque iuuenta

In siluis interque canes et retia, nec iam

Aut coniux placet, aut thalamis nox acta sub ipsis.

Hos animos magis atque magis mauortius heros

Accendet, rutilo si forte aspexit ab astro,

915 Annuat et placido facilis quoque Iupiter ore.

Haud etiam siqua hoc ipso sub sidere uirgo

Lucem hausit, dubitet saeuarum lustra ferarum

Aut ferro petere, aut saltus intrare repostos,

104

Ipsa horrens iaculo tyriisque ad terga sagittis.

920 Qualis in Aetolum campis meleagria uirgo

Strauit aprum, primamque manu stringente sagittam

Intorquens ausa est spumanti occurrere monstro,

Mox laeta et spoliis famosa et caede superba;

Qualis et Aethiopum quondam sitientibus aruis

925 In fuluum regina gregem sese armat, et audet

Sola pedes sese irato obiectare leoni

Insignique arcu et duplici Zenobia telo.

Quin etiam monstra undisoni fluitantia ponti

Sollicitent, uiolare imi et penetralia Nerei

930 Haud timeant, dum ferratis per marmora contis

Discursant pelagoque trahunt humentia lina,

Aut alta scopuli e specula fixum aere tridentem

Expediunt, ferroque gregem et pecuaria Protei

Per costas, per terga forant. Fluit aequore foeda

935 Illuuies, imo trepidatur ab usque profundo:

Tantum adeo Iugularum ortus per tela cruoremque

In siluis, in speluncis et in aequore saeuit,

Praesertim si falce senex radiarit ahena

Iratus pelago, iratus uariantibus undis.

940 Atque aliquis post multa tamen discrimina, somno

Dum fruitur, capit et placidam per membra quietem,

Accipiet iugulo gladium, et delatus ad umbras,

Lethaeas umbras rigidum ac Minoa, negabit

Auctorem nosse, et certam deposcere poenam

945 Incertae necis. Hoc Martis ferus efficit ignis,

Siquando biiuges tenet ad praesepe ligatos,

Et Cancri fera trega premens Atlanta fatigat

Oceano approperans. Derit iugulator et omne

Telorum genus, ad manes tamen ille sopore

950 Deuictus ueniet; sopor illum ad funera ducet,

Condet in aeternam languentia lumina noctem,

Haec loca si pater idaeus, si cypria uirgo

105

Insideant, cum coeruleos it Cancer in amnis.

Nanque soporiferam pariunt haec signa quietem,

955 Aeternoque premunt mortalia pectora somno.

At cui natali Procyon sese extulit ortu,

Vltima cum obuersi curuant se brachia Cancri,

Non ipse umbrosos saltus indagine cinget,

Non canibus timidos aget arcta in retia damas,

960 Spicula sed latoque parat uenabula ferro

Nodosasque plagas, pedibus quoque uincula nectit

Insidians, acremue dolet saeuire Melampum,

Vmbronemque sequi rapidumque ad septa Lycarban;

Quin Isan catulosque Isae formabit ad artis

965 Humanas, tacitum ad nutum Asteriona uocabit

Blanditor, dignum et Musis praestabit alunnum.

Hunc olim Vraniae in gremio Cliusque per ulnas

Ludentem persaepe aliae inuidere sorores,

Exceptumque suis furtim admouere labellis;

970 Saepe etiam Iouis ante pedes statuere, sinuque

Accepit pater, et blando simul ore renidens

Demulsitque manu, exciuitque procacius iras.

Dum ludit, laetae plausere iocantibus aurae.

Elisiis nunc in campis per opaca uireta

975 Ludit agens, nemorumque acer lasciuit in umbra.

Conueniunt animae ad lusum. Ille impiger arctat

Huc illuc cursum, hinc notas festinat ad umbras

Dente ferus similisque irato et saltibus horrens,

Mox blanda lambit lingua atque immurmurat ore

980 Subsiliens, caudamque ciet gratator amicam.

Interea uiridem ad pontum ac sebethida ad undam

Delicias misera amissas et luget ademptum

Melpomene; Asteriona refert nemus, aequora reddunt

Clamatum Asteriona, imoque e gurgite nymphae

985 Accurrunt. Hic moesta iterat luctumque modosque

Aonis infelix, iterat chelys aemula cantum

106

Funereum, atque genis plorant Nereides hudis.

Ast ubi ad oceanum praeceps ruit atlanteum

Senserit et rabiem Martis, dum lustra ferarum,

990 Dum latebras petit et uenabula cornea iactat

Incautus, per inerme latus perque ilia dentem

Accipiet spumantis apri, tractusque per arua

Praeda auibus, praeda ipse feris lanianda iacebit.

Vix coniux, quaeque una illi primisque sub annis

995 Miscuit et curas et certos iunxit amores,

Vix mater dispersa locis inuenerit ossa,

Quae mandet terrae lacrimans condatque sepulcro.

Forsitan e morsu rabidi canis actaque uenis

Dira lues aget in furias illum ora liquenti

1000 Admotantem amni, sitientem, undasque petentem.

Excutiens torrem ambustum atque e gurgite Erinnys

Iam medio caput attollens fugat horrida, crinemque

Anguineum intendit. Reuocat sitientia ab undis

Ora miser faciem auertens, similisque latranti

1005 Dat sese retro et spumas ciet ater ad auras.

Hinc rursum, stimulante siti, conuertit ad amnem

Approperans, dubiusque gradu atque enectus ab aestu.

Infestans rursum admota face turbat Erinnys

Attonitum, ac nigras uocat ex Acheronte sorores;

1010 Donec eum rabie absumptum uis tetra ueneni

Vicerit, et miseros soluat cum corpore sensus,

Quos Procyon Martisque furens incenderit aestus.

Si coelum, nate, aspiciens memor ipse Leonem

Agnoscis, quae stella nouis micat ignea flammis,

1015 Illa quidem Canis est, qua corniger uritur Ammon

Assyriumque latus, cuius de sidere feruet

Aegyptus totoque calent incendia mundo,

Cuius et afflatu tellus grauis et grauis aer

Corripiunt morbos, passimque cadentibus aegris

1020 Strata iacent armenta. Furit uis effera in omnem

107

Continuo gentem, uiduat quoque ciuibus urbes:

Vsque hominum generi Canis has denuntiat iras.

Sic nascentem aliquem primos inspecta per ortus

Incendit flammis, et pectora concitat aestu

1025 Ira ingens, dolor atque ingens ingentibus ausis,

Ingentesque tument animi; imperiosa cupido

Nil aequum patitur; feruet sitis arida habendi,

In facinusque uocat uiolentaque tela ministrat:

Non pietas mouet, aut amor, aut reuerentia diuum.

1030 Praesertim si threicius sese addidit heros

Ad facinus subditque faces, incendia uitet

Et siluas, dum tela feris immanibus audet

Ingerere et fuluo iam comminus ire leoni.

Quod si perniciosa senis substrinxerit ensem

1035 Dextra, nec ipsa suos illi subduxerit ignes

Delia, nascetur mediis qui in saltibus ursum

Attentet, qui frondosis in uallibus apro

Congrediatur, et inclusa decertet arena,

Spectantesque trahat pugnaci robore dextrae.

1040 Ast ubi ab occasu rabido adlatrauerit ore,

Infelix nato exitium parat, unde ferarum

Dente lacer cadet in siluis ursiue lupiue

Praeda, uel audaci pereat laniatus ab umbro,

Si Mauors ualidam aspiciens concusserit hastam.

1045 Insequitur Crater Bacchi decus. Huius in ortu,

Atque ubi coeruleis Virgo caput extulit undis,

Autunnus sese accingit, Vindemia cellas

Instruit, et grauibus ceruicem implexa racemis

Ipsa lacus et labra nouat, et dolia tergit.

1050 Inde meri genialis amor studiumque bibendi,

Hinc patera salit assurgens spumante falernum,

Crateresque auri insignes undante lyaeo;

Hinc baccho laeti colles, flexaeque sub ulmis

Pendula textilibus nectunt umbracula uites,

108

1055 Insitioque alios aliaque ex arbore ramos

Admiscens studiosa nouum per germen adoptat,

Insitio foecunda nouasque ingressa per artes.

Hinc et nexilibus uideas e frondibus hortos

Implexos late muros et moenia circum

1060 Porrigere, et latis e ramis surgere turres,

Deflexam et myrtum in puppis atque aerea rostra,

In buxisque undare fretum atque e rore rudentes.

Parte alia frondere suis tentoria castris,

Scutaque, spiculaque, et iaculantia citria uallos.

1065 Nec minus irriguos fontis per opaca uireta

Instrepere, et ductos non una in brachia riuos,

Et properare cauis operosa canalibus undam

Saxa per et liquidos stillantia marmora fluctus,

Piscosas quoque sub tectis fluitare lacunas.

1070 Quin etiam aruorum cultus et cura serendi

Hos iuuat, atque agri studium non segne nouandi,

Horreaque annosae cereris. Iuuat humida mercis

Mutandae species stagno seu uecta liquenti,

Quamue paludosis tellus alit humida campis.

1075 Haec Crater, quibus affuerit nascentibus, affert,

Qui tibi, nate, tuo aspirans non defuit ortu.

At serus coelo occiduo ac refluentibus undis

Oceani facilem laeta inter pocula mortem

Afferet, ac subito turbabit funere mensas.

1080 Defunctum lugent conuiuae. Ast ille, nigrantem

Ingressus cymbam ac sitientia labra relambens,

Suspirat bacchum atque undae lenaeidos amnem.

Cui si stella nocens inuiderit, humida fata

Portendit, seu lenaeo sub gurgite, siue

1085 Flumine sub uitreo calidoue in fonte lauantem,

Siue cauo putei gradientem absorbet hiatu,

Coerula seu uersis findentem marmora tonsis.

Euge, pater Lenaee, euan. Tibi carmina nostra

109

Assurgunt; monumenta tuae nam coniugis assunt.

1090 Insignitum auro textum ac radiantibus astris

Et primo splendet coelo memorabile donum,

Quod dea tum rore idalio ambrosiaeque liquore

Sparserat, et cypria madefactum intinxerat unda,

Tum flore ornarat uario, intactumque hyacinthum

1095 Miscuerat uiolamque rosae casiamque amarantho.

Hinc natis studium tenerorum mansit odorum;

Conficiunt unguenta et florea serta coronant.

Mundicies indigna uiro comptusque puellae

Persimilis, quaeque et Veneris molle imperat astrum.

1100 Inde etiam occultus sub pectore pascitur ignis

In uetitumque ruunt et Amor noua uincula nectit.

Quocirca, nate, ardentis compesce furores,

Et leges meditare, et honesti concipe formam.

Hic finis uitae felix, haec meta petatur.

1105 Mergentem sese oceano quicunque Coronam

Viderit, ipse oriens, primo sub flore iuuentae

Occidet expositusque feris, damnante senatu,

Pro tumulo faucesue canum aut rabida ora leonum

Accipient, tumulo Saturnus condet ubi ipse

1110 Insedit loca, seu grauibus mala sidera signis

Aduersos iaciant radios et fata minentur.

Aduersos mores et pectora dura per ortum

Spica dabit, frumenta seret, graue figet aratrum,

Mella fauis expressa liquet, nihil usque remittens

1115 Ad uitae uarios usus. Maria alta secabit

Piscator, nunc casse cibum, nunc comparat hamo.

Dat uarios animis aestus, et pectora turbat

Occasum dum Spica petit, dat et usque labores,

Cui falcem si forte senex subiecit ahenam

1120 Iratus, miseramque famem illuuiemque minatur.

At Mauors furti damnat, poculoque reposcens

Annonam, dictis et poena crimen acerbat.

110

Illi nil Arcas, nil proderit aurea Virgo,

Quamuis Spica manum grauibus foecundet aristis,

1125 Porrigat et plenas felix Pometia lances,

Quin pendat sacrum laniato corpore furtum,

Et, populo spectante, lacer det sanguine poenas.

Non Teucrum Paridemue arcus, non Hectora telum

Stringentem, non idaeum sub nube columbam

1130 Figentem aut lyciae iaculum mirabere dextrae,

Si, coelum aspiciens, oculo intueare Sagittam;

Has etenim natis uires, haec dona ministrat;

Exercens usus probat et mox uertit in artem.

Ille igitur iaculo insignis celerique sagitta

1135 Continget positum quocunque in limite signum,

Ille etiam speculantem alta de turre columbam

Deiicit aeriae contorto uerbere fundae,

Squamosumque petit certo sub uulnere piscem,

Cui fauet heoo surgens de parte Sagitta,

1140 Extremo Aegoceros cum se celer aequore tollit.

Ille autem stragemque inter caedemque uirorum

Deficiens cadet, ante actis ex hoste trophaeis,

Vulneribusque suis illata et caede superbus,

Quem procul occidua uidit de parte Sagitta,

1145 Ipsa quidem radiis percussa nocentibus aeque,

Aeque praesidio nitens et fortis amico.

Vendetur miser et foedabit sanguine arenam

Indigno pretio, si Mars, si pinniger Arcas

Haec loca coniuncta soli ditione tenebunt.

1150 Ast hunc damnatum caueae ad spectacula uulgo

Obiiciet, gladiique dabit Saturnus ad usum,

Si male felici aduersans minitabitur astro.

Hoc etiam e coelo Chelisque micantibus Hedus

Exilit, et molles nascentibus imprimit artes.

1155 His interque epulas et serta madentia uino,

Scortaque et incestos thalamos, unguenta, rosamque

111

Viuitur, et uacuis mulcent proscenia ludis,

Deliciae inficiunt animos praecepsque cupido,

Consilium incertum ac uarians sententia, et ipsa

1160 Mens nunquam secura nouas parit anxia curas.

Concubitus fuge nocturnos summasque fenestras,

Tectorum ingentis lapsus, fossaeque profundum

Praecipitisque locos, impostaque rupibus antra,

Neu te sollicitent funabula ludicra, neu te

1165 Intortis capiant agitata rudentibus arma,

Si tartessiaco minitabitur Hedus ab orbe.

Dicamus bona uerba, deos ueneremur. An illa est,

Quae surgit, quae conspicuis uenerabilis astris,

Ara deum? Date thura, facesque adolete sabaeas.

1170 His genitrix Ariadna locis, hoc sidere lapsa est,

Impleuitque uterum tenerae leue pondus Elisae:

Hinc illi cultusque deum et reuerentia casti

Et tantus sacrorum honor, atque hinc ipsa per aras

Rite precata litat, simul et stata sacra frequentat.

1175 Tu matrem, puer, et castas arcesse sorores;

Thura adsunt, coelum spectate, atque ore fauete.

Ara deum, unde est relligio mortalibus orta,

Vnde pium quodcunque et quod uenerabile terris,

Salue, Ara, salue, innumeris ornata trophaeis,

1180 Siue hominum gesta inspicias, seu facta deorum.

Ipsi te reges templis et marmore donant

Mygdonio, tibi purpurea sub ueste sacerdos

Sacra facit, sedet et tyrio spectabilis ostro

Antistes lituo insignis cultusque tiara

1185 Exsoluens uota, et carmen praefatus, ibi omnem

Affatur turbam, et, diuorum arcana retexens,

Iustitiamque sequi monet, et non temnere diuos.

Te propter casti uates diuina per orbem

Sparserunt praecepta sacrumque hausere furorem,

1190 Per te casta placent, per te plebs templa salutat,

112

Antistesque chori princeps, uenerabile nomen

In populis, dat iura deum et noua carmina pandit.

Exoriens haec ipsa tuum facis, Ara, per astrum,

Si faueat pater altitonans, si nata tonantis.

1195 Ast obiens, si Saturnus, si bellicus heros

Maluerit, tu sacrilegos, tu magna profanos

Affligis poena merita et mala crimina purgas;

Adiicis aut templis, aut, uoti uincula nectens,

Obstringis sacris, sacros aut sedula ritus

1200 Ostendis, prohibet quotiens has Iupiter iras.

Meme igitur, dea, me coeli decreta ferentem,

Pandentemque deum leges, et carmine uatem

Astra recensentem seu tu dux certa uiarum

Praecede, aut specula residens sullimis in alta

1205 Ostendas reliquum coeli, atque haec nomine signa.

Vos, coniux, uos, defessi tria pignora patris,

Haec orate eadem diuamque in uota uocate,

Det mentem studiosam aequi legumque uerentem,

Detque animum et patrios retinentia pectora mores,

1210 Sacraque solennisque deum seruantia cultus.

Ecce autem, qua parte ingens se Scorpius offert,

Atque aequa plus parte poli sua brachia iactat,

Centaurus gressu incedens se tollit equino,

Mistus equo uir, quam natorum pectora formam

1215 Artibus et referunt, et equis sua munera iungunt.

His currus et frena iuuant, quis flectere in arctum,

Quis et equos moderari et aperto immittere campo,

Et ualeant celeri ad metam exagitare citatu

Instantes uocis clamore et uerbere dextrae,

1220 Ad pugnam siue instructis radiare sub armis.

Quin etiam, si Mars stricto minitabitur ense

Bella ciens, bellum exercent, armisque decori

Pugnatoris equi costas et terga fatigant,

Hostilesque acies aut hasta aut ense lacessunt.

113

1225 Sin Arcas celer aspiciat, quaesita per artem

Auxilia aegroto pecori succumque medentes

Admiscent; ipsi hoc morbos et uulnera curant.

Infelix alto ruet, ac de culmine labens

Vix diuum auxilium imploret, praecepsue quadriga

1230 Excutitur, lacer ipse, ferae aut immanis hiatu,

Siue ferocis equi uiolento uulnere tardus

Lethaeos moerens portus petet, attonitusque

Quadrupedes timeat iam properare citatos,

Horreat et saeuos minitantia culmina lapsus,

1235 Hesperios quae Centaurus portendit ab orbe

Iratus, quotiens saeuo aduersabitur astro

Bellipotens, aut Saturni falx horrida saeuit.

