Gelenekselci ve Modernist

Paradigmalar Klskacmda

imam ~clfii

Editor M. Mahfuz SOYLEMEZ

EdltorYrd. Mustafa OZAGAy

Ara§tlrm.a Yaymlan

Ankara2014

iMAM ~AFii~NiN TALEBELER.i, MEZHEBiNi YAYAN ALiMLER VE SiLSiLE HALiNDE ~AFiiFIKHI

Muhammed HAMiDi 1

Girl~ .

Flkhi me~hepler i~erisinde vefat tarihlerine gore srralama yapbgumz zaman imam $afii'nin mezhebi ii~iincii SrraYJ. al-maktadrr. Ancak Alimlerinin ve mezhebe ait fiklh kitaplanrun ~oklugu bu mezhebin birinci srra':YI ald1guu gormii§ oluyoruz. imam Subki'nin Tabakat e§-$afi'iyye el-Kubra bu iddiarmzm en onemli delilidir. i§te bu sebepten biz bu tebligimizde imam $afii'nin talebelerini ve Mezhep alimlerinin yazm1§ olduklan onemli filoh kitaplarun anlataclgumz gibi, $afii mezhebinin islam alemin yayJ.lmasrm ortaya koyacagtz.

imam ~Bfii'nin Klsa Hal Tercemesi

Muhammt;:d b. idris b. Abbas b. Osman b. $afi' b. Satb b. Ubeyd b. Abdiyezid b. Ha§im b. Muttalib b. Abdimenafb. Ku-sayy, el-Kure§i, el-Muttalibi (150/767-204/820)

Ehl-i Siinnet'in dort imammdan biridir.

Filistin Gazze'de dogmu§, iki ya§mda iken Mekke'ye getl-rilmi§tir.

iki defa Bagdad'1 ziyaret etmi§, 199/815 tarihinde Mlsrr'a gitmi§, 204/820 de Kahire'de vefat etmi§tir. Muberrid onun hakkmda §unu soyler: "$afii zamarurun en gii~lu §airi ve ede-biyat~lsl, en fazla fi.klh ve klraat bilen alimidir."

Ahmed b. Hanbel de §Oyle der: "Eline ka@t ve okka alan herkesin boynunda $afii'nin minnetl vardrr. Ok~ulukta Ku-rey§ kabilesinin en mahir ferdi idi. Onda on isabet ettiriyordu. (Tam on ikiden vuruyordu)"

Yrd. Do~. Dr .. Emekli Ogretim Oyesi.

578 Gelenekselci ve Modernist Paradlgmalar KrskacU'lda imam $(i.fii.

Qok zeki idi. Kuc;:Uk hacimli ki~aplan bir defa okurnakla ezberledigi defalarca olmu~tur. Once ~iir. lugat ve Arap ta-rihinde derinle~tikten sonra, Fiki.h ve Hadis'e yoneldi. Yirrni ya~mda iken fetva vermeye ba§ladl.

Bin;ok eseri vardlr. el-Umm., el-Milsned, es-Sii.nen, Ahlca-mu'l-Kur'an., er-Risale, Httua.fu'l-hadis, es-Sablcu ve'r-remy, Fadailu Kitrey~. Edebu'Hcadi. el-Meuaris, gibi eserlerinin bir klsm1 matbu bir klsnn da heni.iz yazma olarak kiltilphaneler-de mevcuttur. .

Onun ve mezhebinin mensuplarm1 anlatan birc;:ok kitap yazllnn§hr. En me§huru imam Subki'nin Tabalcatu·~-$ii.jifyye el-ldlbra kitab1dlr. 2

Ebu'l-Haccac el-Mizzi Tehzibu'l-Kemii.l adll kitabmda imam $clfii'nin hadis rivayet ettigi hocalarm1 tespit etmi~ ve ~unlan zikretmi§tir:

1- Ibrahim b. Sa'd ez-Zilhri, 2- Ibrahim b. Abdu'l-Aziz el-Cumehi, 3- Ibrahim b. Muhammed el-Eslerni, 4- ismail b. Abdullah. b . Kostantin, 5- Ismail b. Cafer el-Medeni, 6- is-mall b. Uleyye el-Misri, 7 - Enes b. iyad el-Leysi, 8- Eyyub b. Suveyd er-Remli, 9- Hatim b. ismail el-Medeni, 10- Hammad b. Osame, 11- Davud b. Abdurrahman el-Attar, 12- Said b. Salim el-Keddah, 11- Siifyan b. U'yeyne, 12- Abdullah b. el-Haris el-Mahzfuni, 13- Abdullah b. el-Muernrnil el-Mahzi.irni, 14- Abdullah b. Nafi es-Srug, 15- Abdurrahman b. Ebi Bekr el-Milleyki, 16- Abdulaziz el-Maci~i.in. 17- Abdulaziz b. Mu-hammed ed-Deraverdi, 18- Abdulmecid b . Abdulaziz b . Ebi Revvad, 19- Abdulvehhab b. Abdilmecid es-Sekafi, 20- Attar b. Halid, 21- A'mr b. Ebi Seleme et-Tinnisi, 22- Malik b. Enes, 23- Muhammed b. ismail b. Ebi Fudeyk, 24- Muhammed b. Hasan e§-$eybaru, 25- Muhammed b. Halid el-Cenedi, 26-Muhammed b. Osman el-Cumehi, 27- amcas1 Muhammed b. Ali b. e§-$clfii, 28- Muslim b. Halid ez-Zenc1, 29- Sana'a ka-dlsl Mutarrif b. Mazin, 30- Kadl Hi§am b. Yusuf es-San'aru, 3 1- Yahya b. Hassan et-Tinni:si:, 32- Yahya b. Silleym et-Tclifi, 33- Yusufb. Halid es-Semti.

2 Hayreddin ez-Z1rlkli. el-A'Iam:6/26.

imam ~afii'nin Talebeleii 579

Kendisinden .hadis Iivayet edenler de §Unlardrr:

Ebu Sevr ibrahiin b. Halid el-Kelbi, Ibrahim b. el-Miinzir el-Hizfuni, Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Halid el-Hellal, Ah-med b. Ebi Sureyc er-Razi, Ahmed b. Sinan el-Kettan el-Vaslti, Ahmed b. Abdurahman b. Vehb el-Mlsri, Ebu't-Tahir Ahmed b. A'mr b. Es-Serh. Ahmed b. Yahya b. Abdu'l-Aziz el-Begdadi, Ahmed b. Yahya b. el-Vezir b. Si.ileyman el-Mlsri, ebu Ibrahim ismail b. Yahya el-Miizeni, Bahr b. Nasr b. Sablk. el-Hevlaru, Hermele b. Yahya et-Tuccibi, Hasan b. Muham-med ez-Zeferaru el-Begdadi,Hi.iseyn b. Ali el-Kerabisi, Rebi' b. Si.ileyman el-Muradi, el-miizzin. Rebi' b. Si.ileyman el-Cizi, Said b. Telid er-Ruayni, ebu Eyyub Suleyman b. Davud el-Ha§imi, Ebubeldr Abdullah b. Zubeyr el-Humeydi, A'mr b. Sevad b. el-Esved el-A'miri, Ebu Ubeyd el-Kasun b. Sellam, Ebu Yahya Muhammed b. Said b. Galib el-Attar. Muahmmed b. Abdullah b. Abd'il-Hakem, imarrun oglu Muhammed b. Muhammed b. idris e§-$afii. Muhammed b. Yahya b. Hassan et-Tmnisi, Ebu'l-Velid Musa b. Ebi'l-Carud el-Mekki, Harun b. Said el-Eyli, Ebu Yakub Yusufb. Yahya el-Buveyti, Yunus b. Abdi'l-A'Ia.

Ebu'l-Haccac el-Mizzi hadis alirnlelince 90k onernli olan bir bilgiyi bize aktarmaktadrr:

"Ebu'l-Hasan Muhammed b. Hi.iseyn el-Aburi es-Sicistaru §6yle derni§tir: Hadis bilen malifet erbab1 bazJlanndan §unu i§ittim: $afii kitaplannda: 'Ibni ebi Z'ib'den bize sika (guveni-lir) haber verdi' derse, (o sika) ibn ebi Fudeyk'tir.

'Leys b . Sa'd'den bize sika haber verdi' derse, kasdettigi ki~i Yahya b. Hassan'drr.

'Velid b. Kesir'den bize sika haber verdi' derse, 0 Ebu Osame'dir.

'Evza'i'den bize sika haber verdi' derse 0 A'mr b. Ebi Seleme'dir.

'ibnu Cureyc'den bize sika haber verdi' derse 0 Muslim b. Halid'tir.

