fƏnn: bank işi mühazirə müəllimi: dos., İfd, ceyhun nəsib oğlu … · 2016. 10. 4. ·...

FƏNN: Bank işi

Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov

MÖVZU1. BANK SİSTEMİNİN TƏŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

PLAN

1.BANKIN MAHĠYYƏTĠ HAQQINDA MÜASĠR TƏSƏVVÜRLƏR

2.BANK ĠġĠNĠN ƏHƏMĠYYƏTĠ

3.BANK FƏALĠĠYƏTĠNĠN MƏZMUNU

4.MƏRKƏZĠ BANK FƏALĠYYƏTĠNĠN ƏSAS ĠSTĠQAMƏTLƏRĠ

5.KOMMERSĠYA BANK ĠNFRASTRUKTURU

6.BANKIN ĠDARƏ OLUNMASININ TƏġKĠLĠ

7.MƏRKƏZĠ BANKIN KOMMERSĠYA BANKLARI ĠLƏ QARġILIQLI MÜNASĠBƏTĠ

8.MÜASĠR BANK QANUNVERĠCĠLĠYĠ SĠSTEMĠ

9.BANK QANUNVERĠCĠLĠYĠNĠN ƏHƏMĠYYƏTĠ

10.MÜASĠR BANK FƏALĠYYƏTĠNĠN QANUNVERĠCĠ ƏSASLARI

11.KREDĠT TƏġKĠLATLARININ MALĠYYƏ BAXIMINDAN SAGLAMLAġDIRILMASI

12.PROBLEMLĠ BANKLARI ĠDENTĠFĠKASĠYASI

13.KREDĠT TƏġKĠLATLARININ YENĠDƏN TƏġKĠLĠ

14.BANKLARIN LƏĞV OLUNMASI

1. BANKIN MAHİYYƏTİ HAQQINDA MÜASİR TƏSƏVVÜRLƏR Bankın mənĢəyi haqqında toplanan materialların nəzərdən keçi rilməsi Ģübhəsiz olaraq təhlil üçün

böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə ki məhz bu materiallar bizi bankın mahiyyətinin açıqlanmasına

yaxınlaĢ dırsa da, yenə də bu sahədə qaranlıq məqamlar hələ də qalmaqdadır. Bank idarələrinin fəaliyyəti müxtəlifdir. Müasir cəmiyyətdə banklar əməliyyatların müxtəlif növləri

ilə məĢğul olur. Onlar nəinki pul döv riyyəsini və kredit münasibətlərini təĢkil edir, eləcə də xalq

təsərrüffatmı maliyyələĢdirir, qiymətli kağızların alqı-satqısını həyata keçirir, bəzi hallarda isə

vasitəçi sövdələĢmələr qurur və əmlakm idarə olunması ilə məĢğul olurlar. Kredit idarələri

qanunverici və xalq təsərrüffatı pro qramlarının müzakirəsində iĢtirak edir, məsləhətləĢmələr aparır,

statisti kanı tərtib edir, əlavə müəssisələrə malik olur. Lakin bu amillərə əsasən banklarm səciyyəvi

xüsusiyyətləri barədə deyil, onlarm çox funksiyalılığı barədə yekun nəticəyə gəlmək mümkündür.

Çünki onların fəaliyyətinin bəzi növlərini digər təĢkilatlar da yerinə yetirir. Bankın mahiyyətinin açıqlanmasma iki tərəfdən: hüquqi və iqtisadi tərəfdən yanaĢmaq

mümkündür. Birinci halda «funksiyalar» və «bank əməliyyatları» anlayıĢları ilkin əhəmiyyətə malik

olur. Burada söhbət qanunvericiliyə müvafıq olaraq müstəsna bank fəaliyyətinə aidiyyatı olan

funksiyalardan və əməliyyatlardan gedir. Hüquqi tərəfin büttin vacibliyi ilə yanaĢı bankm mahiyyəti problemi açıq olaraq qalır. Çünki,

bankm mahiyyəti ilk növbədə nə qanunlar, nə normativ aktlar, nə də bankm yerinə yetirməli olduğu

əməliyyat- lar ilə müəyyən olunmur. Bankm mahiyyətini müəyyən edən yalnız iĢin iqtisadi tərəfidir.

Bankm mahiyyətinin təhlili prosesində tarixi qanunuuyğunluqları, sabit ənənəvi sövdələĢmələri

(əməliyyatları, valyuta mübadiləsini, kre- ditləĢdirməni, hesablaĢmaları qoruyaraq) nəzərə almaq

lazımdır. Həm- çinin, iqtisadi konyuktura, ictimai infikiĢafın müəyyən mərhələsinin xüsusiyyətləri

ilə ĢərtləĢdirilən cəhətləri ayırd etmək vacibdir. Ümumi- likdə bankm mahiyyətinin istənilən digər

təzahür kimi qavranması üçün, ilk növbədə bankm nə ilə məĢğul olması, onun əvvəl və sonra han- sı

əməliyyatları yerinə yetirməsi, hansı keyfiyyətlərə malik olması kimi suallara cavab tapmaq lazımdır.

Bankm mahiyyəti barədə məsələnin açıqlanması bank fəaliyyətinin xarakteristikasmm təsadüfi

toplumunun təhlilini deyil, metodoloji tə- rəfdən qarĢıya qoyulan konkret suallara cavab tələb edir.

Bu tələblərə riayət etmədən bankın mahiyyətinə dair tərif məqsədli təmayülünü itirir, bütün vacibliyi

ilə bankın əsl mahiyyətini gizlədən mərkəzi problemləri açıqlamayan və bank tərəfindən yerinə

yetirilən əməliyyatlarm növləri- nin təsviri zamanı təhlili baĢa çatdırır.

KitabYurdu.az 1

Bankırı mahiyyətinə qarşı irəli siirülən metodoloji tələblər. Bankm mahiyyətinin nədən ibarət olduğunu açıqlayarkən bir sıra metoloji tələblərə riayət etmək daha

vacibdir. 1.)Hər bir ayrıca bankm bu və ya digər müĢtəri üçün yerinə yetirdiyi əməliyyatları nəzərdən

keçirərək mahiyyətini anlamaq çətindir. Bank hər hansı bir məqamda bəzi bank əməliyyatlarmı

yerinə yetirməyə də bilər. Hər bir müĢtəri xidmətlərin yalnız məhdud kəmiyyətindən isti- fadə etmək

hüququna malik olsa da, bank bununla bank kimi fəaliyyə- tini dayandırmır. Təhlil zamanı ayrıca

götürülmüĢ bankın əməliyyatla- rından təcrid olunma vacibdir. Onun bu mənada mahiyyəti

mücərrəddir və o ümumilikdə bankm real fəaliyyətinin xarakteristikasmı ifadə edir. Buna görə də,

mahiyyəti makrosəviyyədə, yəni konkret banklarm real fəaliyyətinin bütün növlərini daxil etməklə

iqtisadiyyatla əlaqədar münasibətdə nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur.

2)Bankm mahiyyəti onun növündən, yəni nəzərdən keçirilən bankdan: onun kommersiya və ya

emissiya, ixtisaslaĢmıĢ və ya universal, fərdi və ya dövlət, beynəlxalq, regionlararası və ya yerli

bank olub - olmamasmdan, asılı olmayaraq vahiddir. Lakin bu bütün banklarm təc- rübədə eyni

olmaları demək deyildir. Əksinə onlardan hər biri fərdi xüsusiyyətlərinə malik olsalar da, bütün bu

xüsusiyyətlər ümumilikdə banklarm rəngarəngliyini, müxtəlifliyini əks etdirir.

3)Bankm mahiyyəti onu digər iqtisadi təsisatlardan fərqləndirən xüsusiyyətlərin, səciyyəvi cəhətlərin

açıqlanmasmı tələb edir.

Bank ilk növbədə xüsusi məhsul istehsal edən müəssisədir. Bank sə- ciyyəvi müəssisə kimi maddi

istehsalat sahəsinin məhsulundan əhə- miyyətli Ģəkildə fərqlənən məhsul, ödəniĢ vasitəsi Ģəklində

xüsusi bir mal, yəni pul istehsal edir. Pul istehsal mərhələsidir. Ġstehsal subyektlə- rinin ümumi

kütləsində yeganə inhisarçı kimi fəaliyyət göstərən bank tərəfindən buraxılan nağd pullar həm

istehsal sahəsinə, həm də yenidən- bölgü, mübadilə və istehlak sahəsinə xidmət edir. Bu məhsuldan

savayı, banklar əsas etibarilə pul xarakterli müxtəlif mənĢəli xidmətləri təqdim edir. Sənaye müəssisəsindən fərqli olaraq xidmət sahəsində bankm əsas məhsulu kirni malların, istehak

predmetlərinin istehsalı deyil, məhz kreditin təqdimatı çıxış edir. Bank kreditinin səciyyəvi

xüsusiyyəti isə onun hər hansı bir pul məbləği kimi deyil, kapital kimi təqdim olunmasmdan

ibarətdir. Yəni borc verilən pul vasitələri nəinki borc alan Ģəxsin tə- sərrüffatmda dövr etməli, eləcə

də yenicə yaradılmıĢ dəyərin bir hissəsi kimi kredit faizi Ģəklində çoxaldılmaqla ilkin nöqtəyə

qayıtmalıdır.

Əgər bank əsas etibarilə qaytarılmaq şərtilə toplanmış özgə pullar ilə işləyirsə, o zaman müəsssisə

fəaliyyətini Ģəxsi ehtiyatları hesabma həyata keçirir. Bank sənaye müəssisəsindən qiymətli kağızlar emissiya etmək xüsu- siyyəti ilə də fərqlənir. O nəinki

səhmlər və digər qiymətli kağızlar bura- xır, eləcə də digər emitetntlərin qiymətli kağızlarmm

qeydiyyatı və qo- runması üzrə əməliyyatları da həyata keçirir. Bankda xüsusi əməkdaĢlar - əsas etibarilə fəhlələr deyil, qulluqçu- lar: fiziki iĢlə məĢğul olan

insanlar deyil, pul əməliyyatları, rəqəmlərin, informasiyanm iĢlənməsi, iqtisadi təhlil, qeydiyyatm

təĢkili, müəssisələr arasmda aparılan hesablaĢmalar ilə məĢğul olan insanlar çalıĢır. Bank - sənaye müəssisəsi deyil, vasitəçi, ticarət müəssisəsidir. Ban- kın ticarətlə əlaqəsi təsadüfi

deyildir. Bank həqiqətən də ehtiyatlar «alır», onları «satır», ehtiyatların yenidən bölüĢdiırülməsi

sahəsində fəa- liyyət göstərir, mallarm mübadiləsinə yardım edir. O «satıcılarma», an- barlarma,

«xüsusi əmtəə ehtiyatlarma» malikdir və onun fəaliyyəti bir çox hallarda dövriyyədən asılı olur. Ticarət müəssisəsi də öz növbəsində bəzi bcınk xidmətləri göstərmək iqtidarında olması ilə banka

bənzərdir. Məsələn, iri ticarət müəssisəsi bank kimi əhəmiyyətli məbləğdə pul krediti verə bilər.

Ticarət isə daha çox xüsusi kapital ilə deyil, borc kimi alınan kapital əsasmda iĢləyə bilər. Ən nəhayət ticarətdə olduğu kimi bank fəaliyyətində də əksər hal- lardcı dəyərin qarşılıqlı hərəkəti

baş verir. Bank xidmətlərini təqdim edir, onun əmtəə malının dəyəri itir; eyni zamanda onun

məhsulunu alan Ģəx- sdən məhsulun ekvivalent ödəniĢi daxil olur. Məsələn, hesablaĢma əmə-

liyyatlarmm, kassa, məsləhət və digər xidmətlərə görə komisyon ödəniĢ- lər. Bank ilə ticarət sahəsi arasmdakı oxĢarlıq bununla da baĢa çatır. Bcınkın ticarət müəssisəsindən

fundamental fərqi bankın əsasını təşkil edir. Bankm əsasları dedikdə onun əsas keyfiyyəti - kredit iĢi

- yəni fəaliyyə- tin digər növləri arasmda xüsusi təĢkil etmə tələb edən miqyaslarda əsasverici

məĢğuliyyət kimi banka tarixən təhkim olunan fəaliyyət baĢa düĢülür.

KitabYurdu.az 2

Bu cür Ģəraitdə bank qarĢımızda ticarət müəssisəsi kimi deyil, sə- ciyyəvi müəssisə kimi canlanır, əks

təqdirdə:

- Ticarət prosesində dəyər və kreditdə qarĢılıqlı hərəkət birtərəfli Ģəkildə baĢ verər (dəyər müəyyən

müddət bitbikdən sonra krediti qayta- ran borclu Ģəxsə qaytarılır);

-Ticarətdə əmtəəyə dair mülkiyyət hüququ satıcıdan alıcıya keçir; kredit zamam isə bu proses baĢ

vermir (dəyər borc alan Ģəxsin yalnız müvəqqəti olaraq ixtiyarma keçir);

-Ticarət sövdələĢməsində sahibə məxsus olan mal satıldığı halda, kredit zamanı bu proses fərqlidir.

(məsələn, bank əsasən ona məxsus olmayan malı satır - o baĢqalarmm pulları ilə «ticarət» qurur);

-Ticarətdə satıcı alıcıdan malınm qiymətini aldığı halda, kreditin təqdimatı zamanı kreditor nəinki

təqdim olunan kreditin məbləğini alır, eləcə də kredit faizi Ģəklində artım sahibi olur.

Bütün göstərilən Ģərtlərə baxmayaraq bankm müəssisə anlayıĢı (onun sənaye və ticarət müəssisəsi ilə

oxĢarlığa malik olmasmdan və yaxud ondan fərqlənməsindən asılı olmayaraq) mövcuddur. Belə ki,

bu anlayıĢ daha çox bankın istehsal fəaliyyəti ilə xarakterizə edilir. Bütün bunlarla yanaĢı bankm fəaliyyətinin nəinkı kommersiya, həmçinin ictimai xarakter daĢıması

çox vacibdir. Məsələn, emissiya bankı (mərkəzi bank) ödəniĢ əsasları ilə bəzi əməliyyatları həyata

keçirsə də, gəlirin əldə edilməsi onun fəaliyyətinin hərəkətverici qüvvəsi deyildir. Əlbəttə, emissiya

bankmı da müəssisə adlandırmaq mümkündür. Çünki o da məhsulunu istehsal edir, lakin onun

mahiyyətinə daha çox onun fəaliyyətinin ictimai xarakterini vurğulayan «təsisat» termini uyğun gə-

lir. Alınan ehtiyatlar və qaytarılma Ģərti ilə yerləĢdirilən ehtiyatlar ara- smdakı fərqdən qazanc əldə

edərək gəlirin ahnmasmı əsas vəzifəsi hesab edən kommersiya bankınm fəaliyyəti də istisna deyildir.

ĠĢ burasındadır ki, bank tərəfindən gəlirin əldə olunması onun ümdə məqsədi deyildir. Bu məqsəd

xüsusi mənĢəli digər subyektlərdən fərqli olaraq bankı müəssisə kimi qələmə verə bilər. Bankı digəv

müəssisələrddn fərqləndirən cəhət onun xüsusi məhsulu - digər iqtisadi subyekt tərəfındən istehsal

olunmayan ödəniĢ vasitələrini yaratmasmdan ibarətdir. Lakin əlbəttə ki, bu zaman bankın gəlir əldə etmək səylərinin onun fəaliyyətinin əsas məqsədi

olmadığım unutmaq lazım deyildir. Gəlir bankm məqsədlərdən biri olsa da, bankm bütün

kommersiya fəaliyyə- tini təyin etmir. Müəssisənin müasir nəzəriyyəsinə müvafıq olaraq bankm

bazarda rəqabətli mövqeyi, sabit Ģəkildə inkiĢaf edən iqtisadi subyektin nüfuzu bank üçün müqayisə

olunmaz dərəcədə böyük əhə- miyyət kəsb edir. 4) Bankın mahiyyəti onun strukturunun açıqlanmasmı tələb edir. Bankın strukturunu, yəni bankın

quruluĢunu onun idarə apparatmm quruluĢu ilə qarıĢdırmaq olmaz. Bankın strukturu dedikdə banka

sə- ciyyəvi müəssisə (təsisat) kimi fəaliyyət göstərmək imkanı verən quruluĢ baĢa düĢülür. Bu

nöqteyi-nəzərdən bank dörd məcburi blokdan ibarət olur. Bu bloklarsız bank mövcud ola və ya

inkiĢaf edə bilməz.

Birinci blok - bu əsasən borc Ģəklində mövcud olan və daim hərə- kətdə olan kapital, sənaye və

ticarət kapitalmdan azad olmuĢ səciyyəvi kapital kimi bank kapitalıdır.

İkinci blok - digər naüəssisələrin və təsisatlarm fəaliyyətindən fərqli olaraq bank fəaliyyətini

məhsulun xarakteri ilə müəyyən edir. Bu ayrı- ayrı bank əməliyyatlarım yerinə yetirən digər

subyektlərdən fərqli olaraq bankın əsas məĢğuliyyətidir. Üçüncü blok - bank iĢi və bankm idarə olunması sahəsində xüsusi biliklərə malik peĢəkarlarm xüsusi

qrupudur. Dördüncü blok - bu bloku istehsalat bloku adlandırmaq mümkündür. Çünki buraya bank texnikası,

binalar, tikililər, rabitə və kommunikasiya vasitələri, daxili və xarici informasiya, istehsalat mate-

riallarmm müəyyən növləri aid olur. Deyilənləri nəzərə almaqla belə bir qənaətə gəlnıək mümkündür: Bankm nıahiyyətinə istinad edərək onu ödəniĢin dövriyyəsini nağd və nağdsız formada tənzimləyən

pul-kredit təsisatı kimi təyin etmək mümkündür.

2. BANK İŞİNİN ƏHƏMİYYƏTİ

KitabYurdu.az 3

Bank fəaliyyətinin əhəmiyyətinin dərk olunmasmda ən baĢlıca mə- sələ bankların funksiyaları

haqqmda təsəvvürdür. Müasir nəzəriyyəyə əsasən banklarm 3 funksiyası vardır: • vəsaitlərin toplanması funksiyası;

• ehtiyatların transformasiyası funksiyası;

• pul dövriyyəsinin tənzimlənməsi funksiyası.

Bank yerinə yetirilən funksiyalara müvafiq olaraq sərbəst, müvəqqəti olaraq istifadə olunmayan pul

ehtiyatlarım və müĢtərilərinin kapitallarım bir yerə cəmləyir, toplayır (akkmulyasiya edir).

Müəssisələr banklarda hesablar açır və bu hesablardakı pul vəsaitlərini istifadə edərək nağd və

nağdsız hesablaĢmalar aparır. Fiziki Ģəxsər pul vəsaitlərini əmanət Ģəklində banklara qoyur. Bu- nunla da banklara onların

kreditlərini trasnformasiya etmək və digər pul əməliyyatları üçün tətbiq etmək imkanı vermiĢ olurlar.

Bununla da kreditor ilə borcalan Ģəxs arasmda bilavasitə hesablaĢmalar zamanı risk- lər ilə

müqayisədə iqtisadi risklər ixtisara salımr. Bankm ödəniĢ əməliyyatları, onlar tərəfmdən ödəniĢ vasitələrinin yaradılması (banknot, çek, veksel,

sertifikat və.s.) pul dövriyyəsini tən- zimləməyə, onu qeyri-nağd hesablaĢmaların törədilməsi

hesabma daha qənaətli etməyə imkan yaratmıĢ olur. Bank məhsulu ayrı-ayrı bank qulluqçularmın deyil, bütün bank əməkdaĢlarmm kollektiv əməyinin

məhsulu kimi çıxıĢ edərək, bank fəa-liyyətinin nəticəsi hesab edilir. Bu məhsul yalnız bank üçün

xasdır. Bank məhsulu bir sıra fərqli xüsusiyyətlərə malik olub, əsas etibarilə qeyri- maddi xarakter

daĢıyır. Bu daha çox nağdsız formada olub, hesablar üzrə qeydlər kimi çıxıĢ edir. Maddi formada isə

mərkəzi bankın bank- notları, müxtəlif növ pul-hesablaĢma sənədləri çıxıĢ edir.