At postquam oceano Chiron sese extulit, et iam

Antra memor uidet et cultos, quos seuerat, hortos,

1240 Arcturi clarum aspicies super aequora signum

Plaustra bouesque suas agere et se tollere in altum.

Huic signo studium fidei et reuerentia honesti

Certa subest, hinc illa fides nascentibus haeret,

Et ueri non fictus amor, generosaque cura;

1245 Hinc illis et opes regum credentur et aera

Et tyriae uestes, auri et pretiosa supellex;

Hinc census patrii a populo custodia et omnis

Publica thesauri cura credetur et aeris.

Adstabit foribus custos et ad hostia regum

1250 Ianitor, aut trepidos uocet ad mandata Quirites,

Percutiant infelicis cum numinis astra.

Oceano se praecipitans Arcturus, ubi ignis

Afflarit tegeaeus Saturni et noxius ardor,

Supplicio infami afficiet, uinctumque catenis,

1255 Confectumque prius squalore et carcere tetro.

Proscindit tauro segetem, sua condit aratro

Seminaque et toto uictum parat anxius anno

Arcturus mundo exoriens. Idem aequora linquens,

114

Exoriensque homini, et primis natalibus astans,

1260 Ipse fidem rectumque et honestas edocet artis.

Cur, o cur, superi, tantum sors laeua locorum?

Cur tantum occasus cladis uehit? Aequus ab ortis,

Arcturus parat infelici carcere mortem

Saeuus ab occasu. Surgens uagus aequore Cygnus

1265 Insidias auium generi et caua retia tendit,

Aucupiumque docet, mollisque inflectere cantus

In caueis, nostras uarianti et gutture uoces

Reddere, et humanam referentia murmura linguam.

Hinc deploratus longe atque ad sidera passer

1270 Lusitat in gremio dominae, facilemque Corinnam

Psittacus et blandos uatis testatur amores;

Hinc mea non saeuit rostro, non ungue columba.

Ast obiens aliena quidem spoliare parentem,

Et praedas agitantem hostili carcere damnat,

1275 Siue reum furti, fraudisue doliue ministrum

Plectit, et austeras praetoris concitat iras.

Si Marsos domitosque anguis et carmina quaeris

Colchidos, et uictum somno uerbisque draconem,

Haec tibi surgenti dat Serpentarius astro,

1280 Aegoceros cum coeruleo caput aequore tollit.

Si quaeras forte Eurydicen per gramina laeta

Errantem, atque anguis de uulnere multa gementem,

Paulatimque hudo claudentem lumina somno,

Labentemque artus et tempora nube tegentem,

1285 Ac circum anguicomas pauitantem astare sorores,

Intortum dum crinem auri de uertice tondent,

Serpentarius hanc obitu signabit iniquo

Occumbens, cum triste senis sese obiicit astrum.

Baiano si forte procul de litore cernes

1290 Delphinum ludentem et terga accurua plicantem,

Nunc undis se attollentem, nunc gurgite toto

Mergentem sese et cauda maria alta rotantem,

115

Tum dices, referunt natorum pectora mores

Delphini exorientis: ubi malus usserit ignis

1295 Falciferi senis hunc uitreo sub gurgite nantem,

Reptantemque cauis scopulis mirere, et ab imo

Vellentem rubros spinosae cautis echinos,

Nunc rapidos scindentem aestus et pectore nudo

Iactantem in summos rorantia brachia fluctus,

1300 Tauromenitanam nando et superare Charybdim.

Sin Arcas cum threicio duce fauerit, illi

Exercent agili sudantia membra petauro,

Et cursu certant uentis, perque aequora currunt

Nauibus, et curua sulcant uada salsa carina.

1305 At cui atlanteo Delphin condetur ab orbe

Saturnique malum sidus minitabitur, ille,

Ille mari uluosoue lacu, seu flumine in alto

Mersus in aeternam condet sua lumina noctem,

Vmbraque nocturno errabit per litora gressu.

1310 Illa, uides, quae, nate, breui Aegocerontis in ortu

Attollit sese pelago et procul aequora linquit,

Illa Lyra est. Sentis tremulis ut fluctibus hudae

Ad numerum saliant Nereides? Vt tulit aureo

E thalamo formosa pedem oceaneia coniux

1315 Ad plectrum? Ciet ecce nouem cum pectine chordas

Emodulans, mulcetque nouo uaga sidera cantu.

Quo captae nascentum animae concordia ducunt

Pectora, concordisque animos; sunt ciuica curae

Iura, placent leges; pacto stant, aequa probantur;

1320 Torquentur sontes et duro crimina nexu

Plectuntur; iustumque foro dominatur in ipso.

At si uergentem oceano atque Atlanta prementem

Falce Lyram, siue ense minax percusserit astrum,

Occidet infami leto, ac praetoria iussa

1325 Expectans tortusque diu tractusque catenis

Cum gemitu uitam effundet, foraue ipsa cruore

116

Foedabit lacer, aut animam crepitantibus auris

Nigrantem fumo atque ambustam torribus atris

Efflabit. Flammantem illam fumosque uomentem

1330 Portitor horrescet picea traducere cymba.

Paulatim ast illa in scopulo tabescit inani,

Atque abit in tenuem cinerem, extinctaque fauilla;

Nil reliquum, non forma quidem, non corporis umbra.

Tantum decliui praeceps Lyra saeuit ab orbe.

1335 Qua quondam custodem Erebi, ac nigrantia Ditis

Atria crudelem et potuit placare tyrannum

Threicius uates, superasque reuertere ad auras

Coniuge cum cara, et Lethen remeare canendo.

Illum et nigrantes manes turbaeque silentum,

1340 Illum etiam heroesque Erebi et regina profundi

Attoniti uenerantur. Eum stymphalica monstra,

Et Lernae manus, et centumgeminus Ophialtes,

Inuersansque rotam Ixion, Tityusque, Gigesque

Sectantur, positoque assunt ad plectra tumultu.

1345 Felix sorte sua. Sed amor, sed coniugis ardor

Frustrantur cantus et uota nouissima uatis.

At postquam stetit ad patrii uada fluminis amens,

Ac tandem dolor indignata silentia rupit,

Prima illi uox: "Eurydice, meaque optima coniux,

1350 Eurydice infelix. Quid enim fata aspera adiui

Nescius, immanemque canem per carmina uici

Imprudens, qui non animi quoque iussa furentis

Peruici? Meme ferro, me absumite, matres

Threiciae. Quantum heu fuerat, dum limina mundi

1355 Ingressus fruerer thalamo complexus amato?

Cur non et retro redii? Nigra flumina rursum

Tentaui, rursum et manes regemque superbum,

Quem mitem inueni, rursum placare paraui

Immemor? Meme ferro, me absumite, matres

1360 Threiciae. Poteram infelix habitare sub umbris

117

Et dici felix, saltem o, saltem umbra fuisset

Solamen, mihi per tenebras lux ipsa uaganti

Fulxisset, laeta in uulgus mihi plectra mouenti

Plausisset: noctem, heu, demens luctumque paraui,

1365 Aeternam noctem et nullo cum fine dolorem.

Me matres, meme ferro, me absumite, matres

Threiciae. Canerem ad thiasos; tum culta canenti

Astaret, semperque nouos hauriret amores,

Fauissentque mihi manes, interque canendum

1370 Applausumque inter uulgi mihi brachia collo

Iunxisset, teneroque sinu fouisset, et ore

Excepissem auras animae indulgentis. Ibi ingens

Applausus. Rursum ipse nouos per carmen amores

Ordirer, totoque Erebo mea uerba sonarent,

1375 Mulcerem et ueteres heroum carmine poenas.

Meme igitur, meme ferro, me absumite, matres

Threiciae, caput atque humeris auellite nostris,

Et linguam Eurydicen clamantem ac uoce petentem

Eurydicen uehat aegeas uagus Hebrus ad undas."

Giovanni Gioviano Pontano, Urania, liber 4

Ante aram statue heroi, floremque recentem

Sparge super, nec parce arabo redolentia costo

Fundere dona manu cypriosque inferre liquores

(His heros gaudet donis), laurique uagantem

5 Per nemus hac solitam in sedem mercede uocabis.

En strepitant myrteta: syros, age, nate, liquores

Instaura, crepitentque nouis altaria flammis.

Ter circum, nate, ora tegens (uetat umbra uideri),

Ter circum plena manes uenerator acerra;

10 Mox supplex tumulo assistens sic uoce precare:

118

"Magne parens, cui Calliope admodulata canenti

Ipsa chori decus et princeps noua carmina dictat,

Ipsa suo ferit ungue lyram moderataque plectrum

Et raros meditata modos, cui serta Napaeae

15 Intexunt, Dryadesque agitant per prata choreas,

Cui Phoebus lauro densum nemus, aemula myrto

Disposuit Cytherea, suos cui semper odores

Dant uiolae et toto spirat rosa fertilis anno,

Salue Pieridum, uates, decus. O mihi si quis

20 Colle sub hoc uariam per rara foramina buxum

Det Corydon, uideat spreto Sebethidos amne

Naiadas, uideat, deserto Gauridis antro

Rupis, Hamadryades choreas celebrare uirenti

Pausilipi in saltu antinianaeisque rosetis,

25 Et casto flores legere ac uariare Maroni.

Ipse merum niueoque tenens spumantia lacte

Cymbia, placabo manes umbramque silentem

Et tumulo condam, et tumulo sua munera fundam;

Et mea Pegasides uenient ad sacra uocatae,

30 Pegasides comptae sertis et crinibus aureis,

Et quibus heoae radiant per cingula gemmae.

Iamque lyrae tenuem strepitum, iam pectinis auram

Accipio; ridet nymphis uenientibus aer,

Arrident siluae, et dulci flat odore recessus:

35 Omine quo felix opus et noua carmina surgant,

Et coelo spatiemur, et orsa immensa sequamur."

Iam sol Hesperidum siluas erythraeaque arua

Condidit, occiduoque dies se mersat olympo;

Nox coelum tenet et fuscis iuga uersat habenis.

40 Nate, uides primo surgentem Cephea coelo,

Quaque Aries caput et Piscis caudam aequore tollit;

Regales illum uestes rutilantiaque auro

Sceptra docent regem, ac genti imperitasse subactae.

Inde uenit nato frontis sua ruga seuerae,

119

45 Et dura imperia, et uultu mens aspera duro,

Nec ficti mores; qualem se Porcius olim

Romanoque foro et rostris popularibus egit;

Aut siquem nec uana iuuant, iuuat horrida uirtus,

Contemptorque animus, munitaque pectora recto,

50 Et Manlii iussa et Bruti irreuocabile pectus.

Nec uero non et reges scelera improba lege

Detestata notant. Igitur facta impia uoce

Et tragico exclamant per pulpita nota cothurno:

Auersos solis currus, et prandia fratrum,

55 Tereaque absumpti reuomentem uiscera nati,

Incoctumque senem flammis, et Phasida nubes

Scindentem coeli, et rutilos per inane dracones,

Textaque, herculeamque pyram, et priameia regna,

Atque enses, Phoenissa, tuos, flammamque Creusae,

60 Si quibus heoo nascentibus astitit ortu

Cepheus, arridetque Venus, Cylleniaque astra

Adiiciunt radios et candida lumina praestant.

Hinc acer Venusinus amaro sublita felle

Verba iacit risu intingens, hinc rugat Aquinas

65 Triste supercilium uomit et de pectore bilem,

Cum uidet archetypos pluteum seruare Cleantas;

Nec non et iuuenis mordax sale tinctus etrusco

Insequiturque hominum curas et gaudia uulgi

Accuruasque in terram animas coelestium inanes;

70 Forsitan et populi mores describet et artes

Liberiore ioco ludens, risumque mouebit

Per scaenam, atque humili figet uestigia socco

Personam simulans, teget et sub melle uenenum,

Spiculaque in salibus tinget derisor amaris.

75 Sic olim lusit senior, quem numine dextro

Pierides fouere, sacro cui lenis ab antro

Clitunnus certaque Aon fudisse liquores,

Quem romana suum ueneratur lingua parentem,

120

Ridentemque hominum mores et crimina et artes.

80 Haec Cepheus dabit exoriens. Sed, atlantide ab unda

Occumbens, fatum in scopulis crudele minatur,

Aut primo saeuus nascentem extinguit in ortu,

Aut unco incaestum trahit atque euiscerat artus

Dilanians: miseranda quidem mors ipsa uidenti.

85 Hinc ales Iouis et phrygiae timor unicus Idae

Praepetibus pennis coelo se credit aperto

Venatrix, praedam et rostro meditatur adunco

Alituum regina, et acutos exerit ungues.

Inde feras cursu exagitant siluisque fatigant

90 Raptores, gaudent frenis domitare coactas,

Et iuuat hostili ferrum aspersisse cruore;

Bella placent et praeda subacto ex hoste petita,

Et spoliis uitam et uiolenta agitare rapina;

Nec dubitent etiam armatos incurrere in hostis

95 Nudi armis, mortemque uelint pro laude pacisci:

Tantum animi feret idaeus nascentibus ales.

Cui si felicis radios Iouis addidit ignis,

Hi patriam decorent armis et ab hoste tuantur

Victores, et opima Ioui in Capitolia figent,

100 Auratumque bouem statuent, actoque triumpho

Ornabuntque domum exuuiis et templa trophaeis.

Sin Mauors, aut Saturni attestabitur astrum,

Arma quidem pharetraeque placent, et fortibus ausis

Laus aderit. Tamen aeratas ad signa tribuni

105 Sub duce disponent turmas, aliena sequentes

Auspicia, aut regum imperiis data iussa capessent;

Nanque Ioui sacer accipiter sua tela ministrat.

At cum se oceano immersat, mersabit et undis

Nascentem, fontisque suos sua flumina uerset

110 Tros puer, et toto laticem diffundet ab amne;

Vsque adeo occumbens saeuit Iouis impiger ales,

Assuetusque aurae pontum indignatur et undas.

121

Ecce autem noua lux coelo se fundit aperto,

Cum se Aries, cum se Taurus super aequora tollit.

115 Collucent auro flammae, micat aureus aether,

Bracteaque ipsa suo se uentilat aurea gyro

Instrepitans. Lectas heoo in litore conchas,

Florere arboribus uideo atque inolescere gemmas

Per ramos, purumque excoctis montibus aurum

120 In riuos fluere, ac tenui mox forcipe ductum

Mollitumque manu et fuso leuiore rotatum

Regia textilibus percurrere tegmina filis,

Quae dea nunc radio per serica uellera miscet

Intexens, nunc pingit acu, uariatque colores

125 Alternans: nitet aurato noua purpura textu.

Ipsa, sedens solio insigni stellisque corusco,

Seligit aut gemmas terra gangetide uectas,

Aut baccas forat in sertis, pingitue monile

Multa docens. Nymphae instantis praecepta magistrae

130 Dextra obeunt, tacito et studio data fila ministrant.

Salue, Casiope; nam te quoque sidera coelo

Illustrant, coelique uenis decus ipsa puellis;

Ornatus tu, diua, nouos et serica templis

Dona paras, solioque deos ueneraris eburno;

135 Tu regum intexis trabeas, tua munera pictae

Palmatae, sceptrumque auro gemmisque decorum,

Baccatumque monile, sacerque in fronte tiaras.

Nec tibi non Hebe, tibi non chorus omnis amantum

Assurgit, comptusque tuos tua dona requirit,

140 Distinctas auro uestis et cingula bullis

Aspra suis, cultaeque comae crinale decorum,

Chrysolithon digito insignem atque in fronte smaragdum.

Imprimis matura uiro florente iuuenta

Nupta tuos laeta expectans deposcit honores,

145 Illusam baccis chlamydem illustremque coronam

Coeruleo fulgore et purpureis hyacinthis,

122

Ardet et in mediis quae pendula gemma papillis.

Ipsa manu ligat ad frontem studiosa capillos,

Et suspendit acu tenui uelamine uittam;

150 Illa uolat, uolitansque leues exsuscitat auras;

Ora nitent, ebur extersis in dentibus albet,

Purpuraque in roseis effulget grata labellis,

Perque genas lasciuit Amor, qui, spicula torquens

Incensum ferus ex oculis iaculatus et ignem,

155 Vulnerat incautum insidians uritque maritum:

Gaudia tum tacito uoluit sub pectore uirgo.

Qualis ad Eridani ripas fluuialibus haerbis

Stella nouas agitat choreas: ruit excita pubes

Ex agris mirata deam, ruit accola Mincii

160 Hadriacique sinus heros omnisque iuuentus

Aemiliae, spumant nymphis properantibus amnes,

Non Satyris sunt arua satis, non prata Napaeis,

Spectantum studiis desunt loca. Mater amorum

Praecedit, molles uirgo fert sedula gressus,

165 Dextra Amor, a laeua Charites comitantur. At illa

Ridet laeta dolosque oculis meditatur, et ignem

Huc illuc iacit: uruntur iuuenesque senesque,

Deficiunt Satyri exanimes, ipso aestuat amne

Eridanus, tremulae ludunt per coerula flammae.

170 At uates nymphae carus sua pectore uersat

Gaudia sub tacito, atque immoto lumine perstat,

Deliciasque animo repetens, memor ipse futuras,

Inuideat nec semideis et temnat amantes.

