1v1.0014104216

XÃ HỘI HỌC ĐẠI CƯƠNG

Giảng viên: TS. Lê Ngọc Thông

2v1.0014104216

BÀI 3PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

XÃ HỘI HỌC

Giảng viên: TS. Lê Ngọc Thông

3v1.0014104216

MỤC TIÊU BÀI HỌC

Sử dụng được các phương pháp, kỹ thuật nghiên cứu 1 vấn đề xã hội đểcó thể tự triển khai nghiên cứu.

Rèn luyện được kỹ năng nghiên cứu một vấn đề xã hội học cụ thể.

4v1.0014104216

CÁC KIẾN THỨC CẦN CÓ

Người học cần được trang bị trước một số cáckiến thức cơ bản từ các môn học:

• Triết học;

• Tâm lý học;

• Sử học.

5v1.0014104216

HƯỚNG DẪN HỌC

• Xem bài giảng đầy đủ và tóm tắt những nộidung chính của từng bài.

• Tích cực thảo luận trên diễn đàn và đặt câu hỏingay nếu có thắc mắc.

• Làm các bài tập và luyện thi trắc nghiệm theoyêu cầu từng bài.

6v1.0014104216

CẤU TRÚC NỘI DUNG

Phương pháp nghiên cứu xã hội học3.2

Phương pháp nghiên cứu điều tra xã hội học3.3

Một số khái niệm trong phương pháp nghiên cứu xã hội học3.1

Xã hội hóa kết quả điều tra nghiên cứu xã hội học3.4

7v1.0014104216

3.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM TRONG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC

Khoa họcBản chất của khoa học Tiêu chí của một khoa học

Phương phápnghiên cứukhoa học

Nghiên cứuxã hội học

Phương pháp Phương pháp luận Phương pháp luậnxã hội học

8v1.0014104216

3.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM TRONG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC

• Mục đích nghiên cứu là gì? Nhằm vào việc gì? Phục vụ cho điều gì?

• Cấu trúc của phương pháp luận nghiên cứu khoa học

• Cách tiếp cận cơ bản của XHH

Cơ cấu – chức năng;

Xung đột – mâu thuẫn xã hội;

Tương tác biểu trưng.

1. Luận đề 2. Luận cứ

3. Luận chứng

Lý thuyết hậu hiện đại

9v1.0014104216

3.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM TRONG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC (tiếp theo)

• Các bước cơ bản trong nghiên cứu khoa học

Quan sát sự vật, hiện tượng

Phát hiện và đặt vấn đềnghiên cứu

Đặt giả thuyết nghiên cứu(hay luận đề)

Xây dựng luận chứng

Tìm luận cứ lý thuyết vàthực tiễn

Xử lý thông tin, phân tích

Tổng hợp kết quả, kết luận, khuyến nghị

Phương pháp (Methods)

“Tác giả đã làm gì”

(What did you do?)

• Thiết kế nghiên cứu;

• Đối tượng nghiên cứu;

• Phương pháp đo lường;

• Phương pháp phân tích dữ liệu.

10v1.0014104216

3.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM TRONG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC (tiếp theo)

• Các yếu tố cơ bản của mô hình nghiên cứu

Mục tiêu, đối tượng(biến phụ thuộc)

Nhân tố tác động 1(biến độc lập 1)

Nhân tố tác động x(biến độc lập x)

Nhân tố tác động n(biến độc lập n)

Nhân tố tác động 3(biến độc lập 3)

11v1.0014104216

3.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC

3.2.1. Phương pháp quan sát

3.2.2. Phương pháp thực nghiệm

3.2.3. Phương pháp phỏng vấn

3.2.4. Phương pháp An-két

3.2.5. Phương pháp phân tích tài liệu

12v1.0014104216

3.2.1. PHƯƠNG PHÁP QUAN SÁT

• Khái niệm:

Phương pháp thu thập thông tin từ thực tế xã hội;

Dùng các tri giác: Nghe, nhìn, ghi chép…

Thu nhận các thông tin.

• Xây dựng kế hoạch quan sát: Kỹ thuật quan sát và tiến trình quan sát.

Xác định vấn đề, nội dung, tiêu chí, mục đích;

Thiết lập một chương trình/kế hoạch quan sát;

Chọn thời gian, địa điểm, đối tượng quan sát;

Chuẩn bị công cụ: Bảng kiểm, phiếu quan sát...

Chuẩn bị trang thiết bị: Máy quay, ghi âm,...