Bank məhsulu fəaliyyətin müəyyən istiqamətləvində yaradılır. Ənənəvi istiqamətdə kreditlər, depozitlər, investisiyalar bankm məhsulu kimi çıxıĢ edir. Əlavə istiqamətlərdə inkasasiya, valyutanm konvertasiyası, sənəd- lərin daĢmması, risklərin

hesablanması və idarə olunması kimi bank məhsullarmı sadalamaq mümkündür. Fəaliyyətin qeyri-ənənəvi istiqamətlərində faktorinqi, forfeytinqi, məsləhətləĢməni, zəmanətləri,

dəyərlərin qorunmasmı aid etmək lazım- dır. Hər bir məhsula fəaliyyətin toplumunu, bank məhsulunun yara- dılması prosesini ifadə edən xidmət

uyğun olur. KreditləĢdirmə, hesab- laĢma prosesinin təĢkili, depozit xidmətləri bankın xidmətləri

hesab olunur. Xidmət əməliyyatm həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Əməliyyat - məhsulun yaradılması ilə bağlı fəaliyyətlərin konkret növüdür. Bank fəaliyyəti mürəkkəb fərqli proses olub, yalnız bank sistemi çərçivəsində reallaĢmaqla

ənıəliyyatm aparılmasınm vahid qaydalarma tabe olur. Əməliyyatlar ümumilikdə bank xidmətlərinin

müəyyən texno- logiyasmı təĢkil edən maliyyə, mühasibat və texniki üsullar vasitəsilə həyata

keçirilir. Bank fəaliyyəti mahiyyət etibarilə vahid anlayıĢ olub, bu və ya dig- ər bankm fəaliyyət

istiqamətlərinin fərqi ilə əlaqədar müəyyən xüsu- siyyətlərə malik ola bilər. Bank fəaliyyətini bir proses kimi zaman və məkan anlammda öl- çmək mümkündür. Onu məsrəflər

baxımmdan da təsəvvür etmək olar. Bütün bunlar bankın əməiyyatlarım müəyyən meyarlardan asılı

olaraq nəzərdən keçirməyə əsas verir. Əməliyyatlar ilk növbədə təbiətinə görə: -baıık

-qeyri-bank əməliyyatlarma bölünür.

Bank əməliyyatları bilavasitə bankın mahiyyətindən irəli gələn və tarixən pul-kredit təsisatı kimi ona

təhkim olunan əməliyyatlardır. On lara xüsusilə: ♦> pul vəsaitlərinin əmanətlərə cəlb olunması, ♦> qaytarılma Ģərti ilə kredit əməliyyatları, ♦> hesabın açılması və bu hesabdan ödəniĢlərin həyata keçirilməsi üzrə əməliyyatlar aid olur.

Bankm hüquqi statusunu müəyyən etməyən, lakin digər müəssisə- lərlə yanaĢı bank tərəfindən də

yerinə yetirilən əməliyyatlar qeyri-bank əməliyyatlandır. Məsələn, bank qiymətli kağızlar bazarmda

əməliyyatlar ilə məĢğul olur. Lakin bu əməliyyatlar məhz bank əməliyyatları hesab olunmur. Çünki

onlar digər iqtisadi təsisat - birjalar üçün səciyyəvi əməliyyatlardır.

KitabYurdu.az 4

Bank əməliyyatlarmı məzmunurıa görə: ♦ iqtisadi əməliyyat, ♦ hüquqi əməliyyat, ♦ texniki əməliyyat ♦ bankın daxili təhlükəsizliyini təmin edən əməliyyatlara bölmək mümkündür. (proteksionist,

müdafıə). Bankın iqtisadi təminatmm olub, onun fəaliyyətinin qanunverici, texniki və mühafizə təminatı

olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildir. Münasibət komponentlərindən birinin yoxluğu bankm

müĢtərilər ilə əlaqələrinin bütün zəncirinin pozulmasına gətirib çıxara bilər1. Bank məhsulunun məzmunu - əməliyyatlarm müxtəlif tiplərinin ar- dıcıl Ģəkildə birləĢdirilməsindən

ibarətdir. Çünki onlardan hər biri müəyyən peĢə biliklərini tələb edir. Onlarm həyata keçirilməsi isə

yerinə yetirilən əməliyyatların məzmununa uyğun olan bankm xüsusi bölmələ- rində (Ģöbələrində,

idarələrində) təĢkil olunur. Əməliyyatlar hiiquqi təşkilinə görə: ♦ baza ♦köməkçi əməliyyatlara bölünür. Əsas əməliyyatlar bankm hüquqi statusunu təyin edir (bir qayda olaraq, onlara iki-üç əməliyyat:

kredit, depozit, hesablaĢma əməiyyatları daxil olur). Bank əməliyyatları hüquqi mövqedən yerinə

yetirilməsi üçün mütləq qaydada lisenziya tələb olunan əməliyyatlara və həyata ke- çirilməsi üçün

lisenziya tələb olunmayan əməliyyatlara bölünür. Bütün əsas və bəzi digər əməliyyatlar üçün

mərkəzi bankın lisenziyası tələb olunur. Bank əməliyyatları qanunvericilik mövqeyindən yerinə

yetiril- məsinə icazə olan əməliyyatlara və bank statusuna uyğun olmayan kommersiya banklarmm

fəaliyyətini tənzimləyən qanun tərəfmdən qa- dağan olunan əməliyyatlara bölünür. Bank əməliyyatlarım miiştərilərə qarşı münasibətdə:

♦Vasitəsiz

♦vasitəli əməliyyatlara bölmək mümkündür.

Vasitəsiz əməliyyatlar - bank Ģəxsi vəsaitləri hesabma bu və ya dig- ər layihəni maliyyələĢdirdikdə

əməliyyatlar vasitəsiz olur. Vasitəli əməliyyatlar - təsərrüffat subyektlərinin göstəriĢlərinə əsa- sən onlar arasmdakı ödəniĢlərdə

vasitəçi kimi çıxıĢ edən bank vasitəsilə təĢkil olunduqda əməliyyatlar vasitəli hesab olunur. MüĢtəri

banka mə- sələn, digər Ģəxs ilə danıĢıqlar aparmağı həvalə etdikdə də əməliyyatlar vasitəli olur. Fəaliyyətin planlaşdırılması üzrə aĢağıdakı əməliyyatları bir- birindən ayırmaq lazımdır: ♦Strateji

♦taktiki ĠnkiĢaf perspektivlərinin təyin olunması üçün banklar planlar iĢ- ləyib hazırlayırlar və bu plan

çərçivələri daxilində qarĢıda qoyulan tapĢı- rıqlara nail olmaq imkanlarım və mexanizmlərini təyin

edirlər. «Kredit idarəsinin inkiĢaf strategiyası» vacib sənədlərdən biridir. Taktiki əmə- liyyatlara

bankm likvidlik qabiliyyətini idarə etməsinə daiı* gündəlik əməliyyatları aid etmək mümkündür. Əməliyyatları həyata keçirilmə mərhələlərinə görə : -birincidərəcəli

-növbəti əməliyyatlara bölürlər.

Bank texnologiyaları müəyyən ardıcıllığa malik olur. Əgər bank misal üçün fiziki Ģəxsə kredit

tarixini, krediti qaytarmağa icazə verən gəlir məbləğini açıqlamadan kredit verərsə o zaman bu

düzgün olmaz. Adətən hər bir bank öz reqlamentini iĢləyib hazırlayır və bu reqlament- də iĢlərin

aparılması mərhələləri daha ətraflı təsvir olunur. Əhəmiyyət dərəcəsinə görə: • əsas

• köməkçi əməliyyatları ayırd etmək mümkündür.

Əlbəttə hər bir bank üçün bu və ya digər məqamda əməliyyatın bi- rinciliyi müxtəlif ola bilər. Lakin

əgər müddətli Ģəkildə yerinə yetirilən əməliyyatları istisna etsək, o zaman çox güman ki müĢtərinin

öyrənil- məsi üzrə əməliyyatları əsas hesab etmək olar. Ġnfrastrukturun yaradıl- ması ilə əlaqədar

əməliyyatlar köməkçi əməliyyatlar olur (informasiya, metodiki təminat və.s). Bank əməliyyatları mürəkkəblik dərəcəsinə görə: • sadə

• mürəkkəb əməliyyatlara bölmək mümkündür.

KitabYurdu.az 5

MüĢtəri üçün rahat və bankdan əlavə məsrəflər tələb etməyən əməliyyatları sadə əməliyyatlar hesab

etmək mümkündür. Sadə və mü- rəkkəb əməliyyatları əməliyyatlarm müəyyən qrupunun daxilində

mü-qayisə etməklə aĢkar etmək daha asandır. Belə ki, kassa əməliyyatları bir qədər sadə olsalar da,

pul vasitələrinin qorunması təhlükəsizliyini təmin edən xüsusi iĢ yerinin təchiz olunmasım bankdan

tələb edə bilər.

Kredit əməliyyatları mürəkkəblik nöqteyi-nəzərindən müxtəlif deyildir. Məsələn, törəmə

alətlərindən istifadə ilə müĢayət olunan kreditin verilməsi istehlak ehtiyaclarma adi kreditin verilməsi

ilə müqayisədə daha mürəkkəb əməliyyatdır. Yerinə yetirilən iĢin xarakterinə görə bank

əməliyyatları bir o qədər də mürəkkəb olmur. Bu baxımdan analitik, marketinq, idarəetmə, nəzarət

əməliyyatlarım, bank infrastrukturunun formalaĢması üzrə əməliyyatları (informasiyamn toplanması

və iĢlənmə- si, iĢlərin təĢkili qaydası haqqmda metodiki müddəalarm iĢlənib hazır- lanması),

hesablayıcı, mühasibat əməliyyatlarım ayırd edirlər. Bu əməliyyatlarm xarakteri mahiyyət etibarilə bank əməkdaĢla- rmın daxili ixtisaslaĢması və bəzən

isə bankdaxili idarəetmə strukturunun xüsusiyyətlərini xarakterizə edir. Əməliyyatlar mütəmadi olaraq lıəyata keçirilməsinə görə: -birdəfəlik

-təkrarlanan əməliyyatlara bölünür.

Belə ki, bankda müĢtərilərin pul vəsaitlərinin akkumulyasiya edildiyi və sonralar ödəniĢlərin həyata

keçirildiyi hesabm açılması ilə bağlı əməliyyat birdəfəlik əməliyyatdır. Bu zaman vəsaitlərin

hesabdan silin- məsi və ya hesaba köçürülməsi dəfələrlə təkrarlamr. Ayrı-ayrı kredit üzrə kredit

müqaviləsinin bağlanması birdəfəlik əməliyyat kimi çıxıĢ edir. Onun çərçivələri daxilində sonralar da

kreditlərin verilməsi və ödə- nilməsi, konyukturanm dəyiĢilməsi ilə əlaqədar müqavilənin

dəyiĢdilmə- si üzrə təkrar əməliyyatlar həyata keçirilə bilər. Bank əməliyyatlarını gəlirliliyinə görə: -gəlirli (yüksəkgəlirli)

-zərərli əməliyyatlara bölmək mümkündür. Banklar gəlir əldə etməyə can atsalar da vahid mərkəzdə müxtəlif pul xidmətlərinin göstərilməsi ilə

bağlı müĢtərilərin marağmı inkar edə bilmirlər. Bunun sayəsində banklar müĢtərilərin ehtiyac

duyduqları, lakin banklara gəlir gətirməyən bəzi əməliyyatların keçirilməsini təĢkil et- məyə

məcburdurlar. Bu halda banklarda yaranan bəzi itkilər adətən yüksək gəlirli əməliyyatlardan daxil

olan gəlirlər ilə kompensasiya olunur. Bank əməliyyatları dəyərləndirməyə görə də eyni olmur: əməliyyat- larm yerinə yetirilməsi üçün

külli miqdarda vəsaitlərin tələb olunduğu yiiksək itkili əməliyyatlar və ehtiyatlarm əhəmiyyətli

qoyuluĢunun tələb olunmadığı ciizi itkili əməliyyatları ayırd etmək olar. Bank əməliyyat- larınm

itkiləri bank məhsulunun qiymətində əks olunur. Buna görə də banklar bir tərəfdən əməliyyatlarm

dəyərinin azalmasma, digər tərəfdən isə onların texniki baxımdan təkmilləĢdirilməsinə can atırlar. Bu

həmiĢə bank gəlirinin tez bir zamanda artımma səbəb olmur.

Bank əməliyyatları risk ilə əkıqəsinə görə də əhəmiyyətli Ģəkildə fərqlənir: -Aşağı riskİi

-yüksək riskli əməliyyatlar kimi onları təsnifləĢdirmək olar.

Hər bir halda banklar əməliyyatlarm risk Ģkalasını özləri müəyyən edirlər. Bir çox hallar pul-kredit

idarələrinin fəaliyyətinin ideologiya- smdan asılı olur. Konservativ (ehtiyatlı) siyasət bank

əməliyyatlarınm riskini azaltmağa icazə versə də, onunla birlikdə bankın gəlirliyi də aza- lır.

Aqressiv (fəal yüksəkriskli) siyasət bankm gəlirini artırmaq imkanı versə də, əksər hallarda itkilər ilə

müĢayət olunur. Qiymətli kağızlar bazarmda əməliyyatlar əksər hallarda yüksək riskli bank

əməliyyatları kimi qiymətləndirilir. Bu cür əməliyyatları spekulyativ əməliyyatlar adlan- dırırlar. Bank əməliyyatları iştirakçıların sayına görə: -fərdi

-kollektiv əməliyyatlara bölünür.

Bankm təklikdə kənar iĢtirakçılar olmadan yerinə yetirdiyi əmə- liyyatlar fərdi əməliyyatlar adlanır.

Kollektiv əsaslar ilə yerinə yetirilən əməliyyatlar kollektiv əməliyyatlar adlanır. Əksər hallarda

KitabYurdu.az 6

banklar sər- mayələri yalnız öz qüvvələri hesabma həyata keçirə bilmirlər (ya risk həddən artıq

yüksək olur, ya da bankm sərbəst kapitalı həddən artıq aĢağı olur). Bu halda banklar birləĢir, sindikat

əmələ gətirir. Bu zaman kredit onlarm hər biri tərəfındən müvafıq ehtiyat pay ayrılmalan hesabma

təqdim edilir. Bank əməliyyatları Milli bazara qarşı münasibətdə: -daxili

-beynalxalq əməliyyatlara bölünür.

Bu halda Milli əmtəə istehsalçıarmm və vətəndaĢlarm xidməti ilə əlaqədar əməliyyatlar daxili

əməliyyatlar adlamr. Buna müvafiq olaraq beynəxalq bank əməliyyatlan xarici ticarətə, beynəlxalq

əməkdaĢlığa, beynəlxalq turizmə xidmət ilə əlaqədar baĢ verir. Kommersiya bankları üçün bu cür

əməliyyatlar bir çox hallarda daha üstün olur. Çünki onlar daha cüzi risk, lakin kifayət qədər

əhəmiyyətli gəlir ilə bağlı olur. Bank əməliyyatları istifadə olunan valyuta ilzrə üç növdə həyata ke- çirilir: -Milli valyutada, -xarici valyutada

-multivalyuta əməliyyatları

Batık əməliyyatlarının təsnif- ləşdirmə

meyarlan Bank əməliyyatlarının növləri

Təbiətinə görə Bank və qeyri-bank

Məzmununa görə Iqtisadi, hüquqi, texniki, daxili

təhlükəsizlıyjn təmınatma 1 görə

Hüquqi təĢkilinə görə Baza və köməkçi, lisenziyah və

lisenziyasız, icazəli və qadağan olunan

MüĢtəriyə münasibətə görə Vasitəli və vasitəsiz

Fəaliyyətin planlaĢdırılma- sma görə Strateji və taktiki

Həyata keçirilmə mərhələsi- nə görə Birincidərəcəli və növbəti

Əhəmiyyət dərəcəsinə görə Əsas və könıəkçi

Mürəkkəbliklik dərəcəsinə görə Sadə və mürəkkəb

Xarakterinə görə Analitik, marketinq, idarəe- dici,

nəzarət, bank infrastrukturunu

formalaĢdırılmasma görə, hesablaĢma,

mühasibat və s.

Mütəmadiliyinə görə Birdəfəlik, təkrarlanan

Gəlirlilik səviyyəsinə görə Gəlirli və zərərli

Maya dəyərinə görə Azməsrəfli və çoxməsrəfli

Risk səviyyəsinə görə Azriskli və yüksəkriskli

IĢtirakçılarm sayma görə Fərdi və kollektiv

Milli bazara münasibətdə Daxili və beynəlxalq

Istifadə olunan valyutaya görə Milli valyuta, xarici valyuta,

multivalyuta

Reqlamentə görə Milli Bankm normativlərinə,

kommersiya bankınm reqlamen- tinə

əsasən

Usuluna görə Maliyyə, mühasibat, statistik

KitabYurdu.az 7

Bankm balansma münasi- bətdə Aktiv, passiv, balansdankə- nar

Bank əməliyyatları törədilmə reqlamerıtinə görə iki növə bölünür: həyata keçirilməsi qaydası Milli

Bank tərəfindən miiəyyən olunan əmə- liyyatlar (onun təlimatları, əsasnamələri və əmrləri ilə) və

qüvvədə olan hüquqi normalara müvafıq olaraq yerinə yetirilən, lakin aparılma qay- dası

kommersiya bankı tərəfindən müəyyən olunan əməliyyatlar. Bankları yoxlayan auditorlar bankda

daxili normativli sənədlərin varlığma diqqət yetirirlər. Məhz bu sənədlər vasitəsilə vacib

əməliyyatlarm yerinə yeti- rilməsi qaydası müəyyən olunur. Bütün bu təsnifləĢdirməni yuxarıdakı cədvəldə (cədvəl 1.1) konkret görmək mümkündür. Bank əməliyyatlarının növlərinin təsnifləşdirilməsi Bank fəaliyyətinə nəinki onun funksiyalarmdan bilavasitə irəli gə- lən əməliyyatları, eləcə də onlar

ilə əlaqədar fəaliyyəti - xüsusilə də, miıĢtərək tapĢırıqlarm həlli, bank holdinqinin təĢkili, müflislik ilə

əlaqə- dar əməliyyatların ləğvi və bankların yenidən təĢkili üzrə əməliyyatlar üçün bank qrupunun və

ya kredit təĢkilatmm yaradılmasma yönəlmiĢ fəaliyyəti Ģamil edirlər. Bank təcrübəsində bank əməliyyatlarından savayı qarĢılıqlı öhdə- likləri konkretləĢdirən tərifi

nəzərdə tutan fəaliyyəti icra edən sövdələĢ- mələr də qurulur. «Banklar və bank fəaliyyəti haqqında»

qanunda söv- dələĢmə fəaliyyətdən, əməliyyatdan fərqlənən sərbəst fəaliyyət növü kimi deyil,

KitabYurdu.az 8

banklar üçün əsas əməliyyatlardan və ya xidmətlərdən savayı banklar tərəfindən yerinə yetirilən

əlavə xidmət və ya əməliyyat kimi ayırd edilir.