Exoriens haec Casiope dat munera natis

175 Ex auro gemmisque intertextisque figuris.

Atque utinam nunquam oceani se tinguat in amne

Occumbens, nunquam telo, nunquam ense minetur

Aut e praecipiti fatum crudele ruina,

Esset nec coelo spectatior altera uirgo,

180 Nec quae plura suo peperisset commoda cultu.

123

At contra trux Andromede noua funera et atram

Molitur mortem, ac saeuis cruciatibus instans

Supplicia exquirit; neque enim aut lamenta parentum

Coniugis aut moueant lacrimae, aut data munera flectant.

185 Mors illi pretium, et tormenta immania curae,

Vinclaque carcerque et nodoso ex aere catenae.

Vindictam dea pro scopulis, quibus ipsa pependit,

Deposcens, studia haec nascentibus improba monstrat,

Carnificesque manus et acutam in colla securim,

190 Diuellitque artus truncos, et uiscera mandit

Saeua impasta fame; uel cum minus improba saeuit,

Praeficit effossis grauida e tellure metallis.

Hos mores dabit exoriens nepheleius, ut se

Exerit e pelago, quadrupes, properatque citatum

195 Taurus et ipse gradum attollens; sed atlantide ab unda

Saeuior obiicietque feris et, corpora truncis

Affigens, animam extremis cruciatibus aufert.

Perpetuis etiam uinclis et carcere tetro

Damnabit, si forte minax hinc inde benignum

200 Stet sidus, dubio certans utrinque fauore.

Hanc olim scopulo affixam et crudelia ponti

Horrentem monstra, ac sine spe auxilioque parentum,

Vndoso erumpens pelago atque fluctibus imis

Se tollens, laniare immani gutture pergit

205 Bellua adacta fame, iussisque impulsa deorum.

Ter monstrum caput erecta ceruice tetendit

Huc illuc uoluens oculos, ter pandit hiatum

Immanem, terque et rictus, ter gutturis antrum

Vndiuomum, spumantque rotati e pectore fluctus.

210 Hinc sinuosum undis pelagus secat; aestuat aequor

Fulmineo caudae tractu, spumantiaque acto

Proscindens utero impellit rapida agmina aquarum;

Litora planguntur fluctu, et uagus intonat aer,

Ac nigro circum horrescunt maria undique nimbo.

124

215 Illa ut primum oculis hausit uenientia monstra,

Tantum non extincta metu; tamen ultima corde

Haec agitans, uix ad uacuas ea protulit auras:

"Vnde mihi, si me duri exposuere parentes,

Auxilium deserta petam? Mihi terra negatur

220 Praesidiumque hominum: saeuit uis effera ponti,

Armaturque in me pelagi deus, ultimaque assunt

Supplicia, et iam uiua nouo decreta sepulcro,

Atque utinam defleta prius. Vos o precor, aurae

(Nanque hominum solitae ad superos deferre querelas),

225 Accipite haec, poenam miseratae et uirginis annos,

Ac deferte Ioui. O si quae Iouis inclyta proles

Haec adeat loca, atque utinam ferus ille Medusae

Huc assit domitor, quem fama est, Gorgone caesa,

Raptantem spolia et caput ostentare sororum,

230 Palladis auxilio fretum ac tectum aegidos armis."

Vix haec, quanquam plura parat. Ruit aequore monstrum,

Impulsuque graui litus tremit, assonat aether,

Vicinaeque fremunt ualles. Illi inter obortae

Sunt oculis tenebrae atque ipsi sine sensibus artus.

235 Forte oram pelagi obseruans danaeius heros,

Qua quondam fama inachiam tranasse iuuencam,

Aduertit sese ut ponto raptabat ab alto

Bellua, prospiciensque actos ad litora fluctus

Tanta mole, ruit praeceps, et litore curuo

240 Saxa petit, qua se cursu trahit illa citato;

Vidit ut exesa pendentem in rupe puellam

Exanimem iam et singultu fera fata trahentem,

Obstupuit uisu, et sua mox conuersus ad arma,

Non iam ensem, neque enim ense opus. Illa ut candida uidit

245 Pectora, subriguit faucem ac fera guttura pandit

Spumescens. Ast Acrisio satus intulit actam

Faucibus in mediis pinum, quae forte iacebat

Litore trunca, maris quondam iactata procellis,

125

Quantam uix paria hirta boum centena tulissent.

250 Eiectam rictu antennam curuamine caudae

Sustulit, intorsitque inimicum in Persea pistris.

Declinat uenientem heros, rursusque receptam

Iniicit in monstri latus. At fera bellua tergum

Obuertens telum effugit, caudaque rotatum

255 Infregit scopulo, dura quod caute repulsum

Herois septem armigeros septenaque equorum

Corpora prostrauit trunco, galeaeque superbum

Verrit humi conum, et lateri saeuum abripit ensem.

Tum furiis acta in scopulum se gurgite tollit

260 Dira lues, rostro infrendens et faucibus hiscens,

Quadrupedum tabo atque hominum rabida ora cruentat.

Astitit attonito iuueni dea, uimque ministrans

Consilio iuuat. Hic scopulo, qui forte reuulsa

Caute iacet, dextra obiecto bipatentia condit

265 Ora ferae; tamen illa diu multumque reluctans

Reiicit ore super, uacuasque eructat in auras.

Inde ruens scopulo scopulus conflixit, ut omne

Intonet et litus, uicinaque saxa resultent,

Extimeatque imo Nereus stupefactus in antro.

270 Nil ultra cunctandum heros ratus, aptat habendam

Aegida subnectitque humero, atque ita fertur in hostem.

Colligit in guttur sese fera, mox et in ipsum

Acrisioniaden hiscens ruit. Aduocat ille

Palladis auxilium, clipeoque intectus aheno

275 Stat nitens et tela ferox horrentia quassat,

Siqua forte uiam lateri inuenit. Illa repente

Obuertit sese in nymphen. Sed feruidus heros

Anteuenit, stetit et medius nymphaeque feraeque,

Aegidaque obiiciens caput anguineosque Medusae

280 Praetendit crines: sparsit coma tetra uenenum

Per fauces, tumuere ferae tum guttura. At ille

Perstringitque oculos umbone, atque agmine denso

126

Serpentum implicitans, pulsat caua tempora adacto

Impauidus clipeo, ac mox lumine lumina condit.

285 Obriguit monstrum obtutu, ducitque repente

Horrentis molem scopuli, atque e corpore tanto

Stat rupes olim aequoreis pulsanda procellis.

Sacra Ioui nataeque Iouis parat orgia Perseus.

Virginis hinc teneris exsoluit uincula plantis,

290 Exanimem prius effatus: "Me, candida uirgo,

(Pone metum) deus haec tibi demere uincula iussit;

Iupiter est genitor, fert et sua nomina Perseus."

Illa diu cunctata silet; sed, nomine Persei

Audito, paulatim oculos ad uerba loquentis

295 Sustulit, et tacitus uigor ad praecordia serpit;

Quale sub aestiuum solem, sitientibus haerbis,

Languescit moriens florum decus, acta repente

It coelo pluuia et largi de nubibus himbres

Irrorant, redit ille uigor, redit ille colorum

300 Mollis honos, spirant reuocatis floribus arua,

Et laetae cultis uiolae renouantur in hortis.

Ergo, ut primum oculis lucem hausit, per freta torquens

Lumina perquirit monstrum. Sed abantius heros

Pro monstro cautem ostendit. Tum candida uirgo

305 Porrexit iuueni dextram, calidusque per ima

Pectora respirat sanguis, totosque per artus

It tepor et niueos tingit noua purpura uultus.

Subrisit coniux, fixoque in lumine sensu,

Scitatur quae causa mali, quoue orta parente.

310 Nympha subit: "Non ulla, heros, mea culpa. Dearum

Ira mihi, formaeque parens sibi conscia damno est,

Ausa maris se uirginibus praeferre, suumque

Ostentans decus aequoreas armare sorores.

Hinc Nereus furit, hinc saeuarum rector aquarum

315 Oceanus monstra ex imo ciet horrida fundo,

Quae natam poenae esposcant; nec te, impie Cepheu,

127

Mouit amor." Silet hic lacrimis miseranda coortis.

Concipit his flammam iuuenis, mox talibus infit:

"Abstineas lacrimis, o iam mea, nec tibi mater

320 Flenda ferusue parens, aut ira inimica dearum,

Digna Iouis nurus et felix iam coniuge Perseo;"

Iniecitque manum collo ac sua gaudia pandit.

Illi perque oculos furtim perque ora cucurrit

Aura recens, quae semsum animi, quae guadia mentis

325 Explicet, et toto depellat tristia corde;

Qualis ubi deprensa dies sub nube maligna,

Dum squalet coelum et nigra sol conditur umbra,

Exsurgens lato oceano aut e montibus altis

Aura mouens, fugat et tenebras et nubila late

330 Diffundit, redit ecce polo lux ipsa sereno.

Concinuit thalamos felix Hymenaeos, et arae

Corycios oluere crocos. Ruit undique ab ipso

Niloque Indoque ad tedas festina iuuentus,

Perseaque Andromedenque sonant et litora et amnes,

335 Et Cassi iuga, et ipsa Arabum non hospita saxa,

Pulsatumque nemus serum, rupesque Promethei.

Ergo coniugium optatum dulcisque hymenaeos

Concordemque torum atque unos coluere penatis,

Imperiumque una sceptro tenuere superbo,

340 Atque hinc translati ad superos fulgentibus astris

Irradiant. Memor haec poenae fera uincula semper,

Semper torturas agitat; crudelia Perseus

Funera; sunt enses illi, sunt uulnera curae,

Gorgonei capitis semperque insignia praefert.

345 Quo surgente, aliquis ueniens il luminis auras

Si Phoebus quoque gorgoneo sese extulit ortu,

Si Mauors telo infelix rutilante lacessat,

Quo sol, aut quo luna loco, dominumque locorum,

Nec felix stella occurset, coeloue cadenti

350 Sese agat occasum uersus regione secunda,

128

Huic caput auulsum collo uiolenta bipennis

Auferet, ut media truncus spectetur arena;

Aut etiam excisis manibus pedibusue queretur

Crudelis Geminos, crudelia sidera Pisces;

355 Vulnere seu crudo illacrimans et corpore toto

Saucius, incuset Phoebum dictynniaque arma,

Si media coeli e specula lunauerit arcum:

Vsque adeo lnachides in nostra pericula saeuit.

Nec uero monumenta hominum intestata reliquit

360 Iupiter, at coelo illustrans uestigia famae,

Virtutisque aperire uiam ad noua nomina iussit.

Pegasus hinc coelo micat. Hic exordia fonti

Clara dedit, de quo sacros fudere liquores

Pierides, quibus ora pii sitientia uates

365 Admorunt, potusque sacer liquor Hippocrenes

Impleuit mentes Musis et Apolline dignas.

Tum famae quaesitus honos, sua reddita famae

Praemia, Pieridum decus et daphneia laurus.

Post autem emeritos, coelo exposcente, labores

370 Pegasus effulget stellis; tamen ipse, laborum

Ac famae memor, assuetas in pectore curas

Nascentum ingeminat, quibus arma leuesque sequantur

Quadriiuges, uersentque agiles in puluere currus,

Nunc hostem insectentur equis, nunc hostica castra

375 Explorent, dubiisque locum speculentur in agris.

Nec uero pedibus tantum, sed et acribus alis

Pegasus insiliit campo et sese intulit auris.

Hinc his ingenium uelox et rebus agendis

Dexteritas ac cura uigil; tum notior usus

380 Haerbarum medicaeque artis, quis aegra ferarum

Corpora, quis hominum morbos et uulnera curent,

Quandoquidem assuetus pratis, assuetus et haerbis

Illarum studia ingenerat, nec inutile succi

Praesidium meditans et opem mortalibus aegris,

129

385 Quorum opera illatus coelo inter sidera fulget

Exoriens, cum Piscis aquis ruit, aureaque hudo

Vellere per summos effert se bellua fluctus.

At contra oceani praeceps delapsus in undam,

Oceani senis undam atque antra liquentia Nerei,

390 Excutit aut curru lacerum, aut e calce cruentum,

Aut dorso eiectum stygias deturbat ad undas

Pallentem et uanos fundentem e pectore questus.

Hunc post exoritur iuuenis, quem fessa trahentem

Genua uides. Ne, ne Alciden hunc rere. Fugacis

395 Ista uiri species fraudumque instructa dolique,

Praecepsque in facinus, non ut tela aspera contra,

Luce palam, nixa hamento iaculetur adacto;

Nocte quidem tenebrisque atra grassatur in umbra

Insidians, saeuisque inhiat simulata rapinis.

400 Hos animos curua effigies nascentibus indit,

Corporaque extento iactent pendentia fune,

In gyrum cogant artus et cerea membra,

Perque enses moueant nudis uestigia plantis,

Si Mars et Dictynna suis speculentur ab astris.

405 Saeuus ab occasu ferrum insidiasque minatur,

Sin Mauors quoque fulmineam contorserit hastam;

Illos flamma furens uentoque agitata fauilla

Vstulet, et picei tosto de uiscere fumi

Agglomerent, serpat succensis ossibus ignis

410 Feruidus atque imis crepitent incendia uenis.

Ast ubi coeruleo tingit sese aequore Pistris

Occumbens, si tunc hastam quoque sithonius dux

Torserit, externi fugiant uaga flumina Nili

Tyrrhenique maris fluctus et litora Calpes,

415 Ne turpis pascant phocas, armentaque Protei

Viscere pasta suo saturent et hiantia condant

Guttura, sed rursum ioniis in fluctibus ipsi

Aegeoque sinu magnoque in gurgite Ponti

130

Venentur uastos foetus maris undique clausos

420 Aggeribus. Quotiens heoo e litore surgens

Cetus et ipse suo faueat nascentibus ortu,

Cernere erit late pelago uolitantia lina,

Et circum triplici cinctos indagine saltus

Aequoreos, monstra inductis trepidantia septis

425 Nec posse aut reperire uiam, aut prorumpere claustris.

Ipsi de rate turrigera aut e puppibus altis

Ferratis instant hastis, iaciuntque tridentes

Pinnigeros. Imo referunt sese icta profundo,

Infixosque trahunt squamosa ad tergora contos;

430 Viribus hinc defecta suis et uicta dolore

Vulneris, albentes rursum tolluntur in undas,

Seminecesque trahunt artus. At nautica pubes

Retibus inuigilans funes agit, aut fera contis

Agmina perturbat; uideasque indagine in una

435 Vrgeri armentum uasti aequoris. Ille trucidat

Ense ferox, hic sullata secat ossa securi,

Hic unco trahit ad litus, praedaque superbus

Ingentis media tauros resupinat arena;

Pars laniat cultro insultans et uiscera nudat,

440 In praedamque uocat socium; pars agmine longo

Per remos per transtra leui uolat incita saltu,

Retiaque inclusasque feras ad litora raptat,

Ipsa suis diffisa humeris; sed lecta iuuentus

Auxilio uenit, ac uicino e margine tortis

445 Restibus innitens et uectibus aemula ductis

Oceanum secum oceani et uiuaria tractat,

Et uersa pelagi exuuiae exponuntur in alga.

Nec mora, cum rapidis in equis uectantur ad urbes

Finitimas rostro et caudis minitantia monstra;

450 Hic latis strata in tabulis suffixaue ad uncos

Ferratos, duplici horrescunt pendentia dorso,

Et squamosa rigent duris ad tergora pinnis;

131

Vrbs ipsa armentum ad Nerei et spolia effera currit,

Ac montana ruit longe ad spectacula pubes.

455 Saepe etiam solem ad rapidum fumosue uolucres

Suspendunt, sale sicca prius, perque oppida late

Exportant. It salsa maris fora per uaga merces

In frustis concisa et lancibus acta repandis.

Forsitan et salis arentes durare lacunas

460 Cura sit, et laticum sensus conuertere amaros

In salsum. Medio purgantur litore campi,

Strataque arenosis includitur area septis;

Huc sapor ille grauis tristisque inducitur humor.

Inclusus lata cauea et circum aggere septus

465 Paulatim sub sole liquens exsudat, humique

Lentescit, donec sitiens rapideque coactus

In salem, uariosque hominum concreuit in usus.

Haec Pistris. Sed quo coeli sub sidere natum,

Quaue poli sub parte Colan rear? Alta Pelori

470 Saxa uirum genuere, aluit quoque sicilis Aetna,

Et puer humanos hausit de matre liquores,

Instructusque hominum curis et ab arte magistra.

Sed tamen, ut paulatim aetas tulit, auia montis

Nulla petit, nulla ipse feris uenabula torquet:

475 Litoribus tantum assistit, neptunniaque antra

Sola placent, solis gaudet piscator arenis.

Saepe pater sinuantem hamos plumboque honerantem

Retia, nexilibus mater persaepe sagenis

Intentum increpuit dictisque exarsit amaris.

480 Ille autem irato sese committere ponto

Audet, Nereidum et thalamos intrare repostos,

Tritonum penetrare domos Glaucique rccessus,

Et tentare imi pulsans clausa hostia Nerei.

Saepe illum Galatea, cauo dum prodit ab antro,

485 Mirata est, stupuitque uiri per coerula gressum;

Saepe suas Arethusa comas dum siccat, euntem

132

Obstupuit simul et uitreo caput abdidit amne.

Nec uero maris occultos inuadere saltus

Addubitat, ferro aut latebras uiolare ferarum

490 Ense canes, ense et tauros, ense horrida cete,

Et totas sese ante acies agit unus, et antris

Includit. Natat elato per Nerea telo,

Reginoque mari, sicula et regnator in unda.