Chọn cách thức quan sát;

Lên kế hoạch xử lý và phân tích kết quả quan sát.

13v1.0014104216

3.2.2. PHƯƠNG PHÁP THỰC NGHIỆM

• Khái niệm: Phương pháp thu thập thông tin xã hội thông qua việc kiểm tra giả thuyếtnày hay giả thuyết khác, để có những tri thức mới có giá trị lý luận hoặc thực tiễn.

• Yêu cầu:

Cần xác định được mối quan hệ nhân – quả;

Phải đặt được giả thuyết;

Đảm bảo tính khách quan;

Cần có kinh nghiệm, hiểu tâm lý.

Loại hình

Thực nghiệm ở hiện trường

Thực nghiệm trong phòng thực nghiệm

Thực nghiệm kiểm tra

Thực nghiệm tự nhiên

14v1.0014104216

3.2.3. PHƯƠNG PHÁP PHỎNG VẤN

• Khái niệm: Là phương pháp thu thập thông tin xã hội thông qua đối thoại theo mộtchủ đề, một trật tự nhất định giữa nhà nghiên cứu với khách thể nghiên cứu.

• Yêu cầu

Nghệ thuật đặt câu hỏi;

Nghệ thuật lắng nghe;

Sáng tạo.

Phân loại

Phỏng vấn thường và phỏng vấn sâu

Phỏng vấn có và không tiêu chuẩn hóa

Phỏng vấn nhóm tập trung

15v1.0014104216

3.2.3. PHƯƠNG PHÁP PHỎNG VẤN (tiếp theo)

• Ưu điểm

Thu được thông tin trực tiếp, bổ ích, lọai bỏ được các sai số trung gian.

Nhà nghiên cứu có thể kiểm tra thăm dò đối tượng khi thấy thông tin chưa đủ độtin cậy.

Thu được thông tin nhiều mặt.

• Nhược điểm

Tốn thời gian, công sức, kinh phí (xử lý tốn kém, phức tạp).

Thái độ của người phỏng vấn có thể ảnh hưởng đến độ tin cậy của thông tin.

16v1.0014104216

3.2.4. PHƯƠNG PHÁP AN-KÉT

• Khái niệm: Phương pháp thu thập thông tin xã hội gián tiếp dựa trên bảng hỏi (phiếutrưng cầu ý kiến).

• Các loại câu hỏi: Câu hỏi đóng, câu hỏi mở, câu hỏi hỗn hợp, câu hỏi chức năng…

• Yêu cầu

Quy chuẩn: Thể hiện được nội dung nghiên cứu, đảm bảo tính logic hợp lý.

Chọn mẫu đại diện nghiêm ngặt.

Tập huấn cho cộng tác viên.

• Ưu điểm

Tiết kiệm được kinh phí (cùng một lúc thu được ý kiến của nhiều người).

Thông tin thu được có độ tin cậy tương đối cao.

Phù hợp cho những nghiên cứu định lượng.

• Nhược điểm

Tốn thời gian công sức soạn thảo bảng hỏi.

Khó khăn khi thu hồi lại bảng hỏi, do đó ảnh hưởng trực tiếp tới tính đại diện củathông tin.

Nhiều câu hỏi không trả lời, hạn chế tính đầy đủ của thông tin…

17v1.0014104216

3.2.5. PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH TÀI LIỆU

• Khái niệm: Phương pháp thu thập thông tin xã hội dựa trên sự phân tích nội dungnhững tài liệu đã có sẵn như tài liệu viết, tài liệu thống kê, tài liệu điện quang, tài liệughi âm…

• Các phương pháp: Phương pháp phân tích định tính, phân tích định lượng, phântích theo nhóm các dấu hiệu, phạm trù, tìm ra mối quan hệ nhân quả giữa các nhómchỉ báo.

• Yêu cầu chính xác, linh hoạt về: Lựa chọn tài liệu; Xác định tài liệu là bản chính, bản sao hay dị bản; Có thái độ phê phán đối với tài liệu.

