g§ajUemñÌB`ËVm Xhmdr

(H$m¶©nwpñVH$m)

GALLANTRY AWARDS FOR ARMED FORCES

There are two categories of gallantry awards given to the persons of the armed forces.Those for gallantry in the face of the enemy.

Param Vir Chakra (PVC)

Awarded to an individual from the Army, for acts of exceptional devotion to duty or courage as have special significance for the Army.

Awarded to an individual from the Navy, for such individual acts of exceptional devotion to duty or courage as have special significance for the Navy.

Awarded to an individual from the Air Force, for acts of gallantry in the presence of the enemy, whether of land or at sea or in the air.

Sena Medal

Vir Chakra (VrC)

Vayu Sena Medal (SM)

Maha Vir Chakra (MVC)

Nao Sena Medal

Awarded for most conspicuous bravery or some daring or pre-eminent act of valour or self sacrifice, in the presence of the enemy, whether on land, at sea, or in the air.

For acts of gallantry in the presence of the enemy on land, at sea or in the air.

For acts of gallantry in the presence of the enemy, whether of land or at sea or in the air.

‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i,nwUo

इयतता १० वी

२०१८

g§ajUemó(H$m`©nwpñVH$m)

शतासन ननरणय करमताक : अभयतास-२११६/(पर.कर.४३/१६) एसडी-४ निनताक २५.४.२०१६ अनवय सतापन करणयता आललयता समनवय सनमीचयता

नि. २९.१२.२०१७ रोजीचयता बठकीमधय ही कतायणपससकता सन २०१८-१९ यता शकषनरक वरताणपतासन ननरताणरर करणयतास मतानयता िणयता आली आह.

आपलया सयारटफोनवरील 'DIKSHA APP' द वयार पयाठयपसतकयाचया पहिलया पषयावरील Q. R. Code द वयार हिहिरल पयाठयपसतक व परतक पयाठयाध असललया Q. R. Code द वयार तया पयाठयासबहित अधन अधयापनयासयाठी उपकत दक शयाव सयाहित उपलबि िोईल.

परसतावनतानवदताथी नमतरतानो,

इततया दियावीचया वगयाटत तमिया सवयााच सवयागत आि. ‘सरकषणशयासरि’ या हवषयाची कयाटपचसतकया

तचया ियाती दतयानया आमियालया हवशष आनद िोत आि.

या पचसतकत ‘रयाषटरी सरकषया’ या सकलपनचया बदलतया सवरपयाबरोबरच अतगटत सरकषया तसच आपतती

ववसथयापन व आपतती ववसथयापनयातील लषकरयाच कयाट याहवषीची सहकषपत याहिती हदलली आि.

२१ वया शतकयात आवशक असलली सरकषणशयासरिहवषक याहिती आतसयात करणयासयाठी व सरकषणशयासरि

कषरियातील कररअरचया शसवी वयारचयालीसयाठी या हवषयातन आवशक त यागटदशटन तमियालया हळल, असया

हवशवयास वयारतो.

तमियालया यािीतच आि, करी सरकषणशयासरि याहवषयाच ितव अननसयाियारण आि. सरकषणशयासरि या

कयाटपचसतकचया ळ ित तचयाध रयाषटरी सरकषया, रयाषटरहित, दशपर या लयाची िोपयासनया वियावी िया

आि. चचयाट, कषरिभरी, लयाखती अशया अनक कतीतन तमिी िया हवष अभयासणयार आियात. ि सवट उपकर

तमिी आविटन करया. या उपकरयातन तचया हवचयारपरहकरलया चयालनया हळल. चचचतन हळयालल द व

याहिती हलहिणयासयाठी या पचसतकत परशी ियागया हदलली आि. तसच आवशक तथ तचया हशकषकयाची,

पयालकयाची व वगयाटतील सिकयाऱयाची दत घया.

आिचया तरिजयानयाचया वगवयान गयात सगणक, सयारटफोन ि तर तचया पररचयाच आितच.

कयाटपचसतकतन अभयास करतयानया याहिती सपरषण तरिजयानयाचया सयािनयाचया सोग वयापर करया, िणकरन

तच अधन सकर िोईल.

कयाटपचसतकया वयाचतयानया, अभयासतयानया आहण सिन घतयानया तमियालया तयातील आविललया भयाग तसच

अभयास करतयानया णयाऱया अिचणी, पिणयार परशन आमियालया िरर कळवया.

तमियालया तचया शकषहणक परगतीसयाठी ियाहदटक शभचया !

पर

निनताक : १८ याचट २०१८, गढीपयािवया

भयारती सौर हदनयाक : २७ फयालगन १९३९ (िॉ. सहनल गर)

सचतालकियारयाषटर रयाज पयाठयपसतक हनहटती व

अभयासकर सशोिन िळ, पण.

सरकषरशतासतर (Defence Studies)

अधययन-अधयतापन आनर उपकरमताची अमलबजतावरी : यागील वषषी इततया ९ वी ध आपण रयाषटरी सरकषया या सकलपनचया अभयास कलया. दशयाचया सरकषणयासयाठी आहण बयाहय शकतीपयासन तसच कोणतयािी आकरणयापयासन सरकषण करणयासयाठी भयारती सन दल आहण हन लषकरी सन दल याचया भहकयाचया अभयासयावर तयात भर दणयात आलया. शयाततया आहण सरहकषततया रयाखणयासयाठी पोहलस दलयाचया भहकया दखील अभयासलया आित. सरकषया िी सकलपनया फकत पयारपररहक दचषकोनयातन रयाषटरी सरकषया हयया सकलपनशी िोिली ियात. रयाषटरी सरकषि लषकरी बयाि ितवयाची असत परत तो रयाषटरी सरकषचया एकव घरक नसतो. िया दचषकोन दशयाचया सरकषवर लकष कहरित करतो. तयाळ तयालया रयाज-कहरित दचषकोन अस मिणतयात. िया परयाखयान सन दलयाचया शकतीचया उपकततवर आहण आपलया दशयाचया सीयाचया बचयाव करणयाचया कषतवर कहरित आि. या वषषी आपण रयाषटरी सरकषया या सकलपनच हवसतयारीत सवरप अभयासणयार आिोत. ि करी, पयारपररक दचषकोनयाचया पलीकि असणयार आिोत. रयाषटरी सरकषया िी दशयाचया शयाततया, चसथरतया आहण सदीशी हनगिीत आि. मिणनच नयागरी आहण तयाचया दनहदन िीवनयाशी हनगहित सवट बयाबी सिन घयावया लयागतील. तयाळ अतगटत सरकषबरोबरच आपतती ववसथयापनयाचयािी अभयास करण गरिच आि. तसच हवजयान आहण तरिजयानयाचया हवकयासयाचया रयाषटरी सरकषचया िोणयारया पररणया सिन घणयार आिोत. तयासोबतच सन दलयातील सवया सिीचयािी अभयास करणयार आिोत.

अधययन व अधयतापन

(१) परतक पयाठय घरकयाची याहिती थोिकयात हदलली आि. तया आियार हशकषकयानी तो हवष सियावन सयागण अपहकषत आि. तयासयाठी आवशक ती सदभट सवया वयापरयावी.

(२) हदललया पयाठययाशयाच अधन अहिक परभयावी िोणयासयाठी हशकषकयानी हवदयारयाानया उपकरयात कतीकत सिभयाग घणयासयाठी परवतत करयाव. उपकरयातील बयाबीवर चचयाट करन तो उपकर लखी सवरपयात पणट करन घयावया.

(३) आठवडयातन एकदया वततपरि, याहसकयातन परहसद झयाललया भयारतयाचया सरकषयाहवषक ससयाबयाबतचया बयातमयावर चचयाट घिवन हवदयारयाानया सवत यािणयास परोतसयािन दयाव.

(४) उपलबि पररचसथतीनसयार सचहवललया कषरिभरीच आोिन करयाव. यातन तयाचया नततव, सिकयाट, सवयाद-कौशल, या गणयाचया हवकयास िोईल.

यता नवरयताच मलयमतापन :

(१) सवतरि लखी सवरपयात परीकषया नयािी.

(२) कयाटपचसतकतील हदललया लखी कयायासयाठी ४0% भयारयाश आि.

(३) चचयाट, कषरिभरी, लयाखत, भहकया अहभन यासयाठी ६0% भयारयाश आि.

(४) परयापत गणयाच शणीत रपयातर करन हवदयारयाानया शणी दयावी.

सरकषरशतासतर नवरयक कषमता : इयतता १० वी

अ.कर. घटक कषमता नवरतान

१. रताषटरीय सरकषता सकलपनच बिल सवरप

रयाषटरपर आहण रयाषटरी ल वचदगत करण. रयाषटरी सरकषच बदलत सवरप सिन घण. यानवी सरकषच आवशक आया सिन घण. सवट सयावशक सरकषया व यानवी सरकषया या सकलपनया सिन

घण.

२. अगण सरकषता रयाषटरी सरकषपढील अतगटत आवियान सिन घण. अतगटत सरकषलया असणयार िोक सिन घण. लषकरयाच अतगटत सरहकषतत सदभयाटतील कयाट ियाणन घण.

३. आपती वयवसतापन आपतती ववसथयापन िी सकलपनया सिन घण. िोक व आपतती यातील फरक अभयासण. नसहगटक व यानवहनहटत आपतती यातील फरक अभयासण. आपतती ववसथयापन चकर सिन घण.

४. आपती वयवसतापनताील लषकरताच कतायण

नसहगटक आपततीच रयाषटरी सरहकषततवर िोणयार पररणया अभयासण.

आपतती ववसथयापनयातील रपप सिन घण. आपततीचया वळी लषकरयान कललया दतीचया अभयास

करण.

५. नवजतान, तरजतान आनर रताषटरीय सरकषता

हवजयान, तरिजयान आहण रयाषटरी सरकषया याचया सिसबि अभयासण.

अवकयाश व कषपणयासरियाचया तरिजयानयातील परगतीचया अभयास करण.

अयाचणवक तरिजयान यातील भयारतयाचया कयाहगरीचया अभयास करण.

इलकरटरॉहनकस आहण सयाबर तरिजयानयाचया अभयास करण. उदोनख तरिजयानयाचया सरकषया ववसथतील वयापर सिन

घण.

६. लषकरताील सवता सरी लषकरी सवतील सवयासिी आहण परवश परहकरया सिन घण.

अनकरमनरकता

पषठ करमताकअ.कर. पताठताच नताव

१. रताषटरीय सरकषता सकलपनच बिल सवरप ................... १

२. अ गण सरकषता .............................................. ६

३. आपती वयवसतापन .......................................... १५

४. आपती वयवसतापनताील लषकरताच कतायण .................. २४

५. नवजतान, तरजतान आनर रताषटरीय सरकषता ....................... ३०

६. लषकरताील सवता सरी ....................................... ४३

1

पारपररकदषटाविचारकरताराषटरीयसरकामहणजबाहयआकरमणापासनराजयाचपरतयकसरकणकरण.सरकचरीलषकररीबाजमहतिाचरीअसत,परततो राषटरीयसरकचाएकमिघटकनसतो.एखादा राषटालाखऱयाअराथानसरवकतराहाियाचअसल, तर तयासाठरी सरकचयाअनय परकाराचाहरी विचार करािा लागतो. सरकचया लषकररी बाज वयवतररकतराजनय(Diplomacy)वकिाराजकारण,समाज,पयाथािरण,ऊजाथातसचनसवगथाकसाधनसपततरी,आवरथाकसामरयथाआवणमनषयबळ या बाजहरी वततकयाच महतिाचया असतात. राषटरीय सरकच उददिष महणज सामानय जनतत शातताआवणसलोखापरसरावपतकरण, तयाचयासामावजक,आवरथाकआवण वयदकतगतआयषयात सरयथाआणण, उततमशासनवयिहारकरणआवणयासिााचयादार राषटबाधणरीसमदतकरण. आपल राषटरीयअदसततिजो राषटरीय सरवकततचा गाभाआह, ह पयाथािरणाचया पररणामकारकसिधथानािरसदाअिलबनअसत,जयामळपयाथािरणसरकणाबरोबरऔदोवगक,ततरजानातमकिाढहरीशकयहोत.पररससरातमकसतलनहरी वयकतरी,कटबआवणसमदायाचरीसमानजबाबदाररीअसत.आपलया राषटरीयअदसततिासाठरीआणखरीएकमहतिाचरीबाबमहणजराषटरीयऐकयअसण. हऐकयएकपरकारआपलयाराषटाबदिलसिावभमानवनमाथाणकरणाऱयापरपरा,ससककतरीआवण इवतहासाचा पररपाक असतो. असहरी महणता यईल की पारपररक सरका तर महतिाचरीआहच पण तयाचबरोबरसरकचयाअनयबाजआवणपरकाराचाहरीअभयासकरणआिशयकआह. भारताचयासदभाथातविचारकलयास‘सरका’हरीसजाससककतमधरीलअनकशबदाचपरवतवनवधतिकरत.ससककतमधरीलरक:, रकणम, रकक: ह शबद मळ धात ‘रक’ पासन वनमाथाण झालआहत ि सरका याचा अरथा सरकण करण अरिादखरखकरणअसाहोतो.तयाचपरमाणअभयममहणज वनभथायता,भरीतरीनामशषकरण,धोकानसणआवणसरवकतअसणहोय.कौवटलयानआपलया‘अरथाशासतरात’सरकचअतगथातसरकािबाहयसरकाअसविभाजनकलआह.तयातअतगथातसरका‘दडनरीतरी’महणनकायाथादनितकरणयातआलरीआवणसािथाजवनकवयिसराराखणिदशाचसरकणिदशाचरीसपततरीिददगतकरण ह राजयाच मलभतकतथावय मानणयातआल.