3. BANK FƏALİYYƏTİNİN MƏZMUNU Bank fəaliyyəti - iqtisadi münasibətlər sahəsində pul-kredit təsisa- tının fəaliyyətidir. Bankın

fəaliyyətinin nəticələrindən nəinki ölkə iqtisadiyyatmm inkiĢafı, eləcə də cəmiyyətin sosial

vəziyyəti asılıdır. Ümumi iqtisadi və bank böhranları əhəmiyyətli itkilərə, müəssisələrin və kredit

təĢkilatlarınm iflasına, vətəndaĢlarm əmanətlərinin və toplanmıĢ digər vəsaitlərinin itirilməsinə və ya

qiymətdən düĢməsinə səbəb olur. Bu isə öz ardınca nəticə olaraq ictimai münasibətlərdə gərginiyin

meydana çıxmasma, sosial-iqtisadi təsisat kimi çıxıĢ edən bankm nüfuzunun azalmasma gətirib

çıxarır. Məhz buna görə də bankların fəaliyyətinin sosial vəziyyətə təsiri nəzərəçarpacaq dərəcədədir.

Banklarm fəaliyyəti iqtisadi münasibətlərin bir hissəsi olub, onun məzmunu və əmtəə-pul

münasibətlərinin inkiĢaf dərəcəsi ilə müəyyən olunur. Bu münasibətlərin səviyyəsi nə qədər

yüksəkdirsə, o bir o qədər daha da müxtəlif və məz- munlu Ģəkil alır. Bank fəaliyyətinin xüsusiyyətləri. Bankın fəaliyyəti onun müĢtəri- lərlə iqtisadi münasibətlərinin

ifadəsi olub, bankm mahiyyəti, funksiya- ları və iqtisadiyyatda rolu ilə müyyən olunur. Bu isə bank

fəaliyyətinin müəyyən xüsusiyyətlərə malik olması ilə nəticələnir. 1)Bank istehsal sahəsində deyil, mübadilə sahəsində fəaliyyət gö- stərir. Əlbəttə burada dolayı da

olsa istehsal sahəsinə toxunulur. Çünki bank müxtəlif istehsal tələbatma (istehsalat materiallarmm

toplanması, yeni texnikanm və avadanlığın əldə olunması) xidmət göstərsə də, prosesin özü

yaradılmıĢ maddi nemətlərin yenidən paylanması ilə bağlı iqtisadi subyektlərin fəaliyyətini əks

etdirir.

2)Bank - müəyyən mənada ticarət təsisatıdır. Ticarətin (kommersiya) əsasları bankm fəaliyyətində

üstünlük təĢkil edir. Bank maddi axınların dövriyyəsini əks etdirən pul vəsaitlərinin mülkiyyətçisi

olduğu halda onları digər iqtisadi subyektlərə «satır» və «alır». Onun fəaliyyəti- nin əsası ehtiyatlarm

bir qiymətə alınmasmdan və daha baha qiymətə satılmasından ibarətdir.

3)Bank - kommersiya müəssisəsidir. Həm emissiya, həm də kommersiya banklarmm əməliyyatları

ödəniĢli əsaslar ilə həyata keçiri- lir. Bank təqdim olunan kreditlərə görə kredit faizini, müĢtərilərin

gö- stəriĢinə əsasən yerinə yetirilən hesablaĢma, kassa və digər əməliyyatlara görə - müəyyən

komissiya alır.

4)Bankm fəaliyyəti sahibkarlıq xarakteri daĢıyır. Bankm sayəsin- də bir sıra iqtisadi subyektlərin

fəaliyyətsiz kapitalları baĢqa subyektlər tərəfindən iĢləməyə baĢlayır. Kapitallarm iqtisadi subyektlər,

sahələr, ərazilər və ölkələr arasmda yenidən paylanması sayəsində banklar maddi, əmək və pul

ehtiyatlarmm istehsalat dövriyyəsini gücləndirir, müxtə- lif iqtisadi layihələrin reallaĢmasma yardım

edirlər.

5)Bank - nəinki kommersiya müəssisəsidir, eləcə də ictimai təsi- satdır. Bank ictimai maraqlara

riayət etməyə kömək edir, ictimai tələ- batlarm təminatı üçün çalıĢır və bu zaman bank fəaliyyəti

siyasi deyil, iqtisadi xarakter daĢıyır.

Bank mübadilə sahəsində fəaliyyət göstərərək pul dövriyyəsinin nağd və nağdsız formalarda

tənzimlənməsini həyata keçirən istehsalat təsisatı kimi fəaliyyət göstərir. Bank fəaliyyətinin prinsipləri. Bank fəaliyyətinin prinsipləri dedik- də bankın bank məhsulunu

yaratması prosesində rəhbər tutduğu qaydalar nəzərdə tutulur. Bu qaydalar bank fəaliyyətinin

uzunmüddətli tarixi ərzində iĢlənib hazırlanmıĢdır və bank iĢinin əsaslarmm bu müddət ər- zində

dərk olunmasmm məhsulu hesab edilir. Bank müəyyən xidmətlər- də müĢtərilərin təlabatlarma cavab

olaraq, onlarm tələblərinə uyğun is- tiqamətlənmə prinsipini fəaliyyətinin əsas qaydası kimi bəyan

etmiĢdir. Belə ki, müĢtərilər banka iĢ verir, onun gəlirlərini formalaĢdırır, onıın fəaliyyətinin uğurlarını təyin

edirlər. MüĢtərisiz qalmıĢ bank mövcud- luğuna son qoyur. Bankm ümumi nəzəriyyəsinə müvafiq olaraq bankm və müĢtərinin qarşılıqlı maraq prinsipi bank

fəaliyyətinin prinsipi olur. MüĢtərinin tə- ləbatına yönələrək, «hər Ģey müĢtəri üçün» qaydasım

rəhbər tutmaqla banklar fəaliyyət göstərir. Bu mənada müĢtəridən asılı olan banklar yalmz müĢtərək

marağm varlığı zamam onlarla qarĢılıqlı əlaqəyə girirlər. Müasir təsərrüffatda banklar rasional (səmərəli) fəaliyyət prinsipi- nə də əməl edirlər. Xüsusilə

kreditləĢməni həyata keçirərkən rasional kreditləĢmə qaydasından istifadə olunur. Bu qayda kredit

KitabYurdu.az 9

alan Ģəxsin qiymətləndiriməsini, kreditin təminatına dair bir sıra konkret tələbləri nəzərdə tutur. Bu

prinsip banklara fəaliyyət prosesində itkilərdən uza- qlaĢmağa imkan yaradır. Bank kommersiya təsisatı kimi ödəniĢli əsaslar ilə fəaliyyət göstə- rir. Ödəniş prinsipi bankm

fəaliyyətinin vacib prinsipi olub, ona bank məhsulunun istehsalma dair məsrəfləri kompensasiya

etməyə və müəy- yən gəlir əldə etməyə imkan verir. Bank fəaliyyətində yalnız ayrı-ayrı

ikincidərəcəli bank əməliyatları təmənnasız, pulsuz ola bilər. Bu əməliy- yatlara bankm gəlirlərinə

hissolunan təsir göstərməyən güzəĢtlərin müĢtəriyə təqdimatı daxildir (prinsiplər haqqmda daha

ətraflı məlumata bank ilə müĢtərilərin qarĢılıqlı fəaliyyətinə həsr olunmuĢ bölmədə baxm). Bank fəaliyyətinin prinsiplərindən biri də, ölkədə müəyyən olunan və kredit təĢkilatlarınm

fəaliyyətini tənzimləyən qanunlara riayət etmə prinsipidir. Banklar nəinki müəyyən olunmuĢ hüquqi

normalara riayət edir, eləcə də qanun tərəfindən müəyyən olunmuĢ çərçivələr daxiində müəyyən

hallarda hüquq-mühafizə orqanlarma müĢtəri tərəfindən yol verilən hüquq pozuntuları haqqında

məlumat da verirlər. Banklarm iĢgüzar tərəfdaĢları ilə münasibətlərdə özlərini borclu hesab etmələri daha diqqətəlayiqdir:

• qarĢılıqlı etimad, hörmət və hüquq bərabərliyi əsasında müna- sibətlərin qurulması, onlarm

fəaliyyəti ilə bağlı əsassız tənqidə yol veril- məməsi;

• iĢgüzar münasibətlərdən irəli gələn və ya onlar ilə əlaqədar olmayan, öhdəliyə götiırülən

müqavilə və digər öhdəliklərin pozulma- mazlığı prinsipinin ciddi olaraq rəhbər tutulması;

• mübahisələrin yaranması zamam qanuna müvafiq olaraq bütünlüklə, vaxtında və ciddi

Ģəkildə öhdəliklərini, eləcə də məhkəmə qərarlarını yerinə yetirmək;

• fikir ayrılığının və mübahisələrin yaranması zamanı danıĢıqlara və kompromisin axtarıĢma

üstünlüyün verilməsi.

Bank fəaliyyətinin iĢgüzar və mənəvi prinsiplərinin uzlaĢması banklara iqtisadiyyatda rolunu

səmərəli Ģəkildə reallaĢdırma imkanı verir.

4. MƏRKƏZİ BANKIN FƏALİYYƏTİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ Ġstənilən ölkənin bank sistemində mərkəzi bank əsas rol oynayır. Onun fəaliyyətindən həm ölkənin

milli iqtisadiyyatınm, həm də bank sektorunun inkiĢafınm sabitliyi asılı olur. Mərkəzi bank nağd və

nağdsız formada pul dövriyyəsini tənzimləyərək əmək məhsullarmm mübadiləsi, mal və xidmətlərin

istehsalçıdan ictimai nemətlərin istehlakçısına hərə- kəti üçün həlledici iqtisadi ilkin Ģərtlər yaradır. Mərkəzi bankıtı fəaliyyətinin xüsusiyyətləri. Hər bir bank kimi mərkəzi bank da mübadilə sahəsində

fəaliyyət göstərir. Mərkəzi bank nağd pullar və qeyri-nağd ödəniĢ vasitələri Ģəklində məhsul yaradır,

on- ları dövriyyədə qiymətli kağızlara çevirir. Bununla da fasiləsiz dövran və iqtisadi subyektlərin

kapitalmm dövriyyəsi, ictimai məhsulun fasiləsiz istehsalı, bölgüsü və yenidənbölüĢdürülməsi,

həmçinin istehlakı üçün imkan yaradır. Hər bir bank kimi mərkəzi bank da əmtəə-pul münasibətləri sahə- sində fəaliyyət göstərən iqtisadi

təsisatdır. onlarm yığılması, məhsul mübadiləsinə keçid qaçılmaz olaraq bu təsisatm ləğvinə gətirib

çıxarır. Mərkəzi bankm arsenalmda iqtisadi tənzimlənmə metodları üstünlük təĢkil edir. Onun pul-

kredit siyasəti pul vəsaitlərinin, kreditin, faizin, valyuta məzənnəsinin, iqtisadi inkiĢafm səmərəli

stimullaĢdırılma vasitə- ləri kimi istifadəsinə əsaslanır. Mərkəzi bank iqtisadi təsisat olub qeyri-kommersiya təşkilatı kimi çıxış edir1. Mərkəzi bank

kommersiya bankı kimi iqtisadi dövriyyə sa- həsində fəaliyyət göstərərək, iqtisadi subyektlərə

məhsulları və xidmətlə- ri təqdim edərək və məsrəfləri kompensasiya edərək onlara görə müəyyən

ödəniĢ, məbləğ alır. Lakin kommersiya banklarmdan fərqli olaraq gəlirin almması mərkəzi bank üçün

fəaliyyətin məqsədi deyildir. Onun funksional tapĢırıqları sahibkarlıq fəaliyyətinin səthiliyində deyil,

pul dövriyyəsinin idarə olunması sahəsində, fəaliyyətdə deyil, pul-kredit vasitələrinin köməyi ilə

onun inkiĢafı üçün iqtisadi ilkin Ģərtlərin yara- dılmasmda təzahür edir. Mərkəzi bankm «tədbirliliyi» pul dövriyyəsinin cüzi elastikliyini, sabitliyini

təmin etməkdən ibarətdir. Bu isə mal və xidmətlərə görə ödəniĢləri maneəsiz olaraq həyata

keçirməyə icazə verir. Mərkəzi bankm fəaliyyəti ictimai xarakter daĢıyır. Mərkəzi bank - iqtisadi münasibətlərin

makrosəviyyəsində fəaliyyət göstərən ictimai təsi- satdır. Mərkəzi bank tərəfmdən nağd pullarm və

ödəniĢ vasitələrinin qiymətli kağızlara çevrilməsi həm ayrıca iqtisadi subyektlər, həm də ümumilikdə

KitabYurdu.az 10

iqtisadiyyat üçün eyni Ģəkildə vacibdir. Mərkəzi bank özü üçün deyil, ölkənin iqtisadiyyatı üçün

çalıĢır. Mərkəzi bank pul döv- riyyəsinin rasional Ģəkildə təĢkilini, inflyasiyasız inkiĢafı təmin edərək

pulların dəyərinin qorunması üçün və bununla da bütün cəmiyyətin və hər bir vətəndaĢın sosial

inkiĢafı üçün Ģərait yaradır. Mərkəzi bank iqtisadi nöqteyi-nəzərdən - mübadilə sahəsində fəa- liyyət göstərərək ödəniĢin

dövriyyəsini nağd və qeyri-nağd formalarda tənzimləyən ictimai, qeyri-kommersiya pul-kredit

təsisatıdır. 5. KOMMERSİYA BANK İNFRASTRUKTURU Kommersiya bankı bank sisteminin elementidir. Bunun üçün o: 1)bütövlüyün ayrılmaz hissəsi olmağa imkan verən xüsusiyyətlərə malik olmalı (bank statusuna,

bank əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi hüququna dair lisenziyaya malik olmahdır), ümumi

qaydalara əsasən fəaliyyət göstərməlidir;

2)cəmiyyətin ümumi və xüsusi qanunları, hüquqi normaları çər- çivəsində fəaliyyət göstərməlidir;

3)özünütənzimlənməyə (ətraf mühitə qarĢı uyğunlaĢmaya və cavab reaksiyası verməyə), inkiĢafa və

təkmilləĢməyə qadir olmalıdır;

4)bank sisteminin digər elementləri ilə qarĢılıqlı Ģəkildə fəaliyyət göstərməlidir.

Banklardan savayı bank sisteminə bəzi xüsusi maliyyə təsisatları daxil olur. Bu təsisatlar bank

əməliyyatlarmı yerinə yetirsələr də, bank statusuna malik olmur. Bank sisteminə həmçinin bank

infrastrukturunu təĢkil edən və pul-kredit təsisatlarmm həyat fəaliyyətini təmin edən digər idarələr də

daxil olur. Banklarm mahiyyətinin vəhdəti zamanı onlarm çoxsaylı növü mövcuddur. Ġlk növbədə emissiya və kommevsiya banklarmı fərqləndirirlər. Çtınki kommersiya banklarınm

fəaliyyətlərinin açıqlanması dərsliyin predmetidir. Biz qarĢımıza nağd pul niĢanlarınm emissiyası

tapĢırığım həll etməli olan mərkəzi banklarm fəaliyyətini ətraflı Ģəkildə təsvir et- mək məqsədini

qoymuruq. Yalnız kommersiya banklarmm müxtəlifliyi baxımmdan onlarm ayrı-ayrı növlərini ayırd

etməyə icazə verən meyar- ları fərqləndirək. Yerinə yetirilən əməliyyatlarm xarakterinə görə universal və ixti- saslaşdınlmış banklar fərqləndirilir. Univevsal banklava müxtəlif əməliyyat və xidmətlərin geniĢ dairəsi- ni «birinci əldən» yerinə

yetirməyə qadir olan bankları Ģamil etmək la- zımdır. Lakin universallıq digər çalarlara da malikdir.

Universallıq - növbəti sahələr üzrə məhdudlaĢmayan fəaliyyət növüdür: • xalq təsərrüffatmm sahələri üzrə;

• xidmət olunan müĢtərilərin tərkib hissəsinə görə;

• kəmiyyətcə;

• regionlar üzrə.

Universal bank müxtəlif sahələrin kreditləĢdirilməsinə can atdığı halda ixtisaslaşdınlmış bank daha

çox xalq təsərrüffatmm hər hansı bir sahəsinin (yarımsahəsinin), bir qrup müəssisələrin (məs: bəzi

banklar əsas etibarilə sənayenin meĢə, aviasiya, avtomaĢm, saat və digər yarımsahələrinə xidmət

göstərirlər) kreditləĢdirilməsi ilə əlaqədar olur. MüĢtəri xidməti ilə bağlı bankm universallığı daha çox hiss olunur. Universal bank üçün həm hüquqi,

həm də fiziki Ģəxslərin xidməti səciyyəvidir. Əksinə, ixtisaslaĢdırılmıĢ bank yalnız fiziki Ģəxslərə

xidmətdə qapana bilməz. Bir qayda olaraq universal bank tərəfindən yerinə yetirilən əməliyyatlarm dairəsi həddən artıq

geniĢdir. Bu zaman həll olunan əməliyyatlarm siyahısı kəmiyyət əlaməti kimi çıxıĢ edir. Bu siyahıya

qiymətli kağızlarm açıq bazardakı əməliyyatları daxil olur. Burada bank kapitalmı digər müəssisələrə

yatıraraq tamhüquqlu iĢtirakçı kimi çıxıĢ edə bilər. Məsələn, bəzi Amerika kommersiya bankları

ixtisaslaĢdırılmıĢ bank olub, bank qanunvericiliyinə müvafıq olaraq bu əməliyyatları yerinə yetirə

bilmirlər. Əksinə avropa ölkələrinin universal bankları bu cür əməliyyatları yerinə yetirə bilərlər. Universal bankların fəaliyyəti yalnız bir region ilə məhdudlaĢmır. Universal bank regionlarda,

müxtəlif rayonlarda fəaliyyət göstərdiyi, xaricdə də fıliallara malik olduğu halda ixtisaslaĢdırılmıĢ

bankın fəa- liyyəti əksər hallarda məhdud olur. Bəzən müasir Ģəraitdə universal və ixtisaslaĢdırılmıĢ bankları fərq- ləndirmək çətindir. Məsələn, iri

ixtisaslaĢdırılmıĢ ipoteka bankları adətən nəinki bir regionda iĢləyir, eləcə də xarici ölkələrdə

fıliallara malik olur və müĢtərilərinə yüzlərlə xidmətlər təqdim edirlər. BaĢqa sözlə desək, müasir

KitabYurdu.az 11

kommersiya bankı əksər hallarda həm universal, həm də ixtisaslaĢdırılmıĢ bankm cəhətlərinə malik

ola bilər. Bank miilkiyyət tipinə görə dövlət, səhmdar, koopevativ, xiisusi və qarışıq banklara təsnif olunur. Keçid dövründə banklara dair mülkiyyətin dövlət forması əhəmiyyətini qoruyub saxlayırdı. Doğrudur, bu dövlətin bankın yaradılmasma dair inhisar hüququna

malik olduğu dövrlərdə təsərrüffatçılığm paylayıcı sistemində rast gəlinən miqyaslarda olmasa da,

dövlət bir sıra banklarm kapitalmda öz payım bu yaxmlara qədər qoruyub saxlayırdı. Dövlət mülkiyyəti bank təsərrüffatmda və digər modifıkasiyah formalarda da mövcud olur. Misal

üçün banklar dövlət əsasları ilə yaradıla bilər. Beynəlxalq təcrübədə banklar iqtisadiyyatm inkiĢafma

dair dövlət proqramlarınm maliyyələĢdirilməsi ilə bağlı dövlətin tamhüquqlu müvəkkilidirlər

(səhmdar banklar da müvəkkil ola bilər). Dövlət müəssisələri də kommersiya bankınm səhmdarları

ola bilər. Bu- nunla əlaqədar olaraq isə mülkiyyətin bu forması komnıersiya banklarmda real olaraq

iĢtirak edə bilər. Ġqtisadi böhran və bank sisteminin iĢinin pozulması Ģəraitində dövlət banklara təsirini gücləndirməyə

can atır. Dövlət tənzimlənməsi nəinki vahid pul-kredit siyasətində, ehtiyat, likvidlik normativlərinin

müəyyən olunmasmda, eləcə də bank kapitalmda dövlət mülkiyyətinin üstünlük təĢkil etməsi ilə

xüsusi kredit təsisatlarmm təĢkilində ifadə olunur. Bu cür bankları dünya təcrübəsində inkişaf

banklan adlandırırlar. Bazar iqtisadiyyatı Ģəraitində kommersiya bankma dair mülkiy- yətin daha tipik forması səhmdar

mülkiyyətdir (onu beynəlxalq terminologiyaya əsasən xüsusi forma adandırırlar. Çünki bank

kapitalmm yaradılmasmda özəl müəssisələr və ayrı-ayrı fərdi Ģəxslər iĢtirak edir). Fəaliyyət miqyasırıa görə korsomsium banklar, iri, orta və kiçik banklar bir-birindən fərqləndirilir. Bəzi ölkələrdə kredit idarələrinin ümumi saymda kiçik kredit idarə- lərinin payı yüksək olur. Onlara

kredit kooperasiyaları, qarşılıqlı kredit cəmiyyətləri, kredit-əmanət bankları, inşaat-əmanət kassaları

Ģamil edilir. Bu pul-kredit təsisatları kiçik müəssisələr ilə iĢləmək qabiliyyətinə malik olmaları ilə

fərqlənir. Kiçik və orta fəaliyyəti dəstəkləmək, eləcə də kiçik əmanətləri akkumulyasiya edərək

onları yerli ehtiyaclar üçün səfərbər etmək onlarm fəaliyyətinin əsas məqsədlərindəndir. Bankları xidmət sahəsi üzrə regional (yerli), regionlararası, Milli və beynəlxalq banklara bölmək

mümkündür. Əsas etibarilə yerli müĢtərilə- rə, bir ərazinin müĢtərilərinə xidmət göstərən banklar

regional banklara aid olur. Onlara müəyyən regionun (Ģəhərin) tələbatlarma xidmət edən bələdiyyə

banklarını da Ģamil etmək mümkündür: Milli banklar - ölkə- nin daxilində fəaliyyəti həyata keçirən

və əsas etibarilə ölkə müĢtəriləri- nin tələbatlarına xidmət göstərən banklardır; beynəlxalq banklar

müxtə- lif ölkələrin müĢtərilərinin əlaqələrinə xidmət edir. Məsələn: Azərbaycan Beynəlxalq Bankmı

bu tip banklara aid etmək mümkündür.

