Τα σκίτσα που στολίζουν το εξώφυλλο, το οπισθόφυλλο, καθώς και τη σελίδα 22 αυτού του τεύχους είναι δημιουργίες του Λευτέρη Παπαθανάση (ή boban) και αποτελούν τμήμα της εικονογράφησης του βιβλίου του Άκου / Послушай (Βορειοδυτικές Εκδόσεις, 2013). Το βιβλίο, που βασίζεται στην ποίηση του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, κυκλοφορεί ελεύθερο εδώ.

Λευτέρης Παπαθανάσης«Των καιρών το βιβλίο το χιλιόφυλλο δεν τραγούδησε την επανάσταση ακόμα»1

«Στις 14 Απρίλη 1930, ο Βολόντια πατάει τη σκανδάλη αφήνοντας πίσω του τέσσερις ιαχές:Κάτω το σύστημά σαςΚάτω η θρησκεία σας

Κάτω η τέχνη σαςΚάτω ο έρωτάς σας»

Ο Λευτέρης Παπαθανάσης γεννήθηκε το 1972 στην Άρτα. Σπούδασε χημεία, την επιστήμη των αλλαγών. Ζει στα Γιάννενα με την Ανδρομάχη, τη Ρόζα και την Ίλια και εργάζεται στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ασχολείται με μοναδικό πάθος με την επιστήμη, την παιδαγωγική, τη μουσική, τα κόμικς και την ελεύθερη σκέψη.Το 2013 κυκλοφόρησε το πρώτο του βιβλίο με τίτλο Άκου, βασισμένο σε στίχους του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι. Έχει σχεδόν έτοιμο το πρώτο του graphic novel με τίτλο Η Πάπισσα Ιωάννα, βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο του Εμμανουήλ Ροϊδη.

Το σκίτσο του εξώφυλλου του παρόντος τεύχους το ακολουθεί μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Η κάρτα με τη σφαίρα σε περιδίνηση ήταν μία από τις δημιουργίες του Λ.Π. που ο εκδοτικός οίκος επέλεξε να τυπώσει σε σχήμα αφίσας για την Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης το Μάιο του 2014. Ένας από τους επισκέπτες της έκθεσης πήρε τη συγκεκριμένη αφίσα. Για κακή του τύχη, φεύγοντας από τον χώρο της Έκθεσης, τον σταμάτησαν αστυνομικοί για έλεγχο στοιχείων. Όταν το όργανο που διεξήγαγε τον έλεγχο αντιλήφθηκε το ανεπίτρεπτα ανατρεπτικό περιεχόμενο της αφίσας, ο άτυχος αναγνώστης προσήχθη στην Ασφάλεια Θεσσαλονίκης για ενδελεχέστερο έλεγχο. Γιατί είναι προδήλως γνωστό πως όποιος κυκλοφορεί με τέτοιες αφίσες ανά χείρας είναι σχεδόν σίγουρο πως έχει διαβεί το κατώφλι του αντάρτικου πόλης.

Εμείς, ως freequency project θέλουμε να ευχαριστήσουμε τον Λ.Π. για την πολύ ευγενική παραχώρηση των σκίτσων του, και τον θεωρούμε αποκλειστικά υπεύθυνο αν αυτά μας βάλουν σε μπελάδες.

1Βλαντιμίρ Μαγιακόφκσι

συντονισμός ύλης/επιμέλειαΕλβίρα Κρίθαρη

Δημήτρης Μπ.Αντώνης Σακελλάρης

Constant. Sphin.

δημιουργικόΆρης Παναγόπουλος

Σχέδιο εξωφύλλου: «το επεισόδιο θεωρείται λήξαν» [Как говорят - «инцидент исперчен»]Σχέδιο οπισθοφύλλου: λεπτομέρεια εξωφύλλου

«...δεν θα καίγεται ο κόσμος γύρω μας, και εμείς θα ακούμε μουσική . ας καίμε τον κόσμο

γύρω μας, μετά μουσικής»

Ευχαριστούμε...τον Γιώργο Τριανταφυλλάκο για την ευγενική

παραχώρηση των γραμματοσειρών

συντακτική ομάδαΆρης Παναγόπουλος

Α.Π.Αντώνης Σακελλάρης

Τάσος ΣαράντηςΝέλλη Σ.

εξώφυλλο/οπισθόφυλλοΛευτέρης Παπαθανάσης [boban]

Ο freequency αποτελεί μια οριζόντια οργανωμένη συνέλευση με σκοπό τη δημιουργία και την έκφραση.

Εκφέρουμε λόγο στο blog, το zine και το web radio μας για τον πολιτισμό, την πολιτική και ότι άλλο μας ανησυχεί.

Επιχειρούμε να δημιουργήσουμε ένα αυτοργανωμένο πεδίο συλλογικής και ατομικής έκφρασης, συνδιαμόρφωσης, χωρίς ιεραρχία και όρους αγοραίους.

Ο freequency και τα συγχρονικά χαρακτηριστικά του δεν συναινούν στη διαφήμισή του από μέσα με κερδοσκοπικό χαρακτήρα και ιεραρχημένη δομή.

:\\6 Thee Holy Strangers: Φωτιά και θειάφι

:\\18 Μάθε κορίτσι γράμματα

:\\52 φωτοΙστορίες

:\\24 Μα πες μου αν έχει ο βασανιστής σου, αν έχει μάτια, στόμα και λαιμό

:\\38 Πανοπτικόν Αρχιτεκτονικό εύρημα ή γενικευμένος τρόπος καταστολής;

:\\44 Παναγιώτης Χαχής Η ποίηση σαν αστική φωτογραφία

περιεχόμενα

editorial

Η ελπίδα στην εξουσία.

Το τεύχος ξεκίνησε να στήνεται πριν την παρέλευση του σωτήριου έτους 2014 αλλά φτάνει σε εσάς τέλη Φεβρουαρίου, οπότε δεν θα μπορούσε να έχει μεγάλη σχέση με την τρέχουσα επικαιρότητα. Όχι πως για εμάς έχουν αλλάξει πολλά από τα στοιχεία που συνθέτουν την καθημερινότητά μας. Όχι ακόμη τουλάχιστον. Πρώτη φορά αριστερά, αλλά πάντα εξουσία.

Στο τεύχος αυτό λοιπόν, μια αδιόρατη γραμμή συνδέει σχεδόν όλα τα θέματά μας: η εξουσία και οι τρόποι επιβολής της. Οι Thee Holy Strangers, ένα από τα κορυφαία αθηναϊκά συγκροτήματα, μας μιλάνε για τη δημιουργία της μπάντας τους, τις επιρροές τους, αλλά και για το πώς η πολιτική στάση είναι όρος επιβίωσης. Απέναντι στην εξουσία, θα συμπληρώσουμε εμείς, για να περάσουμε στο επόμενο θέμα, τον σεξισμό ως επιβολή της και ως υποταγή της γυναίκας στην κανονικότητα του αρσενικού. Θα γίνουμε μάρτυρες της γέννησης των βασανιστών και των θυμάτων τους από την εξουσία της βίας. Η παρουσίαση του Πανοπτικού, ενός εργαλείου τελειοποίησης της άσκησης αυτής της εξουσίας, αποκαλύπτει πως η αόρατη πειθαρχία μπορεί να ελέγξει τον άνθρωπο. Για τον ποιητή Π. Χαχή, η δημιουργική έκφραση και η συλλογική δράση είναι τα στοιχεία που μπορούν να διατηρήσουν την ανθρώπινη συνθήκη.

Μην αναρωτιέστε, ο τίτλος του editorial είναι ειρωνικός. Όσο η κοινωνία καλείται να επιλέξει τον καταλληλότερο για να την κυβερνήσει, τόσο η εξουσία θα βρίσκει τρόπους να καταστέλλει και να υποτάσει. Αυτός είναι άλλωστε ο ρόλος της. Εμείς απλά σε αυτό το τεύχος σας παρουσιάζουμε μερικά από τα εργαλεία της.

Νέλλη Σ.

συνέντευξη στον Αντώνη Σακελλάρη

Thee Holy Strangers:Φωτιά και θειάφιΗ παράθεση (μερικών μόνο) ονομάτων των συγκροτημάτων από τα οποία προέρχονται τα μέλη των Thee Holy Strangers θα αρκούσε για να προκαλέσει δέος: The Last Drive, Make Believe, Dustbowl, Down & Out, Expert Medicine, The Earthbound, Dreamlongdead, Nightstalker, Night On Earth, 700 Machines. Κάτι τέτοιο όμως δεν έχει νόημα όταν μιλάμε για μια από τις καλύτερες μπάντες που μπορείς να πετύχεις πάνω στη σκηνή. Τους THS θα πας να τους ακούσεις όχι γιατί είναι κομμάτι της σύγχρονης ντόπιας rock'n'roll ιστορίας, αλλά γιατί στα live τους παίζουν σαν ξαναμμένοι έφηβοι που έχουν πουλήσει την ψυχή τους στον διάβολο (ή στον Robert Johnson).

Δημιουργήθηκαν πριν από τρία χρόνια από φίλους ή μάλλον από ενεργά μέλη μιας ζωντανής και ακμαίας μουσικής κοινότητας. Πολύ γρήγορα έγιναν γνωστοί σαν ένα από τακαλύτερα αθηναϊκά σχήματα. Έχουν ήδη κυκλοφορήσει το πρώτο τους επτάιντσο (Fiery Road/Trouble On Trouble) με το εξαιρετικό φανζίν Fractal Press και αυτή την περίοδο βρίσκονται στο στούντιο ηχογραφώντας το πρώτο τους LP.

Η μουσική τους, αν και πατάει στιβαρά στους θεμέλιους λίθους των blues, του rock'n'roll, της americana και των gospel, μάλλον δεν χωράει σε ταμπέλες και όρια. Σε κάθε κομμάτι τους, σε κάθε εμφάνισή τους μπορείς να διακρίνεις πινελιές και ακούσματα από όλο το φάσμα της δυτικής μουσικής. Ακριβώς για να μην περιορίσουν τον ήχο τους σε στεγανά, τον έχουν ονομάσει Kozmic Swamp Music. Ας δούμε όμως τι λένε οι ίδιοι για όλα αυτά.

Λάιβ φωτό Thee Holy Strangers (Θανάσης Καρατζάς)

6 | 7

Πως δημιουργήθηκαν οι Thee HolyStrangers;Nick: Οι THS αρχικά ξεκίνησαν το 2011 από τον Alex και εμένα μαζί με τον Jim Spliff στον ήχο. Στήσαμε μία ακουστική εμφάνιση έχοντας μαζί μας τη Λυδία (από τους Dustbowl στο μπάσο), την Τζένη και τον Πάνο (ex-Εarthbound στα τύμπανα). Έπειτα ήρθε ο Τάσος (Virgil Cane, στο μπάσο), ο Κώστας (Digital Alkemist) πήρε τη θέση του Πάνου και μαζί με τον Γιάννη (John Hardy, lap steel) και τη Φλώρα στη φωνή, το πράγμα έδεσε για τα καλά.Alex: Πάνω κάτω έτσι έγιναν τα πράγματα∙ υπήρxαν μερικά κομμάτια που τα δοκιμάσαμε σε λίγες ακουστικές εμφανίσεις και σταδιακά δημιουργήθηκε ο πυρήνας που κατέληξε στους Τ.H.S. Μέσα από κουβέντες, διαθέσεις και πειραματισμό πάνω στα τραγούδια σιγά-σιγά αυτός ο πυρήνας διευρύνθηκε, και αυτό έγινε σε μάλλον χαλαρούς ρυθμούς. Ήταν

σαν ένας καμβάς τα τραγούδια που ο καθένας ερχόταν και πρόσθετε τα δικά του χρώματα…Τάσος: Είχα πετύχει τον Αλέξη και τον Νίκο σε διάφορα μέρη της Αθήνας, στο Blues Bar και στο After Dark αν θυμάμαι καλά, μαζί με τον Πάνο, τη Λυδία και την Τζένη να παίζουν υλικό που κατέληξε στους Thee Holy Strangers, αλλά σε πρώιμη, πιο ακουστική μορφή. Γνώριζα όλα τα παιδιά εδώ και πολλά χρόνια και φυσικά με τον Nick είχαμε παίξει πολλές φορές μαζί, είτε εγώ στους Dustbowl είτε εκείνος ως guest στους Down & Out. Τότε -μιλάμε για τρία χρόνια πριν- ήμουν σε μυστήρια κατάσταση, οικονομικά και ψυχολογικά, έτσι αναγκάστηκα να βγάλω δύο από τα μπάσα μου προς πώληση λόγω ανάγκης αλλά και επειδή μέσα μου ήμουν πολύ κοντά στην απόφαση να σταματήσω από το μπάσο και -ποιος ξέρει;- ίσως από τη μουσική

Ομαδική φωτό Thee Holy Strangers από Δημήτρη (Μilo) Mυλωνά

γενικότερα∙ τόσο μπερδεμένος ήμουν. Τότε δέχομαι ένα τηλεφώνημα από τον Αλέξη και τον Τζιμ που μου λένε: «Σκύλο, δεν υπάρχει περίπτωση να τα πουλήσεις, και αν τελικά έχεις τόσο μεγάλη ανάγκη, τα αγοράζουμε εμείς. Το ζήτημα είναι ότι τα κατεβάζεις στο στούντιο και αρχίζουμε να παίζουμε παρέα». Το αστείο είναι ότι ήξερα πως ο Τζιμ ζαχάρωνε καιρό το Jack Cassady -ένα hollow body μπάσο που έχω- οπότε μάλλον σκέφτηκαν: «Αφού θέλουμε το μπάσο δεν παίρνουμε και τον μπασίστα που πάει πακέτο;» Λοιπόν, μάλλον έτσι κατέληξα στην μπάντα, επειδή γούσταραν το μπάσο μου (γέλια).

Είστε όντως η dream team των outcasts της σκηνής;Nick: Dream Team σίγουρα δεν είμαστε, ούτε super band. Outcasts; Μπορεί, στο βαθμό που ανήκουμε σε ένα «ρομαντικό» underground. Μια έννοια που μπορεί να περιλαμβάνει ανθρώπους που περνάνε δύσκολα αλλά αντιστέκονται και που γράφουν μουσική για άλλους ανθρώπους που περνάνε εξίσου δύσκολα αλλά αντιστέκονται, και έχουν ακόμα την πολυτέλεια να μπορούν να επιλέγουν.Φλώρα: Καθένας από εμάς πιστεύω έχει σαν όνειρο ζωής να κάνει ωραία μουσική με ανθρώπους που του ταιριάζουν – από αυτή την άποψη ναι, ίσως είμαστε «dream team»∙ τώρα για το outcasts, εξαρτάται πώς το βλέπει κανείς. Μερικές φορές νομίζω πως ζούμε σ' έναν δικό μας, «ονειρικό» μικρόκοσμο με λίγους αλλά πιστούς φίλους, ναι...Τάσος: Οι προσδοκίες είναι μυστήριο πράγμα, σίγουρα είναι πιο εύκολο να τις δημιουργείς από το να τις επιβεβαιώνεις. Δεν ξέρω για τους άλλους, αλλά εγώ ένιωθα κάποιο βάρος από αυτό, μου προκαλούσε

άγχος. Μεταξύ μας γελάμε με όλο αυτό το πράγμα, και με τις αναπόφευκτες υπερβολές. Με τον Nick αυτοαποκαλούμαστε περιπαικτικά «one hit wonder». Ok, βγάλαμε ένα 7ιντσο, so what; Πάμε παρακάτω, έχουμε συναυλίες, έχουμε να γράψουμε και να κυκλοφορήσουμε τον δίσκο. Βήμα - βήμα, κομμάτι - κομμάτι… Αναγνωρίζω ότι υπάρχει μια συλλογική εμπειρία σε όλα τα επίπεδα. Ίσως αυτό κάνει τα πράγματα σε δημιουργικό επίπεδο πιο εύκολα, ίσως πιο δύσκολα. Outcasts; Αυτό είναι μεγάλη κουβέντα. Γίνεσαι outcast κατ’ επιλογή; Δεν ξέρω. Φαντάζομαι όμως, ότι αν θέλαμε θα μπορούσαμε όλοι μας να ζούμε από τη μουσική. Αρκεί να κάναμε συμβιβασμούς τους οποίους δεν ήμαστε ποτέ διατεθειμένοι να κάνουμε.

Ως μονάδες είστε στο προσκήνιο της αθηναϊκής rock'n'roll σκηνής εδώ και δεκαετίες. Τι είναι αυτό που συνεχίζει να σας παρακινεί να παραμένετε στην «πρώτη γραμμή»;Nick: Μας δίνει ώθηση και δύναμη ή ίδια η μουσική. Το rock'n'roll μας έχει βοηθήσει να σταθούμε στα πόδια μας σε δύσκολες και «κενές» -στην κυριολεξία- περιόδους. Αυτό που ζούμε τα τελευταία χρόνια μας έχει «οπλίσει» με λόγο και με χρέος. Εξάλλου δεν έχουμε να χάσουμε τίποτα πλέον!Φλώρα: Για μένα δεν έχει να κάνει με την «πρώτη γραμμή»… Μερικά πράγματα, και ειδικά η μουσική, αν τα κάνεις για πολύ καιρό, γίνονται τρόπος ζωής - απλά δεν μπορείς να υπάρξεις χωρίς αυτά, είτε είσαι στην «πρώτη γραμμή» είτε στην προτελευταία... Προφανώς, η όποια αγάπη και αναγνώριση της δουλειάς μας είναι πολύ εμψυχωτική και ενθαρρυντική, αλλά νομίζω, οι περισσότεροι από εμάς, θα το κάναμε έτσι κι αλλιώς.