सरकचया सदभाथातरील पारपररक ददषकोनआजहरी महतिाचाअसला तररी सरकचया अनय परकाराचाहरी अभयासवततकाचमहतिाचाआह.१९८०आवण१९९०चयादशकामधय‘सरका’यासकलपनचयासदभाथातबरचवचतनकरणयातआल. यासदभाथातरीलकाहरी महतिाचया योगदानाचासमािशखालरीलपरमाणकरता यईल. १. North-South : A Programme for Survival आवण Common Crisis : North South Cooperation for World Recovery ह विलरीबरडया विचारिताच दोनअहिाल.याअहिालामधन विकासाचा

आरय चाणकर (दरिसतपिथा ४ र शतक) हरी कौवटलय वकिा विषणगपतया नािान ओळखलरी जाणाररी भारतरीय विदान वयकतरी एक वशकक,ततिज, अरथाशासतरज, कायदतजज आवण राजसलागारहरी होतरी.‘अरथाशासतर’हापराचरीनभारतरीयराजनरीतरीचागरचाणकयानवलवहलाहोता.

राषटरीर सरका सकलपनच बदलत सवरप परकरण १.

2

परशनआवणलषकररीसाधनसामगरीचादशाचया विकासासाठरीकसािापरकरतायईलयािरपरकाशझोतटाकणयातआला. २. Independent Commission on Disarmament and Security Issues या शरीषथाकाचा ओलॉफ पालम याचा अहिाल. या अहिालान समान सरका हा ददषकोन सवचत कला. याचा अरथा असा की अनयराषटाना असरवकतकरनकोणताहरी दश सित: सरवकत राह शकत नाहरी. तयासाठरी सिाानरी वमळन समान सरकचा शोधघयायला हिा.

सवयसमावशक सरका

१९९०चयाXeH$mVझाललयाजागवतकीकरणाचयानवयापिाथानजगातअनकबदलघडिनआणल.अरथाकारणआवणततरजानयाकतरामधयजगअवधकचपरसपरािलबरीबनल.टरीवहरी,मोबाईलफोन,इटरनटइतयादीमळसपरषणअवधकसिसतआवणजलदबनल. राजयतरघटक(वबगरशासकीयससराआवणसियसिरीसघटना)अवधकचसवकरयबनलितयाच दनवदनजरीिनातरीलमहतििाढल.

राजरतर घटक महणज कार ?शासनाचा भाग नसललरी कोणतरीहरी सघटना ‘राजयतर घटक’ महणन ओळखलरी जात. जया कारणासाठरी तरीसघटना वनमाथाण झालरीआह तयाचकारणासाठरी वकिा हतन तरी कामकरत. पयाथािरण,आरोगय, मवहलाआवणबालविकासअशाकतरातकाहरी महतिाचयाससराकामकरतात. तयाना राजयतरघटक वकिा सियसिरीससरामहणनहरीओळखलजात.

ववलरी बरड ह एक नामित जमथान राजयकतत आवण राजकारणरी होत. १९६९ त १९७४ या काळात पदशचम जमथानरीच त चनसलर होत. पदशचम यरोप मधरील सहकायथा बळकट करणयासाठरी आवण पदशचम जमथानरीआवणपिथायरोपरीयदशयाचयातसमझोता वनमाथाणकरणयासाठरीतयानरी ज परयतन कल तयासाठरी तयाना १९७१ मधय शाततसाठरीचा नोबल परसकार दणयातआला.

ओलॉफ पालम ह सिरीडनच पतपरधान होत. तसच वजवनवहा यररीलIndependent commission on Disarmament andSecurity च अधयक होत. इराण आवण इराक याचया यदात मधयसररी करणयासाठरी सयकत राषटाच विशष दत महणनहरी तयानरी कामकल होत.

3

महणनच या सदभाथात ‘सिथासमािशक सरका’ आवण ‘मानिरी सरका’ या सकलपना महतिाचया ठरतात. या सकलपना दशाचरी सरकाहरी तयातरील समाजाचया सरकशरी जोडतात. सिथासमािशक सरका या सकलपनमधय अतभथातअसणार सरका परकार पढरीलपरमाण :

i. परायवरणरीर सरका : पयाथािरणाचया कतराशरी सबवधत समसयामधय परदषण, ऊजाथा समसया, लोकसखयशरीसबवधत समसया, अनाशरी सबवधत समसया, िातािरणरीय बदल, पाणयाचया सोताच वयिसरापन यासारखयापररससरातमकसमसयाचासमािश होतो.

ii. आवयक सरका : सरकाविषयकया बाजचाभर दाररदरय, रोजगाराचयासधरी इतयादीिरअसतो.

iii. सामावजक सरका : सरलातररताचया समसया, धमथा, िश वकिा जात याचयािर आधाररत सामावजक सघषथाइतयादीचासमािशसामावजकसरकत होतो.

iv. राजकीर सरका : विचारसरणरीअरिाधमथा यािरआधाररत राजकीयसघषाथापासन उदभिणाऱयाधोकयाचा इरविचारकलाजातो.

मानवरी सरका

सरकसबधरी आज जरी सकलपना िापरलरी जात तरी महणज ‘मानिरी सरका’. सयकत राषटाचया मानि विकासअहिालान सरकाविषयक परशनामधय हा निा विचार आणला आह. १९९४ चया मानि विकास अहिालान मानिरीहकाचया िदशिक जाहरीरनामयात नमद कललया दोन घटकािर अवधक भर वदलाआह. ‘भरीतरीपासन सवाततर’आवण‘ववचततपासन सवाततर’ या अहिालान मानिरी सरकचरी कलपना पररम माडलरी, तयानसार भपरदशापका मानिरी सरकामहतिाचरीआवणशसतरासतरापका विकासमहतिाचा हरीसकलपना माडलरी गलरी.

याअहिालानमानिरीसरकसबधरीचया राषटरीयआवणजागवतकअशादोनहरीपातळािरचयासमसयाच पररीकणकल. तसचमानिरीसरकचसातअतयािशयकआयामअवधकठळकपणमाडल.

i. आवयक सरका :लोकानाखातररीच वकमान उतपनअसल पावहज.

ii. अनन सरका : सिााना परिडणाऱया वकमतरीतआिशयकतअन वमळाल पावहज.

iii. आरोगर सरका : आरोगयविषयक सरवकततला असणार धोक ह गामरीणआवण गररीब जनतला सिाथात जासतअसतात.सामानय नागररकानाआरोगयसिासहजपण उपलबधझालया पावहजत.

iv. परायवरणरीर सरका :तरीवरसिरपाचयाऔदोवगकीकरणामळआवणलोकसखयािाढरीमळ पयाथािरणािरबराचताणआललाआह. पररससरच सरकण तयामळआिशयकझालआह.

v. वरकतिगत सरका : वयदकतगत सरकला अनक परकारच धोक अस शकतात. उदा. छळ, यद, गनहगाररी,घरगतरी वहसाचार,बलातकार,बालकाचशोषणइतयादरी.सामानयमाणसानासरवकतिाटलपावहजआवणसिथापरकारचया वहसपासन तयाना सरकण वमळाल पावहज.

vi. सामदावरक सरका : कटब, समदाय, जातअरिा िावशक गट याचयात रावहलयान लोकाना सरवकत िाटत.अस गट वयािहाररक सिरपाचाआधार दऊनसरवकततचरीभािना िाढितात.

vii. राजकीर सरका : मलभत मानिरी हकाचाआदरकरणाऱयासमाजामधय माणसाना राहताआल पावहज.

मानिरीसरकायासकलपनचाभरपरामखयानलोकािरआह.मानिरीसरकाहरीमानितािादरीमलय,वयदकतपरवतषा,सामावजक नयाय, सिाततयआवणसमतायासकलपनानापराधानयदत.मानिरीसरकचाशसतरासतराशरीसबधनसतो,तरतरीपरामखयान मानिरीजरीिनिमानिाचरी परवतषायाचयाशरीसबवधतअसत.

4

मानवरी ववकास वनददशाक महबब उल हक यानरी १९९४ चया सयकत राषटाचया विकास कायथाकरमातरील मानि विकास अहिालातमानिरीसरकायासकलपनकडसपणथाजगाचलकिधल.हकयानरीअमतयथासनयाचयासहकायाथानमानिरीविकासवनदतशाकतयारकला.आजसिथादशमानिरी विकासमोजणयासाठरीया वनदतशकाचाअतयतपरभािरीसाधनमहणनिापर कररीतआहत. १९९० पासन सयकत राषटाचया विकास कायथाकरमाकडन मानिरी विकासासबधरीचा िावषथाकअहिालतयारकरणयासाठरी मानिरी विकास वनदतशकाचा िापरकलाजातआह.

१. आपलया पररसरातरील एखादरी सियसिरी ससरा (NGO) शोधा. तरी ससरा कस कायथा करत त अभयासा. तयािरिगाथातचचाथाकरा ि मावहतरी वलहा.(विदारयाानरी िगिगळाससरािर मावहतरी वलवहणयास हरकतनाहरी.)

उपकरम

5

२. एखादा राजकीय वकिा सामावजक पढाऱयाचरी वकिा सरकाररी अवधकाऱयाचरी भट घया. भारतासमोररील सामावजकि राजकीयसमसयाबाबत तयाच विचारजाणन घया. तयािरिगाथातचचाथाकरा. तयासमसयासोडविणयासाठरीआपणकाय उपायसचिालत वलहा.

n n n

6

‘परदश,सािथाभौमतिआवणसिाततय’याचसरकणकरणहाभारताचयासरकाविषयकधोरणाचापायाआह.हाददषकोनजररीमहतिाचाअसलातररीसरकाहयासकलपनचरी वयापकतासमजणयासाठरीतोपरसानाहरी.एकावयापक पातळरीिरसरवकततच धोरण पावहल तर तयातआवरथाक,औदोवगकि ततरजानाचा पाया, सामावजकिसासककवतक वयिसरच एकतररीकरण, राजकीय वयिसरच सरयथा िलिचरीकपणाआवण राजनयाचरीपररणामकारकतायाचा समािश होतो. सरकण धोरणात लषकररी कमतचा ददषकोन हा अतगथात धोरणाशरी जोडणयाचरी गरजआह.सरीमासरकसारखया पारपररकसरकणविषयकधोरणाचया पलरीकडजाऊनअतगथातसरवकततकड दखरीलबघणयाचकायथाहयापरकरणातकल गलआह.भारताचयाअतगथातसरकलाअसणाराधोकाह राषटरीयसरकसाठरी एकमोठआवहानआह. ‘धोक,आवहानआवणबदल’यािररीलसयकतराषटाचयाउचचसतररीयअभयासगटानहरीअसादािाकलाआह की,आपततरी वकिा धोक राषटरीय सरीमारषाओळखत नाहरीत, तया परसपराशरी जोडललया असतातआवणमहणनच तयाचा सामना जागवतक, परादवशकआवण राषटरीय पातळरीिर करािा लागतो. या गटान जगान दखलघयािरीअसकाहरीधोक वनदशथानासआणन वदलआहत. � दाररदरय, ससगथाजनय आजार आवण पयाथािरणरीय ऱहास याचा समािश असलल आवरथाक आवण

सामावजकधोक. � आतरराजयसघषथा. � अतगथात सघषथा – जयामधय यादिरी यद, िशसहार आवण अनय वयापक सिरपाचया अतयाचाराचा

समािश होतो. � अणिसतर, वकरणोतसगगी, रासायवनकआवणजविकशसतरासतर. � दहशतिाद.

भारतासमोररील काहरी अतगयत सरकववषरक धोक

हा विभागभारताचयाअतगथातसरकलाअसणाऱया पढरीलधोकयािरलककवरितकररीतआह. १. जममआवणकाशमरीरमधरीलसरीमारषपलरीकडरील दहशतिाद. २. काहरीकतरातरीलडावया उगिादाचयाअवतरकीकारिाया. ३. दहशतिाद. ४. भारताचया ईशानयकडरीलभागातसरीमापार दहशतिाद.

