frans de waal: bonobo ve ateist

8/20/2019 Frans de Waal: Bonobo ve Ateist

1/271


2/271

FN W

Bonobo ve Atest1948 doğumlu Holandalı psikolog, prmatolog, etolog. 1975'teAhem Hayvanat Bahçes'nde dünyanın en bük şempanzekolons zerne altı llık br proje başattı; bu proje pek çok blmsel makale ve Chimpanzee Politi (Şempanze Saset) adlı brktapla sonuçlandı. 1981 'de Wisconsn Ulusal Prmat AraştırmaMerkeznn davetn kabul ederek AD'e taşındı burada mamnların uzlaşmacı davranışları zerine denesel ve gözlemselaraştırmalar rtt 989 tarhl Peacemaking Among Primates(PrmatlardaArabuuculuk adlı ktabıla Los Angees Times ktapödünü adı 1980erin otaarında Yekes Uusal Prmat Araştırma Merkez'ndek şempanzeler ve San Dego Hayvanat ahçes'ndek bonobolala çalışmaa başladı Aaştırmalannda prmatlarda emek palaşımı, toplmsal lşkler ve sorun çözme ön temlernn anı sıra nsan toplumnda alak ve adaletn kökenler gb konulara odaklanan de Waal 991 den ber çalışmalarınıAtlantadak Emo Ünverstes'nn pskoloj bölmnde ve Yerkes Araştırma Merkez'nde srdror Arıca azarın Trkçedek dğer ktabı çiizdeki Maymun' da (28 ne Aslı Bçen'n çevrisle ve Mets'ten okuablrsnz.


3/271

Mets ayılarıpek Sokak 5 333 Beyoğlu ltabulel: 212 25696 Fas 212 2559

e-posta fo@metsktapcomwmetsktapcomayıev Sertfka No 10726

Boobo ve AtestPrmatlar Arasıda saı AramakFras de Waal

lglce Basımıhe Boobo ad the AhestW W Norto ad Compay 2013

© Fras de aal 2013ürkçe ayım Hakları© Mets ayıları 2013

Kayı elf ve Lsas Hakları Ajası aracılığıyla

essler Lterary Agecy le yapıa lsas sölemes temede yayımlamıtır

k Basım Eylül 2013kc Basım Haa 201

ayıma Hazırlaya Öge Çelk

apak Fotoğrafı Mara BrckerKapak asaımı: Eme Bora

Dzg ve �ası ces Haırlık Mes ayıcılık tdBaskı ve Cl aylacık Matbaacılık LtdFath Saay Stes No12/197203opkapı stabul el 212 5673Matbaa Sertfka No 11931

ISBN-13 97975-32106-5


4/271


5/271

E svd t Ct


6/271

İçd

Dünyevi Zevkler

2 İylğin Açıkaması 2

Soyağacındai Bonoboa 6

Tan Ödü mü, Yoksa Komaya mı Gd? 88

yi Maymun Mesel 116

On Em Fazla 1

Tanı Boşuğu 188

Aşağdan Yukarı Ahak 22

Teşekkü 2

Kaynaça 2

Dzn 1


7/271


8/271

1

Dünyi Zevkler

İns dediğin gafı ı adece?Yoka ı ins gafı?

FH NS

EN BOSHA dünyaya geldim Hieronymus Boschun adını aldığı

Hollanda şehrinde2 S orada doğmuş olm beni Bosch uzmanyapmaz ama meydadki heykelini göre göre büyüdüğümden ger

çeküst imge dünyasıı simgeciliğini T' azal etkisi altında insanlığın evrendeki yeriyle kurduğu ilişkiyi daima sevdim

E neşeyle dolaşan çıplak gürlerle dolu üç kanatlı meşhurtablosu Düyevi Zevkler Bhçesi cennetteki masumiyete atfenyapılmıştır (bkz s 80). Ortadaki tablo püriten uzmanların geliştirdiği ahlaksızlk ve günah yormlarına uymayacak kada mutlu ve ra

hattır İnsanlığn cenetten kovulmadan önceki halini ya da belki hiç

kovulmamış gibi suçluluk ve utançtan azade halini gösterir Benim

gibi b primatolog için çıplaklık cinselliğe ve üretkenliğe yapılangöndermeler bol mikada kuş ve meyve ve grupla halinde heketeek tmüyle tandk şeylerdir ve dini ya da ahli bir yorum geremez Bosch bizi doğal halimizle resmeiş gibidir ahlakçı ba

kşnıysa sağ ta panele saklar ve orada orta pelde zevküse-

1 Freich Nietsche 19) s 52 SHertogenbosch diye de ilinen şehir 12 yüylda Güney Hoanda'nn


9/271

0 BNB V ETEİST

fya dalmış insanları değl, rahipleri rahibeleri, oburları kumarbaz-ları, savaşçıları ve sarhoşları cezalandırır. Bosch dn adamlarındanve hırsland pek hazzetmezdi, bu da resmin küçük br ayrıntısını

Domnken bir rahbe gibi örtünmüş bir domuza bütün servetni vermeyi reddeden adamı açıklr Bu zavallı gürün ressamın kendsolduğu söylenir

Beş asır sonra l dinin toplumdak yeri konusunda kavgaya tuşmaya devm ediyoruz Bosch'un zamanında olduğu gib şmd deana tema ahlak Tanrısız br dünya canlandırablr miyiz gözümüz

de? Böylesi br dünya iyi olur mu? Sanmayın ki köktenc Hırstiyan-lar ve byoloj arasındak savaş bilgiler üzerinden yürtlüyor İnsanın evrmden şüphe etmes çn kanıtlara karşı epey bağışıklık sahb olması lazım, bu yüzden de şüphecileri ikna eeye yönel ktaplr ve belgeseller boşa zahmet. Dnlemeye açık olanlr çn çokyararlı olsal da hedef kitlelerne ulaşamıyorlar Çatışma hakkat-

le değil hakikatin ne yapılacağıla lgli Ahlakın doğrudan yaratı-cı Tarıdan geldğine inan brisi için evrimi kabul etmek manevbir uçurum demektir Son zamanlda ateistlern en ateşli sözcüsüolan Chrstopher Htchens'la Rahp Al Sharpton arasındaki trtışmaya kulak verelim: "Dünyanı bir düzen yoksa, bu düzeni belrlemş br varlık bir güç yoksa, neyin dou neyn yanlış olduğunu km

belrlyor? Her şeyden sorumlu bir şey yoksa gayr ahli br şey deyok demektir"3 Dostoyevsknin Ivan Karamazovunun Tanrı yoksa komşuma tecavüz etmekte özgürm! haykışım tekrarlayan çoknsanlar gördüm.

Belk sadece n böyle düşünüyorumdur ama menur br davranışta bulunmasını engelleyen tek şey nanç sstem olan nsandan

korkarım Yaşanabilr br toplum içn gerekli özdenetm de dahil,bütün nsanlığımızın yapımızda olduğunu neden düşümeyelm?Atalarımızın henüz din sahib olmadıkları zamanlarda sosyal normlrının olmadığına hakikaten nanan vr mı? Yrdıma htyacı olanbirne yardım etmez, haksızlıkla kşılaşınca şikyet etmezler mydi? İnsanlar topu topu bir iki bin yıl önce çıka mevcut dinlerden


10/271

DÜNVİ VKLR

Bahç ağ a ö oh o öpüür aaya aıa rah g gy r oza rr r Ra oa aı üü ağı

a r vaa r (a üp v r görüüü ğ h

r) Bahç 1504 Mar Lhr ür ygaaarı poo yaaaa o y aar ö rr

çok ne topann na şedne ka yoş oa Byo

oga b kada ka üee hç ddye aa

D 'nn pubğ

N Y endek Tan Ahak O ? bondaahakn dnden ne gedn e b de dah od pa

aen neeyeek ahakn kken hakknda pek çok şey ene


11/271

1 BNB V Tİ

onayladığımı eğmlerden yokun değllerdr, bu yüden de ahlakın bm andığımı gb nanlığın gerdğ br yenlk olduğuöyleneme bence

Şu anda okuduğunu ktabın konuu bu olduğundan nnleyaımn bogda yaymanman takp een br haay ve o radayaptıım Avrupa yolculuğunu anlatarak, anabaşllan üerndengeçeym Ancak hemen öncende Atlantada çalıştığım Emory Ünvertende blm ve dn buluşmaına katıldm Dala Lama en evdğ konu olan şeat üerne br konuşma yapıyordu Şekatl ol

m bana hayat çn mükemmel br tavye gb geldğnden, aygıdeer konuğumuun meajm canıgönülden kabul ettm tartışmacı olarak kırmıı ve arı kampatıla en çnde yanına oturdum Ona htap edeen ve ondan bahederken haretler dememtembh etmşled ama ben her htaptan uak duaya çalştmGeegenn en takdr edlen adarından br ayakkabılarını çkarp

andalyenn üernde bağdaş kuruyordu başna turuncu hman-yle aynı rene kocama br ybol şapkaı tkmıştı ve üç bn aşkın eyrc ağnın çne düşecek gb onu dnlyordu Sunumumdönce organayonu yapanlr lanı münaple, kmenn bni dn-lemeye gelmedğn ve orada bulunan herken nun blgelğnn ncler çn geldğn hatrlattılar bana

Konuşmamda hayvanlardak ögeclk üerne on verler ıraladım Meela maymunlar kend yyeceklernn br kımnı kaybeteler ble br arkadaşl yyeceğe ulaşmaı çn br kapıyı gö-nüllü olar açıyorlrdı Kapuçn şebekler e rklı renklerde markalla alışverş yaptığımı br eneyde yan yana konulduklrındabaşkaları çn almaya tekyd Markalard br adece ka

puçnn kendne ödl getryodu, br dğer kne brden Çokgeçmeden kapuçnler toplumdan yana mrkayı terch eeye başladılar Bunun neden korku değld, çünkü korkacak ala br şeyolmayan egemen kapuçnler alnda en cömert olanlardı

Kenlklenden ylk yaptları da oluyordu tyar br dşol Peony Yerke Prmat Merke ara tayonunda, günlen


12/271

DÜNEVİ ZEVKLE 3

şada diğer şempanzelerle geçirirdi. Hava köt olduğunda, eritiazdığı için yümekte ve trmmakta zoluk çekerdi ama diğer di-şiler onn dışaı çıkmasına yrdm ederlerdi Peony oaya puaya

çok sayıda maymunn brbirlerin tıma etmek için toplandığı tımma iskelesine çaya çalışı Sonra onunla abalığı olmayan genç bir dişi rkasna geçer Peony ötekilerin yanma çıkana kadar eliyle birden tombul kıçndan zr zor iterdi

Peony'nin kalkıp ağr ağr epey uzak mesafedeki çeşmeye doğuyüdüğünü de görmüştük Genç dişiler bazen ondan önce koşr, bi

raz su alr ve geri gelip Peonyye verirlerdi İ başta ne olduğunu anlamamıştk çünk tek gördüğümüz dişilerden birinin ağzım Peonynin ağzna yaklaştasıydı ama b süre sonra şablon netleşi: Peony ağzını iyice açıyo, genç dişi de suyu içeri püskürtüyordu

Böylesi gözemler yeni gelişmekte oln ve sadece primatlr değil köpekler ler haa kemirgener üzerinde araştma yapan hay

van empaisi al destekliyor. Bunun tipik bir öeği, üzgün kadaşlarını sarılıp öperek teselli eden şempanzelerdir ve buna öyle sıkrastlır ki kayıtlra geçmiş binlerce vaka vardır Memeliler birbirlerinn duygulrına arşı duylıdr ve muhtaç durumda olanlarayardm edeer İnsanln evlerni mesela igual ve kaplumbağalarla değil de üylü etoburlarla doldurmasının nedeni memelile

rin r sürüngenin asla sunayacağı bir şey sunmasıdr Şeat vele, şeat isteler ve biz nasıl onların duygularna tepki veriyorsak on da bizim duygulaımıza tepki verler

Dalai Lama b nokaya kad dikkatle dinlemişti ama tam o sırada şapkasın kaldrak sözümü kesti. Kaplumbağala konusundadaha fazla bigi edinmek istiyordu En sevdiği hayvan kaplumba

ğaydı kim iir lki dünyayı sılarında taşıdıklı düşünüldüğüiçin Budist lider kaplumbağalarn da empatiden nasibini alıp almadığını me ediyo Dişi deniz kaplumbağasınn yuma bakacak en iyi yeri bulmak için nasıl karaya çktğn, böylece müstakl yavrlarına duyduğu sevgiyi gösterdiğini anlattı Yavrlylakrşılaşacak olsa anne nasıl davranırdı acaba, diye merak ediyordu