8 | 9

Alex: Εθίζεσαι σ’ αυτό με έναν μυστήριο τρόπο∙ έπειτα από κάποιο σημείο κοιτάζεις πίσω και βλέπεις πώς αποτυπώθηκαν στη μουσική οι διάφορες φάσεις της ζωής σου – αυτό από μόνο του αρκεί για να σε κάνει να συνεχίσεις. Η σχέση μας με τη μουσική έπρεπε να συνδυαστεί με την ανάγκη για επιβίωση με άλλα μέσα και μια καθημερινότητα που δεν διαφέρει από των ανθρώπων που έρχονται να μας δουν. Έτσι δεν το βλέπεις σαν «πρώτη γραμμή», αλλά σαν μια θέση σε μια κοινότητα με κοινή γλώσσα. Μια θέση ενεργητική γιατί σε βοηθάει να διατηρείς την επικοινωνία με τους άλλους σε ένα πολύ ωραίο επίπεδο και κρίσιμη γιατί σε βοηθάει να τα βγάζεις πέρα πιο εύκολα με τον παραλογισμό και τις αντιφάσεις της ζωής – «αν δεν το παλεύεις, δεν την παλεύεις», κάπως έτσι. Τάσος: Όσο θυμάμαι τον εαυτό μου, απεχθανόμουν τους χομπίστες, τη φάση «ε, έχουμε και μια μπαντούλα και κάνουμε και κάνα λαϊβάκι», πάντα θυμάμαι ότι ήμουν ισοπεδωτικός στις μπάντες μου, δεν καταλάβαινα από αργίες, γιορτές, οικογένειες, μπάλες, έρωτες… τίποτα. Έχω πει σε φίλο μου ότι δεν μπορώ να πάω στον γάμο του γιατί έχω πρόβα. Λέω για πλάκα για τον εαυτό μου ότι είμαι ο τύπος που θα παρατούσε οικογένεια, γυναίκα και σπίτι και θα πήγαινε να κάνει πρόβα ανήμερα Χριστούγεννα. Αυτό κάνω. Είμαι μουσικός, 24/7. Βέβαια τα τελευταία χρόνια έχω «μαλακώσει» λίγο και δείχνω έναν μικρό σεβασμό στις ανάγκες και τις προτεραιότητες των άλλων αλλά και πάλι… (γέλια). Έχω κάνει την αυτο-ανάλυση μου και ξέρω γιατί το κάνω όλο αυτό, γιατί είμαι τόσο full on με τη μουσική, αλλά υποθέτω ότι δεν είναι επί του παρόντος…

Tο όνομα της μπάντας λειτουργεί ως σχόλιο για τη σύγχρονη πραγματικότητα, έχει θρησκευτική προέλευση ή είναι ένας φόρος τιμής στους δικούς σας «ιερούς ξένους»; Ή τίποτα από τα παραπάνω;Nick: Είναι μια ιδέα του Alex∙ o ξένος φέρεται να είναι το εξιλαστήριο θύμα, το αντικείμενο του φόβου, το σκουπίδι της μετανεωτερικότητας, ο περιττός. Η έννοια του «ιερού ξένου» έχει να κάνει με την ιδιαίτερη θέση αυτού που παρατηρεί, που έρχεται και συγχρόνως εισάγει κάτι νέο και διαφορετικό. Για εμένα ιερός είναι ο κάθε «ξένος», ο κάθε διαφορετικός άνθρωπος! Από την άλλη έχει να κάνει και με τις διαφορετικές «μουσικές» προσωπικότητες των ίδιων των THS.Τάσος: Το μόνο που μπορώ να σου πω είναι ότι είχαν πέσει πολλά ονόματα στο τραπέζι, αλλά αυτό μας έκανε ένα κάτι, ένα κλικ… Θυμάμαι κιόλας ότι έπρεπε να φτάσουμε στο παρά 5 της κυκλοφορίας του single και τις πρώτης συναυλίας μας για να αποφασίσουμε να «ονοματιστούμε». Εμένα μου κάνει γιατί είναι ανοικτό σε ερμηνείες. Είναι κοσμικό και θρησκευτικό συγχρόνως. Οι ερμηνείες σου είναι βάσιμες πάντως.

Ποια είναι η γνώμη σας για την τοπική «ανεξάρτητη» σκηνή τα τελευταία χρόνια;Φλώρα: Γίνεται (καλός) χαμός! Alex: Συμφωνώ με τη Φλώρα. Είναι πολύ γόνιμη περίοδος. Ένα χαρακτηριστικό που δεν υπήρχε σε τέτοια έκταση παλιότερα είναι ότι τώρα οι μπάντες μπορούν πολύ πιο εύκολα να ταξιδέψουν έξω από την Ελλάδα, να παίξουν σε διαφορετικό κοινό και έτσι η σκηνή αποκτάει έναν διεθνή χαρακτήρα που της δίνει άλλη προοπτική. Δεν λέω ότι είναι απαραίτητο να ταξιδεύεις για να κάνεις καλή μουσική, αλλά, συν τοις άλλοις, ο δρόμος και οι ταλαιπωρίες που

10 | 11

συνεπάγεται αν είσαι μια νέα, «μάχιμη» μπάντα που χτίζει τη φήμη της είναι ένα καλό “reality check”, καταλαβαίνεις πού βρίσκεσαι. Στη χώρα του πουθενά (γέλια). Έτσι όπως είναι το τοπίο της μουσικής σήμερα, όλα φαντάζουν δυνατά, αλλά και χαώδη με έναν περίεργο τρόπο που τα κάνει σχεδόν δυσπρόσιτα.

Σας ενδιαφέρει και σας επηρεάζει το μουσικό πνεύμα του καιρού ή πιάνετε το νήμα κατευθείαν από τις βασικές επιρροές σας;Nick: Πιστεύω πως έχει αξία αυτό που κάνεις μόνο όταν αναφέρεται στην εποχή του και μόνο όταν μεταφέρει την αλήθεια και το βάρος του τόπου και των συνθηκών απ’ όπου προκύπτει. Οτιδήποτε retro είναι άχρηστο, ακόμα και στο μέτρο της νοσταλγίας. Τα 50’s, τα 60’s και τα 70’s, για παράδειγμα, ήταν πολύ σκληρές εποχές αλλά αναπαράγονται ως “golden ages”!!! Από την άλλη προσωπικά δεν φιλτράρω πια κάτι σε πραγματικό χρόνο. Δηλαδή δεν «παίρνω» σχεδόν τίποτα από ότι βγαίνει τώρα∙ δεν με βοηθάει σε κάτι πλέον. Ψάχνω πράγματα στους μουσικούς με τους οποίους παίζω, προτιμώ αυτό!Τάσος: Νομίζω ότι γενικά σαν μπάντα είμαστε αυτό που θα έλεγες ενημερωμένοι ακροατές. Είμαστε όλοι μουσικόφιλοι. Δεν είμαστε το είδος του μουσικού που ανά 3-4 το πολύ 5 χρόνια βρίσκει μια νέα αγαπημένη «απόλυτη» μπάντα και περνά τα επόμενα χρόνια προσπαθώντας να γίνει αντίγραφό της, μέχρι φυσικά να βρει την «αλήθεια» στην επόμενη αγαπημένη μπάντα. Το βρίσκω πολύ συντηρητικό. Η μουσική είναι αμφισβήτηση. Πιστεύω ότι όλοι μας είμαστε λίγο αιρετικοί σαν άνθρωποι και κατ’ επέκταση στα ακούσματά μας. Ερχόμαστε από διαφορετικούς χώρους, «σκηνές» αν

θέλεις, αλλά δεν πολυχωράμε κιόλας εκεί. Υπάρχει ένα συνεχές name dropping κατά τη διάρκεια της δημιουργικής διαδικασίας, το οποίο είναι πάρα πολύ διασκεδαστικό ως προς το πόσο σχιζοειδές είναι. Χα χα χα! Alex: Το μουσικό πνεύμα του καιρού έχει γίνει χίλια κομμάτια πλέον∙ ίσως το μουσικό πνεύμα του καιρού να είναι αυτή ακριβώς η πολυμορφία. Όλα μοιάζουν να έχουν κάποια έστω και μικρή γωνία να διεκδικήσουν, ένα κοινό να απευθυνθούν μέσα από μία αλληλεπίδραση χωρίς τέλος. Το τσουνάμι της ιντερνετικής πληροφορίας και το τέλος των δισκογραφικών ήταν σαν να έφεραν το τέλος της κεντρικής αφήγησης του ροκ, αλλά συγχρόνως δημιούργησαν ένα τρομερά δυναμικό πεδίο. Και τελικά το φίλτρο είσαι εσύ ο ίδιος, αυτό το ιδιαίτερο μουσικό σύμπαν που ορίστηκε από την προσωπικότητά σου και το τυχαίο, μαζί με όσα σε εμπνέουν. Αν μπορείς να βρεις ποια στοιχεία σε κάνουν να διαφέρεις από τους άλλους, εστίασε σε αυτά και προχώρα, νομίζω ότι είναι ένα μήνυμα που έχει να κάνει με το αρχικό πνεύμα του πανκ.

Μετά από τόσα χρόνια στη σκηνή έχετε ακόμα άγχος πριν από ένα live ή πλέον είστε άνετοι/ες με τη σκηνική παρουσία σας;Φλώρα: Πάντα... αλλά με τόσο κόσμο επί σκηνής νομίζω το ξεπερνάω πιο εύκολα!Τάσος: Γενικά δεν έχω άγχος πριν ή πάνω στην σκηνή. Από μικρό παιδί θυμάμαι ότι ήθελα να είμαι πάνω σε μια σκηνή. Όμως πριν από, και στην αρχή του πρώτου μας live τα είχα κάνει πάνω μου. Ένιωθα σαν πρωτάρης. Ήταν οι προσδοκίες για τις οποίες μιλήσαμε λίγο πιο πριν. Τώρα όμως έχω βρει τον

12 | 13

χώρο μου στην σκηνή με τους Thee Holy Strangers και έχω πλέον το αντίθετο άγχος, μήπως… παρά απλώνομαι! (γέλια)Alex: Όταν πρωτοανέβηκα στη σκηνή το επίπεδο του παιξίματος μου ήταν επιεικώς στοιχειώδες, οπότε από εκεί και πέρα τα πράγματα μπορούσαν μόνο να γίνουν καλύτερα (γέλια).

Προφανώς δεν είστε μόνο μια rock'n'roll/americana ελληνική μπάντα, αλλά εμπλουτίζετε τον ήχο σας με μια πολύ ευρεία γκάμα επιρροών. Τι δεν χωράει όμως στη μουσική σας;Φλώρα: Χμμ, το old school αμερικάνικο grindcore και το new school ελληνικό σκυλάδικο νομίζω.Τάσος: Και πάλι όσο θυμάμαι τον εαυτό μου δεν άντεχα μπάντες οι οποίες «αυτοτσουβαλιάζονταν». Γιατί να το κάνεις αυτό; Μήπως γιατί νιώθεις πολύ ανασφαλής γι’ αυτό που παίζεις και χρειάζεσαι την ταμπέλα ενός μουσικού είδους για να αυτοπροσδιοριστείς; Αλαζονικό μεν, αλλά έτσι αισθάνομαι, και αυτή είναι η ιστορία της μουσικής στη ζωή μου. Μου άρεσαν πάντα οι μπάντες οι οποίες ήταν πολύ κάτι για τους μεν, αλλά όχι αρκετά από αυτό για τους δε…Και λοιπόν; Είναι απλά μουσική. Αν κάποιος νιώθει την ανάγκη να φορέσει στολή για να μάθει ποιος είναι, καλύτερα να γίνει μπάτσος. Δεν μπορώ να φανταστώ κάτι που δεν χωράει στους Strangers, γιατί δεν θέλουμε να υπέρ-αναλύουμε τη δημιουργική διαδικασία, από την άλλη δεν θα μπορούσα να μας φανταστώ να παίζουμε και death metal ας πούμε (γέλια)…Alex: Για μένα η μαγεία αυτού που παίζουμε είναι ο υβριδισμός του. Μας κινεί το πνεύμα της αφρικάνικης μουσικής όπως ενσωματώθηκε στη λευκή (αμερικανική, αρχικά και στη συνέχεια παγκόσμια) κουλτούρα, που ήταν η

πιο επιδραστική πολιτιστική όσμωση του 20ου αιώνα. Πέρα απ’ αυτό, ό,τι έχουμε ακούσει και αγαπήσει σε όλη τη ζωή μας Αυτό αποτελεί ένα κοινό υπόβαθρο για όλους μας, αλλά δεν έχουμε πουρίστικες εμμονές. Όσο με αφορά θα ήταν αδύνατον να παίξω ένα μουσικό είδος με σεβασμό στις παραδοσιακές φόρμες του – είμαι αυτοδίδακτος μουσικός και προσέγγισα την παράδοση του ροκ εν ρολ μέσα από το πανκ. Εκ των υστέρων, νομίζω ότι αυτό το είδος μύησης, αν και ανορθόδοξο, ταίριαζε με την ιδιοσυγκρασία μου και όρισε με λιγότερη πίεση τις εκφραστικές μου δυνατότητες. Δεν θυμάμαι ποτέ να ζορίζω τον εαυτό μου παίζοντας μουσική, ήταν «pure fun from moment one» που λένε. Nick: Νομίζω ότι δεν θα έπαιζα αυτό το είδος που λέγεται Ελληνικό neo- swing!!! Θα προτιμούσα να αυτοκτονήσω...και κυριολεκτώ!!!

Πιστεύετε ότι ο κόσμος (τουλάχιστον τώρα που κάνετε ακόμα τα πρώτα σας βήματα) σας αντιμετωπίζει σαν συνέχεια των Earth-bound;Φλώρα: Προσωπικά δεν το σκέφτηκα ποτέ έτσι. Λες;Alex: Ως μέλος και των δύο σχημάτων, μπορώ μόνο να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον Μανιτού της μουσικής γιατί και στις δύο περιπτώσεις έτυχε να συνυπάρξω με τρομερούς μουσικούς, που έδωσαν στα τραγούδια διστάσεις που δεν είχα φανταστεί. Όμως οι δύο μπάντες είναι διαφορετική υπόθεση, και μόνο επειδή εμφανίστηκαν σε διαφορετικές χρονικές συγκυρίες.

14 | 15

Τι θέση παίρνετε εσείς και η μουσική που μας φέρνετε απέναντι στην πολιτική κατάσταση όπως διαμορφώνεται τα τελευταία χρόνια; Nick: Πιστεύω πως η υποχρέωση του μουσικού είναι να έχει επίγνωση του τι γίνεται γύρω του και να γράφει για αυτό. Αυτό αναπόφευκτα είναι ένα πολιτικό statement και για εμένα αυτό είναι το rock'n'roll. Η εποχή των έστω και πρόσκαιρων αστικών happy endings φαίνεται να έχει περάσει ανεπιστρεπτί.Φλώρα: Οι στίχοι μας δεν είναι πολιτικοί με τη «στενή» έννοια – σαν άτομα και σαν ομάδα όμως στεκόμαστε στην ίδια όχθη. Alex: Το μουσικό σύμπαν στο οποίο αναφέρθηκα προηγουμένως κουβαλάει στοιχεία που μας γοητεύουν: Την αίσθηση της ελευθερίας αλλά και της κοινότητας, την πίστη ότι σου αξίζει μια ζωή με αξιοπρέπεια και περηφάνια, όσο διαφορετικός κι αν είσαι. Αλλά και μία διάθεση αποκάλυψης που εκφράζεται σε τραγούδια όπως το Fire and Brimstone, η «φωτιά και το θειάφι» που θα πέσουν από τον ουρανό την ημέρα της Κρίσης. Στη δική μας περίπτωση όλο αυτό το σκηνικό δεν έχει θρησκευτική διάσταση, αλλά έχει άμεση σχέση με την κατάσταση

διάλυσης που βιώνουμε σε τοπικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, το ολοκαύτωμα του μανιακού καπιταλισμού με την αγριότητα που απελευθερώνει και την επισφαλή θέση του καθενός μας κάτω από τους τροχούς της ιστορίας. Τάσος: Σίγουρα οτιδήποτε κάνουμε έχει πολιτική χροιά, έστω κι αν ποτέ δεν θα χρησιμοποιούσαμε ποτέ πολιτικά σλόγκαν ή νουθεσίες στα τραγούδια μας. Κάθε πλευρά της καθημερινής συμπεριφοράς μας είναι μια πολιτική δήλωση. Στους καιρούς που ζούμε, η πολιτική στάση είναι όρος για επιβίωση.

Τι να περιμένουμε από το πρώτο άλμπουμ σας;Φλώρα: Αν μη τι άλλο μια φροντισμένη δουλειά, στημένη με αγάπη και σεβασμό σ' αυτό που κάνουμε.. τώρα από εκεί και πέρα, θα μας πείτε εσείς.Τάσος: Πολλή μουσική… Μας βγήκε λίγο μεγαλύτερο σε διάρκεια απ’ όσο περιμέναμε, αλλά…. Μεγάλη ποικιλία διαθέσεων και ήχων, ζεστή ατμόσφαιρα. Είμαστε στη μέση της διαδικασίας και είμαστε όλοι μάλλον ενθουσιασμένοι με αυτό που ακούμε μέχρι στιγμής.Nick: Αυτό το blend που λέμε Kozmic Swamp Music.

16 | 17

Ζητήσαμε από τους THS ένα mixtape με τα δέκα – δεκαπέντε κομμάτια που έχουν ήδη ή θέλουν να διασκευάσουν και λάβαμε την παρακάτω κασσέτα.

Οι αφίσες που συνοδεύουν τη συνέντευξη είναι από συναυλίες του συγκροτήματος και αποτελούν έργα του Πέτρου Βούλγαρη (Indyvisuals_Black Margin).

της Α.Π.

Μάθε κορίτσι γράμματα

Ιορδάνης Τζαμτζής: Σταμπουλή ΑφροδίτηΣταμπουλή Αφροδίτη: ΠαρούσαΙ.Τ. : ΠαρώνΣ.Α. : Μας έχετε αλλάξει φύλο, σε όλες.Ι.Τ. : [...] Να μάθετε γραμματική

Ας σκύψουμε λοιπόν το κεφάλι ως ταπεινές κορασίδες στην αρρενωπή επιταγή.