Nanque etiam quo Scylla cauo fremit abdita in antro,

495 Cui latrant centum ora canum, centum ora luporum

Exhululant, ferro irrupit. Siluere remisso

Ore canes, siluit rabidorum turba luporum

Victa metu. Scylla immanis dum pandit hiatus,

Perforat hic gladio assurgens caua guttura: ibi illa

500 In latebras fugit et ponti procul abdita quaerit.

Ingressusque antrum iuuenis catinensis adesa

Ossa hominum attritosque artus et pabula cernit

Dira canum, truncasque manus et pectora et armos;

Tum puppes uidet effractas, diuulsaque transtra

505 Saxa super, rostra aerata squalentia truncis.

Et iam tertia lux roseo surgebat ab ortu,

Cum iuuenis laetus spoliis tantoque labore

Summa petit; summae nanti famulantur et undae,

Et pelagus posito praestat se ad iussa tumultu.

510 Occurrit laeta ad litus messenia turba,

Gratantur matres reduci, innuptaeque puellae

Mirantur, stupet effusum per litora uulgus.

Ille suos peragit cursus, aestuque secundo

Et portum petit et cursu portum intrat amico.

515 Victorem pelagi e muris urbs laeta salutat,

Praedaque per scopulos strataque exponitur alga;

Alga Colan, litusque Colan, Colan antra sonabant.

Hinc omnem pelago uitam atque in fluctibus egit

Nereidum choreis mistus, quem coerula Protei

520 Iam norant armenta, uagique per aequora circum

133

Adnabant delphines, et Ionio in toto

Mulcebat uario Tritonum buccina cantu.

Saepe etiam mediis sub fluctibus alta secantem

Obstupuere uirum nautae, quibus ipse, reposto

525 Mox scopulo madidum exsiccans sub sole capillum,

Horrentem caeco signat sub marmore cautem,

Declinent qua arte et cumulos uariantis arenae;

Quin etiam maris occultos instare tumultus,

Incumbant quibus aut coeli de partibus Euri,

530 Quaque die cogant atro se turbine nubes,

Immineantque hiemes pelago, et nox horreat umbra,

Neptunnique minas inceptaque tristia monstrat.

Hinc illi uela in portum expediuntque rudentes,

Ac iuueni ingentem baccho cratera coronant.

535 Ille autem, gratam ut cepit per membra quietem

Stratus humi, pelagoque atrox desaeuit et Auster,

Non mora, spumantem in laticem se deiicit alto

E saxo relegens pontum, uadaque inuia tentat.

Sola illi intacta et fatum exitiale Charybdis;

540 Hanc timet, huic ausus nunquam contendere monstro.

Forte diem solennem urbi Federicus agebat,

Et promissa aderant celeris spectacula cymbae;

Victori meritum chlamys ac super aurea torquis.

Hinc certant, quibus est et uis et gloria nandi:

545 Praemia caelatus crater atque insuber ensis.

Ingentem tum rex pateram capit atque ita fatur:

"Victorem maris ista Colan manet" et iacit illam

In pontum, qua saepe ferox latrare Charybdis

Assueuit, cum coeruleo sese extulit antro.

550 Insonuere undae iactu, ac lux candida fulsit

Sole repercussa et flammis radiantis aheni.

Cunctatur inuenis fatoque exterritus haeret.

At rex, ni pateram ex imo ferat ille profundo,

Vinciri iubet attututum, expediuntque catenas.

134

555 "Vincant fata, inquit, fato et rex durior; haud me

Degenerem aspiciet tellus mea" seque sub undas

Demisit. Quantumque acer per inane columbam

Delapsus coelo accipiter sequiturque feritque,

Iamque alis, iamque ungue petens, tantum ille rotatam

560 Per fluctus, per saxa secans, imum usque profundum

Sectatur pateram, atque illam tenet impiger. Ecce

De latebris fera proripiens latrantia contra

Obiecit rabida ora canem, quibus ille nitentem

Pro clipeo obiecit pateram, seque ense tuetur.

565 Dumque aciem huc illuc ferri iacit, et micat acer

Perque lupos perque ora canum uersatus, et agmen

Datque locum rursusque locum tenet, ilia monstri

Incumbens telo strinxit. Dedit icta fragorem

Alta cutis; squama horrisonas natat acta per undas.

570 Stridorem hic illa ingentem de faucibus imis

Sustulit, infremuit quo aequor, caua rupibus Aetna

Assultat, tremit aeratis sub postibus antrum

Vulcani, siculae nutant cum moenibus urbes,

Horrescitque nouos procul ausonis ora tumultus.

575 Tum caudam explicitans totoque illata Charybdis

Corpore, ter pauidum assultu, ter uerbere torto

Excussitque solo, caudaeque uolumine cinctum

Illisit tandem scopulo, traxitque sub antrum,

Impastosque canes et hiantia guttura pauit.

580 Ille igitur coelo impulsus, tellure relicta,

In ponto degit uitam, et fatum aequore clausit.

Hactenus haec. Nunc illa, puer, mihi suspice plaustra,

Quae nunquam oceano tingunt, sed cardine summo

Voluuntur, paruoque ferunt sese incita gyro,

585 Vt nunquam occasu, nunquam rapiantur ab ortu;

Atque illam metire oculis, quae uertice in ipso

Tanquam fixa micat noctu, tamen usque uagatur,

Obseruatque polum atque axi uix mobilis haeret,

135

Stella lycaoniae referens monumenta puellae.

590 Vrsa etenim quondam in siluis errauit, et antris

Delituit; sed uicta fame, memor ipsa parentum

Saepe domos ac rura petit, commistaque uaccis

Decubuit stabulo et stetit ad fenilia uincta.

Illam pastores, dum pabula nota frequentant,

595 Saepe greges inter duxere ad pascua, et inter

Errauit pastos fera nonacrina iuuencos.

Sensisset uacua modulantem carmen in umbra

Damonem, uacuam saltu properabat ad umbram,

Et tantum immota suspendit arundinis aure,

600 Blanditurque oculis, ac singula uerba canentis

Obseruans lambitque manus, sequiturque uocantem;

Gaudet et ipsa sui laudari uoce magistri.

Hinc, quibus affulxit nascentibus arcadis Vrsae

Sidus et e summo prospexit cardine Virgo,

605 His captos domitare ursos, immania corda,

His saeuum genus indomitos frenare leones

Cura sit, et socios canibus coniungere pardos

Per nemus, infrenemque manu tractare elephantum,

Tum uerbis formare, acrem ut tolerare magistrum

610 Assuescat, socium armato dignoscere ab hoste.

Hic illis amor, hoc studium sic imperat astrum

Exoriens. At, si occasum declinet ad ipsum,

Impastus leo, seu uiolentis unguibus ursus

Dilaniet; seu uicta fame fera dente cruentet,

615 Si graue threicii minitetur stella tyranni.

Quid, qui per geminas Anguis conuertitur Arctos

Et trahit ingenti sinuosa uolumina cauda?

Hic Marsos dabit exoriens, qui uulnera cantu,

Qui sanent morsus, nigro qui sorte ueneno,

620 Vnguine paeonio et succis medicentur et haerbis,

Qui ferro atque igni, referantque Machaona dextra.

Ast, ubi ad occasum flexu leuiore rotatus

136

In spiram petit hesperii uada lubrica ponti,

Letalis passim morbos et uulnera dente

625 Tabifico meditatur, et atro felle sagittas

Intingens miscetque malum per pocula uirus,

Regalisque epulas tabo inficit, aut boleto

Promittit certam dubio sub funere mortem.

Haec Coluber fata occumbens mortalibus addit.

630 Talibus atque aliis seu declinantia in Austrum,

Siue ad hyperboreum surgunt quae sidera tractum,

Exercent hominem fatis, mentesque orientum

Sensibus afficiunt uariis, uariosque agitatus

Dant animis, unde et uarios formantur ad usus,

635 Estque suum cunctis studium et sua cuique uoluptas.

Saepe tamen uis firma animi, resque extera, lexue

Alternant fata, aut genio aduersatur egestas.

Stat fatum tamen, et fato uis insita perstat.

Nec natura suas unquam inficiabitur artes

640 In rectum, prauumue uocet; uestigia seruat

Vsque sua et facilis per munera nota recursat,

Siqua forte locum dedit aduersata potestas.

Multum opis, obliquo septem quae lumina cursu

Labuntur, dant sideribus coniuncta repostis;

645 Diuitias tamen ingentis inopinaque regna

Dant ipsa, imperiumque ima de plebe togatis,

Et seruos solio statuunt sceptrisque decorant;

Sed nec fida manent, certo nec foedere perstant.

Nam quantum coelo tolluntur et ipsa reposto,

650 Quoque loco maiore aliquem statuere, magisque

Euexere atque ex imo ad conuexa tulere,

Hoc magis affligunt solo calcantque iacentem,

Et miseris statuunt hominum spectacula rebus.

Nunc iterum Iouis ad Zonam bissenaque monstra,

655 Nate, redi, patrisque memor praecepta capesse;

Regia nanque etiam regalibus ignibus astra

137

Quattuor e coeli signis regalia iura

Exercent. Ardet libyci ad praecordia monstri

Stella ingens, stella auratis circum ignea flammis,

660 Stella Iouis decus egregium et mauortia cura;

Cuius in exortu, seu cum tenet ardua mundi

Sidera, curuato sese illi iunxerit arcu

Siluipotens dea, siluicolis dea cognita nymphis,

Diuitias illi immensas fascesque superbos

665 Fata parant: ille e castris peditemque equitemque

Educens bello domitas quassabit et urbes,

Et populos late uictor ditione tenebit.

Illum etiam ingentemque animis ingentibus orsis

Ornabunt regem sceptra, et trabea aurea quondam

670 Insignem dabit et solio illustrabit eburno,

Si cui ab hoc ipso nascenti arriserit astro

Delia, et auricomae turgescant cornua fronti.

Bella tamen, bellique aestum, durosque labores,

Irarumque graues causas portendet iniqui

675 Stella senis, rutiloque furens Mars saeuiet igni,

Cum uastum Nemees olim properantibus annis

Diuertent antrum et spelaea horrenda reuisent.

Tunc etenim fraudemque senis, uiolentaque tela

Threicii iuuenis, suspectaque comminus arma

680 Indignans fera, sese in ceruicemque iubasque

Colligit, obscuroque fremens se proripit antro,

Mugituque auras et coelum territat ore

Horrificans. Pauet ipse senex; at ferrea Mauors

Obiectat scuta et tortam ferus excutit hastam,

685 Seque caua condit galea et saeuum exerit ensem.

Fulmineus quatit horrisonis Leo dentibus ora,

Et parat assultu iam iam se inferre citato

Quadrupedans. Ruit excitum ad spectacula coelum,

Assensuque deum uario fremit assonus aether.

690 Haec eadem aduersa e parte atque fluentibus undis,

138

Sidereis undis et fonte liquentis Aquarii,

Qua regale nitet uillis radiantibus ostrum,

Nascenti euenient, ubi Delia culmine summo

Aut coelo exoriente suo adstipulabitur ore.

695 Si quaeras siculi mores geniumque tyranni,

Et regnum crudele, aulamque cruore madentem,

Sparsaque per duras hominum praecordia sentis,

Martius horrenti feret haec tibi Scorpius astro

Exoriens, seu cum medio dominatur olympo,

700 Et uicina micat crescenti lumine Phoebe;

Non toto quisquam coelo crudelior ignis

Vel saeuit face, uel flamma uiolentius astrum.

Hinc et opes summae, summo et cum iure potestas

Insidiis armata et caedibus usa nefandis,

705 Grassatorque animus, et sparsa cruore libido;

Hinc Acragas tremit, et clausus boue mugit aheno

Infelix faber, et populis gemit Aetna subactis.

At contra oppositis Tauri de sedibus ardent

Felices stellae, non una in parte locatae.

710 De quarum radiis cum se et sua cornua Phoebe

Illustrans medio incedit pulcherrima coelo,

Aut thalamos, Aurora, tuos somno excita linquit,

Hinc auri uenas fluitare Hermumque, Tagumque

Vndantem, cumulos et opum perque atria uerri,

715 Perque aulas fulgere suis aulea Britannis,

Luxuriare dapes mensis, fuluoque metallo

Tecta super radiare, ipsis penetralibus hortos

Frondentisque umbras aestiuum excludere solem,

Et uideas tabulata nouis fulgentia signis;

720 Hinc populi fauor, hinc indulgentissima cura

In populum et data per plebem sua dona uiritim,

Hinc etiam templa idaeis innixa columnis

Conduntur, splendentque ebore ac testudine postes

Aurati, radiantque adytis donaria sacris

139

725 Ex auro argentoque et phidiaco caelatu,

Ac fama externas circum uaga labitur oras.

Si cui felicis ortus Latonia dextro

De cornu Bouis atque e sidere fecerit aureo,

Aut regale decus medio ostentarit olympo

730 Iupiter, et laeto placidus respexerit ore,

Illum urbes moderantem, illum maria alta trahentemque

Armatas in bella rates, illum arma uirique

Horrebunt et equis uolitantem et signa ferentem,

Italaque imperium tremet hoc sub uindice tellus.

735 Nec uero reliquis obliqui in partibus orbis

Sidera non multa fulgent radiantia luce,

Et claro illustrant tenebrosam lumine noctem,

Illustrisque uiros et facta illustria reddunt.

Nam cui nascenti generoso effulxerit astro

740 Hellaeus quadrupes, primo dum cardine surgit,

Ille potens opibus regum notescet in aula,

Et multo terram diues proscindet aratro;

Ille reget populos, et magna potentibus armis

Dux geret, et factis famam sibi quaeret ab ipsis.

745 Decumbens fato placido, insignisque feretro

Effertur lacrimas interque atque ultima dona,

Si facilis placida annuerit quoque Iupiter ore.

Nec non horrentis Scorpii de tergore fulgens

Stella micat late ardenti spectabilis igne,

750 E cuius radiis et opes et larga supellex

Funditur et multo comitata potentia fastu.

Quod si felicis radios Iouis aureus ardor

Adiiciat, longe summi cumulentur honores,

Et longe primis ornentur fascibus aedes,

755 Primi etiam longe procerum extollentur in aula,

Et primi regum soliis loca iuncta tenebunt;

Sed mors saeua manet offensi principis ira.

Semiferi quoque tecta senis fulgentibus astris

140

Clara micant, nitet et facibus radiantibus aula.

760 Hinc illustre uirum genus, hinc generosa propago

Exsurgit magisque potens sese asserit actis.

Imperio subiget populos, noua moenia condet,

Diruet hostiles urbes, et classe profundum

Instructa leget et foedabit sanguine pontum,

765 Strage uirum insultans et multa caede superbus,

Victricesque manus, terraque marique potenti

Imperio reget et, domito tandem hoste, cruentus

Occumbet leto insigni atque ante agmina uictor,

Tarpeius cui forte pater chironio ab antro

770 Fulxerit, ac nitidis sese coniunxerit astris

Exoriens, placido et moueat sua tempora nutu.

Aegoceros quoque nigranti sub nocte per umbram

Illustres effert radios, quis pectora nati

Ignescunt, mentique suum tenuatur acumen,

775 Et fortuna domus multa clarescet opum ui.

Cuius in exortu si se Latonia, si se

Addiderit socium belli deus, ensifer heros,

Nascentur qui caede hominum, qui sanguine fuso

Laetentur, quis bella animo et crudelia curae

780 Praelia, sub quorum imperio peditumque equitumque

Incedit legio et campis gradietur apertis,

Et quos fata manent ipsi quoque debita bello.

Irradiat post sub phrygii momenta ministri

Stella nitens, quae iustum animis rectumque probumque

785 Suadeat, et magnos olim promittat honores,

Quae populos late subdat, quae regna merenti

Decernat soliique decus sullime superbi;

Si saturnius hanc radiis pater aspicit aequis,

Si nato adiungat uires Saturnus amicas,

790 Et patri proprios et auo Latois honores

Coniungens, laeto ostentat sese aurea uultu,

Culta comam uariisque caput circumdata gemmis,

141

Quaeque soror Phoebi et possit Ioue nata uideri.

Nec uero non et Veneri sua cura, ducumque,

795 Bellorumque nec arma timet generosa uirago,

Quae Martem clipeo galeaque adamantideque harpe

Instruxit, dum prima Gyges in claustra tonantis

Intorsit saxa et ferratum in limina uectem;

Quae face ter iaculo immanem gladioque Ophialten

800 Ambussit, dum mento illi riget horrida barba

Illuuie foeda et squalenti emarcida coeno,

Quanta nec hirsutis tercentum pendeat hircis,

Nidorem incensa et saeuam dedit usta mephitim;

Qua somno superi exciti rapido arma tumultu

805 Expediunt; ciet ardenti Venus agmina torre.

Forte etenim Cytherea toro surrexerat et se

Martis ab amplexu, nocturnis usa tenebris,

Surpuerat, roseoque diem properabat ab ortu,

Quo furta et longe celaret gaudia noctis.

810 Prima igitur uenientem hostem dea sensit opemque

Prima tulit; sed longe illi laus maxima, quod iam

Terribilem galeam tractare atque aere rigentem

Coniferam ingentem atque ignes flammasque uomentem

Ausa, quod, iratum comitata ad moenia Martem,

815 Ante illum iaculata facem atque e turribus ignes,

Nobilis et facie et generosis nobilis ausis.

Ergo ubi candenti sese dea iunxerit astro

Exoriens, fulget notus quo sidere Piscis,

Et Phoebe nitido felix decurrat olympo,

820 Nascentur, quos relligio, quos aequa piumque

Oblectent cultusque deum et reuerentia casti;

Nascentur, qui classe maris uada coerula uerrant,

Qui terrarum obeant uarios uario ordine tractus.

Illi etiam ingentis animos ingentibus actis

825 Adiungunt, et bella animis ingentibus audent

Et pelago et terris gerere, ac fera praelia miscent

142

Victores. Sed Amor media inter tela recursat,

Victoremque hominum subigit dea uirginis armis.