Benim için bu öek empatiye delalet eiyor adece kaplumbağa


13/271

14 BOOBOVETET

ma br çuku kzar, yumuraanı içine bıaktıktan sonra çukuru ör-ter arka ayaklıyla kumu iyice sıkıştdıktan sonr da yuvayı bıa-

kıp gider. Yavrular kuluçkadan brkaç ay sonra çıkar ve ayışığı tın-

da okyanusa koşarlar Annelerini hiç tanımazlar.Empati için başkalarının farkında olm onlrın ihtiyaçlarına

duyarlı olmak gerekir Muhtemelen memelilerde annelerin yavru-lara bakmasıyla başlamıştır ama kuşlarda olduğuna dair kanıtlar davrd Br keresnde Avusturyanın Grnau şehrindek Konrad o renz Araştıma İstasyonu'nu ziyaret etmiştim. Brada büyük kafes

ler içinde kuzgunlar vdı. Gerçekten çok etkileyici kuşlar özelliklede güçlü kara gagaları suratınızın dibinde omzunuza tünediklerzaman! Bana öğrenciyken baktığım evcil cücekrgaları hatırlattıGrnauda biliminsnlı kuzgnlar rasında niden patlak veren kavgalrı izlemişler ve kendan seyredenlern gerginliğe nasıl tep- k verdklern göüşlerdi Kaybedenern arkadaşar ya onlra

sokuluyor ya da gagalarıyla gagalarına dokunarak teselli ediyorduAynı istasyonda Lorenzin kaz srüsünün tounlarına kalp atışları-nı lçen aletler tılmıştı Her yetişkin kazın bir eşi olduğundn buölçümler empati konusunda bir ıkir veryor. Kuşlardan bri başka bir kuşla kavgaya tutuştğunda eşinin klp atışları hızlanıyorduHatta eşi kavgaya karışmasa bile kalp atışları kavgadan endişe duyduğunu gösteriyordu. Kuşlar da brbrlerinin acılanı hissediyoar

Hem kuşlarda hem de memelilerde bir nebze olsun empati varsa bu kapasite sürngen atalına kadar uzanıyor olsa gerek Ama bü-tün sürüngenler değil çünkü çoğu yavrularına bakmaz Lmbk sis-teme duygulrın şiği diyen Amerikalı sinirbilimci Paul MacLean'egöre bkım davranışının en önemli işareti yavruların "kayboldum"

çağrısıdı Küçük maymunlar bunu daima yapa: Anneler onları geride bırakığında, dönene kadar bağırlar Tek başına br ağaç dalın-da otururken sel br haller vardı lli birine yönelmeyen "kuu"sesleri çıkarırlar uzatkları dudaklrıyla MacLean yılan ketenke-le kaplumbağa gibi çoğ� sürngende kayboldum" seslenmesininolmadığını tespit etmiştir

A k bi k ü k t d d t hlik lt d l


14/271

DÜNİ ZK

y ürüngn yvrn, nrn r

yvrınn r

ny yor

zamanda gllandan gelen bir çığlık atarlar ve bu sesi duyan anne timsah sud çak çkar Böylece sürüngen duygularndan şüp he etmek neymi öğrenirsiniz!

Bunu Dalai Lama'ya da anlattım ve sadece bağ kurabilen hayvanrda empati bulunmasnı bekediğimizi ve az sayda sürüngnin

bu niteliğe sahip odğunu söyledim Bu onu tatmn ett mi biyo çünkü o timsah ailesinin o vahi dili canavarlrnı değil çokdaha sevimli görünen kaplumbağalar sormut ba Ancak grünü adatc olabilr. Timsah ailesinin baz üyeleri yavrularn büyükağzlnda ya da sırtlarnda hassasiyetle tar ve tehlikelere kkorurar. Hatta bazen ağızlarndaki eti kapmalarına ses çkarmalar

Dinozorl da yavrlarına bakldı ve devasa deniz sürüngenleriolan plesiosaurlar muhtemelen doğum yapıyorlar imdiki balinaargibi suda tek bir canl yavru dünyaya getiriyorardı Bütün bildikle rimiz un gösteryor bir hayvan ne kad az sayda yavru düyaya getirirse onlara o kadar iyi bakar, bu yüzden de plesiosarlarnçok özenli anneler olduğu düünüür Tpk bilimin tüylü dinzor

kabul ettiği kul gibiBeni daha da fala skıtran Daai Lama birden kelebeklere tla

yıp onlardi empatiyi sordu n de kendimi espri yapmaktan alıkoyamadm: "Onlarn empati gösterecek zaman yok çünkü saecebr gün yaarlar! Kelebeklerin ksa hayat aslnda bir ehir efsnesidir ama bu böcekler birbirlerine kar her ne hissediyorsa, o yin

m ti ld ğ tmi r m D l i m r rd


15/271

1 6 BONOBO Aİ

miyorum bunu. Bu açdan bakldğnda bütün hayat öenden ibarettir bilinçli br öen olmasa da br tür öendir bu Dalai Lama hayatn kökeninde şeatin yattğ e ulaşmaya çalşyordu.

nneyi eaa

Bu bahsin ardndan rum başka konulara doğu ilerledi mesela hayatlar boyunca şefkat üerine younaşan Budist rahiplerin beynindeki şekati ölçme konusuna. Wisconsin Üniversitesinden Richard

Davidson Tibetli rahiplerin onun sinirbilime kada bulunma çağ rsna gülüp geçtin latt şea beyinle deil kalple igili brşeyd! Hekes buna bayld hatta seyrciler arasndaki rahipler kahkahadan krld. Ama Tibetli rahipler o kadar da haks saylmadDavidson son amanlarda ihnle kalp arasnda br bağlant keştmişti Şekat meditasyonu ac çeken insanln sesi duyulduğunda

daha hl bir kap atşna sebep oluyorduAklma kal geldi. Ama hayrlara vesle olan bu ihinler buluş

masna bra da hayre ettim. 25te bat Dala La blimle dinibütünleştrme geenden bahsetmiş Sinirbilim eenin Washingtondaki yllk toplantsna kat binlerce biliminsanma toplumun onlarn çğr açan araştrmaln takip eekte ne kad or

landğm anlatmşt "Biim ahlaki düşünme mn bilgi ve güçkaanmındi bu hıl ilerlemeye ayak uyduramadğ çok açk "5inle bilim aasndi uçurumu denleştrme gayretlernden sonrainsan ahlatan bir ylaşm!

Avrupaya gitmeye harlrken kafamda bu konu vard Dahayen tsş boynuma "khata (beya uun ipek eşp) takmş

Dalai Lamay ağr silahl korumalaryla brlkte limuinine kadaruğurlamıştm k Belçkann Fam bölgesindeki eski güel bir şe

hir olan Ghente doru yola çktm. Bu bölge kültürel olak Holldann kueyne naaan benim de memleketim olan güney ksmnadaha fala yndr. Hepimi ayn dili konuşuru ama Hollandannkueyi Kalvinsttr halbuki güneydeki bölgeler 16. yüyldaki İs-


16/271

DÜNY ZKLR 7

panyol egemeniği, Ava Dükü ve Engizisyon yüzünden Katoik ola kalmışardır Monty Phyton'un "İspanyol Engizisyonunu kimsebekemez! esprisi değil Meryemin bekretinden bie şüphe etsen

parmaklaının cendereye sokulduğu bir dönem Kan aktlmasınaizn olmadığından trappad tercih ederlerdi yani kurb elleri arkadan bağlanarak asılr ayaklaına da ağırlık takılırd Bu muameleo kadar ac vericiydi ki insala kısa sürede seks ve hamilelik arasındaki bağa dar önyargırından kurtuurdu Son zamanlarda Vatikanengizisyonun imajını kurtmak için bir kpanya yürtüyor -bü

tün zındıklı ödürmemişler Standrt Operasyon Prosedürlerie uymuşlar- ama bu işlerden sorumlu ol Cizvitlere biraz şeat eğitimi verseler iyi olurmuş doğrusu

Bu ada bu tarihi bilgiler aşağıdaki bölgelerde neden Bosch'unresimlerinn buunmadığını da açıklr Taboların çoğu MadriddePrado Müzesi'ndedir Demr Dük 1568'de Orange Prensini kanundı

şı ilan edip bütün mülküne el koyduğunda 'yi de ele geçirdiğidüşünülmektedir Dük daıa sonra bu başyaptı oğluna bırakmıştırondan da spanyol devletine geçmiştr. spanyoll El Bosco dedikleri ressama hayrndıla imge dünyası Joan Mir ve SalvadorDayi de etkilemişti Prado'ya ilk gittiğimde Boschun eserinin keyine varamadım çünkü ek düşünebildiğim sömürge yağmacıığıy

dı! Neyse ki müze şimdi bu popüler aboyu inanımaz yüksek çözünürükle dijita ortama aktardı böylece tık herkes Google Earthüzerinden ona saip olabiliyor

Ghent'teki konuşmamn ardından meslektaşlarım beni hayvanat baçeerinin bonobo koleksiyonlarınn en eskisine götürdülerşu anda Plackendael hayvan parkınn içinde yer alan Antwerp Hay

vaat Baçesi'nde başanmıştı bu koeksiyona Bonoboarın anavatanının Belçika'nın eski koonilernden biisi olduğu düşünüürseburadaki varlıkları pek şaşırtıcı değil Aika'dan ölü ya da diri hayvan öekleri getrmek başka br tür sömürge yağmacılığyd amabu olmasa bu nadide maymund hiç haberdar olmayabilrdk Keşif 1929'da buradan fzla uzak olmayan bir müzede genç şempan

e di e etketle miş bir kaftas ala Ama a a misti


17/271

18 BONOBOATİT

çok geçmeden, anatomisi insna şaşrtıcı ölçüde benzeyen yeni bitür bulduğunu duyuran Amerikal br anatomistn çkışıyla bu keif gölgelendi. Bonobolr da nce yapılıdır ve mevcut bütün

maymunlardan da uzun baclı vdır. Bu empzeyle ay- cnse Pan cinsine dil edildi Uzun hayatl ge kaln bölümünde bu biliminsanı da bu thi ke kimn yaptığı konusundaasla brlğine vmayrk ademik rekabetn gücünü gösterdi.Amerkalı biliinsnı bonobol haındki bir sempozymn tortasında ayağa kalkıp, küskünlükten tieyen bir sesle yarım yüz-

yıl önce keşınn "aptıldığı söylediAlman biliminsnı Almca Amerikalı biliminsanıysa İngilizceyzmtı; sizce hangsnn hkyesi daha fzla alıntılamıtır? Çoğdil İngilizcenin yükselişinn sancısnı hissediyor ama ben mutlumutlu, senelerce yutdışmda yaamama rağmen h dudaklarım-dan bir salise dha erken çıkn ana dilimde sohbet edordum Genç

bir bonobo görüş alnımıza bir girp br çıkark ipte sallanıyor önümüzden her geçişinde dikkatimizi çekmek için cama vuryordu bizde yüz ifdesnin nasıl da insan güüüne benzediği üzeine konuşu-yorduk Özellkle korkmu gibi ca önünden geri çekildiğimizdeçok eğleniyordu Pan tüünün br zamanl tek olduğunu tahayyül eekte zorlanıyorduk. merkalı uzman Robert Yerkes'in me

hur br toğrı vdır kucağnda şempaze sandığı küçük maymunla. Bonobonun bilinmediği zamnlda çekilmi bi toğraf.Yerkes bu maymundan b bildiği bütün maymunld daha duyarlı ve empatk hatta zek oldğnu söylemiti Ona nsansıdhi" ad takmış Alost Huan (Neredeyse İnsan) kitabında bolbol bu "şempanzeden bahsetmişti Batıya ulamış cnlı bonobo-

ldan briyle kaşı karşıya olduğunu blmedenPlanckendael kolonsi şempnzelerle aındaki fakı hemen

otaya seriyor çünkü lideeri dişi Biyolog Jeoen Stevens uzun yıll burada alf dişi olan demr leydinin başka bir hayvat bahçesi- ne gönderilmesiyle gp içindeki aosin nsıl rahatladığını an-lattı bana Diğer bonobolarn çoğuna özellikle de erkeklere dehet

salmış Yeni alfın daha yumuş bir karakteri v Hayvanat bah


18/271

ÜNY KR 9

nn ru n n

nn evrimi ıınd, iki yk üerine yürümek, dh uun cklın gelişmeine yolmşır. üün mymunlr rınd, mız Ardpthcus kolk ornn en okenzeyen onour. (izim şimdiki rnlr uygun değildir; modern inn dğerlerin-den dh uundur.)

neleriyle brle kalren, ızl başa yerlere göç eder Senelerce hayvanat bahçeleri ereleri başa yerle gönderdi ve bu yüzden anelernin yoluğunda sü tacze uğrayan ereler büyü

laeler yaşadı Bu zavallı ereler genelde hayalını uraabilme için hayvana bahçelerinn msafrlere açı olmayan yerlerneçeilp yapayalnız bir haya sürdüler. Ereleri annelerinin yanındauara ve bağlna saygı duyara pe ço sorunun önü alınıyor.