580 Gelenelcselct ue Modernist Paradigmalar KtSicacutda imam $0..fii

'Salih mevla et-Tev'eme'den bize sika haber verdi' derse 0 Ibrahim b. Ebi Yahya'drr.3 ·

I

imam ~iitli'nin Talebeleri

I. Mekkede'ki Ders Halkas1 ve Talebeleri

imam $afi.i ilimde ilerleyince Mescid-i haramda kendisine birders halkas1 kurar.

Mekke halkmdan talebeleri oldugu gibi, hac ic;in Mekke'ye gelenlei- de ders halkasma i!?tirak etmi!?lerdir. Misal olarak Ahmed b. Hanbel ve ishak b. Raheveyh'i zikredebiliriz.4

Mekkedeki talebelerin ba!?mda Ebu Bekir el-Humeydi gel-mektedir.

el-Humeydi (000/ 000-219/ 837)

Ebu Beki.r Abdullah b. Zubeyr el-Humeydi, el-Kure~i, el-Esedi, el-Mekki

imam, Hafiz, Fakih, Harem !?eyhi alan el-Humeydi "Milsnedil'l-Humeydi" eserinin milellifidir.

ibrahim b. Sa'd, Fudayl b. iyad, Siifyan b. U'yeyne; Veki' b. el-Cerrab gibi muhaddisler den hadis alrm§trr.

3 Hal tercemesi i~ bkz: Yusuf b. ez-Zekl, Ebul-Haccac el-Mizzi, Tehztbu'l-Kerna.l:24/742-5049. Mtiessesetu'r-Risale, 1400/1980- Beyrut. Muhammed b. Osman ez-Zehebi, Tezkiretu'l-Hu.ffaz: 1/329. Dar el-kutubu'l-ilm!yye 1419/1998- Beyrut. Tacu'd-din es-Subkl. Tabalcat e~·Sii..fiiyye el-KQbrd,mulcaddime: 1/190. Matbaat tsa el-Babi. el-Halebi, birincl baslo, 1383/1964- Kahire. Ahmed b. Hacer el-Askalani: TehzibuTehzib: 9/23. Dar Sad!r-Beyrut. Ahmed b. Muhammed ibni Hallikan, Vefeyii.tiL'l-A'yfut:4/163. Dar Sad!r-Beyrut. Ebu Nuaym ahmed b. Abdullah el-Esbeharu, HUyetu'l-Euliyd:9/63-160. Darti'l-KitAb ei-Arabi 1405- Beyrut. Ahmed b. All b. Sablt el-Hatlb ei-Bagdadi. Tarih bagdact2/56-73. Dar el-kutubu'l-tlmiyye-Beyrut Hayreddin Ziri.kl!, el-A'ldm:6/26. Daru'l-tlm lil-melayin 2002-Beyrut.

4 Muhammed et-Tayylb. el-Mezheb inde'~-$ii..fiiyye:

imam ~afii'nln Talebeleri 581

Muhammed_ b. ismail el-Buhart, Muhammed b. Yahya ez-Zuhli, Ebu Hatim er-R.azi gibi muhaddislerde ondan hadis rt-vayet ettller.

Ahmed b. Hanbel onun i9in: Katmuzda Humeydi imamdrr, der.

Buhart onun i9in: Humeyd.I hadiste imamdrr, der.

Farabri Muhammed b. el-Muhalleb'den rtvayet ederek ~oyle der: Humeydi dedi ki: Resillullah sallallahu aleyhi ve sellem'in hadisini reddedenlerle harb etmem diger gazalardan benim i~;in daha ho~tur.

Mekkelidir. Fakih, sika ve muhaddistir. Onunla Mlsrr'a gitmi~ ve vefatma kadar ondan aynlrnarru~trr. imam ~afli'nin vefatmdan sonra, ders halkasmm muderrisi olma)'l arzula-rru~h. Bu hususta Muhammed ibnu Abdil-Hakem ile ml1na-ka~aya girdi, ibnu Abdil-Hakem galip gelince, Mekke'ye don-du. Mekke miiftisi idi. ibn Uyeyne'run talebelerinin reisi idi. Buhari ondan 75 hadis rivayet etmi~tir. Sahihteki ilk hadis onun rtvayetidir. Muslim, onu Sahib kitabmm mukaddime-sinde zilcretmektedir. Matbu Miisned'i vardrr.5 ·

Ebu ishak ibrahim b. Muhammed e~-~aru el-Muttalibi (000/ 000-237 / 851)

imam ~afli'nin amcazadesidir.

Harts b. U'mayr, Hammad b . Zeyd, SUfyan b. Uyeyne gibi muhaddislerden hadis aldJ..

ibnu Mace, Ahmed b. Seyyar Bekiyy b. Mahled, ibnu ·Ebi A'sun gibi muhaddisler ondan hadis aldJ.lar.

Hadis hafizidrr. Nesai ve Darekutni sikadrr, dedilere.

5 Zehebi, Tezkiretu'l·Hu.ffaz:2/413. Zehebl. Siyer A'ldm en·Nubeld:20/125-212. Miiessesetu'r-Risale. Siibki, Tabakat e~·$d.fiiye el-lcubrd: 2/140-143. ibnu Hacer, Tehzibu't-tehzlb:5/215. Hayreddin Zirikll. el-A'Idm:4/87.

582 Ge!enekse!ci ue Modernist Paradigmalar Krskacmda jmam $a.fii

imam ~afii'nin fikluru ne~redenler.dir. 237/851 de Mekke'de vefat etmi~tir.6 ·

Musa b. Ebi'l-Cii.riid Ebu'l-Velid el-Mekki

imam ~afii'den fikih ogrendi. ~afii'nin el-Emali kitabmm rivayet edendir. ~afii'nin imla ettigi hadisleri ve fi.khi istinbat-lan yaz1ya ge~irdi. ~afu'nin sika talebelerindendir. ~afii'nin gorii§ ve mezhebinin yay1lmas1 i~in gayret gosterdi. Mekkede ikamet eder, ~afii'nin mezhebine gore fetva verirdi. Diy~et,

- emanet ye vera' ehli idi, Ebu A'sun en-Nebil dedi ki: Rivayet ihtilafmda ona miiracaat edilirdi.

ibn K.acli ~ehbe Tabalcatu·~-$ajiiyye kitabtpda vefat tarihi-ni Zikretmerni~tir.7

Yahya b. Ma'in ve Ebu yakub el-Buveyti'den hadis rivayet etmi~tir.

Ez-Zafen1ni. Reb'i ve ebu Hatirn er-Razi ondan hadis al-IDl~trr.

Ebu'l-Velid dedi ki: ~afii'nin ~unu soyledigini i~ittim. Ben bir soz soyleyip Reslll.ulla.h sallalla.hu aleyhi ve sellem'den ona muhalif sahib bir ri.vayet varsa, benim soziim Reslll.ullili sallalla.hu aleyhi ve sellem'in soyledigidir. Bu sozi.inii Humeycli: er-Rabi' Ebu S~vr gibi talebeleri. de rivayet etmi~tir.

~am' den ~unu da i§ittlm: Mi.inazara ettigi.m hi9 bir ki~inin hata etmesini (maglup olmasrm) istemezdim.8

II. lrak'taki Ders Halk.ast ve Talebeleri

imam ~am Bagdad'a gidince orada da kendisine ders hal-kasl kurmu~ ve onemli alimler ona talebe olmu§lardrr.

6 Zehebi. Siyer A'ldm en-Nubeld: Siibki. Tabakat e!j·f$dftiye el-lrubrd: 1/80-81. ibnu Hacer. Tehzibu't-tehzib:1/154.

7 Ebu Bekir b. Ahmed b. Muhammed b. Kadi ~ehbe, Tabakat e~~afliyye: 1/70 Alem el-Kiitiib, birinci bask! 1407-Beyrut.

8 Siibki. Tabalcat e!j-$dftiye el-lrubrd: 1/161-162. ibn Hacer. Tehzibu't·tehzib:10/339.

imam ~afifnin Talebelerl 583

Ahmed b. ~uhammed b. Hanbel (164/780-241/855)

Ehl-i Sfumet'iri dort imanundan birisidir. Hanbeli mezhe-binin imaimdrr.