Atque utinam non regum odiis, non saeua per iram

830 Contingat mors et fato rapiantur iniquo.

Talem olim rapidas phrygii Simoentis ad undas

Aeneam dea progenuit, quem fortibus armis

Insignemque animi iuuenem tot adire labores

Impulerint et fata nouas exquirere sedes.

835 Hinc humeris patrem, inde deos et sacra ferentem,

Iactatumque mari magno libycosque per aestus

Accepit uirgo hospitio, iunxitque hymenaeos.

Mox fines quaerentem atauum, Thybridisque recessus

Intrantem regna excipiunt dotaliaque arua.

840 Hinc atrox bellum exoritur pro coniuge, certat

Hinc Rutulum manus, hinc fulgentibus Arcades armis.

Ac tandem uictor potitur regnoque toroque;

Sed fato cadit infelix caua ad antra Numici.

Hunc Libyae quondam errantem per deuia mater

845 Tutata est, hunc turbatis Aquilonibus actum

Eripuit mediis e fluctibus, hunc et in arcto

Bellorum casu, Simois cum et Xanthus et ilii

Sanguine manarent campi, et mare caedibus horrens

Scuta uirum galeasque et fortia corpora uersat,

850 Ipsa enses ac tela inter flexusque rotarum

Astitit, et graue pro nato fert saucia uulnus;

Non potuit tamen immitis placare fluenti

Crudelis latices praefixaque saxa sub undis:

Vsqueadeo nec fata deum mutare potest uis.

855 Digrediens haec ante, puer, non dicta docebo;

Tu memori mea uerba animo ac sub pectore conde.

Omnia clauduntur coelo, coelum omnia secum

Mole sua rapit et celeri uertigine torquet,

Immotumque nihil patitur; tamen intima tellus

860 Stat semper, medium quoniam concessit in orbem;

143

Stant axes, quibus super uersatur olympus.

Ipsa quidem oceani circumque intraque sonanti

Alluitur tellus fluctu, ac uelut insula toto

Insurgit ponto, et mediis stans prominet undis;

865 Quas cursu uaga et alterna sub luce refulgens

Luna ciet, luna aestiferos motura tumultus.

Iam terras pontumque una complectitur aer,

Huc illuc uentis agitatus, et aequore aperto

Raptans himbriferos piceo cum turbine nimbos.

870 Quicquid enim tellure ima ac rorantibus undis

Exhalat, passim huc, sullato corpore, fertur

Euectum solisque rotis lunaeque quadriga;

Densatum mox in nubes pluuiamque liquescit.

Ipsa autem luna imprimis fluitantibus auris

875 Imperat, et coelo citimos cum torqueat axes

Ac spatio breuiore rotas agat, usque deorum

Consilia explorans et opes et castra, serenos

Nunc praefert uultus, rutilo nunc uelat amictu,

Aut feruginea procedit nubila palla.

880 Multum etiam quibus in signis digressa feratur

Adiuuat, et peragret signi qua parte tyrannus.

Ignea uis pecori phryxeo et cornibus aureis,

Igneus et libyco uigor est rabiesque Leoni,

Candentique senex iaculatur ab igne sagittas

885 Phillyridos; nam terrestris uis insita Tauro,

Insita uirgineae Spicae Aegocerontis et astris;

Nam Geminis placet aer aeriique recessus,

Hos puer idaeus probat, hos pometia uirgo;

At Cancro fluuiorum amor aequoraeque lacunae

890 Permansit, iuuat unda, iuuant stagnantia claustra;

Piscibus idem amor est, eadem quoque cura Nepai.

Hinc uariant lunae uires, pugnantque uicissim

Signa simul, nec certa fides uariantibus auris;

Hinc tempestates atque inconstantia coeli,

144

895 Succeditque Auster Boreae pluuiumque sereno,

Ac mediis persaepe caloribus horruit aer,

Cum grando in solidis percrebruit horrida tectis.

Quin etiam uariant solis uiresque uicesque,

Quod coeli situs et signorum praestitit ordo

900 Obliquans, unde alternant noctesque diesque,

Ac tempus circum spatiis se uersat iniquis.

Quattuor in partis quanquam diducitur annus,

Aequa sed a mediis ducuntur tempora signis,

Quis medium luci atque umbris sol diuidit orbem;

905 Praecipiti loca celsa gradu, quaeque ima dehiscunt;

Dum certant inter sese, fugiuntque, fugantque,

Nunc nocti cedunt luces, nunc solibus umbrae,

Aduersisque uagantur equis et frigus et aestas.

Omnia principio properant medioque morantur,

910 At finis neutrum retinens moderatur utrunque.

Temporis hinc uerni quadrupes nepheleius auctor

It properans, semperque suas festinat ad haerbas.

Nec mora, nec requies: manet ad praesepia Taurus,

Ver manet, insistit bos indefessus aratro

915 Incumbens operi, incumbit quoque purpureum uer

Per silua, per prata, et coepto perstat in ipso.

At Geminis modus est, dum uer declinat, et ardens

Procedit coelo indomitis feruoribus aestas.

Hinc Pecori aurato uis mobilis; at sua Tauro

920 Vis constans, solidum robur stabilisque potestas;

Vis media est Geminis utroque a sidere ducta,

Communisque uigor; quae caetera signa sequuntur,

Ordine nexa suo seruant hunc certa tenorem.

Nec uero quae signa Austro digressa feruntur

925 In Boream, non ipsa obliquis curribus ortum

Accelerant, raptantque habiles ad frena iugales.

Hinc ortus breuius spatium obliquantibus astris,

Hinc properans Aurora rubentibus aduolat alis,

145

Ingeminat lux, ingeminant opera atque labores.

930 At contra quae de Boreae regione recursant

In Libyen, ea decliui properantia cursu

Oceano immersant sese, obliquantque sub aequor

Aethiopum; inde, ubi gangeos referuntur ad ortus,

Insudant cliuo, ac sursum recto axe supinis

935 Vix referuntur equis. Subit hinc mora longior aequo,

Augenturque ortus spatia et nox crescit in umbra,

Decrescit labor, accrescit requiesque soporque.

Ventorum quoque uis uariat uariantibus astris.

Ignea praecipitem Boream, minitantia claustris

940 Arctois signa emittunt glaciemque niuemque.

Saepe tamen uicino Aries de tramite Cauros

Immistum Zephyro ac Boreae genus euocat antris.

Quis credat, gelidos flatus Iouis excitet astrum?

Excitet humentis Mars atque Atlantis ab undis?

945 Signa etenim maris humectos referentia fluctus,

Oceani occiduos aestus auramque Fauonii

Sollicitant; tamen et libycis procul excita arenis

Flabra cient, Zephyro cognata frequenter et Austro.

Hunc prono e coeli tractu atque hiemalibus oris

950 Educit dea, coeruleo quondam edita ponto,

Educunt astra auripedi consortia Tauro.

Quin Eurumque Notumque una Capricornus, utrinque

Commistum genus, excipit bicoloribus alis;

Ast Eurumque Eurique domos nabataeaque claustra

955 Saturnus tenet, et gangetide regnat in aula;

Nonnunquam solis radiis calefactus et igni,

Suscitat horrisonas stridenti Aquilone procellas.

Tu uero terraeque situs et flumina et ipsos

Aspice arenosi tractus maris, aspice montes

960 Montibus impositos, et declinantia in imas

Conuallis loca, et aeriis super indita saxis

Oppida. Non idem obtutus posituraque mundi

146

Omnibus est eadem, nec sol uagus omnibus idem,

Non similis natura soli, non aeris aura.

965 Hinc uariat coeli uis et natura locorum,

Diuersaeque uices rerum atque euenta per orbem;

Astrorum quoque dissimiles uiresque uicesque

Temporaque inconstansque dies, uariantibus umbris.

Sidereis nocturna umbris Latonia gaudet,

970 Gaudet nocturnis tenebris Erycina, suumque

Illecebris trahit haec nocturna ad gaudia amantem.

Ille, dolo laetus furtisque accommoda captans

Ocia, per tenebras graditur speculator opacas;

Lucem odit, memor et uulcania uincula et artes

975 Phoebeas cauet, et caeca insidiatur in umbra.

At lucem currusque Aurorae et lampada solis

Miratus pater altitonans, miratus et ipse

Falcitenens deus, occultas odere tenebras,

Exsultantque die, gaudentque patentibus auris.

980 Miretur nigrum Aethiopem crispante capillo

Albis et algenti Germania subdita coelo,

Miretur longamque comam candentiaque ora

Germani Nomas et lati niger accola Nili.

Illum sicca siti saeuoque exusta calore,

985 Torridaque assiduo uicinia solis ab aestu

Vrit, et incocto tingit nigra corpora fumo,

Contrahit et teretem per adusta foramina crinem;

Huic concreta gelu niuibusque oppressa malignis,

Quae regio riget arctois subiecta pruinis,

990 Vicinum e glacie candorem aspergine cana

Illinit, et niueum diffundit in ora colorem,

Ac multo irrorat madefactum sanguine corpus.

Inde fluit coma longa, et opacant ora capilli;

Hinc uariat gens ipsa inter flammamque niuesque,

995 Atque alios referunt alia in regione colores,

Quos coeli miscent ignes errantiaque astra;

147

Hinc Phoeben niueae laetari uellere lanae,

Saturnumque atro rursum squalescere amictu

Dixere, ac rutilo Martem exsultare capillo.

1000 Nec tantum color, ora etiam effigiesque uirorum

Dissimiles inter sese prolisque patrumque,

Nec matri sua nata, nec uno e germine creti

Assimiles, nec neptis auo, aut soror ipsa sorori:

Vsqueadeo coelique situs et sidera et ipsi

1005 Dii uariant ac signa, quibus sua plaustra reuoluunt.

Quin uariant etiam mores, et pectora sensus

Diuersos agitant, studia et non una sequuntur.

Hinc animi secreta alto sub pectore condit

Consilio grauis, et casus timet usque futuros,

1010 Et parcit parto, et prouisa negocia differt

Cunctator, quoniam Saturni hoc imperat astrum.

Ille fidem, testisque deos, conceptaque uerba

Posthabet, et rabidos irarum concitat aestus

Immitis, promptusque manu, uiolentus et exlex,

1015 Hos mores quoniam Martis ferus indidit ardor.

Ast alium insignemque animi et praestantibus ausis

Nobilitat sol, et generoso corde superbum

Inuitat studio imperii, atque extollit in altum

Placantemque aras diuum, et pia uota ferentem.

1020 Sunt quos et splendor iuuet atque exculta supellex,

Ornatusque domi fulgens, laqueariaque aurea,

Et tyriae uestes, uilloso et purpura limbo.

Hos populis longe acceptos latonia luna

Commendat, fauor hinc et amicae gratia plebis,

1025 Ingeniumque habile, et rebus uis apta gerundis.

E stellis mite ingenium et sibi pectora recti

Conscia, sunt animi praeclara ad munera nati,

Iustitiamque colunt, et inest reuerentia ueri,

Et syncerus amor, pensi quoque sedula cura,

1030 Nil praeceps; etenim Iouis hos sic temperat astrum.

148

Temperat ast alium Veneris nitor; hinc nitet illi

Cultus, et aurato fulgens noua purpura textu;

Luxuriat domus, ac lucos flant tecta sabaeos,

Et passim nitida Charites dominantur in aula.

1035 Scitatur rerum causas et suscitat artis

Ignotas sollers, facundaque pectora uersat

Mercurius, ueterum repetens monumenta uirorum;

Dum linguae pretium, dum famae affectat honorem,

Ignotum et patitur nihil, et contemnit inertes.

1040 Hos mores nascentum animis errantia septem

Sidera dant, sed longe alios immista uicissim.

Ingentes hinc uirtutes, ingentia rursum

Ducuntur uitia, et nusquam mortalibus unum est,

Ipse idem sibi dissimilis iuuenisque senexque.

1045 Signa quoque aduerso sibi dissidentia nisu

Dant uarias animorum artis. Nam praedita motu

Signa cito celeres sensus agitataque longe

Ingenerant studia, et penetrabile mentis acumen,

Atque habiles ad laudem animos, ciuiliaque acta

1050 Accendunt; hos cura deum et sollertia coeli

Rimantes rerum causas iuuat, his furor ille

Faticinus mentes agitat, panditque futura.

At curas animi tacitas frontemque seueram,

Et pectus graue consiliis rigidumque tenaxque,

1055 Iudiciumque immotum, et uerba sonantia uerum

Fixa dabunt; eadem argentique, eadem aemula honorum

Fomenta adiiciunt animis. Hinc densa clientum

Agmina delectat, hinc et certamine in omni

Peruicisse uolunt, commentaque pectoris acri

1060 Contendunt studio atque opera peragenda tenaci.

Signa bicorporeis rursum uariata figuris

Instabilis reddunt animos, sensusque uagantis

Alternant; nil certum unquam, uariantia corda

Insequitur non firma quidem sententia; uerum

149

1065 Mens habilis, resque ad uarias uersatile pectus.

Hos amor imbellesque lyrae, somnusque, uenusque,

Ociaque ignauos reddunt, et Salmacis, et fons,

Quaeque tegunt nitidum frondosa umbracula fontem.

Quin etiam Leo getulus nepheleiaque astra,

1070 Haemonio cum heroe sagittiferisque pharetris,

Exercentque maris animos, et mascula iura

Tutantur, gaudentque die ducibusque diurnis.

Hinc lucis pater, horarum pater, aetherius sol,

Tarpeiaeque arcis custos, qui nubila uersat,

1075 Ductores aciem hanc uiolenta in praelia raptant.

Illi ductorumque animos et praelia et artis

Imperio assueti referunt, gentemque uirosque

His animis, his et studiis, his pectora curis

Instituunt. At foemineae Cytherea cohorti,

1080 Quaeque soporiferis uehitur dea cynthia bigis

Dant signum. Sed nox tacitas iuuat, imperioque

Vtuntur leuiore duces, segnisque capessit

Iussa phalanx, ferturque animis muliebribus haerens.

Inde suos populis mores animosque ducumque

1085 Praescribit leges, decretaque munera sancit.

Hinc legio Geminorum argiuaque robora fratres

Ingentis tollunt animos, ingentiaque audent

Luce palam tenebras odere atque abdita facta.

Hos animis, hos consiliis, hos pectore et armis

1090 Hortantur Latii deus atque Atlantide cretus,

Communemque aciem concordi foedere curant,

Et scribunt sua iura urbi, plebique, patrique.

Agmen agit quartum belli deus: arma tubaeque

Circumstant, Cytherea illi comes haeret; et alto

1095 Quae Cyntho dea fert rigidos uenabula in ursos.

Hae Martem comitatae, his agminis altera cura,

Nocturnisque dolis in castra inimica feruntur.

Quaenam, quae, rogo, causa, deus? Mortalia ubi arma

150

Obuersans inter rapidas agis ense cateruas

1100 Impellens, cuneosque uirum, feraque agmina equorum,

Immanem nunc te tigrim dente, ungue cruentum

Cernere erit rutilos foedantem sanguine campos,

Nunc latos referentem armos cauaque ora leonum,

Ipsam aciem densosque globos, ipsa agmina ferro

1105 Sternentem, simul ense equites peditesque metentem?

At coelo diuum ante oculos muliebria sectans

Consilia, illarum obsequiis tua munera et artes

Bellorum, bellorum artes crepitantiaque arma

Ascribis. Quantum illecebrae, quantum aurea possunt

1110 Cypridis ora tuae? Quantum nox, illaque noctis

Gaudia? Quin etiam in tenebris, in nube maligna

Aspirans, Phoebes, thalamis, furtiua per umbras

Oscula et attactus tentasti ad pectora molles.

Hinc frater, quem nulla hominum res, nulla deorum

1115 Prudentem latet, haec stolido maledicta tyranno

Obiectare ausus, dictisque adiungere pondus.

Furtis te natum illecebrisque dolisque dearum

Castra iuuent nocturna et foeminei comitatus.

Cede die. Iactantem te et tua facta sonantem

1120 Cristato capite, in tenebris, tibi nocte, tibi umbris

Plaudentem, spolia e thalamis sine caede parantem

Miretur Charitum chorus et uulcania coniux.

Cede polo, fucosque genarum unguentaque amantis,

I, sequere, atque alium siluis meditator Adonim.

Giovanni Gioviano Pontano, Urania, liber 5

Nunc mihi quae uirides colles rorantiaque arua,

Quae iuga gratorum nemorum ac uiridantia ripis

Flumina, quaeque uagos colitis per deuia fontis,

151

Aeriae aspirate aurae, atque fauete uocanti,

5 Tethyos aeternae clarum genus, inclyta solis

Progenies, quas Oceani bipatentibus antris

Enisa est, decepta dolis et Apollinis arte

Dum Tethys miserum totiens excludit amantem.

Nanque quiescebat clauso dea nuda sub antro,

10 Cum deus ad postes tacitus rimatur, et omnem

Exploratque adytum, fraudemque in pectore uersat

Igne calens, spectat simul et timet ipse uideri;

Mox abit in tenuis radios, rimamque per arctam

Ingressus, fruitur thalamo et noua gaudia carpit.

15 Intumuit dea compressu, atque, absente marito,

Celat honus, decimo Oceanus dum sidere Calpen

Diffringit, pontum et terris immittit apertis

Victor et extremam pergit tentare Maeotim,

Commotus fama et generosae uirginis annis;

20 Prodistisque utero tacitae et latuistis in umbra,

Oceano redeunte. Etenim pater ipse uideri

Vos uetuit, tenues animas uix sensibus auctas;

Nocte quidem latitare antris, at luce uagari

Et pelago et terris, atque aera currere apertum,

25 Solarique aestus hominum, et mulcere laborem,

Longarum et uoluit curas lenire uiarum.