Bu da bonobolrın bış meleğ olmadılaını göseriyor Amaayn zamanda erelern nasıl "ana uzusu" oldularını da göseri

yor; heresin pe hoşuna gmeyece bir şey Bazı erele "mızmız" erel aeril maymulardan rasız oluyor. Almanya'daverdğim bir oneransan sonra dnleyicilerim arasında yer alanmeşhur, yaşlı bir prosör: "Bu erelerin nes var!" dye hayrmışı. Anopolog ve byologlın baışçı bir prma arabayla ilglenmedği, şidde ve savaşı vurgulamala meşgul olduğu br dönemde

bilim salnesne çıan bonobonun aderidr bu Kmse onlarla ne


19/271

0 BONOBO V Aİ

tükenmeye yüz tttğu için onlar yok saymayı tavsiye edecek kadar ieri gitti.6

Br türün yakn zamanda yok olacak olmasını aeyhine deli ola

rak kullanmak tuhaf bir şey Bonoboarda bir acayipik mi v? İyiyum saayamamışlar mı? Gerçi bir türün yok oması, ik başta iyiuyum sağayamadığı anaa gelmez enizciler Mauritius'a inipde uçamayan kuşlar oan dodoarın (biraz iğrenç osa da) kolay birav oduğunu keşdene kadar hayvanarn key yerindeydi Benzerşekide atalarımızın hiçbri şu anda mevcut omasa da beli bir za

man diliminde ortama iyi uyum sağlamışardı muhtemelen Şimdionaa da igienmeyeim mi? gileniyorz ama. Geçmişimizdenminicik bir iz ortaya çıkarldığında medya deiye dönüyor "Lucy"ve rdi gibi isimer takarak şahsileştirilmiş siller de bu tepkiyidestekliyor

Benim bonoboadan hoşlanmamın en önemi sebebi şempan

zelerle ouşturdukları tezatm insan evrimine dair görüşümüzü zengineştirmesi Soyumuzun sadece erkek egemenliği ve yabancı düşmanığıya damgaanmadığını, huzur sevgisi ve başkaarna karşıduyarılığın da mevcut oduğun gösteriyorar Evrim hem erkekhem dişi üzerinden yürüdüğü için insan ilerlemesi sadece erkekleimizin diğer homininer karşısnda kazandığı zaerere ölçmek

akıl k değiHikyenin dişi tafıya igienmek de sekse igilenmek de zaa vermez Tek bildiğimiz diğer grparı thetmek yerine savaşak değil sevişerek onara baskın çıktığımız Mode insanda Neanderthal DAsı vdr başka hominin genleri taşıdığımızı öğrenseydim şaşmazdım Bu açıdan bakıdığında bonobo tarzıfazla yabancı görünmüyor

Bu iyi huylu maymunadan ayrıldıktan sonra diğer Pan türleriüzerine kaiyerime başadığım, Holandadakiem Hayvanat Bahçesine gittim. man prosör şempanzeleri çok severdi çünkü erkekler tek hkimdir ve sürekli mevki peşinde koşarar, öye ki onarın

6 Melv Koer boobolara zyae şepazelerle lglee geretğ

savara şları yaıştır (22 s 99: "Zate şepaeer yo olaığ b b l h b


20/271

DÜNYEİ ZEKER

hile ve desiseleri üzerine koca br itap yazdım: Chipanz Pliti(Şempanze Siyaseti). Öğrenciyken, biyooji ders kitaplarıın bana kazandramayacağı içgörüer kazamak için Niccolo Machiavelli'yi

okumaya başaıştım Krk yı önceki o çakantılı dönemin önde gelen erkek karakterlerinden biri ben h oradayken ödürmüştüH zaman zaman üzüntüyle haıradığım bir vaka bu, özelike desaldırganarın amansızca testiserini kopışı Diğer erkeklerin hepsizaman içnde ödü ama koonde h yetişkin erkek çocukları var,hem sinir bozucu öçüde babalına benziyor hem de bağırırken

seseri bile aynı. Şempzelerin kendierine has sesleri vardır: Eskiden sadece seslerinden yirmi beşini de anırdım Bu rimatların yanında kendimi çok rahat hissederim ve onları hakikaten büyüleyici bulurum ama çoğu insana öyle görünseler de asa "şirin oduklnıdüşünmem. Güç oyunarını fazasıyla ciddiye alırl ve bu uğurdadüşmnlını öldürmeye bile hazırdrar Ade ev hayvanı oark

beslenen bzı şempanzelern yaptığı gibi insanlrı ödürdükleri ya dayüzerini ısırdıkı görülmüştür Vhşi br hayvanı, cinse kıskançığının ve hkimiyet dürüsünün, bizim zayıf türmüz tarafından th edilebileceği br oamda tutunca böyle bir risk daima vrdır Tek br yetişki erkek şempanzenin kamavari köpek dişleri ve dör "ei" bir yana) öyle muazzam bir kas gücü vrdır ki irikıyım beş adam onu

zaptedemez İnsanarın yakınnda büyümüş şempanzeer bunu gayetiyi bilir

em'deyken anıdığım dişiler h hayataydı, özellikle koonnin Mama adndi dişi lideri Bütün koloniyi yöneen bir bono bo dişi ideri gibi değildi ama ben onu bidim bileli dişier asındaal olmuştu En şaşaalı zamlrında Mama da erkek itidar müca

delelernde etkin bir ro oyndı Erkekerden bri için bütün dişile rn desteğni topl, onu zrveye yereştirmeyi başarırsa erkek ona borçlu kaırdı. Bu erkek onunla bozuşmasa iyi ederdi çünkü Maona cehe alacak olursa kriyeri sona ererdi Mama, onun onayamadığı erkeklerin tafını tutmaya cüre eden dişileri cezalandıracak kadr ieri göürürdü işi Şempanze erkekleri zikseaçıdan di

şiere üstündür ama bu dişierin siyasetten anlamadığı ya da dışında


21/271

BONOBO VE TEST

Bunun sonucunda cinsiyetler arasdaki güç uçurumu braz ka panmıştr ütün dişerin sürekli birlikte olduğu ve etkin olak bbilerini destekledkleri bir ortamda, herhangi br erkeğin dişi iktidar bloğ eafından dolanması imknsızdır

Beni her gördüğünde saygı ve sevgiyle selamlayan Mama'a ya hisseişimdir kendmi hep Tıpkı seneler önce yaptığı gibi şmdi de yüzümü bir seyirci kalabalğı arasında gördüğünde beni selamlar üç senede bir hayvanat bçesine uğrarım, hatta bazendostane bir biçimde birbirimizi tım ederiz ama bu sefr yanımda, hayvanat baçesindeki bir sempozyuma katılmış olan neredeyseüz kişile brlite gelmişt Şempze adasa doğr yürürken hem Mama hem de onun gibi yaşlı bir başka dişi olan Jy hızlı hızlı beni karşılamaya geldiler: Pes homurtul çkardılar ve Mauzaktan elini bana doğr uzattı. Dişiler heket etmek üzere olduklarında ve yavrlarının srtına binmesini istedklerinde bu "gel buraya" hreketini kullanırlar sık sık Ben de ona anı heketi yaptım,sonra da bakıcının şempanzeleri beslemesne yardım ettim. Su hendeğinin üzerden meveler ataken, avaş yürüyen ve prtakalları havada kapma konusunda beceri sergileyemeyen Mama'n yetece meyve alması için elden geleni yaptım

Hemen oracıkta kıskançlık kendini gösterdi çünkü Mamanınyetişkn kızı Moniek yirmi metre kadr uzakta bize kocaman brtaş attı. Gözümü üzerinden ayırmış olsam Moniekin bombeli atışıtam kafama isabet edebilirdi Taşı havada akaladm Havanat bahçesinde çalıştığım zamanlda doğ Moniek'in, annesinn bana gösterdiği ilgiden ne kada neet ettiğini defalarca görmüştüm Muhte

melen beni hatırlamıyordu bu üzden de Mamanın bir abancıyı neden eski br dost gibi krşıladığını anlamamıştı Anlamayınca dataşı fırlavermişti! ei b hede nişan alaak bir şey fırlatmakbazı akademisyenler tandan dil evrimiyle ilintili bir ns uz

malığı olrak görüldüğü için bu teoryi savunanlı şempanzelernbecerilerini bizzat görsünler diye davet eiştim a davetimi ka

bul eden olmamıştı Bei taşların yerini kötü kokulu vcut ürünle


22/271

ÜNY ZKR 3

mzi mera ediyorlrdı Benim için maymn yüzleri de insanzleri gibi belirgindr gerçi trn de endi cinslerine bir yatınvardr. Sadece insanlarn yüz tanımata iyi oldğ düşünülen zalrda b yatınlı görmezden gelinirdi. Maymnlar ay yala insanlara da yglann sıavlrda yani insanyüzleri üzern snandılrında başrılı olamışldı Ben bna maymn araşrmalrında ns merezli önyg diyorm çoğ hata bigi sormls da bdr Atlantadi iş radaşlrmdn Lisa P şempnzeleri kndi türlerinin portreleri üzenden sınama istedinde benimemde çetiğim yüzlerce toğraı llandı ve şempnzeler büyü başarı aydetti Porreleri bilgisayar eranında gördüerinde hangi yavrlrın hangi dişilere ait odğn bile anladılr Biz de ayn şeilde bir toğra abümünü rıştırdığımızdasır yüzlere baar hangi inslrın aynı aileden oldlrını anlayabiliriz.

Maymnlla arabığımızn gittiçe da azla abl gördüğübr devirde yaşıyorz. Doğrdr nsanlı endii dha rlı bir onma otrtn iddialrd yana hiç sııntı çemiyor ama on senedenazla dayan bir eşsili iddiası çmadı henüz Son biraç binyıldi tei ilerlemelerin gözümüzü ör etmesine izin vemeden türmüze bars eten emiten bir mahl göryorz ve beyni birşempnzeden üç at daha büyü olsa da yeni br bölüm içermiyor Hatta pe övülen an ortesz bile diğer primatlarla yaslandığında normal br büyülüte Kimse zemızın üstünlüğünden şüphe etmiyor ma yan arabalrımzda da mevct olmayn hiçbir temel isteğimiz ya da ihtiyacımız yo ıpı bizim gibimaymnr ve şebeler de itidar peşinde oş cinselliten zevalır emniyet ve şeat ister topra için öldürür, güven ve işbiliğinedeğer verir Evet bizim bilgisayarlrımız ve çlımız v apsioloi yapımız sosyal primatyle aynı

İşte b yüzden sağlı aannda çlışa ve sosyal bilimcierinprimatoloiden neler öğrenebileceğini nlatn bir sempozym dü

e lemişti Primat l g dim şs ama s e d ş da apl b d b d bi l ğ di Ahl h l l ğ


23/271

4 BONOBO V ATİT

biri Hondaıarın son yıarda zasıya seer omasya beraber manevi oorie onusundai sorunun büyüdğünü söyedi Arı imse imseyi oraı yerde iaz eiyordu ve bunun sonucunda in

sanr daha aza abaaşıyordu Masanın eraında heresin başnısaadığını gördüm Genç nesiden şiye eme ırsaını hç açrmayan ihiyar nesn hüsran dou şiyeerinden miydi bu? Yosabir şabon v mıydı? Avrupa da seüerleşme her yerde ama ahaiiçerimeri pe iyi anaşımıyor Aman siyase biimci Jürgen Habermas bie -azıı bir aeis ve Marsis o- "Günahın yerini suç

adığında bir şeye aybodu" sözünden de anaşıacağı gibi dinin aybouşunu ço da ydaı bir şey gibi görmemeye başamışı8

teist çmı

Gerçi ben ahın ağırığını yuıdan aması gereiğine inanmı

yorum İçeriden geemez mi? Bu uşusuz şea için de adae duygusu için de geçeidir Biraç yı önce primaaın endierine verien bir ödevi saaa diime aşıığnda seve seve yapığnı amabaşasna adı ço daha iyi o üzümern vediği gördüğündeyapmayı braığını espi eişi Saaa yiyener sinireniyoreerindei sebzeeri yere aıyor ve grev yapıyordı Gaye güze

bir yiyece bir aradaşının daha iyisini adığını görmeeri sonucu yenemeyece bir şeye dönüşüyordu Buna ştszlk nt adınıa ve öpeer de dahi başa hayv üzerinde bu onuda inceemeer yapıdı Köpeer br numayı hiçbir öd amadan e

r ear sergieyebiiyordu ama başa br öpeğin aynı numara arşıığında sosis azandığını görünce hemen bıraıyordu

Bu ür buguın insan ahaı açısından da bazı içerimeri vrÇoğu ozo göre ahai haiaere uaşm için ı yürüürüzBurada Tanrıyı ziremeseer bie yuıdan aşağı işeyen bir sü reçe ieerin rmüe edidiğini sonra da insan davranışına dayaıdığnı naırar Pei aai müahazaar gerçeen bu adar yü

ürg Haası (2) Ala Ktaılar Brğ Brış Öüüü


24/271

DÜNYİ ZKLR

ek br düzlemde mi meydana gelir? K ve ne olduğumuzda deidir temelleri? Başkalarına karşı düşnceli davranmaya doğal bireilimimiz olmasa, nsanla böyle davranaya zorlamak gerçekçi

olur muydu mesela? Adale ve hakkanyetin yoluğunda isanl büyk tepki gösterese, adalet ve hakaniyet talep etmek manal olurmuydu? Bütün kaarlarımız başkasından ödünç aldğmız mantklasnamamz gerekseydi atında kalacağmz blişsel yükü bir düşünün. Aklın tutulın kölesi olduğunu söyleyen Hume'un konumundan yanaym kesnlle Ahli hisler ve içgüdülerle çıktık yola, di

ğer primatlarla sürekllimz de burada bulmak mümkün. Ahlıakılc düşüncelerle sfırd işa etmekten ziyade sosya hayvangeçmşmzden büyük br destek aldı.