Babas1 Serahs valisi idi. ilim tahsili i~in Kufe. Basra, Mek-.ke, Medine, Yemen, ~am. Magrib. Cezair. Faris ve Horasan'a gi.ttl. Yirmi sekiz bin hadis ihtlva eden Musned kitabrm telif etrni~tlr. Bir~ok kitab1 vardrr. Halife Me'mun zamanmda ba~layan Kur'an'm mahluk olup olmadi~ tarti§masmd.a buyiik i~kence ve slkmhlara maruz kalm1~trr. Halife Mu'tasim do-neminde 28 ay hapiste kaldi. Halife Vaslk zamanmda serbest brrakJJ.dJ. ve sayg1 gordu. Ba~dat'ta vefat etti.

imam ~afii'nin Bagdat'taki ders halkasmda kendisine tale-be olanlarm b~mda imam Ahmed b. Hanbel gelir. Yukanda da i~aret ettlgimiz gibi imam Ahmed Mekke'ye geldikr;e imam ~atli'nin ders halkasrm ka~azdi. Kendisine 'Sen Si.ifyan ibnu Uyeyne'nin ders halkasrm brraklp bu gence gidiyorsun' diyenlere cevaben "Siifayanm hadisini nazil isnadla bulabi-lirim ama bu gencin dersiD.de kar;rrdiglinl ba~kasmda bula-mam' derdi.

imam ~am onu r;ok takdir eder ve onun i~in ~unu soy-lerdi: 'Bagdat'tan r;lktlffi. geride Ahmed b. Hanbel'den daha fakih, daha vera sahibi. daha zahid ve daha alim bir kimseyi brrakmadnn. '9

ez-Za'ferani (173/789-260/ 874)

Ebu Ali Hasan b. Muhammed b. Sabbah ez-Za'feraru, el-Bagdadi.

9 ibnu Sa'd, et-Tabakatu'L-kubrii:7 /354. Hatibi-i Bagdadi. Tarih bagdad:4/412. lbnu Hallkkan. Vejeytu'L-a'ydn:l/17. ibnu Asaldr, Tarih Dlme$1c2/28. Ebu Nuaym. Hilyetu'L·Euliyii:9/161. Zehebi, Slyer A'lfunu'n-Nubelii:ll/177, 358. Subki. Tabakat ~-$6.ftiye el-kubrC!:l/27,63. ibnu Hacer, Tehzibu't-tehzib:10/339. Hayreddln Zlrlkli. eL-A 'Ldm: 1/203.

584 Gelenekselci ue Modernist Paradigmalar KtSkacmda imam $ci}U

Bagdat yakmlanndaki .Za'feraniyye koyfulden oldugu i~in bu nisbeti alrm§trr.

Siifyan b. U'yeyne. ismail b. Uleyye. Veki' b. el-Cemih'tan hadis rivayet etrni§tir.

Fakih ve"muhaddislerin hocas1drr.

imam Buhari, Ebu Davud, Tirm.izi, Nesa.i, ibnu Mace el-Kazvini, Zekeriyya es-Saci, sah.ih muelli.fi ibnu Huzeyme. Ebu A'vane el-isferaini, ebu'l-Kasrrn el-Bagavi ondan hadis rivayet ettiler.

imam ~alli'nin " el-Kavlu'l-Kadim"(ilk g6ru§lerini ihtiva eden)kitabm1 ondan okumu§tur. imam ~alli'nin ravisidir. Za-mamnm en fasihi ve basiretli ki§isi olup sika idi.

ibnu Hibban dedi ki: Ahmed b. Hanbel ve Ebu Sevr ~alli'nin ders halkasma katJ.lcllklarmda, ders verecegi kitab1 Hasan b. Muhamed ez-Zaferam okuyordu.

Zekeriyya es-Saci dedi ki: Za'ferani'nin §unu anlatbgmt i§ittim: ~atli bize (bagdad'a) geldi. Yanmda toplandlk. Birisi size okusun. dedi. Benden ba§ka hie; kimse onun huzurun-da okumaya cesaret etmedi. Orada olanlann ya§l en kU~Uk olaru ben idim. Daha yii.zilmde bir tiiy bile yoktu. (dogrusu) o giin cesaret gosterip ~afii'nin huzurunda okuma cesaretime hayret ediyorum. Yukarda da ifade ettik, Zafenlni fesahat ve belagat sahibi ki§ilerden idi.

Zaferaru dedi ki: Er-Risdleyi ~afiiye okudugumda, bana hangi Arap kabilesindensin? diye sordu.

Bende: Ben Arap degilim, Zaferaniyye denilen koydenim, dedim.

Dedi ki: sen bu koyful efendisisin. 1o

10 Yusufb. Abdi'l-Berr. el-jntiJca; 105. Zehebi, Siyer A.'ldmu'n·Nubeld:12/262-265. Subki. Tabakat e$-$6.fiiye el·kubr6.:2/ 114-117. ilmu Hacer. Tehz!bu't·tehzib:2/318. Hayreddin Zir!kll. el·A'lfun:2/212.

imam $afti'n1n Talebeleri .

3. el-Kerabisj (000/ 000-248/ 862)

Hiiseyn b. Ali b. Yezid el-Kenibisi

585

imam ~afii.'nin talebesi. .. Bagdathcb.r. Hadis fikh ve ilmi cern edenlerdendir.

Kerabis kalmca dokunmm~ bir ce§it kuma§trr. Bu kuma§-tan dokunmu§ elbiseleri satt.Ig1 i9in bu nisbet! alrru§hr.

ilk ba§ta Ehl-i re'yin mezhebine gore fiklh ogrendi, sonra ~afii. mezhebine intlkal ettl.

Usul-i fiklh ve Flklh'ta, cerh ve tadil'de bircok eseri vardrr.

Yezid b. Harun, ishak. el-Ezrak. ve Yak.ub b. ibrahim'den hadis aldl.

Muhammed b. Halef el-Bezzar ondan hadis rivayet etti.

Hadisini rivayet edenler azcb.r. Halk-1 Kur'an'daki·lafiz me-selesinde Ahmed b. Hanbel onun aleyhinde konu§uyordu, o da Ahmed'in aleyhinde konu§uyordu. Bu sebepten ondan ha-dis alanlar oldukca azdrr. ·

Siibki onun iCin §unlan yazm1§br: Ebu Ali el-Kerabisi ehl-i siinnetin kelam alimi olup, ilmi kelamda hadis ve fiklhta iis-taz idi.

Kerabisi'ye soruldu: Kur'an hakkmda ne diyorsun ?

~oyle cevp verdi: Allah'm mahluk olmayan kelamtdrr.

Soruyu soran: Benim kur'an okurken lafzun hakmda ne diyorsu?

Kerabisi: Lafzm mahll:llctur, dedi.

0 ki§i Ahmed b. Hanbel'e gitti olaru ona anlatu . Ahmed: Bu bidattrr, dedi.

Siibki dedi ki: Ahmedin bu cevabmm manas1: Bunu sor-mak. bidattrr, bu konuda siikU.t etmek gerekir. yoksa iki du-dak arasmda clkan lafzm kadim oldugunu soyledigi zanne-dilmesin.

586 Gelenekselci ue Modernist Paradigmalar K!Sicaclllda imam $lifo

. Kerabisi'nin bu goru~u Buhari, Haris b. Esed el-Muhasibi ve Muhammed b. Nasrv el-Mervezi'den de nakledilmi~tir. 11

Ebu Sevr (000/000-240/854)

Ibrahim b. Halid el-Kelbi, el-Bagdadi

Alim, imam, Hafiz, Huccet, Faklh ve Muhaddis, Irak MUf-tisi idi.

Siifyan b. U'yeyne, Abidete b. Humeyd, ismail b. Uleyye, Yeki' b. el-CemTh, Yezid ~- Harun'dan hadis rivayet etmi~tir.

Ebu Davud, ibnu Maceh ve ebul-Kasun el-Begavi gibi mu-hadisler ondan hadis alrru~br.

Ahmed b. Hanbel onun ic;in: Elli seneden bert onu siinnet ile biliyorum, demi~tir.

Nesru onun ic;in: Faklh, guvenilir kimsedir, demi~tir.

ibnu Hibban onun i

imam ~afli'nin Talebeler1 587

talebe olmu~tur, _ancak vefatmdan sonra onun yolunu, mez-hebini devam ettirip kitaplanru rivayet eden dart talebesi bu-lunnl.aktadlr. Onlann hal tercemelerini arz edeqegiz.

el-Miizeni (175( 791-264/ 878)

ismail b . Yahya ebu ibrahim el-Miizeni.

Mudar kabilesinin Mi.izeyne koluna mensubiyetinden otu-ni Mflzeni nisbesini alrru~trr.

imam $alli'nin Mlsrrdak:i talebesidir. Zahid, alim, mii~tehit, miinazaracz, hiiccetleri kuwetli, Mlsrrdaki $allilerin ima-nudJ.r. Dua,s1 kabul oluyordu.