Μάθημα Πρώτο – Ο κανονισμός της βουλής

Άρθρο 140. Εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας: [...] Κάθε Βουλευτής μετά την ονομαστική κλήση του αναφέρει το όνομα της προτίμησής του, ενώ οι ψηφολέκτες

σημειώνουν, καθένας χωριστά, την ψήφο κάθε Βουλευτή. Βουλευτές που δεν επιθυμούν να εκφράσουν την προτίμησή τους υπέρ ορισμένου προσώπου δηλώνουν «παρών». Σε καμία

περίπτωση δεν επιτρέπεται αιτιολόγηση της ψήφου.

Σύμφωνα λοιπόν με την τυπολατρική λογική του προεδρείου της βουλής, οι βουλευτές, ανεξαρτήτως φύλου οφείλουν να δώσουν μία από τις δύο τυποποιημένες απαντήσεις, ένα όνομα υποψηφίου ή τη λέξη «παρών». Με άλλα λόγια κατά τη διαδικασία εκλογής προέδρου της δημοκρατίας, οφείλουν να δηλώσουν πανηγυρικά ή «μπλε» ή «κίτρινο». Ούτε κίτρινη, ούτε κίτρινα, ούτε καμία άλλη έμφυλη –για κάποιους έκφυλη– παραλλαγή.

18 | 19

Το γεγονός ότι ο κανονισμός της βουλής παραβλέπει επιδεικτικά την πιθανότητα η δηλούσα την ψήφο της να είναι γένους θηλυκού και η τυποποιημένη αυτή ψήφος να είναι τουλάχιστον αστεία και αντιαισθητική, δεν φαίνεται να απασχόλησε ιδιαίτερα τον άρρενα ψηφολέκτη, ο οποίος διέταξε τη γυνή να μάθει γραμματική. Η δήλωση των μελών της βουλής μετατρέπεται σύμφωνα με αυτή την άποψη σε έναν αστείο, άκλητο τύπο με σεξιστικές συνδηλώσεις• ένα κενό σημαίνον που το μόνο που φέρει είναι η φαλλοκρατική έμπνευσή του• μια δήλωση με αποκλειστικά επιτελεστική –και ας το κρατήσουμε αυτό– υποτίθεται γλωσσική λειτουργία, αυτή της πανηγυρικής ψήφου, και καθόλου περιγραφική, καθώς δεν προσδιορίζει το φύλο του υποκειμένου που την εκφέρει.

Μάθημα Δεύτερο – Ο ιδεολογικός ρόλος της γλώσσας, αυτής της πραγματικότητας (απαραίτητο για όσους θεωρούν το ζήτημα θεωρητικό, ήσσονος σημασίας και προτρέπουν σε αγώνες κατά του πραγματικού σεξισμού ή ρατσισμού)

Πολλές σελίδες της φιλοσοφίας, των θεωριών για τη γλώσσα, της γλωσσολογίας, της ψυχανάλυσης, των σπουδών φύλου, έχουν γραφεί για τη σημασία της γλώσσας, η οποία δεν μπορεί να θεωρείται ένα ουδέτερο εργαλειακό επικοινωνιακό μέσο. Αν εξετάσουμε μια απλοποιημένη σύγκλιση όλων αυτών των θεωρήσεων, ο λόγος συγκροτεί ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο ο ομιλητής δεν χρησιμοποιεί απλά, αλλά επίσης υφίσταται τη γλώσσα. Ένα πλαίσιο που υπάρχει πριν τον ομιλητή δηλαδή και τον διαμορφώνει. Επιπλέον η γλώσσα οριοθετεί τις σημασίες και αυτή η οριοθέτηση δεν είναι ποτέ ουδέτερη, στον βαθμό που η σημασία δεν προϋπάρχει και απλά μεταφέρεται από τον λόγο. Αντίθετα, τα σημαίνοντα, κατά μία άποψη, οριοθετούν τη σκέψη και παράγουν τη σημασία. Τα σημαίνοντα με άλλα λόγια έχουν πραγματική επίδραση στις εννοιολογικές τομές, τα κβάντα1, τις ποιότητες που παράγει η ανθρώπινη σκέψη.

Η λειτουργία της γλώσσας έχει ποικιλοτρόπως αναλυθεί τα τελευταία τουλάχιστον εκατό χρόνια, παύοντας να θεωρείται απλά επικοινωνιακό εργαλείο που περιγράφει τη σκέψη σε μια δεδομένη επικοινωνιακή συνθήκη. Για παράδειγμα, για τον Ζακ Λακάν η γλώσσα συγκροτεί και πρωταγωνιστεί σε ένα από τα επίπεδα της ψυχικής ζωή, το συμβολικό, για τον Τζ. Λ. Ώστιν δεν περιγράφει, απλά αλλά επιτελεί (υπόσχεται, διατάσσει, παρακαλά), ενώ το φεμινιστικό κίνημα και ιδιαίτερα το τρίτο κύμα του, τονίζει τα πατριαρχικά στερεότυπα που αντανακλά η ομιλούσα γλώσσα και επιχειρεί να παρέμβει διαφοροποιώντας την. Για να επανέλθουμε στο κοινοβουλευτικό μας παράδειγμα, το γεγονός ότι το νομοθέτημα που ρυθμίζει τη λειτουργία του κοινοβουλίου τυποποίησε μια περίπτωση ψήφου υπό τον τίτλο «παρών» είναι μια καθόλου τυχαία σημείωση.Ας επιχειρήσουμε να επαληθεύσουμε γιατί με επιχειρήματα:

Μάθημα Τρίτο – Η βουλή των Ελλήνων –και όχι των Ελληνίδων– δηλώνει παρών

Η επιλογή του νομοθέτη –και όχι της νομοθέτιδας– δεν είναι δύσκολο να αποκρυπτογραφηθεί. Η αυθόρμητη σκέψη πίσω από τη διατύπωση είναι ο αναλογισμός του χαρακτηριστικού παραδείγματος μέλους της βουλή τις δεκαετίες ογδόντα και ενενήντα, οπότε και τέθηκαν οι διατάξεις του κανονισμού της βουλής, ο οποίος ισχύει με μεταρρυθμίσεις έως σήμερα. Το

1Στη φυσική ο λατινικός όρος quantum (πληθ. quanta) αναφέρεται σε μια αδιάστατη μονάδα ποσότητας. Η έννοια του κβάντου είναι συνυφασμένη με το γεγονός ότι ποσότητες που χαρακτηρίζουν ιδιότητες ενός φυσικού συστήματος (π.χ. ενέργεια, στροφορμή) μπορούν να παίρνουν διακριτές και όχι συνεχείς τιμές (πηγή: Βικιπαιδεία)

παραδειγματικό αυτό μέλος ήταν άνδρας –επίσης Έλληνας και λευκός– και η ισότιμη γλωσσική σημείωση των φύλων σε ένα κανονιστικό κείμενο υποθέτουμε πως θα θεωρούταν τουλάχιστον γραφική.

Ακριβώς αυτή η συμπερίληψη και ισοπέδωση των πάντων στο κυρίαρχο αρσενικό τους παράδειγμα, η θεώρηση του αρσενικού ως γενικού που εμπερικλείει τα πάντα, είναι ο πιο ουσιαστικός αποκλεισμός του θηλυκού. Το τελευταίο γίνεται με τον τρόπο αυτό, περιθωριακό, εξαιρετικό, υπό την έννοια εκείνου που δεν υπακούει στην κανονικότητα. Το να στρέφεται η προσοχή μας σε αυτό το υπολειπόμενο είναι τέλος πάντων μια υποχονδρία, μια λεπτολογία κουραστική και ίσως εκνευριστική, όταν διακυβεύονται σοβαρότερα ζητήματα. Αρκεί ο κανόνας. Αρκεί να καταλαβαινόμαστε. Η υποσημείωση γένους θηλυκού είναι μια περιττή λεπτομέρεια.Διερωτώμενοι από την άλλη γιατί οι άνδρες βουλευτές είναι συντριπτικά περισσότεροι ακόμα και σήμερα από τις γυναίκες (Οι γυναίκες στο ελληνικό κοινοβούλιο ύστερα από τις εκλογές του 2012 αντιπροσώπευαν περίπου το 1/6 του σώματος), μπορούμε να εξετάσουμε σχηματικά τα ακόλουθα ενδεχόμενα:

• Οι θηλυκού φύλου άνθρωποι να είναι με κάποιο τρόπο λιγότερο άξιες, για την κυρίαρχη πολιτική σκηνή

• Οι θηλυκού φύλου άνθρωποι να είναι με κάποιο τρόπο λιγότερο ενδιαφερόμενες, για την κυρίαρχη πολιτική σκηνή

• Οι θηλυκού φύλου άνθρωποι να είναι με κάποιο τρόπο λιγότερο προτιμητέες, για την κυρίαρχη πολιτική σκηνή

20 | 21

Καθώς καμία απόδειξη δεν υπάρχει περί αναξιότητας του θηλυκού φύλου, οι τρεις παραπάνω κατηγοριοποιήσεις μπορούν να συμπτυχθούν σε μία κλισέ μα απίστευτα αληθινή θέση: Οι θηλυκού φύλου άνθρωποι είναι λιγότερο ενδιαφερόμενες και προτιμητέες για την κυρίαρχη πολιτική σκηνή επειδή θεωρούνται ανάξιες. Και φυσικά αυτή η δομή που γαλουχεί γυναίκες ως ανάξιες γαλουχεί τελικά ανάξιες γυναίκες. Γιατί ο φορέας του σεξισμού δεν είναι αποκλειστικά άνδρας, είναι συχνά και η ίδια η εξουσιαζόμενη και ο ίδιος ο καταπιεζόμενος. Όπως σημειώνει ένας άλλος θεωρητικός, Ο Γάλλος φιλόσοφος Ζακ Ντεριντά, η γλωσσική σημείωση δεν είναι ποτέ ουδέτερη, αναπαριστά κοινωνικούς ανταγωνισμούς, αποκλεισμούς και περιθωριοποιήσεις. Οι προνομιακές εκφράσεις, οι γενικές και κανονικές, εκείνες που χρησιμοποιούμε ως αυταπόδεικτες χωρίς να έχουμε συλλογιστεί ή να αμφισβητούμε την ύπαρξή τους, είναι εκείνες που αποκρύπτουν τους μεγαλύτερους αποκλεισμούς. Το αρσενικό γένος στη γλωσσική μας έκφραση, το οποίο εμφανίζεται ως γενικό και ουδέτερο, χρησιμοποιούμενο πια όχι μόνο για να δηλώσει το φύλου κάποιου, αλλά και τη γενικότητα (π.χ. οι εργαζόμενοι έχουν δικαιώματα) είναι προνομιακό έναντι του εξαιρετικού, περιθωριακού, αποκλεισμένου θηλυκού.

Μάθημα Τέταρτο – Ας αντιστρέψουμε τα πράγματα

Ας υποθέσουμε πως από παραδρομή ο κανονισμός της βουλής ανέφερε: Βουλευτές που δεν επιθυμούν να εκφράσουν την προτίμησή τους υπέρ ορισμένου προσώπου δηλώνουν «παρούσα» – και δεν είναι τυχαίο πως μόνο μια παραδρομή θα μπορούσε να παράγει αυτό το λάθος. Τι θα προκαλούσε στο δημοκρατικό αυτό σώμα το άκουσμα ανδρών να δηλώνουν την ψήφο τους με τον όρο «παρούσα»; Γέλια και θυμηδία. Θα θεωρούταν ιλαρό, από κάποιους μάλιστα προσβλητικό και ασόβαρο να πρέπει να δηλώσουν την ψήφο τους με έναν όρο που όχι μόνο δεν πραγματώνει το φύλο τους, αλλά το υπονομεύει και το γελοιοποιεί.

Αν ξεπεράσουμε τη σκέψη πως πολλοί βουλευτές θα ένιωθαν γελοιοποιημένοι προσδιοριζόμενοι ως γυναίκες, ακριβώς επειδή είναι σεξιστές και νιώθουν να εκπίπτουν φαινόμενοι ως θηλυκοί, με κάποιον τρόπο θα είχαν δίκιο να δυσφορούν με ένα φύλο που τους προσδίδει λάθος ταυτότητα. Είναι ολοκληρωτικό και φασίζον να κατηγοριοποιείσαι –ούτως ή άλλως– λάθος, να ετεροπροσδιορίζεσαι. Άλλωστε όπως επισημαίνει η φιλόσοφος Τζούντιθ Μπάτλερ, το φύλο είναι επιτελεστικό, ένα χαρακτηριστικό που αποδίδεται στα υποκείμενα ύστερα από διαμορφωτικές επαναλαμβανόμενες πρακτικές, έμφυλα φορτισμένες. Μια τέτοια πρακτική είναι και η γλωσσική πράξη και έκφραση.Και πως είναι δυνατόν το φύλο να μην επιτελείται, να μην πραγματώνεται στη δήλωση της παρουσίας, που σημειώνει: Είμαι παρούσα, είμαι εδώ, υπάρχω.

Μάθημα Πέμπτο – Η βουλή των Ελλήνων είναι παρών

Ας εξετάσουμε όμως μια φωτογραφία που θα μπορούσε να θεμελιώσει την ύπαρξη ή μη σεξιστικών λογικών εντός του κοινοβουλευτικού σώματος.

Κατά τη διάρκεια εκλογής προέδρου της δημοκρατίας, οι βουλευτές Ψαριανός και Τατσόπουλος, οσμίζονται το πανωφόρι γυναίκας συναδέλφού τους, της Ραχήλ Μακρή, γελούν και διασκεδάζουν. Η εξήγηση που έδωσαν και οι δύο είναι πως μεταφέροντας το ξένο πανωφόρι, προκειμένου να εκκενώσουν τη θέση δίπλα τους, παρατήρησαν σκερτσόζικα το άρωμα στο γυναικείο ένδυμα και.... Και κανείς δεν ξέρει τι έγινε στη συνέχεια και τι σημαίνει αυτή η ανόητη εξήγηση.Πάντως οι δυο τους θεώρησαν εξαιρετικά υπερβολική την αντίδραση των σχολιαστών στο παραπάνω φωτογραφικό στιγμιότυπο. Ο δε σεξιστής διανοούμενος συγγραφέας της αριστεράς και της προόδου σχολίασε στα (αντι)κοινωνικά δίκτυα:

«Ούτε ο ISIS δεν μας καταδικάζει ως σεξιστές για ένα τέτοιο περιστατικό».

Ο Τατσόπουλος στον ποιητικό του οίστρο να καταδείξει ως φασίζοντες εκείνους που τον χαρακτηρίζουν σεξιστή, έγινε ξανά σαχλός παραβλέποντας πως ο I.S.I.S. (Islamic State of Iraq and Syria), το Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και της Συρίας, είναι μια τζιχαντιστική αντάρτικη ομάδα που δρα στη Συρία. Μια ομάδα που κατηγορείται για εξανδραποδισμό, σεξουαλική και σωματική βία κατά γυναικών και άλλων αμάχων. Προφανώς και ο ISIS δεν θα τον καταδίκαζε ως

22 | 23

σεξιστή. Είναι καθ’ ύλην αναρμόδιος. Και οι ταλιμπάν υποθέτω, όπως και η εκκλησία της Ελλάδας. Από την άλλη η Αλ Σάλεχ, στέλεχος του ΠΑ.ΣΟ.Κ., υποβαθμίζοντας το γεγονός παραπονιέται παιχνιδιάρικα στον Ψαριανό πως το δικό της παλτό δεν το έχει μυρίσει ποτέ.

Ο σεξιστής Τατσόπουλος όμως, έχει πει στο παρελθόν και άλλα κομψά. Ένα από αυτά ήταν η εξοργισμένη δήλωση του πως:

«Έχω πηδήξει τη μισή Αθήνα και αυτοί της χρυσής αυγής συνεχίζουν να με αποκαλούν αδελφή».

Η δήλωση ακολούθησε τον χαρακτηρισμό του από νεοναζί βουλευτές ως ομοφυλόφιλου. Τόσο πολύ θίχτηκε ο ανδρισμός και η σεξουαλικότητα του Τατσόπουλου που σκέφτηκε να εκθέσει σε δημόσιο βήμα την πλούσια ιδιωτική του ζωή, με αυτόν τον τρόπο. Αυτή η αντίδραση και αν είναι ο ορισμός του σεξισμού (και της αδιανόητης σάχλας).Να σημειώσουμε πως και οι δυο κοινοβουλευτικοί εκπρόσωποι προέρχονται πολιτικά από τους κόλπους του ΣΥ.ΡΙΖ.Α., με τον οποίο και πολιτεύτηκαν για πρώτη φορά.

Και να επιστρέψουμε σε αυτή τη συμπαθητική διαταγή του Τζαμτζή προς τη Σταμπουλή να μάθει γραμματική, όταν εκείνη δήλωσε παρούσα και όχι παρών κατά την ψηφοφορία προέδρου της δημοκρατίας. Ο ψηφολέκτης ενοχλήθηκε τόσο από την παρέμβαση της Σταμπουλή και την αμορφωσιά της που αποφάσισε να την παροτρύνει βιαστικά και αυταρχικά να μάθει γράμματα. Δεν διανοείται ο άνδρας, πως η γυναίκα κάνει ένα σχόλιο πολιτικό, μια ουσιαστική κρίση επί της διαδικασίας. Είναι αγράμματη, ενοχλητική και παρακωλύει την ουσία. Είναι ευχάριστη μόνο αν είναι ελκυστική και μυρωδάτη, αλλά δεν μπορεί να εκλαμβάνεται και ως πολιτικό υποκείμενο.

Άλλωστε η πρόβλεψη δύο επιλογών, «παρών» και «παρούσα» θα μπορούσε να δημιουργήσει και άλλες επιπλοκές: και αν κάποιος άνδρας ψήφιζε «παρούσα» επιτελώντας το κοινωνικό του φύλο;

Ο/η/το freequency επιμελείται τα κείμενά του με φροντίδα στους έμφυλους όρους, προσπαθώντας να αμβλύνει τις σεξιστικές και ρατσιστικές συνδηλώσεις.