१. जमम आवण काशमरीरमधरील सरीमारषपलरीकडरील दहशतवाद

जममआवणकाशमरीर राजयाततरीनपरदशाचासमािशआह:लडाख,जममआवणकाशमरीर.या राजयाचयासरीमारषा पावकसतान,अफगावणसतानआवणचरीनशरी जोडललयाअसलयान भारतरीय सघराजयात या घटकराजयाचविशषमहतिआह.भारतआवणपावकसतानतसचभारतआवणचरीनयाचयातरीलजममआवणकाशमरीरयापरदशातअसणाऱयासरीमािादाचाअभयासतमहरीकललाचआह.

अतगयत सरकापरकरण २.

7

काशमरीरमधरील अवतरकी सघटना आवण भारतरीय लषकर याचयातरील विविध सिरपाचया सघषाथाविषयरीतमहरीिाचलअसलच.जममआवणकाशमरीरया राजयालामागरीलअडरीचदशकदहशतिादरीआवणफटरीरतािादरीगटाकडनहोणाऱया वहसलातोडदािलागतआह.या वहसककारिायानासरीमपलरीकडनपावठबा वमळतआह.राजयातरील याआकरमकतच कारण महणज सरीमपलरीकडन होणाररी दहशतिादाचरी घसखोररी होय. काहरी िळसपावकसतानचयाबाजनहोणाऱयाघसखोररीतिाढहोतआवणघसखोरानाभारतरीयपरदशातयणयापासनरोखणयासाठरीभारतरीयलषकराला परवतकारकरािालागतो. काशमरीरमधयअसअनकपरसगघडलआहतकी वजरअवतरकयाकडनलषकरािरदगडफककरणयासाठरीसरावनकतरणमलाचा िापरकला गला. तसचअवतरकयानरीअनकशाळानाआगलािन तया नषकलयाचरीहरीउदाहरणआहत. तयानरी लषकररी दलाचया वनिासरी कतरािर तसच नागररी िसतरीिर हलाकरनअनक सवनकाचाआवणनागररकाचाहरी बळरीघतलाआह.

काशमरीरमधरील आगरीत भसमसात झाललरा शाळाच छारावचतर

करिशासनआवण राजयशासनान सरीमपलरीकडन होणाररी हरी घसखोररीराबिणयासाठरीअनक उपाययोजनाकलयाआहत. तया पढरीलपरमाणआहत : i. सरीमारषिरकपणघालण. ii. ततरजानाचयासाहाययान दखरखि वनयतरणकरणयातसधारणाकरण. iii. गपतिाताथा सकलनअवधकसधाररत पदतरीनकरण. iv. दहशतिादरीककतयातसामरील होणयापासन सरावनकयिकाना परािततकरण.

जममआवणकाशमरीरराजयातरीलजनतलाजयासामावजकिआवरथाकसमसयानातोडदािलागततयासमसयाचरीिळरीच दखल घणयाचा परयतन शासनान कलाआह. ह उददिष साधय करणयासाठरी अराथातच या कतरात शातताआवणसरयथा राखल पावहज. महणनशासनान सिथासमाजघटकाना वनणथाय परवकरयतसहभागरी होणयाचरीसधरी उपलबधकरन वदलरीआह.भारतसरकारन‘उडान’नािाचरीएकयोजनाकायाथादनितकलरीअसनवतचउददिषराजयातरीलबरोजगारयिकामधयकौशलय वनमाथाणकरण ि तयाना विविध उदोगामधय रोजगार वमळिणयासाठरीसकमकरणअसाआह.

जममआवणकाशमरीरमधरीललोकाच‘सरलातर’हाआणखरीएकमहतिाचापरशनआह.१९९०चयासरिातरीपासनया राजयातदहशतिादरीकारिायािाढलया.पररणामरीकाहरीशरीखआवणमसलरीमकटबासहफारमोठासखयनकादशमररीपवडतकाशमरीरखोऱयातनजमम,वदलरीआवणदशाचयाअनकभागातसरलातररतझाल.काशमरीरमधनविसरावपतझाललयालोकाना भारतसरकार मदत दतआहि तयाच पनिथासनकररीतआह.

8

जमम कतरातरील सरीमवररील कपण

२. काहरी कतरातरील डावरा उगरवादाचरा अवतरकी कारवारा

डािरी उगिादरी चळिळ हरी नकलिादरी चळिळ महणनहरी ओळखलरी जात. तयाच मळ तलगणा चळिळरीत(१९४६-५१)आढळत.

तलगणा चळवळ :आजतलगणा महणनओळखलाजाणाराहापरदशपिगीचयाहरिाबाद राजयाचाभागहोताितोनतरभारताचएकराजयबनला.तलगणातरीलसरजामदार विरोधातशतकऱयानरीजबडकल तयालातलगणाचळिळमहटलजातअस.सरजामरीजमरीनमालकानरीकललयाअनयायाचयाविरोधातसामयिादरीआवणसमाजिादरीपकानरीज परयतनकल तयाचरी पररणतरी महणज तलगणाचळिळहोय.

१९६७मधयभारतातरीलसरजामरीपदतरीचयाविरोधातनकलबाररीयरवनषधातमकआदोलनकरणयातआल.यावनषधआदोलनाचरीसरिातनकलबाररीयरनझालरीमहणनयासनकलिादरीचळिळअसमहटलगल.तयाना‘माओिादरी’असहरी महटल जात कारण त माओ झडारग (माओ-तस-तग) याचया विचारसरणरीचा पाठपरािा करतात. आपलयाविचारसरणरीचया परसारासाठरी हरी चळिळ वहसक मागााचाअिलबकरत. तयातन मोठा परमाणािर जरीवितआवण विततहानरीझाललरीआह.

आज भारतरीय कमयवनसट पक (माओिादरी) हा अवत डावया विचारसरणरीचा एक महतिाचा घटकआह. यागटान झारखड, तलगणा,आधरपरदश-ओवडशा सरीमिर तसचकरळ-कनाथाटक-तवमळनाड या वतरपरदशािर ि मधयपरदश-महाराषट-छततरीसगडया तरीन राजयानाजोडणाऱया परदशामधयआपलबसतानबसिणयाचा परयतनकलाआह.

9

नकलबार री

डावरी उगरवादरी ववचारसरणरी महणज कार ?आधरपरदशामधरीलतवहाचापरीपलसिॉर (PW)हागटि वबहारआवणआजबाजचयापरदशातसवकरयअसललामाओईसटकमयवनसटसटरऑफइवडयायाचयासामरीलरीकरणातन२००४मधयभारतरीयकमयवनसटपक(माओिादरी)अदसततिातआला.भारतरीयकमयवनसट पक (माओिादरी) हरी एकडािरी उगिादरी विचारसरणरीचरीसघटनाअसनवतचरी सिथा घटक ससरासह नोद बकायदशरीर ककतरी (परवतबध) कायदा १९६७ अतगथात दहशतिादरी सघटनाचयासचरीत करणयात आलरी आह. या (माओिादरी) कमयवनसट पकाचरी िचाररक बठक हरी सशसतर उठाि करनशासनससरा उलरिन पाडणआह.

३. दहशतवाद

समाजात भय वनमाथाण करणयाचया उदिशान वहसचा िापर करण वकिा वहसचया िापराचरी धमकी दण महणजदहशतिादहोय. दहशतिादातगवनमरीकपतयािापरलयाजातात, परत तया गवनमरीयदापकािगळाअसतात.गवनमरीसवनक एकाच परदशात कायथारत असतात, तस दहशतिादरी एकाच वठकाणरी कायथारत नसतात. याला asymmetricwarfare(आकारहरीनवकिाकोणताहरीआककतरीबधनसललयदअसमहटलजात,)कारणतयाचयावहसककारिायाचरीएकचएकपदतनसत.आपलसित:चसरकणकरनशकणाऱयासामानयलोकानालकयकरनसमाजातभरीतरीवनमाथाणकरणयाचा परयतनकला जातो. महणनच तयाच लकयअसललया गटाला सॉफट टागतट वकिा सरकणहरीन गटअस महणतायईल. उदाहरणारथा दहशतिादरी गट ह बस, रलि, बससरानकआवण रलि सरानक, वचतरपटगह, बाजार, गदगीचरी वठकाणआवणमॉलसयानालकयकरतात. हा वहसाचारजाणरीिपिथाकआवणकाहरी राजकीय हत समोर ठिनकलाजातो. दहशतिादरी साधारणत: एखादाअमतथा विचारसरणरी वकिासमजतरीसाठरीसघषथाकररीतअसतात. तया परकारचयाविचारसरणरीचा वकिा समजतीचा पाठपरािा करणाऱया सघटनचा त भाग असतात. आधवनक काळातरील दहशतिादआतरराषटरीय सिरपाचा आह. आज दहशतिादरी आवण तयाचया सघटना िगिगळा दशात दहशतिादरी ककतय कररीतआहत

आतरराषटरीर पातळरीवररील दहशतवादरी हललराचरी काहरी उदाहरण

i. अमररकतरील दहशतिादरी हला जो ९/११ चा दहशतिादरी हला महणन ओळखला जातो. ११ सपटबर २००१ रोजरी झाललया या हललयात अमररकतरील नययॉकक यररील World Trade Center आवणिॉवशगटन डरी.सरी. यररील पटागॉन नषकरणयासाठरी दहशतिादानरी विमानाचा िापरकला.

10

ii. २०१५मधय बालरी (इडोनवशया)यर दहशतिादानरीआतमघातकीबारमबहलसलग ररीतरीन घडिनआणल.दवकणबालरी यररील वजमबरनबरीच ररसॉटथाआवणकटाअशा दोन पयथाटन वठकाणरी बॉमबसफोटझाला.

iii. २०१५ मधय फानसमधरील पररसआवण शहराचया उततरकडरील उपनगरात फटबॉलचा सामना चाल असतानातरीनअवतरकयानरीआतमघातकीहलकल. तयानतरहरी तयाचयाकडनअवनबाधगोळरीबारचालच रावहला,कफआवण हॉटलसयानाहरीआतमघातकी हललयाचलकयकरणयातआल.

iv. २०१७ मधय इगलड यर लडन वबज या वठकाणरी एक हला झाला, तयात एका मोटाररीन रसता सोडन लडनवबजिररीलअनकपादचाऱयानाठारकल.मोटाररीचरीधडकझालयानतरदहशतिादानरीजिळरीलबरोबाजारपठतघसन हॉटलआवणपबजमधरीललोकाना भोसकल.

भारतातरील काहरी दहशतवादरी हल

i. भारताचरा ससदवररील हला :१३वडसबर२००१रोजरी,लषकरतोयबाआवणजश-ए-महमदयादहशतिादरीसघटनाचया दहशतिादानरी भरपरशसतरासतरासह निरी वदलरीयर ससदचया पररसरातबछट गोळरीबारकला.

ii. मबई ररील हला : २६ नोवहबर २००८ मधय मबई यर एकापाठोपाठ सलग ररीतरीन दहशतिादरी हलकरणयातआल. छतरपतरी वशिाजरी महाराज रलि टवमथानल,ओबरॉय टटायडटआवण ताज पलस हॉटलस, मटटोवसनमा, वलओपोलडकफ,कामाहॉदसपटल,नररीमनहाऊसया वठकाणाचासमािशयाहललयामधय होता.हादहशतिादरी हलालषकर तोयबा या पावकसतानातरीलसघटनचयासदसयानरी घडिनआणला होता.

दहशतवादापासन सवत:चा बचाव कसा करता रईल?

दहशतिादाविरोधरीचालढाहासिााचयाएकवतरतपरयतनामधनझालापावहज.तयातरीलएकमहतिाचाभागमहणजउततमशासनवयिसराहोय.उततमशासनवयिहारामळशासनाचयासिथासिाआवणसविधागरजितापयातपोहोचिणयाचरीहमरीवमळत.तयाचयाआशाआकाकाचरीपतथाताहरीहोत.तयामळदहशतिादाचयावदशनजाणयाचातयाचाकलकमरीहोतो.गपतहरखातआवणकायदाचरीअमलबजािणरीकरणाऱयायतरणानरीदहशतिादरीहललयाचाआधरीचअदाजघयािा,तशोधनतयाचा पाठपरािा महणन हल घडणयापिगीच त नषकरणयाचा परयतन कला पावहज. कोणतयाहरी परकारचया दहशतिादरी

मबई हला ससदवररील हला

11

ककतयाना पावठबा वमळणार नाहरी यासाठरी नागररी समाजानहरी परयतन कल पावहजत. सिथासामानयामधय अशा धोकयासबधरीि त कस हाताळाियाच याबाबत जागरकता वनमाथाण करण आिशयक आह. आपलया पररसरात सशयासपद वयकतरी,िसत, बग इ.आढळलयासजिळचया पोलरीसचौकीतमावहतरीदािरी तसचभरीतरी वकिालालसपोटरी दहशतिादरीककतयकरणाऱयाना परोतसाहन दऊ नय वकिा मदतकरनय.

४. भारताचरा ईशानरकडरील भागात सरीमापार दहशतवाद

ईशानय कतरात पढरील राजयाचा समािश होतो-अरणाचल,आसाम, मवणपर, मघालय, वमझोराम, नागालनड,वसकीमआवणवतरपरा.दोनशपकाअवधकिावशकगटअसलला,सित:चरीवनदशचतअशरीभाषा,वलपरीआवणसामावजकिसासककवतकओळखअसलला हा परदशआह. बागलादश,भतान, मयानमार िचरीनचरीसरीमा रषाअसलला हा परदशसामररक दषटामहतिाच सरानबाळगनआह.