Ali b. Ma'bed ve Nuaym b. Hammad'dan hadis alml~tJI. ~vayeti azdlr ama fiklhta ba~ idi.

Ebubekir b. Huzeyme, Ebu Cafer et-Tahavi, Ebu Nuyam b. Adiyy, Abdurrahman b. ebi Hatim ~ark ve garbten bir~ok ki~i ondan hadis rivayet etm.i~tir.

ibnu ebi Hatim onun i~in: Saduktur,

Ebu Said b. Yunus: Sikadlr, dediler.

el-Camiu'l-lcebir ve el-Camiu's-sagir, el-Muhtasar, et-Ter{Jib fi'l-ilm admda eserleri vardlr.

Muhtasar adh kitabz her tarafa yay:ilim~tJI. Bir~ok ki~i onu ~erh e4ni~tir. ilerde ~erhedenleri Zikredecegiz. Hatta Mlsrrda evelenen her klzm ~eyizinde Muhtasar lcitabzm bulunduruyor-larrm~.

imam $alli onun i~in: 'Mi.izeni mezhebimirl destek9isidir. $eytanla miinazara etse onu maglup eder' demi~tir.

$alli mezhe"Qi onunla yayzlnn~tJI.l3

13 Zehebi, Siyer A'lfunu'n-Nubeld:12/492-497. Hat!b! Ba~dadi, Tartb Bagdad:6/65. Subki, Tabakat e~·Saftiye el-lcubra:2/93-109. ibnu Hallikan, Vefyat el·A'ycln: 1/71. Abdurrahman ibnu ebl Hat1m er-Razi, el-Cerh veTa'dil:2/204. Matbaat meclls da1retu'l-maar1f 1925. Hayreddin Zirikll, el·A'l.dm: 1/329.

588 Gelenelcselcl ue Modernist Paradigmalar ICtSkacmda imam $d.fti

4 . el-Muradi (174/790-270/884)

Rebi' b. Silleyman el-Muradi

imam, Muhaddis, Fakih, imam ~atli'nin talebesi ve Onun .kitaplarmm ravisidir. ibn Tolan Camiinde ilk Hadis imla edendir. Bu Caminin miiezzini idi; Mlsrrhchr.

Abdullah b. Vehb, Bi~r b. Bekr vet-Tinnisi, Eyyub b. Sii-veyd Yahya b. Hassan Said b. Ebi Meryem gibi muhaddisler-den hadis aldJ. .

. Ebu Davud. ibnu Maceh, Nesai, Ebu Zur'a, Ebu Hatim, Zekertyya es-Saci, Ebu Nu'aym, Ebu Cafer et-Tahavi, Abdur-rahman b. ebi Hatim, ebu A'vane el-isferclini gibl ~arktan ve garb'ten muhaddisler ondan hadis rtvayet ettiler. Nescli ve Said b. Yunus, ibnu ebi Hatim onun i~in si.ka'chr dediler.

~clfii ona dedi ki: imkan olsaydJ. llmi yemek gibi sana ye-dirirdim.

Yine onun i~in: Rebi' benim kitaplanrnm ravisidir, demi~tir.

Ebu Orner b. Abdi'l-Berr ~unu soylemi~tir: Muhammed b. ismall et-Tirmizi, ~atli'nin kitaplanm Rebi'den alanlann i.ki yU.z kadar ki~inin adJ.ru zi.kretti.

Flklhta Miizeni'nin seviyesinde degildi, Miizeni de Hadiste onun seviyeslnde degildi.

imam Siibki Tabalcat e~-$a.ffiyye'de Rebi' el-Muradi'nin imam ~afii'den faydah baz1 sozleri nakletmektedir.

Rebi': ~atli ~unu soyledi: Yemek hususunda dort ~ey farz, dart ~ey siinnet, dort ~eyde adaptrr.

Farz olanlar ~unlarchr: Yemekten once ve sonra elleri, ta-bagt, b1~agt ve kept;eyi(ka~t~) ytkamaktrr.

Siinnet olanlar da ~unlarchr: Yemekte sag dizi dikip, sol aya@ yatrrarak iizerine oturmak, lokmalann kiit;Uk olmas1, lokmayt iyice ~ignemek ve yemekten sonra. (elle yemek yemi~ ise) parmaklan yalamaktrr.

Adap ise: Sofrada biiyiik birisi varsa o elini yemege uzat-madan sen elini uzatma. Aym tabaktan yemek yeniyorsa

imam ~afli'nln Talebelert 589

onfulden ye. Yemek yerken insanlann yiizUn.e bakma. Ye-mekte az konu~.

9a.fii dedi ki: K.tzdmlmak istenen ki~i hi9 klzm.Iyorsa, e~ektir. Bir ki~?i raZI edil.mek isteniyorsa, (her istedigi verlldig hal de yine de) razi ohnuyorsa, o ki~?i nankordiir. Bir ki~i uyanld1g1 halde, umursannyorsa, mahrumdur. Kendisini ilgilendirme-yen i~lkere kan~?lyorsa kmanmalldrr.

9a.fii dedi ki: Hayabm boyunca ne dogru, ne yalan ve ne de ~akadan Allah (cc) ismi ile hi9 yemin etmedim.

9a.fii dedi ki: En faydall aztk Takvadrr. En zararh §eyde du~manllktrr.

9a.fii'den §unu da i~?ittim: idare etmek ihtiyacuu duydugun ki§inin arkada~hgmda sana bir hayrr yoktur. 14

5 . el-Cizi (000/ 000-256/870)

ebu Muhammed Rebi b. SUJ.eyman el-Cizi, el-Ezdi, el-Mlsri.

Fakih ve salih bir kimse idi. imam 9a.fii'nin talebelerin-dendir.

Abdullah b. Vehb, ishak b. Vehb ve Abdullah b. Yusuftan hadis rtvayet etmi§tir.

Ebu Davud, Nesai ve Ebu Cafer et-Tahavi ondan hadis rt-vayet etmi§lerdir. 1s

7 . el -Buveyti (000/ 000-23 1/ 846)

Yusufb. Yahya el-Kure§i, ebu Yakub el-Buveyti

imam 9aru'nin talebesidir.

Mlsrrlldrr, Said bolgesinin alt tara:fmdaki Buveyt bOigesin-den oldugu i9in bu nisbeyi alm.I§tlr.

14 Zehebi. Siyer A'liimu'n-Nubelil:12/587-591. Zehebl. Tezkiretu'l-Huffaz:2/587. ibnu ebl Hatim. el-Cerh ve't-Tadil:3/464. Subki. Tabakat e$·$a.fiiye el-lrubr(1;2/ 132-139. ibnu Hall!kan. Ve.fi.Jat el-A 'ydn: 1 I 183. ibnu Hacer. Tehzlbu't-tehzib:3/245. Hayreddin Zirlkll. el-A'Idm:3/14.

15 Zehebi. Siyer A'liimu'n-Nubelil:l2/59l. Subld. Tabakat e$-$6.fiiye el-kubrc2:2/131.

590 Gelenelcselct ve Modernist Paradigmalar KtSicaclllda jmam $afit

Abdullah b. Vehb'den hadis rivayet etrni§tir.

Erebi' el-Muradi, ibrahim el-Harbi, Muhammed b. ismail et-Tirmizi, ebu Muhammed ed-Dartmi, ebu Hatim er-R.azi gibi muhaddisler ondan hadis aldllar.

ili.mde imam, amelde omek almacak ki§i, ziihd sahibi, da-iroa zikreden ve fiklh ilmine kendisini adayan birisi idi.

Zehebi diyor ki: ~afii onun hakk:mda: Talebelri.m arasmda Buveyti'den daha alimi yoktur, dedigini.ogrendik . .

Vefatmdan sonra onun yerine ders ve fetva vermi§tir.

Abbasi halifesi Vaslk doneminde kelepceli, .hayvan sutla-nnda bagll halde Bagdat'a gotfuilldu. 'Kur'an mahluktur' de-mesi iCin kendisine bask! ve i§kence yapiliru§, fak.at el-Buveyti o sozu soylemekten imtina etetrni§tir. i§kenceye dayanamayn bu alim Bagdat'ta hapiste vefat et:rni§tir. ~afii'nin gorii§lerin-den derledigi • el-Muhtasar' admda bir kitab1 vardrr.l6

8. ibn Ahdi'lha.kem (182/798-268/882) Muhammed b. Abdullah b. Abdulhakem, el-Mlsri

Asnnm fakihidir. ilimde Mlsrr'm alirolerin reisi idi.