της Ν

έλλη

ς Σ.

Μα

πες μ

ου α

ν έχ

ει ο

βασ

ανισ

τής σ

ου,

αν έχ

ει μ

άτια

, στό

μα κ

αι λ

αιμό

1

Σχέδιο του Λευτέρη Παπαθανάση [boban] με τίτλο: Φωνάζω... και αφουγκράσου! Τα κλειδιά κουδουνίζουν! Кричу… и чу! Ключи звучат!

24 | 25

«Είναι Κυριακή απόγευμα, μ’ έχουνε μπαγλαρώσει στην ασφάλεια και με βασανίζουν […]. Είμαι δεμένος σε μια καρέκλα καφενείου, από κείνες με τα χοντρά τετράγωνα πόδια και την ψάθα. Πότε είμαι καθιστός, πότε ανάσκελα στο πάτωμα. Ο πόνος, έτσι κι αλλιώς, ένα μαχαίρι καρφωμένο στον εγκέφαλο. Όταν είμαι καθιστός, βλέπω ένα χάρτη στον τοίχο, ρε συ, τι όμορφη που είναι η πατρίδα μας, σα νησί, γύρω γύρω θάλασσα. Όταν είμαι ανάσκελα, βλέπω μόνο μια λάμπα και τα παπούτσια τους. Όταν είμαι ανάσκελα μου κάνουν φάλαγγα. Είμαι ανάσκελα και προσπαθώ να φτύσω δύο δόντια και τα καταπίνω. Όταν είμαι καθιστός, με χτυπάνε στο σαγόνι, στο στομάχι και στην καρδιά. Σε κάθε χτύπημα στο σαγόνι, το κεφάλι μου κάνει μικρά πυκνά γκελ στον τοίχο, όπως το τόπι στα χέρια των παιδιών. Όταν ζαλιστώ, με γυρίζουν ανάσκελα και μου κάνουν φάλαγγα. Τότε το κεφάλι μου είναι σφιγμένο ανάμεσα σε δύο καφέ παπούτσια. Τα κορδόνια τους είναι φθαρμένα, λες να φοράνε παπούτσια ειδικά «της δουλειάς», ή είναι από φτώχεια; πάντως έχουν δύο κόμπους, τα πόδια μου ξεχείλισαν από τα παπούτσια, θα χάσκουν τώρα σαν τη γλώσσα του κρεμασμένου, και δεν έχω κι άλλα. Το κεφάλι μου μεγαλώνει προς τα μπρος και προς τα πίσω, από κάτω είναι το τσιμέντο.[…] όταν ήμουνα δεμένος καθιστός σ’ αυτήν την καρέκλα με τα τετράγωνα πόδια, με βάραγε μια κουφάλα και μου λεγε, ώστε πανανθρώπινη τη θέλατε, ε, πούστη; και δώσ’ του και βάραγε. Εννοούσε βέβαια τη λευτεριά. Δε λέει το τραγούδι: «θέλουμε λεύτερη εμείς πατρίδα και πανανθρώπινη τη λευτεριά»; Ποτέ δεν μπόρεσα να καταλάβω γιατί του ‘κατσε στο στομάχι το πανανθρώπινη».

Χρόνης Μίσσιος «…καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς» (εκδ. Γράμματα, 1985)

1Στίχος του Μάνου Ελευθερίου

Τον Αύγουστο του 1975 ξεκινά η πρώτη δίκη των βασανιστών της Χούντας. Στο ακροατήριο βρίσκεται και η νεαρή τότε, επίκουρη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Μίκα Χαρίτου-Φατούρου. Η Φατούρου είχε ζητήσει ειδική άδεια να παραστεί στη δίκη προκειμένου να παρατηρήσει από κοντά τους βασανιστές, να «ακούσει τα λόγια τους», όπως γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου της «Ο βασανιστής ως όργανο της κρατικής εξουσίας». Η ίδια είχε συλληφθεί την περίοδο της Χούντας, αλλά αφέθηκε σύντομα ελεύθερη. Οι ανακριτές είχαν προσπαθήσει να την τρομοκρατήσουν χωρίς αποτέλεσμα, καθώς ως ψυχολόγος, γνώριζε πολύ καλά τις μεθόδους τους και κατάφερε να μην ενδώσει σε αυτές. Καθώς η δίκη προχωρούσε, η Φατούρου είδε να καταρρέει η εικόνα που είχε στο μυαλό της για τους βασανιστές πριν ξεκινήσει η ακροαματική διαδικασία. Ενώ πίστευε πως η μελέτη που θα προέκυπτε από την παρακολούθηση της δίκης θα αφορούσε τον σαδισμό, έκπληκτη βρέθηκε μπροστά στην περιγραφή ενός προσεκτικά σχεδιασμένου συστήματος εκπαίδευσης και παραγωγής βασανιστών.

Όταν η δίκη τελείωσε, παρουσίασε σε μία επιστημονική συνάντηση του Ιατρικού Τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας μια ανακοίνωση στην οποία υποστήριζε πως «οι βασανιστές δεν ήταν άτομα με σαφή προδιάθεση που χαίρονταν να βασανίζουν ανθρώπους, αλλά ήταν στην πραγματικότητα άτομα προσεκτικά εκπαιδευμένα για να γίνουν βασανιστές, υπακούοντας σε μια εξουσία βίας»2. Η βασική ιδέα του βιβλίου της «Ο βασανιστής ως όργανο της κρατικής εξουσίας» αλλά και της ταινίας «Ο γιος του Γείτονά σου: Πώς κατασκευάζεται ένας βασανιστής» που γύρισε ο Δανός καθηγητής Gorm Wagner με την Φατούρου ως επιστημονική σύμβουλο, είναι ακριβώς αυτή: «Αν σε ένα άτομο επιβληθεί η κατάλληλη κοινωνικοπολιτική κατάσταση και η κατάλληλη εκπαίδευση, αυτό κατά πάσα πιθανότητα θα γίνει ικανό να βασανίσει άλλους ανθρώπους».

Η αλήθεια είναι πως οι περισσότεροι από εμάς δυσκολεύονται, αν δεν αδυνατούν, να πιστέψουν πως θα μπορούσαν να βασανίσουν έναν άνθρωπο. Ειδικά όσοι

2Μίκα Χαρίτου-Φατούρου «Ο βασανιστής ως όργανο της κρατικής εξουσίας» σελ.18

έχουν υποστεί βία στην καθημερινή τους ζωή από ένοπλους υπερασπιστές του νόμου και της τάξης, τείνουν να πιστεύουν πως οι επιτιθέμενοι είναι σαδιστικά όντα που αντλούν ικανοποίηση από το λυσσώδες τους ξέσπασμα σε άοπλους πολίτες, αλλά και πως οι ίδιοι δεν θα μπορούσαν ποτέ να επιδοθούν σε τέτοιου είδους βάναυσες «δραστηριότητες». Η μελέτη της Φατούρου μοιάζει να αποκαλύπτει ένα πολύ πιο πολύπλοκο και καλά σχεδιασμένο πλέγμα παραγωγής τέτοιου είδους βασανιστών. Στο ίδιο πνεύμα, το αντιδεοντολογικό πείραμα του Ζιμπάρντο και αυτό του Μίλγκραμ γεννούν την υποψία μιας ακόμα πιο άβολης αλλά και σχεδόν αδιαμφισβήτητης πραγματικότητας: υπάρχει η πιθανότητα όλοι μας να κρύβουμε ένα μικρό (ή μεγάλο) ανθρωπόμορφο τέρας μέσα μας.

Οι βασανιστές της ΧούνταςΑς ξεκινήσουμε όμως από τη μελέτη της Φατούρου. Το βιβλίο της βασίζεται στις συνεντεύξεις δεκαέξι πρώην Στρατονόμων που υπηρέτησαν κατά τη δικτατορία των συνταγματαρχών (1967-1974). Μέσα από αυτές, χαρτογράφησε τα κριτήρια επιλογής και τους τρόπους εκπαίδευσης των βασανιστών της Χούντας. Βασικό συμπέρασμα της έρευνάς της είναι πως «για να κάνει κάποιος πράξεις ακραίας ωμότητας, θα πρέπει να συντελέσουν πολλοί παράγοντες και να διατηρηθούν για μεγάλες χρονικές περιόδους»3. Λιγότερο σημαντικοί φαίνονται να είναι οι παράγοντες που αναφέρονται στην προσωπικότητα και τα βιώματα των ατόμων που επιλέχθηκαν για να γίνουν βασανιστές. Αντίθετα, μεγαλύτερη επίδραση φαίνεται να έχουν οι κοινωνικές δυνάμεις και δομές, οι καταστάσεις που παρέχουν το πλαίσιο, το

Η δίκη των βασανιστών

3ό.π., σελ.115

26 | 27

σύστημα αξιών και τα μέσα για να συμβεί η απάνθρωπη μεταχείριση ενός ανθρώπου από έναν άλλο.

Κοινωνικό πλαίσιοΤο στρατιωτικό περιβάλλον και η αντίστοιχη υφιστάμενη νοοτροπία προωθούσαν το αίσθημα της ενδοομάδας και τις ελιτίστικες τάσεις. Δημιουργούνταν έτσι μια ταυτότητα η οποία τόνιζε τη διαφορά και εξύψωνε τους βασανιστές, τουλάχιστον στα μάτια τους, και σε σχέση με τους υπόλοιπους στρατιώτες και σε σχέση με την υπόλοιπη κοινωνία. Στα κέντρα βασανισμού, οι στρατιωτικοί κανόνες και η πειθαρχία χαλάρωναν με αποτέλεσμα να ενισχύεται περαιτέρω η αίσθηση ισχύος και υπεροχής των βασανιστών. Άλλο ένα χαρακτηριστικό στοιχείο του κοινωνικού πλαισίου είναι η απρόβλεπτη -σε σημείο να μοιάζει με σχιζοφρενική- συμπεριφορά των ανώτερων αξιωματικών, η οποία δημιουργούσε ένα αίσθημα αβεβαιότητας, ενισχύοντας περαιτέρω την υπακοή και την υποταγή εκ μέρους των οπλιτών.

Βέβαια, εκτός από το μαστίγιο, υπήρχε και το καρότο. Το σύστημα ανταμοιβής των «καλών» βασανιστών ήταν πολύ προσεκτικά σχεδιασμένο προκειμένου να ενισχύσει την αφοσίωσή τους στην ομάδα. Άλλωστε, ένα σύστημα εκπαίδευσης στο οποίο δεσπόζουν ο φόβος, η καταστολή και η κακοποίηση απαιτεί ανταμοιβές κοινωνικής, υλικής και ψυχολογικής φύσεως για να είναι αποτελεσματικό. Ένας τρόπος ανταμοιβής ήταν η διαφορετική αντιμετώπιση. Αυτή ξεκινούσε από το στάδιο κατά το οποίο κάποιος ήταν ακόμη υποψήφιος για την Ελληνική Στρατιωτική Αστυνομία (ΕΣΑ):σε αντίθεση με τους υπόλοιπους νεοσύλλεκτους, οι υποψήφιοι ήταν σε διαφορετική διμοιρία και δεν υποβάλλονταν (ακόμη) σε καψώνια, ενώ τους υπόσχονταν διάφορα προνόμια. Ένας από τους βασανιστές από τους οποίους πήρε συνέντευξη η Φατούρου ανέφερε ανερυθρίαστα τα εξής:

«Οι Εκπαιδευτές μας φοβόντουσαν. Μας έλεγαν: «Πρέπει να δείξετε τι αξίζετε, πρέπει να είσαστε διαφορετικοί από τους άλλους στρατιώτες, γιατί είσαστε οι στυλοβάτες της επανάστασης (sic)». Και ο λοχαγός μας μίλησε για την επανάσταση εναντίον των εχθρών του έθνους και των κομμουνιστών. Ακούσαμε ότι θα περνάγαμε πραγματικά καλά, πως θα είχαμε εξουσία, ωραία στολή, θα φαινόμαστε πραγματικοί άνδρες, θα είχαμε ελευθερία, πραγματική ασυδοσία. Θα παίρναμε όποτε θέλαμε τα αυτοκίνητα της αστυνομίας και τις μοτοσικλέτες. Μου είπαν πως τα «στραβάδια» θα με χαιρετούσαν στον δρόμο, ότι θα μπορούσα να τους συλλαμβάνω και να τους δέρνω, τέτοια πράγματα».4

Όταν πλέον κάποιος είχε επιλεγεί και καταταγεί στην ΕΣΑ οι ανταμοιβές προσφέρονταν σε αφθονία: υποσχέσεις για εργασία μετά τον στρατό, χαλάρωση της πειθαρχίας και των κανόνων ιεραρχίας όταν τελείωνε η εκπαίδευση, παροχή συχνών αδειών, ελεύθερη χρήση των στρατιωτικών αυτοκινήτων, δωρεάν εισιτήρια για θέατρο και ταξίδια, ενώ αν ο ιδιοκτήτης κάποιου μαγαζιού αρνούνταν να δώσει τις επιθυμητές πληροφορίες, οι ΕΣΑτζήδες μπορούσαν να του βάλουν λουκέτο.

Κριτήρια επιλογής θυτώνΔεδομένου ότι ο στόχος της ΕΣΑ ήταν να στρατολογήσει σκληρούς βασανιστές, θα περίμενε κανείς πως τα κριτήρια επιλογής θα κινούνταν στην αντίστοιχη κατεύθυνση: θα αναζητούνταν δηλαδή άτομα πρόθυμα να ενταχθούν στους κόλπους της, με ροπή σε σαδιστικές συμπεριφορές. Τα στοιχεία που συνέλεξε η Φατούρου αποκαλύπτουν μια αρκετά διαφορετική πραγματικότητα.

Στα πρώτα στάδια επιλογής η εξέταση των υποψηφίων ήταν επιφανειακή. Προτιμούνταν ιδιαίτερα «φυσιολογικοί, καλά προσαρμοσμένοι νέοι»5 με συγκεκριμένα σωματικά και πνευματικά/διανοητικά

4ό.π., σελ.815ό.π., σελ. 115

χαρακτηριστικά. Αυτά αναλύονταν λεπτομερώς στους στρατιωτικούς κανονισμούς της ΕΣΑ: άνδρες ψηλοί, ύψους τουλάχιστον 1,75 μέτρα, δυνατοί, έξυπνοι, δραστήριοι, πρόθυμοι, επίμονοι, ευσυνείδητοι, οι οποίοι θα αναλάμβαναν πρωτοβουλίες. Απαραίτητη ήταν επίσης η ολοκλήρωση τουλάχιστον εννιαετούς σχολικής εκπαίδευσης. Βασικό κριτήριο αποτελούσαν φυσικά οι ισχυρές αντικομμουνιστικές πεποιθήσεις, κάτι που διασφάλιζε ευθύς εξαρχής μιααρνητική στάση απέναντι στους βασανισθέντες. Καθώς η πολιτική τοποθέτηση αλλά και η υπακοή και η πειθαρχία είχαν αρκετή σημασία και δεδομένου ότι οι νεοσύλλεκτοι που προέρχονταν από μεγάλα αστικά κέντρα είχαν περισσότερες πιθανότητες να έχουν έρθει σε επαφή με αριστερές ιδέες,

η επιλογή μη Αθηναίων ήταν στατιστικά ασφαλέστερη.

Η εξέταση γινόταν πιο εξονυχιστική στα τελευταία στάδια της εκπαίδευσης και κυρίως για τις «θέσεις ευθύνης», όπως οι δεσμοφύλακες και οι εκπαιδευτές. Εντύπωση προκαλεί όμως, το γεγονός πως εξαιρούνταν αυτοί που αντλούσαν παθολογική ικανοποίηση όταν προξενούσαν πόνο. Ο θύτης έπρεπε να ελέγχει απόλυτα τον εαυτό του ώστε να μπορεί να χειριστεί αποτελεσματικά το θύμα.

Διαδικασίες εκπαίδευσηςΗ προετοιμασία των ανεκπαίδευτων κληρωτών για να γίνουν στρατονόμοι (και τελικά βασανιστές) ήταν μια μακρά, επίπονη και πολύπλοκη διαδικασία.6 Αφού είχε γίνει

6ό.π., σελ. 117

28 | 29

η αρχική επιλογή των υποψηφίων για την ΕΣΑ, αυτοί ακολουθούσαν ένα πρώτο στάδιο εκπαίδευσης αρκετών μηνών. Η εκπαίδευση περιελάμβανε γυμνάσια και χρήση όπλων καθώς και καθημερινά μαθήματα «Εθνικής Ηθικής Διαπαιδαγώγησης». Στις συνεντεύξεις τους οι μετέπειτα βασανιστές τα περιέγραψαν ως «μαθήματα κατά του κομμουνισμού και των εχθρών του κράτους» και «διαφώτιση εναντίον των εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών».7 Ακολουθούσε η βασική εκπαίδευση, που διαρκούσε περίπου έξι μήνες και περιελάμβανε δύο μεγάλα στάδια.

Το πρώτο στάδιο πραγματοποιούνταν στο στρατόπεδο εκπαίδευσης του Κέντρου Εκπαίδευσης Στρατιωτικής Αστυνομίας (ΚΕΣΑ). Σε αυτό δινόταν έμφαση στο δίδυμο αξιών της σκληρής βίας και της απόλυτης υπακοής για τη συντριβή των εχθρών της χουντικής εξουσίας. Η μύηση και η εκπαίδευση ήταν μια διαδικασία αποεξατομίκευσης και αναδιατύπωσης αξιών, φαινόμενα που επιτυγχάνονταν με εντατικά και ακατάπαυστα καψώνια: στέρηση φαγητού, ύπνου, αφόδευσης, πλυσίματος, σεξουαλικής επαφής και εν γένει κάθε επαφής με τον έξω κόσμο, σε συνδυασμό με συνεχή προπαγάνδα περί μη ταύτισης με τους εχθρούς του κράτους. Ειδικότερα όσον αφορά τις στοιχειώδεις βιολογικές ανάγκες, αυτές αντιμετωπίζονταν ως προνόμια, τα οποία οι υποψήφιοι δεν δικαιούνταν. Είτε τα στερούνταν εντελώς, είτε τους εκχωρούνταν με τίμημα κάποιο καψώνι. Ταυτόχρονα, ο υποψήφιος λάβαινε διαρκώς υποσχέσεις σχετικά με την αίγλη και τα προνόμια που τον περίμεναν όταν θα τελείωνε η εκπαίδευση.