िगिगळािावशकगटानरीआवणलढाऊसघटनानरीविवभनपरकारचयामागणयाकलयानयररीलसरकाविषयकपररदसरतरी गतागतरीचरी झालरीआह. एका दगथामआवणअविकवसत परदशातरीलहया परीवडतजनतलाआपलयाकड दलथाककलयाचरीभािनाआह. तर उठाि होणयाच ह एकमखयकारणआह. तयाचया उठािानाचरीनचा पावठबा आह. तसचह बडखोर गट मयानमार ि बागलादशात आशरय घताना वदसतात. या कतरातरील काहरी मखय बडखोर गट : यनायटडवलबरशनफटऑफआसाम,नशनलडमॉकरवटकफटऑफबोरोलरड, वमझोनशनलफट,नशनलसोशावलसटकौदनसलऑफनागालरडआवणकारबरी वपपलस वलबरशन टायगसथा. हया परदशासाठरी सलागार महणन १९७२ मधय नॉरथा इसट कौदनसलचरी वनवमथातरी कलरी गलरी. ह कौदनसलआजउततर पिथा कतराचया परादवशक विकासासाठरीच वनयोजनकरत. यर सामावजकिआवरथाककतरात विकास वहािा यासाठरीयाकौदनसलनअनक पायाभत तसचसामावजकउपकरम राबविलआहत.

लषकराच अतगयत सरका सदभायत कारय

भारताचया राषटरीयएकातमतलाबाहयिअतगथातअशाअनकआवहानानासामोरजािलागलआह.कायदािसवयिसरा राखणयासाठरी तसच नसवगथाकआपततीचया िळसअतयािशयकसविधाचाल ठिणयासाठरीलषकराला पाचारणकल गल आह. अतगथात सरका राखणयाच कायथा ह परारवमकत: पोलरीस दलाच असत, परत काहरी गभरीर पररदसरतरीतसरकारला लषकर तनात कराि लागत. काशमरीर तसच ईशानय राजयात सरका राखणयासाठरी शासनान लषकराचरी मदतघतलरीआह. लषकर जवहा नागररी वयिसरला मदत करत तवहा त काहरी वनयमाचया अतगथात कल जात. ह वनयम खालरीलततिािरआधाररतआहत:आिशयकता,बळाचानयनतमिापर,तटसरताआवणसदभािना.याचाचअरथा,लषकराचयाकोणतयाहरीकायाथाला योगयसमरथानअसणयाचरी गरजआह. तसचकायथाकरतानाकमरीतकमरीबळाचािापरकलाजािा.लषकररी अवधकाऱयान बळाचा िापर करताना तररील पररदसरतरीचरी जाण आवण तया योगय असा वनणथाय घणयाचरी गरजआह. लषकरान कोणतयाहरी सघषाथात हसतकप करताना, विशषत: धावमथाक वकिा जातरीय सघषाथात, कोणाचरीहरी बाज घणगरआह. हरीसिथा तति तयानरी सदभािनचयाआधार पाळण गरजचअसत.

आपण लषकररी धवजसचलनाबाबत (फलग माचय) ऐकल आह का?एखादा वहसक दगलरीचया िळसअराजकता वनमाथाण झालरीअसलआवण सरावनक पोलरीसआवण वनमलषकररीदलालाहरीपररदसरतरीहाताबाहरगलयाचरीजाणरीिझालरीअसलअशािळसतरशाततापरसरावपतकरणयासाठरीलषकरालापाचारणकलजात.अशािळसलषकररसतयािरधिजसचलनकरनआपलअदसततिदाखिनदत,जणकरनशातता िसवयिसरा वनमाथाणकरणयासाठरी त सजजअसलयाच दशथाविलजात.

12

१. जममआवणकाशमरीर यर सवकरयअसललयाकाहरी दहशतिादरी गटाचरी नाि ि तयाचया नतयाचरी नाि वलहा.

२. भारतातरीलकोणतयाहरी दहशतिादरी हललयासबधरी िततपतरात परवसदझाललरी बातमरी वचकटिाआवणिगाथात तयािरचचाथाकरा.

उपकरम

13

३. भारताचयानकाशािररीलनकलगसतपरदशदाखिणारा‘रडकॉररडॉर’पहा.तयारडकॉररडॉरमधययणारमहाराषटातरीलवजलहशोधा.

४. शाततचया मागाानरी परशनसटतातका?आपलया मागणयाचया पतथातसाठरी वहसकमागााचाचअिलबकरणआिशयकअसतका?या विषयािरचचाथाकरा ि मदि वलहा.

14

५. आतरराषटरीय दहशतिादरी हललयाचरी उदाहरण वलहा.

६. दहशतिादरी हलझालयासकोणतया परकारचरीखबरदाररी घयािरी याचरी यादरीकरा.

15

अतगथातसरका विषयाचयाअभयासातनसवगथाकिमानिवनवमथातआपततीचासमािशहोतो.हयाआपततीनासामोरजाणयासाठरीपोलरीस,वनमलषकररीदलिलषकरयाचयासहइवमगशनआवणकसटमविभाग,अवनिशामकदलआवणनागररीसमाज ह सिथा एका वयासपरीठािर यऊनकायथाकरतात.या परकरणातआपणआपलयाआजबाजलाघडणारअनकधोक िआपततीबदिलसखोलअभयासकरणारआहोत.

धोक व आपततरी

धोक :धोकाहरीएकअशरीगोषआहकीतयातजरीि,सपततरी,पयाथािरणआवणसामानयपरवकरयानाइजापोहोचशकत.धोक ह नसवगथाकिमानिवनवमथातअसतात.भकप,पर, तसनामरी,भसखलनआवणदषकाळहकाहरीनसवगथाकधोकआहत.औदोवगकअपघात, रसतअपघातआवणआगलागण ह मानिवनवमथातधोकआहत. नसवगथाक धोक ह काहरी विवशष भौगोवलक कतरातच उदभितात. मानिवनवमथात धोक ह मानिरी चकामळ वकिाकाहरी परवकरयाअयशसिरी झालयामळ सिथातर उदभि शकतात. धोकअचानक सवकरय होऊ शकतात वकिा हळहळ तयारहोऊशकतात.

आपततरी :काहरीधोकसवकरयिअवनयवतरतझालयामळआपततरीवनमाथाणहोतात.तयामळजरीवितहानरी,पयाथािरणहानरी ि विततहानरी होत ि परचड परमाणात सामावजकअदसररता वनमाथाण होत. पररदसरतरी पिथापदािरआणणयासाठरी सपणथादश/राजयआवणजनतलाअरकपरयतनकरािलागतात. आपततरीहया अचानक वकिा हळहळ तयार होऊ शकतात.आपततरीच दषपररणाम ह वतचया तरीवरतिरआवणिगािर तसच तलोकसखयाआवणपायाभतसविधाचयाफरकािरहरीअिलबनअसतात.

आपततीच परकार

नसवगयक आपततरी

बहतक नसवगथाकआपततरी या रोखलया जाऊ शकत नाहरीत. तया खप नकसानकारकअसतात. भारतात भकप,पर, भसखलन, तसनामरी, दषकाळ, विजाकोसळण, ढगफटरी,अवतपजथानयिषरीआवणचकरीिादळहयाकाहरी सामानयत:अनभिास यणाऱया आपततरी आहत. परतयक आपततरीच दषपररणाम भरीषण असतात. तयात सामानयत: जरीवितहानरी,मालमतताहानरी ि पायाभत सविधाच नकसान होऊनआवरथाक नकसान होत. वपक, िनसपतरी, उदोग ि पयाथािरणाचहरीनकसान होत. या सिााचा मानिरी जरीिनािर विपररीत पररणाम होतो. समाजािर सामावजक, परशासकीय िआवरथाक भारिाढतो.आपणयाआपततरीचाअभयासकरया.

नसवगयक आपततरी मानववनवमयत आपततरी(भकप,पर,भसखलन,तसनामरी,ढगफटरी, (रसतअपघात,आग,औदोवगकअवतपजथानयिषरी,विजाकोसळणआवण अपघातआवणजविकआपततरी)चकरीिादळइतयादरी.)

आपततरी वरवसापनपरकरण 3.

16

भकप : जवहा भकप होतो तवहा घर, इमारतरी ढासळतात. इमारत ढासळलयामळ जरीवितहानरी होत, अशा वठकाणरीभसखलन,धरणफटण, िरीजपरिाहखवडत होण, विदतचबकीयलहररी वनमाथाण होण,आगलागणअस दययम पररणामवदसनयतात.मतदहकजलयामळ,पाणरीदवषतझालयामळमोठापरमाणातसाररीचरोगपसरतात.कधरीकधरीभपषभागालातड जातात. पाणयाचया परिाहाचया वदशा बदलतात.रोडकयात, मोठापरमाणातजरीविति विततहानरी होत. भकप ह सामानयत: जगभर घडतात. भकप परवतकारक सरचना तयार करणयासाठरी आता बाधकाम ततरजानविकवसत होतआह. भकपाचरी तरीवरता ०.१त ९.९ (१०गहरीतधरलयास) ररशटर सकलनसार मोजलरीजात.

भकपान झालल नकसान

समतलर ररशटर सकल परभाव

१.० मानिालाधकाजाणित नाहरी.

३.० उच इमारतरीचया िरचया मजलयािररीललोकाना धकजाणितात.

३.५ जवमनरीिर झोपललयालोकाना धकजाणितात.

४.० घरामधरीललोकाना िघराबाहरकाहीनाधकजाणितात.

४.५ साधारणपण सिााना धकजाणितात.

५.० झाड हलतात,झबर झलतात, मोकळािसत सरकतातआवणपडन नकसान होत.

६.० वभतरीना तड जातातआवणपासटर पडत.

६ त ७ धराड पडतात,कमकितसरचना ढासळतात.

७ काहरी बाधकाम ढासळतात, पाईपसतटतात.

७.५ जवमनरीलाभगा पडतात, इमारतरीकोसळतात,भसखलनहोत.

८ बहतक इमारतरी ि पलकोसळतात.

८ पकाअवधक सपणथा विनाश, तसनामरीलाचालना वमळत. (समरि तळाशरीझालयास)

पर : जगभरात अनक दशामधय पर यतात. भारतात जिळपास ६५% मदानरी परदशात याआपततरीचा परभाि वदसनयतो. वबहार, उततर परदश, महाराषट, पदशचमबगाल, ईशानयकडरील राजयआवणओडरीशा या राजयात िारिार परदसरतरीवनमाथाणहोत. पर दोनपरकारचअसतात.पवहलापरकार महणजनदरीपातरातनदरीचयाधारणकमतपकाखपमोठापरमाणािर

17

पाणरीयत.पाणलोटकतराकडनयणारापाणयाचापरिाहनदरीलगतचयासखलपरदशातपरदसरतरीवनमाथाणकरतो.दसरापरकारमहणज मोठापरमाणािर पजथानयिषरीझालयान पाणयाचा वनचरा होणयासमागथा राहतनाहरी.शहररीभागातजागोजागरी पाणरीसाचत. या पाणयाचया परिाहािर वनयतरण ठिण अिघडअसत.आजकाल पजथानयविषयक मावहतरी सवनयतरणामळ पराचरीपिथासचना वमळशकत. तयामळलोकाच तातपरत सरलातरकरनजरीवितहानरी टाळता यत. परदसरतरीमळमनषयहानरीिविततहानरीहोत.साचललपाणरीवनयतरणाबाहरअसलयानघर,मालमतता,वपक,जनािरयाचानाशहोतो.पाणयातबडनमतयपािण,गभरीरदखापतहोणअसअनरथाघडतात.रसत,पल,रलिमागथा,ऊजाथासाधन,मोबाईल टॉिसथा,सपकक साधन नादरसत होतात. परदसरतरीजासतकाळ रावहलरी तरसाररीचया रोगाचा परादभाथाि िाढतो.

परकसतरी भसखलन : डोगराळ परदशाचया तळाचाआधारअपकयामळ नषझालयासकडाच,खडकाच, तरीवर उताराच भागखालरीकोसळतात याला भसखलन अस महणतात. परचड पािसासारखया नसवगथाक कारणानरी वकिा रलिमागथा, कालि, बोगदखणताना, तसच गौणखवनज, मरम, दगडखोदतानाझाललया मानिरी हसतकपान भसखलनहोऊशकत. २००५ मधय रायगड वजलहयातरील जई गािातरील दघथाटनत भसखलनामळ अनक लोक मतयमखरी पडल. पणवजलहयातरील माळरीण गािात २०१४ मधय मोठा परमाणात दरड कोसळन भसखलनाचरी घटना घडलयाच आपलयालामाहरीतच आह. भसखलनाचरी सभावयता लकात घऊन भसखलनाचरी कारण शोधण, तयाला परवतबध करण, तिररतउपाययोजनाकरण याबाबत वनयोजनकरण वहतािहठरत.