Abdullah b. Vehb, ibn ebi Fudeyk, E§heb b. Abdulaziz, ba._ bas1 Abdullah b. Abdulhakem, Harmele b. Abdulaziz, Abdul-lah b. Nafi' gibi muhaddsilerden hadis rivayet etrni§tir.

Nesai, Muhammed b. Huzeyme, A'mr b. Osman el-Mekki, ebu Cafer et-Tahavi, Abdurrahman b. Ebi Hatim ve Abul-Abbas el-Asamm gibi muhaddisler ondan hadis alrm~lardrr.

Nesai onun icin sika'drr demi§tir.

imamlarm imam1 ibnu Huzeyme onun iCin §unu soylerni§-tir: islam fakihlerinden Muhammed b . Abdulhakem kadar sa-

16 Hatibi-i Bagdadi. Tarih bagdad:14/299-303. Zehebi, Slyer A'ldnu.L'n-Nubeld:12/58-6l. Tacu'd -din es-Subkl. Tabakat e~-$O..fiiyye el-Kiibr(C 1/275. Ebul-Haccac el-Mizzi. Tehzlbu'L-Kel'lU11.:31 I 4 72-4 76. ibnu Hacer, Tehzlbu't-tehzlb:ll/427. ibnu Halllkan, Vejya.t el-A'yd.n:7 /61-64. Hayreddin Ziri.kli. el-A'Ldm:S/257.

imam $afli'nin Talebelert 591

babe ve tabiin kavillerini (sozlerini) bilen birtsini gormedim. Yin~ derni§ ki: Yer yiizi.inde Maliki mezhebini en iyi bilendir.

I

hmu ebi Hatim onun ir;in: Mlsmn fakihidir ve sika'drr, imam Malik'in talebesidir, derni§tir.

Flklhtaki mezhebi Maliki iken imam ~afli'ye talebe olmu§, onun mezhebine ger;rni§ti. Vefatmdan sonra tekrar Maliki mezhebine donmu§tiir.

~afli'nin vefatmdan sonra onun yerine ders verme husu-sunda Buveyti ile aralan ar;l.l.rru§, Buveyti galip gelince, aleyhe ger;rni§ ve tekrar Maliki olmu§tur.

Kur'an'm mahluk olup olmacb.gr tartl§masmda Bagdat'a go-tiirillmii§, biitiin zorlamalara ragmen idarecilerin fikrine evet demerni§tir. Ml.s1r'a gert gonderilmi§ ve Mlsrr'da vefat ebni§tir.

Ahlcamul-Kur'an, Iralc Faldhlerine reddiye, $ii.fiye reddiye, gibi Birr;ok esert vardrr. 17

Bunlar imam ~afli'den ilim okumu§ me§hur talebelertdir.

~af'Ji Olan Baz1 Mi.ifessirler .Abdurrahman ibnu Ebi Hatim er-Razi (240/ 854-327 / 938)

Hadis hafiz1drr. Birr;ok eser telif etti. En me§hur eseri eL-Cerh ve't-Ta'dil kitab1drr. 1s

Muhammed b. Cerir ebu Cafer et-Tabari (224/ 839-310/ 923)

Miifessir ve tarihr;idir. Bazilarma gore kendisi hir; bir mez-hebe bagll degildir, kendisi imamdrr. Kendisine m~sus mez-hebi vardrr.

imam Subki Tabalcatinda onu ~am olarak kabul ettiginde hal tercemesini vermektedir.19

17 Zehebi. Siyer A'ldmu'n·Nubeld:l2/497-501. Tacu'd-din es-Subki, Tabakat e~·$a.fiiyye el-Ki1br{l.;2/67-71. ibnu Hallikan. Ve.fi.latel-A'ydn:1/456. Zehebi, MiZanu'l·iti.dal:3/86. Hayreddin Zlrtkll. ei·A'!Iim:6/223.

18 Hayreddin Zlrtkll, ei-A'Iam:3/324. 19 Tacud-Din es-Subki. Tabakat ~-~aftiyye el-Kubra:~/120- 128.

592 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar KtSicacmda Imam $djll

Camiu' t-bey'an admdaki tefsiri Ahbar er-Rrlsill ve't-Mulwc aclli tarih kitab1 kendisinden s onra eser yazanlara kaynak olmm;;tur.20

Muhammed b. Omer Fahruddin er-Razi (544/1150-606/1210)

Tefsir, Usul ve Kelam'da imamdrr. Mefatihu't-Gayb aclli tef-siri ve ~afii mezhebirlin usuliine dair et-Mahsut aclli kitab1, oldukc;:a me§hur ve onemli bir kaynaktrr.21

Abdullah b. Omer Nasiruddin el-Beydavi (000/ 685-0001286)

K.adi Beydavi olarak me§hur olmu§tur. Tefsiri muhtasar olmasma ragmen belagat yoniinden alimlerce kabul gormii§ bir tefsirdir. Beydavi, Zemeh§eriden c;:ok faydalarum§trr.22

Ali b. Muhammed ebu'l-Hasan el-Maverdi (364/ 97 4-450 /1058)

Abbasi devletirlin en me§hur kadllarmdandrr. el-Kaim bi emrillah zamamnda Kachlar kad!s1 (ba§ kad!) olarak tayin edilmi§tir. Birc;:ok eser telif etmi§tir. Tefsiri yamnda, et-Hdvi. aclli esert ~am frkhmm en geni§ kltabtdrr. Aynca Edebu'd-Din ve'd-Diinyd ile et-Ahlcamu's-Sultaniyye kitaplan oldukc;:a me§hurdur.23

Ali b. Muhammed el-Hazin (678/ 1280-741/ 1341)

Tefsir ve Hadis alimidir. ~am mezhebirlin onemli Bagdaili fakihlerindendir. ~am'da Sumeysatiyye medresesi kiltilpha-nesirlin kitap sorumlusu (hazini) oldugu ic;:in bu lakab1 alrm§-trr. Hazin tefsiri olarak me§hur olan Lilbabu't-Te'vil.fi maani't-TenzU adh tefsiri ulema arasmda kabul goren bir tefsirdir.24

20 Hayreddln Zirikll. et·A'l£im:6/69. 21 Hayreddln Zirikll. el-A'I£im:6/313. 22 Hayreddln Z!rikll. el-A'I£im:4/110. 23 Hayreddin Z!rikll. et-A'l£im:4/327. 24 Hayred.dln Zirikll. el·A'Iam:S/5.

imam $afti'nln Talebeleri

Muhammed b. Ahmed el-Hatib e~-~erbini (000/ 000-997 / 1570)

593

~am f:tlah alimi ve miifessirdir. Es-Siracu!-Mimir adh tefsirl vardrr.25

el-izz b. Abdisselam (577 /1181-660/ 1262)

Abdulaziz b . Abdisselam, izuddin, Sultanu'l-tnema. icti-had riitbesi:Jle yUkselmi§ bir ~afii f1klh alimidir.

594 Gelenekselci ve Modemfst Paradigmalar Krska.ctnda imam $ajU

Bir~ok eser telif etmi§tir. 29

Muhammed ibnu Yezid ibni Maceh el-Kazvini (209/ 824-273/ 887

Hadis ilminde imamdJ.r.

Kiitiib-i Sitteden Siinen-i ilmu Mace'nin miiellifidir. Aynca Tefsiri ve Kazvin tarihi_diye de eseri vardJ.r.30

Muhammed ibnu idris Ebu Hatim er-Razi (195/810-277 /890)

Hadis ha.fizi, Buhart ve Miislim'in alrrarudJ.r. Tefsir kitab1 vardJ.r.31

Muhammed b. isa et-Tirmizi (209/ 824-279/ 892)

Hadis hafiz1 ve imam1drr. Buhari'nin talebesidir.

Kiitiib-i sitteden Tirmizi'nin sunen-i olarak bilinen kitabm muellifidir.

ftel admda Sugra ve kubra olmak iizere hadiste ~ok onemli iki eseri daha vardJ.r.

Resiilullah sallallahu aleyhi ve sellem'irl §emailini anlatan hadsileri ihtiva eden e~-$emailu'l-Muhammediyye admdaki eseri de zikredilmesi gerkir.32

Ahmed b. A'mr ebu Bekir el-Bezzar (000/000-292/905)

Hadis alimi ve ha.fizidJ.r. el-Bahru'z-Zehhdr admdaki eseri Miisnedu'l-Bezzar olarak da bilirlir. illetli hadisleri ihtiva etti-gi i~in hadis alimlerince onemsenmektedir.33

Muhammed b. Nasr el-Mervezi (202/ 817-294/ 906)

Hadis ve Flklh'ta imamdrr. Ahkam da Sahabe gorii§lerinin ihtilafuu en iyi bilenlerdendir.