Yne de şempnzeye "ahlaki br varlık demek istemem. Çünkühsler yer değldir Mantken utlı bir sistem peşnde koşarız vehayatn kutsalığ argümlına dam cezası konusunun nasıl otur

duğunu tartşırız ya da seçmemş bir cinsel yönelmn ahlaken yanlış olup olamayacağnı Bu tatışmalar sadece nsana hasr. Dğerhayvanların doğrdan kendilerini lglendrmeyen olayların doğruluğunu yargladıına·dair elimizde pek kanı yok. Ahlak araşırman büyük öncüsü, Fn anopolog Edward Westermarck ahlakhslern kişnin içinde bulunduğu dolaysz durmla bağlanlı olma

dığı söylemiştr Daha soyut, çarsz br seviyede ele alırlar iyiyive kötüyü. İnsan lan dğerlerinden ayıran budur: karmaşı brgerekçelendrme gözetim ve ceza sistemyle brlikte evrensel standartlra doğr br yönelim

Bu noktada dn devreye grer Şeate hkyelere verlen desteğ düşünün mesela İy Samiriyeli Meseli ya da o meşhur "Sonuncu

lar brinc, birinciler sonuncu olacak, kapanşyla Bağ İşçileri Meseli. Buna neredeyse Sknnerc bir ödül ve ceza merakım eleyn-cennete gdecek bakrelerden, günalrları beleyen cehenem ateşine kada- ve Adam Smihin deyimiyle "övgüye layk" olma arzumuzdan nasl fydaanldığını düşünn. İnsanl ellemn ne düşündüğüne o kadar önem verir k davranışlarımız düzeltmemz çn

bir duva yapştrılmş bir çi göz resmi yeter Dn bunu çok uzun


25/271

6 BBVE ATEİ

Ama dine böyle mütevazı bir rol biçmek bile bazılarının aforozedilmesine yetmiştir. Son yıllarda T büyük olmadığını (Ch

rstopher Hitchens) ya bir yanılsama olduğunu (Richard Daw kins) savunan saldırgan bir atezme alıştık Neo-ateistler kendilerine "akıllılar dyor, böylece inananların o kad akıllı omadığıma ediyorlar Aziz Paulusun inanmayanlar karanlıklar içinde yaşsözünü tepetaklak ediyoar: Sadece nanmayanlar ışığı görmüştür.Herkesi bilime güvenmeye davet ediyor ve etiği doğalcı dünya gö

rşü üzerine temellendiriyorlar. Din kurumları ve bu kurumların"primatları" papalar, pskoposar, mega-vaizler, ayetulll vehahamlar konusundaki şüphelerini ben de paylaşıyorum ama dndeğerl bulan pek çok nsanı aşağıaktan nasıl br yda geleblr?Asıl önemlisi, biimin sunabileceği başka bir seçenek var mı? Bilm,hayatın lım açıklama ya da bize hayatımızı nasıl yaşayacağı

ızı söyleme gibi işlere bakmaz İngiliz lseci J Gray'e görebilim büyücülük değildir. Bilginn artması, insanın muktedirliğinide artrır nsanın neyse o olmasını öteleyemez"9 Bz, blminsanlan bazı şeylern neden böyle olduklarım, nasıl şlediklerni bulma konusunda yiyzdir. Ben biyolojnin, maneviyatın neden şu halinde olduğunu anlamamıza yardım ettiğine inanıyorum ama bu

radan çıkıp da manevi tavsiyelerde bulunm bana haddini aşmakgibi geliyorBatı toplumunda yetişmiş en katı ateistler bile Hıristiyanlığın te

el öğretlern çselleştrmekten kendn kurtaraz. Kltürlerinbrnc elden tanıdığım, gttikçe seklereşen Kuzey Avrupalılar, kendilerni büyük ölçüde Hıristyan olak tanımlar Dünyanın her

yerinde insanların, mimarden mziğe, sanattan bilime bütün kazanmları dinle kol kola gelişmiştir, ay değil. Bu yüzden de din olmadığında maneviyatın neye benzeyeceği tahmin eek iknsızdr Bunun ç asla ddar olamış, şmd de omayan bir nsan kltürünü ziyet eek gerekr. Böyle br kültn var olmaması bizibir duraklatmıdır

Bosch da ayn meseleyle uğraşmıştı ama ateist olmayla değl


26/271

DÜN KLR 7

on aoar yanın önüü oan yaya gönrr or

nn n aa aan gürü "ya aa ya a ağa aa, anın Urn a

aına g r y aı anı ün r gayaya nyn a n yaygın oa

ra ya aı oara anıır

e Başlarda hunier olan küçük figürer ya da daa üperi ve-

ya far şeklindeki arka pan binaarı kiya aeterine göndere

yapar. Şu anda biii bek başka ürü göryoruz aa i çıkşıdapek de aklcı bir teşebbüs oadığmı unuaak gerek Bosch'unzaanda siya geişiyordu aa gizei şeyere, şaratan ve sah-tekrlara douydu zaen ressa da bunarı ga izeyicier önünde

iye alarak resetişti Siya ancak kendini bu etkerden kurar-

dkan sonra apik biie dönüştü ve kendi kendi düzete

yöntee gelişirdi a b ahak bi opua nası katkda


27/271

8 BONOBOATT

Başka pmatların böyle detei yok kuşkusuz ama ona bilebelli bir tür toplumu südümek için gayret gösteiyo Onlan dav-

anışaında da biim itiba ettiğimi değelei göüyou Mesea

dişi şempanzelein, bibyle kavga etmiş ekek şempazelein elenden silahlaını alıp, onlaı bıştımak için ola bbinin yına çekiştirdiği göülmüştü Dahası yüksek mevidek ekekle, topuluktaki anlaşmazıklaı çömek için sı sk taası aabulucuagibi davanı Bu tpluluğu krua kaygs ipuçanı, ahlakın yapıtaşarının insanktan daha eski olduğu ve şu anda bulunduğumu

yee nasıl geldiğimii açıklamak için Tanı fıkine ihtiyaç duymadığımı şeklinde youmluyoum Öte taaan dini toplumdan çkatsak nee oludu? Bilimin e doğacı dünya göüşünün geye kaacak oan boşluğu nası doduacağını ve insanlaa iyi olmalaı içinnası iham veeceğini ben k gözümde canlandıamıyorm

Bi hatk ansatlantik geden soa, "Taısı Maneviyat

Olur mu?" yazıma veilen 7 kada cevabın needeyse hepsini okuyacak aman budum uçakta Youmaın çoğu yapıcı ve destekleyici nitelikteydi, ahlakın kökeni konusunda aklı tonlaınainandlam ide ediyoadı Ama ateiste, beni maksadı tümüye gömeden geeek dine daha azla saldırmak için yamı ısat bilmişedi Benim için die duyulan ihtiyacı anlamak, onu yee

bi etmekten daha önemi bi hede Ateimin teme önemesi, Tan'nın va olmayışı, bana hiç iginç gelmiyo Kimsenin valığı yada yokluğunu kanıtayamayacağı bi şeyin vaığı konusunda didişmele ne kazanacağı? 2012'de Alain de Bottonn Atistlr içininin hemen başındaki şu söeiyle ipe iyice geldi: "Hehangibi din hakkında sop solabilecek en sıkıcı, en kısı so, boazansesleye cennetten indiimesi bakımından o dinin hakiki oup omadığıdır 10 ine de kimileinin hakkında konuşabidiği tek mesele bu hl Bu da kalıığa münaa kulübündeymişi gibi azanmak ya da kaybetmekten başka seçeneğin omadığı bu noktay�nasıgedik?

Biim he şeyin cevabı değil Öğenciyken "doğalcı sasatamnne olduğunu öğrenmiştim ve biliminsanaının çal şmalaıya neyin


28/271

DNYEV EVKER

doğr neyin yanlış olduğunu gösterebilecelerini düşünmesinin ibrin doruğu olduğunu. Kendi kendini yönlendiren evrim denenbilimsel bir teoriyle gerekçelendirilen muazzam bir kötülüğü bize

getirmiş olan Dünya Savaşı'ndan kısa bir süre sonraydı bu sözünü ettiğim dönem Biliminsanları soykırım mekanizmasına zlasıyla dahil olmuş, inanılmaz deneyler yapmışlardı Çocuklar yapışık ikiz yaratmk için birbirine diiniş bayıltılnamış insanar üze rinde ameliyat yapılmış, insanlarn vücutlarna kol bacak ve göz takılmıştı Alman aksanıyla konuşan her biliminsanmın şüpheyle kar

şılandığı bu savaş sonrası dönemi asla unutmadım Amerikalı ve İngiliz biliminsanlar da masum değillerdi gerçi, çünkü yüzyıl başndabize soy artmını getiren onlardı Irkçı tehcir yasalarnı, suçlular veazınlıkların yanı sra sağır kör akıl hastası ve engellilen zorla kısırlaştırılmasını onlar savunmuşrdı Başka sebeplerle hastaneyegeen kurbnlar üzerinde bu tür cerri müdaeler yapılmştı Bukirli tarihin hesabını biliden sormak istemeyip de sözdebilimdendem vuranların soy ıtımının çoğu üniversitede ciddi bir akademikdisiplin olduğunu göz önünde bulundurmaları iyi olur 1930a gelindiğinde bu alana adanş enstitüer İngiltere, sveç sviçre, Rusya,Amerika Alanya ve Norveçte mevcuttu. Soy artmı teorleri Ae rikan başkanları dahil nüzlu kişiler tarafından destekeniyorduKurucusu İngiliz antropolog ve hezaen Sör Francis Galton RoyalSocietyye üye olnuş ve insan rkını geliştirme irlerini ortaya attıktan çok sonra şövalye nişanına layık görülmüştü Galton sıradanvatandaşn "mode uygarlığın gündelik işleyişi için zla basitkaldığını düşünüyordu.

Bu erin hlaken iflas etmesi için Adolf Hitler ve şüreksının ortaya çıması gerekti. 70lerde biyologlara h şist gözüyle bakılıyor mesela "sosyobiyolojiye" karşı ateşli protestolr düzeneniyordu Bir biyolog oarak o a günerin geride kalmasna seviniyorm ama aynı zamanda insanlarn nasıl bu geçmişi unutup dabilimi ahlaki kurtarcımız olarak görebildiğini anlamakta zorluk çekiyoru Derin bir güvensizlikten naif bir iyimserliğe nasıl geçtik?Ahl k bili i h k l d b i i i d bi


29/271

30 BONOBOVAET

- insani değerleri blrlk için bilime çağrıda bulnulmasını anayamıyorm (Sam Has'n Th Moral Landap/Ahlaki Coğrafya kitabnın altbaşlığında olduğu gibi).12 Sözdebili geçmişte kalmış bir şey mi? Mode biliminsanl ahlaki önygılra krşıbağışıklığı mı var? Daha 970lere kad süren Tuskegee engi deneyini düşünün veya bugün Guantamoda ttulan mahkmlayapılan işkencelere doktoın da müdahil olmasını.13 Bu konudaşüphelerm v ve bilimn rolünün asla ahlkın nedmesi olmaktöteye gitmemesi gerektiğni düşünüyorm

İyi bir toplum için ihiyacız olan tek şeyin daa fazla bigi olduğu yanılsamasından kaynaklanıyor bu karşklk Alkn merkezi goriasını çözebilrsek, her şeyi güvenle biliin ellerine bırakabileceğizi zannediyorz Bilim en iyi tercihi yapmamzı gantleyecek Bu biraz da ünlü br sat eleşrmeninin çok büyük br

ressam yemek eleştirmeninnse haika br aşç olmasıı beklemeyebenziyor. Ne de olsa eleştirmenler belli ürünler üzerne dernlemesine görüşler ortaya atar Yeerli bilgileri olduğuna göre neden işi onarn yapmasnı beklemiyorz? Bir eleştirmenin uzmanlığı yaratıclk değil yatm sonrası değerlendirme yapmaktr Yaratm sezgibecer ve görme gücü gerektirr Ahlakın nasıl işlediğini anlamamı

za yardımcı olsa bile bilmden lakı yönlendirmesni klemekyumurın adn blen bnden yumurlamasn beklemek gibiolur.