रारगड वजलहातरील जई ररील भसखलन - २००५

18

पण वजलहातरील माळरीण ररील भसखलन - २०१४तसनामरी : ‘तसनामरी’ या जपानरी शबदाचा अरथा ‘मोठरी लाट’ असा आह. समरिाचया तळाशरी उदभिललया भकप िजिालामखरीमळयालाटाउदभितात.भारतातवडसबर२००४मधयवहदरीमहासागराचयावकनाररीपरदशाततसनामरीआपततरीवनमाथाण झालरी होतरी. माचथा २०११ मधय परचड परमाणातरील भकपामळ तसनामरी वनमाथाण होऊन जपानमधय परचड नकसानझाल होत. तसनामरीलाटाचरी उचरीसाधारणपण३०मरीटर पयातअसत. (१०मजलरीउच इमारतरी इतकी)सद दसरतरीततसनामरीलाटाबाबतसतककतावनमाथाणकरणाररीयतरणाउपलबधआह.तसनामरीलाटासमरिवकनाऱयालगतचयापरदशातसमार १ वक.मरी. पयात पोहोचतात. तसनामरी लाटामळ वकनाररी परदशात परचड परमाणात जरीवित ि विततहानरी होत. पायाभतसविधाचा विधिस होतो. सपकक साधनाचा अभाि, साररीचया रोगाचा परसार ि वकनाररी परदशातरील शतरीचा ऱहास हतसनामरीच दययम परकारच परभािआहत.

तसनामरी लाटा दशयवणार वचतर - २००४

19

चकरीवादळ : चकरीिादळ हरी हिामानातरीलधोकआहत.चकरीिादळजवमनरीिरतसचसमरिाचया पषभागािर वनमाथाणहोतात.बहतक िळा समरिािररील चकरीिादळ िारिार यतात ि तरी विधिसक असतात. चकरीिादळामळ घर पडतात, पायाभतसविधा उदधिसत होतात, झाड उनमळन पडतात, विदत तारा तटतातआवण सपकक तटतो. चकरीिादळ पाऊस घऊनयतात. भारताचा पिथा वकनाराअनकदाचकरीिादळअनभितो.चकरीिादळयकतहिा २०० वकमरी परवत तासापकाजासतिगान िाह शकत. चकरीिादळाच करिसरान उचच दाबाच वकिा कमरी दाबाच अस शकत ि तयाभोितरी आसपासचरीहिा वफरत.चकरीिादळ घडाळाचया वदशन वकिाघडाळाचया विरद वदशन वफरशकतात,यासचकरीिादळ वकिाविरोधरीचकरीिादळअस महटलजात. हिामानखातयाच उपगहआपलयालाचकरीिादळ, तयाचरी उतपततरी, हालचालरीिवदशा याबदिलसविसतर मावहतरी दऊशकतात.

चकरीवादळ चकरीवादळामळ झालल नकसान - ओवडशा १९९९

दषकाळ, अवतवषरी आवण ढगफटरी : अवतिषरी आवण ढगफटरी ह अचानक उदभितात. याचरी भौगोवलक वयापतरी हरी सरावनक सिरपाचरी असत.दषकाळह वधमयागतरीन पररणामकरतातआवणमोठापरमाणािरभपरदश वयापतात.आताढगफटरीिपाऊसयाबदिलहिामान खातयाचया रडारादार पिथासचना उपलबध होत. दषकाळरी पररदसरतरी हरी पाऊस ि भजल पातळरीिर अिलबनअसत. पाऊसि पाणयाचया मोजणरीचयाआधार याचाअदाजकरता यऊशकतो.

मानववनवमयत आपततरी

रसत अपघात : रसतयािररील अपघात ह साततयान घडत असतात. भरधाि िगान वनषकाळजरीपण िाहन चालविण, िाहतकवनयमाचउलघनकरण,चौकातरीलिाहतकीच वसनिलनपाळण,मदधदअिसरतिाहनचालविण,गदगीतअवतिगानिाहनचालविण,िाहनाचरीसदसरतरीनतपासण,मोबाईलिरबोलत-ऐकतिाहनचालिणअशाकारणामळरसतअपघातहोतात. तसच खराब रसत ि िाईट हिामानामळदखरीलअपघात होतात. पायरी चालणाऱया वयकतीकडन योगय दकता नघणयान अपघात होणयाचरी शकयताअसत. भररसतयात िाहतकीचया मागाथािर छोटा विकरतयाचरी गदगी, सदोष िाहनतळ,अवतकरवमतघटकाचरीगदगीइतयादीमळअडरळवनमाथाणहोतात.वनयोजनबदिाहतकीतअडरळआलयानअपघातघडनयतात.तटाळणयासाठरीदचाकीचालकानहलमटचािापरकरािािचारचाकीिाहनचालकानसरीटबलटचािापरकरािा.

20

आग : भारतातआगरीत मतय पािणाऱया लोकाचरी सखयासदा परचडआह. भारतात जिळपास ८% मतयआगरीमळहोतात. सणसमारभातरील फटाक ि आवतषबाजरीमळ लागणाररी आग महाभयकर रप धारण करत तसच घरगतरीसियपाकासाठरीिापरातयणाऱयागसगळतरीमळआगरीलासामोरजािलागत.कारखानयामधययतरसामगरीवकिाऔदोवगकपरवकरयतरील वबघाडामळदखरीलआगलागशकत.

औदोवगक अपघात

िाढत औदोवगकीरण ि सियचवलत उतपादनततर पदतरीमळ औदोवगक आपततरीच परमाण िाढल आह.भारतातरील १९८४ चरी भोपाळ िायदघथाटना हरी जगातरील सिाथात मोठरीऔदोवगकआपततरी मानलरी जात.औदोवगकआपततरीहरीआगलागण,रसायनाचरीगळतरीििायगळतरीमळहोत.बहताशअपघातहमानिाचयावनषकाळजरीपणामळ,मानिरीचकामळ,अपररीिअयोगयपिथातयाररीअसलयामळ,सरवकततचरीदकतानघतलयामळउदभितात.भकप,तसनामरीयासारखया नसवगथाकघटनामळहरीअशाआपततरी वनमाथाण होऊशकतात.

जववक आपततरी

नसवगथाकआपततरीिमानिरीघटकामळयाआपततरीवनमाथाणहोतात.नदाचपाणरीदवषतहोण,कचऱयाचसामाजयिाढण, उघडरीगटार िनालयाचरीिाढतरीसखया, सिचछतकड दलथाककरणयासियीमळसाररीच रोगफलाितात.पाणरीसाच वदलयामळ डासाचरी उतपततरी िाढत, दवषत अन ि पाणरी यादार जविकआपततरीओढित. कॉलरा, टायफॉईड,मलररया, डगय, वचकन गवनया अशा रोगाचा परादभाथाि िाढतो. दवषतअन, बराच काळ साचन रावहलल पाणरी, दवषतपाणरी यामळ डासाचाफलाि होऊन रोगाचा परसारझपाटान होतो.

परवतबध आवण सजजता

परवतबधआवणसजजताहआपततरी वयिसरापनाचदोनमहतिाचघटकआहत.याघटकातआपणआपततरीलातोड दणयासाठरी परवतबधि पिथावनयोजनासाठरीकायकरता यईलयाविषयरी मावहतरीघणारआहोत.

परवतबध निरीनसशोधनततरामळमानिवनवमथातआपततीबाबतपिथावनयोजनकरणसहजशकयझालआह.पिथावनयोजनाचयाककतरीयकत उपायामळ आपततरीवनयतरण शकय झाल आह.आपततरी वनिारणासाठरी ि वनयतरणासाठरी शासनाबरोबर परतयकनागररकाचरी भवमकासधदा महतिाचरी आह. अवतिषरी, भकप-भगभथा हालचालरी, िरीज कोसळण यासारखया नसवगथाकआपततीनापरवतबधकरणशकयनाहरी,परतजरीवितिविततहानरी,पायाभतसविधाचाविधिसटाळणयासाठरीउपाययोजतायतात. यातनआपततीचरी तरीवरताकमरीकरता यत. याककतीना उपशमन महटलजात.

सजजता आपलया सभोितालरी मोठा परमाणािर वनसगथावनवमथात ि मानिवनवमथात धोक आहत. या धोकयापासन बचािकरण,अतयतमहतिाचआह.आपततरी वनमाथाणहोऊनय महणनयाधोकयाना परवतबधकरणयासाठरीपरयतनकरण गरजचआह.आपततरीकाळातआपततरीगसताचरी तिररत सटका करण,आपततरीचा परभाि कमरी करण,आपततरीला धयाथान तोडदण, आपततीचा सामना करणयासाठरी विविध उपाय योजना राबविण महणजच ‘सजजतसाठरी पिथावनयोजन’ करण होय.आपततरीला सामोर जाणयासाठरी आपततरीगसताना आपततरीपिथा ि आपततरीकाळात महतिाचया सचना दण, जनजरीिनपिथापदािरआणणयासाठरी सिततर यतरणा राबविण, आपततरीगसताना आधार दण, साहायय करण यासारखया उपाययोजनाआपततरी वयिसरापनाकडन राबविलयाजातात.

21

आपततरी वरवसापन चकर

आपततरी वरवसापन परवकररा

पारररी १ : आपलयासभोितालरीअसरवकतता,भरीतरीवनमाथाणकरणाऱयासभावयधोकयाचआकलनििगगीकरणकरण.यालाच ‘धोकयाचआकलन’करणयाचा टपपा महणतात.

पारररी २ : सभावय धोकयाना परवतबध करण, राबविण यासाठरी सवकरय उपाय योजण. यालाच 'परवतबधातमक उपाययोजनाचा टपपा’ महणतात.

पारररी ३ : जवहा नसवगथाक सकट िआपततरीच वनयतरण करण ि परवतबध करण शकय नसत तवहा याआपततरीपासनहोणारातोटा, विधिसकमरीकरणयासाठरीककतरीकरण/उपायशोधण,यालाच ‘उपशमनाचा टपपा/सकटाचरीतरीवरताकमरीकरणयाचा टपपा’ महणतात.

पारररी ४ : धोकयापासनवनमाथाणझाललयाआपततीचासामनाकरणयासाठरीवनयोजनकरण,तयाररीकरण,ककतरीकायथाकरमतयार करण. वयकतरी, कटब, गाि, शहर, राजय ि राषटरीय पातळरीिर आपततरीपिथा वयिसरापनाबाबतआराखडाककतरीकायथाकरमतयारकरण.यालाच‘आपततरीलासामोरजाणयाचयापिथातयाररीचाटपपा’महणतात.िररीलचार टपप/पायऱया महणजचआपततरीपिथा सवकरयतचा/विकासाचाभागसमजलाजातो.

पारररी ५ : परतयकातआपततरीउदभिलयानतरआपततरीगसतकतरातरीलजरीवित,मालमतता,पायाभतसविधाइ.घटकाचपनिथासनकरण,उदभिललयासकटानातोडदण,सकटातनसटकाकरणयासाठरीपरयतनकरण,आपततरीगसतानासाहाययकरण यालाच ‘आपततरीकाळातरीलपरतयकककतरीचा टपपा’ महणतात.

पारररी ६ : आपततरीगसतभागातसरयथा वनमाथाणकरण, विसकळरीतजनजरीिनपिथापदािरआणण.पायाभतसविधा,सपककसाधन,रसत,रलियासविधाचरीपनबााधणरीकरणयालाच‘आपततरीनतरआपततरीगसताचपनिथासनकरणयाचाटपपा’ महणतात.

• Identify Hazards and Threats

• Take Preventive and Mitigation Measures

• Prepare for Responding

• Relief• Immediate recovery to

semi-normalcy• Rehabilitation of life and

restoration of infrastructure

Immediate rescue and relief

Phase 1 : Pre Disaster phase

Phase 3 : Post Disaster phase

Further development and resilience

Phase 2 : During Disaster phase

22

१. नसवगथाकिमानिवनवमथात (मानिरीचका वकिा वनषकाळजरीपणामळझालल)आपततीचा तकतातयारकरा.

२. इटरनटचया साहाययान भारताचया भकपपरिण कतराचा नकाशा पहा. भारताचा राजकीय नकाशा घया आवण तयानकाशािरभकपपरिण कतरकाढाआवण सपषपणिगिगळाकतराचरी माडणरीकरा.

अ.कर. नसवगथाकआपततरी मानिवनवमथातआपततरी

उपकरम

23

३. आपलयापररसराचसितकणकरा(आपलयासित:चयाघरासह)आवणजयाइमारतरीजनया,सरचनातमकदषटाकमजोरि असरवकत असतरील तयाचरी सचरी बनिा. खप असरवकत, अशत: असरवकतआवण सरवकत अशा तरीन यादातयारकरा.

४. पररमोपचार पटरीतरीलआिशयकिसतचरी यादरी तयारकरा.