29 Hayreddin Zirtkli. el-A'lam:7 /221. 30 Hayreddin Zirtkli. el·A'lam:7 I 144. 31 Hayreddin Zirtldi, el-A'lfun.-6/27. 32 Hayreddin Zirtkli, eL-A'!dm:2/322. 33 Hayreddin Zirtkli. eL-A'!fun:l/189.

imam $afifnin Talebeleri

Birc;ok eseri yarchr. 34

Ahmed b. Ali b: $uayb Ebu Abdurrahman en-Nesai (215/830-303/915)

595

Kutub-i sitteden S\inen-i Nesai olarak bilinen el-Mil.ctebarun miielli.fidir. ·

Aynca es-St1nen el-Kil.bra ve Hasaisu Ali, ed-Duafa gibi eserleri matbudur.

Kach ve Hadis haf1Z1drr. 35

Muhammed b. ishak b. Huzeyme (223/838-311/ 924)

Fakih, muc;tehit ve hadis ha.fizldrr. imam Subki 140 tan fazla eserinin oldugunu zikretmektedir. Sahib ibni Huzeyme achyla terlif ettigi hadsi kitab1 oldukc;a me~hurdur.36

Yakub b. ishak Ebu A'vane en-Nisaburi el-isferai.ni (000/000-316/928)

BuyUk hadis hafi.zl~dar1drr. imam ~afii'nin kitaplanm ve mezhebirli isfenlin'e yayar1 odur. Mt1sned Ebu A'vane adh hadis kitab1 oldukc;a me~hurdur.37

Muhammed b. ibrahim b~ el-Mtinzlr (242/856-319/931)

ibnu'l-MUn.zir olarak me~hur olmu~tur.

Muc;tehit bir fakihtir. Tefsir ve fikha dair eserleri var-drr. Alimlerin icma' ettigi meseleri derleyen telifi kaynak bir eserdir.38

Muhammed b. Hibban ebu Hatim el-Biisti (000 /000-354/965)

ibnu Hibban olarak me~hur olmu~tur. Muhaddis ve tarih-c;idir.

Semerkar!d'ta kachhk yapiD!~trr. Cok eser telif etmi§tir. Hadis alimlerince kabul goren en me~hur eseri el-Enva' ve't-

34 Hayredd.ln Zlrikll. el·A'ldm:7 /125. 35 Hayredd.ln Zlrikll. el-A'ldm:1/171. 36 Hayreddin Zirlkli, el-A'ldm:6/29. 37 Hayreddin Zlrikll. el·A'ldm:B/169. 38 Hayredd.ln Zirlkli. el·A'Idm:5/294.

596 Gelenelcselci ue Modernist Paradigmalar KtSicaclllda imam $afil

Telciisim adh hadis kitabuirr. Bu J;ladis kitab1 ne miisnedler gibi sahabe isiinlertne gore ve ne de siinenler gibi ko~ulara goredir. Hadislerin tertibinde apayn bir yol takip etmi!iitir. Mi-sal olarak: Emir ile ba§layan ve nehiy ile ba!iilayan hadislerin tertibi bunlardan bir boliimdiir. Bu kitaptan hadis bulrnak zor oldugu ic;in Alaeddin b. Ali b. Balaban admdaki bir mu-haddis bu kitab1 siinenler gibi konulara gore tertib etrni§ ve adlru el-ll-tsan bi tertib sahih ibn.i Hibbdn. koymu!iitur. Aynca sika ravilerin adlru zikreden es-Silcdt yine cerh edilmi§ ravi-leri zikreden el-Mecrilhlh adh kitab1 da c;ok kabul goren bir kitaptJr.39

Ali b. Omer ebu'l-Hasan ed-Darekutni (306 I 919-385 / 995) Zamanmm hadis imam1 idi.

Hadis ilmirle dair Es-siinen., el-izel el-Mil'telifve'l-Muhtelif, ed-Du'afa adh eserleri oldukc;a me!iihur ve kaynak kabul edi-len eserlerdir.40

Hamd b. Muhammed ebu Siileyman el-Hattabi (319/931-388/998)

Fakih ve Muhaddistir. Zeyd b. hattab'm neslinden oldugu i

imam ~afii'nin Talebelert

Ahmed b. H:iiseyn el-Beyhaki (384/994-458/1066) ·

.Hadis imanndrr:

597

imamu'l-Haremeyn el-Cuveyni onun ic;in c;unu soylemi§tir: imam ~atli'nin her ~afti i.i.zerinde fazilet (hakk:J.) vardrr, Beyhaki. haric. Onun ~afti i.i.zerinde IJ?..inneti vardrr. Qilnkii mezhebinin yayllmas1, gorii§lerinin teyidi ic;in birc;ok eser telif etmi§tir.

Zehebi .de diyor ki: ilminin c;oklugundan fakihlerin ihtUafh goril§lerini c;ok bUdi~i ic;in, kendisine bir mezhep tests etmek isteseydi buna rnuktedir idi.

Es-Sii.nen el-Kilbrd, es-Silnen es-Sugrd, Delaau·n-Nubuvve,

Ma'rifetu's-Silnen ve'l-asdr, $uabu'l-imiin gibi eserleri c;ok ka-bul gormil§tilr.43 ·

Ahmed b. Ali b. Sabit Ebubek.ir el-Hatib el-Bagdiidi (392/1002-463/1072)

Hadis haflZl, tari.hc;idir. Yakut 56 kitabmm adlru zikret-rnektedir.

Hadis ilimlerinin her konusunda yazdi~l eserler o konuyu rnustakil ilirn haline getlrrni§tir.

En rne§hur eseri Tarih Bagdad adh kitab1drr.44

ibni Asiikir, Ebu'l-Kas1m Ali b. Hasan b. Hibetullah ed-Dime~ki (499/1105-571/1176)

Muhaddis ve tari.hc;idir. En rne§hur eseri Tarih Dime~k kitab1drr.45

n !;iiifli Mezhebi Flluh Kitaplan ve Bir Klsummn

Silsile Halinde GeU~mesi

~afti rnezhebinin fiklh kitaplar1 imam ~afti'nin eserleridir.

Bunlar Kitap el-Umm, el-imlii, er-Risale kitaplar1drr.

43 HayreddinZirikll, el-A'I.dm:l/116 44 Hayreddin Zirikll, eL·A'Idm:l/172 45 Hayreddin Zirikll. el·A'I.dm:4/273

Tacud-Din es-Subki. Tabakat e~·$ii.fiiyye: 8/296

598 Gelenelcselci ue Modernist Paradigmalar Krskacrnda. imam $iijU

Mezhebin temel eserleri alan bu kitaplar talebelerince ri-vayet edi.lmi§ ve ne§redilmi!iJtir. Aynca bu kitaplan talebeleri el-Miizeni, Rebi' ve el-Buveyti tarafmdan ihtisar edilmi§tir. i~am Beyheki Menaldbu'~-Safii adh kitabmda kitaplaruu taf-silath anlatma.ktadu-. 46

imam ~afli'nin eserlerinden sonra talebelerinin Ftkha dair yazchklan eserleri onemlidir.

Buveyti'nin el-muhtasarkitabnn $afli'nin kitaplarmdan kl--saltarak hazrrlarm!iJbrY •

Miizeni'nin eserleri de §unlardlr:

el-Camiu'l-Kebir, el-Camiu's-Sagir, el-Muhtasar, el-mensur, el-mesaUu'l-mu'tebere, et-tergibufi'l-ilm, el-vesailc, nihayetu'l-muhtasar.48

Miizeni'nin el-Muhtasar kitab1 Muhtasaru'l-Mi1zeni. oll:lrak 90k me~hur olmu~. bin;ok alim tarafindan ~erh edilmi~tir. Maverdi'nin el-Havf, Ebu Harmd el-isfenlini'nin et-Ta'like ve Cuveyni'nin en-Nihaye kitabnn zilcredebiliriz.

~am mezhebinin eserlerini yazan alimler:

* $afii fikhma dair eser yazanlardan birisi de Ebu ishak ibrahim b. Ahmed el-Mervezi'dir.(340) $afli mezhebini Irak da ne§redenlerdendir. Bir9ok eser tellf etmi!iJtir. En 6nemli eseri Muhtasaru'l-Mi1zeni. kitabnn geni§9e !iJerh etmi§tir.

* Zilcredilmesi gerekenlerden birisi de el-Keffal el-kebir ola-rak me§hur olan Ebu Bekir Muhammed b. Ali e§-~a§i'dir. En onemli eseri imam ~afli'nin er-Risale kitabma yazd1g1 §erhtir.