Bank yevli filiallannın ərazi ücrə təsnifatı Cədvəl 1.2

Iqtisadi rayotılar 30.09.2007 31.12.2007 30.09.2008

AbĢeron iqtisadi rayonu 269 289 327

(Bakı Ģəhəri daxil 41 41 41

olunmaqla) • dövlət bankları

• özəl banklar

228 248 286

Gəncə-Qazax iqtisadi 46 47 58

Rayonu 15 15 15

• dövlət bankları

• özəl banklar 31 32 43

ġəki-Zakatala iqtisadi 21 21 23

Rayonu 8 8 8 • dövlət bankları


Lənkəran iqtisadi rayo-nu 22 23 27

- dövlət bankları 9 9 9

KitabYurdu.az 12

- özəl banklar 13 14 18

Quba-Xaçmaz iqtisadi 21 22 24 Rayonu 8 8 8



Aran iqtisadi ray- 57 61 72

Onqu 28 28 28



Yuxarı Qarabağ iqtisadi 2 2 2

Rayonu 2 2 2


• özəl banklar

Kəlbəcər-Laçın iqtisadi - - -

Rayonu - - -


• özəl banklar ” “

Dağlıq ġirvan iqtisadi ray- 10 10 10

Onu 5 5 5



Naxçıvan iqtisadi rayonu 10 10 10

- dövlət bankları 9 9 9 - özəl banklar 1 1 1

CƏMI 458 485 553

Statistik məlumatlara əsasən banklar filialsız və filiallı banklara da bölünürlər. Ölkəmizdə də filialı

banklarm sayı ildən ilə artmaqdadır. Hazırda, dəqiq desək, Milli Bankm 30.09.2008-ci ilin statistik

məluma-tma əsasən qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə fəaliyyət göstərən bankların yerli fıliallarmm

sayı 553-ə bərabərdir. Banklarm yerli fıliallarınm ərazi üzrə təsnifatmı aĢağıdakı cədvəldən daha

ətraflı göriək olar: cədvəl 1.2.

Təsərrüfatm ayrı-ayrı sahələrinə banklar tərəfindən göstərilən xidmətdən asılı olaraq onları çoxsahəli

və bir sahəli banklara bölmək mümkündür. Beynəlxalq təcrübədə sənaye banklarma, ticarət bankları-

na da rast gəlmək mümkündür. Xarici ölkələrdə təsnifatın digər meyarları da mövcuddur. Belə ki, ABġ - da ikiqat tabeçilik sistemi

müəyyən olunmuĢ, Federal ehtiyat sis- teminə aid olan bankların və fəaliyyəti Ģtatlarm

qanunvericiliyi ilə tən- zimlənən bank qruplarmı bir-birindən ayırmaq olar. Sığorta ilə qarĢılıqlı

əlaqədə əmanətləri depozitlərin sığortalanmasma dair Federal korpora- siyada sığortalanan və bu

təĢkilatda sığortalanmayan banklar da təsnif- ləĢdirilə bilər. Banklar bank sisteminin elementləri kimi digər elementlər, ilk növbədə isə bank infrastrukturu ilə

qarĢılıqlı fəaliyyətdə uğurla inkiĢaf edə bilər. Bank infrastukrturu dedikdə banklarm həyat

fəaliyyətini təmin edən elementlərin toplumu baĢa düĢülür. Bank infrastrukturunun iki blokunu:

daxili və xarici blokları fərqləndirmək mümkündür. Birincisi bankın daxili sabitliyini təmin etdiyi

halda, ikincisi - onun xarici mühit ilə qarĢılıqlı fəaliyyətini təmin edir. Daxili blokun elementlərinə bunlar aiddir:

• kredit idarəsinin statusunu, onlar tərəfindən yerinə yetirilən əməliyyatlarm siyahısım təyin

edən qanunverici normalar;

• qanunverici aktlarm yerinə yetirilməsini və əmanətçilərin, bank müĢtərilərinin maraqlarmm,

bankm Ģəxsi maraqlarmm, ümumilikdə metodiki təminatm nıüdafiəsini təmin edən

əməliyyatlarm həyata keçi- rilməsinin daxili qaydaları;

• müasir kommunikasiya sistemi ilə qeydiyyat, hesabat, analitik sistem, məlumatlarm

kompyüter vasitəsilə iĢlənməsi, banklarm fəaliyyə- tinin idarə olunması;

• bankm idarəetmə aparatı.

Müxtəlif mənĢəli hüquqi sənədlər bankın iĢində hesabatın əsas nöqtəsi olur: bankm nizamnaməsi,

onun tərəfmdən müəyyən/ əməliyyatlarm həyata keçirilməsinə icazə, xidmətlərin bu və ya digər

KitabYurdu.az 13

növləri ilə məĢğul olmanın qadağan edilməsi. Bu sənəd bazasma əlavə olaraq banklar metodiki

bazalarmı formalaĢdırırlar. ġübhəsiz bu banklarm iĢini daha da mürəkkəbləĢdirərək səhvlər doğura

bilər və müĢtərilərin maraqlarmm müdafiəsini, banklarm öz məqsədlərinə nail olmalarmı çətinləĢdirə

bilər. Banklarm səmərəli fəaliyyətinin təĢkil olunması üçün əməyin düzgün təşkili, fəaliyyətiıı nəticələri

ilə bağlı hesabatın keyfıyyətli şəkildə tərtib olunması həddən artıq vacibdir. Bankm riskli müəssisə

kimi etibarlı iĢinin müddətli Ģərtlərindən biri də analitik cədvəllərin tərtib olunmasmı, informasiyanın

toplanmasmı, iĢlənməsini, onun müasir kommunikasiya sistemləri əsasmda bankm fəaliyyətinin idarə

olunması prosesində istifadə olunmasım nəzərdə tutan analitik bazanın formalaĢmasıdır. Bankm məqsədlərinə, onun funksional təyinatına cavab verən müəyyən bölmələrə malik bankm

idarəetmə apparatı daxili blokun əhə- miyyətli elementidir. Bankda bir qayda olaraq ali idarəetmə

bölmələrindən savayı (rəhbərlik, direktorlar Ģurası) əməliyyatlarm likvidlik qabiliyyətinin və

gəlirliliyinin tənzimlənməsini, ümumilikdə bank fəaliyyətiinin və ayrı-ayn əməliyyatlarm

planlaĢdırılmasım təmin edən idarəetmə aparatları, bölmələr, sektorlar yaradılır. Bankm idarəetmə

aparatına bank əməliyyatlarmı və onların qeydiyyatmı təĢkil edən bölmə daxil olur. Bank infrastukturunun xarici blokuna aĢağıdakılar aiddir: *informasiya təminatı; *elmi təminat;

*kadr təminatı; * bank qanunvericiliyi. Informasiya təminatı bazar iqtisadiyyatmm vacib atiributudur. O, həm bank, həm də onun

müĢtəriləri üçün zəruridir. Banklar rəqabət Ģə- raitində fəaliyyət göstərərək ümunıilikdə

iqtisadiyyatm, ayrı-ayrı sahələ- rin, yarımsahələrin və müəssisələr qrupunun inkiĢafı haqqında

məlumat- ları toplayırlar. Banklar bazarm inkiĢafı prosesində mövcud olan ənənə- lərin təhlili

əsasmda pul-kredit siyasətini təshih edir, investisiyaları məh- dudlaĢdırır və ya geniĢləndirir,

kapitalları tələb və təklifin vəziyyətinə müvafiq olaraq yenidən bölüĢdürürlər. Makroiqtisadi

münasibətlər haqqmda zəruri informasiya bir qayda olaraq mərkəzi banklar tərəfın- dən dərc edilən

statistik məcmuələrdə, çoxsayh arayıĢ kitabçalarında, xüsusi operativ nəĢrlərdə, bülletenlərdə əksini

tapır. Fəaliyyət prosesində banklar müəssisələrin iqtisadiyyatı, bank məhsulunun inkiĢafı, onlarm maliyyə

sabitliyi haqqmda məlumatlardan fəal Ģəkildə istifadə edirlər. Balansdan, müəssisələrin digər hesabat

for- malarından savayı banklar dövrü mətbuatda müĢtərilərinin fəaliyyəti haqqmda məlumatları

toplayır, müəssisə və onun rəhbərləri haqqmda məxfi informasiyaya malik xüsusi agentliklərin

xidmətlərindən istifadə edirlər. Bəzi ölkələrdə banklar müəssisələrin iqtisadiyyatmı təhlil edən xüsusi

Ģirkətlərə müraciət etmək, onlardan zəruri informasiya almaq inıkanma malik olur. Bir sıra hallarda

müĢtərilərin kartotekası mərkəzi banklar tərəfmdən hazırlanır ki, bu da kommersiya banklarına

krediti almaq ilə bağlı müraciət edən müəssisəni operativ Ģəkildə qiymətləndir-məyə icazə verir. Bəzi

ölkələrin mərkəzi bankları ödəniĢ ilə bağlı intiza- mı pozan, bank kreditlərinm qaytaralımasım

saxlayan müəssisələr haqqmda məlumatlarm kommersiya banklarına göndərilməsini təcrübədən

keçirirlər.Bazarın vəziyyəti haqqmda informasiya nəinki kommersiya bank- larınm müĢtərilərinə,

eləcə də banklara aid ola bilər. Xüsusi reytinqli agentliklər kredit idarələrinin etibarlılıq səviyyəsi

haqda məlumatları epizodlar ilə çap edirlər. Bu məlumatlardan nəinki bir-biri ilə qarĢılıqlı

münasibətlərdə olan banklar, eləcə də daha etibarlı bankı düzgün olaraq seçməyi arzulayan

müəssisələr, vətəndaĢlar istifadə edirlər.

Banklar bu ehtiyatlarm əhəmiyyətli hissəsini elmi təminatın inkiĢa- fına yönəldirlər. Praktiki olaraq

hər bir kommersiya bankında bazarı öyrənən analitiklər çalıĢır. Ġri banklar, banklararası birliklər

xüsusi elmi strukturlan formalaĢdırır (analitik mərkəzlər, elmi-tədqiqat təsisatları). Bazarm təhlili,

yeni bank məhsullarmm iĢlənib hazırlanması, əməyin təĢkilinin, bank əməliyyatlarmm həyata

keçirilməsi mexanizminin tək- milləĢdirilməsi banklara rəqabətli mübarizədə səhvlərdən yaymmağa,

ümumilikdə isə fəaliyyətində etibarlılıq və səmərəliliyi artırmağa imkan yaradır. Kadr təminatı bank üçün daha vacibdir. Kadrlar bütün problemləri həll edirlər. Ümumilikdə bank

fəaliyyətinin səmərəliliyi peĢəkar mütə- xəssislərdən asılı olur. Ölkəmizdə maliyyə-bank ixtisaslı

KitabYurdu.az 14

kadrları hazır- layan xüsusi ali ixtisas müəssisələri, fakültə, kolleclər Ģəbəkəsi mövcud- dur.

Həmçinin orta ixtisas müəssisələrinin - maliyyə-bank məktəblərinin Ģəbəkəsi formalaĢmıĢdır. Bu

məktəblərdə ümumi elmi fənnlərin tədrisi xüsusi fənnlərin: maliyyənin, bank iĢinin, mühasibat

uçotunun öyrənil- məsi ilə uzlaĢır. Kadrlarm yenidən hazırlığı, onların ixtisaslarmm artı- rılması

müxtəlif xüsusi kommersiya məktəblərində, kurslarda, eləcə də iri banklarm nəzdində yaradılan

tədris mərkəzlərində cəmlənir. Kommersiya banklarmda əksər hallarda müasir bank texnologiya- larma bələd olmayan insanlar

çalıĢır. Bu bank sisteminin inkiĢafmı yu- badaraq, kredit portfelinin formalaĢması zamam səhvlərə,

bu və ya dig- ər əməliyyatlarm həyata keçirilməsi zamanı itkilərə gətirib çıxarır. Buna görə də, bank

fəaliyyətində iqtisadi risklərin gücləndiyi müasir Ģəraitdə/ bank iĢi, bankın və onun Ģöbələrinin idarə

olunması sahəsində yüksək' peĢə biliklərinə malik iqtisadi kadrlarm hazırlanması zərurəti artır. Bank qanunvericiliyi bank infrastrukturunun xüsusi elementidir. O da digər elementlər kimi bank

sisteminin inkiĢafına və onun müəssisələr, təĢkilatlar, əhali ilə qarĢılıqlı münasibətlərinə əhəmiyyətli

təsir göstərir. Müasir bank təcrübəsi üçün bu qanunvericiliyin strukturu, onun məz- munu və

əhəmiyyəti qarĢıdakı fəsillərdə nəzərdən keçirilir.

6. BANKIN İDARƏ OLUNMASININ TƏŞKİLİ Bank hər bir müəssisə kimi idarəetmə aparatma malikdir. Onun quruluĢuna bank fəaliyyətinin

xüsusiyyətləri təsir edir. Bank müəssisə olduğu üçün onun idarəetmə aparatmm quruluĢu bəzi ümumi

cəhətlərə malikdir. Bu cəhətlər bütün müəssisələr üçün xarakterikdir. Bankm da bütün baĢqa

müəssisələr kimi müdriyyəti, rəhbər və icra Ģöbələri, müha- sibat sahəsi, iĢçi qüvvəsi olur. Bununla bərabər bank xüsusi müəssisədir. Çünki o pul-kredit institutu kimi çıxıĢ edir. Məhz bu

səbəbdən aparatın tərkibi spesifik fəaliyyə- tinin əlamətini bildirir. Fəaliyyətin təĢkilinin müəyyən prinsiplərinin nümunəsində qeyd olunanlarm təsdiqini tapmaq

mümkündür. Fəcıliyyətin təşkili prinsipləri dedikdə biz bank əməliyyatlarmı və funksiyalarım yerinə

yetirən fəa- liyyət dairəsini nəzərdə tuturuq. Banklar funksional əlamətlərə əsasən təĢkil edilir. Bu kredit müəs- sisələrinin quruluĢu onun konkret

fəaliyyətini müəyyənləĢdirir. Bank iri kredit institutu kimi çıxıĢ edir. Onun idarəetmə aparatında

mütəxəssis qrupu iĢtirak edir. Bank eyni zamanda hesablaĢmalar aparır və onun idarəetmə

strukturlarmm tərkibində hasablaşma əməliyyatlarını təşkil edən şöbələr yaradılır. Bank nağd pulları

birilərindən qəbul edir və dig- ərlərinə təqdim edir. Ona görə də onun idarəetmə strukturlarmm nəz-

dində kassalar mövcuddur. Ümumiyyətlə, bankın həyata keçirdiyi əmə- liyyatlar sistemi bilavasitə

onun idarəetmə sistemi ilə uzlaĢır. Ġdarəetmə aparatmm tərkibində struktur şöbələr əlavə edilir ki,

onlara da bütövlükdə ticarət və sənaye müəssisələrində rast gəlinmir. Bankm təĢkili prinsiplərinə bildiyimiz kimi, nəinki funksional prin- siplər, eləcə də qarĢıya qoyulmuĢ

məqsədlərin uyğunluğu prinsipləri də daxildir. Məlum olduğu kimi bankm məqsədi bank

məhsulunun alıcı tərəfmdən almmasıdır. Gəlirin idarə edilməsi üçün şöbələr yaranır və bu Ģöbələr

gəlir ilə məsrəfləri planlaĢdırır. Bank üzrə tərtib olunmuĢ büdcə xərcin azaldılmasım təmin edir.

Bankm təĢkilinin prinsipləri arasmda hakim səlahiyyətlərin və müxtəlif Ģöbələrin tabe olma

prinsiplərini də qeyd etmək olar. Hakimiyyətin iki təbəqəsi mövcuddur: ali idarəetmə təbəqəsi və

bankın digər şöbələri. Ali təbəqəyə Bank şurası, Bankın İdarəetməsi, Təftiş komissiyası, müxtəlif yönlü komponentlər

daxildir. Ikinci təbəqəyə isə idarəetmənin digər şöbələri aiddir. Bu Ģöbələr si- fariĢçilərin xidməti və bir sıra

baĢqa iĢlərin həlli ilə məĢğuldur. Idarəetmə aparatımn quruluş prinsiplərindən biri milştərək və əlaqəli fəaliyyətin təminatıdır.

«QuruluĢ» məfhumu dedikdə elementlərin yığımı və qarĢılıqlı əlaqəsi baĢa düĢülür. Əgər bu və digər

müəssisə bankm sta-tusuna malikdirsə o, zaman o, tərkibdə uyğun əməliyyatları yerinə yeti- rən və

ətraf mühit ilə fəaliyyətini uzlaĢdıran Ģöbələr yaratmalıdır. Məsə- lən: Bank kredit verir. Deməli,

borclarm qaytarılması və kreditin qey- diyyatı üçün yardımçı Ģöbələr, təĢkil edilməlidir. Bu Ģöbələr

həm də hüquqi xidmətə, müĢtərilərin kredit ödəmə qabiliyyətini müəyyən edən əməkdaĢlar qrupuna,

girov və zəmanətin keyfıyyətini müəyyənləĢdirmə qabiliyyətinə malik olmalıdır. Bəzi banklar

KitabYurdu.az 15

prinsipin reallaĢdırılması məqsədi ilə xüsusi inzibati komitə yaradır. Bu komitə bankm müxtəlif

Ģöbələrinin qarĢılıqlı əlaqəsini təmin edir.