hakı br grup değişmez ilke ya da kanun olak görmek ddenkaynalır Bu kaunla biz için rmüle edenin Tanr mı insmantığı mı yoksa bil mi olduğu o kad önemli değildir Bütün bu

yaklaşımların ortak noktası yukıdan aşağı yönelmesi temel önermeleriyse insanın nasıl davranacağını bilediği bunu ona böğretmesinn gerekli olduğudur Pek ya hlak günlük sosyal etkileşimle ortaya çıkıyor, soyut bir zihinsel seviyede yaratılmyorsa? Yaahlak bilimn çok sevdiği düzeni sınıandrmaan ıskaladğı duygulardan temelleniyorsa? Kitabın asıl maksadı aşağıdan yukı


30/271

DNYV ZVKLR 31

bir yaklaşımı saunmak oluğun bu konuya krr önğimDüşünlrimi insan zihninin işlyişin içgüüsl tpkilrin uslamlamaan ön gmsin rimin aranış ürtmsin aynırıyorm Sosyal hayan gçmiiizi tanımk bu gçmiin bir

brimiz arşı arışrımıza biz n gibi ğilimlr yrattığını bilm iyi bir başlangıç noktası olaktır. En militan atistlrin bil knilrini yıini ahlktan koparamaığı siyah üppli papazlığın yrini byaz ktli papazl alsa ünyann aha iyi br yr olaağım üşünüğü bir önm bu görş ilgiyi hak iyor


31/271

2

İyil iğ in Açıklaması

Toplumsal içgüdüler bir hayvann türdeşlerini annda kendini mulu hissetmesini, nlra krşı belli bir semai duymasn ve nlriçi çeşili izmelerde bulunmasn sağlr

CHARLES DARI

AMOS tanıdğm en yışkl erkeklerden biriydi, ağzına iki bütünelma tıkıp bana şempanzelerin bizim yapamayacağmız şeyleryapabidiğini bir kere daha öğrettiği güne kadar Dost cans, simetrik yüzünde kocama gözeri gür, parlak, siyah tüyeri, kolarındave bacaklarında iyi geişmiş kasar vardı. Baz erkekler gibi aşrısaldrgan değidi ama en parlak zamanlarında kendine güveni tamdı. Amos çok sevilirdi Öldüğünde bazarımız ağlad, dostarı dagünerce tuhaf bir sessiziğe bürndü İştaharı kesildi

O srada hastalğnn ne oduğunu bimiyorduk ama ödüktensonra karaciğerinin neredeyse bütn kn kaplayacak kadar büyüdüğünü ve kanserli pek çok tümör olduğu anladık. Bir seneöncesine göre %15 kilo kaybetmişti ama hastağ muhtemeen seneerdir sürdüğü hade vücudu daha fzasn kaldrama halegelene kadar normal davranışarın sürdürmüştü Amos kendini ayardır çok kötü hissediyor omalyd ama en ufak bir zaaf işaretimevkiini kaybetmesi anama geecekti Şempanzeer bunun fark d d D ğ d t ll bi k k l i i ç kii


32/271

İYİ LGN AÇIKAMAI 33

yaralrım iyileştmeye çalışır ama zaman za topluluğunun ota

erine dalıp gücünü ve gazab sergilemekte geri duaz onatekr köşeine çekilr. Böylece başkalarının hkkında olumuz şey

ler düşünmeini engeller

Amo da durmunu ölmeden bi gün önce açığa vumuştu; onu

bulduğumuzda gece kaflerinden birinde bir çuvalın üzerine otur

muş dakiada altmış kere nef alıyor, yüzünden terler döküyordu

diğer şempanzelere güneşe çkmıştı. Amo dışarı çıkmayı eddettiği için veteiner muayene edene kadar onu diğerleinden ay tuttuk.

Diğer şempanzeler onu yoklamak için içeri gelip durduğundan te

maı engellemek içinAmo'un arkaında oturduğu kapıyı kilitledik

Amo kapıdai açılığın yanna yerleşti ve Daiy adındaki diş uul

ca başnı elleri arana alıp kulağınn arkaındaki yumuşak yei tı

mar etmeye başladı. Sonra açılıktan içeri bol bol talaş attı. Şempanzeler bu talaşlala yuva yapmayı everer. Etraaına bolca talaştoplayıp üzerinde uyurlar. Daiy Amo'a talaşları verdikten ona

başka bir erkek de içeri taş attı Amo rtnı duvara dayamış talaş

la bir şey yapmadan oturduğu için Daiy defca içe uzanıp tala

şı duvla Amoun ırtı arana doldurdu.

Bu dikkat çekciydi. Daiy'nn Amo'un rahatız olduğunu vetıpkı bizm hatanedeki bir hatanın akaına yatık koymamız gibiyumuşa bi şeye yalanıra kendini daha iyi hiedeceğini bildiğini

götermiyor muydu? Daiy muhtemelen kendiinn talaşa yalandı

ğında naıl hiettiğni düşünerek böyle bir çıkrımda bulunmuştu;

hatta aramızda ona "talaş myaı" derdik (talaşı paylaşmak yerine

genelde hepini kendie almaya çalışdı). Maymunların özellikle

arkadaşlarının başı dette olduğunda kendilerini başkalanın yeri

ne koyabildiğie inanıyorm Böylei yeteneklein laboratvr tetleyle her zaman dolanadığını biliyorm, ama bu tür çaışma

l yapay bir ortamda maymunlardan nsanla anlamalaını talepeekten ibet Bilimimizdeki nanmerkezli önyargıdan bet

miştm Maymun-maymuna kendini başkanın yene koyma tet

lerinde şempanzeler çok da fazla başarılı oldul doğada da başk l i bili bi diği i h b k l ö l l di 2 B


33/271

34 BONOBO VE ATT

Ertesi gün Amos uyutuldu. Hayatta kalma umudu yoktu, dhafazla acı çekeceğ kesindi. Bu olay primat sosyal hayatn birbiriyle zıt iki yönünü ortaya koymuştu. Birincisi, içinde yaşadklı acı

masız bir dünyaydı ve bu dünya br erkeği, zevhri kurtarmk içinziksel zaalı olabidiğnce sklamaya zoluyordu ncisi, birbrine bağlı bir topluluğun paçası olmalıydı ve bu topluluk içindeakrabalar olaylr da dhl bşkaladn şeat ve ydım göreceklerne güvenebilrlerdi. Bu ikleri idr etmek biraz zorPopüler yazl, şempnzelerin hayatım ya Hobbesçu terimlerle,

vahşi ve saldırgn taralaı ya da dostne talaı vurgulaykanlatırlar ama bu ikisinden biri asla ön plana çkmz İsi daima biradadır Şempanzelerin zaman zmn brbirlerini öldürdüğünü bilen insnl onln nasıl empatik addedildiğini sorduklnda, aynıölçülerle değerlendirrsek insan empatisi mehumunu da tümüylerafa kaldak gerekmez m dye cevap verm.

Bu ikilk çok önemlidir Hepimiz çok iyi olsk hl gereksizolurdu Bütün nslar süreki brbrne hoşgörüyle ykaşsa, kimseasla hırsızlık yapmasa, kimseyi sırtındn bıçaklasa, başkasınınkarısını baştan çıkmsa tasalanack ne kalrdı? Böyle olmadığımız çok açık ve bu da hlki kurallara neden htiyaç duyduğumuzuaçklıyor. Öte taan başkalarna krşı saygı ve özei teşvik eden

zlyon te kural koysak, o yöne doğru doğal bir meylmiz olmasahiçbir işe yazdı Cam br tabağın içne atmş tohumlar gibiolurlrdı: Hiçbiri köklemezdi. Doğruyla yanlışı ayırmamızı sağla-y şey hem iyi hem kötü olabilme becerimizdr

Daisy'ninAmos'a yrdımı düpedüz "özgeciiktir, yan başka birine ydası dokunurken size (risk alm ya da enei hcamak gi

bi) bir şeylere mal olan davrş Özgecilkle lgili çoğu biyoloji trtışmasnda genelde buna sebep oln güdülerle ilgilenilmez, sadecebu davranışlrın başkalrı nası etkilediği ve evrimin bunu nedenüretmiş olabileceği üzerinde durulur Bu ttışma 150 küsur yılkbir geçmişe sahip olsa da, ck son yirmi otuz yıldır merkezi brkonum kzştır.


34/271

YGN KM 35

eneti çıdan

"Başkasına yrdım eeen önce keni oksjen maskenz tkınız! "ye bir tebhle karşıaşrız her uçuştan önce. Özgecilik önce kenmze kkat eemz gerektrir; İsral blm tihçs ren Hrman'n Th Pri f Altruis (Özgeclğn Beel) sml etkleycktabına, bu alank bell başl kurcılran b nasıl ajkbr şekle bunu yapmayı başamaığ anlatılır

George Prce Amekalı eksk br kmyacıydı. 1967e Lonraya yeleşmş, özgeclik muasını prlk matematik rmülleriyle çözmeye çalışan br popüasyon genetikçs olmuşt. Anckken sornlını çözmekte orluk çekiyoru Hayatı boyunca başkalna kşı pek uyrlılk göstermemşt (ksıyla kzlarnı terketş, yaşlnan annesyle ç lgememşt anck şm srkaç ter

sne önüyoru Katı br şüphec ve atestken, hayatnı şern serserlerne aamış, n bütün br Hırstyana önüşmüştü Bütün malını mükünü ağıış, kenin ihml etmeye başlamıştı. El yaşnageliğine htyar biram gb sska ve burş burştu, işler çmüş, ses çatalanmıştı 1975te Prce br mkasla ken hayatına sonver

Esk br geleneğ tkp een Pre özecke benclğ yarıştırmayı severd Tezatın en keskin oluğu yere, özgeclğn nereengeliğ muası dha da krmaşıklaşırı Kuşkusuz ünyaa muammadan bol br şey yok Kovanlanı koryan bal arılr, şgacleri souktn kısa süre sonra ölürer Şempzeler birbrler leoparsalrılnn lar Sncapl arkaşlarm telkeye kşı

uyran alm çığlıklar atr Fller şen yolaşlım kalrmaya çalışr. y br hayvan neen br başkası çn br şey yapsn? Bu oğınkanunlna aykrı eğl mi?

Blmnsanlı, bu alanın ışına onra ezoterk gelen ama avranşsa byoloj ve evrmsel pskolojek yen geşmelern merkezne yer aln kurmsal br sorn üzerne heyecnla çalışmş, tar

şmış ve çekşmşlerr Prce'm yaşı ve ölümünek ram br


35/271

36 BONOBO V ATİT

den daha da ünlü olan J. B. S. Haldane'e, ölüm döşeğindeyken kuşlarn aşırı nüs artışını engellemek için kendi üremelerini kısıtladığını iddia eden bir kitap hediye etmiştr Bir biyolog için bu özgeci

lik sayılır çükü başkalarının üremesi için kendisinden ragat etmek anlamına gelr. İlerleyen senelerde bu e epey dalga geçilmiştir çünkü hayvanlın topluluğun refahını kendilerinkindenöne koyabileceklerine kimse inanmamıştır. Haldane sornu derhalgömüş ve misarlerine hınzır bir gülüşle şöyle demiştr:

rman oroann ekekler etaa çalm satp dryora, yananab dş edğnde de çenden bs onnla çeşyor Kenda da br çbk dyo ve b dşye e çeşklende çbun üerne b çenkaıyol çenk tamamandığında başka b dş else anma b kad yeter ! dyola3

Popüler açıklamalarda bulunanla genelde belli özelliklerin tü

rün ya da ubun hayatta kalmasına nasıl yardımcı olduğunu vurgul anck çoğu biyolog -ben dahil- grup seviyesini vurgulayanevrm senaryolarından kaçınır Bunun sebebi çoğu grubun genetikbirimler gibi davranmamasıdr Mesela prmatlarda belli bir cinsiyetin (şebeklerde erkeklern maymunlarda dişilerin) bütün üyelerergenlik çağında kendi gruplarınan ayrılıp komşu grupla katılır,

tıpkı insanların sık sık başka kabilelerden insanlala evlenmesi gibi.Bu durm akrabalık sınırlarını fazlasıyla bulandırır. imat gruplarıdoğal seçilimin üzerlerinde fazla etkili olamayacağı kadar "delikdeşiktir" Bu işe uygun yegne brimler geniş aileler gibi paylaşılangenler üzerne kurlu grpldır. Haldane evrimi genin gözündenyormlamanın başlıca mimarlarındandır Genlerin bakş açısından

özgecilik özel bir anlam kazanır. Brisi br akrabasını kurtarmak içinkendi hayatını kaybetse bile onunla ortak genleri yaşamaya devamedecektr. Bu yüzden de akrabaya yardım etmek kende yardım etmektir Haldane'in bir keresnde birasının üzerine kaykılmış dilidolana dolana ağabey ve sekiz kuzen için kendimi nehre atarım" dediği rivayet edilr böylece Charles Darwin'den sonra gelmiş

en eki ve en fbi ologlardan bri olan William Hamilton'ın orta


36/271

İYİLİG İN AKMASI 37

Kenya valarında özgeciliği race (sağda) dişleriyle yee düşmüş ü tnluk lea-

nr'u ayağa kaldırmış, nra da arkasından iterek yürütmeye alışmıştr ma leantekrar düşmüş ve r süre snra ölmüştür unun üzeine race şakaklarındaki ezler-den sıvı sagılayarak ağırmıştır u üyük üzüntü göstergesidr arklı süülern liderleri lan u iki dişi arasıda mutemelen ir akaalık yktu.