• Ưu điểm Tiết kiệm thời gian, công sức, kinh phí, nhân lực. Thu được thông tin đa dạng, nhiều mặt; giúp nhà nghiên cứu tìm hiểu những đối

tượng quá khứ, hiện tại.• Nhược điểm Tài liệu ít được phân chia theo dấu hiệu đang cần. Thông tin dễ bị chủ quan hóa. Khó tổng hợp thông tin, đòi hỏi phải có trình độ cao, tính bảo mật cản trở,…

18v1.0014104216

3.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐIỀU TRA XÃ HỘI HỌC

3.3.1. Quy trình nghiên cứu khoa học

3.3.2. Xác định vấn đềnghiên cứu XXH

3.3.3. Xây dựng khung lý thuyết nghiên cứu

XHH

3.3.4. Chọn phương pháp điều tra

3.3.7. Tổ chức điều tra nghiên cứu XHH

3.3.8. Xử lý – phân tích dữ liệu điều tra

3.3.5. Xây dựng bảng câu hỏi

3.3.6. Chọn mẫu trong nghiên cứu XHH

19v1.0014104216

3.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐIỀU TRA XÃ HỘI HỌC

• Mục đích: Trang bị cho học viên hệ thống tri thức cơ bản về phương pháp điều traxã hội học, quy trình của một cuộc điều tra xã hội học, kỹ thuật của một cuộc điều traxã hội học, nắm được các bước điều tra, các thao tác chính trong từng giai đoạn.

• Yêu cầu

Giảng dạy theo phương pháp cùng tham gia.

Trang bị cho người học các tri thức cơ bản về: Các phương pháp điều tra xã hộihọc, các bước của một cuộc điều tra XHH, các kỹ năng vận dụng các phươngpháp, các quy trình điều tra XHH.

Giúp học viên xây dựng khả năng nghiên cứu thực tiễn xã hội tại địa phương.

Quy trình nghiên cứu xã hội học

Chuẩn bị điều tra XHH

Tiến hành điều tra XHH

Phân tích vàXHH kết quả

20v1.0014104216

3.3.1. QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC

Xác định vấn đềcần nghiên cứu

Xây dựng khung lý thuyết, giả thiết

Chọn phương pháp điều tra

Chọn mẫu điều tra

Xây dựng bảng câu hỏi điều tra

Kết thúc công tác chuẩn bị

Xã hội hoá kết quả nghiên cứu

Trình bày báo cáo kết quả nghiên cứu

Kiểm định giảthuyết nghiên cứu

Tập hợp tài liệuxử lý và phân tích

Xử lý và phân tích thông tin

Tiến hành thu thập thông tin

Công tác tiền trạm

Lựa chọn và tập huấn điều tra viên

Lập biểu đồtiến độ điều tra

Chuẩn bị kinh phí điều tra

Chọn thời điểm điều tra

Thực tế xã hội

21v1.0014104216

3.3.2. XÁC ĐỊNH VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC

• Xác định vấn đề nghiên cứu:

• Yêu cầu của một đề tài nghiên cứu;

• Đặt tên đề tài nghiên cứu.

• Mục đích, nội dung;

• Đối tượng nghiên cứu;

• Địa bàn nghiên cứu.

• Đơn đặt hàng

• Tự đề xuất

• Ngẫu nhiên

Nguồn Xác định Đề tài

Nghiên cứu cái gì

22v1.0014104216

3.3.3. XÂY DỰNG KHUNG LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC• Căn cứ xây dựng: Đề tài, các lý thuyết, yếu tố khác;• Xây dựng giả thuyết nghiên cứu;

• Thao tác hóa khái niệm: Quá trình chuyển khái niệm từ: Phức tạp, trừu tượng cụ thể, đơn giản;

cũ mới; Liên kết các khái niệm; Thực hiện các phép biến đổi đối với khái niệm; Thực hiện các thao tác lô gic đối với khái niệm; Tạo cơ sở để thu thập thông tin.

Dùng phương pháp định lượng đo đạc khái niệm trừu tượng trong nghiên cứu.• Xây dựng mô hình: Thể hiện các yếu tố, đại lượng, các chỉ báo đo lường và mối

quan hệ giữa chúng.

Dự đoán kết quảnghiên cứu

Giả thuyết mô tả

Giả thuyết giải thích

Giả thuyết xu hướng

23v1.0014104216

3.3.4. CHỌN PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU TRA

Phương pháp trưng cầu ý kiến và phương pháp chuyên gia

Phương pháp trưng cầu ý kiến Phương pháp chuyên gia

Khái niệm

Phương pháp tìm hiểu về dư luận xã hội, về ý kiến công chúng. Các nhà quản lý đã dựa vào tính năng của phương pháp trưng cầu ý kiến để tìm hiểu ý kiến của nhân dân vềmột số vấn đề liên quan đến lĩnh vực quản lý nhà nước.