Bankın təĢkili prinsipi sistemində idarəetmənin təkmilləĢməsi prinsipi xüsusi yer tutur. Bu prinsipə

əsasən bankın iĢ rejimi elə bir formada təĢkil olunmalıdır ki, bank inkiĢaf etsin (məsələn: yeni

xidmətlərin daxil edilməsi, xərclərin azaldılması, istehsal əməyinin yüksək göstəricilərə nail olması,

bazarm tədqiqatı və s.) Bəzi banklar bu mənada xüsusi Ģö- bələr yaradır. ġöbələr tanmmıĢ

iqtisadçılardan, alimlərdən ibarət mütə- xəssislər Ģurasmm fəaliyyətini təĢkil edir. Mütəxəssislər

şurasının məramı iqtisadiyyatm inkiĢafına, bankı siyasəti, elmi tədbirlərin hazırlanmasma, iĢçi

qüvvəsinin ixtisaslaĢdırılmasma dair məsləhətlər planınm təĢkilidir. Bankm təĢkilat sistemi yoxlama, təftiĢ təminatı prinsipinə cavab verməlidir. Burada mütləq element

xarici və daxili auditdiv. Audit təd- birlərin həyata keçirilməsində qanunauyğunluğu yoxlayır və bu

qanu- nauyğunluğun bankm norma və sərəncamları ilə uzlaĢmasım nəzərdən keçirir. Bu cür

yoxlamalar əsas bank və onun fıliallarma da Ģamil edilir (daxili audit). Xarici audit kredit

müəssisələrinin fəaliyyətini yoxlamaq üçün lisenziyaya malik olan xüsusi auditor idarələri -

təĢkilatları tərə- findən keçirilir. Müəyyən ixtisaslaĢdırma imtahanı verən və auditor və- siqəsi olan

Ģəxslər bankm auditoru ola bilər. Bankın daxili qaydalarından biri əməkdaĢlarm iĢ fəaliyyətinin nia- zamnaməsidir. Bankm hər bir

əməkdaĢı Ģəxsi vəzifələrini bilməli, müəyyən biliklərə yiyənməli, bu və ya digər qaydalara riayət

etmək ba- carığma malik olmalıdır. v> Ən nəhayət, bankm operativ və kifayət qədər məlumat ilə təminatı üçün kredit müəssisələrinin

sabitliyini təmin edən təĢkilati və iqtisadi ölçülər qəbul edilməlidir. Bankm infrastrukturunun

elementlərinin informasiya təminatı təĢkilatı baxımdan yaradılmıĢ xüsusi Ģöbələr vasitəsi ilə

reallaĢdırılır. Bankm quruluĢunu formalaĢdıran məqsədlərdən biri bank fəa- liyyətinin münasibliyidir.

Əmanətçilərə göstərilən xidmətin keyfiyyətinin artırılması, bank iĢçilərinin əməyinin məhsuldarlığı,

gəlir gətirən təsərrü- fatm və ya müəssisənin yaradılmasma nail olma məqsədlər planını təĢkil edir. Ümumiyyətlə, qeyd etmək olar ki, kommersiya bankınm idarəetmə aparatmm strukturuna bir neçə

amil təsir göstərir. Bunların arasmda bankm miqyasmı və onun əməkdaĢlarınm saymı göstərmək

olar. Böyük banklarda çoxlu saylı əməkdaĢlar çalıĢırlar. Kiçik banklarda böyük banklar üçün

səciyyəvi olan xüsusi Ģöbə və idarələr mövcud olmaya da bilər. Kiçik banklarda məhdud sayda

adamlar fəaliyyət göstərir və onlar əsas Ģöbələrdə fəaliyyət dairələrini birləĢdirirlər. (məsələn; kredit

Ģöbəsi, əməliyyat Ģöbəsi və mühasibat) Ġxtisaslı əməkdaĢlarm olması kommersiya bankınm strukturuna əhəmiyyətli təsir göstərir. Bir sıra

hallarda banklar lazımi əməliyyatlar həyata keçirə biləcək mütəxəssislərin çatıĢmaması üzündən

bərabərhü- quqlu struktur bölmələr yarada bilmirlər. Bu cür prosesə müasir Ģərait- də də rast gəlinir.

Bu çatıĢmazlıqlır ilə bağlı bəzi banklarm müasir aparat strukturu tam formalaĢmayıb, xüsusi Ģöbələr

yüksək ixtisash mütə- xəssislər ilə komplektləĢdirilməyib və bunlar ilə yanaĢı digər amillər də bəzi

bank növlərinin inkiĢafmı ləngidir. Banklarm strukturuna təsir edən əsas amillərdən biri də onlarm

universallaĢma səviyyəsi və yaxud ixtisaslaĢdırılmasıdır. Əgər bank universallığım elan edibsə, o,

gec-tez öz tərkibində bir sıra xüsusi bölmələr, sektorlar, Ģöbələr yaratmalıdır və bu sektorlar

çoxĢaxəli bank xidmətləri göstərməlidir. Əksinə olaraq, ixtisas- laĢdırılmıĢ banklar isə bir sıra

əməliyyatlarm icra olunmasmdan bankı azad edir. Digər tərəfdən bankm hər hansı bir fəaliyyət növü

üzrə ixti- saslaĢması geniĢ əməliyyatlar dairəsini nizamlamağa imkan verən Ģöbə və idarələrin

geniĢlənməsini tələb edir. Nəhayət bankm strukturu iqtisadi itkilərin aradan qaldırılması, bankm

əməkdaĢlarma əlavə iĢin yüklənməsi ilə müəyyən olunur. Bank kommersiya müəssisəsidir. O,

mənfəət qazanmaq məqsədi ilə fəaliyyət göstərir. O, artıq iĢçi qəbul edə bilməz, çinki bu bankın

əməkdaĢlarınm əmək haqqma təsir edə bilər. Banklar elə sayda iĢçi götürməlidir ki, onlar uyğun iĢ

dövriyyəsini icra edə bilsinlər. Bütövlükdə kommersiya bankınm struktur nümunəsini aĢağıdakı kimi təsəvvür etmək olar. Lakin

onlarm yerinə yetirdiyi əməliyyatlardan asılı olmayaraq bankın təĢkilati iĢinin və fəaliyyətinin

hüquqi forması spesefik məhsuldur, bunlar aĢağıdakılardır: 1. Bankın şurası; 2.Bankın idarəetmə heyəti;

3.Idarəetmənin ümumi məsələləri;

KitabYurdu.az 16

4.Kommersiya fəaliyyəti;

5.Maliyyə;

6.Avtomatlaşdırma;

7.Inzibatçılıq.

Bankm Ģurasma bir qayda olaraq onun təsisçiləri daxildir. Onlarm sayı müxtəlif ola bilər. Elə xüsusi

banklar da mövcuddur ki, burada ayrı-ayrı fərdi Ģəxslər təsisçi kimi iĢtirak edir. Dünya bank

təcrübəsinin ən üstün cəhətlərindən biri, səhmdar mülkiyyət formasıdır ki, burada da müxtəlif

mülkiyyət formasma sahib olan hüquqi və fiziki Ģəxslər təsisçi olurlar. Bank şurası bankm illik

hesabatını təsdiq edir, hər il təsisçilərin və payçılarm iclaslarmı təĢkil edir, bank fəallığmm strateji

məsələlərinin həllində iĢtirak edir.

BANK ŞURASI Bankın İdarə heyəti Kredit komitəsi Təftiş komitəsi

Bank əməliyyatlarının planlaşdırma və inkişafı idarəsi Bankın kommersiya fəaliyyətinin təşkili

şöbəsi və bankın likvidlik idarəsi İqtisadi təhlil şöbəsi və müştərilərin kredit ödəmə imkanlarının öyrə-

nilməsi Bankın kommersiya fəaliyyətinin planlaşdırılması, əsasların təhqiqi şöbəsi Marketinq və sifarişçilər ilə iş şöbəsi Depozit əməliyyatlar idarəsi

Depozit əməliyyatlar şöbəsi Fond şöbəsi Kredit əməliyyatları idarəsi Qısamüddətli və uzunmüddətli kreditləşmə şöbəsi Əhaliyə kreditvermə şöbəsi

Kreditlərlə bağlı qeyri-ənənəvi bank əməliyyatları şöbəsi Vasitəçilik və digər əməliyyatlar idarəsi Zəmanətli və etibarnaməli əməliyyatlar şöbəsi Bank xidmətləri şöbəsi

Qiymətli kağızlarla əməliyyat şöbəsi Beynəlxalq bank əməliyyatlarımn təşkili idarəsi Valyuta və kredit əməliyyatları şöbəsi Beynəlxalq hesablaşmalar şöbəsi

Qeydiyyat əməliyyat idarəsi Əməliyyat şöbəsi

Kassa əməliyyatları şöbəsi

Hesab şöbəsi Xidmətlər şöbəsi İnzibati-təsərrüfat şöbəsi Hüquq şöbəsi Kadrlar şöbəsi

İstismar və EHM-in tədbiqi şöbəsi Təftiş şöbəs

KitabYurdu.az 17

Ġkinci qrup, yəni bankın idarə heyəti (Direktorlar Ģurası) bankm ümumi idarəetməsinə cavabdehdir

və bankm fəaliyyətinin strateji isti- qamətlərini müəyyən edir. Bankm idarə heyətini bankm yüksək

rəhbər- ləri sədr, prezident, miidir, onun miiavinləri və bankın mühüm bölmələrinin rəhbərləri təĢkil

edir. Bankm idarə heyəti bankm sahibləri tərəfındən bank fəaliyyətinin təĢkili üçün cəmləĢdirilmiĢ

əməkdaĢlardan ibarətdir. Ġdarə heyətinə həmçinin bu müəssisəyə kredit qoymuĢ Ģəxslər də daxil ola

bilər. Üçüncü qrupa - ümumi məsələlər idarəsinə planlaşdırma, proqnoz- laşdırma, metodologiyanın

hazırlanması, təhlükəsizlik və hüquqi xidrnət məsələləri daxildir. Bu qrupun təyinatı bankm

məqsədyönlü inkiĢafmm təmin etmək, onlarm qarĢısmda duran tapĢırıqlarm yerinə yetirilməsi, onun

gəlirlərini və xərclərini tənzimləmək, ehtiyatları təmin etmək, tə- ləblərin yerinə yetirilməsindən

ibarətdir. Dördüncü qrup - kommersiya fəaliyyəti müxtəlif bank xidmətləri- nin (kredit verilməsi, sərməyə

qoyuluĢu, valyuta və digər fəal əməliyyat- lar) təşkilmi əhatə edir. Buraya siyariĢçilərə kommersiya

ilə bağlı bütün xidmətlər daxildir. Burada bankm gəlirləri əldə edildiyindən bu blok bankm mərkəzi

həlqəsi sayılır. Bura kredit idarəsi, əməliyyat idarəsi, qiymətli kağızlar ilə əməliyyat idarəsi, valyutalı

əməliyyat idarəsi və s. daxildir. Kredit idarəsi kredit portfelinin formalaĢdırılması, əmanətçilərin kreditləĢdirilməsi, kreditin təmin

olunmasına nəzarət, filialların kredit fəaliyyətinə nəzarət, kredit əməliyyatlarınm təhlili və onlarm

metodoloji təminatım cəmləĢdirir. Kredit şöbəsində müqavilələrin tərtibatı, əməliyyat idarəsinə borc- ların vaxtmda ödənilməsinə dair

sərəncamın hazırlanması baĢ verir. Əlavə kreditlərin verilməsinin tərtibatı, borclunun maliyyə

vəziyyətinin sistematik təhlili, kredit borclarına görə cəza tədbirlərinin müəyyənləĢ- dirilməsi və hər

ay kreditlərə görə faizlərin ödənilməsi ilə bağlı hesabatm təqdim olunması daxildir. Bu Ģöbənin

iĢçiləri kredit qoyulmasınm optimallaĢdırılması, müĢtərilərə kredit verilməsinin yeni forma və

metodları ilə bağlı tövsiyyələr iĢləyib hazırlayırlar. Kreditlərin təmiıı olunmasına nəzarət şöbəsində girov öhdəliklərinin tərtibatı, girov kimi götürülən

qiymətli əĢyaların vəziyyəti, vaxtı uzadı- lan borc üçün verilmiĢ girovlarm geri qaytarılması ilə bağlı

tədbirlər, vaxtı uzadılmıĢ kreditlərin ödənilməsi hallarınm təkmilləĢdirilməsi iĢləri görülür. Kredit idarəsinin tərkibində təhlil və metodologiya şöbəsi də fəa- liyyət göstərə bilər. Onun vəzifə

borclarma bankm kredit fəaliyyətini tənzimləyən normativ sənədlərin iĢlənib hazırlanması,

əməliyyatlar ilə bağlı rüblük və illik hesabatlarm hazırlanması, kredit bazarımn konyukturunun

təhlili, faiz və kredit qoyuluĢunun strukturunun təkmilləĢdiril- məsi ilə bağlı tövsiyyələrin verilməsi

daxildir. Banklarm kredit idarələri- nin tərkibində çox hallarda ehtiyatlar şöbəsi mövcuddur ki,

bunlar da aktiv əməliyyatlarm həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulur. Konkret Ģəraiti nəzərə aldıqda

bankın bu Ģöbəsi müstəqil idarə kimi ayrıla bilər. Depozit banklarda belə idarə əsas sayılır. Banklar

təkcə kreditlərin ve- rilməsi və buna görə müĢtərilərdən alman haqqm ödənilməsi vasitəsilə gəlir əldə

etmirlər. Bank xidmətlərinin arasında hesablaĢma əməliyyatla- rı xüsusi yer tutur ki, bunun da həyata

keçirilməsindən bank tərəfindən komissiya alınır. Bankda nağdsız hesablaĢmaları əməliyyat idarəsi

təĢkil edir ki, bu idarə də müĢtələrin cari və kredit əməliyyatlarına tam xidmət edir. Əməliyyat

işçilərinin əsas funksiyası müəssisələrdən, təĢkilatlardan, kooperativlərdən, cəmiyyətlərdən və ayrı-

ayrı Ģəxslərdən onlarm hesabmdan pul vəsaitlərinin silinməsi ilə bağlı ödəmə sənədlərin qəbul edil-

məsi, akkreditivlər ilə əməliyyatlarm həyata keçirilməsi, müĢtərilərə ödənc sənədlərinin düzgün

doldurulması üçün məsləhətlər verilməsi, və- saitin daxil olunması və ya silinməsi, hesab çeklərinin

qəbulu və verilmə- sindən ibarətdir. Komnıersiya bankının tərkibində qiymətli kağızlar ilə əməliyyat- lar idarəsi də mövcuddur. Bu idarə

qiymətli kağızlarm qəbulunu, yer- ləĢdirilməsini və qeydiyyatmı həyata keçirir ki, buna görə də

banka komissiya mükafatı verilir. Müasir Ģəraitdə kommersiya banklarımn bu növ əməliyyatları

geniĢ yayılmıĢdır. Bu da dövlət banklarma qısamüd- dətli öhdəliklər üzrə əlavə gəlir əldə etmək

imkam verir. Ġdarə aparatınm müstəqil həlqəsi kimi valyuta əməliyyatları idarəsi də çıxıĢ edə bilər. BeĢinci qrupa - bank daxili xərclərin qeydiyyatının təmin olunması, bankm kommersiya müəssisəsi

kimi xüsusi fəaliyyətinin qeydiyyatı aiddir. Altmcı qrup - avtomatlaşdırma blokıı da kommersiya bankınm strukturunda vacib elementdir.

Müasir banka daxil olan pul axmlarmm banklar vasitəsilə hərəkətini (kreditlər, hesablaĢmalar və

digər əməliyyatlar) müasir texniki vasitələrsiz, elektron maĢınlarsız təsəvvür et- mək mümkün deyil.

Bu blok məlumatlarm elektron texnikası ilə iĢlənib hazırlanması blokudur.

KitabYurdu.az 18

Yeddinci qrup - inzibati blok adlamr. Onun tərkibinə hər Ģeydən əvvəl bankm kadrlar şöbəsi

daxildir. Bu Ģöbənin vəzifəsinə əməkdaĢlarm yığılması, bankda müəyyən vəzifələrdə iĢləmək

arzusunda olan namizəd- lərin seçilməsi, kredit müəssisəsi iĢçilərinin ixtisasınm artırılması, iĢçilə-

rin iĢə qəbulu, xidməti fəalliyyəti üzrə irəliləməsi və iĢdən azad edilməsi aiddir. Banklararası rəqabətin mövcud olduğu Ģəraitdə iĢçilərin yüksək səviyyəyə malik olması bankın

kommersiya müəssisəsi kimi strategiya- sınm ayrılmaz hissəsidir. Bu qrupa həmçinin bankm

katibliyi, dəftərxa- nası, eləcə də bankm binasma, onun təsərrüfat və sosial iĢlərinə görə tə- sərrüfat

bölməsi də daxildir. Müasir kommersiya bankınm strukturunda idarə və Ģöbələr ilə ya- naĢı eləcə də müfəttişlik

komissiyası və kredit komitəsi fəaliyyət göstərir. Müfəttişlik komissiyası bankın iĢinə nəzarəti həyata

keçirir. Xərclər sme- tasma riayət edilməsi və s. Kvedit komitəsi idarəetmə qərarlarmm key-

fıyyətinin yüksəldilməsi üçün yaradılır, burada kredit əməliyyatlarınm strategiyası müəyyənləĢir,

kredit siyasətinin həyata keçirilməsi və əlaqə- ləndirilməsinin prinsipial məsələləri həll edilir. Öz

fəaliyyətində kredit komitəsi kredit əməliyyatlarınm strategiyasmı və taktiki məsələlərini təyin edir,

kredit əməliyyatlan ilə bağlı əsas normativ, metodoloji sə- nədləri nəzərdən keçirir, bankm fıliallarma

maliyyə köməkliyi göstərir, iri kreditlər verir, kredit əməliyyatları üzrə faiz qoyuluĢunun səviyyəsini

təyin edir.

7 .MƏRKƏZİ BANKIN KOMMERSİYA BANKLARIİLƏ QARŞILIQLIMÜNASİBƏTİ Mərkəzi bankm kommersiya bankları ilə qarĢılıqlı münasibəti iqti- sadiyyatın inkiĢafmda bank

sisteminin rolunun reallaĢmasma yönəlmiĢ- dir. Mərkəzi bankm kommersiya bankları ilə qarĢılıqlı

fəaliyyətini iki ıstiqamətdə nəzərdən keçirmək mümkündür: -onun məqsədli yönəldici istiqaməti

-mövcud səlahiyyətli istiqaməti.