Η διαδικασία μύησης ξεκινούσε μόλις οι υποψήφιοι αναχωρούσαν για το ΚΕΣΑ. Στον σιδηροδρομικό σταθμό, στο τρένο και τα φορτηγά που τους μετέφεραν, τους έδερναν και τους κακοποιούσαν παλιοί ΕΣΑτζήδες. Τους διέταζαν να ξηλώσουν τα διακριτικά της βασικής εκπαίδευσης και να τα καταπιούν. Άλλα καψώνια συμπεριελάμβαναν

ξυλοδαρμό με ζώνες επί τρεις συνεχόμενες ώρες, χοροπηδητό μέσα σε αφόρητη ζέστη, ενώ παράλληλα τους σφαλιάριζαν και τους διέταζαν να φωνάζουν συνθήματα όπως «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών». Οι ίδιοι οι οπλίτες που βασάνιζαν τους υποψήφιους βασανιστές ήταν εξίσου τρομοκρατημένοι με τα θύματά τους: εάν δεν επιδείκνυαν την απαιτούμενη σκληρότητα, οι αξιωματικοί θα έκαναν στη συνέχεια καψώνια σε αυτούς.

Οι πρώτες δεκαπέντε μέρες ήταν και οι πιο οδυνηρές. Διέταζαν τους νεοσύλλεκτους να τρέχουν ή να χοροπηδούν όπου κι αν πήγαιναν. Γινόταν συνεχώς αυθαίρετη σωματική και ψυχολογική κακοποίηση καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας και της νύχτας. Τα καψώνια χρησιμοποιούνταν και ως τιμωρία για λάθη ή απροσεξίες. Αν ένας υποψήφιος έκανε κάποιο λάθος, συχνά έκαναν καψώνι σε όλη τη διμοιρία, με αποτέλεσμα ο υπαίτιος να απομονώνεται από τους υπόλοιπους εκπαιδευόμενους. Μπορεί να τους ανάγκαζαν να τρέξουν χιλιόμετρα πίσω από ένα αυτοκίνητο ή μια μηχανή. Άλλοτε διέταζαν τον νεοσύλλεκτο να μετρήσει τις διαστάσεις ενός κτιρίου με σπιρτόξυλα ή να κουβαλάει πέτρες συνέχεια από ένα μέρος σε ένα άλλο.

Πλέον, η επιβολή του πόνου γινόταν καθημερινή ρουτίνα, κάτι που ενέπλεκε τους υποψηφίους και τους βασανιστές τους σε έναν φαύλο κύκλο σαδισμού-μαζοχισμού: καθώς η άσκηση βίας και η ανοχή της από τα θύματα αποτελούσαν μια πράξη επιβολής της εξουσίας, δημιουργούνταν ένας παράλογος ανταγωνισμός μεταξύ θύματος και θύτη. Το ίδιο συνέβαινε όμως και μεταξύ των υποψηφίων: όσο η εκπαίδευση πλησίαζε προς το τέλος της, οι υποψήφιοι είχαν πλέον φτάσει στο σημείο να ανταγωνίζονται μεταξύ τους για το ποιος θα είχε τη μεγαλύτερη αντοχή στα καψώνια.

Αποκαλύπτεται λοιπόν ένα σχέδιο επιβολής σαδιστικής συμπεριφοράς σκόπιμο και συστηματικά ενορχηστρωμένο. Το

7ό.π., σελ. 80

μοντέλο εκπαίδευσης είχε ως στόχο την ελαχιστοποίηση κάθε αντίστασης, την απόκτηση της συνήθειας να υπακούει κάποιος σε παράλογες εντολές χωρίς ερωτήσεις και δευτέρες σκέψεις. Η χρησιμότητά του βρισκόταν στη μείωση της ατομικής πρωτοβουλίας και την αύξηση του αισθήματος εξάρτησης από τους ανωτέρους του. Άλλωστε, σύμφωνα με τους Aronson και Mills, όσο πιο σκληρή είναι η διαδικασία μύησης, τόσο μεγαλύτερος γίνεται και ο συναισθηματικός δεσμός του ατόμου με την ομάδα.8

Η σωματική και ψυχολογική κακοποίηση συνεχίζονταν και αφού κάποιος είχε επιλεγεί για να γίνει βασανιστής. Οι νέοι στρατιωτικοί αστυνομικοί κακοποιούνταν διαρκώς από τους παλιούς οπλίτες, ενώ υπήρχε και καθημερινή, άτυπη, θεωρητική διδασκαλία. Στο δεύτερο αυτό στάδιο της εκπαίδευσης διεξαγόταν μια τελική, σκληρή και βαθμιαία προετοιμασία για την τέλεση βασανιστηρίων και, ιδίως, ομαδικών, στα οποία συμμετείχαν όλοι οι άνδρες της ΕΣΑ.

Βασικός στόχος του δεύτερου σταδίου εκπαίδευσης ήταν η συστηματική απευαισθητοποίηση στα βασανιστήρια. Με αυτόν τον τρόπο ένα απεχθές ερέθισμα μετατρεπόταν σε ουδέτερο ή ακόμα και ευχάριστο. Ορισμένοι ανέφεραν στις συνεντεύξεις που έδωσαν στην Φατούρου πως, ενώ στην αρχή υπέφεραν λόγω του πόνου του προκαλούσαν, στη συνέχεια ένοιωθαν πως γίνονταν μέρος του συστήματος και δεν διανοούνταν να μην υπακούσουν σε διαταγές, όχι επειδή φοβούνταν για τις συνέπειες, αλλά επειδή θεωρούσαν πως έπρατταν το σωστό.

Η διαδικασία της εκπαίδευσης συνεπώς ακολουθούσε προσεκτικά σχεδιασμένα στάδια προκειμένου να παράξει σκληρούς και αποτελεσματικούς βασανιστές: τσάκιζε σωματικά και ψυχολογικά τους υποψηφίους, τους μάθαινε να υπακούν τυφλά τους ανωτέρους τους, να πιστεύουν στον ανώτερο

στόχο της κατευθυνόμενης από κράτος αποστολής τους, να στερούν στα θύματά τους την ανθρώπινη υπόστασή τους και να τα θεωρούν υπεύθυνα για τον πόνο στον οποίο τα υπέβαλαν, να αναπτύξουν νέα ταυτότητα, να αποβάλλουν οποιαδήποτε φιλευσπλαχνία και συναισθηματική κατανόηση, να παρατηρούν βασανιστήρια και να ασκούν και οι ίδιοι πρακτικές βασανισμού και τέλος να ανταμείβονται για αυτό, όταν τα βασανιστήρια είχαν θετικό αποτέλεσμα.

Το συμπέρασμα, λοιπόν, της Φατούρου9 είναι πως η πράξη του βασανισμού συνιστά σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα της υπακοής σε αυτό που μπορούμε να αποκαλέσουμε «εξουσία της βίας». Πρόκειται για τις τιμωρητικές ενέργειες στις οποίες προβαίνουν οι αρχές, όχι μόνο για να διαμορφώσουν τη συμπεριφορά εκείνων στους οποίους απευθύνεται η τιμωρία, αλλά κυρίως για να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν ένα κλίμα φόβου. Αυτή είναι και μια από τις μεθόδους με την οποία η εξουσία βίας διατηρείται σε ισχύ.

Τα πειράματα του Μίλγκραμ καιτου ΖιμπάρντοΜέχρι αυτό το σημείο, κάποιος θα μπορούσε να υποθέσει πως οι άνθρωποι που μετατράπηκαν σε βασανιστές, εκπαιδεύτηκαν για τον σκοπό αυτό και, συνεπώς, η άσκηση βίας δεν αποτέλεσε ευθύς εξαρχής μια συνειδητή επιλογή ή μια απόφαση που ελήφθη εν θερμώ κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Τα πειράματα του Μίλγκραμ και του Ζιμπάρντο έρχονται να διαψεύσουν τον ισχυρισμό αυτό, παρόλο που στην ουσία τους ενισχύουν την υπόθεση της Φατούρου, πως ο βασανιστής δημιουργείται από συγκεκριμένες καταστάσεις και υπό ορισμένες συνθήκες.

Το 1961, ο εικοσιεφτάχρονος επίκουρος καθηγητής ψυχολογίας στο Γιέιλ, Στάνλεϋ Μίλγκραμ, αποφάσισε να μελετήσει το φαινόμενο της υπακοής στην εξουσία.10

8ό.π., σελ. 879ό.π., σελ. 3310sanejoker.info/2012/06/το-τέρας-μέσα-μας-το-πείραμα-του.html

30 | 31

Τα «πειραματόζωα» ήταν φοιτητές, οι οποίοι απάντησαν σε μια αγγελία σχετικά με τη συμμετοχή σε ένα πείραμα για τη μνήμη. Οι φοιτητές χωρίζονταν σε ζεύγη και έπειτα από μια κλήρωση, ο ένας έπαιρνε τον ρόλο του μαθητή και ο άλλος του δασκάλου. Ο μαθητής απομονωνόταν σε ένα δωμάτιο και αφού τον έδεναν σε μια ηλεκτρική καρέκλα και τον συνέδεαν με ηλεκτρόδια σε όλο του το σώμα, καλούνταν να μάθει 10 ζευγάρια λέξεων. Ο δάσκαλος καθόταν σε ένα διπλανό δωμάτιο μπροστά από μια κονσόλα ηλεκτρικής γεννήτριας. Η κονσόλα είχε δέκα κουμπιά με ενδείξεις: «15 βολτ, 30 βολτ», «50 βολτ» κλπ. Το τελευταίο κουμπί έγραφε: «450 βολτ. Προσοχή! Κίνδυνος!». Πίσω από τον δάσκαλο καθόταν ο πειραματιστής, ο υπεύθυνος του πειράματος. Ο πειραματιστής εξηγούσε τότε

στον δάσκαλο πως θα έπρεπε να λέει στον μαθητή την πρώτη λέξη από τα ζεύγη που είχε απομνημονεύσει, και σε κάθε λάθος απάντηση θα έπρεπε να πατά τα κουμπιά προκειμένου να του κάνει μικρά ηλεκτροσόκ. Σε κάθε λάθος, θα έπρεπε να πατά το αμέσως επόμενο κουμπί.

Το πείραμα ξεκινάει. Ο δάσκαλος λέει τις λέξεις από το μικρόφωνο. Ο μαθητής, ήδη τρομαγμένος, απαντάει σωστά, αλλά όχι για πολύ. Μόλις ο μαθητής κάνει το πρώτο λάθος, ο δάσκαλος γυρνάει να κοιτάξει τον πειραματιστή. Εκείνος του λέει να προχωρήσει στο πρώτο ηλεκτροσόκ. Ο δάσκαλος υπακούει. Τα 15 βολτ δεν είναι πολλά. Στο επόμενο λάθος πατάει το κουμπί των 30 βολτ. Ο μαθητής αρχίζει να διαμαρτύρεται, ζητώντας

να τον αφήσουν να φύγει. Ο δάσκαλος κοιτάει τον πειραματιστή. Εκείνος του κάνει νόημα να συνεχίσει.

Τα βολτ αυξάνονται και τώρα πια ο πόνος είναι εμφανής στο πρόσωπο του μαθητή που εκλιπαρεί να τον αφήσουν ελεύθερο. Στα 200 βολτ ταρακουνιέται ολόκληρος. Ο δάσκαλος, πριν από κάθε ηλεκτροσόκ, γυρνάει να κοιτάξει τον πειραματιστή. Εκείνος, με σταθερή φωνή, του λέει ότι το πείραμα πρέπει να συνεχιστεί. Ο δάσκαλος συνεχίζει να βασανίζει έναν άγνωστο, έναν απλό φοιτητή που κλαίει και παρακαλεί να τον λυπηθούν. Δεν μπορεί πια να απαντήσει στις ερωτήσεις, αλλά ο πειραματιστής λέει στον δάσκαλο πως η σιωπή εκλαμβάνεται ως αποτυχημένη απάντηση και η τιμωρία πρέπει να συνεχιστεί. Στα 345 βολτ ο μαθητής τραντάζεται ολόκληρος, ουρλιάζει και χάνει τις αισθήσεις

του. Ο δάσκαλος τρομοκρατημένος κοιτάζει τον πειραματιστή, ο οποίος τον διαβεβαιώνει πως το πείραμα είναι απολύτως ασφαλές και πως έχει δεσμευτεί να το ολοκληρώσει, οπότε σε ενδεχόμενη λανθασμένη απάντηση θα έπρεπε να πατήσει και το τελευταίο κουμπί.

Πριν ξεκινήσει το πείραμα, ο Μίλγκραμ είχε κάνει μια μικρή έρευνα μεταξύ των συναδέλφων του ψυχολόγων, ρωτώντας τους μέχρι ποιο σημείο πίστευαν πως θα έφθαναν οι «δάσκαλοι» του πειράματος. Σχεδόν όλοι απάντησαν ότι κανείς δεν θα έφτανε ως το τελευταίο κουμπί, πέρα ίσως από κάποια άτομα με καθαρά παθολογικές, κρυπτοσαδιστικές τάσεις. Η πραγματικότητα τους διέψευσε. Το 95% προχώρησε πάνω από τα 150 βολτ και το 65% έφτασε μέχρι τον τελευταίο μοχλό και τα, πιθανότατα, θανατηφόρα 450 βολτ.

32 | 33

Ποια ήταν όμως η ουσία του πειράματος; Ο μαθητής δεν ήταν εθελοντής φοιτητής αλλά ηθοποιός που είχε προσλάβει ο Μίλγκραμ για τον σκοπό αυτό. Τα ηλεκτρόδια δεν ήταν συνδεδεμένα με ηλεκτρικό ρεύμα και δεν του γινόταν κανένα ηλεκτροσόκ. Το μόνο «πειραματόζωο» ήταν ο υποτιθέμενος δάσκαλος. Αυτός απέδειξε μια τρομακτική αλήθεια: ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων ήταν ικανό να υπακούσει, να βασανίσει και ίσως και να σκοτώσει έναν άγνωστό του. Το μόνο που χρειάζεται είναι να δέχεται εντολές από κάποιον με ένα υποτιθέμενο κύρος ή ανώτερο ιεραρχικά και ταυτόχρονα να θεωρεί πως ο ίδιος δεν αναλαμβάνει κάποια ευθύνη για τις συνέπειες των πράξεών του αφού ακολουθεί διαταγές.

Ο Μίλγκραμ συνόψισε το συμπέρασμα της μελέτης του στο άρθρο «Οι κίνδυνοι της υπακοής» (The Perils of Obedience, 1974)11, ως εξής: «Οι νομικές και φιλοσοφικές πτυχές της υπακοής έχουν τεράστια σημασία, αλλά λένε πολύ λίγα για το πώς οι περισσότεροι άνθρωποι συμπεριφέρονται σε συγκεκριμένες καταστάσεις. […] Η εξαιρετική προθυμία των ενηλίκων να ακολουθήσουν σχεδόν σε οποιοδήποτε βαθμό τις εντολές της εξουσίας, αποτελεί το κύριο εύρημα της μελέτης και το γεγονός απαιτεί επειγόντως εξηγήσεις. Οι απλοί άνθρωποι,

που κάνουν απλά την εργασία τους, και χωρίς καμία ιδιαίτερη εχθρότητα από την πλευρά τους, μπορούν να μετατραπούν σε ενεργούς παράγοντες σε μια τρομερή καταστρεπτική διαδικασία. Επιπλέον, ακόμη και όταν τα καταστρεπτικά αποτελέσματα της εργασίας τους γίνονται απολύτως σαφή, και τους ζητείται να προβούν σε ενέργειες ασυμβίβαστες με θεμελιώδεις κανόνες της ηθικής, σχετικά λίγοι άνθρωποι έχουν το σθένος που απαιτείται για να αντισταθούν στην εξουσία».

Έχει ιδιαίτερη αξία μια τελευταία λεπτομέρεια. Μετά το πέρας του πειράματος, ο Μίλγκραμ αποκάλυπτε την αλήθεια στα υποκείμενα του πειράματος. Ο σκοπός του ήταν να τους καθησυχάσει και να τους διαβεβαιώσει πως ποτέ δεν είχαν κάνει ηλεκτροσόκ στον υποτιθέμενο μαθητή και πως αυτός ήταν σώος και αβλαβής. Η αποκάλυψη της αλήθειας όμως είχε ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα. Οι περισσότεροι σοκαρίστηκαν και δεν μπόρεσαν ποτέ να ξεπεράσουν την συνειδητοποίηση του γεγονότος πως ήταν ικανοί να υποβάλλουν άλλους ανθρώπους σε βασανιστήρια απλά και μόνο επειδή πείστηκαν αβίαστα πως έπρεπε να υπακούσουν σε εντολές από κάποιον που θεώρησαν ανώτερό τους.