Hilton'n "zaran" vurguluyorum, çükü "kraba seçilmi"termini ortaya atan makalesnde Hamiltonın adın hç anmadan

onun i kullanan bilimadamyla arasndak farkı göstermek istiyorum Bu bilimadamı yukarda ad geçen Maynard-Smith'in takendisidir ve Hamilonın krini duyar duymaz "Tabii ya, ben bununeden daha önce dşnmedim k!" diye bağrdığ söylenmekedir.4Hamilton, çğr aç makalesinin yayımlanmasnı geciktiren isimsz edtörün km olduğunu öğrendikten sonra, bütün özürlerine rağ

men MaynardSmithe kş büyük bir garez hssemştr. MaynardSmith ksıtl dövüş konusundaki ("Neden zehirli ylanlar ölmcldişlerini bbirleri üzernde kullanmaz?") kirleri iin ona teşekküretmek istediğinde Pricem da ayn akbete uğramasna ramak kalmıştır ama neyse ki o ortak-yazar olmayı başarmıştr.

başlarda, arılar ve teitler gibi yakın krabalryla brlkte

koloniler halinde yaşayan sosyal böceklere odaklanıldığı içn akra


37/271

38 BONOBOVEAE

ba eilimi bütün özgecilik tatışmalaına damgaını uşturAma kinci bir aıklama da zamanla ağrlık kazmıştır Amerikalı

br evrim biyoloğu olan Robert Tver akraba olmayanlar araındak işbirliğnin enelde karşılkl özeclkle mükün olduğunuile ürmüştür: Kıa vadede maliyeti olan yardm davranışlı, karşılık bumaı halnde uzun vadede krlı olur Boğulm üzere olanbir kadaşımı kam o da benzer durumda beni kua kimiz de tek başımıza olduğumuzdan daha klı ıkaız Karşılıklı öz

gecilik işbirliği ağlarının abaık ilişkileri dışına taşmaını mümkün kılar

Bekleneceği üzre, bu uzun arayıştaki aktörlerin oğunun iyaiönygıları vdı Meela İngiliz itatitiki ve biyolog Ronald Fiher, inan ırkının genlerinn iyileştirilmeinin iyi olacağna inanan,ateşli bir oy arıtımcıydı Macar-Amerikalı br oyun kuramcıı olan

John von Neumann'ın kendi ölümlerinden öyle başı dönmüştü ki1955te "Bombayı neden yarın aayalım dereniz, n de nedenbugün olmaın derm," diyerek B enatounu Sovyetler'e atombombaı atmaya davet etmişti Aralaında tecilli komünitler devardı meela Rulaın anaşit preni Pyo Kropotkin bunların ilktemilcilerindendi Muhaliernin, evrim biyolojiine bir ağcı tez

gıı olduğunu öyleyerek aldmaına rağmen özgeclik tşmaı ideolojik yelpazenin ağından ok olunda yer almıştır river vemerhum Hamilton zaman zaman Califoada, benim de uzun yılldr üyei bulunduğum Gruter Hukuk ve Davranış AraştıalarıEntitüünde buluştukları iin bu konuya vakıfım Bir kereindeBobla bir öyleşi yapmış ve ona kuramının ierimlerini ormuştum

İşte cevaplarından biriFdW: t n odğumd mkende ootkn'n kend

ken oştumını ğy toum duyğın ynn göyo-r

Tve y tecem konund hkn temtk bömnden ylı nvetede hng böme gem dye dşnmye bşdğm

d kend kendme (b d göteşle) "vkt olğm ve vtndşlık


38/271

YLGN AÇKLAMAI 39

konusunda uzmanaşmam tavsye e ama malum 19'lan başnda bü ktapar aferin-bze kvdaydı Ben de sonunda biyolojiyi seçtm.

Lira olduğum iç duygusa açıdan, bu gö ni göreym sen g

m adalet ve hakkaniyet içn hza br sep ouştuduğunu görmekçok tankrd çnk iyoojidek o bat, e gçl en hakldr geeneği kş tarafndayd6

Hamilton, Price'ın cenazesine katıldıktan sonra biiadammmçalışmalanı kurtarmak için gecekondusuna gitmiş ve hayatnın sonunda Tanrıyla konuşmaya başlayan bu adama karşı büyük bir ya

kınlk hissettiğini açıklamıştı ("Her konuda Tanrının kölesi olmayagayret ediyor büyük küçük her ülü konuda kaar verirken Ondanyzalıyorm")7 Pricen zamasız ölümüne getirilen açıklamala bi kendi ölçümlerin nahoş içerimlenden fazlasyla ahatsız olmasıydı; mesela dış gpta işkence tecavüz ve cinayet geişmezse iç pta sadkat gelişmeyeceği kinden Özgeciliğin olum

suz zıddı olmadan ortaya çıkmadığı düşüncesi onu perişan ediyordu. Ama Price şsi çıkaın hiki özgeciliğe gölge düşürdüğüneinanrdı. Kendi daklk kapasitesii sınayarak insan doğasın sınırlarını keştmeye çalışırken bu büyük yanlış anama beki de hayatına mal ouştu İnsanlarda özgeciik çoğunlukla böyle meydana gelmez. Muhtaç durumda olanla karşı duyulan empatiden çıkave empa nsın kendisiyle öteki aasındaki slirsizeşmesidir Bu da bencil olan ve omayan güdüer arasındaki buanıklaştrr.

san özgeciliğine dair her türü kuramda empatinn de ye olması gerektiğni ark eden Tivers bu kavramı Hamilton üzerindedenemişti: "Uzun zaman önce Bill'le bu konuda konuştum. Peki yaempati ne olacak Bill?' dedim Empati de neymiş? dedi bana Sböye bir şey hiç yokmuş gibi"8 Çok yazık diye ekemede bulunacağım çükü özgeciliğin nasıl işlediğine dkkat edilse, genlerin nelere kadir olduğua dair anlaşmazlık ve karmaşa da epey azalabilirdi Gelee davranış arasındak yol pek öyle dümdüz sayımaz ve

6 F d W G dN t d (6)


39/271

40 BONOBO VE AE

özgeciliği üreten psikoloji de en gener kadar igiyi hak ediyor.Erken kuraştınanın hatası bu karışık durumlı atamaktı.

Empati daha ziyade memeliere ait bir özeiktir, bu yüzden de

büyük düşünürerin her türü özgecilii bir sayması hatayı derinleş-tirmiştir Aar kovanı için öürler, milyonarca baçık kü hüc-resi aarından sadece birkaçının üremesine izin veren, sümüküböcek gibi dev bir organizma inşa eder Bu tr dakrlıklar bir insanın yabancı brni kurmak için buz gibi bir nehre atlamasıya yada bir şempanzenin ağayan br ksüzle yemeğini paylaşmasıya ay

nı seviyede görümüştür. Evrim açısından bakıdığında bu türlüyardım birbiriye kıyaslanabiir ama psikooik açıdan çok büyükfarkarı vrdır Baçık küerin bizim gibi güdüleri var mı ki? Yaı bir işgaciyi soktukında özgeciliğe yakıştırdığıız iyicilgüdülere deği de sadırganlıka harekete geçmiyorr m? Memeilerde benim "özgeci itki dediğim bir itki vardır ve bu sayede başka

lının skıntısına tepki verir, onın durmunu iyileştrme ihtiyacıduyarlar. Başkalrının ihtiyaçarım fk eek ve buna gerektiği gi-bi tepki vermek, gerçekten de kendini genetik uğruna da etme yönünde önceden programlanmış bir eğilimle aynı şey değidir

Genin bakış açısının gittikçe daha fza rağbet görmesiye bu ayrımar gözardı edilmekte insn ve hayvan doğasına karşı sinik bir

yakaşım geliştirimektedir Özgeci itki önemsenmemiş, hatta tiyealınmış ahlaksa hiç hesaba katımamıştr. Sosya böcekerden haice oduğumuz düşünümüştür İnsan iyiiği göstermeik bir şey ahl sevimsiz eğiimere dou bir kazanın üzerindeki nce cila gibigörülmüştür Cila Kuı dediğim bu yakaşımın izi Din'inBudoğu diye de bilinen Thomas Henry Huxley'e kadar sürebilir.

ldoğn Çı oağı

Din'in Huxey trafından saunuması biraz Albert Einstein'mbenim tarafıdan savunulmasına benzer Ne kadar uğraşırsam uğraşayım Göreliik Kramını idrk edemiyorm. Hızla giden tren

ö eğini ve sk için uydurlan diğer basit ö eke takip ede


40/271

İY LİGN AÇKAI

Thoa Hry xy arw ava avc "agotk oğ öy

Aak g ay ahlak v koa arw kaıaıa g (Ca

o Plg 28 Ocak 87 ay Vanity gk kaka

buduğu gibi gayet bari bir görüş bidirebiiri Bunun da

Einteina pek aydaı oa tıp Huxey Darwinin daaına kenini aadğına oanar gibi Huxey e eğiti göeişti aabüyük ağırğı oan aayı bir karşaştıa anatoi uanıydıAncak doğa eçiiin eriin ana otoru ouğunu kabu ete ko

nuunda gönüüüğü herkeçe biiniri aşaaca da pek bağ

daşaad Bunar pek küçük ayrntar deği bu yüen de geçtiği-

i yüyn öne geen biyoogarından Et Mayrın Huxeyin"hakiki Darwinci düşünceyi uaktan yanan tei etediği" onucuna arana şaşaak aı9

Huxey 860ta haka açk bir tartşaa Pikopo "Sabun Sa"Wiberorceu papa gibi çiğneeiye ünenişti Pikopo aaycı

9 Est May (99), s 50: "Eksl ndnl nanan Huxy doğa sçl-m dddd Dawn düşüncsn ksnl tms mzd Huxy'n kaf


41/271

42 BONOBO VE ATEİT

br ideyle Huxley'e, baba yoksa nne td mımaymun olduğunu sormuştu. Huxley buna karşılk olr, maymun

soyundan gelmekten utanmayacağını ama hitat yeteneğini hki-kati örtbas etmek için kullana biriyle akraba çıksa utaacağını söy-lemişti.

Yine de bu meşhur hkyeye braz şüpheyle yaklaşmakta yarrv Hikyenin bu olaydan onlca yıl sonra anlatılmaya başlamasıbr yana, Huxleyn sesi kalabalk br dnleyic topluluğuna hkm

olayacak kad cılızdı Mikronlrın olmadığı günlerde önemlibr husust bu Toplntıda buluan bilimislından br başkası,Huxley'in böyle büyük bir ktleye sesini duyuramadığı, asıl kendi-sinin, yani Joseph Hooker'm piskoposu benzettiğini nlatmıştı: "Al-kışlr rasında sağlı sollu griştm Çirkin ağzından daha on kelimeçıkmamıştı ki adamı atışta kt diye yere serdim Öte traan

piskopos da karşısındakile epey br haladğı düşünüyordu ıoHerkesin kazandığı ender ttışmaldan biriydi herhalde! An-cak dine krşı bilimi savunan kişi olk tihe Huxley geçti Çokdaha içe kapanık bir insa olan Dinin, ttışmalı fıkrlerini ya-yacak bir askere ihtiyacı vdı Huxley savaşmaya bayılırdı ve dişi- geçirecek bir dava ıyordu rlrin Kökni' okuduktan sonra

hevesle n'n enrine made omuşt: Pençelerimi ve gagamkeskinleştiriyorm

Huxley'in din düşmnı şöhretine, kendi uydurduğu agnostikkelimesi de katkıda bulunuyordu, bu kelmeyle Tanrının vlığın-dan emin olmadığını nlatmaya çalışıyordu Ancak agnostklikonun için br inanış değil bir yöntemdi. Daha yüksek br otoriteye

değil sadece verilere daynan bilmsel argümnları savunurdu; şm-dilerde "rasyonalist denen konum. Huxley doğru yöne atılmış buönemli adım için tkdiri hak ediyor ama işin ironik yı şu ki içteniçe hep dini bütün birisi olak kalmış ve yaklaşmlını bunun be-lirlemesine izin vermişti. Kendin "bilimsel Kalvinist" diye tanımlardı ve düşüncesi büyük ölçüde, i günah dorininin kasvetli aki

delerini takip ederdi ünyada acı kaçınımaz olduğna göre derdi


42/271

YLGN AÇIKMAI 43

dşlemiz sıkıp ona tahül eekten fazlasını kleyemeyiz -"sııtak kalan" lses buydu.12 Doğa herhang b ylk üeeye mukted değldi ya da Huxley'n kend kelmeleyle:

Kad öed lrledğ ga sn doğuşt gak olduğu s yk r ks köt r kaderi olduğu u dyadaşe h olduğu addein değersizlğ kedin yelede şa eişyicl Kadi Mutlka ta ola kötcl Deugos ulunduğu dokt aa ]saa Je aa eke i dodu ekldek "eral" yayg yaJsalard da doğu göyo3

Şeytanın hkyet? Bu kulağa agnostk gb gelyo mu? ySrns (Dn Olmayn Vaazlr) ktabı Huxley'e küsüden velenvaazlla kabet etme ştı Öyle baz vaaz veyoduk eleşmenle onu aşı lçı ve püten buluyoladı Huxley'nnesnel hkika zusu altına slanmış dn tavlı Cla Kuamınıneden gelştdğn ve nsan doğasını neden bu kad kalık gö

düğünü açıkl İnsan ahlaknı doğa kaşısnda b zafe gb göüdü, tpk bml b bhçe gb Bçıvn, bçesnn yaban otlladolmasn engellemek çn he gün mücadele ve Huxley'n deymyle, zai faalyele kozmk faalyet bbne kaşıt Doğa, bahçey stenmeyen olala şgal edeek bahçıvanın emekle boşa çıkmaya çalışı, sümüklü böcekler ve başka zalılala onun yetşteye çalıştığı egzotk ble boğa

Bu metafo gayet aşkd: lk, bşa çkılmaz, kötü b evmsüecne, sadece nsanın vedğ cevapt Oxd'da 893e bu konuda, büyük b kle önünde vediğ meşhu konransta Huxleykonumunu şöyle özetlemşt:

Al açdan e yi olan iası iyik ya da ede dediğiz şeykozk oluş adelesde aşa alaya daraş tzn ta ksi aaa gk 4

Anatomst, maalesef, nsanlığn kend doğasın yenecek adeyve gücü needen bulduğuna da b pucu vememşt Geçekten

12 T H Huxen rederk Dsteramektubu 10 Ekm 84 LeonardHux


43/271

44 BONOBO V ATİ

de doğal iyilikte yokuak al ve ede öek şlar olmaya kaar verdik? Pek buu yapmak biim yarımıaya doğa bie

yardımc olmayı ede reddetti? Gayr ahlaki itkilermii batrmakiçi ede ürekli bahçede ter dökmemi gereki? Bua kuram deebilire, hakikate tuhaf bir kuram öyle k bua göre ahak aldagüahkr olduğumuu ar or gileyebile evrmi ilerleye üreçleride ortaya çıkmış bi uydurmaca adece Bu karalık düşücei adece Huxleye ait olduğu uutmamak lam Darwii dü

şüceleiyle hiç alaka olmadığı kouuda Mayr'a katılıyorum.Huxey'i biyografiii yaalarda br şöye diyor: "Kedi ahlakGemiii ou bu oktaya kadar getre Darwi kıtııa karşı orla ilerletmeye çalışyordu.5

Souda Dwi, ou avuucuua kş avuack birie ihtyaç duya hale gelmişti. Biici ııf bir doğa bilimci ola Krot

k imdada yetişti Huxley şehr çocuğu olduğuda kadavra halie gelmemiş hayvalarla fala tecrübei olmamışt halbuki Kro potk bütü Sibiryay dolaşmış ve hayvalar araıdaki kavgalar olar "ürekli erbet dövüş" şeklde tahayyül ede Huxleyikafadaki gladyatör tarıa hiç mi hiç uymadığı görmüştü Kro potk ay türü üyelei arada k ık işbirliği yapldğı fark

etmişti Soğukta birbirlerie okulmak ya da -yaba atları kurtla karşı yaptıklı gibi- vahşi hayvalara karş brlikte diemekhayatta kalmak içi çok öemliydi Kropotki 1902'de yadığı Yardılaşa ktabıda bu temaları vugulamş ve Darwi'i ylş yo rumlaya Huxley gibi "ıdıkl" açıkça hedef almıştı. DoğrudurKropotki aki itikamette bira aşrya kaçmş iyai görüşleri

deteklemek içi hayva dayaışmaı öekleri cmbıla çekipayırmşt yie de Huxley'i gerçeklikte uak doğa tavirie kşçkmakta haklıyd

Beim içi e büyük meele, Huxleyci çıkma okakta aıl çkılacağ bulmak Tarı'da kouşmamıa ii yoka ve evrm debir açklama umuyoa ia ahlakıı e açıklayabilir? Hem di

hem de biyoloji işi dşıda kaldğda beim tek görebildiğim ko


44/271

İYİLİGİN AÇIKLAMA 5

sonra kötü şorler gibi bizi yine aynı çıkmaz sokağa getirip bıraktıar.

ir valet Krbağası laa Haytım

Avusalya'da tuvaletin içinde kocaman br kurbağa bulmak görülmeik şey değildi Onu dışarıya çıkarmaya uğraşsanız da kurbağamutlu mutlu tuvaete gei grer ve vantuzlu paklarıyla sk sktutunarak, sanların yarattığı tsunamilere karşı drenir Bu kurba

ğalar tuvaetten akp giden insan dışkısını umursamaz gibidirAma ben umursuyorum! Geçtiğimiz yüzyılın son otuz yılındakendimi br tuvalet kurbaası gibi hissettim hep. İster biyolog isterantropolog, ister bilim yazarı olsun ne zaman insanlk durmunadair yeni br kitap çksa sıkı sıkı tutunmam gerekti çünkü çoğunluğubenm ürümüz hakkındaki düşünceemn am aksini savunuyo

du. İsanlı esasen iyi ama kötülüğe muktedr görmek de esasenkötü ama iyiliğe muktedir görmek de münkün Ben birinci grpta ama literatür sadece olumsuz tarafı vurguluyordu Hatta olumlueğilimlere bile sani sornluymuşlar gibi isim takılıyordu Hayvanlar ve insanlar ailelerini mi seviyor? Hadi buna "kayırma" diyelimŞempanzeler kendi elleriyle arkadaşlarına yemek mi yedryor? Ha

di buna "aaklama" ve otlakçılık" diyelim kim yakaşım iyiliğekarşı şüphe doluydu Bu literatüde tekrar tekra alntılanmış bircümle şudur:

Dugsağ i kenaa kna topuma akşmz zeteek hak i ömetik öeğie kaşaşmağmz göz. İşiği enen şein fsatk e sömüü kaşm ouğ anaş. Saee keni ka

oğutsna haeket etmesne sat tnnmş [ insn kaeşine eşne ana aasna a a oğuna şiet gumktan ona aamaktan ömekten akoaieek tek şe keni menatii. i "özgei"izin iak kan aka6

Deniz salyangozu üzere yaptığı çalışmalar sebebiyle salyangozun kendini korumak için kullandığı kimyevi maddelerden birine

( h l ) ismini veren Amerikalı ünlü biyolog Michael Ghisel


45/271

46 BONOBO V AT

n değil isanla hedef almktd Peşinden gelen pek çok çalşmanın da yaklaş bellemşt. Yim yıl kadr sona Th MlAnil (Ahlkl Hayvn) ktabın yazn, gaetec Rot Wght da

onu ylmştı: " . kendn düşünmeme ddas da yokluğu kada nsan doğasnın b paçasd" 17 Soa mesela en aşı uçta konumlanan Amekal evm biyoloğu George Willams var Doğane kad aşağlık olduğuna da kalık b değelendme yaptıktan soa Huxley'n yaptğ gb doğaya gay hlaki" ya da ahlaken kayıtsı" demenin yetel olmayacağ buyumuştu Doğay

"büyk ahlakszlkla suçlamış böylece evm secne hlak allk ykıştan lk ve nşla tek byolog olmuştu18

Buada şöyle b l yütme vd ) doğal seçlm bencl nahoş b süeçti 2 bu seç otomati olak bencl ve naoş bieyleet ve 3) sadece saçla ççekle tan omntikle bunun aksn dşn. Elbette Dwn'in de doğanı alanndan ahlkı dşlayan

lla hemık olduğu söylenyodu snk Dwn'n kends olsaHuxleyn çkma sokana gmeye a olumuş gb. Aşağda an

latacağım gb Dwn bunu yapmayack kad zekyd bu yüzdende Rchd Dawkns de yaptığı b söyleşde "syas ve toplumsal hayatımızda Dwinclğ b kena bımalıyz" dyeek açıktan açğa Dwi' eddettğnde sçmlğın doğuna ulaşıldı19

Köt kokula saçan bu ifadele daha fazla alıntılmayacağTmüyle kşı olsm da, geçekten mtıkl b sonuca van yeg

ne blmnsanı Amekanın en büyük fedeal aştıma kuluşunun Mll Sağlık Ensttsünn başkan Fancs Collinsti. Alaknevmnden şphe eden btün o ktaplaı okuduktn ve ye de nsanlığın b nebze olsun lk sb olduğu sonucuna vdıktansona doğaüst bi gücü deve dş bıakmanın yolunu bulamamşt "Ahlk Yasas bana T'nın en gçl şet b gelyo."

1. RortWrght 1994) 318. Kendi değeendineini avnan Gerge Willi 1988 .180 "Ahla

kaytzğn zike evreni gayet iy karakterize eği oncna varacağım. iyoojk dünya için daha güçlü bir terim lazım."

19 Fr Roe Richd Dawknle öyeşi 199 "T H Hxey ve daha


46/271

Y LGN AÇIKMA 4

Doğa olaa, bu saygın genetikçi yeni izlenen ateist haeke-tn alay mevuu oldu. Kmleri bilimi inançla kirlettiğini iddia etti,Dawkns her amanki yumuşaklğıyla onun "pek ek br adam ol-

madığıı" söyledi21 Asıl mesele, yani biyologlın ciddi ciddi ahlaksorununu kurcalarken kapıyı alteatif cevaplara açık bırakmalarıkimin umurnda Collns, temelini Dawn'n İnsann ryişi ese-rinden alan, daha düşünceli bir evrim literatürye kaşılaşsaydı bü-tün bu olup bitenn önüne geçiebilrdi İnsan bu kitabı okuduğundaıtiyı otobüsün altına atmaya hiç gerek olmadığım anlıyor Dar-

wn ahlakı evrm süreciyle ilişkendrmekte ve nsann yl eğili- teslim eekte hiç oranmamıştı. Benm çin en ilgnç olanı,başka hayvanlarla nsan arasnda duygusal br devlılık görmüş ol-masıydı Huxley içn hayvanlar akılsız otomatlardı ama Darwn hay-vaarın duygulaına, sempati duyma becerlerine dar koca br ki-tap yazmıştı iç unutamadığm br öek şuydu: Bir köpek kada-

şı olan br kednin septinn yanından her geçişnde mutlaka duruponu br kere yalıyordu Darwin bunu şeat işareti olak algılamıştı Ölümünden hemen önce uxleye yadığı son notta Darwinarkadaşın kteyen eğiliiyle nceden dalga geçmekten kendinialış, hayvan makneyse insanların da öyle oması gerektiğini söyleişti: "Keşke dünyada senin gibi daha faza oomat olsa.22

Dawin'in yazılaı Cila Kuraa taban tabana ıttır. Mesela ahlakın dodan doğrya hayvanların sosyal içgüdülerinden tüdiğide bulunmuşur, ona göre "bu içgüdülern bencllken kay-nakandğını söylemek saçma olr Darin, en azdan pskolo-jk seviyede, hakk bir ögecilik potansiyeli görmüştü Çoğu biyo-log gib, hiçbr hoşuğu omayan doğa seçilimsüriyl onun geniş

bir eğilimer yelpazesini içeren çok sayıda ürünü asına sınır çek-mişti. Nahoş bir sürecin iaki nahoş sonuçla doğuracağı ıkrinekşı çıkmıştı. Bunun aksini düşünmeye ben "Beethoven haası" di-yorm çükü Ludwig van Beehoven'n müiğn, nerede ve nasıl

20. Francis Collins (2 s. 218.

21 RichdDawkins Bden 11 Nisan 28


47/271

48 BONOBO VE AEST

bstndiğin bakarak dğrlndirmy bnziyor Masonun Viyana'daki vi çöp v boşatlmamş oturaklara dolu dağnk ş gibi gibi kokan bir domuz ahyd Tabii ki kims Bthovnin müziği bu bgiy gö dğrlndirmyor Ayn şkild gntk vm,ölüm v ykm üzrindn ilrls d bu durum yarattğ hkalarnüzrin k düşürmz

Bu söylmy bil grk duyulmayacak kadar aşikr ama 1996'da yaymanan Gd Naturd İyi Huylu kitabnda uzun uzadyaCla Kyla kavga ttiktn sonra n d bıkp usandm Ouz ylboyunca bu kuram, kuşkusuz basitliği saysind hrks adğ,hrks svdiği için akldş bir oşkuyla kaşlanmşt Bu kadaçk bir şy nasl kş çkabilirdi?