24

आपणमागरीलपरकरणात मानिवनवमथात तसच नसवगथाकआपततीचाअभयासकला.आपततरी वयिसरापनाचकायथाअनक घटक कररीत असतात. या परकरणात आपततरी वयिसरापनातरील लषकराचया कायाथािर परामखयान लक कवरित कलआह.

नसवगयक आपततीचा राषटरीर सरवकततवर होणारा पररणाम

आपततीमळजरीवित,वितत,सरािरहानरीहोत.तयाचबरोबरसामावजकिआवरथाकसमसयावनमाथाणहोतात.तयाचराषटरीयसरवकततिरदखरील विपररीत पररणाम होतात. तयासदभाथातकाहरी उदाहरण वदलरीआहत. १. भकप : २००१ मधय गजरातमधरील भकपान हिाईदल तसच लषकराचया करिाचरी नासधस झालरी होतरी.

वसकीममधरीलभकपानभसखलनहोऊनदळणिळणािरविपररीतपररणामझाला.तयामळलषकरालासाधनसामगरीपरविणयातअडचणरीआलया तसचसनयदलाचया िाहतकीिर पररणामझाला.

२. ढगफटरी : लडाख, विशषत:लहमधयझाललयाढगफटरीमळ िाहतकीिर पररणामझालाआवणसनयालासाधनसामगरी परविणयातअडचणआलरी होतरी.

३. चकरीवादळ : ओवडशातरीलचकरीिादळाचा तडाखाभारताचया नौदलाचया तळाना बसला होता. ४. तसनामरी : वडसबर २००४ चया तसनामरीन विशाखापटटणम ि अदमान वनकोबार यररील नाविक दलाच नकसान

झाल.तसचअदमान वनकोबारमधरीलहिाईदलाचयातळालािधािपटटरीलाहानरीपोचलरीहोतरी.जयामळकाहरीवदिसतररीलकायथा बद पडल होत.

५. पर :कदारनारयररील दळणिळणाला पराचाफटकाबसला. तयामळ वहमालयाचया मधयभागातरीलतसचचरीनलगतचयासरीमाकतराकड साधनसामगरी पोहोचविणयासअडचण वनमाथाणझालरी होतरी.

६. आग :आगरीमळलषकराचया राखन ठिललया दारगोळासाठाच नकसानझालआह. ७. सागररी आपततरी :नौदलाचयापाणबडरीलालागललयाआगरीमळि तयामळझाललयासफोटामळभारताला२०१३

मधय एकपाणबडरी गमिािरीलागलरी.

राषटरीर आपततरी वरवसापन परावधकरण (National Disaster Management Authority)

नसवगथाकआपततीच एकण वयिसरापन,परवतसादआवणमदतरीबाबतसमनियकरणयाचरीपरारवमकजबाबदाररी हरीकरिसरकारचयागहखातयाचरीअसत.पतपरधानह राषटरीयआपततरी वयिसरापनपरावधकरणाचअधयकअसताततर राजयआपततरी वयिसरापन परावधकरणाच परमख ह तया तया राजयाच मखयमतररी असतात. हया सघटना भारतातरील आपततरीवयिसरापनाबाबतकायथाकरतात.नसवगथाकिमानिवनवमथातआपततीनासामोरजाणयासाठरीराषटरीयआपततरीपरवतसाददलाचरीNationalDisasterResponseForce (NDRF) वनवमथातरीकलरी गलरीआह. सरीमा सरका दल, करिरीय राखरीि पोलरीस दल, करिरीय औदोवगक सरका दल, भारत वतबट सरीमा पोलरीसआवण सशसतर सरीमा दलाच सनयदल NDRF मधय घतल गल आह. तयातरील परतयक बटावलयनमधय अवभयावतरकी,ततरज, इलदकटटवशयन, शिान परक आवण िदकीय विशषजाचा समािश कला जातो. तयाना रासायवनक, जविक,रवडओलावजकलआवणआदणिकआपततीना सामोर जाणयाच परवशकण वदलल असत. भारतातरील सिदनाकम कतराचाआराखडा तयार करन, आपततरीचया वठकाणरी तिररत पोचता यऊ शकल अशा हतन NDRF चया बटावलयनस १२वठकाणरी सरावपतकलयाआहत.

आपततरी वरवसापनातरील लषकराच कारय परकरण ४.

25

आपतती वयवसथापनथा लषकरथाचती जबथाबदथारती व कथायय

एखादा सकटामधय आपतती ववसापनासाठती जशती NDRF चती पाममक जबाबदारती असय, सयच तासमसयलासामोरय जाणासाठतीसरकषणमतालाचाअमिकाराअसलयलालषकरालादयखतील पाचारणकलय जाय.लषकरहयका य नागरती ववस यलाकलयलतीमदाखालतीकरय. राषटाचाजनयचती, ताचासािन-सपततीआमणराषटमहाचतीनसमगयक मकवा मानवमनममयआपततीपासनसरकषाकरणय हय यकायअसय. हयकायसकरहोणासाठतीसपणयराषटाचतीकाायतमकअमिकारकषयताआखणतीकरनदिकालतीनसयचशायचाकाळाआपतीनासामोरयजाणासाठती मनोजनकलय गयलयआहय.सािनाचती उपलबिा,उचचपतीचती मशसवपमशकषणआमण पमसाद दयणारती सघटना ामळयआपतती ववसापनालषकरसकषमयनयकायकरशकय. सरकारदारयआपततीववसापनाशयवटचा पाय महणनलषकराला पाचारणकलय जाय. लषकराचयकायहयतीनटपपाअसय.(१)आपततीयणापववीकरणाचय मनोजन(२)सकटाचतीआगाऊवाायममळालानरकरणाचती ारती (३)आपततीआलानरचयकाय

१. आपतती पववीचथा टपपथा हाटपपासभावआपततीलासामोरयजाणासाठतीमनोजनकलयजाय.मनोजनापामखानयखालतीलगोषीचासमावयशकरा यो. � सभाविोकाचयअवलोकन � भौगोमलकमामहती पणालतीचा (GIS)वापरकरननकाशाचय ननतीकरण � लषकरती व नागरती वसतादरमानचा दळणवळणाचासािनाचती पासणती.

(Ref.: www.ndrf.gov.in/ndrf)

26

� साधनसामगीचरी तळ, हवलकॉपटर उतरविणयासाठरीलागणाररीजागा िसोयरी याबाबत वनणथायघण.

� आकदसमतयणाऱयासमसयासाठरी वनयोजनकरण.

२. सकटवातदचा टपपा

सभावयधोकयाचरीपिथासचनावमळालयानतरचाहाटपपाआह.हरीपिथासचनापर,चकरीिादळ,तसनामरीइतयादीबाबतअसशकत.जरनागररी वयिसरलाअसिाटलकीसभावयधोकाफारमोठाअसणयाचरीशकयताआहतरतलषकरालाहयाबाबतजागरककरतात.यामळलषकरतयाधोकयालासामोरजाणयाचयातयाररीतराहशकत.मगलषकरदळणिळणाचरीसाधन वयिदसरतचालअसलयाचरी ि योगयसाधनसामगरी एकवतरतअसलयाचरीखातररीकरत.

३. आपततरीनतरचा परवतसाद

आपततरी वनमाथाणझालरीकीलषकरखालरीलकायथाकरत.

� जलोकआपततरीतसापडलआहत तयाचाशोधघण ि तयाना िाचविण.

� िाचविललयालोकाच,तसचजयानाधोकाअसलतयाच सरलातरकरणआवणतयाचया वनिाऱयाचरीसोय वनमाथाणकरण.

� अतयािशयकसाधनसामगरी,खाद(भोजन)सामगरी, िदकीयमदत परविण.

सरलसना, नौसना तसच िायसना गरजनसार ह कायथा पार पाडतात. उदाहरणारथा नौदल समरिात वकिा परातअडकललयालोकानािाचविणयासाठरीकायथाकरशकत,हवलकॉपटरदारिायसनाआपततरीतअडकललयाचरीसटकाकरशकत, वकिा विमानादारिदकीयमदत,अनाचरीपाकीटपरिशकतआवणसरलसना वनिारातसच वजरसरावनकपातळरीिर दग वकिा वहसाचारचालअसलतरलषकर तनातकरशकत.

लषकराच आपततरी वरवसापनातरील कारय सवकपतपण

१. अवधकार कतर आवण वनरतरण –सकटादरमयानमदतरीसाठरीसयोजनिवनयतरणकरणयासाठरीएकमधयितगीअवधकारकतरअसणयाचरी गरजआह.

२. सवापरवठा करणराचरी सोर–अनिपाणयासारखरीसाधनसामगरीपरविणतसचदळणिळणाचरीसाधनकायथारतठिण गरजचअसत.

३. सकटगरसतासाठरी छावणरा उभारण व तरा चाल ठवण -कोणतयाहरीआपततरीगसतलोकानाअशाछािणयाचरीगरजअसत.

४. वदकीर मदत – तातपरत दिाखान सरकरनतातडरीचरी िदकीयमदत परविलरीजात.

५. रसत व पलाचरी बाधणरी व दरसतरी – आपततरीगसताना तातडरीन साधनसामगरी पोचविणयासाठरी आपततरीमळकोलमडललरी रलि ि रसत िाहतक पनहासरळरीतकरणयाचरी गरजअसत.

27

भारतरीर वारसZoH$Sy>Z हलरीकॉपटरचरा साhmæ`mन मदत व बचाव कारय

वदकीर मदत पर प[aकसतरीत बचाव कारय करताना लषकर

शोध आवण बचाव नौसनच मदत कारय

28

१. खालरी वदललयाआपततीचया िळस लषकरान जनतला काय मदतकलरी ह शोधन काढा ि तया परतयक घटनिरमावहतरी वमळिा,चचाथाकराआवण वटपण वलहा.

i. गजरातमधरीलभकप(२००१)-बावधतकतर:भज,अहमदाबाद,गाधरीनगर,कचछ,सरत,सररिनगरवजलहा,राजकोट वजलहा,जामनगरआवणजोवधया.

ii. वहदरीमहासागरातरीलतसनामरी(२००४)-बावधतकतर:दवकणभारताचाकाहरीभागआवणअदमानवनकोबारदरीपसमह.

उपकरम

29

iii. उततराखडमधरीलढगफटरीमळअचानकआललापर(२०१३)-बावधतकतर:गोविदघाट,कदारनारमवदर,ररि परयाग वजलहा, उततराखड, वहमाचलपरदशआवणपदशचम नपाळ.

iv. काशमरीरमधरील पर (२०१४)-बावधतकतर :शररीनगर, बदरीपर, राजौररी इतयादरी.

30

ववजान, ततरजान आवण राषटरीर सरका परकरण ५.

इयतता नििरीचया सरकणशासतरअभयासाचया पदसतकतआपण ह वशकलात की जगातआपल राषटवहतआवणमलभत मलयाचरी जपणक करणयासाठरी, राषटान विशिसनरीय राषटशकतरी विकवसत करण गरजच असत. राषटशकतरीसाठरीलागणाऱया िगिगळा घटकाविषयरीहरी तमहरी जाणन घतल. आधवनक, विकवसत आवण सबततकड िाटचाल करणारएक राषट वहायच असल तर भौवतक घटकापकी विजान, ततरजानआवणऔदोवगक उतपादन कमता ह घटक राषटानपराधानयान विकवसतकरणआिशयकआह.

ववजान, ततरजान आवण अवभरावतरकी राचरातरील परसपरसबध

बऱयाचदा विजानाच मलभत जानआवण अवभयावतरकी याचा मळ घालन ततरजान विकवसत होत. उदाहरणारथा,आधरीचअिगतअसणाऱया पदतरीआवण जानाचा िापर करन विजानान विदतसिाहकातन जाणाऱया इलकटटॉनसचयापरिाहाचा अभयास करता यतो. हया नवयान सापडललया जानाचा उपयोग करन अवभयत अधथापरिाहरी विदतिाहक,सगणकआवण परगत ततरजानाचया इतर काहरी गोषीसारखया नवया साधनाच आवण यतराच उतपादन कर शकतात. याअराथान िजावनकआवणअवभयत या उभयताना ततरजअस समजता यईल. महणन विजान, ततरजानआवणअवभयावतरकीहयातरीन कतराना सशोधनि विकासाचया उदिशासाठरी परसगरी एकसमजणयातयत.

भौवतकआवणनसवगथाकजगाचयासरचनचाआवणितथानाचा पदधतशरीरअभयास महणज विजान होय. ततरजान हपरातयवकक (वयािहाररक) विजानाच उदोग ि वयापारासाठरी कलल उपयोजनआह. विजानातरील जानाचा िापर करनपरातयवकक उदिशानअदसततिातआललया पदतरी, परणालरी ि उपकरणाचा सदभथा ततरजान दत. एकआधवनक उदाहरणमहणज सगणक विजान ि इलकटटॉवनकस याचया एकवतरत उपयोजनान उदयालाआलल मावहतरी ततरजान.अवभयावतरकी हतर गवणत, विजान,अरथाशासतर,समाजशासतरआवणपरातयवककजान याच उपयोजनआह. पदारथा, घटक,अिजार, यतर,परणालरीशोधनकाढण, तयात नािरीनयआणण,आराखडा तयारकरणआवणउतपादनकरण यासाठरी त मदतकरत.