11mogadishu.capitalblogs.gr/showArticle.asp?id=29974&blid=318

34 | 35

Δέκα χρόνια αργότερα, ο καθηγητής Ψυχολογίας του πανεπιστημίου Στάνφορντ, Φίλιπ Ζιμπάρντο, απέδειξε κάτι ακόμα πιο ανησυχητικό: ότι υπό ειδικές συνθήκες είναι αρκετό να δώσεις στους ανθρώπους τον ρόλο του θύματος ή του θύτη, για να υιοθετήσουν πολύ σύντομα την αντίστοιχη συμπεριφορά. Ο Ζιμπάρντο δημοσίευσε αγγελία, με την οποία αναζητούσε εθελοντές για τη διεξαγωγή ενός πειράματος με το όνομα «διαβίωση σε φυλακή», προσφέροντας ως αμοιβή 15 δολάρια την ώρα και για διάστημα δύο εβδομάδων που θα διαρκούσε το πείραμα.12 Ο Ζιμπάρντο, με αφορμή διαδηλώσεις που γίνονταν τότε για τα πολιτικά δικαιώματα και για τον πόλεμο ενάντια στο Βιετνάμ, επιλέγει από ένα σύνολο 75 εθελοντών, 24 άτομα, που είχαν ως κοινό χαρακτηριστικό τη φοιτητική ιδιότητα. Όπως είπε και ο ίδιος, κατέληξε στην επιλογή φοιτητών, καθώς στο προσκήνιο των διαδηλώσεων της εποχής, οι φοιτητές εμφανίζονταν ως οι κύριοι πολέμιοι ενάντια στην εξουσία και την κατάχρησή της. Επιλέχθηκαν άτομα που αξιολογήθηκαν ως χαρακτηριστικά του «φυσιολογικού μέσου όρου». Ήταν συναισθηματικά σταθεροί, υγιείς, νομοταγείς νέοι άνδρες που ανήκαν ως επί το πλείστον στη λευκή φυλή και τη μεσαία τάξη.

Το πείραμα ξεκίνησε στις 14 Αυγούστου 1971. Οι εθελοντές αφού χωρίστηκαν τυχαία σε φυλακισμένους και δεσμοφύλακες, οδηγήθηκαν σε μια υποτυπώδη φυλακή που δημιουργήθηκε σ' έναν υπόγειο χώρο του πανεπιστημίου για τις ανάγκες του πειράματος. Οι «φυλακισμένοι» οδηγήθηκαν εκεί με δεμένα τα μάτια, έτσι ώστε να μην έχουν αίσθηση του χώρου στον οποίον βρισκόταν, ενώ φόρεσαν ειδικά ρούχα που πάνω τους υπήρχε ένας αριθμός, αντί του ονόματός τους. Η «φυλακή», επίσης, στερούνταν φυσικού φωτισμού, δημιουργώντας έτσι και την αίσθηση απώλειας του χρόνου.

Ο ίδιος ο Ζιμπάρντο, εκτός από τον ρόλο του επιβλέποντος του πειράματος, ανέλαβε και

τον ρόλο του «διευθυντή» της «φυλακής», δίνοντας οδηγίες και καθορίζοντας τα όρια μέσα στα οποία θα μπορούσαν να κινηθούν οι «δεσμοφύλακες», έχοντας ως σκοπό να δημιουργήσει συνθήκες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στον αποπροσανατολισμό και την αποπροσωποποίηση των συμμετεχόντων εθελοντών. Οι «δεσμοφύλακες» ντύθηκαν με χακί στρατιωτικά ρούχα, εξοπλίστηκαν με γκλομπς, τα οποία όμως δεν είχαν δικαίωμα να χρησιμοποιήσουν εναντίον των «φυλακισμένων» (ήταν δηλαδή απλά δηλωτικά εξουσίας, όπως και τα ρούχα, χωρίς κανένα δικαίωμα εξάσκησης βαριάς σωματικής βίας), ενώ υποχρεώθηκαν να φορέσουν αντικατροπτίζοντα γυαλιά ηλίου, ώστε να μην υπάρχει απευθείας επαφή των ματιών μεταξύ αυτών και των «φυλακισμένων». Δημιουργήθηκε έτσι μια σχετικά απρόσωπη κατάσταση, που περιόριζε τον όποιο συναισθηματισμό, επιτρέποντας στους εξουσιάζοντες «δεσμοφύλακες» μια ελευθερία κινήσεων απαλλαγμένη από τέτοιου είδους αναστολές, μεταδίδοντας στους «φυλακισμένους» το αίσθημα του φόβου και την αντίληψη αυθαιρεσίας της εξουσίας.

Τα ευρήματα του πειράματος ήταν απροσδόκητα και ανησυχητικά, τόσο για τους μη ειδικούς, όσο και για τους ψυχολόγους. «Δεσμοφύλακες» και «φυλακισμένοι» έδειχναν εξίσου έντονη τάση για ένα ολοένα αυξανόμενο αρνητικό συναίσθημα. Αναπτύχθηκε αμοιβαία εχθρότητα ενώ τόσο οι μεν, όσο και οι δε άρχισαν να αποκτηνώνονται. Οι «δεσμοφύλακες», από διστακτικοί, άρχισαν σταδιακά να γίνονται αλαζονικοί και να κακοποιούν τους «φυλακισμένους». Οι «φυλακισμένοι» υπάκουαν σε αντιφατικούς ή χωρίς νόημα κανόνες ή εκτελούσαν ανόητες εργασίες, όπως να βγάζουν τα αγκάθια από τις κουβέρτες τους, τις οποίες οι «δεσμοφύλακες» είχαν προηγουμένως σύρει πάνω σε θάμνους.

Οι «φυλακισμένοι» αρχικά αντέδρασαν στην απροσδόκητη επίδειξη δύναμης των «δεσμοφυλάκων» με μια απόπειρα εξέγερσης.

12www.pare-dose.net/?p=4010

Όταν ηττήθηκαν, βρήκαν διέξοδο στην πειθήνια ενδοτικότητα προς όλους τους κανόνες, όσο παράλογοι και ταπεινωτικοί κι αν ήταν αυτοί. Η συνεκτικότητα και η αλληλεγγύη τους υπονομεύτηκε και διασπάστηκε έντεχνα και επιτήδεια από τους «δεσμοφύλακες». Τα όρια προσομοίωσης και πραγματικότητας άρχισαν να στενεύουν επικίνδυνα και κάποιοι «φυλακισμένοι» άρχισαν ν' αγγίζουν τις ψυχικές τους αντοχές και να καταρρέουν ψυχολογικά. Τα αισθήματα αδυναμίας και συγκινησιακής καταπόνησης ήταν τόσο έντονα, που μέσα στις τρεις πρώτες μέρες χρειάστηκε να αφεθούν ελεύθεροι πέντε από τους «φυλακισμένους», ενώ τελικά ο Ζιμπάρντο αναγκάστηκε να διακόψει το πείραμα, μετά από έξι ημέρες, στις 20 Αυγούστου 1971.

Το τέρας μέσα σουΤα αποτελέσματα της έρευνας της Φατούρου και των πειραμάτων του Μίλγκραμ και του Ζιμπάρντο μοιάζουν ιδιαίτερα αποκαρδιωτικά για το ανθρώπινο είδος. Αφήσαμε όμως για το τέλος κάποιες «εξαιρέσεις» στον κανόνα που λέει πως όλοι μπορούν να υποταχθούν στην εξουσία της βίας. Από τις συνεντεύξεις των στρατονόμων βασανιστών προέκυψε πως δεν υποτάχθηκαν όλοι οι υποψήφιοι στο σύστημα εκπαίδευσης στο ΚΕΣΑ. Υπήρξαν φήμες για κάποιους που προσπάθησαν να αυτοκτονήσουν και εκτός από αυτούς που τελικά απεβίωσαν, κάποιοι κατέληξαν με βαριές σωματικές βλάβες. Ένας εκπαιδευόμενος προσπάθησε ανεπιτυχώς να δραπετεύσει, ενώ σύμφωνα με εκτιμήσεις των ερωτηθέντων, περίπου το 7% (10-15 υποψήφιοι) επέστρεψαν στον κανονικό στρατό, αρνούμενοι να γίνουν βασανιστές. Όσοι βέβαια ζήτησαν να εξαιρεθούν, το κατάφεραν, αφού πρώτα υποχρεώθηκαν

να ακολουθήσουν όλο το πρόγραμμα της εκπαίδευσης. Όσον αφορά το πείραμα του Μίλγκραμ, το 5% των «δασκάλων» αρνήθηκαν να συνεχίσουν από ένα σημείο και μετά το πείραμα και δεν προχώρησαν στο τελικό ηλεκτροσόκ των 450 βολτ, όσο και αν τους πίεσε ο πειραματιστής.

Το συμπέρασμα που συνάγεται, τουλάχιστον για εμάς, είναι πως η άσκηση της βίας έρχεται πάντα σαν απότοκο της επιβολής της εξουσίας και της ύπαρξης του διπόλου «εξουσιαστής-εξουσιαζόμενος». Το ζήτημα, λοιπόν δεν είναι κατά πόσον κάποιος είναι ικανός να μετατραπεί σε βασανιστή, αλλά

κατά πόσο υποτάσσεται σε μια ανώτερη εξουσία που θα του επιβάλλει να βασανίσει έναν συνάνθρωπό του.

Κι αν τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν στο άρθρο αυτό μοιάζουν ακραία, με αποτέλεσμα πολλοί να

θεωρούν πως δεν θα υπέκυπταν σε τέτοιου είδους βάναυσες συμπεριφορές, είναι πολλές οι περιπτώσεις στην καθημερινή μας ζωή που αποδεικνύουν το ακριβώς αντίθετο. Πόσο διαφορετική είναι η συμπεριφορά ενός βασανιστή από αυτή του δικαστικού επιμελητή που κάνει έξωση σε μια οικογένεια για ανεξόφλητες οφειλές, του ελεγκτή που απαιτεί να εισπράξει πρόστιμο από έναν άνεργο, του υπαλλήλου της ΔΕΗ που κόβει το ρεύμα σε ένα σπίτι οι ιδιοκτήτες του οποίου δεν μπορούσαν να πληρώσουν χαράτσια, του υπαλλήλου μιας ιδιωτικής εταιρείας που ρουφιανεύει τον συνάδελφό του, αν θεωρήσει πως δεν εργάζεται όσο σκληρά θα έπρεπε;

36 | 37

Έζησα τη μοίρα του θύματος. Έτσι είδα από κοντά το μούτρο του βασανιστή. Ήταν σε χειρότερη κατάσταση από το ματωμένο, πελιδνό δικό μου πρόσωπο. Εκείνου είχε μία σύσπαση καθόλου ανθρώπινη. Η υπερδιέγερσή του του έδινε -χωρίς υπερβολή-μια έκφραση σαν εκείνες που έχουν οι κινέζικες μάσκες. Δεν είναι εύκολο πράγμα να βασανίζεις. Χρειάζεται εσωτερική συμμετοχή.

Ο τυχερός ήμουνα λοιπόν εγώ. Εγώ δεν ταπείνωσα κανένα. Δεν ταπείνωσα εγώ άλλους. Μονάχα που έφερνα τον άνθρωπο πολύ δυστυχισμένο στα πονεμένα μου σπλάχνα. Αυτοί όμως για να σε ταπεινώσουνε χρειάζεται να ταπεινώσουν πρώτα μέσα τους τον άνθρωπο.

Κι ας περιφέρονται φουσκωμένοι μέσα στη στολή τους, εξουσιάζοντας τον πόνο, την αϋπνία, την πείνα, την απελπισία του συνανθρώπου τους, μεθυσμένοι απ’ αυτή τους την εξουσία. Αυτό το μεθύσι είναι η ταπείνωση του ανθρώπου. Η έσχατη ταπείνωση.

Για να κάνουν όσα έπραξαν σε βάρος μου χρειάστηκε να εκμηδενίσουνε πρώτα τον άνθρωπο μέσα τους. Το δικό μου μαρτύριο πληρώθηκε πολύ ακριβά από αυτούς. Δεν ήμουνα εγώ στη χειρότερη θέση. Ήμουνα μονάχα ένας πολύ πονεμένος άνθρωπος που βογκούσε. Προτιμώ αυτό. Τώρα εγώ απλώς δεν βλέπω τα παιδιά να πηγαίνουνε σχολείο ή να παίζουνε στο πάρκο. Αυτοί όμως πως αντικρίζουνε τα παιδιά τους;

Γ. Μαγκάκης «Γράμμα από την φυλακή για τους Ευρωπαίους»Διεθνής Αμνηστία, 1975

Η προσπάθεια μετάθεσης της ευθύνης είναι το στοιχείο που κάνει την επιλογή της συμπεριφοράς αυτής ακόμα πιο επικίνδυνη. Η πλειοψηφία που φαίνεται να υπακούει στην εξουσία της βίας ψάχνει πάντα να βρει κάποιον τρίτο, στον οποίο θα χρεώσει τη δική του επιλογή: είτε στο ίδιο το θύμα, είτε στην ανώτερη από αυτόν εξουσία. Όλοι όσοι επιλέγουν τελικά να ενδώσουν στον βασανισμό ενός ανθρώπου, όποια μορφή κι αν έχει αυτός, το κάνουν θεωρώντας πως ακολουθούν εντολές μιας ανώτερης εξουσίας: ενός νόμου, ενός προϊστάμενου, μιας κυβέρνησης.

Άρα, δεν είναι αναπόδραστη η επιβολή της εξουσίας και της βίας. Χρειάζεται χειραφέτηση και αμφισβήτηση, σθένος και αντίσταση για να πράξουμε όπως αυτό το 5% που αρνήθηκε συνεχίσει το πείραμα του Μίλγκραμ. Όπως είπε και ο ίδιος: «Το κλειδί της συμπεριφοράς των ανθρώπων δεν βρίσκεται στην καταπιεσμένη οργή ή την επιθετικότητα, αλλά στη φύση της σχέσης τους με την εξουσία. Έχουν παραδοθεί σε αυτήν. Βλέπουν τον εαυτό τους ως εκτελεστικά όργανα της θέλησής της. Από τη στιγμή που ορίζονται με αυτόν τον τρόπο, αδυνατούν να απελευθερωθούν».

του Άρη Παναγόπουλου

Πανοπτικόν:Αρχιτεκτονικό εύρημα ή γενικευμένος τρόπος καταστολής;

Το πανοπτικό μοντέλο του Μπένθαμ σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα Willey Reveley(όψη, τομή, τμήμα κάτοψης αντίστοιχα)

38 | 39

Το Πανοπτικόν είναι το πνευματικό παιδί του Άγγλου νομικού, φιλοσόφου και κοινωνιολόγου Τζέρεμι Μπένθαμ. Σύμφωνα με τον ίδιο, η επεξεργασία της ιδέας άρχισε όταν επισκέφθηκε τον αδερφό του Σάμιουελ στη Ρωσία1. Ο Σάμιουελ πρώτος σκέφτηκε την ύπαρξη ενός κυλινδρικού οικοδομήματος επιτήρησης ως μέρος μιας βιομηχανικής μονάδας. Ο Τζέρεμι όμως ήταν εκείνος που εξέλιξε και τελικά παρουσίασε την τελική μορφή του Πανοπτικού το 1791.

Η πρόταση του Μπένθαμ ήταν η κατασκευή μιας φυλακής-Πανοπτικόν. Η φυλακή είχε κυλινδρικό σχήμα και στη μέση έναν πύργο. Στον δακτύλιο της φυλακής θα τοποθετούνταν τα κελιά των κρατουμένων τα οποία θα είχαν μεγάλα παράθυρα, ενώ ο πύργος στο κέντρο του κτιρίου θα εξυπηρετούσε στην επιτήρηση. Λόγω του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, ο Μπένθαμ υποστήριζε ότι η επιτήρηση των κρατουμένων θα ήταν πολύ απλή και μάλιστα θα μπορούσε και μόνος του, με τη βοήθεια ενός ίσως ατόμου, να φέρει σε πέρας αυτή την αποστολή.

Η πεποίθηση αυτή τεχνικά επιβεβαιώνεται. Η φυλακή-Πανοπτικόν είναι κατασκευασμένη ώστε ο παρατηρητής στον κεντρικό πύργο να μπορεί να δει όλα τα κελιά του δακτυλίου. Τα παράθυρα των κελιών προσφέρουν άπλετο φως έτσι ώστε να μπορεί ο παρατηρητής να διακρίνει το τι γίνεται εντός του κάθε κελιού. Στον αντίποδα, οποιοσδήποτε παρατηρητής που τοποθετείται σε ένα κελί δεν μπορεί να δει τι γίνεται εντός του κεντρικού πύργου. Ο πύργος κατασκευάζεται έτσι ώστε να μην είναι ορατό το εσωτερικό του. Άρα,

κάθε κρατούμενος δεν γνωρίζει αν και πότε επιτηρείται. Συνεπώς, σύμφωνα με τον Μπένθαμ, ο κρατούμενος υποχρεώνεται να δείχνει πάντοτε καλή διαγωγή.

Η ιδέα του πανοπτισμού όμως δεν βρίσκει την εφαρμογή της μόνο στην περίπτωση της φυλακής, αλλά σύμφωνα με τον εμπνευστή της θα μπορούσε να λειτουργήσει και στην περίπτωση ενός νοσοκομείου, σχολείου, εργοστασίου, κ.ά.

Ο Μπένθαμ, ιδρυτής του Ωφελιμισμού, παρουσιάζει το Πανοπτικόν στην πιο κατάλληλη, κατά τη γνώμη του γράφοντος, εποχή: στην αρχή της βιομηχανικής επανάστασης. Είναι η εποχή όπου μπαίνουν τα θεμέλια μια καινούριας μορφής εξουσίας ή καλύτερα πειθαρχίας όπως την ορίζει ο Φουκώ2.

Η αρχή της βιομηχανικής επανάστασης, επιβάλει στην κοινωνία μια μεταστροφή στους εξουσιαστικούς μηχανισμούς. Ο Φουκώ, με πυρήνα της ανάλυσής του την πειθαρχία, διακρίνει ότι ο πανοπτισμός είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα αρχιτεκτονικό εύρημα. Αποτελεί ένα εργαλείο που «επιτρέπει να τελειοποιείται η άσκηση της εξουσίας […] Διότι χωρίς κανένα άλλο υλικό εργαλείο, πέραν μιας αρχιτεκτονικής και μιας γεωμετρίας, δρα άμεσα στα άτομα. παρέχει στο πνεύμα εξουσία επί του πνεύματος»3. Ο πανοπτισμός καλύπτει την ανάγκη της καινούριας κοινωνίας για μια εξουσία-πειθαρχία η οποία αόρατα αλλά αποτελεσματικά ελέγχει το άτομο.