Ergo agite, o mihi cultae aurae, oceanitides aurae,

Et Tethy proles et Apolline dignae parente,

Este mihi comites terris pelagoque uaganti,

30 Mecum iter inceptum terite, et spirate canenti.

Vos ego Benaci ad ripam atque ad flumina Mantus

Sistam audax. Hic andiadum selecta sororum

Carmina et aonios laetae excipietis honores,

Quos olim memores diuum referetis ad aures.

35 Ipse meleteum ad fluuium smyrnetidaque undam

Populeo statuam thalamo atque umbrante salicto.

Hic Dryadum teneris iuuet indulgere susurris,

152

Cernere et errantis per mollia prata Napaeas;

Hic plectro resonantem aureo, testudine et aurea

40 Calliopen, caput ad uitrei et caua cornua fontis,

Atque amnis ueteres referentem carmine curas

Et uacet audisse, et uacua repetisse sub umbra.

Nanque suo et gelidus arsit quondam igne Meletes,

Pierius dum saepe chorus sese abluit amni

45 Et mersat liquidis argentea corpora lymphis:

Concipit hic deus ardentis sub pectore flammas,

Moeret, amat, soloque amens tabescit in antro.

Virginibus facies eadem, atque eadem omnibus aetas,

Idem habitus, par et uox et uariantia cantus,

50 Par amor in cunctas. Vnam sequiturque, cupitque;

Vna tamen quae sit, dubium, et sententia differt.

Quae Clio fuit est Erato, quaeque ante Thalia

Melpomene est; errant flammae, furit ardor in una,

Illa quidem incerta est; urit uagus ignis amantem.

55 E latebris parat insidias, ut nulla dearum

Non fuerit tentata: huic oscula rapta per amnem

Abstulit; hanc siluis fugientem aggressus in altis

Implicitatque manu ceruicem, honeratque lacertis

Iam iam, sed durae remorantur brachia sentes;

60 Illam spelunca in media, aut uiridante sub umbra

Vitantemque aestus, et curas uoce leuantem,

Ni pastor ruat auxilio clamoribus actus,

Comprimat, et primae potiatur flore iuuentae.

Tandem siue ea Calliope (sic fama putauit),

65 Siue Erato, aut longo decepta Polymnia somno

Vim passa est. Tumuere uteri. Ast ubi prodiit infans,

Quo factum commune chorus celaret, in altum

It properans Helicona; Chion mox, hinc Colophonem,

Inde Rhodon, repetitque tuos post, Smyrna, recessus,

70 Hinc ad centiforem Nili subit hostia Theben.

Indicat Aegyptus partum. At memor ipse sororum,

153

Et famae memor, et quoduis in crimine tantum est,

Musarum nequis prolem putet, auctor Apollo

Eripuit puero lucem et caua lumina condit;

75 Vnde oculis capto nomen permansit Homero,

Et patria incerta est, dubioque auctore parentes.

Hunc uos, o mihi cultae aurae, oceanitides aurae,

Implentemque tubas cuneosque in bella uocantem

Miratae, Xanthum ad rapidum aut simoentida ad undam

80 Et sistetis iter, gelido et refouebitis amne.

Ipse sedens uiridi in ripa ac uariante sub alno

Nunc diuos, nunc heroas uocet acer in arma,

Nunc deses uina et choreas et pocula cantet,

Aut Venerem, et blandos recinat lasciuus amores,

85 Vulcanique dolos, et coelo cognita furta,

Quaeque olim longo memores repetatis in aeuo,

Dum placido sermone uiam ingratosque labores

Et iuuat hausisse, et gressus mollisse canendo:

Fando etenim leuat, et labor et uia fallit euntis.

90 Hoc nos, hoc, nate, auspicium dataque orsa sequamur;

Cantantes iter ingredimur, comitantur et aurae.

Te uero, mihi certa uiae dux, inclyta cantu

Vranie, dum longum iter et spatia ardua circum,

Dum tantum maris et uastae telluris obimus,

95 Perque locos cultu uacuos squalentiaque arua

Erramus (superanda etenim iuga frigida Tauri,

Tranandaeque Alpes promotaque culmina coelo

Caucasia, et superis iam iam calcandus Imaus,

Qua Gangem large undantem gangeticaque antra

100 Emittens hinc, inde per horrida saxa rotatum

Deuoluitque Indum, collectisque amnibus auctum

In mare patalium septena per hostia fundit),

Interea canere insuetum iuuet, et iuuet ipsis

Digredientem orsis et carmina culta sequentem

105 Terrasque aequoraque mulcere atque aera cantu,

154

Et fandi decus extremis adiungere rebus.

Sic tibi Sebethi crescit quae ad flumina laurus

Non Austrum urentem, non saeuos sentiat himbris,

Sed gelidi foueant rores, sed mitior aura,

110 Et passim riguis inolescant lilia pratis.

Ipse quoque ignotos referam per carmina lusus,

Digrediens saepe, et coeptis dilabar ab ipsis,

Quo labor, insudatum iter et uia iniqua leuetur.

Nam tibi terrarumque situm, et cui subdita monstro

115 Quae regio, et sibi quemque locum quod uendicet astrum,

Expediam. Iacet extremis in partibus orbis

Oceano cincta et pelagi resonantibus undis

Gens Orco sata, gens Ditem commenta parentem,

Coeruleis quondam tellus habitata Britannis.

120 Hanc contra iacet algenti Germania campo

Diues aquis, diues nemorum uiridantibus umbris,

Saeuarumque parens foecunda altrixque ferarum.

Martius hanc quadrupes gentem atque haec litora seruat,

Bellator quadrupes, fuluis qui cornibus horrens

125 Ad pugnam uocat et torua ciet agmina fronte,

Insignis uillo, sed longe insignior ausis

Pugnarum, ipse e coelo, ipse et de limine olympi

Iam quassans caput et tereti ceruice coruscans,

Iam frontem ferus excutiens, iam cornua iactans,

130 Sidereosque deum campos rutilantiaque arua

Prosubigens pede, et aurato sub uellere crispans.

Hinc Gallos, saeuum genus atque immania corda,

Quos Rhodanus secat atque Liger refluentibus undis;

Hinc gentem indomitam et gaudentia pectora caede

135 Bastarnas ciet ad pugnam et fera suscitat arma,

Armaque, pilaque, hamentataque tela cateias.

Tum deus armipotens, secum noua gaudia uersans,

Inspectatque ferum et pugnacia cornua laudat.

Mox hastam dextra excutiens et uertice conum

155

140 Flammantem ac longe iaculantem incendia cristam,

Erigit in pedibus seseque et concutit arma

Horrisonans. Ecce hic geminae de uertice flammae

Scintillant: hae agitatae Euris per inane feruntur

Incensae, facibusque auras atque aera signant,

145 Teutonicosque petunt saltus uadaque inuia Rheni.

At circum populi longe lateque colentes

Ignescunt calido afflatu, et fax martia saeuit.

Scintillis etenim alterius temerarius ardor

Incensus furit et truculentia fortibus ausis

150 Effera, at alterius effert calefacta fauillis

Indomitum caput ac uiolenta superbia uoce

Intonat, et nigro rabies armata ueneno,

Foeda ungues, impexa comas et dente cruento;

Qua gressum mouet et saltu se tollit Erinnys,

155 Crine minax; hac erranti discordia passu,

Iraque, uesanusque furor comes additur, et lis

Ipsa quidem ardenti spargens incendia dextra

Euocat e latebris bellum, ac sese instruit armis.

Sic ubi spinosis in saepibus horridus ignem

160 Iniicit agricola, et flammas agit Eurus euntis,

Omnia candescunt circum loca, candet et aer

Ignibus, insolita feruent sola subdita flamma;

Hic antro excitus coluber, minitantiaque ora

Attollens, oculis ignem uomit, et ruit alto

165 Pectore coeruleus, squamosaque tegmina uerrens

Puluereum sulcat spiris iter, aestuat ira,

Ingeminat calor et rabies nigrescit eundo,

Atque illi collo atque elato pectore liuet

Virus, et erranti maculantur terga ueneno;

170 Nunc caudam explicitans, sinuosaque tergora uertens,

Labitur, et toto capite exsilit, ac uolat acer

Per frondes, per saxa ruens; nunc pectore toto

Eminet ac tergo sese exerit, et micat ore

156

Torua tuens, linguisque ferus iacit atra trisulcis

175 Vulnera; liuescunt sparso nigra pabula felle.

Ergo incomposito confestim in bella tumultu

Currit ab arctois scopulis furialis Iberne,

Exerit e ripis Tamesis caput, exerit ingens

Albis, et incertas uoluens Garienus arenas,

180 Vistulaque et summo decurrens monte Sueuus.

Ecce uident Senonum populos, lateque uagantes

Vangiones trahere armatas in praelia turmas,

Lugosque, Creonasque, et certo Elueonas arcu,

Et Cimbros gladio insignes, et Saxones hasta,

185 Ac falcata truces qui raptant esseda Congi;

Tum Cattas, Tagratosque, habilemque ad tela Sicambrum,

Quique fremunt Chauci praeter uada nota Visurgi,

Iamque alpes metire oculis iugaque edita coelo

Subiectosque iugis campos glacialiaque arua,

190 Ac primum nemora illa ingentibus obsita siluis.

His Belgas ense inuictos, Morinosque, Batauosque,

Aruernosque, ferum genus, his Venetosque, Remosque

Sustulit in campis Caesar belli deus, atro

Sanguine cum rubuit Liger, intepuitque cruore

195 Mosa uirum, et capiunt uix ipsa cadauera ripae,

Oceano indignante comam et mersante sub amnem.

Ast illis (manet aeternum decus) interiit gens

Et siluis prognata et Rheno educta parente,

Gens ferro atque hosti primis assueta sub annis,

200 Heluetii, Vsipetesque, atque effera corda Sueui,

Quis unum praedae studium, ac durare sub ipsis

Corpora fluminibus, teloque assuescere dextram.

Non urbis, non cura domus agriue colendi;

Venatu ducunt uitam atque e lacte liquenti,

205 Et quod marte sibi spoliato ex hoste pararint;

Bella placent fususque hostili e corpore sanguis.

Hos motus animosque atque haec certamina summo

157

Gradiuus coelo inspectans, crepitantiaque arma

Conflictu pugnantum, et equis decora alta parantum

210 Hastaque et gladio et sparso super arua cruore,

Miratur simul ipse equites, peditesque, ducesque,

Tantarum et molem rerum ac conamina tanta.

Mox flammantem hastam et calui tela horrida Iuli:

"Cedo, inquit, simul arma, simul mea signa nepoti,"

215 Delapsusque polo pugnanti atque ense furenti

Astat. Adesse deum sentit deus. Illicet hostes

Vertuntur, uolat acer equoque insignis et ostro,

Per mediasque acies exsultat uictor Iulus

Caede madens; natat in medio Mars ante cruore.

220 Hos lusus tibi, nate, uiae coeptique laboris

Esse uides comites, quibus et uada summa Lemanni,

Nimbiferasque Alpes, quibus et fera regna Brigantum,

Rhoetorum et celsas hilares penetrauimus arces.

En Drusi monumenta, tuique, Auguste, labores,

225 En fontes auro grauidi; fluit aggere ab alto

Labens uindelicos qui diuidit Aenus agros,

Hoc effert antro Rhenus caput, euomit illo

Vndarum rapidos insano murmore fluctus

Danubius, spumosa Padum specus altera uersat,

230 Mons partu felix tanto totque amnibus auctus.

His sociis dum aurae spirant, dum ridet et aer,

Nec fessis placidos negat aonis unda liquores,

Coeptum iter ignotasque citi pergamus ad oras.

Nanque etiam Solymorum arces, lateque fluentem

235 Iordanem (loca nota deo), Syriaeque recessus

Finitimos, palmaeque feracem germine Idumen,

Carmelique apices, quin et libanitida cedrum,

Quaeque fluentisono cursu ferit aequora Corseus,

Et quam Chrysoroas lento subit amne paludem,

240 Cornupetens Aries rutilanti uellere seruat,

Et Mars ipse suo gaudens prospectat ab astro.

158

At Nemeae fera tutatur samnitida terram,

Et Latium, tetricaeque domos, atque itala regna,

Et dites Vmbrorum agros, opulentaque tecta

245 Aemiliae, quaeque arua secat quasque irrigat urbes

Mincius. Huic nymphae andiades lectaeque sorores

Benaci miscent uiolas, moestumque hyacinthum

Intexunt. Ille incedit per prata superbus,

Inuitans faciles latebrosa ad furta Napaeas;

250 Quem uel maeonii cantus ascraeaque plectra,

Vel sibaritis auena peloriadesque cicutae

Inflarint, notum et choreis et amore Melissae.

Tutatur quoque quos labens de montibus altis

Diuidit Eridanus populos, et territat urbes

255 Abruptis ferus aggeribus digressus et alueo,

Secum agros, secum agricolas, secum obuia raptat

Armenta, ipsarum fastigia celsa domorum,

Euertitque imo fundo, excussatque sub undis

Vasta fremens. Videt infelix sua pignora mater

260 Immersantem amnem, uidet et deserta parentem

Nata senem inuolui rapidarum gurgite aquarum.

Pignoribus dum sera parens, dum nata parenti

Auxilium parat, hic ambas circumacta uorago

Absorbet cumuloque ingenti uallat arenae.

265 Parte alia spumans albenti aspergine pastor

Dum pecudem pelago auertit, dumque arcet ab amne

Inclamans, fidusque illi comes astat aluta,

Obliquo rapitur torrente et hiantibus undis,

Sullatus mox aeria suffigitur alno.

270 Grex iusta natat. Hic fessus socia agmina aluta

Circuit. Ast illum abrumpens magno agmine uortex

Coeruleus, truncumque trahens uorat, et uorat una

Lanigerum armentum, truncoque inuoluit alutam

Latrantemque etiam ac domino pecorique timentem.

275 Tum miserae e summis luctum Phaethontides alnis

159

Ingeminant, miserae phaetontia turba sorores

Abrumpunt lamenta; uident electra suarum

Relliquias lacrimarum, acris monumenta doloris

Amne rapi, rapi et auulsis sua munera ripis;

280 Ac noua dum ueteres reuocant dispendia luctus,

Ipsae iterum Phaetonta, iterum Phaetonta requirunt.

Finitimae trepidant urbes foraque omnia circum,

Diffugiunt errantque greges custode relicti.

At lacrimans at fusa comas ac pectora plangens,

285 Desperans hominum et opem Ferraria, et ipsos

Vrgenti uix posse deos obstare tumultu,

Praediaque oppidaque urbesque euertentibus undis,

Indomitis undis summum haud satis esse tonantem,

Excidium pauet attonita, atque immania fata

290 Diluuiem expectat; ceu cum miserabilis ales,

Vincta pedem laqueo pennasque interlita uisco,

Accipitrisque famem truculentique aucupis iram

Horrescit trepidans. Tum candida turribus altis,

Purpureosque sinus niueasque intecta papillas

295 Albenti strophio, formae sibi conscia amorumque

Eridani, sese ostentat, sua lumina in amnem

Defigit Stella arridens, ac flumina molli

Obtutu irradiat. Sentit sua gaudia et antro

Proripiens, cinctumque alno caput exerit undis

300 Eridanus. Tunc nympha oculis iacit aurea in illum

Tres ueneres, tres illecebras, quibus excitet ignem,

Excitumque sua succendens uentilet aura.

Hic uideas flammantem amnem longeque agitantem

Scintillas uomere et rapidos incendia fluctus.

305 Illa iterum illecebras, iterum ueneresque liquoremque

Afflat acidalium, quis saeuos temperat ignis;

Mox risum spirantem auram ambrosiaeque fluorem

Laeta mouet. Leni flammae incenduntur ab aura,

Post liquido ambrosiae sparsae de rore madescunt:

160

310 Hinc iuueni in mediis liquuntur pectora flammis.

Vt magnes ferrum in sese uersatque trahitque,

Sic uirgo trahit Eridanum uersatque tuendo,

Deque sinu iaculata faces succendit amantem.

Corripit ipse nouam flammam, atque ignescit in amne.

315 Ecce ingens post terga fragor sonat, intonat aer,

Dissultant ripae, et fluctus se tollit ab imo;

Agnoscit deus instantem a ceruice ruinam,

Attonitaeque timens dominae atque incensus amore,

Cessantem fluitare amnem iubet ocius. Ipse

320 Attollit dextra elatum triplici aere tridentem,

Concutiensque caput properanti elabitur unda

Insignis curru et terno caua tempora cornu;

Prospiciensque undantem alte descendere nimbum,

Vellentem arbusta, et secum uacua arua trahentem,

325 Armatam attollit dextram et ferus imperat ore:

"Nil ultra tentandum, undae, atque absistite ripis,

Parcite agris, uimque aggeribus cohibete sub ipsis."

Haec ait: illae spumantes tumido aequore fluctus

Includunt alto alueo, et placido agmine cursum

330 Maturant, pontum et tacitae ingrediuntur apertum.

Ipse locum celer optatosque reuisit amores,

Et celsa dominam laetus de rupe salutat;

Libera sidereae plaudit Ferraria nymphae

Dona ferens, mox et placido gratatur amanti.

335 Haec uos haud ingrata uiae solatia, nymphae

Aeriae, dum Flaminiae tranamus et amnes,

Et colles Piceni, et non uada tuta Truenti,

Dum praecutinas cautis, cauaque hostia Aterni,

Pelignumque solum, celebrataque flumina Musis,

340 Dum marrucinos colles, sitientiaque arua

Gargani peragramus et arenti Aufidon ora,

Et mecum cecinisse et iter lenisse canendo

Ac durum iuuet accentu mollisse laborem.