ववजान, ततरजान आवण उदोगाचा भारतातरील ववकास

पराचरीनआवणमधययगरीनइवतहासातडोकािनपावहलतरअस वदसतकीभारतानजगालाखगोलशासतर,गवणत,िसतर-परािरणआवणइतरअनककतरामधरीलजानवदलआह.सतरावयाशतकातभारतआवरथाकदषटाआवणसनयदलाचयाददषन यरोपरीय दशाचया तलयबळ होता. सन १७८० मधय वटप सलतानान वबवटश फौजाशरी लढताना तयाचयाविरदअवनिबाणिापरनतयानाचवकतकलहोत. वबवटशानरीहयाअवनिबाणाचरीनकलकरनतअवनिबाणसन१८१२मधयनपोवलयनचयाविरदधिापरल.परतअठरावयाशतकातयरोपमधयझाललयाऔदोवगककरातरीमळयरोपचयाऔदोवगककमततिगानबदलझालाितरीझपाटानपरगतझालरी. वबवटशअमलामळअशरीऔदोवगककरातरीभारतातमातरघडनआलरी नाहरी.

सिाततयानतरभारतान विजानआवणततरजानातमोठरीभराररीघतलरीआहआवणआजअनककतरातरील तयाचयाकामवगऱयासाठरीतोमानयताहरीपािललाआह.यामधयशतरी,िसतरोदोग,आरोगयरकण,औषधवनवमथातरी,मावहतरीततरजान,अिकाशततरजान,सरकणततरजानआवणआदणिकततरजान याचाअतभाथाि होतो.

राषटरीय सरका िाढविणयासाठरी भारत सरकारन विजान ि ततरजान कतरात आरवभक पािल उचललरी आहत. यातरील काहरी पािल नागररी उपयोगासाठरी, तर काहीच उपयोजन सरकणासाठरी होत ह समजण आिशयक आह.

31

उदाहरणारथा,ककवतरमउपगहाचािापरनहमरीचयाभरमणधिनरीसपकाथासाठरीकलाजातो,तसचतोसरकणफौजाचयाआपसातरीलसपकाथासाठरीहरीकलाजातो.तयाचपरकारअणविजानाचाउपयोगविदतवनवमथातरीसाठरीकलाजातोतसचआदणिकशसतरासतर बनविणयासाठरीहरी होतो.

कविउपरोगरी ततरजान : एका िळरी एकापका अवधक उददिष साधय करणार ततरजान महणज ददउपयोगरी ततरजान होय. लषकररी उदिशान िापरल जाणार महागड ततरजान शाततामय उपयोगाकररता नागररकाचया वहतासाठरीहरी िापरल जाऊ शकत हच ददउपयोगरी िापर ततरजान. उदाहरणारथा : जागवतक दसरतरी परणालरी (Global positioning system-GPS)

परसततपाठातभारताचयासरवकततसाठरीसनयदलाकडनिापरलयाजाणाऱयाततरजानाचयातरीनकतरािरभर वदलाआह.अिकाशततरजान,आदणिकततरजानआवण इलकटटॉवनकस. हरीसिथा ‘ददउपयोगरी’ ततरजानआहत.

अवकाश ततरजान

मानिरीअदसततिासाठरीआवणपरगतरीसाठरीअिकाशततरजानहमहतिाचआह.ककवतरमउपगहआताखपउदिशानरीिापरल जात आहत; हिामानशासतर, दरदशथान परसारण, भरमणधिनरी दरभाषय, वदशादशथान आवण आतरजाल. अिकाशपरणालीचाउपयोगअनककतरामधयहरीहोतो,जसकीविततरीयवयिसरापन,वशकण,Tele-Medicine,विजानसशोधनआवणआपततरीवयिसरापन.बाहयअिकाशाचाउपयोगसनयाचयाआधारभतवकरयासाठरीकलाजातो.उदाहरणारथाभपषसितकण,सपककआवणवदशादशथान.डॉ.विकरमसाराभाईआवणइतरअनकिजावनकामळअिकाशततरजानालाउलखनरीययश लाभल आह. भारतरीय अिकाश सशोधन ससरन (Indian Space Research Organisation - ISRO)अवनिबाण,अतराळयानआवणककवतरमउपगहयाचरीबाधणरीिपरकपणकरणयाचयाबाबतरीत राषटाला सियपणथाकलआह.

भारतरीयअिकाशसशोधनससरासन१९६९मधयसरापनझालरी.वतचउददिषराषटरीयविकासासाठरीअिकाशततरजान कामरीआणण ह होत. भारतान पवहला ककवतरम उपगह ‘आयथाभटट’ सन १९७५ मधय बनविला, जो सोदवहएटरवशयाचयापरकपकिाहनान परकवपतकलागला.भारताचा पवहलायशसिरीअिकाशपरकपणकायथाकरमसन१९८३मधयसाधय झाला. ‘रोवहणरी’ या उपगहापासन सरिात करन इसतरोन ककवतरम उपगह परकपक िाहन, सधाररत ककवतरम उपगहपरकपक िाहन, धरिरीयककवतरम उपगह परकपकआवणभदसरर उपगह परकपक िाहन याचरी चाचणरी घतलरीआह. भारतरीयसदर सिदन ककवतरम उपगहाचा भपष सितकणासाठरी उपयोग ह भारतरीय ककवतरम उपगहाच सरकणासाठरीच पवहल परमखउपयोजन होय.

डॉ. ववकरम अबालाल साराभाई (१९१९-१९७१) भारतरीय अिकाशकायथाकरमाच जनक महणनडॉ. ववकरम साराभाई ओळखलजातात. भारतरीय अिकाश सशोधन ससरचरी सरापना हरी तयाचरी सिाथात मोठरी यशसिरीकामवगररीआह.

32

कपणासतर ततरजान

एकादतमक मागथादवशथात कपणासतर कायथाकरम सन १९८३ मधय सर झाला. या उपकरमात पाच कपणासतर कायथाकरमाचासमािश होता तखालरीलपरमाण, (i) ‘अनिरी’, मधयम पललयाचकपणासतर (ii) ‘वतरशळ’,जलदपरवतवकरयाकरणारकमरी पातळरीिररील पषभागािरन हितजाणारकपणासतर (SAM) (iii)‘आकाश’, मधयमतअवधकउचरीिरजाणारकपणासतरSAM (iv)‘परिरी’ डािपचातमकपषभागािरन पषभागाकडजाणारकपणासतर (SSM) (v) ‘नाग’, ततरीय वपढरी रणगाडाविरोधरीकपणासतर

एकादतमक मागथादवशथात कपणासतर कायथाकरमान भारताचया कपणासतर विकासाचा पाया तयार कला. तयानतर सधाररत ततरजान ि कमतचरी कपणासतर विकवसत कलरी गलरी. तयामधय पथवरी II ि III जवमनरीिरन जवमनरीिर मारा करणयाच कपणासतर; अगरी – III ि अगरी IV ह जवमनरीिरन जवमनरीिर मारा करणार मधयम पललयाच कपणासतर; अगरी V जवमनरीिरन जवमनरीिर मारा करणार अतर खडरीय कपणासतर; बाह मोस सपरसॉवनक करझ कपणासतर; वनभयर सबसॉवनक करझ कपणासतर; पाणबडरीतन सोडता यणार K4 आवण K15 कपणासतर; परदमन आवण पथवरी हिाईसरकणाचजवमनरीिरनआकाशातमाराकरणारकपणासतरआवणअसतरहितनहितमाराकरणारकपणासतरविकवसत करणयातआलरीआहत.

कपणासतराच वगवीकरण

कपणासतराच िगगीकरण करणयासाठरी िगिगळ वनकष िापरल जातात. तयात तयाचा पला हा एक महतिाचावनकषअसतो.

टलककटकल कपणासतर : साधारण पला१५० वकमरी त ३०० वकमरी (उदा. परिरी I)

अाखड पललराच कपणासतर : साधारण पला३०० वकमरी त १००० वकमरी (उदा.अनिरी I)

मधरम पललराच कपणासतर :साधारणपला१०००वकमरीत३५००वकमरी(उदा.अनिरीIIिK4सागररका)

मधरम दर पललराच कपणासतर : साधारण पला३५०० वकमरी त ५५०० वकमरी (उदा.अनिरी III ि IV)

आतरखडरीर कपणासतर : साधारण पला–५५०० वकमरी पकाअवधक (उदा.अनिरीV)

डॉ. ए.परी.ज. अबदल कलाम (१९३१-२०१५) इसतरोचया परकपक िाहन कायथाकरमाचया उतकरातरीच सतरधार होत. त भारताचया एकादतमकमागथादवशथात कपणासतर विकास कायथाकरमाच मखय कायथाकाररी अवधकाररी होत. तयानरी सरकण सशोधन ि विकास ससरदारा सिदशरी मागथादवशथातकपणासतर विकवसत करणयाचरी जबाबदाररी सिरीकारलरी. तयाना भारताचवमसाईल मन महणनओळखल जात. डॉ. कलाम वद. २५ जल २००२रोजरीभारताच ११ ि राषटपतरीझाल.

33

‘आकाश’ कपणासतर

‘नाग’ कपणासतर

‘वतरशळ’ कपणासतर

‘बाह मोस’ कपणासतर

‘पथवरी’ कपणासतर 1 व 2

‘अगरी’ कपणासतर

34

SLV-3

ASLV

GSLV Mk II GSLV Mk III

PSLV-XL

35

आकणवक ततरजान

पोखरण चाचणरी सळ

सिाततयवमळालयानतरलगचभारतानआपलाआदणिककायथाकरमसरकला.भारताचआदणिकधोरणविकवसतकरणयातडॉ.मघनादसाहाआवणडॉ.होमरीभाभायादोनिजावनकानरीमहतिाचरीभवमकाबजािलरी.भारताचआदणिकधोरण दोन ततिाभोितरी गफलल आह : शाततामय उदिशाकररता आदणिक ऊजाथा कामरी आणणयासाठरी सशोधन िविकासालाचालना दणआवणआदणिककायथाकरमात सियपणथाता परापतकरण.

अणऊजतचािापरविदतवनवमथातरीसाठरीकरणहाअणसशोधनाचासिाातमहतिाचापलमानलागला.आदणिकऊजाथा हरी भारताचयासरकाआवणशाशित विकासयोजनामधय महतिाचरीभवमकाबजािणारआह. भारत सरकारचा अणऊजाथा विभाग सन १९५४ मधय सरापन झाला. तयाच कायथा अणशकतरी ततरजान विकवसतकरण,आदणिकवकरणोतसगथापरारणततरजानाचाउपयोगककषरी,िदक,उदोगआवणमलभतसशोधनातकरणहआह.भारतालाततरजानाचयामाधयमातनसबलकरण,अवधकसपनकरणआवणनागररकाचजरीिनमानसधारण हअणऊजाथाविभागाचरी पररकलपनाआह.

सन १९७४ मधय भारतान पोखरण यर पवहलरी आदणिक चाचणरी घतलरी. आदणिक ततरजानाचया विधायकउपयोगातरीलसशोधनआवणविकासालाचालनादणयासाठरीहाएकशाततामयअणसफोटघडिनआणलाहोता.भारताचरीआदणिककमताहरीजगाला वदसनआलरी.ततकालरीनपरधानमतररी इवदरा गाधरी यानरीलोकसभलासावगतलकी हरीचाचणरीमहणजआदणिकऊजतचयाशाततामय उपयोगासाठरीचयासशोधनि विकासकायाथाचाभाग होता.

36

आकणवक शसतर चाचणरी

१९९८मधय भारतान पोखरण यर पनहाअनकआदणिकचाचणयाकलया. भारतान जाहरीरकलकी तोआताएकआदणिकशसतरासतरधाररीदशआह.ततकालरीनपरधानमतररीअटलवबहाररीिाजपयीचआदणिकचाचणरीनतरचविधान हआदणिकशसतरासतरधाररी दशबनणयाचयाभारताचया वनणथायामागचरीकारण विशदकरत. तयानरी सावगतलकी, आमचयाभोितरी आदणिक शसतरासतर िाढलरी आहत. भारत हा दहशतिाद आवण छपया यदाचा बळरीहरीठरला आह. जागवतक सतरािर आदणिक शसतरासतर धारण करणाऱया दशानरी आदणिक शसतरासतरमकत जग हयाधययापरतकोणतरीहरीपािलउचललरीनाहरीत.महणनभारताचयाराषटरीयसरकसाठरीभारतहाआदणिकशसतरासतरधाररीदश बनलाआह. हरीशसतरासतरआकरमणासाठरी वकिाकोणतयाहरी दशालाधमकािणयासाठरी िापरणयाचाभारताचामानस नाहरी; हरी शसतरासतरआतमसरकणासाठरीआहत, भारत हाआदणिक धमकया ि दबाि याना बळरी पडणारनाहरीयाचरीखातररीदणाररीआहत,भारतानआदणिकततरजानाचयाशाततामयउपयोगाचधोरणसोडन वदललनाहरी.तयानजागवतकआदणिक वन:शसतररीकरणाला पावठबा दण सरठिलआह. परत सिसरकणाचया दषरीनआदणिकशसतरासतर–वसधदताकरन तयालाकमता विकवसतकरायचरीआह.