Phương pháp thu thập thông tin gián tiếp qua những người trung gian (người có hiểu biết sâu về vấn đềnghiên cứu – các chuyên gia).

Cách thực hiện

• Trưng cầu tại nhà hay tại nơi làm việc.

• Trưng cầu qua bưu điện

• Trưng cầu qua báo chí.

• Trưng cầu theo nhóm.

• Phỏng vấn những người có am hiểu hoặc có liên quan đến những thông tin về sự kiện.

• Gửi phiếu điều tra (thiết lập bảng câu hỏi) để thu thập thông tin liên quan.

• Thảo luận dưới các hình thức hội nghị.

24v1.0014104216

3.3.5. XÂY DỰNG BẢNG CÂU HỎI

• Khái niệm: Tập hợp gồm nhiều câu hỏi sắp xếp theo một trật tự logic, tâm lý và nộidung đề ra.

• Kết cấu

Mở đầu: Giới thiệu cơ quan thu thập thông tin, mục đích, kêu gọi sự hợp tác,hướng dẫn trả lời.

Phần nội dung chính gồm các câu hỏi nhằm tạo nên luận cứ chứng minh hay bácbỏ giả thuyết.

Phần kết luận: Câu hỏi về cá nhân đối tượng được phỏng vấn, cảm ơn về sựhợp tác.

• Nội dung câu hỏi

Mô tả hiện trạng;

Nguyên nhân;

Hậu quả;

Đánh giá, thái độ, niềm tin, mong muốn;

Giải pháp.

25v1.0014104216

3.3.5. XÂY DỰNG BẢNG CÂU HỎI

• Vai trò

Là công cụ chủ yếu cho nghiên cứu định lượng trong xã hội học thực nghiệm;

Bảng hỏi là sự thể hiện bề ngoài của chương trình nghiên cứu;

Là công cụ để lưu giữ thông tin và thực hiện việc đo đạc các hiện tượng xã hội;

Là cơ sở dữ liệu để ta tiến hành xử lý thông tin.

• Các loại câu hỏi: Câu hỏi đóng, câu hỏi mở, câu hỏi hỗn hợp, câu hỏi chức năng…

• Lưu ý với câu hỏi đóng:

Các phương án trả lời phải là một hệ thống đầy đủ tất cả các khía cạnh của hiệntượng nghiên cứu.

Trong đa số các trường hợp, các phương án trả lời cần phải loại trừ lẫn nhau.

Đối với loại câu hỏi mà chỉ có 2 câu trả lời loại trừ lẫn nhau, nhất thiết không nênđặt câu hỏi dưới dạng phủ định.

26v1.0014104216

3.3.5. XÂY DỰNG BẢNG CÂU HỎI (tiếp theo)

Các loại thang đo trong bảng hỏi

Thang đo theo hệ thống số Thang đo theo thứ bậc

Thang đo bằng số thực với một điểm 0 và các khoảng cách bằng nhau giữa mỗi mức đo.

Phạm vi sử dụng – các hiện tượng dễ cân, đong, đo, đếm: Số năm đi học, thu nhập bằng tiền…

Không cần mã hoá câu trả lời mà thường để các ô trống để điều tra viên điền đúng câu trả lời.

Thang đo sắp xếp theo thứ tự từ thấp đến cao.

Mỗi điểm trên thang đo là tuỳ ý, khi hỏi về ý kiến của người phỏng vấn về nhận định hay thái độ đối với một vấn đề.

27v1.0014104216

3.3.6. CHỌN MẪU TRONG NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC

• Đối tượng điều tra nghiên cứu

Tổng thể nghiên cứu: Tập hợp đối tượng nghiên cứu.

Các đơn vị nghiên cứu: Từng người hoặc nhóm người, số lượng nghiên cứu làkích thước của tổng thể.

• Chọn mẫu

Một phần tổng thể được lựa chọn theo những cách thức nhất định, với dunglượng hợp lý.

Tập hợp các yếu tố (hoặc các đơn vị) chọn từ tổng thể.

Dung lượng mẫu tối thiểu là số lượng ít nhất các đơn vị nghiên cứu được chọn rađể khảo sát cho kết quả phản ánh được tổng thể với sai số chấp nhận được.