161

Sic uobis, nymphae, aeternum sit ludere, sic uos

345 Et gelidae accipiant ualles et flumina fessas.

Ipsa etiam ardenti gaudet defensa Leone

Vsta siti et latis fundens se Daunia campis,

Quaeque nitet pigro tellus madefacta Galeso;

Et tellus late ingenti circumdata Sile

350 Diues agris, diues pecoris, longe optima nutrix

Lenaeae uitis, ditique argentea gleba,

Clarorum inuentrix studiorum, atque aemula diuis,

Magna uiris, magna ingeniis atque urbibus ingens;

Ac paruo distincta freto, oblatrante Charybdi,

355 Insula terrificis Aetnae celebrata caminis,

Cyclopum domus, et cupido loca peruia Diti.

Dum ferrugineo rapitur Proserpina curru,

Ad manesque iter ingrediens noua subruit antra,

Atque ea, quaesitam post natam Ereboque repertam

360 Monstratam et segetem mortalibus, horrea genti

Constituit dea, quae siculis dominatur in aruis;

Deque fame quotiens hominum genus omne laborat,

Antraque horreaque et cerealia claustra relaxat

Ac saturat laetas renouatis frugibus urbes.

365 Has gentes Leo, siderea dum spectat ab arce,

Florentisque manus uidet, exsultatque uidendo,

Ingentes illos animos ingentia ad acta

Suscitat, imperiique animos accendit ad arma

Horrificus. Sentit tacito noua gaudia corde

370 Delius, admiransque armos et pectora saeui

Quadrupedis, laeto fulgentia lumina uultu

Figit in Italiam, et genti gratatur et urbi,

Quae quondam Euro praescripsit Zephyroque Notoque,

Et Boreae imposuit leges, suaque intulit arma

375 Oceano, nunc templa deum et solennia curat,

Sacra colens, magno et ritus iam praeficit orbi.

Mox terram altricemque uirum imperiique parentem,

162

Et leges condentem, et diis pia sacra ferentem

Commendatque Ioui, atque Italum fouet auctor honores.

380 Annuit his precibus diuum pater. Inde fluit sors

Imperii magnarum et opum, et reuerentia legum.

Phoenissas etiam gentes chaldaeaque regna,

Antiquum genus, irradiant fulgentia monstri

Vellera phoebei. Nam quos de rupibus altis

385 Pyrene spectat populos, quaeque aurea findit

Vnda Tagi, quaeque arua secat Sicorisque uagique

Fontis Anas multoque trahens se gurgite Iberus,

Qua uasto circum pugnax Hispania ponto

Alluitur, quaque ora maris se celtica tuscae

390 Porrigit in portum Lunae, ac Tyrrhenia cultos

Ostentat colles, atque in mare soluitur Arnus

Clarus opum felixque operum atque insignis honorum,

Aurea quem gemino iungit Florentia ponte;

Parte alia solem ad rapidum clymeneiaque astra

395 Laudatos Arabum campos, pinguemque Sabaeum,

Eudaemon qua felici nitet inclyta gleba

(Betius hanc Zamete fluens lauit haerbiger amnis,

Et qui thura Laris foecundis miscet arenis

Stillantem euoluens in persica litora myrram,

400 Hanc ripa frondente uagus sinuantibus undis

Hormanus foecundat, et in uada caeca Priones

Sese agitans, dum coeruleo prouectus ab alueo

Intrat Erythraeum per pascua laeta profundum),

Haemonius sibi iura senex haec uindicat. Inde

405 Iupiter hos populos placido fouet anxius astro,

Ac terram myrrae matrem stirpisque parentem,

Thuriferae miratur opimo germine laetam,

Bis ferat ut segetes anno, bis poma ministret.

At Parthos, genus acre, propinquaque Persidos arua,

410 Et latos Medorum agros taurina tuentur

Cornua, quaque Asiae litus se porrigit, et qua

163

Cyclades insanum tundunt mare, notaque Cypros

Ostentat paphias candenti marmore turres,

Ac sedis, Erycina, tuas, quibus aurea quondam

415 Fulgebas. Hinc ipsa urbes, hinc oppida gentemque

Inuisens et blanda foues, et amica tueris,

Et fontis memor et nemorum, quis sedula natum

Formabas docilem hamatae se aptare pharetrae,

Tendere mox arcum, et celeres tentare sagittas

420 In uolucres prima expertum. Illae ut amabile telum

Senserunt, placida Idalium impleuere querela,

Murmuraque ingemuere leues. Strepit incitus ales

In uenerem. Certos iterat puer impiger ictus,

Inde feras pecudesque petens grauiore sagitta.

425 Ipsa, faces iaculata, nouum post uulnera uulnus

Infligis: caluere ferae, grexque omnis in ignem

Incensus furit. Hic audax puer aptat in ipsos

Pastores ramum, quem stirpe athamantide uulsum

Mater acidalio continxerat amne. Ibi uulgus

430 Pastorum pecudesque interque armenta ferasque

Ingemuit: siluae insolita sonuere querela.

Tum Charites fudere nouos e fonte liquores,

Vulnera quis gemitusque et acuti in corde dolores

Sedantur; tunc ipsa, sinum nudata, papillas

435 Exeris: effulxit iubar, ac de pectore eburno

Afflarunt gelidae Zephyris felicibus aurae,

Quis aestus recreas iuuenum lenisque dolorem.

Hic uideas amnem ad rapidum uiridante sub alno

Pastores miscere nouas per prata choreas;

440 Hic primum cecinit teneros noua fistula amores,

Insuetumque suae carmen modulatur amicae

Vpilio; assueuere choris Dryadesque Napaeaeque,

Et Panes socii, et nemorum montana propago.

Tum primum nymphae heroem, heros heroinen

445 Arsit; amant heroes, amat pastoria turba.

164

Ipsa inter medios iuuenes mediasque puellas

Compta canis, siluasque moues et flumina sistis,

Et circum pictae uariant sua rostra uolucres.

Has artes Cypros atque haec incunabula nato

450 Prima dedit, primosque tibi monstrauit amores.

Nanque in acidalii frondoso margine fontis

Ducebas nitidum properanti pollice plectrum;

Conueniunt nymphae ad cantum properatque iuuentus

Pastorum, simul heroes, simul heroinae,

455 Et Panes montanicolae, quosque acer in ignem

Egit Amor. Coeptae choreae. Vox omnis amantum

Vna fuit: "Mihi parce puer, mihi parce puella,

O niueo candore puer, roseo ore puella."

Ecce autem phario ueniens de litore pastor,

460 Commotus fama chorearum et honore canendi.

Astitit, obstupuitque una: obstupuere puellae

Miratae pastorem. Etenim coma mollis, et illi

Qui coelo possent superos deducere ocelli,

Quis ignem, dea, quis sensus instinguis amandi

465 Fixa tuens. Arsit Dryas, hinc arsere Napaeae

Indignantem animis et tristi corde rigentem.

Hic Amor ipse duas gutta ex amathuside tinctas

Selegitque arcu innitens strinxitque sagittas,

Quo uictor duplici geminaret uulnera telo.

470 Hae ualidis agitatae Euris et uiribus actae

Confligunt simul, et celeres strinxere fauillas

Incensae illisu rapido, et fax ignea fulxit

Aucta Noto. At tacitos intus calor urit amantes.

Altera niligenam puerum ad praecordia fixit:

475 Obriguere gelu uenae, sed flamma medullas

Vrit agens, correptum adolent incendia pectus.

Ignorat tamen, unde faces, unde acta sagitta;

Nunc pallor, nunc purpureus color ore recursat,

Ac multa e uario uolitant suspiria corde.

165

480 Altera detorsitque iter, ac uestigia ab ictu

Laeua petit: laeua sensisti e parte sagittam

Errantis mater pueri; longe ingemis. Ille

Ridet, et implicitus collo blanditur amanti,

Admotusque sinu nudato atque oscula fingens

485 Ignotum matri diffudit in ossa uenenum.

Cuius ubi tibi uis est cognita, tingis et illo

Docta faces, quis corda afflas mentesque deorum,

Cogis et humanis superos pallescere curis,

Inque bouem mugire patrem et freta longa secare.

490 Te nati telum, patria tellure relicta,

Pastoremque sequi iubet et pastoria iussa,

Te Memphis dolet errantem prope flumina Nili,

Te Nilus miseratur ad haerbida prata gementem,

Cum tenerum exanimata fouens lacrimaris Adonim,

495 Et Marti praefers pastorem, et flumina coelo.

Hos numeros celebrate, aurae, oceanitides aurae,

Et Cypron cantate et fontem amathusidis undae,

Vnde meos et foui aestus et uulnera laui,

Cum ualles: "Ariadna", nemusque: "Ariadna" referrent,

500 Et miserata graues iterarent litora questus.

Non Babylon, non quae ora inter Tigrimque uagumque

Euphraten, non quae assyrio riget ora calore,

Non Crete quondam Iouis incunabula magni,

Nec ueteres Graiorum urbes, nec achaica regna

505 Virginis ingentes alas et brachia uultu

Non laeto aspiciunt, non Virginis inclyta dextra

Protegit has, non Mercurii uariabile sidus,

Ingeniique bonis et linguae laudibus ornat.

Scilicet hic patriam antiquam dulcisque recessus

510 Cyllenen meminit, lususque in montibus actos,

Dum pueris puer immistus per gramen ad umbram

Et choreas agit, et dulcem modulatur auenam,

Et primus nudae meditatur dona palestrae.

166

Saepe illum genitrix, silua dum quaerit in alta,

515 Hirsuta committentem agnum in praelia fronte

Inuenit et cauta reuocantem in uerbera dextra;

Saepe suas leui curas in cortice fagi

Testantem, et scripto signantem carmina trunco:

"Quid fugis, o formosa Dryas? Qui te puer optat,

520 Lilia cana nouem dono dat, datque hyacinthos

Florenti intextos amarantho, et cypride fronde.

Haec puer; ast olim cupidas quoque pectoris auras,

Osculaque intactis seruat tibi roscida labris."

Finitimos uero Thraces, rhodopeiaque arua,

525 Haemumque, Hebrumque, et Macedum quondam inclyta regna,

Illyricos etiam tractus, uagaque ora Timaui,

Et Gangem late undantem, et gangetida terram,

Gangaridumque domos dites, adamantidaque oram,

Quaque Arius stagnante uado fluit et ruit inde

530 Gemmiferos uoluens latices atque aurea saxa

Aegoceros imo ascendens prospectat ab orbe,

Falciferoque seni et populos commendat et urbes.

Non Mariam, non longiflui lata hostia Nili,

Aut campos, Aegypte, tuos, aut pinguia culta

535 Cyrenes, non Marmaridum loca torrida ab aestu,

Hyrcaniue sinum maris, aut quos aspera saltus

Armeniae Tigris colit et uagus ambit Araxes

Aut arcas puer, aut Geminorum cura laconum

Negligit; aut laetos felici uellere Seras

540 Deserit alma Venus, iustae aut trutina aurea Librae.

Haec quos Gardamonis populos, quos et Zariaspes

Alluit et ripis Ochus insignitus opacis,

Et quae turrigeris insurgunt moenia Bactris;

Haec quos e scyticis delabens montibus Indus,

545 Sandabalisque rigant campos, casperiaque arua,

Indus aquis, Indus populis, auro effluus Indus,

Regnatorque hominum heoi et rex maximus orbis,

167

Atque alio sub sole nigrantis Oasidis oras,

Qua libyco subiecta iugo squalescit et atris

550 Stagnat Muris aquis, uasta et mons surgit arena,

Atque abit in celebrem mareotis lympha paludem,

Quaque uetus Thebe centum stetit inclyta portis,

Imperitans moderatur et usta caloribus antra;

Quis passim nudi iuuenes nudaeque puellae

555 Optatos agitant lusus et, pectore nudo

Complexi, socio ducunt sua gaudia nexu;

Quis et pauperies comes est, comes alma uoluptas,

Et solem odere, et tenebris laetantur opacis.

Nec phrygio iuueni studium aut sua cura recessit

560 Terrarum. Nanque hinc gelidos regit axe propinquo

Sauromatas arcu insignes et acinace curuo,

Et quos Oxa palus, quos et uada longa secutus

Percurrit, uarias miscens secum Oxus arenas;

Illinc Aethiopum campos sitientiaque arua,

565 Et uastos Arabum fines, immania tesqua,

Immitesque elephantum oras, azania regna

Qua se barbaricum in pelagus spumante fragore

Rhaptus agit, secat et rapidi fera litora ponti

Ac tractus secat, humano quis sanguine pasta

570 Gens errat nemorosa, ferunt cui pabula caedes,

Et potum cruor expressaeque ex osse medullae.

Parte alia rursum in pelagus se proripit ingens

Zingis, et immanes pascuntur iusta elephanti.

Post Coloa stagnante uagus fluit aequore aperto

575 Astapus, et socio iungit sua flumina Nilo,

Iungit et Astaborae, et Blemium hinc populatur arenas,

Illinc memnonios cursu secat improbus agros.

Hos fouet idaeus puer, ut nec frigus iniquae

Sarmatidos, nec saeua senex incendia uitet

580 Aethiopum extremo aspiciens Saturnus ab orbe.

Ast Tingin, Bochique domos, habitataque Mauris

168

Tecta, deosque humeris coelumque Atlanta ferentem,

Insignisque auro et pomis radiantibus hortos

Hesperidum, ac deserta siti getula leonumque

585 Arua fame Mars omnipotens et Scorpius ardens

Inspectant laeti coelo, et sua iura tuentur;

Hic chelis, ille ense potens, quis culta Syrorum,

Cappadocumque agros, quis commagenia rura

Defensant, moresque uiris et munera monstrant.

590 Finitimam Cilicum gentem, iugaque edita Tauri

Et flexus, uage Cydne, tuos, saltusque malignos

Pamphiliae, et fuluas rapidi Eurymedontis arenas,

Felicesque Hermi ripas, rutilantiaque auro

Litora Pactoli, et florentis Maeonas armis

595 Cura Iouis fouet, insignitaque Piscibus astra

Irradiant. Colit hos Garamas desertaque tellus

Aethiopum, colit exustis Nasamonius aruis,

Tuspique, Arcagorique, incensaque solibus ora,

Quique tenent uacua arua et sole incocta Anagombri,

600 Quique aestu sitientem agrum uicinaque Syrti

Litora Fazani, desertaque inhospita uersant.

At Cancer noctisque decus latonia Virgo

Lotophagum sedes tenet, et quos Bagrada saltus

Infidusque secat Cynips et punica late

605 Litora, quaque uagus se tollit in aequora triton,

Et formidatas olim Chartaginis arces

Ac latebras, Masinissa, tuas cauaque antra leonum,

Aetaeos etiam fines, squalentiaque arua

Colchidos et saeuae non hospita litora Ponti,

610 Quasque oras Phasis rigat et quas spectat ab alto

Vertice piniferis Ide circumdata siluis,

Ide altrix siluarum, Ide foecunda ferarum,

Irriguos Ide fundens de rupibus amnes.

Quos iusta phrygiae per opaca umbracula nymphae

615 Aestatem prohibent, nudataque corpora lymphis

169

Praecipitant; nitet in mediis argenteus undis

Candor, et ex imo fulget uaga purpura fonte

Et roseus color. Hic tremulae per coerula flammae

Scintillant, quas illae oculis iaculantur; ibi acer

620 Obseruans Amor, acer ibi sua tela sagittas

Vstulat igne nouo flammisque recentibus armat,

Ac noua per phrygios meditatur praelia campos

Insultans. Calet omnis ager, calet Asia et ipse

Extremo uoluens incendia fonte Caicus.

625 Bithynos etiam colles iugaque alta Cytori,

Et freta cyaneas inter currentia cautis

Luna tenet summoque nitens in cardine Cancer,

Quaeque olim pegasea ratis loca legit; ubi ingens

Alcides actus furiis uictusque dolore,

630 Immemor ipse sui, clauaeque oblitus et amens

Errauit, cum ripae illum ac resonantia saxa,

Illum amnes, illum antra procul uallesque referrent,

Clamantem: "Mihi reddite Hylan" totiensque gementem,

Tundentemque Hyla nemus, aequor Hyla replentem.

635 Has illi poenas Cytherea irata parauit,

Quodque apio insignire comam, quod tempora myrto

Abnuerat, cum laeta illum ad carchesia uictor

Oenides omnemque una Calidona uocasset,

Gaudentemque apri spoliis et uirginis actis.

640 Sit mihi fas, nymphae aonides, dum litora curro,

Quae quondam cithara modulans percurrerat Orpheus,

Sit fas Alcidae luctum puerique rapinam

Et canere, et longum cantu mulcere laborem.

Dum uocem ualles referunt, dumque ipsa canentum

645 Murmura responsant et ripae, et litora, et ipse

Conscius erroris fons, et loca conscia questus,

(Vestrum opus) ut fessae reparentur carmine uires,

Assit et extremis decor et sua gratia dictis.

Appulerat Mysorum agris magnetias Argo,

170

650 Cum tenero comitatus Hyla petit impiger alti

Alcides iuga per densum frondentia montis.

Hic septem capit errantis per deuia ceruos,

Septem arcu pedibus binos et robore plantae

Insignes maculis primoque ad tempora cornu.

655 Hos puer attrectare manu palmisque fouere

Incipit, et tereti subnectit uincula collo

Exsultans praeda et maculosis pelle gemellis.

Hic heros fessus cursu per gramen ad undam

Ingentis artus sternit, clauamque trinodem

660 Suspendit trunco, et pharetrae caput aptat honustae;

Inuitat somnos labor et uicinia fontis,

Vmbraque textilibus circum uariata corymbis.