Milli Bank tərəfindən məqsədhrin reallaşması nıəqsədilə qavşılıqlı fəaliyyət. Artıq qeyd olunduğu

kimi hər bir dövlətin mərkəzi bankı, o cümlədən Azərbaycan Respublikasmm mərkəzi bankı olan

Milli Bank qarĢısmda qoyulan məqsədlərə müvafıq olaraq pul dövriyyəsinin sabitliyini təmin edir

və bununla da iqtisadi subyektlərin, o cümlədən, pul əməliyyatlarmı həyata keçirən kommersiya banklarmın səmərəli fəa- liyyəti üçün zəruri ilkin Ģərtlər

yaradır. Milli Bank ödəniĢ sisteminin sə- mərəli və fasiləsiz fəaliyyətini təmin edir. Bu sistem

çərçivəsi daxilində bankların bir-biri ilə apardıqları hesablaĢmaları, banklararası mərkəz- ləĢdirilmiĢ

hesablaĢmaları həyata keçirir. Mlli Bank bank sisteminin inkiĢafma və möhkəmləndirilməsinə görə məsul olub, bank

təznimlənməsini və bank nəzarətini həyata keçi- rir. O müəyyən olunmuĢ səlahiyyətlərə müvafıq

olaraq kommersiya banklarınm bank qanunvericiliyinə, Milli Bankm normativ aktlarmı, fəaliyyətin

məcburi normativlərini necə yerinə yetirmələrinə nəzarət edir. Artıq qeyd olunduğu kimi Milli Bank

banklarm qeydiyyatı haqqmda qərar qəbul edir, onlara lisenziya verir və lisenziyalar onlardan alır. Milli Bankııı Səlahiyyətləri istiqamətində qarşılıqlı fəaliyyət. Milli Bankm kommersiya bankları ilə

qarĢılıqlı fəaliyyətini onlar tərəfindən yerinə yetirilən funksiyaların (səlahiyyətlərin) xətti üzrə aĢkar

etmək mümkündür. Milli Bank öz səlahiyyətlərinə (funksiyalarma) görə banklarm bankıdır və o

bank qanunvericiliyinə müvafiq olaraq kredit təĢki- latları üçün sonuncu instansiyanm kreditoru kimi

çıxıĢ edir, həmçinin onlarm yenidən maliyyələĢdirilməsi sistemini təĢkil edir. Kommersiya

banklarma qısa müddətə təqdim olunan Milli Bankın kreditləri onlarm likvidlik qabiliyyətinin

əsaslandırılmasmm vacib mənbəyi olub, müĢtəri- lər qarĢısında öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə

yardım göstərir. Milli Bankm vacib qarĢılıqlı fəaliyyətini bank əməliyyatlarmm ye- rinə yetirilməsi qaydasmm

müəyyən olunması istiqamətində də görmək mümkündür. Bu qaydalar təlimatlar, əsasnamələr,

metodikalar, əmrlər Ģəklində kredit idarələrinin əməliyyat fəaliyyətini, onlarm daxili nəzarə- tinin

təĢkilini, digər iqtisadi subyektlər ilə qarĢılıqlı fəaliyyətini nizama salmağa xidmət göstərir. Bu zaman Milli Bankın: • bank əməliyyatlarmm həyata keçirilməsi qaydalarmı müəyyən etməsi;

• bank sistemi üçün mühasibat uçotu və hesabatlarmm qaydala- rmı müəyyən etməsi;

• hesablaĢmalar qaydasım iĢləyib hazırlaması və təyin etməsi;

• valyuta tənzimlənməsini və valyuta nəzarətini təĢkil etməsi və həyata keçirməsi daha

əhəmiyyətlidir.

KitabYurdu.az 19

• Milli Bankm fəaliyyət prosesində və bank fəaliyyətinin tənzim- lənməsi prosesində

aĢağıdakıları yerinə yetirməsi vacibdir:

• banklarm Milli Bankm öhdəliklərinə, Milli Bankm isə bank öhdəliklərinə cavabdeh

olmaması;

• kredit idarələrinin operativ fəaliyyətinə müdaxilə etməməsi;

• bankları müĢtərilər ilə əməliyyatları məhdudlaĢdırmağa məcbur etməməsi, qanunvericilikdə

nəzərdə tutulmayan sənədlərin təqdimatmı tələb etməməsi vacibdir. Lakin o bank rəhbəri və ya onun

müavinləri vəzifələrinə namizədlərə, eləcə də bank filialmm baĢ mühasibinə və onun müavinlərinə

qarĢı yüksək ixtisaslı tələblər irəli sürə bilər;

• müəyyən hallarda kredit təĢkilatmm iĢtirakçılarınm (səhmdar- larmın) maliyyə durumu və

iĢgüzar nüfuzu barəsində informasiyanı tə- ləb etmək və almaq hüququna malik olması;

• banklarm fəaliyyətini təhlil etməsi, bankların maliyyə sağlam- lığı ilə bağlı ölçülər götürməsi;

• bankları (onlarm fıliallarmı) yoxlaması və pozuntu hallarmm aĢkar olunması zamanı onlardan

cərimə alması, banklarm maliyyə ba- xımmdan təminatı ilə bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsini

tələb etməsi, rəhbərliyin dəyiĢdirilməsini tələb etməsi, bankın yenidən təĢkilini tələb etməsi, ayrı-ayrı

bank əməliyyatlarmm müəyyən müddətə yerinə yeti- rilməsini qadağan etməsi, eləcə də zərurət

olduqda altı ay müddətinə kimi bankm idarəetməsi üzrə müvəqqəti müdriyyəti təyin etməsi vacib-

dir.

Milli Bank kommersiya bankları ilə qarĢılıqlı Ģəkildə fəaliyyət gö- stərərək vacib normativ qərarlar

qəbul etməzdən əvvəl onlar ilə məslə- hətləĢir, izahatlar verir, bank fəaliyyətinin tənzimlənməsi ilə

bağlı təklif- lər ilə çıxıĢ edir, səlahiyyətlərindən irəli gələn süallara yazılı Ģəkildə cavab verir. Zəruri

hallarda Milli Bank kommersiya bankları ilə müĢtərək Ģəkildə bank fəaliyyətinin ayrı-ayrı

problemlərinin öyrənilməsi üçün iĢçi qruplar, komitələr yaradır.

8.MÜASİR BANK QANUNVERİCİLİYİSİSTEMİ Bankın mahiyyəti, onun fəaliyyətinin xarakteri və iqtisadiyyatda rolu haqqında müasir təsəvvürlər bir

çox hallarda bank qanunvericiliyinin məzmunu və strukturunu təyin edir. Məlum olduğu kimi

ideyalar dünyam idarə edir və bu bankın inkiĢafmda da əksini tapır. Ġdeyalarm, o cümlədən də banklarm mahiyyəti və rolu haqqmda təsəvvürlərin öz-özünə meydana

çıxdığmı güman etmək yersizdir. Əksi- nə, onlar tarixi prosesin, istehsalm inkiĢaf gediĢatmm

təzahürü olur. Heç də təsadüfi deyildir ki, bank sektorunun inkiĢafı ilə yanaĢı bank hüququnun

ayrılması, onun hüquqi tənzimlənməsinin sərbəst bloku kimi formalaĢması baĢ vermiĢdir. Bank qanunvericiliyi müəyyən formasiyanm çərçivələri daxilində təkamül yolu ilə təĢəkkül

tapmıĢdır. Burada hər zaman istehsal tələbatı güclü təsir göstərmiĢdir. Mərkəzi banklarm fəaliyyəti

onlarm tapĢırıqla- rmı və hüquqi statusunu müəyyən edən qanunlarm yaradılmasım tələb edirdi. Pul dövriyyəsinin xüsusi rolu emissiya təsisatı kimi çıxıĢ ed; mərkəzi bankın rolunun

qanunverici təsbitini ortaya qoymuĢdur. Onu əsas tapĢırığı isə pul vahidinin sabitliyinin təminatmdan

ibarətdir. T; sərrüffatm qurulmasmda xüsusi səylərin tələb olunduğu və müvafıq m; liyyə

təsisatlarmm olmadığı yerlərdə qanunvericilər onları kredit idarəl Ģəklində yaratmıĢ və bu idarələr

iĢgüzar fəalhğın müvafıq sahəsinin ms liyyələĢdirilməsini təmin etmiĢdir. Məsələn, daĢmmaz əmlak

bazarım inkiĢafı ipoteka banklarmm təĢkilinə gətirib çıxarmıĢdır və iqtisadiyys tın bu və ya digər

sahəsinin təĢəkkül tapması müxtəlif sənaye, tikint kənd təsərrüffatı, yüksək ticarət banklarınm təĢkili

ideyasım formala^ dırmıĢdır. Avropanm bəzi ölkələrində poçt bankları uğurlu fəaliyyət gc stərir.

Fransanm bank sistemində isə 1913-cü ilin Qanununa əsasə: «Dənizin qarĢılıqlı krediti» adlı kredit

idarəsi fəaliyyət göstərir. Alma niyada kooperativ banklar kifayət qədər uğurla inkiĢaf edir. Rusiyad;

isə XX əsrin əvvəllərindən ~ kiçik istehsalçıların iqtisadiyyatmı dəstək ləyən kiçik kredit idarələri

çalıĢır. Bir sıra ölkələrin bank sisteminiı strukturunda hissolunan yeri Ģəhər, komunal təsərrüffatın

iqtisadiyyatı na xidmət göstərən bələdiyyə (Ģəhər) bankları tutur. Bank qanunvericiliyini Ģərti olaraq üç mərtəbəyə bölməl mümkündür. Birinci mərtəbə iki blokdan ibarətdir: • mərkəzi (emissiya) bank haqqında qanunlar;

• kommersiya banklarının fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar.

Məsələn, Almaniyada mərkəzi bank kimi çıxıĢ edən Bundesbank

KitabYurdu.az 20

haqqmda Qanun ilə yanaĢı əmanət və ipoteka banklarmm fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar

qüvvədədir. Qanunlarm bu blokunu təsisat bloku adlandırmaq mümkündür. Çünki o ayrı-ayrı kredit

təsisatlarınm fəa- liyyətini tənzimləyir. Bank qanunlarmın ikinci bloku kommersiya banklarmm fəaliyyə- tini tənzimləyən müddəaları əhatə

edir. Bir qayda olaraq bu qanunlar bir neçə cürdür. Bu kredit, valyuta əməliyyatlarını, veksel

dövriyyəsini, banklarm iflası, ödəniĢlərin həyata keçirilməsi zamanı qaydaları tənzim- ləyən ayrı-ayrı

qanunlar ola bilər. Tarixə bank peĢələrinin xarakterini təyin edən xüsusi qanunlarm yaradılması

nümunələri yaxĢı məlumdur. Birinci mərtəbəun qanunlarmm birinci və ikinci bloklarım ümumi- likdə banklarm fəaliyyətini, eləcə

də onların ayrı-ayrı əməliyyatlarmm həyata keçirilməsini bilavasitə tənzimləyən qanunlar təĢkil edir. Paralel olaraq fəaliyyət göstərən təsisatlarm tənzimlənməsinə ai- diyyatı olan və bank fəaliyyətinə

toxunan qanunlar bank qanunvericiliyi sistemində ikinci mərtəbə kimi çıxıĢ edir. Məsələn birja,

səhmlar və qiy- mətli kağızlar, ipoteka, trastlar və trast əməliyyatları haqqmda qanunar bu qəbil

qanunlardan hesab olunur. Həmin qanunlarm ayrı-ayrı müddəaları bilavasitə banklara aid edilir. Bu qanunlara maliyyə-sənaye Ģirkətlərinin, investisiya fondlarmm fəaliyyətini tənzimləyən qanunları

da Ģamil etmək mümkündür. Üçiincü mərtəbədd ümumi qüvvəyə malik qanunlar yerləĢir. Xüsu- silə də onlara ölkənin əsas

qanunu olan konstitusiya, Mülki məcəllə, tə- sərrüffat hüququ Ģamil olunur. Bu qanunlarm

müddəaları bank üçün həlledici əhəmiyyətə malik olur, onun fəaliyyətinin ideologiyasmı, xalq

təsərrüffatmda kredit təsisatlarmm yerini müəyyən edir.

9. BANK QANUNVERİCİLİYİNİN ƏHƏMİYYƏTİ Bank fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar ilk növbədə banklarm fəa- liyyəti üçün vacibdir. Çünki onlar

qanunverici normaları, onların fəa- liyyət «dəhlizlərini», yol verilən və yol verilməyən əməliyyatlar

dairəsini, lisenziyalarm təqdim olunması qaydasmı, məsuliyyəti və nəzarəti təyin edir. Çünki bank

qanunları özü-özlüyündə iĢləmir, sadəcə olaraq iqtisadi və siyasi hadisələrə cavab reaksiyası olub,

daha ümumi xarakterli qanunlara istinad edir və bu zaman ümumilikdə qüvvədə olan sistemi nə-

zərə almaqla banklarm fəaliyyəti daha ardıcıl Ģəkil alır. Burada xüsusilə də mərkəzi (emissiya)

bankm fəaliyyətini tənzimləyən, digər banklarm, ilk növbədə kommersiya kredit təsisatlarmm

fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar ilə əlaqə saxlayan qanun daha vacibdir. Kommersiya bankları

mərkəzi bank haqqmda qanunun daha mükəmməl olmasında və onlarm subyektiv qərarları üçün

imkan yaratmamasmda maraqlıdırlar. Bank qanunları bankm müĢtəriləri iıçün az əhəmiyyət təĢkil etmir. Bu qanunlar pul sahəsində oyun

qaydalarmı təyin edir. Hüquqi və fiziki Ģəxslərin fəaliyyətinin iqtisadi nəticələri bank qanunlarmm nə

qədər mükəmməl olmasmdan asılı olur. Bir sıra halların nəzərə almması daha vacibdir. Məsələn

bankm müĢtərilər ilə münasibətləri bilavasitə, yəni vasitəçilərsiz baĢ verərək, pullara, kreditə, nağd

və ya qeyri-nağd formalarda hesablaĢmalara aid olub, bank uçotunun xüsusiyyətləri, ümumi- likdə

bank texnologiyası sayəsində daha səciyyəvi olur. Həmçinin unutmaq lazım deyildir ki, bank qanunvericiliyi siste- mində bank qanunlarmdan savayı

mərkəzi bankm müxtəlif növlü təli- matları, əsasnamələri, sərəncamları və izahatları mövcuddur.

MüĢtəri onları bilməli və məhz onları rəhbər tutmalıdır. MüĢtəri kommersiya bankınm tələblərinin

uydurma olmadığma, müəyyən qədər də olsa hüquqi cəhətdən əsaslandırıldığma əmin olmalıdır. Bank qanunvericiliyinin rolu bütün xalq təsərrüffatınm inkiĢafı üçün də əhəmiyyətlidir. Banklar

ehtiyatlarm istehsalatda yenidən bölüĢdürülməsində fəal iĢtirak edir, böyük pul kapitallarım toplayır,

cari əməliyyatlar və uzunmüddətli sərmayələr üçün əhəmiyyətli pul vəsait- ləri təqdim edirlər. Bununla da iqtisadi inkiĢaf templərini sürətləndirə və yubada bilərlər. Banklar

bütün ehtiyatlılığı ilə əmtəə mallarmın təkrar istehsalına, böhranlı vəziyyətin formalaĢmasına yardım

etməyə qadirdir- lər. Banklar da iflasa uğrayır. Onlarm iflasa uğrama imkanı isə həm tarixi təcrübə,

həm də müasir təcrübə ilə sübuta yetirilir. Həm kiçik, həm də iri banklar müflis ola bilər. Əgər kredit

ibarələrinin Ģəxsi pulları ilə deyil, «özgə pullar» ilə iĢlədiklərini nəzərə alsaq, o zaman bunun arzuo-

lunmaz sosial nəticələrə səbəb olacağı aydm göriinəcəkdir. Dövlət heç bir zaman banklarm iflasa

uğramasmmda maraqlı ola bilməz. Çünki müflüslik maliyyə yardımmın həcminin ixtisara düĢməsini,

iqtisadi döv- riyyənin yubanmasmı doğuraraq iqtisadi ritmdə öz mənfı təsirini göstə- rir. Təsərrüffat

sabitliyinin təminatı naminə dövlət hər zaman banklarm fəaliyyətinin nizama salınmasma can ataraq

KitabYurdu.az 21

onlarm maraqlarmı ümu- milikdə iqtisadiyyatm inkiĢafma tabe etməyə cəhd edir və sahə və regi-

onların dövlət inkiĢaf proqramlarmı maliyyələĢdirməyə qadir olan banklar birliyinin, yeni kredit

idarələrinin yaranmasma Ģərait yaradır. Dövlət hər zaman kapitallarm toplanmasmda, sənayenin,

ticarətin, sa- hibkarlığın canlandırılmasmda maraqlı olmuĢdur. Bu məsələdə banklara dövlət

tərəfindən birinci dərəcəli rol ayrılmıĢdır. Bank sektoruna ai- diyyatı olan qanunlar hüquqi

normalardan ibarət olmuĢdur. Bu hüquqi normalar bir tərəfdən bankın fəallığma yardım göstərir,

digər tərəfdən isə bankların dövlətin iqtisadi cəhətdən ümumi tənzimlənməsinə mane olan yerlərdə

fəaliyyətini saxlayır. Bu zaman dövlət bankların itaətkar və sərbəst, fəal və likvidlik qa- biliyyətli olmaları arasmdakı

tarazlığı qorumalı, bank fəaliyyətinin nizama sahnmasmı təmin etməli, lakin bununla kredit

təsisatları arasm- dakı normal rəqabəti mürəkkəbləĢdirməməlidir. Demək olar ki, dövlət bir çox

səbəblərə görə hər zaman banklar ilə «dostluq» etməyə can atsa da, həddən artıq müstəqil və sərbəst

olnıağa can atan banklarm «dərsini verməkdən» də çəkinmir. Təəssüflər olsun ki, bank qanunları hər

iki ha- la yol verir. Banklar qanuna riayət etməyə çalıĢırlar. Qanunu pozmaq onların maraqlarına cavab vermir. Çünki bu

nəinki əhəmiyyətli maliyyə cərimə- lərinə, əlavə vergiqoyuluĢlarına, eləcə də bank fəaliyyətinə dair

lisenziyalarm ləğvinə səbəb ola bilər. Bu baxımdan banklar auditorları iĢə götürürlər. Məhz

auditorlar gələcəkdə qanun pozuntularmdan qaçmaq üçün yol verilən səhvləri banklara göstərməyə

qadirdirlər. Qanun banklar üçün hər hansı bir maneə yaratdıqda, banklar bu maneələri qanuni yol

ilə dəf etməyə çalıĢırlar. Bu oyun davam edir. ġübhəsiz olaraq biz pul və maddi ehtiyatlarm qarətinə səbəb olan bank qanunvericiliyinin bilavasitə,

Ģüurlu Ģəkildə pozulması probleminə toxunmuruq. Bank qanunvericiliyi müxtəlif suybektlərin - banklarm və onlarm müĢtərilərinin, həmçinin dövlətin

maraqlarınm müəyyən konsensusunu dəstəkləyir. Bank qanunvericiliyi dünya təcriibəsi

mövqeyindən müəyyən sabitliyi ilə fərqlənsə də, bu və ya digər səbəblərin təsiri altında

dəyiĢilməlidir.

10.MÜASİR BANK FƏALİYYƏTİNİN QANUN VERİCİ ƏSASLARI Bankın fəaliyyəti onun tərəfındən yerinə yetirilən əməliyyatlardan və müəyyən xassələrə malik olan,

həmçinin təqdim olunan xidmətlərdən təĢəkkül tapır. 1)Bank pul-kredit təsisatu olub, əməliyyatları həyata keçirir və xidmətləri əsas etibarilə pul Ģəklində

göstərir.

2)Bu əməliyyatlar və xidmətlər kommersiya xarakteri daĢıyır. Bank iĢinin yerinə yetirilməsinə görə

müəyyən mükafat alır (kredit faizi, komissiyalar, digər birbaĢa və dolayı ödəniĢlər Ģəklində).

3)Bankm əməliyyatları və xidmətləri könüllü əsaslar ilə həyata keçirilir. Bank və müĢtərilər Ģəxsi

maraqlardan irəli gələrək bir-birini seçirlər. MüĢtəri istənilən bankda hesab açmaq hüququna

malikdir. La- kin bu bankın ona digər xidmətlər göstərmək, o cümlədən də kredit tə- qdim etmək

niyyətində olduğu demək deyildir.