28v1.0014104216

3.3.6. CHỌN MẪU TRONG NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC

Một số cách chọn mẫu

Quá trình Mẫu tối ưuMột số cách chọn mẫu

Ngẫu nhiên Phi ngẫu nhiên

• Xác định tổng thể chung;

• Xác định khung (danh sách) chọn mẫu;

• Lựa phương pháp chọn mẫu;

• Xác định quy mô mẫu;

• Xác định các chỉ thị đểnhận diện được đơn vịmẫu trong thực tế;

• Kiểm tra việc chọn mẫu.

• Quy mô mẫu (số lượng các đơn vịnghiên cứu) lớn hoặc bằng 30 vàlớn tới mức ngân quỹ, thời hạn vàyếu tố nhân sựcho phép.

• Bảo đảm sai sốchọn mẫu nhỏhợp lý.

• Mẫu ngẫu nhiên đơn giản;

• Mẫu ngẫu nhiên hệthống;

• Mẫu ngẫu nhiên cảkhối;

• Mẫu ngẫu nhiênphân tầng;

• Mẫu ngẫu nhiên nhiều giai đoạn.

• Mẫu phi ngẫu nhiên thuận tiện;

• Mẫu phi ngẫu nhiên phán đoán;

• Mẫu phi ngẫu nhiên định ngạch.

29v1.0014104216

3.3.7. TỔ CHỨC ĐIỀU TRA NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC

• Thực chất là cụ thể hóa các nội dung trên.

Các giai đoạn

Tổ chức nghiên cứu XHH

Quy trình nghiên cứu

Chọn vấn đề nghiên cứu

Chọn cán bộ nghiên cứu

Lập kế hoạch nghiên cứu

Giai đoạn chuẩn bị

Giai đoạn thu thập thông tin

Giai đoạn xử lý, phân tích thông tin, trình bày kết quả

• Công bố kết quả:

Tổ chức nghiệm thu;

Công bố kết quả nghiên cứu.

30v1.0014104216

3.3.8. XỬ LÝ – PHÂN TÍCH DỮ LIỆU ĐIỀU TRA

• Công cụ: Chương trình chuyên dụng phục vụ cho xử lý và phân tích số liệu thống kêrất thông dụng trên thế giới: SAS, SPSS và STATA.

• Loại hình: Phân tích định tính và định lượng.

• Nội dung:

Phân tích thống kê mô tả;

Phân tích so sánh trung bình;

Phân tích độ tin cậy thang đo;

Phân tích nhân tố khám phá;

Phân tích phương trình hồi quy;

Phân tích đa hướng;

Phân tích phân cụm;

Phân tích liên hệ 2 chiều.

31v1.0014104216

3.3.8. XỬ LÝ – PHÂN TÍCH DỮ LIỆU ĐIỀU TRA (tiếp theo)

• Sự khác biệt giữa 2 phương pháp định tính và định lượng.

Đặc điểm so sánh Nghiên cứu định lượng Nghiên cứu định tính

Đặc tính của phương pháp Phát hiện quy luật Phát hiện vấn đề

Quy mô mẫu nghiên cứu Nhiều Ít

Tính hiển thị Con số Chữ, hình ảnh, sơ đồ

Thang đo Tỷ số, tỷ lệ, tỷ suất Tần suất vấn đề

Tính diễn đạtCho biết các mức độ(trung bình, trung vị…)

Mối quan hệ giữa các dữ liệu

32v1.0014104216

3.4. XÃ HỘI HÓA KẾT QUẢ ĐIỀU TRA NGHIÊN CỨU XÃ HỘI

• Ý nghĩa

Công bố cũng chứng tỏ mình là người đầu tiên nghiên cứu vấn đề này, coi nhưkhẳng định bản quyền. Công bố cũng là thước đo để xác định nhà nghiên cứu cóthực sự nghiên cứu hay không, có đáng được nhận lương hay không.

• Tiến trình:

Tổ chức nghiệm thu: Thành lập hội đồng nghiệm thu gồm các chuyên gia và cácthành phần theo luật định;

Công khai, XHH kết quả nghiên cứu.

• Các hình thức công bố

Các bài báo đăng trên các tập san, tạp chí;

Các báo cáo khoa học đăng trên tuyển tập khoa học chuyên ngành, tạp chí,tập san;

Các sách chuyên khảo.

33v1.0014104216

TÓM LƯỢC CUỐI BÀI

Trong bài này chúng ta đã xem xét những vấn đề sau:

• Một số khái niệm;

• Các phương pháp và kỹ thuật điều tra xã hội học;

• Các giai đoạn trong nhân viên điều tra điều tra xãhội học.