Ipse autem fons perspicuis argenteus undis.

Albescunt imo sparsi rutilantque lapilli,

665 Quos huc illuc subsiliens uomit unda; quiescunt

Mox illi, pictaque solum uariatur arena.

Laetantur uitreis errantia lumina in undis;

In summo natat umbra, natant ramique comaeque

Frondentes, sol per tenuis uaga lumina rimas

670 Irradiat, uariant umbrae uariantibus auris;

Pendula per nitidum currunt umbracula fontem,

Murmuraque in solis strepitant resonantia siluis,

Quae lenis mouet aura, mouet recinentia ramis

Ora auium et uario resonant caua guttura cantu.

675 At circum atque ipso crepitantis margine riui

Ver halat, roseusque decor se fundit ad auras,

Liliaque in uiridi spirant canentia thyrso,

Et memor ingratam moeret narcissus ad undam;

Tum uiolae e patulis redolentia munera ramis

680 Praetendunt laetos flores implexaque serta

Spirantis rarum ueris decus. Enitet inter

Illustris passim floris monumentaque diuum

Flos rarus, flos ipse hominum uix cognitus ulli;

171

Heroes norunt et semideique deique,

685 Iupiter hoc thalamos iubet, hoc iubet aurea coniux

Rorari genialem aulam, cum laetus uterque

Laeta agitat sociosque parant coniungere somnos.

Hos inter gratam Alcidae per membra quietem

Stillarat sopor, et fessos recreauerat artus.

690 Ipse autem somno grauior uictusque sopore

Horrentemque animam late de pectore anhelus

Efflabat. Nymphae, insolito de fonte fragore

Excitae, liquidis caput exeruere sub undis;

Vtque uirum uidere per haerbida prata iacentem,

695 Tendentemque artus, mento setisque rigentem,

Claudentemque superciliis caua lumina, risum

Ingeminant: laetis interstrepit unda cachinnis.

Ridebant aliae stertentem heroa; sed haerens

In puero non ipsa oculos, non lumina torquet

700 Blanda Earis, sentitque deae zephiritidis arcum

Tabificum ultricesque manus. Ea, colle propinquo

Insidians, telum idalium, immedicabile telum

Perstrinxit, sullatum alte intinctumque ueneno

Fontis acidalii. Hoc etenim dea cypria telo

705 Vtitur in nymphas, quotiens mortalia nymphis

Obiicit ora, hominumque deas pertentat amore.

Interea, catulis puer ad praesaepe ligatis,

Ludebat, pexosque manu mulcebat, et haerbas

Selectas dabat, et misto inter cornua flore

710 Intexens uiridi caput insignibat acantho.

Mox ipso infelix puer, ipso in margine laetos

Infelix lauat, et uitream depectit ad undam

Rorantis hudo latice atque aspergine cana.

Senserunt catuli fontem notum. Ah puer, ah sors

715 Dira deum. Saliere feri, puerumque sub undas

Traxerunt. Terque ipse manu pedibusque humerisque

Obnitens clamauit herum: ter candida Nais

172

Ora manu pressans liquidum ui traxit in amnem,

Atque amplexa suis pauitantem condit in antris

720 Fulgentem tamen ora, oculisque comaque decentem.

Illa quidem puero fruitur. Sed flaua Nychia,

Et nigris Eunice oculis petulansque procaxque,

Atque umbrae Melis consueta, Adranea recessu

Picta genas tortisque comis et nuda papillas,

725 Ac nunc multa suo fundens suspiria corde,

Tabescunt miserae inuidia latitantque sub antris.

Septem Earis malesana dies, septem anxia noctis

Cum puero insomnes agit, ut neque parcat amanti,

Nec parcat rursum ipsa sibi, sed perdita et amens

730 Deperit illum oculis, amenti et deperit ore

Perdita; mox clauso exanimis collabitur antro.

Ast heros somno excitus pauitansque dolensque

Quaerit Hylan, repetitque et Hylan. Nemora auia longe

Responsant, iterantque et Hylan. Puer abditus antro

735 Ipse quidem responsa refert; sed nympha, sed antri,

Occlusaeque fores, molesque immanis aquarum

Aduersans prohibent superas attingere ad auras.

Luctatur sed uox, intusque offensa resultat,

Atque obscura procul reuolutaque bombit imago.

740 Errabat miser Alcides gemitu obuia complens:

Praecipitem nunc ardor agit, nunc uicta dolore

Genua labant, nunc mugitus per saxa resultans

Inuentum promittit Hylan, modo lusus et exspes

Arcumque clauamque ueneficamque pharetram

745 Turbat humi; mox amisso praefertur amante.

Iamque oculi, iam uox defecerat. Ecce per amnem

Visus Hylas. Vocem ingentem dedit excitus heros,

In mediosque salit fluctus et brachia tendit.

Exili tum uoce puer: "Mihi gloria in amne est,

750 Care parens, absiste queri, sat terra, sat aequor,

Satque tui socium me iam nouere labores;

173

Sat sit Hylan sudasse tuae sub pondere clauae.

Iam requies mihi parta et hymen et numen in unda:

Viue memor, nostrosque animo seruabis amores."

755 Hic lacrimas dedit atque extendit ad oscula uultus

Purpureos; uani rapuere sed oscula uenti.

Sectatur properantem heros, sed coerula coniux

Sectantisque oculis nubem obiicit, et uetat antro

Indugredi. Tales reddit de pectore uoces

760 Alcides: "Mihi care puer, tua gloria laudi

Atque undis iam parta quies et numen in amne,

Inuidiae coniux et amante et coniuge felix;

In claua mihi nomen Hylae libycaque pharetra;

Pulchcr Hylas, regnabit Hylas in pectore nostro:

765 Sis facilis, nostrosque iuues in parte labores."

Dixit, et ingentem uiridi de cespite collem

Erigit attollitque manu: componitur ara

In medio, lecti flores et olentia serta

Sparguntur; gestati arcus grauidaeque pharetrae

770 Stant super, et rutilas uoluunt incendia flammas.

Ipse aram nouies lustrans bona uerba precatur

Cum gemitu, nouies et Hylan de more salutat.

Visus Hylas media flores quoque sumere ab ara.

Hinc iter ad Phasim ingeminat, minuitque dolorem

775 Ipsa dies, desiderio uis addita crescit,

Mensque resurgentis renouat sub pectore curas,

Quae fossum excipiunt uariae et comitantur euntem,

Litora dum properans legit et caua flumina tranat;

Solantur tamen in tenebris insomnia et umbra

780 Obuersans oculis et Hylae amplexantis imago.

Forsitan et quos quisque deus per pectora sensus

Excitet et quales nascenti sidera mores

Portendant, canerem, diuersaque fata, uirorum

Quae facies, uigor aut membris, quae robora cuique,

785 Quod studium, quodque ingenium uisque insita cordi,

174

Vt rerum series et coepti carminis ordo

Postulat, et toto passim ferremur olympo,

Scitantes quae uis superum ac fortuna locorum,

Astra deum quid iuncta simul, quid, ab orbe remoto

790 Dum certant, quid, cum radio intueantur amico,

Promittant, qua parte fauor, quaue ira deorum

Eueniat, mors unde repens, aut tempora uitae,

Quaeque hominum generi coelo ducuntur ab ipso;

Verum ingens dolor et fatum insolabile magni

795 Herculis, ac totum lamenta audita per orbem

Crescentem natae luctum immedicataque duro

Vulnera retractant ferro, ac noua robora sumit

Cura recens, semperque nouos dolor incutit ictus.

Non potuit famulantem heros, socia arma ferentem

800 Victor apri excisorque hydrae domitorque ferarum,

Non ualuit pueri casum nymphaeque rapinas

Ferre deus. Mihi nata seni, mihi filia patri

Eripitur. Crescat dolor et noua cura resurgat.

Parcite, Pierides, nostroque absistite luctu.

805 Vos laetos agitare choros iuuet; ite, puellae,

Ite, deae. Tuque, o toto dux praeuia coelo

Vranie, proprios repetens age, diua, recessus:

Ipsa tibi dulcem in thalamis meditabere cantum.

Funera nos lacrimaeque decent. Procul este, Napaeae,

810 Este procul, Dryades, cultaeque in carmine nymphae,

Liquentisque amnes colite et colite ocia siluis.

Forsitan et te, Aurora, iuuet, dum Memnona luges,

Et nostras audire tuasque iterare querelas.

Sed dolor et lamenta nigro comitentur amictu,

815 Quaeque aerumna meos non deserit anxia questus;

Sed comites estote, aurae, atque fauete querenti

Et uoces geminate et luctum intendite nostrum,

Fidae aurae, comites saeui testesque doloris.

Certo ego felicis tedas dulcisque hymenaeos,

175

820 Nata, tibi carosque parabam e stirpe nepotes,

Fingebamque et aui lusus, numerosaque uerba

Ad cunas, cantusque senex meditabar aniles.

En miserae patris tedae? Hosne senex hymenaeos

Aspicio? Sunt haec solatia grata nepotum?

825 Nata, iaces, nec blanda senem, nec filia patrem

Alloqueris, sed muta siles, sed lumina condis.

Hoc meruit pater infelix? Age, nata, reclusos

Et sustolle oculos et me solare querentem.

O uanum desiderium et spes patris inanes:

830 En tabes. Decor ille tuus quo, nata, recessit,

Deliciae matris miserae? Tibi dona parabat

Et lusus dignos hymenaeo et coniuge uestes:

Pro donis lusuque et pro laetis hymenaeis

Liquisti luctum et lacrimas atque aera nigrum.

835 Ornabam tibi serta domi, syriumque liquorem

Ad thalamos geminae, geminae tua cura sorores

Fundebant. Quid pro sertis syrioque liquore

Liquisti? Sine sole dies, sine sidere noctes,

Insomnis noctes. Fesso tibi uagit ab ore

840 Frater, et in cunis questus exercet amaros:

Has illi illecebras, haec ludicra blanda relinquis.

At patri uetus ulcus et insanabile uulnus

Liquisti, aeternos luctus, miseramque parenti

Caniciem. O qui me patrem, qui forte parentem

845 Syrtibus in mediis statuat, saxisue Promethei,

Qui rapidas instiget aues et uulturis ungues?

Non mihi te belli rabies, non aspera ponti

Tempestas, non missa polo flagrante ruina

Eripuit, tellusue graui concussa tremore,

850 Aut quae sunt miseris discrimina plurima terris:

Ipse mihi flos aetatis speciesque pudorque,

Et grauitas generosa, oculisque afflata uenustas

(Heu, quod, iuncta simul dum sunt, bona plurima certant)

176

Eripuit tete. Ipsa sibi probitasque decorumque

855 Iniecere manum, et fato sua iura dedere.

Quae, superi, quae saeuities. Molitur ab ortu

Sol cursum, pergitque iter, et spatia ardua lustrans

Conficit, occiduum dum progrediatur ad orbem;

At uitae spatium incertum, et persaepe senectus

860 Ingruit in medio cursu uellitque iuuentae

Languentem florem, et spoliat spe diuite ramos.

Anne mihi ante oculos grata obuersatur imago,

Qua mihi te quondam, mea Lucia, qua mihi tete

Laeta oculis, blanda aspectu, pulcherrima cultu

865 Consueras offerre? En aspicio ora decusque

Egregium formae et tot honestae frontis honores?

Laetantem amplexu excipio et patria oscula iungo;

Affaris iam blanda senem, officiosa parentem;

Excutiunt mihi iam lacrimas noua gaudia. Demens,

870 Ac demens pater infelixque parensque senexque,

Funde nouas lacrimas, ne te iam ludat imago

Et sensus memor et mentis spes credula uanae.

Nil, heu, nil reliquum iam Lucia. Cessit in auras,

Vel somno similis, uel inani corporis umbrae;

875 Aut iacet in parua tantum cinis abditus urna.

Num coelo forsanque recens nitet aurea sidus?

Illam coelicolae inspectant? Illam heroinae

Mirantur? Clarum nota inter sidera lumen

Ipsa micat noua lux, coelo decus addita et astris?

880 Nata, queror. Reptantem auris coeloque uagantem,

Astra recensentem numerosque et signa notantem,

Heu fallax natarum amor, heu male grata, nec ore

Appellans, nec uoce petens patrem ipsa uocasti.

Saltem, o saltem oculos ad lumina nostra reflexes.

885 Ah diras patrum spes et solatia dira;

Ne coelo, ne diis pietas. An forte nec ipso

Splendescis coelo, tenebrisque adoperta profundis

177

Caligas nigricans? Pereat lux, omnia noctem

Ingeminent, tenebraeque cauo dominentur olympo.

890 Sed iam o sed desiste, dolor. Mihi roscida flauo

Exsurgens Aurora nouum iubar aequore tollit;

Praeradiat caput auricomum, roseusque per auras

It decor, eque genis stillat ros fusus eburnis.

Nunc axem, dea, nunc currus, age, pelle uolantis,

895 Funde diem, sparge heoam dux prauia lucem,

Pande sinus: natam aspicio. Tecum aurea curru

Lucifero et sociis tecum secat aethera bigis,

Blanditurque oculis, lacrimas quoque laeta parentis

Aspectu ciet, et blando mea Lucia ab ore

900 Appellatque patrem, summo et sua brachia curru

Exerit inuitatque senem. Iam, filia, fulges

Insuetum iubar, ardescunt iam tempora, iam iam

In radios abeunt crines; en fulgidus ora

Accendit splendor, micat en lux ignea circum

905 Perque genas, totoque nitor se fundit olympo.

Exoritur iam sol. Radiis en Lucia solis

Excipitur, roseoque sinu complexa nitentem

Illustratque diem, et super aethera fulget apertum,

Atque nouum coelo decus et noua lumina terris

910 Diffundit: lucem inde aurae sensere recentem,

Clarior et solito diffulxit ab aethere Titan.

Ergo ubi postremum in cinerem squalentiaque ossa

Soluerit, et longo tempus me absumpserit aeuo,

Quaeque leuis tumulos circum obuersabitur umbra,

915 Abscondet nox, et nube obdensarit opaca,

Forsitan e coelo aspiciens, nec passa parentem

Obduci tenebris, nigrantia nubila late

Differet, et patrium longe indignata sepulcrum

Nocte premi et densa manes caligine condi,

920 Effundet rutilantem alto de culmine lucem,

Et totum in radios clara inflammabit olympum,

178

Illustrans monumenta patris decora inclyta fama.

Fama ipsa assistens tumulo cum uestibus aureis,

Ore ingens, ac uoce ingens, ingentibus alis

925 Per populos late ingenti mea nomina plausu

Vulgabit, titulosque feret per secula nostros,

Plaudentesque meis resonabunt laudibus aurae;

Viuet et extento celeber Iouianus in aeuo.

Nec derunt, mutum ad cinerem qui grata locuti

930 Oblectent manes cantu, atque haec pectore uersent:

"Huic puero quantum aonides tribuere puellae,

Castalii quem fontis aquis lauere, et opaca

Tempora cinxerunt lauru, fouere et in antris

Assuetum choreis Musarum. Hinc pectore anhelo

935 Lustrantem idalium nemus et loca consita Amorum

Et Charites docuere uiam, uoluere et amantem,

Atque faces tractare deae atque Cupidinis arcus,

Mox paphiam canere ad citharam. Procul antra canenti

Assultant, resonat uirides formosa per umbras

940 Fannia, perque suas strepitant suspiria myrtos,

Et percussa graues iterant iuga frondea curas.

Post iuueni patuere adytis manifesta reclusis

Templa, quibus secreta deum sapientia pandit,

Naturaeque artes docet et praecepta recludit

945 Viuendi. Hic illa e media testudine templi

Hortaturque monetque uiros, foribusque adapertis

Admittit meritos, excludit inutile uulgus

Detestans. Inde ipse animum formauit, et omnes

Explicuit uitae mores, monstrauit et artis

950 Ingenuas, totumque audax Helicona pererrans

Nil intentatum ingenio dimisit inertem.

Is digito increpuitque lyram, lusitque canendo

Ad cyathos, idem ad thalamos Hymenaeon amatos

Pellexit cantu, cecinitque admota cubili

955 Antiniana sales notos, nec defuit illi

179

Rustica quae tenerum modulata est fistula carmen.

Ingemuit simul ad tumulos, lacrimosaque amantum

Funera, dum e solis uiolae afflauere sepulcris;

Instruxitque alas equitum, ac sertoria signa

960 Extulit Hesperiae in campis, tinxitque cruore

Arua super; tumuitque amnis, dum gurgite mersat

Arma, uiros, phalerasque, et corpora quadrupedantum.

Idem ausus maris undisonos inuadere campos,

Rettulit austerae salsus sapor unde lacunae,

965 Rettulit unde cadant himbres, unde intonet aether,

Prodeat unde comata, cauo quoue Iris ab antro,

Ausus in emotos aurarum irrumpere tractus.

Macte animo, macte ingenio, cui limina coeli

Stellatae et patuere fores, quem cardine laxo

970 Fataque, fortunasque uirum, ac decreta deorum

Nosse fuit, superumque adytus intrare repostos

Rimantem, et caecas reserantem in fata latebras.

Ergo agedum, nymphae sebethides, eia age, nymphae,

Et myrto tumulum ornate atque incingite lauru,

975 Purpureamque adhibete rosam atque effundite nardum.

Canentem, dea, frondentem, dea, iunge et oliuam,

Quae pacem dea concilias. Hic ocia pacemque

Italiae peperit fessae, uiolentaque bella

Sustulit immersitque chao, atque in ualle maligna

980 Abdidit, et duplici religauit uincta catena,

Proscripsitque Erebo, portisque inclusit ahenis,

Ociaque hesperias iussit regnare per urbes."