आकणवक परसारबदरी करार आदणिकपरसारबदरीकरार(NuclearNon–ProliferationTreaty,NPT)हाएकआतरराषटरीयकरार असन तयाच उददिष आदणिक शसतरासतराचा आवण ततरजानाचा परसार रोखण, अणशकतरीचयाशाततामय उपयोगासाठरी सहकायाथास चालना दण आवणआदणिक वन:शसतररीकरणआवण सिथासाधारण ि सपणथा वन:शसतररीकरणाचया धययपतगीसाठरी िाटचालकरण हआह.हयाकरारािरसन१९६८मधय सहयाकरणयात आलया. भारत या करारात सामरील झाला नाहरी. हा करार जया दशाकड आदणिक शसतरासतरनाहरीत तयाना तरी बनविणयास परवतबध करतो. परत जया दशाकडआदणिक शसतरासतर आहत तयाचयािरकोणतयाहरीमयाथादाआणतनाहरी.हभदभािकारकआह.तयामळचभारतानकरारनामयातसहभागरीहोणयासनकार वदला.

डॉ. होमरी जहागरीर भाभा (१९०९-१९६६) ह एक बहआयामरीवयदकतमतिहोत.िजावनक,रिषआवण विजानससराच वशलपकार.अणऊजाथाआयोगाचयासन१९४८मधरीलआवणअणऊजाथाविभागाचयासन१९५४मधरील वनवमथातरीतडॉ.भाभायाचा पढाकारहोता. तयानरीधययकवरितसशोधनआवणआदणिकऊजतकररताखवनजाचशोधकायथायाचाआराखडा तयारकला होता. त एकअशा परकारच रिष होतकी तयानरी सन १९५० मधयचआदणिक शकतरीच महतिओळखनराषटाचयाऊजाथा सरकसाठरीआदणिककायथाकरमाचा पायाघातला.

37

आकणवक शसतरासतर बाळगणार दश सटॉकहोम आतरराषटरीय शातता सशोधन ससरनसार (Stockholm International Peace Re-search Institute – SIPRI) खालरील दशाकड आदणिक शसतरासतर आहत : अमररका, रवशया, यनायटड वकगडम (UK), फानस, चरीन, भारत, पावकसतान, इसाइल आवण उततर कोररया (SIPRIमावहतरी,जानिाररी २०१६)

अणऊजाय परकलपहयापरकलपामधयअणऊजतचरपातरउपयकतऊजततहोत.आदणिकविदतपरकलपातररॲकटरमधयवनमाथाणझाललरी उषणता पाणयाचरी िाफतयारकरणयासाठरीआवणिाफचा उपयोगकरन टबाथाइन वफरिन विदतजवनतरचालविणयासाठरीकलाजातो.

इलकटटॉवनकस

भारत सरकारन दशातगथात इलकटटॉवनकस परणालरीआराखडा ि उतपादन (Electronics SystemDesign&Manufacturing – ESDM) यासचालना दणयासाठरी सन २०१२ मधय इलकटटॉवनकसच राषटरीय धोरण घोवषतकल.हया धोरणाचया उददिषापकी एक महणज ESDMआवण अरथावयिसरा, सरकण, अणऊजाथा ि अिकाश विभागामधयभागरीदाररी विकवसत वहािरी हआह. यावयवतररकत मावहतरी ि सपकक ततरजान पायाभत सविधाचरीआवण दशाचया सायबरअिकाशाचरीसरकाकरणयासाठरी एकासपणथा सरवकतसायबर पररससरचरी वनवमथातरीकरणयाचरी योजनाआह.

इलकटटॉवनकसहाभारताचयासरकणवसX²Yतचामहतिाचाभागआह.सपकककतरातइलकटटॉवनकसहसटलाईटफोन,रडार, वदशादवशथातकपणासतर, विविधउपकरणातरील इलकटटॉवनकसवककट इतयादरीमधय िापरलजात. सिदशरीयमहासगणकआवणमहासगणकीयततरजानविकवसतकरणयाचाकायथाकरमभारतानसरकलाआह.हमहासगणकआदणिकशसतरासतराचाविकास करणयाचया कामरी मदत करणयास सकमआह. परम ८०० (PARAM 800) हा सरीडकन विकवसत कललापवहला महासगणकहोय. याकामातडॉ. विजयभटकरयाच योगदान मोलाचआह.

परम महासगणक

38

अनकपरकारचततरजान,आतरजाल(इटरनट)आवणसामावजकसबधाचरीिाढयामळसायबरसरकिररीलचचतलाएक िगळा आयाम परापत झाला आह. आतरजालाचा उपयोग परचड आह. लोक आतरजाल अवण सामावजक सबधसकत सरळाचा उपयोगकरतअसतात.सायबरअिकाशातचालललया परतयकगोषरीचरी वनगराणरीकरणअशकयआह.विविधततरजानातरीलजलदपरगतरीमळ निरीनपरकारचधोक वनमाथाणहोतआहतआवणतसमजनघऊन तयाचरी हाताळणरीकरण गरजचआह. आजसायबरसरकलाअसललधोकअवधकावधकपरगतआवणजवटलझालआहत.िरीजपरिठा,बरका, रलि,हिाई िाहतक वनयतरणअशा मलभत सामावजक गरजािर हल होऊ शकतात. शासकीयकायाथालय, बरका, इतर काहरीपायाभत सविधा, दशभरातरीलकपनया यानालकयकरन हकसथाखडणरी माग शकतात.अशरीककतय पारपररककायदा िसवयिसरखालरील परशनात मोडत नाहरीत. महणनच तयाना हाताळण अिघड बनत.हया परशनाचरी हाताळणरी करणयासाठरीभारतसरकारनसन२०१३मधय,सायबरसरकशरीसबवधतकारिाईसाठरीवयाखयाआवणमागथादशथानकरणयाकररताआराखडाउपलबधकरन दणयाचया उदिशान राषटरीयसायबरसरकाधोरणआखल.

अवधक मावहतरीसाठरी पहा.National Cyber Security Policy-2013 (NCSP-2013)Ministry of Electronics and Information Technology of the Indian Governmenthttp://meity.gov.in/writereaddata/files/National_cyber_security_policy-2013_0.pdf

वशकणातन ववजान आवण ततरजानाचा परसारभारतात विविध विजान वशकणआवण सशोधन ससरा सरापन झालयाआहत. दशाचया गरजा भागविणयासाठरीया ससरा कायथारत आहत. तयातरील काहरी शासनाचया वनयतरणाखालरी आहत, तर काहरी सिायतत आहत;जया विदारयााना विजान आवण ततरजान या विषयात आिड आह तयाचयासाठरी महतिाचया अशा काहीचातपशरील खालरी वदला आह. अवधक मावहतरी भारत सरकारचया सकतसरळािर उपलबध होऊ शकत. (https://india.gov.in/)

काहरी परमख शकवणक ससा • Indian Institutes of Science Education and Research (IISER)

• Indian Institutes of Technology (IIT)

महतवाचरा सशोधन ससा • Department of Atomic Energy (DAE)

• Indian Space Research Organisation (ISRO)

• Council Of Scientific and Industrial Research (CSIR)

• Centre for Development Of Advanced Computing (C-DAC)

• Indian Institute Of Science (IISc)

• Tata Institute Of Fundamental Research (TIFR)

सरकणकतरात सशोधन व ववकास कररीत असललरा सघटना• Defence Research and Development Organisation (DRDO)

39

सरकण कतरात भववषरकाळात महतवाच बदल घडन आणणाररी नवरीन ततरजानाचरी कतर

� ककवतरमबददमतताआवण रोबोवटकस

� पावटथाकलबरीम वकिालझर वकरणशसतर

� विदतचबकीय परणिदन

� हलकया िजनाच उचच वमशरधातआवणउचचशकतरीच सवमशरआवणउषणता परवतरोधरी पदारथा

� वयिसरचसकमरीकरण (Miniaturisation andNanoTechnology)

� रडारलाशोधता यणार नाहरीअस सटलर (Stealth) ततरजान

१. चारियानआवणमगळयानयाचरी मावहतरी गोळाकरा. यासदभाथातरीलयशाबाबतिगाथातचचाथाकरा.

२. GPS महणजकाय?हकशासाठरी िापरलजात?

उपकरम

40

३. भारतासाठरी आदणिक ऊजतच महति काय आह? भारतातरील एक वकिा दोन अणऊजाथा परकलपाचरी मावहतरी गोळाकरा.

४. राषटरीयसरकलाअसललसायबरधोककोणत याचरीमावहतरीगोळाकरा.सायबरधोकयानासामोरजाणयाचिगिगळ मागथाकोणत त शोधा.

41

५. ितथामानपतर वकिा विविध मावसकामधनआललरी कपणासतराचरी वचतर गोळा करन खालरील ररकामया जागतवचकटिाितयाविषयरीसवकपतमावहतरीवलहा.

42

६.ितथामानपतर वकिा विविध मावसकामधन आललरी उपगहाचरी वचतर गोळा करन खालरील ररकामया जागतवचकटिाितयाविषयरीसवकपतमावहतरीवलहा.

43

सचना :

१. सदर मावहतरी हरी किळ मागथादशथानपरआह.हया मावहतरीचया अवधककततबाबत बालभारतरी वकिालखक,सपादकआवणपरकाशकहकायदशरीरदषटावकिानवतकदषटाजबाबदारराहणारनाहरीत.

२. अवधककत मावहतरीसाठरी रोजगारसमाचारमधरीलजावहरातरी पाहावयात.

३. सबवधतसकत सरळाना भट दऊनमावहतरीAXç`mdV घयािरी.

Officers in Armed Forces (Entries after X + II)

(Please refer to the UPSC and Armed Services websites and Employment News for schedules and latest parameters.)

1. National Defence Academy (NDA), Pune.

2. Technical Entry for the Army and the Navy.

3. Armed Forces Medical College (AFMC).

4. Armed Forces Medical College entry for Nursing Stream.

Officers in Armed Forces (Entries after graduation)

(Can be attempted while in the final year of gradution)

1. Through Combined Defence Services entrance examination. (Permanent Commission stream or Short Service Commission stream.)

2. Entry for Engineers in all three Services

3. Legal cadre and Education Cadre

Note : All entries (except AFMC and Nursing) have SSB interview procedure.

लषकरातरील सवा सधरीपरकरण ६.

44

Entries in Non-Officer Cadre

These are announced by the Directorate of Recruitment for entry as Jawans, Airmen and Naviks. Minimum qualifications are X + II. Some craftsmen are also recruited after X std. There are also technical entries for diploma holders as direct recruitment at Non-Commissioned Officer levels (Naiks and Havildars or equivalent ranks in the Navy and the Air Force).

Websites for Recruitment in the Armed Forces

For Army :

http://www.joinindianarmy.nic.in/

For Navy :

https://www.joinindiannavy.gov.in/

For Air Force :

http://indianairforce.nic.in/

Websites for Recruitment in Indian Paramilitary Forces

1. Border Security Force (BSF)

http://bsf.nic.in/en/career.html

2. Central Industrial Security Force (CISF)

http://www.cisf.nic.in/RECRUITMENT_files/RECRUITMENT.html

3. Central Reserve Police Force (CRPF)

http://crpf.nic.in/recruitment.htm

4. Indo Tibetan Border Police (ITBP)

http://itbpolice.nic.in/itbpwebsite/index.html

5. Sashastra Seema Bal (SSB)

http://www.ssbrectt.gov.in/

GALLANTRY AWARDS FOR ARMED FORCES

Those for gallantry other than in the face of the enemy.

Ashoka Chakra (AC) Shaurya Chakra (SC)Kirti Chakra (KC)

Awarded for most conspicuous bravery, or some act of daring or pre-eminent act of valour or self-sacrifice otherwise than in the face of the enemy.

Awarded for conspicuous gallantry otherwise than in the face of the enemy.

Awarded for gallantry otherwise than in the face of the enemy.

Besides acts of gallantry, there are also awards for other than gallantry actions and achievements, some of these are.

Param Vishisht

Seva Medal

For distinguished service of the most exceptional order.

For distinguished service of an exceptional order.

For distinguished service of a high order.

For distinguished service of the most exceptional order during War/conflict/hostilities.

For distinguished service of an exceptional order during war/conflict/hostilities.

For distinguished service of a high order during war/conflict/hostilities.

Ati Vishisht

Seva Medal

Vishisht Seva

Medal

Sarvottam Yudh Seva

Medal

Uttam Yudh Seva

Medal

Yuddh Seva

Medal

‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i, nwUo - 411 004.

‘amR>r g§ajUemñÌ B`ËVm Xhmdr a 35.00