* $afli mezhebinin me!iJhur alimlerinden eserleri kabul gorenlerden birisi de Ebu Hamid Ahmed b. Muhammed el-

46 Ahmed b. Huseyn el-Beyheki, Menakibu'~·Sa.fi: 1/246-257 47 Tacud-Din es-Subki. Tabakat e~·Siifiiyye: 2/162-170

Zehebl. Slyer A 'ldm en·Nubela: 12/58-61 Hatib el-Ba~dadi. Tarih Bagdad: 14/299-303 tbni Halllkan. Vejeyatu'L·A'yan: 7/61-64 M~ammed et-Tayyib, el-Mezheb inde'~·$ajiiyye: 54 Mektebet daru'l-Beyan el-Hadise. Taif 1421/2000

48 Tacud-Din es-Subki. Tabalcat~·$dJliYYe: 2/93-109 Zehebl, Styer A'lam en-Nubel;:~: 12/492-497

imam !;>afii'nin Talebeleri 599

isferclini'dir. (406/1015) Yukarda et-Ta'Wce k.i.tabrm zik:ret-mi~tik. Bu k.i.tap, Muzeni'nin el-Muhtasar kitabmm ~erhidir. 50 cilttir.

* ~afii fi.khmda eserleri ilgi gormu~. fiklh kitaplannda on-dan ~ok nakiller yapiliru§ ve soziine itibar edilmi~ alimler-den birisi de Tahir b. Abdullah ebu't-Ta)'Ylb et-Tabari'd:ir· (450/1058) Bu buyi.i.k Fak.i.h de Miizeni'nin muhtasarrm et-Ta'like ad.!yla ~erh etmi~tir.

* ~afii mezhebini fak.i.hlerinden birisi de ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Maverdi'dir. (450/ 1058) Ayru zarnanda Kad.!

. olan bu zatm el-Havi. adll k1tab1 ~afli fikhm.m onernli eser-lerindendir. Bu da Miizeni'nin muhtasar k.i.tabmm ~erhidir. Sonra bu kitabrm eL-hcna' ad1yla klsaltrru~tlr.

* Eserleri ikbal gormii§ ve alimlerce §erh edilmi§ ~am mez-hebinin ko§e ta§lanndan birisi de Ibrahim b. Ali ebu ishak e§-~irazi'dir. (476) Bu buyi.i.k fakih me§hur muhaddis Ha-tibi Bagdadi'nin hocas1 olmakla berbaber, ondan sonra ve-fat etmi§, hatta na§lnl omuzunda ta§lyanlardan olmu;;tur. Et-tenbfh ve el-muhezzeb adh eserleri ~ok begenilmi;;, adeta fetva mercii olmu§tur. Birc;:ok alim bu k.i.tab1 §erh etmi§tir. En onem li §erhlerinden birisi imam Nevevi'nin el-Mecmu' adh k.i.tab1drr. imam Nevevi bunu tamamlayamanu§hr. Bir klsffilnl Tacuddin Ali b. Abdul-Kafi es-Subki telif etmi§ o da tamam-layamanu§tlr. En son Ezher ulemasmdan ~eyh Muhammed Behit el-Muti'i bitirmeye muvaffak olmu§tur. ~am mezhebi-nin gorii§lerini delilleri ile anlatan bir fiklh kitabtdrr.

Bu buyiik fakihin et-Tenbfh kitab1 da ~ok ilgi gormii§ ve iizerine bir~ok §erh yazl)ml§trr.

Hicri b e§inci asnn sonlannda ~atli fikhma dair ansiklopedi c;:apmda buyiik bir eserin telif edildigini mii§ahade ediyoruz. Muellifi Ebu'l-Mehasin Abdulvahid b. ismail er-Revyaru'dir. (501/1107) Kitabmm ad.!: Bahru'l-Mezheb'tir. Bu kitapta yine Miizeni'nin el-Muhtasar kitabmm §erhidir. ~atli fi..klunm en geni§ kitabtdrr. ismine uygun deniz gibi bir eserdir.

600 Gelenelcselci ue Modernist Parad.igmalar Ktslcaclltda imam $Q..fii

:;;afii tikhmda t;ok onemll yert olan kitaplardan birisi de Mi.izeni'nin el-Muhtasar kitabmm ~erhi el-Beydn kitabl-drr. Bu kitabm muellifi Yahya b. Ebi'l-Huseyn el-Urnraru el-Yemaru'dir. (578/ 1182) Bu kitap t;ok miihim olmasma rag-men baslos1 oldukt;a get;ikmi~. ancak yakm tarihte basJ.labil-mi~tir.

· Bu kitaplardan sonra imamu'l-Harameyn Abdulmelik b. Abdullah el-Cuveyni, :;;afii ve talebelerinin el-UTTllTI. el-imla, _er-Risale, Mi.izeni'nin, Buveyti'nin el-Muhtasar kitaplarm! bir araya getirerek NihayetJ}l-matlab .fl. dirayeti' l-m.ezheb ismiyle ~erh etmi!?tir. Bu kitap t;ok ilgi gormii~ ve :;;a.ru mezhebinin flklh kitaplarmm ashm te~kil etmi~tir.

imam Gazali en-Nihaye kitabrm eL-Basit ismi ile losalt-rm~trr. Bunun da uzun oldugunu gormii~. ikinci bir lo.salt-ma yaprm~ a drm eL-Vasit koymu~tur. Bununla da yetlnme-yerek '119t1ncii bir la.slatma yaprm~. adun el-Veciz koymu§tur. Gazali'nin bu kitaplan fi.loh alimlerince ilgi gormii~ i.izerinde t;all§malar yapJ.lrm§trr.

ilk once Necmeddin Ahmed b. Muhammed (710/1310) eL-Vasit kitabilll eL-Matlabu'l-dLi bi ~erh vas it lil-GazaLi 11nvaru ile ~erh etmi§tir. 26 ciltlik biiyiik bir kitaptrr.

Diger bir alim Ahmed b. Muhammed el-Kamuli (727 /1326) de bu kitab1 el-Bahru'l-muhiit bi ~erh el-Vasit ismi ile ~erh et-mi§tir. Yine bu kitab1 :;;ihabuddin Ahmed b. Abdullah el-Ezra'i (783 I 1381) et-Tevessut velfeth beyne'r-ravdati ve' $-$erh ismi ile ~erh etmi~tir. Bu kiapta 20 ciltlik biiyiik bir kitaptrr.

Ebu'l-Kas!ID er-R.afi'i Gazali'nin eL-Veciz kitabrm Fethu'l-aziz bi $erhi'l-Vecfz adlyla $erh etmi~tir. Bu kitap alimlerce ilgi ile kar~J.lanrm~. iizerinde 9all~malar yap!.lnu§trr.

imam Muhyiddin en-Nevevi Fethu'l-azfz kitabilll Ravdatu't-talibin ve wndetii'L-muftinismi ile lo.saltml§trr. imam Nevevi'nin bu kitab1 da alimlerin ilgi odag1 olmu§tur.

Muhammed b. Abdullah b . Bahadrr Bedreddin ez-Zerke§i (749/1348) imam Nevevi'nin bu kitabrm Hadimu'~-~erhi ve'r-Ravda ismi ile ~erh etmi§tir. 14 ciltlik buyiik bir kitaptrr.

imam $afli'nin Talebelert . 601

Ebu'l-Kasun . er-R.afi'i Gazali'nin el -Veciz kitabrm el-Muharrer ismi ile ihtisar etmi§tir.

· imam Nevevi el-Muharrer kitabnn Minhacu't-Tti.Ubin unvaru ile klsaltmi§trr.

imam Nevevi'nin bu kitab1 $afii fuk.ahasmca onemsenmi§ frzerine bir

602 Gelenelcselci ue Modernist Paradtgmalar K1Sicacl1!da Imam $Q.fii

ibnu'l-Mukri olarak bllinen Yemenli alim ~erefud-d.in is-mail b. Ebubekir imam Nevevi'nin Ravdatu't-talibin ki.tabrm ihtisar etmi~ adrm Ravdu't-Tdlib koymu~tur. Bu muhtasar ki-tabl ~eyh Zekertya el-Ensari Esne'l-metiilib ~erh revdu't-Tiilib iinvaru ile ~erh etrni~tir.

Yukarda adl ge~en ibnu'l-Mukrt Kazvini'nin el-hiwi es-sagfr kitabrm el-k~iid adl ile klslat:rw~trr.