Ama sonra tuhaf bir şy odu: Kuram buharlaşp uçtu Ağr vatş bir hastaktan ömk yrin anidn kuvvtli br kalp krizi gçirdi Bunun nas v ndn oduğunu pk anlayyorm. Bki dbilgisayarlardaki Y2K hatas gibi bir şydi ama gçtiğimiz yüzylnsonunda Darwin zndkaryla mücadl grği idn ortadan kakt Yni vrilr önc dama damla sonra şarl şar birikmy başlad Vlrin kuramlar gömm nitği br harika 201dDuygusa Köpk v Aklc Kuyruğu başlkl bir maka okuduğumu hatryorum Ah klara içgüdüsl sürçlr üzrindn ulaştğmz iddia dn Amrikal psikolog Jonathan Haidtin kamindn çkmşt Bu kararlar alırkn düşünmyiz bil Dnklr tuhafdavranş hikyli sunmuştu bir ağabyl kardşin tk gclik cinsl ilişkis gibi, dnklr bunu hmn ayplamşt Sonra dnklrinilri sürdüğü bütün grkçri tk tk çürütmüştü hiç grkç kal

mayana kadar Ensstin özürlü çocuklar doğmasna ndn oduğunusöyldiklrind Haidt bu iki kardşin çok tkili bir doğum konolüuyguladıklan söylyrk kşlk vişi msla Dnkrin çoğu çabuck ahlaki srsmlm safhasna glmişti İntla bu davranşn hatal olduğunu savunuyo ama ndnii söylymiyorld.

Haidt laki karrlarn içimizdn gdiği sonucua varmşt

Karar duyguarmz vir ondan sora da insan mantğ bu kararkl bi h l i k i i li d i İ d


48/271

YLGN AIKMASI 49

il Kurm eskiden insn doğsın dir hkim iyolojik görüşü hici iyiliğin y olm-dığını y d evrime lmş ynlş ir dım olduğunu svunurdu. lk ümüyle encilliken ire oln kiki doğıı orlukl skyn ince ir cilydı. nck son o yıld islrd ve nlrd doğuşn geln empi ögecilik ve işirliği konusundki veri

ler krşsnd il Kurm ökü.

sanlar arasındak hakkanyet hssn özler önüne serd, ktsatçılarnsanln, H niu örüşünün dda ettğnden çok dahaşblkç ve özec oldğn söyled çocl ve prmatla üzern-de yapılan deneylerde teşvk ya da ödül yoklğnda ble özeclk

tespt ld, altı aylık bebeklern kaka ve cc arasındak farkıbldğ öne sürüldü ve snrblmcler beynmn başkalarının acsı-nı hssedecek şeklde yapılanmış oldğn keşfett 0 e elndğnde tam atmış, nsanları resmen süperşbrlkç lan eştk

Her yen elşme Cla Kramınn tabtna br çv çakmış, yay-ın örş 0 deece sapmıştı Ş anda zhnen ve bedenen brlkte

yaşamak, brbmle llenmek üzere tasalandığımıa ve nsanların başkalaını ahlak termlerle yarılamaya doğal br eğlm oldğna dar yayın br nanış var hlak nce br cla değl çerdenelen br şey Başka hayvlarda blnan pek çok paralel öekle dedesteklendğ üre, byolojmzn br parçası Brkaç on yıl çndetüümüz y omaya yönelk doğal br eğlme sahp olmadığı çn

çocklarımı a olma ı öğ etmem erektğ noktasından do


49/271

50 BONOBO VE ATEİT

İzleyilee e zama bei kubua te, kötü şöhetl Ghselialts b özecyi çzd mi iyak k ak laf söylesemeel tav asl kökte değiştii alyoum Olca yld koaslmda bu sik çiziyi takip etmeme ağme cak 205tebei izleycle bu laf yüksek sesl hayet dalayla kaşlamayabaşlad; buu o kada çiki, kedleie bakşlayla o kada alakasz buluyola k b zamal cddye almş olduğua aamyola. Bu yaza hç akadaş olmamş m? Ou seve b kas?Hadi bilemedi b köpeğ? Ne haz bi hayat sümüş olmal! Hayli yaylaşmş ola bu büyük hayt tepkisi öüce acaba zleycle yei veilei şğda m bu kada değişt diye meak ediyom oksa tam tes mi oldu? e b Zeiteist idk de blmou yakalamaya m çalşyo?

He eyse bem tuvalete ül suyu dökülmüş ib oldu. Nhayetsk sk tutumay bakp bacaklam uzatabil ve stedğm ibyüzebliim

ir Dou Ha

Yie de bütü bul koskoca b hata olabli İylk yalş yedeyalş zamada meydaa ele uyumsuz b davaş olabil Ölmekte ola Amosla ililee Daisyy düşüü ya da sal flah olmaz hastalaa asl btğ Bua e eek va? Çoğu isayaşla eşie baka, babam so yllada aemi de yaptğ ibi. Za zo yüüyebile babamda çok daha ufak tek ola aemitaşdğ e büyük b yüktü. a daAlzheime hastas eşie baka b

i düşüü; he dakika özetim eekte, emeklez tkdi etmeye odasa he idğzde şaşa ou tek ettğizde yaka b Alzheime hastasa. ek kazacz elm ve youlukolu. Bu vakala hiçbiide kaşlk bulma timali yoktu, halbukievm kuam özecliği, ya ka bağ olala ya da ola yaplayiliğ kşlğm veeblecek olalaa uyuladğda sa ede

Ölmekte ola bi eş bu tama uymuyoD i b k l l l l l l ki i


50/271

İYLGN AÇKLAMAI 51

söylemere kanmamak azım. Bi genetik kavramı olarak ıskaayangenerden bahsedimemesinin nedeni, genlerin hiçbir şey bimeyenhiçbir maksat gütmeyen küçük DA parçaarı olmasıdr. Yarattkla etkiyi kafaarnda hiçbr hedef omadan yatırlar, bu yüzden dehata yapmaar imknsızdr. Coşkun özgecilik için hayırlı bir kazademek da uygun olurdu ama uzmn pek azı kutama havasında. Özgeciliğin benci kökenlerine dair muhteşem bir kuram adetahakikater taraından mahvedildiği için hep acı mesajar veriyorlar"Mode hayattaki hemen hemen her şeyin gen bakış açısından birhata oduğundan şikyet ediyoar ama bu durumun kuramrnıgeçersiz kdığı gibi br sonuç çkmıyorar24

Tsuni ya da deprem laketine uğramış uzak memleketerepa göndeek hata Tımadığn insanara kan bağışlamak hataFakirere yemek dağıtmak hata, yaşı bir kadnın kapısnın önündeki kar küremek hata, bütün paranı evat edindiğin çocuğa akıtmakhata. Bu sonuncusu kendi generni taşımayan çocuklarn bir kymeti hbiyesi oadığı hakikatinden bihaber binerce ailenin yılaryıı yaptığı aşılm;z br hata Aleer, onara geri ödeme imknı olmayan evci hayvanara olağanüst bakım sağlayarak aynı hatayıtekrarlıyorlar Bir yabancıyı tehlikeye kşı uymak lokantada birine paltosunu unuttuğunu göstermek, abası bozulmuş birini yoldan am da hata. İnsan hayatı irili uaklı br dolu hataya boğulmuş Aynı şey diğer primatlar için de geçeri.

Amos'un babası Phineaı alaım GerçiAmos Phineasın babasıolduğunu bimezdi. Şempanze toplumunda erkeklerle dişier aasında kalıcı bağar yoktur bu yüzden de herhangi bir erkek babanızoabiir Phneas gençiğinde alydı ama 40 yaşna basınca birazgeriye çekidi Yavruarla oynamayı dişiere tımarlaşmayı ve poisik yapmayı severdi. Ne zaman bir kavga çıktığını duysa bütüntyerini diketip muazzam bir üç gösterisiyle kavgayı ayırmayakoşardı Bağrş çağrş kesiene kadar tararn arasında dururdu.Bu "denetim rolü" yabani şempanzeer arasında da kayıtlra geç

miştir Bu roü üstlenen erkeklertra ttmaz: Sadrgan en iyi arkad bil k Ş i diğ bü d


51/271

52 BONOBO VE ATİT

nşrna çk aykr lan bu tafszlkrına hep şaşmşmdr Bir taraf ak şempanzeyi aşan denetim rü, gerçekten de tpum içinen iyiyi hedeer

Jessia aka brkte, rabuuuuk yapan erkeke geçi arak grupt uzakaştrarak, grubun bu davranştan ne kadar ydaandığn gösterdik Tplumda sadrganık artyr uzlaşma azayrve her şey dağlma nktasına geliyrdu Erkekeri gruplna gerikyar kymaz düzen tekrar tesis ediiyrdu25 Yine de evapsz birsr var Bunu neden yapıyrlar? Kendierinin bundan ne çk var

Yüksek mevkideki ekeker ezienerin tarafnı tutarak saygı vesevgi kazanrar Ama genç erkekler için bu iyi bir taktik sa biePhineasa uyguamakta zruk çekiyrum Hayatının snarna dğru bu iyi huyu, ihtiy delikanı gerçekten köşesine çekimişti vek faza hrs kamış Yine de gruptaki anlaşmazlkar dikkatle takip ederdi Herkesi iyi geçinmeye zrlaması, beki kendindenbaşka herkesin yararnayd Genmerkezi terile göre şempanzeer de ası gerekğnden daha mı ömert aaba?

Şepnzeern kendileriyle araağı mayan breyere yardm etesine skça rastanır Dünyada Amerikan işaret dii öğretimiş ik şempanze an Washe pek de tanmadğ bir dişinin bağrarak suya düştüğünü duymuştu Kurbana uaşmak için elekikliçiti geçtikten sra nu güveni bir yere çekmişti 26 Senega, Fngi 'deki yavusu kaçak avır tafndan kaçan Tia ad yabanibr şepanzenin başna geen de biinen bir diğer öektir Neyse kiaştrmaı bebek aymunu buup grba geri döndürmeyi başarmışt iayla akrabalğı lmayan ve bebeğin babas amayaak ka genç br erkek şempanze an Miken, beği biiminsanınmbraktığı yerden aldığnı ve dsdğru Tiaya götürdüğünü anlayrill Pretz Beli ki Mike, bebeğn kime ait lduğunu biiyrdu veTiamn kaçak avıların köpekeri arafından yaraandğı için heketetmekte ne kadar zrlandığınn farkndayd gün byuna grpbir yerden br yere giderken, Tia tpaladığ için geriden geiş bebeğiyse Mike taşımş27


52/271

İYİLİGİN AÇIKAMAI 53

En maiyeti yatrm o, krabak bağ olmakszn bir avruyuevlat edinme vakas da rastanmadk şey değidir Hem bekleneceğiüzre sadece dişierde de deği, Fidişi Siinden Christophe Bsch

un ksa süre önce yaymann raporunda, geçmiş otuz y içinde enaz on yabani şempanzenin, annesni kaybetmiş yavur eva edindiği anatyor 28 01deDisnynatur topuuğun a erkeği Freddynin, Osc' kanatlar atna masn anatn Şpanz adl lmigösterime sou Bu belgese gerçek olayr nediordu Oscarnannesi doğa sepere aniden ödüğünde, kamera ekibi tesadün

kendini doğu zamanda doğr yerde bumuşu Küçük Oscrn geeceği pek prk görünmese de oada kamşd Freddy, eva edinen diğer erkekler gibi, yemeğini onuna payaşmş, geceeyin uvasnda uyumasna izin vermiş, nu tehikeerden kormuş ve kayboduğunda dikkate aramşt Baz erkek şempanzeler yavrara biryl aşkn süre bkyordu, bir tanesi tam beş y bakmşt (şempanze

er on iki yaşna geene kadar erişkin omaz) Bu üvey babalar, emzirmek dşnda, nneerin yavrar için adkr büün yükü mş,öksüzerin hayatta kama şansn yüksetmişerdi DNA öekerinebakrsa bu erkeken, evatkaya ie de kn bağ yoktu Oscarşansyd

Şempanzelerin de hata yaptğ sonucuna vrmak yerine bu nor

matif diden ve generimize boyun eğmek üzere dünyaya gediğimizimasndn uzakaşam daha iyi Neden bir özeiğin kökenie şimdiki kunm arasnda bağ omadğn kabu etmiyorz? Ağaç kurbağaar aprakra tutunabimek için vtuzu pmak geiştirmiştir ama bunar tuvaette hayatta kamk için de kuanabiirerPrimat elleri, dar kavrayack şekide evrimleşmiştir ama ben on

larla piyano çaarm, bebek maymun da anneerine tutunur Çoğuözeik bei bir aç için evrimeşmiş ama zamanla başka amaçada hizmet etmeye başamştr Bir piyanonun üzende kaan prmakra kimsenin hata dediğini duymadm, madem öye bu diineden özgeciik için kuanam? Özgeciiğin bir bedei oduğu amaan şein piyano çalmak için geçeri omadğ, keza böyece hata

frans de waal: bonobo ve ateist

Documents