Αφορμή για τη συγγραφή αυτού του κειμένου στάθηκε η έρευνα που είχε γίνει για την εκπομπή των United Forces με θεματική τις φυλακές. Δεν θα μπορούσε να λείπει η έννοια του Πανοπτικού από μια τέτοια εκπομπή, αφενός γιατί η αρχιτεκτονική ενσάρκωση της λέξης ήταν αρχικά η κατασκευή μιας φυλακής και αφετέρου γιατί πολλά συγκροτήματα -και όχι μόνο- έχουν ασχοληθεί με το Πανοπτικό, με προσωπική αγαπημένη κυκλοφορία το Panopticon των Isis.

Η επιθυμία για αυτό το κείμενο εντάθηκε όταν έγινε η σύνδεση της έννοιας με δύο άρθρα της Α.Π. σε προηγούμενα τεύχη: «Δύο αναλύσεις κοινωνικών δικτύων» στη σελίδα 20 του τεύχους #10 και «Τί είναι ένας μηχανισμός» στη σελίδα 36 του τεύχους #12.

Για την ακρίβεια ο Μπένθαμ επισκέφθηκε από το 1786 έως το 1787 τον αδερφό του στην πόλη Krichev στην τότε Λευκή Ρωσία [σημερινή Λευκορωσία](πηγή: en.wikipedia.org/wiki/Panopticon#Coneptual_history)

2Μισέλ Φουκώ (Michel Foucault), Επιτήρηση και τιμωρία: Η γέννηση της φυλακής, Μετ. Τάσος Μπέτζελος, Εκδ. Πλέθρον3ό.π., σελ. 234-235

Αν προσπαθήσουμε να αναλύσουμε λίγο περισσότερο την έννοια του πανοπτισμού, θα δούμε ότι πρόκειται για έναν μηχανισμό ο οποίος καθιστά το άτομο ταυτόχρονα παρατηρητή και παρατηρούμενο. Η συνεχής θέα του κεντρικού πύργου στη φυλακή, δεν δίνει καμιά πληροφορία για την ύπαρξη ή όχι παρατηρητή, και οδηγεί το φυλακισμένο άτομο σε μια αυθυποβαλλόμενη συμπεριφορά καλής εικόνας. Άρα το φυλακισμένο άτομο εξαναγκάζεται να λειτουργεί υπό την επιτήρηση του ίδιου του εαυτού του και να πειθαρχεί στα εξωτερικά προστάγματα που του επιβάλλονται.

«Οι πειθαρχίες λειτουργούν ολοένα και περισσότερο ως τεχνικές που κατασκευάζουν χρήσιμα άτομα».4 Ποιος καλύτερος μηχανισμός από αυτόν του πανοπτισμού; Αν μάλιστα σκεφτούμε ότι ο Μπένθαμ θεωρούσε την εφαρμογή ως αρχιτεκτονικό μοντέλο που θα μπορούσε να εφαρμοστεί και σε κτίρια πέραν της φυλακής, τότε ενισχύεται

ακόμα περισσότερο αυτή η θέση, πως τη χρονική στιγμή που αρχίζει να εδραιώνεται το καπιταλιστικό μοντέλο, είναι πιο αναγκαία από ποτέ η ύπαρξη χρήσιμων ατόμων. Δηλαδή ανθρώπων οι οποίοι, με ελάχιστο κόπο από την πλευρά της εξουσίας ακολουθούν κατά γράμμα τις προσταγές της. Αν το εξετάσουμε και οικονομικά: μέγιστο κέρδος με ελάχιστο κόστος.

«Εν ολίγοις, ζητούμενο είναι να αντικατασταθεί μια εξουσία που εκδηλώνεται μέσω της λαμπρότητας εκείνων που την ασκούν με μια εξουσία που αντικειμενοποιεί ύπουλα εκείνους στους οποίους εφαρμόζεται».5

Το αρχικό μοντέλο της φυλακής-Πανοπτικόν ναυάγησε για διάφορους λόγους. Η μόνη φυλακή που ακολουθεί αυστηρά το μπενθαμικό αρχιτεκτονικό μοντέλο είναιη Presidio Modelo, η οποία βρίσκεται στην Κούβα, σε αντίθεση με τις φυλακές6 οι οποίες έχουν δανειστεί στοιχεία το μοντέλο του

4ό.π., σελ. 2405ό.π., σελ. 2506en.wikipedia.org/wiki/Panopticon#Prisons_for_which_a_.22Panoptic.22_influence_has_been_claimed

40 | 41

Μπένθαμ. Παρ' όλα αυτά, η εννοιολογική επιρροή που είχε είναι κάθε άλλο πάρα ελάσσονος σημασίας. Εξάλλου δεν είναι τυχαίο ότι με τη συγκεκριμένη έννοια-μοντέλο έχουν ασχοληθεί αρκετοί καλλιτέχνες και φιλόσοφοι και υπάρχουν πάρα πολλές αναφορές σε ταινίες και ηλεκτρονικά παιχνίδια7.

Ας αναλογιστούμε όμως λίγο και τη σύγχρονη εποχή. Η προσωπική παρατήρηση είναι ότι τελικά η επιρροή του πανοπτισμού είναι τεράστια και καθημερινή. Από την πολύ απλή ρήση «τι θα πει ο κόσμος» που ακούμε από τους γονείς μας μέχρι πιο σύνθετα πράγματα, για παράδειγμα: τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι χρήστες ακολουθούν κάποιους κοινά αποδεκτούς κανόνες για να δημιουργήσουν το δημόσιο προφίλ τους. Κάθε τους επιλογή και δράση εντός των μέσων αυτών διέπεται από μία αόρατη επιβολή των κανόνων αυτών. Μετά την εγγραφή σε ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης ο χρήστης θα πρέπει να ακολουθήσει την πεπατημένη διαφορετικά ουσιαστικά δεν κάνει σωστή

χρήση του μέσου. Ή ακόμα χειρότερα η υπόλοιπη κοινότητα δεν θα τον συμπεριλάβει στους κόλπους της.

Η μεγάλη φούσκα της ασφάλειας της κοινωνίας είναι ακόμα ένα παράδειγμα. Εγκατάσταση εκατοντάδων καμερών ασφαλείας με σκοπό την επιτήρηση-πειθαρχία του συνόλου με ένα απλό στοίχημα: την κανονικοποίηση της συμπεριφοράς του συνόλου υπό τον φόβο ότι μπορεί να καταγράφεται ανά πάσα στιγμή. Ένα ηλεκτρονικό Πανοπτικόν το οποίο (ίσως και να) εφαρμόζεται με τις ευλογίες της κοινωνίας και στόχος του οποίου είναι η αποφυγή αποκλινουσών συμπεριφορών. Οι κάμερες ασφαλείας σε χώρους εργασίας ακολουθούν την ίδια λογική. Ο παρατηρητής-εξουσία σε αυτή την περίπτωση είναι ο εργοδότης, ο οποίος θέλει να διασφαλίσει την προς όφελός του παραγωγικότητα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα εδώ δεν προστατεύουν την ιδιωτικότητα.

7Βλ. αγγλικό λήμμα για το Πανοπτικόν με πλήρη κατάλογο των αναφορών σε αυτό: en.wikipedia.org/wiki/Panopticon#Literature_and_the_arts

Ας επανέλθουμε όμως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ας εξετάσουμε το θέμα από μια άλλη πλευρά. Οι παραπάνω διαπιστώσεις έγιναν με δεδομένο ότι ο χρήστης είναι ο παρατηρούμενος. Όμως πολύ συχνά μπαίνει και στον ρόλο του παρατηρητή και εκεί είναι που επιτυγχάνει το μοντέλο του πανοπτισμού. Τα περισσότερα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επιτρέπουν στον χρήστη την καταγγελία συμπεριφορών που παραβαίνουν τους κανόνες τους. Πολλές φορές μάλιστα τα μέσα αυτά στηρίζουν την ύπαρξη και εύρυθμη λειτουργία τους σε αυτή τη μετατροπή του χρήστη σε παρατηρητή. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Πόσες φορές οι χρήστες δεν παρακολουθούν προφίλ άλλων χρηστών ή δεν ψάχνουν να δουν τον αντίκτυπο μιας δημοσίευσής τους; Πόσες φορές οι χρήστες δεν συνδέονται κρυφά είτε γιατί δεν θέλουν να φανούν ενεργοί εκείνη τη στιγμή, είτε γιατί θέλουν να ψάξουν κάτι χωρίς να φανούν είτε απλά επειδή δεν θέλουν να συνομιλήσουν ή να συνδιαλλαγούν με τους υπόλοιπους χρήστες;

Ακριβώς εκεί έγκειται η επιτυχία και η επιρροή του πανοπτισμού. Διαχρονικά κατάφερε να εντυπωθεί στο πνεύμα ως μια κατάσταση κανονικότητας. Μια κατάσταση κατά την οποία το άτομο κάνει επιλογές οι οποίες δεν βλάπτουν το ίδιο και την κοινωνία. Χωρίς να υπάρχει μια ορατή εξουσία που του τις επιβάλλει. Έχει δουλέψει αργά και ύπουλα πολύ νωρίτερα, έτσι ώστε τη στιγμή της απόφασης του ατόμου για το Α ή το Β να λειτουργεί αυτόματα: επιλέγω για παράδειγμα το Α γιατί αυτό θέλω αλλά και γιατί αυτό είναι το σωστό. Χωρίς πολλές φορές να συνειδητοποιώ γιατί. Υπάρχει μια αρχή που προσδιορίζει τις επιλογές μου. Και τις περισσότερες φορές είναι μια πανοπτική, αδιόρατη αρχή.

42 | 43

Marble Arch, London 2004

του Αντώνη Σακελλάρη | φωτογραφίες: Ορέστης Σεφέρογλου

Ο Παναγιώτης Χαχής γράφει ποιήματα για την Αθήνα, τους ανθρώπους της, τη ζωή μέσα στα σκουπίδια, την κοινωνία της επιτήρησης, την αγωνία της ύπαρξης και την ελευθερία. Το 2014 εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Anus Mundi και τώρα ετοιμάζει την έκδοση της δεύτερης με τίτλο Εν Σαρκί Περιπολών Θεός. Και οι δύο κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Πανοπτικόν. Μας μίλησε για όλα τα παραπάνω και πολλά ακόμα:

Πόσο καιρό ασχολείσαι με την ποίηση; Από όταν ήμουν 18 χρονών περίπου, με τα κλασικά εφηβικά γραψίματα και διαβάσματα. Πολύ πιο συστηματικά ασχολούμαι την τελευταία πενταετία, κατάληξη της οποίας ήταν η πρώτη μου ποιητική συλλογή, Anus Mundi.

Τι σκέφτεσαι όταν ξαναδιαβάζεις τα πρώτα σου ποιήματα;

Τα πρώτα μου ποιήματα έχουν πεταχτεί προ πολλού στα σκουπίδια. Εδώ με δυσκολία διαβάζω αυτά που έγραψα πριν από λίγα χρόνια. Σαν αφετηρία της σχέσης μου με την ποίηση θεωρώ τα πιο παλιά από τα ποιήματα που συμπεριλαμβάνονται στην πρώτη συλλογή. Όταν ξαναδιαβάζω αυτά που έγραφα πριν από κάποια χρόνια, ξυπνάει αυτή η παράδοξη σχέση που έχει ο καθένας με τα δημιουργήματά του. Όταν έχεις ξεκινήσει από το Α και τώρα βρίσκεσαι στο Κ, τότε το Α το έχεις ήδη διαγράψει. Όμως, όσο άχαρα ή κακομοίρικα κι αν σου φαίνονται τα πρώτα σου βήματα, πάντα τα αγαπάς. Τις πρώτες ιδέες σου μπορεί κάποια

στιγμή να τις αξιοποιήσεις, εντάσσοντάς τις σε κάποιο άλλο πλαίσιο ή να τις αφήσεις για πάντα στο συρτάρι.

Γιατί γράφεις; Τι προσπαθείς να εκφράσεις; Την εποχή σου, τα βιώματά σου, την ιστορική στιγμή;

Το γράψιμο είναι αυτό που προδιορίζει την ταυτότητά μου. Αυτό που κυρίως θέλω να μεταφέρω στα ποιήματά μου είναι αυτό που συμβατικά αποκαλείται «ποιητικό βίωμα», που είναι κάτι διαφορετικό από την ποιητική γραφή. Γράφω για αυτό που βλέπω και ζω, για την καθημερινότητά μου. Το να κάτσεις να γράψεις κάτι είναι μόνο το 10% της δημιουργικής διαδικασίας. Το υπόλοιπο 90% είναι όλα τα άλλα, μια βόλτα στα Εξάρχεια, το σπίτι μου, αυτά που διαβάζω, η ζωή στην πόλη -που για μένα είναι το βασικό σημείο αναφοράς μου-, τα κτίρια, οι άνθρωποι, η κουβέντα που κάνουμε τώρα. Τα ερεθίσματα υπάρχουν παντού. Κάποια στιγμή σε οδηγούν στην επιθυμία να τα μεταπλάσεις σε φράσεις. Ή, αντίθετα, μπορεί μια φράση να γεννηθεί μόνη της και να αποκτήσει διαφορετικό νόημα με βάση όσα βλέπεις γύρω σου. Άρα, προφανώς προσπαθώ να εκφράσω την εποχή μου. Το στοίχημα είναι ό,τι γράφω να είναι επίκαιρο, αλλά να έχει και διάρκεια σαν κείμενο. Με ενδιαφέρει να μπορεί να διαβαστεί μετά από δέκα χρόνια και να έχει ακόμα κάτι να πει, ακόμα και εν είδει «ποιητικού ρεπορτάζ» για ό,τι συμβαίνει σήμερα στην Αθήνα.

Παναγιώτης ΧαχήςΗ ποίηση σαν αστική φωτογραφία

44 | 45

Τα ποιήματά σου μιλάνε κυρίως για την πόλη. Είναι και πολιτικά;

Ναι, από τη στιγμή που ζω στη γειτονιά των Εξαρχείων, σε αυτή την πόλη, σε αυτό το συγκεκριμένο κωλοκράτος, και αφού έχω επιλέξει να μιλάω για όλα αυτά, τα ποιήματά μου δεν μπορούν παρά να είναι πολιτικά. Είναι όμως πολιτικά με αυτούς τους πολύ συγκεκριμένους όρους. Δεν γράφω στρατευμένη ποίηση. Είναι συνειδητή επιλογή μου να αφήνω την πολιτική κατάσταση, όπως τη βιώνω, να περνάει σε αυτά που γράφω. Οι άλλοι μπορεί και να μην το βλέπουν, αλλά εγώ προσπαθώ να εκφράζω αυτό που συμβαίνει τώρα. Δεν είμαι ούτε ουτοπιστής, ούτε ρομαντικός. Δεν αντιμετωπίζω τη γραφή σαν τρόπο φυγής από την πραγματικότητα. Αντίθετα, για μένα είναι ένας τρόπος κατάδυσης στην πραγματικότητα, στο τώρα. Για αυτό δεν είναι ούτε αμιγώς ντοκουμέντα, ούτε μόνο πολιτικά. Επίσης, όπως με τον χρόνο αλλάζω εγώ, έτσι αλλάζουν και αυτά που γράφω. Για παράδειγμα, τα ποιήματα της δεύτερης συλλογής μού είναι αρκετά διαφορετικά από αυτά του Anus Mundi. Είναι πιο προσωπικά και ταυτόχρονα πιο «ανοιχτά», τόσο σαν μορφή όσο και σαν περιεχόμενο.

Πως εντάσσεις ένα ποίημα σε μια συλλογή;Πρέπει τα ποιήματα που συνυπάρχουν σε μια συλλογή να έχουν κάποιες κοινές συνισταμένες, ένα κοινό τρόπο γραφής, νοηματικό πλαίσιο ή συγκεκριμένη στόχευση. Τα ποιήματα που συναποτελούν τις συλλογές μου έχουν ένα-δυο θεματικούς πυρήνες που τα ενοποιούν σαν σύνολο. Τα ποιήματα του Anus Mundi είναι εμφανώς πιο επίκαιρα και πολιτικά από αυτά του Εν Σαρκί Περιπολών Θεός, που είναι μάλλον πιο «αδέσποτα» και έχουν λιγότερες αναφορές στον έξω κόσμο, σε ό,τι με περιβάλλει.

Τα ποιήματά σου εκφράζουν μια ενιαία ταυτότητα ή κάθε σου δημιούργημα κουβαλάει ψήγματα από κάποιες από τις διαφορετικές σου ταυτότητες; Σόρι για τον αφόρητο μεταμοντερνισμό της ερώτησης.

Όχι, είμαι πολύ ισορροπημένος άνθρωπος, άλλο εγώ και άλλο εγώ. Γράφω πάντα σαν αυτό που είμαι, κάτι το οποίο εμπεριέχει όλες μου τις επιμέρους ταυτότητες. Ποτέ δεν ξεκινάω να γράφω κάτι από άλλη σκοπιά για να κάνω -για παράδειγμα- πιο πολυφωνικό ένα σύνολο ποιημάτων. Κάτι τέτοιο είναι μια θεμιτή και ενδιαφέρουσα τεχνική, αλλά δεν νομίζω ότι διαθέτω ούτε την τεχνογνωσία ούτε την καταλληλότητα για να το κάνω. Το περιεχόμενο αυτών που γράφω είναι μονοφωνικό. Παράλληλα όμως, προσπαθώ να μην είναι μονοδιάστατο, αλλά πολυπρισματικό, και να προσεγγίζει όσο το δυνατό περισσότερες πλευρές της πραγματικότητας.

Εξήγησέ μας τους τίτλους των ποιητικών συλλογών σου.