4)Əməliyyatları və xidmətləri bank, əlavə və qeyri-bank əmə- liyyatlarma və xidmətlərinə bölmək

mümkündür.

Əməliyyatlarm bank və qeyri-bank əməliyyatlarma bölünməsinin əsasmı bankın mahiyyətinin, onun

xüsusi maliyyə təsisatlarından fərqi- nin dərk olunması təĢkil edir. Bu maliyyə təsisatları Azərbaycan

bank qanunvericiliyində bank olmayan kredit təĢkilatları adlanır. Artıq qeyd olunduğu kimi bankm xüsusiyyəti qanunvericiliyə müvafiq olaraq xalis bank

əməliyyatları adlanan və bankın mahiyyətin- dən irəli gələn üç əməliyyatların yerinə yetirilməsindən

ibarət olur: • depozit;

• kredit;

• hesablaşma.

Lakin bu bank statusunu almaq üçün bu və ya digər hüquqi Ģəxsin bu əməliyyatlardan birini yerinə

yetirməsinin kifayət etdiyi deıııək deyildir. Qanuna müvafiq olaraq hər üç əməliyyatı eyni zamanda

yerinə yetirən idarə bank hesab olunur. Daha bir vəziyyət vacibdir. O, bu və ya digər bank

əməliyyatım yerinə yetirməyə dair hüququn almması ilə əlaqədardır. Bu məsələnin həllinə bir neçə

yanaĢma üsulu mövcud ola bilər:

KitabYurdu.az 22

❖ qanun, məsələn istənilən hüquqi Ģəxsə kredit fəaliyyəti ilə

məĢğul olmağı qadağan edir; • qanun bank əməliyyatları ilə məĢğul olmağı arzulayan hüquqi Ģəxsi müvafiq dövlət

lisenziyasmı almağa məcbur edir - bu halda qanun seçimli Ģəkildə qüvvədə olur və lisenziya

müvafiq maddi Ģərtlərə və peĢə vərdiĢlərinə malik olan Ģəxsə verilir;

• Azərbaycan bank qanunvericiliyində digər hüquqi Ģəxslər üçün bank əməliyyatlarınm yerinə

yetirilməsinə dair qadağa yoxdur və bununla əlaqədar olaraq bu əməliyyatların yalnız bankın

inhisarı olduğu hesab edilir. Ölkə qanunvericiliyi bank əməliyyatlarmdan biri ilə məĢğul

olmağı arzulayan kredit təĢkilatım Milli Bankdan müvafiq lisenziyam almağa məcbur edir və

Milli Banka müvafiq hesabatı təqdim etməyi tələb edir. Bu hesabat isə bank tərəfmdən

yoxlanıhr.

5. Banklar tərəfindən yerinə yetirilən və göstərilən xidmətləri bank məhsulu adlandırmaq lazımdır.

Bu məhsul xassələrinə müvafiq olaraq istehsalat xarakteri daĢıyır. Ġndi isə, depozit əməliyyatlarına, yəni pul vəsaitlərinin bankda yerləĢdirilməsinə nəzər salaq. Banklar

tərəfmdən yerinə yetirilən depozit əməliyyatları böyük iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Bank pulları

əmanət Ģəklində toplayaraq onlara hərəkət impulsu verir. «ĠĢləməyən» və əhalinin əlində olan pullar

bankda «iĢləməyə» baĢlayır. Bank bu pulları özündə saxlamır, o pulları yenidən paylayır, onları

qaytarılmaq Ģərtilə əlavə ödəniĢlərə ehtiyacı olan digər subyektlərə təqdim edir və bununla da bu

vəsaitləri əlavə «enerji» ehtiyatları hesab edir. Hesabdakı vəsaitlərin akkumulyasiyası, səfərbər

edilməsi kiçik məbləğləri iri kapitalda cəmləməyə kömək edir və onların köməyi ilə cəmiyyətdə

əlavə gəlir yaranır. Hesablaşma əməliyyatları da istehsalat xarakterinə malik olur. He- sablaĢma əməliyyatları qanun

mövqeyindən - müĢtərinin vəsaitlərinin sadalanması və vəsaitlərin onun hesabma köçürülməsi

deməkdir. Qanun heç kimə banklar vasitəsilə hesablaĢma əməliyyatlarım həyata keçirməyi qadağan

etmir. Əgər müĢtərinin hesabı bloklanmamıĢdırsa, o zaman müĢtəri və bank ödəniĢləri həyata

keçirmək hiiququna malikdir. Hər kəs bankda hesab aça bilər. Lakin bu hamıda alınmır, çünki

bankda hər zaman onlarla səbəb tapılır və bu səbəblərə əsasən müĢtəri bu bank vasi- təsilə

hesablaĢma əməliyyatlarımn həyata keçirilməsinə maraqlı olmaya- caqdır. Bank hər zaman bu və ya

digər müĢtərini, onun nüfuzunu, müĢtərinin köməyi ilə qazanmaq imkanmı və bununla əlaqədar əlavə

texniki iĢi qiymətləndirir. Təsadüfi deyildir ki, bu sonda məlum ixtisas- laĢmaya gətirib çıxarır:

Banklardan hansısa yalnız iri müĢtərilər ilə iĢləy- ir, hansısa balaca müĢtərilər ilə fəaliyyətdə olur və

bu zaman heç də az mənfəət əldə etmir. Qanun bankları müvafiq ödəniĢ sənədinin almmasından sonrakı əməliyyat günündən gec olmayaraq hesablaĢma əməliyyatlarmı həyata keçirməyə məcbur edir.

ÖdəniĢlərin vaxtlı-vaxtmda və ya yanlıĢ qaydada həyata keçirilməsi zamanı Milli Bankm

yenidənmaliyyələĢdirilmə də- rəcəsi üzrə bu vəsaitlərin məbləğinə dair faizlər ödənilir. Bank ödəniĢlərdə vasitəçi olub, ödəniĢləri müĢtərilərin göstəriĢləri- nə əsasən yerinə yetirərək

təsərrüffat sövdələĢmələrinin və istehsalat və dövriyyə proseselərinin tamamlanmasmı sürtləndirir.

Banklar hesablar üzrə köçürnıələri nağdsız yolla yerinə yetirərək nağd pullara qənaət olunmasma

yardım göstərir, onlarm istehsalma, daĢmmasma və qo- runmasına dair məsrəfləri ixtisara salır. Kredit dməliyyatları klassik bank əməliyyatlarıdır. Çox təəssüflər olsun ki, bu əməliyyatlar da

əvvəlki əməliyyatlar kimi ənənəvi əmə- liyyatlar formasmda çıxıĢ edərək sonuncu hüquqi Ģərhi

almamıĢdırlar. Sözsüz olaraq bu cür zərurət mövcuddur, çünki əmanətləri, borc- ları, zəmanətləri, zaminliyi kredit

əməliyyatlarma Ģamil edirlər. Borc və kreditləĢmə - müxtəlif əməliyyatlardır. Çünki bank müxtə- lif rollarda çıxıĢ edir: o borc

zamanı borc alan, kredit zamam isə kredit verən olur. Hər iki halda bank əks tərəf olaraq müxtəlif

məqsəd və tap- Ģırıqlara malik olur, onlarm əldə olunması və həlli üçün müxtəlif vasitə- lərdən

istifadə edir. Zamanət və zaminliyi də kreditləĢməyə aid etmək cəhdləri həddən artıq problem doğurur.

Zəmanətlər və havadarhq (kreditləĢmə kimi zə- manətlər də) öhdəlikdən ibarət olur - müəyyən

subyekt ödəməyi öhdə- sinə götürür. Lakin zəmanət kimi havadarlıq də nəinki kreditləĢmə, elə- cə də

ticarət əməliyyatları da əlaqədardır. Deməli, zəmanətlər və hava- darlıq ilə bağlı miinasibətlər

səciyyəvi kreditlər olmur. ĠĢ burasmdadır ki, nəinki burada, həm də kredit sövdələĢməsində və

KitabYurdu.az 23

ticarətdə biz iĢti- rakçılarm fərqli tipi ilə iĢ görməli oluruq. Zamin üçüncü Ģəxs kimi ya borclu

Ģəxslər, ya da öhdəlikdlərini kreditor qarĢısmda yerinə yetirməyə qadir olmayan alıcı ilə iĢ aparır.

Kredit zamanı bir qayda olaraq borc alan Ģəxsdə əlavə «zəmanət» - girov Ģəklində xiisusi təminat

olur. Ġqtisadi nöqteyi-nəzərdən zəmanətçi də zamin verən Ģəxs kimi heç nəyi vermir. Borc alan Ģəxs və

ödəyici onlara zəmanətlərin təqdim olunması anmda ondan real dəyər almır və o baĢqasma görə də

ödəniĢi həyata keçirəcəyinə zəmanət verir. 1984 cü il tarixli fransız Bank qanu- nundan alınan

ifadəyə uyğun olaraq zamin kreditora (satıcıya) ödəniĢi həyata keçirməyə söz verir. Kredit zamanı

söhbət məhdud dəyərin kredit alan Ģəxsin sərəncamma real Ģəkildə ötürülməsindən gedir. Zəmanətdə kredit sövdələĢməsi «məqamı» əksini tapır. Əgər zamin borc alan Ģəxsə görə ödəniĢi

həyata keçirərsə və borc alan Ģəxsin ona bu məbləği qaytaracağma ümid edərsə bu hal məhz o zaman

meydana çıxır. ÖdəniĢ aktı və ödəniĢin məbləğinin qaytarılacağma ümid məhz özünə

məxsus kreditləĢməni xatırladan təzahürdür. Kredit əməliyyatları depozit və hesablaĢma əməliyyatları kimi böyük istehsalat qüvvəsinə

malikdirlər. Kredit nəinki pul məbləği kimi, həm də kapital kimi də dövriyyə edir. Bu kreditin

təbiətinə görə kredit əməliyyatmın kreditdan istifadə etməsini nəzərdə tutması deməkdir. Bu

əməliyyatlar qaçılmaz Ģəkildə borc alan Ģəxsin təsərrüffatmda kreditora əksər hallarda güzəĢt olunan

yeni dəyərin, gəlirin yarannıasma səbəb olmalıdırlar. Kredit əməliyyatları məhsulun istehsalı və

dövriyyəsinin fasiləsizliyinə və sürtlənməsinə yardım edir. Müasir bankın fəaliyyəti sadalanan ənənəvi əməliyyatlar ilə məh- dudlaĢmır. Bank digər

əməliyyatları da yerinə yetirir. Onlara aĢağıdakı- ları Ģamil etmək mümkündür: • müştərilərin kassa xidməti;

• pul vəsaitlərinin, veksellərin, ödəniş və hesablaşma sənədlərinin inkassasiyası;

• əmanətlərə cəlb olunma və qiymətli metallann yerləşdirilməsi;

• xarici valyutanın alqısı və satışı (nağd və ya nağdsız formada);

• bank zəmanətlərinin verihnəsi.

Bu beĢ əməliyyat depozit, hesablaĢma və kredit əməliyyatları ilə yanaĢı bank əməliyyatları statusu

almıĢdır. Onları qanuna müvafiq olaraq yalmz banklar yerinə yetirə bilər. Qeyri-bank kredit təĢkilatları növbəti hüquqlara malikdir: • klirinq hesablaşmalarını həyatcı keçirməyə;

• pul vəsaitlərinin inkassasiyası ilə məşğul olmağa;

• valyuta mübadiləsi iızrə əməliyyatları yerirıə yetirməyə;

• müştərilərin pul vəsaitlərini idarə etməyə.

Artıq qeyd olunduğu kimi bank əməliyyatlanm yerinə yetirmək üçün müvafiq lisenziyaya malik

olmaq lazımdır. Qeyri-qanuni lisenziya- sız fəaliyyətə görə «gizli piratlara» qarĢı maliyyə cərimələri

tətbiq olunur, onun üçün qeyri-qanuni əməliyyat ilə məĢğul olan təĢkilatm ləğvinə qədər sanksiyalar

qanuna daxil edilir. Banklara qiymətli kağızlarm yerləĢdirilməsi, imzalanması, alıĢı, sa- tıĢı, qeydiyyatı və qorunması ilə

məĢğul olnıağa icazə verilir. Lakin bu əməliyyatlar növbəti sövdələĢmələr kimi bank statusuna malik

olmurlar: 1.öhdəliklərin pul Ģəklində yerinə yetirilməsini nəzərdə tutan zaminliyin üçüncü Ģəxsə görə

verilməsi;

2.üçüncü Ģəxsdən öhdəliklərin pul Ģəklində yerinə yetirilməsini tə- ləb etmək hüququnun əldə

olunması;

3.fiziki və hüquqi Ģəxslər ilə bağlanan müqaviləyə əsasən pul və- saitlərinin və digər əmlakın etibarlı

Ģəkildə idarə olunması;

4.qiymətli metallar və daĢ-qaĢla əməliyyatların həyata keçirilmə-

si; 5.xüsusi otaqlarm və ya sənədlərin və dəyərli əĢyalarm qorunması üçün bu otaqlarda yerləĢən

seyflərin fiziki və hüquqi Ģəxslərə icarəyə ve- rilməsi;

6.lizinq əməliyyatları;

7.məsləhətlərin verilməsi və infornıasiya xidmətlərinin göstərilməsi.

Bu əməliyyatlar və sövdələĢmələr bankm icazəli Ģəkildə məĢğul olduğu əlavə fəaliyyət növləridir. Qanun banklarm məĢğul ola bilmədikləri fəaliyyət növlərini də təyin edir. Onlara istehsalat, ticarət

və sığorta fəaliyyəti də aid edilir. Bu cür qadağa bir sıra ölkələrin qanunvericiliyi iıçün səciyyəvidir.

KitabYurdu.az 24

Banklar üçün istehsalat, ticarət və sığorta fəaliyyəti ilə məĢğul olmalarma qadağanm tətbiq edilməsi

haqqmda məsələ heç bir Ģübhə doğurmur. Belə çıxır ki. bazarm bütün iĢtirakçıları praktiki olaraq

bütün bank əməliyyatları ilə məĢğul ola bilər (bunun üçiın liseııziyaya malik ola bilər). Bu zamaıı

bank əməliyyatları yalnız banklarm inhisarı deyildir. Onlar ilə sənayeçilər, tacirlər və sığortaçılar

məĢğul ola bilər. Bu bazarın tamhiiquqlu subyektləri kimi çıxıĢ edən banklarm diskriminasiyası

deyildirmi? TəĢəkkül tapnuĢ vəziyyət banklarm əhəmiyyətli maliyyə imkanlarma malik olaraq

«qeyri-bank» fəaliyyətinin miıvafiq növünü inhisarlaĢdırmaları, mallarm və xidmətlərin bu və ya

digər sektorunda sağlam rəqabətə zərər vurmaları ilə ələqadərdır. Təcrübə nə kimi «reseptlər» təqdim edir? 1.Ġlk növbədə bankları digər təĢkilatlar ilə bərabərləĢdirmək la- zımdır. Onlar təĢkilatlara bank

fəaliyyəti ilə məĢğul olmağı qadağan edərək, yəni bank əməliyyatlarmı yalnız bankm inhisarma

çevirərək eyııi hüquqa malik olurlar. Son iyirmi il ərzində bank məhsulunu təklif edən subyektlərin

bazarda meydana çıxması bank bazarım ciddi Ģəkildə təc- hiz edərək banklarm gəlirinin əhəmiyyətli

Ģəkildə ixtisara düĢməsinə gə- tirib çıxarmıĢdır. Banklar «günəĢ altında yer axtarmağa», yəni bu Ģəra-

itdə yaĢamaq yollarmı axtaıınağa məcburdurlar. Əlbəttə, banklar digər subyektlərə bank

əməliyyatlarmı həyata keçirməyi qadağan etməklə yeni enerji mənbəyi aĢkar etmiĢ olurlar. Lakin

qarĢı tərəf bunanla çətin razılaĢa bilər. Bu cür qanunu qəbul etmək mümkün olsa da, o yerinə

yentiriləcəkmi? Subyektləri əvvəlki mövqelərə qaytarmaq qeyri-real hesab olunur. Sərbəst pul

vasitələrinə malik təĢkilatlara pul ssuadalarım verməyin qadağan edilməsi də onların kommersiya

maraqlarmm təhqir olunmasma - müsbət tərəflərə malik olan rəqabətli mübarizənin qarĢısı- nm

ahnmasma səbəb olacaqdır.

2.Banklara istehsalat, ticarət və sığorta fəaliyyəti ilə məĢğul ol- mağa icazə verilməsi. Bu ciır

vəziyyətdə nəyin baĢ verəcəyini, bankın necə bir təĢkilat olacağını, yəni bu halda bankm sözün əsl

mənasmda bank olub-olmayacağım təsəvvür etmək çox çətindir.

3. Banklara məhdud həddlərdə qeyri-bank əməliyyatları ilə məĢğ- ul olmaq imkanı verilməsi. Bəzi

ölkələrdə bu yol ilə müsbət nailiyyətlər əldə edilmiĢdir. Məsələn, Fransada turizm xidməti sahəsində

sığorta Ģir- kətləri ilə razılıq əldə olunmuĢdur. Bank qununu bankların tamhüquqlu sığortaçı kimi

fəaliyyət göstərməsi hüququnu təsbit edir. Bunun üçün banklar turist agentlikləri ilə əməkdaĢlığa və

turistlərin sığortalanması- na dair icazəni almalıdır. Qanun həmçinin banka səyahətlər iiçün malla-

rın istehsalmı subsidiya etmək və onun agentlərinə artıq istehsal olun- muĢ malları satmaq və

səyahətsevərlərə xidmətlər göstərmək imkanı verir. ġübhəsiz olaraq sahibkarlıq fəaliyyətinin bu

növlərinə dair icazəni almıĢ bank, bank fəaliyyətini nizamlayan ümumi tələblərə tabe olmaqda

davam edir. Daha vacib bir Ģərt. Qanunvericilər bu cür əlavə qeyri-bank fəaliyyətinə dair iki

məhdudiyyəti nəzərə alır. Birincisi, banklar mallarm və xidmətlərin bazarmda mövcud olan müvafiq

sahədə sağlam rəqabətə zərər vurmamalıdırlar. Bununla əlaqədar olaraq onlar rəqabət haqqında hamı

tərəfmdən qəbul olunmuĢ qanunvericiliyə bütünlüklə tabe olurlar. Ġkincisi, əlavə qeyri-bank

fəaliyyəti xarakterinə görə məhz əsas fəaliyyə- tin əlavə, ciddi məhdud hissəsi olaraq qalmalıdırlar

(Fransada fəaliyyət göstərən bank fəaliyyətinin nizamlanması Komitəsi bankların məqbul əlavə

fəaliyyətinin 10% həddini müəyyən etmiĢdir). Müasir banklarm fəaliyyəti nəinki əlavə qeyri-bank əməliyyatları ilə məĢğul olmamaqdan və

qadağan olunmasından asılı olaraq fərqlə- nir, eləcə də onların qiymətli kağızlar bazarmda hansı

dərəcədə fəaliyyət göstərməsindən, müəssisələrin kapitalmda iĢtirak etməyə icazə verilib-

verilməməsindən asılı olaraq fərqlənir. «Banklar haqqmda qanunda» ilk növbədə bankm qiymətli

kağızlar bazarmm tamhüquqlu iĢtirakçısı ol- masından - xüsusi səhmləri buraxmaq, satmaq hüququna

malik olmasmdan bəhs edilir. O, artıq qeyd olunduğu kimi bütün bunlar ilə yanaĢı bu qiymətli

kağızların yerləĢdirilməsini, imzalanmasmı, satıĢmı, qey- diyyatmı və qorunmasmı həyata keçirə

bilər. Lakin misal üçün valyuta əməliyyatlarmm həyata keçirilməsi üçün o müvafiq lisenziya

almalıdır. Bir sıra ölkələrin qanunvericiliyinə əsasən (məsələn, indiyə kimi ABġ -da) banklara qiymətli kağızlar

ilə müəyyən əməliyyatlar aparmaq qadağan olunur. Bu cür qadağa 30-cu illərin böhranma cavab

reaksiyası idi. Məhz 30 - cu illərdə banklarm müflisliyi onlar tərəfindən riskli əmə- liyyatlarm həyata

keçirilməsi nəticəsində müəssisələrin iflasa uğramasmı və iqtisadi böhranı gücləndirmiĢdir. Bir sıra ölkələrin qanunvericiləri bankın müəssisənin sahibkarlıq fəaliyyətində iĢtirakmm nizama

salmması məsələsində də onlarm əsas fondlarında iĢtirak rejimi vasitəsilə yekdillik nümayiĢ

etdirmirlər.