Ahmed b. Racer el-Heyterni el-ir~iid ki.tabrm el-imdiid ismi - ile ~erh etmi~tir. Sonra J:>u kitabm1 uzun oldugunu 'di.i~iinerek Fethu'l-Ceviid ismi ile klsalt:rw~trr.

Bu kitaplarm miirneyyiz vasfi. yeni ve degi~ik fetva ve me-seleleri ihtiva etmesidrr. ·

ilk ba~ta.Flklh ki.taplan Irakhlann tartki. ve Horasanhlarm tariki olarak iki tarik tarzmda ortaya ~lkml~trr.

IrakWann tar1kini tesis edenler: Ebu'l-Kaslffi Osman b . Said el-Enmati, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Orner b. Sureyc el-Begdadi, Ebu't-TaY}'lb b. el-Mufaddal. Ebu Said Hasan b. Ahme el-istahrl. Ebu ishak ibrahim b. Ahmed el-Mervezi, el-Keffcll el-Kebir e~-~a~i. Ebu Hamid Ahmed b. Muhammed el-isfenlini, Ebu't-TaY}'lb et-Rabari, Ebu Ali Hasan b. Ab-dullah el-Bendinici, Ebu'l-Hasan Ahmed b. Muhammed el-Meham.ili'dir. Bunlar Bagdat'ta yeti~ip ~afii fi.kh.uu ne~redenler oldugu i~in bu tartk onlara nisbet edilmi~tir.

Horasanhlarm tarikini tesis edenler ~u alimlerdir. Buyiik muhaddis Ebu A'vane Yakub b. ishak en-Nisaburi.

m ~afii mezhebini bir~ok memlekete yayanlar:

Hi~ ~iiphe yok ki, ~afii mezhebininin ilk yaylldlg1 yer Mlsrr-drr. Mlsrrda mezhebuii yayanlar ozet olarak hal tercemelertni yukarda verdigimiz talebelertdir.

Bir~ok yerden ilim talebeleri gelerek talebelertnden mez-hebini ogrenip kendi memleketlertne ta~lyarak yaynu~lardrr.

imam ~afifnin Talebele.rt 603

~am mezhel;>i Mlsrrdan sonra Yemen Hicaz, Diyar-1 ~am. irak, Faris, Horasan, Sicistan ve Maverau'n-Nehr, Kafkasya gibi b6lgelere yayiliru~trr.

~am Mezhebibinin Horasan ve Merv'e yayllrnas1:

Hafiz Abdan b. Muhammed el-Mervezi(293/905) ~am mezhebini ilk Horasan ve Merv'e gotiirmii~tUr.

Ondan.onceel-HafizAluned b. Seyyarel-Mervezi (268/881) bu hususta ilk faaliyeti olrnu~sa da mezhebin tam olarak ya-yllrnas1 Abdan b .. Muhammed'e nasip olmu~tur .

. Yukarda hal tercemesini verdigirniz Ebu A'vane el-isfenlini (316/928) ~am mezhebini isferain'e ilk ne~redendir. Gazne hi.ikfundan Giyasuddin onun tesiri ile Kerranuyye mezhebini terk ederek ~am olrnu~tur. Bu olay ~am mezhebinin o bolge-de yayllrnasrm saglam1~trr.

~am Mezhebinin diyan ~am da ne§redilmesi:

ilk olarak Ebu Zur'a Muhammed b. Osman (302/914) ed-Dime~ki'nin ~am·a kadl olmas1yla girmi~tir. Miizenin Muhtasan'rnn ezberlen.mesini te~vik eden Ebu Zur'a, ezber-leyenlere 100 dirlar verirdi. 49

Zaman ilerledikc;e ~am Flkhrmn biiyi.ik alimleri hep ~aroda yeti~mi~lerdir.

Bunlardan ibnu's-Salah, Yahya b. ~eref en-Nevevi, ebu'l-Haccac el-Mizzi, Zehebi, Siibki, izz b. abdu's-Selam gibi alim-leri sayabiliriz.

~am Mezhebinin Yemen'e girmesi:

ilk olarak bu mezhebinin Yemen'de yayllrnas1 Kasrm b. Muhammed b. Abdullah el-Cumehi el-Kure~'i (430/1038) ile olrnu~tur.50

Bu biiyi.ik fakihin el-Ciind bolgesinin 'Sefhene' kasabasma yerle~mesi ile olrnu~tur. Bu kasabada talebe okutmu~. on-

49 Tacud-Din es-Subki. Tabaka t ~-$afiiyye: 3/196-198 Muhammed et-Tayyib , el-Mezheb inde'~-~.fiiyye: 66

50 Muhammed et-Tayyib, el-Mezheb inde'~-$iijttyye: 68

604 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Krskacutda imam $a.fif

dan yeti~en talebeleri Yemenin muhtelif ~ehir ve bolgelerinde medrese a~arak onlar da talebe okutmu~lardJ.r. Tabi bu med-reselerde ~afii fi.klu okutuldugu ic;in, bu mezhep Yemen'in her yerine yayilim~br. Yemende iki mezhep vardJ.r. ~afi.i mezhebi ve Zeydi mezhebi.

Yeti§tird.igi talebelerinden §unlan sayabiliriz:

Cafer b . Abdurrahim el-Mehru (46011067)

~eyh ishak el-E~~ari

Ebu Hafs Orner b. ishak

Ebu'l-Hayr Eyyub b . Muhammed (45011058)

Ebu ishak ibrahim b . Ebi imran (45011058)

Abdulmelik b. Muhammed (49311099)

Esad b. Halla.d

Muhammed b. Salim (45611064)

Birc;ok mezhebin yayllmasmda siyasetin biiyUk bir te-siri oldugu gibi ~atli Mezhebinin yayllmasmda da siyase-tin rolii olmu~tur. Bilahassa hicri be~inci asrrda kendisi de ~atli olan Muhammed Alparslan b. Davud ve Veziri Nizamill-Miilk(408/1017)iin ~atli mezhebinin Horasan ve Maveraun-nehr, Irak, bilahassa Bagdat'ta yayllmasmda c;ok hizmetleri olmu~tur.

Bundan dolayt oz de olsa bu biiylik siyaset ve devlet ada-mrm biraz tarumanuz gerekir.

Nizamii'l-Miilk

EbuAli Hiiseyn b. Ali et-TUsi e~-~atli (408 I 1017-485 I l 092)

TUs ~ehrinde dogan bu biiylik vezir. kiic;iikliigiinde Kur'an-1 Kerim'i ezberlemi~. ilme yonelerek sarf ve nahiv il-mini iyice ogrendikten sonra Flk:J.h ve Hadis'e yonelmi~tir. 0 asnn geregi olarak me~hur alimleri dola~rm~. onlardan ha-dis yazarak zamanm biiyiik bir alimi olmu§tur. Muhammed Alparslan'a vezir olduktan sonra ismiyle arulan Bagdad, Belh, Nisabur, Herat, isfehan Merv, Basra Tabaristan ve Musulda

imam ~afifnln Talebeleri 605

'Nizmaiye' medr~elerini tesis etmi§tir. Bu medreselerdeki mii-denislere ve talebelere ilk maa§ baglayan devlet adam.1 ken-disidir.

Nizamiil-Millk'iin vezirligi 30 sene devam etmi§tir. Tesis ettigi medreselere, miidenislerine ve talebelere comert davra-narak. maddi slkmu c;ekmelerini onlemi§tir. Onun zamanm-da ilmi faaliyet ilerledigi gibi $afii mezhebi de oldukc;a yayll-rm§1:lr. Ciinkii kendisi bu medreseler tayin edilecek mudeni-sin $afii olmasrm §art ko~mu~tur.

Bagdad'taki Nizamiye medresesinin en me~hur mudenis-lerinden Ebu ishak e§-$irazi(476/1083), Ebu Hamid Muham-med b. Muhammed el-Gazali'yi zikretmemiz yeterli osa gerek.

Sonu~

Yazchklan.rmz1 ozetlersek §U sonuca varnu§ olacagiZ.

a- imam Muhammed b. idris e§-$aru'nin ne~rettigi ilim ve yeti§tirdigi talebelerin gayreti ile her ne kadar istatistik bir ara§trrma yapllmarru§ olsa bile, bOlgelert nazan itibara aldl-gumzda islam aleminde mensuplannm c;oklugu ile ilk srra}'l alrru§lardrr.

b- $afii Flkhmm kitaplan diger mezheplerin kitaplanndan daja fazla odugu inkar edilmez bir gerc;ektir.

c- Birc;ok Miifessir ve muhaddis $afii me~hebine mensup olmalan bu mezhebin fark.uu ortaya koymaktadrr.