Για το Anus Mundi, όσοι με ρωτούσαν σχετικά τους εξηγούσα αυτό που γράφω και στον πρόλογο του βιβλίου (Αnus Mundi: μια φράση από το Αλεξανδρινό Κουαρτέτο του Λόρενς Ντάρελ. Μεταφράζεται ως «ο κώλος του κόσμου», μια κοινή έκφραση για να δηλώσεις ένα πολύ απομακρυσμένο μέρος, τη μέση του πουθενά). Όσοι το γκούγκλαραν πριν τους εξηγήσω, με θεώρησαν τελείως διεστραμμένο μετά τις εικόνες που τους έβγαζε η αναζήτηση. Όσο για τη δεύτερη, που έχει τον (προσωρινό) τίτλο Εν Σαρκί Περιπολών Θεός, συνάντησα αυτή τη φράση σε ένα θεωρητικό κείμενο που μιλούσε για την ενσάρκωση, την ενανθρώπιση του Θεού. Ήταν μια φράση που μου άρεσε πάρα πολύ σαν εικόνα και για αυτό την οικειοποιήθηκα, δίνοντάς της ένα λίγο διαφορετικό νόημα στο μυαλό μου. Προσπάθησα

να την μεταπλάσω στην ιδέα ότι κάθε άνθρωπος που περπατάει δίπλα σου, αυτός που οι Χριστιανοί αποκαλούν πλησίον, είναι ένας ένσαρκος θεός.

Τι σχέση έχει ο τίτλος με το ποίημα;Ελάχιστοι από τους τίτλους δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα με τα ποιήματα. Συνήθως ξεκινάω να συνθέτω ένα ποίημα, χρησιμοποιώντας παλιότερες ιδέες και χωρίς να έχω στο μυαλό μου έναν τίτλο. Οι τίτλοι μπαίνουν εκ των υστέρων. Στο Anus Mundi πολλοί τίτλοι έχουν να κάνουν με τη φωτογραφία, είναι μάρκες ή τύποι φωτογραφικών μηχανών, και αυτό γιατί η εικόνα είναι η κοινή συνισταμένη για αυτή τη σειρά ποιημάτων. Με δυσκολεύουν πολύ οι τίτλοι και πραγματικά θα μπορούσαν τα ποιήματά μου να είναι άτιτλα, αλλά τελικά χρησιμεύουν στο να συνεννοούμαστε κάπως για το τι είναι τι. Κάποιες φορές οι τίτλοι γεννιούνται από τα ποιήματα, με τη μορφή φράσεων ή στίχων που αυτονομούνται. Άλλες φορές είναι τελείως ανεξάρτητοι και ίσως νοηματοδοτούν διαφορετικά το ίδιο το σώμα του ποιήματος. Δεν έχω συγκεκριμένη στρατηγική για την επιλογή τους. Από το feedback που έχω για την πρώτη μου συλλογή, μπορώ να πω ότι πολύ κόσμο τον ιντρίγκαρε η επιλογή των συγκεκριμένων τίτλων, κάτι που με εξέπληξε ευχάριστα.

Σε ενδιαφέρει η γνώμη των άλλων για τα ποιήματά σου; Οι κριτικές;

Εννοείται. Δεν γράφω για τον εαυτό μου, εξάλλου για αυτό μπήκα στη διαδικασία να εκδώσω τα ποιήματά μου. Ένα ποίημα τελειώνει όταν φτάνει στον αναγνώστη, άρα για μένα, μάλλον δεν τελειώνει ποτέ. Δεν θα πω κάτι τρομερά πρωτότυπο, αλλά έχει πολύ ενδιαφέρον να σου μεταφέρουν εντυπώσεις και ερμηνείες που απέχουν πάρα πολύ

από τις αρχικές σου προθέσεις. Το βίωμά μου μπορεί να είναι τελείως διαφορετικό από αυτό του αναγνώστη. Κάποιος μπορεί να εισπράττει μαυρίλα ή παρακμή διαβάζοντας ένα ποίημα που βασίστηκε σε ένα βίωμά μου, ως κατοίκου των Εξαρχείων. Εγώ, αντίθετα, μέσα στην ασχήμια, τη βρωμιά και τα σκουπίδια μπορεί να βλέπω την ομορφιά και τη ζωή. Όταν ολοκληρώνω ένα ποίημα το μοιράζομαι με ανθρώπους που εκτιμώ τη γνώμη τους. Από αυτούς περιμένω να μου δώσουν μια διαφορετική οπτική ή να με βοηθήσουν κάποιες φορές να ξεμπλοκάρω, να εντοπίσουν αδυναμίες που εγώ θεωρώ προτερήματα. Όλη αυτή η διάδραση είναι μέρος της διαδικασίας. Επίσης, είναι και ένας καλός τρόπος να αποστασιοποιηθείς από αυτό που δημιούργησες.

Συμφωνείς ότι η εποχή μας είναι αντιποιητική ή θεωρείς ότι είναι κι αυτό άλλο ένα κλισέ;

Ίσα ίσα, θεωρώ ότι κάθε μέρα παράγεται τόση τέχνη –για να μην το περιορίσουμε μόνο στην ποίηση- που δεν μπορούμε να τη διαχειριστούμε. Το ζήτημα είναι τι χώρο δίνουμε στην τέχνη ως μέρος της ζωής μας, και αναφέρομαι στην πλευρά του αποδέκτη της τέχνης. Ποίηση γραφόταν και θα γράφεται για πάντα. Το θέμα είναι τι στάση κρατάμε εμείς σαν «καταναλωτές» της ποίησης και της τέχνης γενικότερα. Και αυτό είναι πολύ κρίσιμο γιατί, αν εξαιρέσουμε τη συλλογική δράση, το μόνο που διατηρεί την ανθρώπινη συνθήκη είναι η δημιουργική έκφραση. Η τέχνη είναι το τελευταίο χαράκωμα σε αυτή τη μάχη οπισθοφυλακής ενάντια στη βαρβαρότητα. Είναι αυτή που μας κάνει να μην ξεχνάμε τι σημαίνει άνθρωπος.

46 | 47

Ποιοι καλλιτέχνες έχουν καθορίσει την ποίησή σου;

Ο Καρούζος ήταν η αφετηρία μου. Όταν ήμουν στο πρώτο έτος της Νομικής, έπεσε στα χέρια μου ένα θεολογικό περιοδικό που περιείχε ένα κείμενο με τον τίτλο Τα εξωτερικά δεσμά της ελευθερίας. Το κείμενο αυτό κατέληγε σε ένα στίχο - διερώτηση του Καρούζου: «Έχετε την ιδέα ότι κάνετε ποίηση με το αίμα καλά σιγουρεμένο στις φλέβες σας;» Με το που το διάβασα, πήγα στην Πολιτεία και αγόρασα τον πρώτο τόμο με τα ποιήματά του. Κάπως έτσι άλλαξε η ζωή μου και ξεκίνησε η σχέση μου με τον ποιητή που με έβαλε στο παιχνίδι ή στο βασανιστήριο της ποίησης.

Η πρώτη ποιητική συλλογή του Παναγιώτη Χαχή με τίτλο Anus Mundi κυκλοφόρησε το 2014 από τις εκδόσεις Πανοπτικόν. Από τις ίδιες εκδόσεις θα κυκλοφορήσει μέσα στο 2015 το δεύτερο βιβλίο του με τίτλο Εν Σαρκί Περιπολών Θεός.

Τα ποιήματα που ακολουθούν είναι επιλογές από τις δύο ποιητικές του συλλογές.

Δόξα στους δρόμουςΣτις λεωφόρους

Εκεί Η ΟμορφιάΕκείνο Το ΈγκλημαΕκεί Η ΠοίησηΗ φτηνότερη Πορνογραφία του κόσμου.

Καταιγιστικοί γκρεμοί

Προλαβαίνεις;

Κάθε πτώσηΑνοίγει κι άλλο Τα μάτια,Τους σφιγκτήρες Της ψυχής και του Σώματος.

Drunken words are sober thoughts.

2.

Η φωνή, η φωνή μας,υπερεκτιμημένη. Η φωνή μας, νυχτερινή εκπομπήραδιόφωνο στα βραχέα,παράσιτα στους πνεύμονες. Η φωνή μας, πειθώ όσο τα χέρια μας, διαχειρίζεται χρόνια τώρα επιδέξια, στυλό, σελίδες, ποτήρια, τσιγάρα,πλήκτρα, κορμιά. Η φωνή μας, πειθώ σαν τα χέρια μας,

48 | 49

στον πάγκο του μπαρ, σαν τα δάχτυλα σε κάθε σκανδάλη, σε κάθε κλειτορίδα. Επιδέξιαστα παυσίπονα, στη φλόγα, στα τελευταία κέρματα, πάντοτε, είτε συμβαίνει είτε όχι, στα χέρια πριν το σώμα στο νερό της θάλασσας, τα δάχτυλα πάντα μιαν άλλη εποχή. Η φωνή, ζεστή, βραχνή, αγαπημένη σαν παρελθόν, η φωνή μας, οικεία η φωνή μας στις θηλές των δέκα και δέκα δαχτύλων, αμφιβληστροειδής της αφήςστη μουσκεμένη κουβέρτα της γλώσσας.

1.στο Θωμά Γκόρπα

Άλλη μια νύχτα που καταλήγει μπλε σαν απόγευμα. Λόφος του Στρέφη, Καλλιδρομίου και Παρασκήνιο,Ναβαρίνου, πεζόδρομοι με λάμπες σπασμένες. Οι μπάτσοι της Δ να μας ζαλίζουν τ’ αρχίδια κόβοντας βόλτες ανάμεσα στα βήματά μας. 37, μπύρες, ουίσκι. Οι λίγοι και οι ελάχιστοι ανάμεσα στους τόσους. Αριανίτου και μπαλκόνι. Έξω και κάτω η πόλη εξακολουθεί να υποκρίνεται τον εαυτό της. Δωμάτιο, πόρτα ανοιχτή, γυμνοί, γαμήσι, αγάπη τόσα χρόνια.

Οι άλλοι πάνε εκδρομές, πάνε για μπάνιο στη θάλασσα, το τριήμερο αυτό. Παίζουν με τα παιδιά τους όπως εμείς με την τρέλα μας.

‘θάνατος στους ποιητές’

Το αντάρτικο πόλης ως μια εκ των καλών τεχνών

Στρατόπεδα συγκέντρωσηςΥποδοχής μεταναστώνΣτα τσιγκέλια των σφαγείωνΠέτρου Ράλλη και ΚηφισούΣτη Στάση του Ήττα

Τσιγάρο και γραφομηχανήΚάλυκες αποτσίγαραΟδοφράγματα χάρτιναΔιασχίζοντας τις ερπύστριες τις νύχτεςΤο φως συρματόπλεγμαΑπόηχοι, απόμερες εκρήξεις.

Μιλάω μόνο τα βήματαΤις διαλέκτους της πληγήςΣτους σπασμούς.Μέσα στον ειρηνόφιλο ζόφοΗ Επιθυμία απελευθερώνει.Βραχύβιες μάχες με το θάνατοΧωρίς τον τρόμο της ΙστορίαςΧρονικό αστικής γεωγραφίας

50 | 51

Πλήκτρα λευκά σε μαύρο δέρμαΦούγκα Αγίου Μελετίου και ΦυλήςΌπου, η γη δεν περιστρέφεταιΠλατεία ΛαυρίουΑγίου ΚωνσταντίνουVia DolorosaΩς το Ηρώον της ΤοσίτσαΣτους Αγίους των ΕπικίνδυνωνΚι Απέλπιδων Σκοπών.Σταθμός Λαρίσης – ΝταχάουΑποκτηνωμένοι απ' τη μπύραΝεοσύλλεκτοι, φύλλα πορείας.Πληγές από σφαίρες στους τοίχουςΣτο λασπωμένο δέλτα της ΣόλωνοςΑργό πετρέλαιοΣτα έλη Αχαρνών και ΗπείρουΕρημοδικία στο εφετείο της ΣωκράτουςΝέοι ισημερινοίΟ Τροπικός της ΠατησίωνΑπαγορεύεται η είσοδος μετά τη δύση του ηλίουFraternit�.

φωτοΙστορίεςΦωτογραφικό οδοιπορικό από το «Οροπέδιο των Μουσών» στο βουνό του Ολύμπου. κείμενο & φωτογραφίες: Αναστάσιος Σαράντης

«Δεν νιώθω τα πόδια μου, θα συνεχίσω όμως και ξανά και πάλι.»

Η διαδρομή εκείνο το πρωί ξεκίνησε από το 14ο χιλιόμετρο της διαδρομής Λιτόχωρο - Πριόνια , από την τοποθεσία Γκορτσιά. Από εκεί ξεκινάει ένα φαρδύ μονοπάτι που οδηγεί στο Οροπέδιο των Μουσών και στα καταφύγια «Χρήστος Κάκκαλος1» και «Γιώσος Αποστολίδης2». Τα 2/3 της διαδρομής γίνονται μέσα σε πανέμορφο δάσος ενώ το υπόλοιπο τμήμα γίνεται σε αλπικό-σεληνιακό τοπίο .

Για αρκετή ώρα διασχίζαμε ένα δάσος οξιάς και, αφού ανηφορίσαμε αρκετά, καταλήξαμε σε μία τσιμεντένια δεξαμενή νερού. Παρεκκλίνοντας αριστερά από την πέτρινη δεξαμενή και μετά από 10’, φθάνουμε στο καταφύγιο της Πετρόστρουγκας (1950 μ.). Έπειτα, ανηφορίζοντας αρκετά, φθάσαμε στην κορυφή Σκούρτα (2485 μ.), από όπου αρχίζει το αλπικό τοπίο και η θέα προς όλες τις κατευθύνσεις είναι εκπληκτική.

Ο Λαιμός εμφανίζεται στο οπτικό μας πεδίο θαμπός, μία στενή ράχη κατάληξη στο Οροπέδιο των Μουσών. Με τον καιρό να είναι κλειστός, ομίχλη και ψύχρα, ταξιδιώτες

μας προσπερνάνε εμψυχώνοντάς μας ότι σε λίγο θα φτάσουμε στο Οροπέδιο.

Βαδίζω το Οροπέδιο των Μουσών μετά από ανάβαση περίπου 7 ωρών αλλά και μετά από αναμονή τριών χρόνων. Θα συνεχίσω, πονάω, δεν νιώθω τα βήματά μου, ο «Θρόνος του Δία» είναι εκεί, επιβλητικός, απέναντί μας, στέκει αγέρωχα .

Οι συνταξιδιώτες μου σαστισμένοι λένε«φτάσαμε;». Κοιτάω την Π., είναι ταλαιπωρημένη αλλά τα μεγάλα στρόγγυλα μάτια της λαμπυρίζουν. Βλέπω την κούραση αλλά και συνάμα την ευτυχία της σε εκείνο το βλέμμα.

«Φτάσαμε, δες, είναι έτσι όπως σου υποσχέθηκα;»

1«Καταφύγιο Χρήστος Κάκκαλος» Βρίσκεται στο ανατολικό άκρο του Οροπεδίου των Μουσών σε ύψος 2650μ.

Κτίστηκε το 1960-61 με αρχικό σκοπό να χρησιμοποιηθεί ως ορεινό κατάλυμα της βασιλικής οικογένειας, αλλά στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε από τους ορειβάτες της εποχής. Την 6η Μαρτίου του 1964, ημέρα που πέθανε ο βασιλιάς, ο Ελληνικός Ορειβατικός Σύνδεσμος αποφάσισε να δώσει στο καταφύγιο το όνομα του εκλιπόντος επίτιμου (από το 1936) προέδρου του: Καταφύγιον «Βασιλεύς Παύλος». Την 13η Ιούνη του 1984 μετονομάστηκε σε Καταφύγιο «Χρήστος Κάκαλος» προς τιμήν του Λιτοχωρίτη οδηγού βουνού του Ολύμπου, που στις 2 Αυγούστου του 1913 μαζί με τους Ελβετούς Φρεντερίκ Μπουασονά (Frédéric Boissonnas) και Ντανιέλ Μπο-Μποβύ (Daniel Baud-Bovy) πραγματοποίησαν την πρώτη καταγεγραμμένη ανάβαση στην ψηλότερη κορυφή του Ολύμπου, τον Μύτικα.

Έχει χωρητικότητα 23 ατόμων και λειτουργεί από τέλη Μαΐου έως τέλη Οκτωβρίου καθώς και κατά τους χειμερινούς μήνες (Δεκέμβριο–Απρίλιο).

2«Καταφύγιο Γιώσου Αποστολίδη»

Ονομάστηκε προς τιμήν του Ιωσήφ (Γιώσου) Αποστολίδη, ο οποίος είναι υπεύθυνος (μαζί με τον Καραμπέτ Αρζουμανιάν) για την ανέγερσή του, καθώς και για τη διάνοιξη νέων μονοπατιών που οδηγούν στο Οροπέδιο των Μουσών. Ο Γιώσος Αποστολίδης πέθανε μετά από πτώση του από το Λούκι του Μύτικα στις 4 Μαΐου του 1964. Το μνημείο του βρίσκεται λίγα μέτρα από το καταφύγιο, το οποίο με τη σειρά του βρίσκεται σε υψόμετρο 2700μ στο διάσελο ανάμεσα στις κορυφές Τούμπα και Προφήτης Ηλίας και ανήκει στον Σύλλογο Ελλήνων Ορειβατών (ΣΕΟ) Θεσσαλονίκης.

Έχει χωρητικότητα 80 ατόμων και διαθέτει οργανωμένη κουζίνα, εστιατόριο και τουαλέτες. Λειτουργεί από αρχές Ιουνίου έως αρχές Οκτωβρίου.

Στεφάνι

Οροπέδιο των Μουσών

Οροπέδιο των Μουσών

Ο θρόνος του Δία με το καταφύγιο «Χρήστος Κάκκαλος»

Οροπέδιο των Μουσών

Οροπέδιο των Μουσών

http://www.freequency.gr