KitabYurdu.az 25

YanaĢma üsulları müxtəlif ola bilər: tam qadağadan təmamilə ica- zəyə kimi. Əgər misal üçün ABġ -

da müəssisələrin kapitalmda, onlarm direktorlar Ģurasmm iĢində iĢtirak qadağan olunursa, o zaman

Alma- niyada bu qadağan olunmur. Fransada ilk olaraq cüzi məhdudiyyətlər kommersiya bankları üçün həyata keçirilmiĢ, əmanət

bankları isə kapitalm yalnız 20% istifadə etmiĢdir. Nəticədə bu qadağa çox səmərəli olmuĢdur:

birincisi, 20% hədd əmanətçilərin təhlükəsizliyinə zəmanət verməmiĢdir və bu əmanət banklarmm

əsas tapĢırığı hesab olunur; ikincisi, əmanət bankları müəs- sisələrin fəaliyyətində daha fəal iĢtirak

etməyi arzaluyaraq kommersiya bankınm fəaliyyətinə nəzarət hüququnu əldə etməklə bunu edə

bilərlər. Bunu nəzərə alan fransız Bank qanunu bunları müəyyən etmiĢdir: 1)bankın iĢtirak payı sərmayə qoyulan müəssisələrin əsas fondla- rının 15%-dən çox ola bilməz;

2)bütün iĢtirakçılarm investisiyalarmm ümumi məbləği müəssisə- lərin əsas fondlarmm 60%-dən çox

olmamalıdır;

3)sərmayə qoyulan müəssisədə hər bir sərmayəçi üçün pay 10%- dən artıq olmamalıdır (belə hesab

olunur ki, 20% iĢtirak paymdan baĢ- layaraq əsas fondlarda investor ümumilikdə müəssisənin

iqtisadiyyatma hiss olunan təsir göstərə bilər).

11. KREDİT TƏŞKİLATLARININ MALİYYƏ BAXIMINDAN SAGLAMLAŞDIRILMASI Nəzarət orqanlarının problemli kommersiya bankları ilə iş prinsipləri və əsas anlayışlar. Maliyyə çətinlikləri duyan banklar bütün ölkələrdə siyasi quruluĢ- dan, maliyyə sistemindən və

iqtisadi inkiĢaf səviyyəsindən asılı olmayaraq bank nəzarəti orqanları üçün problemlərin daimi

mənbəyi olur. Bu- na görə də, bank nəzarəti orqanları problemli banklarm daha geniĢ yayılmasma

mane olan və Milli qanunvericilik tərəfindən həyata keçiri- lən tədbirləri iĢləyib-hazırlayır və yerinə

yetirirlər. Maliyyə baxımından qeyri-sabit kredit təĢkilatlarma növbəti hallar ılə ĢərtləĢdirilən ümumi

problemlər xasdır: • aktivlərin pis keyfiyyəti ilə;

• bir qayda olaraq bu cür təşkilatların fəaliyyətinin real vəziyyətinə adekvat olan yüksək

əməliyyat məsrəfləri ilə; • bu və ya digər səbəbdən hesabatlarda əksini tapmayan gizli itki- lər ilə.

Aktivlərin qeyri-kafi keyfıyyəti əksər hallarda kreditlərin borc alan Ģəxslərin müxtəlif

kateqoriyalarma təqdimatma dair əməliyyatlarm həd- dən artıq, aqressiv artınıı və müxtəlif

mərhələlərdə problemli borcun aĢ-kar olıınması üçün stimııllarm yoxluğu, vəziyyətin yaxĢılaĢmasma

yönə- lən tədbirlərin qəbulunun uzun sürməsi ilə əlaqədar olur. Kredit riskinin bir coğrafi regionda və ya müəyyən sahə sektorunda konsentrasiyası aktivlərin

keyfiyyətinin azaldılmasmm daha bir sə- bəbidir. Regionda və ya sahədə vahid qrup təĢkil edən

riskin konkret Ģirkətlərdə konsetrasiyasınm nəticəsi məbləği vaxtmda qaytarmamağın səbəbi, bankda

problemin yaranması amili ola bilər. Bu cür vəziyyətin yaranma səbəblərindən biri də - kredit

siyasətində və daxili təlimatla- rmda təsbit olunan tələblərin və prosedurlarm kredit təĢkilatmm me-

necmenti tərəfindən riayət olunmaması, daxili nəzarət və audit xidmətlə- rinin qeyri-effektiv

fəaliyyətidir. İdarəetmə fəaliyyətində qiisurlar maliyyə hesabatmm müvafiq böl- mələrində (gəlirlər və itkilər

haqqmda hesabat) gəlirlərin deyil, qayta- rılmayan borclarm əks tapmasına, balansda isə Ģübhəli

kreditlərin vaxtı uzadılmıĢ kreditlərin qeydiyyatı hesablarmda göstərilməməsinə səbəb olur. Bu cür

«idarəetmə metodları» korporativ mədəniyyətin səviyyəsi- nin azalması, hesabatda yanlıĢ faktlarm

əks olunması, maliyyə vəziyyəti haqqmda məlumatlarm gizlədilməsi, spekulyativ əməliyyatlarm

təĢviqi ilə müĢayət olunur. Adı çəkilən səbəblər kredit təĢkilatmm maliyyə sabitliyi səviyyəsi- nin əhəmiyyətli Ģəkildə

azalmasma gətirib çıxarır və nəzarət orqanlarını konkret vəziyyəti və bank qanunvericiliyi

normalarmı nəzərə almaqla adekvat ölçülər götürməyə sövq edir. Lakin bu mülkiyyətçilərin və me-

necmentin kredit təĢkilatmm maliyyə durumunun pisləĢməsini passiv Ģəkildə müĢahidə etməli

olduqları demək deyildir. Əksinə onlar kredit təĢkilatım böhrandan çıxarmaq ilə bağlı müvafiq

tədbirləri həyata ke- çirməyə borcludurlar. Problemli bank - likvidlik qabiliyyəti və tədiyyə qabiliyyəti real təh- liikə qarşısında olaıı və

fəaliyyəti uğursuzluqla nəticələnən bankdır.

KitabYurdu.az 26

Bu baxımdan maliyyə baxımmdan qeyri-sabit və problemli bank- ları fərqləndirmək lazımdır. Maliyyə baxımından qeyri-sabit bank - likvidlik qabiliyyəti və tə- diyyə qabiliyyəti potensial Ģəkildə

zəif olan, fəaliyyətində yaranan pro- blemləri müvəqqəti xarakter daĢıyan və müvafiq Ģəfa

tədbirlərinin kö- məyi ilə aradan qaldırılan bankdır. Maliyyə baxımmdan qeyri-sabit bank xarici

ədəbiyyatda zəifbank adlanır. BaĢqa sözlə desək, banklar maliyyə durumunun sabitliyi dərəcəsinə görə fərqlənirlər və bununla

əlaqədar olaraq onları likvidlik qabiliyyəti və tədiyyə qabiliyyəti üçün potensial və real təhlükələri

nəzərə almaqla qruplara bölürlər. Problemli bankm «statusu» adətən maliyyə baxımm- dan qeyri-

sabitliyinin səbəbləri fundamental xarakter daĢıyan kredit təĢkilatlarına təqdim olunur. Bank nəzarəti orqanlannın vəzifələri maliyyə baxımmdan qeyri- sabit banklarm onlarm inkiĢafınm

erkən mərhələsində aĢkar olunmasmdan, preventiv və ya Ģəfa tədbirlərinin qəbul olunması üçün

müvafıq Ģəraitin təminatmdan, eləcə də preventiv xarakterli tədbirlər adekvat tə- sirə malik

olmadıqda problemlərin həlli strategiyasmm iĢlənib hazır- lanmasmdan ibarətdir. Tədbirlərin vaxtlı-

vaxtmda qəbul olunması nəza- rət orqanına maliyyə baxımından sağalma və ya ləğv olunma ilə

əlaqə- dar məsrəfbri əhəmiyyətli Ģəkildə ixtisara salmağa icazə verir. Bununla əlaqədar olaraq bank nəzarəti orqanları problemli banklar ilə fəaliyyətdə növbəti rəhbər

prinsipləri tətbiq etməlidirlər. Operativlik. Müvafıq tədbirlərin həyata keçirilməsində yubanma halları mövcud problemləri

dərinləĢdirə bilər, onlarm həlli ilə bağlı məs- rəfləri artıra bilər və onları daha irimiqyaslı və sistemli

problemlərə çevi- rə bilər. Səmərəli məsrəflər. Bank nəzarəti orqanları məqsədlərə nail ol- mağa yönəldilən alternativ

fəaliyyətin seçimi zamanı daha cüzi məsrəflər meyarım rəhbər tutmalıdırlar. Çeviklik. Bank nəzarəti orqanları konkret Ģəraiti nəzərə almaqla öhdələrində olan vəsaitləri və rəhbər

səlahiyyətləri tətbiq etməklə kifayət qədər çevik hərəkət etməlidirlər. Ardıcıllıq. Bank nəzarəti orqanlarmm fəaliyyəti rəqabət mühitinin deformasiyasma gətirib

çıxarmamalıdır. Bu orqanlar iri və kiçik, özəl və dövlət banklarına qarĢı münasibətdə eyni yanaĢma

üsulunu tətbiq etməlidirlər. Mənəvi riskin qeydiyyatı. Bank nəzarəti orqanlarınm tədbirləri ma- liyyə baxımmdan qeyri-sabit

bankların menecmenti və mülkiyyətçiləri üçün stimul yaratmamalıdırlar. Səhmləri saxlayan Ģəxslər

(mülkiyyətçi- lər) məsrəflərin ödənilməsi üçün müavinat almamalıdırlar. Əks təqdirdə bu digər kredit

təĢkilatlarmm ehtiyatlı tədbirləri həyata keçirmək səylə- rini azaldar, problemlərin meydana çıxması

zamanı onlar tərəfindən yardım almacağma dair ümidi təĢviq edə bilər. Eyni zamanda nəzarət

orqanlarmm fəaliyyəti problemli bankın əməkdaĢlarmm maraqlarınm müdafiəsinə yardım

etməməlidir. Beydcqotun yazdığı kimi, «mövcud pis banka istənilən yardım - gələcəkdə yaxĢı bankm

meydana çıxmasınm qarĢısmm almmasma dair gözənilməz üsuldur». Şəffaflıq və əməkdaşlıq. Bank tərəfmdən təqdim olunan qeyri- adekvat və ya düzəliĢə uğramayan

infornıasiya onunla qarĢılıqlı müna- sibətlərdə olan hər bir iĢtirakçı üçün qeyri-müəyyənliyi artırır.

Bu ciır informasiya bank nəzarəti orqanlarmı yanlıĢ istiqamətə yönləndirə bilər və bu cür bankm

problemlərinin həllinə dair məsrəfləri artıra bilər. Pro- blemli bank və bank nəzarəti orqanları vahid

məqsədlərə malik olmalı- dırlar: onlar tərəfindən həyata keçirilən müĢtərək fəaliyyətə aidiyyatı olan Ģəffaflıq və informasiya mübadiləsi. Ġnformasiyanm maraqlı Ģəxslə- rin daha geniĢ dairəsi üçün

açıqlanması (və yaxud açıqlanmaması) haq- qında qərar - konkret vəziyyəti nəzərə almaqla həyata

keçiriləcək ən çə- tin qərardır. Qərarm qəbul olunması zamanı rəhbər tutulan əsas müla- hizə -

informasiyamn bu cür açıqlanmasmm zəif bankm problemlərinin həlli və sistemli sabitliyin

qorunması sahəsində bank nəzarəti orqanları- nm məqsədlərinə nail olmalarma yardım edib-

etməməsindən ibarətdir. Bank böhranmm Dünya bankınm ekspert mütəxəssisləri tərəfın- dən tədqiqatı nəticələrinə əsasən bir

çox ölkələrdə tənzimlənmə və nəza- rət prosesində yaranan çatıĢmamazlıqlar böhranm inkiĢafmm

əsas sə- bəblərindən biri olmuĢdur (cədvəl 1.3). Cədvəl 1.3 Bank böhranlan amilləri.

Bank böhranı amili* %**

Tənzimlənmə və nəzarət pro- sesində

çatıĢmamazlıqlar 90

KitabYurdu.az 27

Banklarm menecmentində

çatıĢmamazlıqlar 69

Ticarət Ģərtlərinin pisləĢməsi 69

Iqtisadi tənəzzül 55

Siyasi müdaxilə 40

Spekulyativ köpük» 24

Fırıldaqçılıq 21

Dövlət müəssisələrinin kreditləĢdirilməsi 21

Kapital axıııı 7

Məhkəmə sisteminin çatıĢmamazlıq ları 7

Əmənatəçilər tərəfindən depozitlərin

banklardan fəal Ģəkildə çıxarılması 7

Mənbə: Caprio G.Cr, Klingebiel D. Bank Ġncolvency: Bad Luck, Bad Policy, or Bad Banking( 1996.) • Son 15 il ərzində bank böhranlarım qeydə alan 29 ölkədə ekpert mütəxəssislərin müsahibələri

və təqdim olunan rəsnıi hesabatlar əsasm- da. • Müayinə olunmuĢ ölkələrin payı və həmin ölkələrin bank böhranmm inkiĢafmda bu amilin

oynadığı əsas rol. Nəticələri. Problemli banklar ilə fəaliyyət müddətində müflislik haqqmda məsələnin kardinal siirətdə

həlli zamanı yarana bilən nəticələri nəzərə almaq lazımdır. Tarixə iri banklarm problemlərinə qarĢı

xüsusi yanaĢma üsulunun tətbiqi kimi digər daha ciddi səbəblər də məlumdur. Çünki iri banklar daha

irimiqyaslı banklararası əlaqələrə malik olub, bazarm iĢtirakçılarma daha geniĢ xidmətlər dairəsini

Milli sərhəddlərdən kənarda da təqdim edir, iri bankm müflisliyi və ya yoxsulluğu isə ciddi

problemlər yaradır və daha əhəmiyyətli xarici nəticələrə malik ola bilər. Lakin potensial sistemli

problemlər nəinki iri banklarm problemləri ilə əlaqədar olaraq yaranır. Bu problemlər həm də

məsələn, kiçik bank bazarın konkret seqmentində xüsusi mövqe tut- duqda bir neçə kiçik banklarm

müvəqqəti müflisliyi zamanı meydana ;ıxır. Bütün bunlar ilə yanaĢı əgər iqtisadi bazis kifayət qədər

möhkəm- dirsə, o zaman iri bankm müflisliyi sistemli problemlərə səbəb olmaya da bilər. Bank

sistemlərinin təkamülü potensial sistemli problemlərin həllinin mərkəzi bank tərəfindən son

intansiyada kreditor funksiyasmın yerinə yetirilməsi vasitəsilə baĢ verdiyini təsdiq edir. Eyni

zamanda qeyd etmək lazımdır ki, heç bir bank kifayət qədər əsasların varlığı zamanı radikal yenidən

təĢkil prosesindən imunitetə malik olmamalıdır. Maliyyə baxımmdan qeyri-sabit banklar və ya zəif bank sistemi ilə iĢ taktikası və strategiyasmm

təyin olunması zamanı maliyyə baxımm- dan sağalmanm mahiyyətini və yerini də düzgün anlamaq

xüsusilə vacibdir. Məhz maliyyə baxımmdan sağalmanm xarakteristikası üçün iqtisadi

ədəbiyyatda və təcrübədə daha çox «sağlamlaşdırma» və «sağlam- IaĢdırılma» anlayıĢlarmdan

istifadə olunur. Ölkəmizdə banklarm maliyyə sağlamlaĢdırılması «Banklar haq- qında Azərbaycan Respublikasmm

qanunu»na müvafıq qaydada (vııı əsil) yerinə yetirilir. Belə ki, qanuna əsasən, bank aktivlərində əhəmiyyətli xüsusi çəkiyə malik olması, böyük sayda

əmanət hesablarına xidmət göstərməsi və banklararası hesablaĢmalarda mühüm paya malik olması ilə

əlaqədar maliyyə sabitliyinin pozulması banklararası ödəmələrdə sistem xarakterli böhrana,

əmanətçilərin pul vəsaitlərinin kütləvi surətdə :tirilməsinə və bank sisteminə etimada ciddi təhlükə

yaradılmasma səbəb ola biləcək ödəmə qabiliyyətini itirmiĢ və ya itirmək təhlükəsi olan bank

barəsində dövlət vəsaitləri cəlb etməklə maliyyə sağlamlaĢdırılması tədbirləri həyata keçirilə bilər. Qanunda həmçinin deyilir ki, bankm maliyyə sağlamlaĢdırılması sahəsində tədbirlər planmı Milli

Bank hazırlayır. Planda bankm idarə olunmasmda və ya cari fəaliyyətində mövcud çatıĢmazlıqlar

göstərilməklə, onlarm aradan qaldırılması üçün tələb olunan təshih tədbirləri, habelə bu tədbirlərin

həyata keçirilməsinin qrafiki müəyyən olunur. Planda, həmçinin bir və ya bir neçə əməliyyat

KitabYurdu.az 28

nəticəsində bankm aktivlərinin və öhdəliklərinin baĢqa banka keçirilməsi imkanlarmm mövcudluğu

və bankın səhmdarlarımn dəyəri itirilmiĢ səhmlərinin dövlət vəsaiti hesabına bərpasma yol verilməməsi üçün tədbirlər göstərilir. Planda Azərbaycan Respublikasmda büdcə siyasətini həyata keçirən müvafıq icra hakimiyyəti orqanı

ilə razılaĢdırılmıĢ qaydadc bankm maliyyə sağlamlaĢdırılması üçün zəruri olan dövlət vəsaitinir

məbləği miiəyyən olunur. Bankın maliyyə sağlamlaĢdırılması haqqında Milli Bankıı Azərbaycan Respublikasmm büdcə

siyasətini həyata keçirən müvafic icra hakimiyyəti orqam ilə razılaĢdırılmıĢ birgə təklifi müvafiq qəra

qəbul edilməsi üçün Azərbaycan Respublikasmm müvafiq icr hakimiyyəti orqanma təqdim edilir.

Azərbaycan Respublikasım: müvafiq icra hakimiyyəti orqanı təklifə müsbət baxdıqda bankı maliyyə

sağlamlaĢdırılması haqqmda qərar qəbul edir və müvafı tədbirlər planını təsdiq edir. Bankın maliyyə

sağlamlaĢdırılma! tədbirləri Milli Bankm təyin etdiyi müvəqqəti inzibatçı tərəfindən təsdi edilmiĢ

plan əsasmda həyata keçirilir. Maliyyə sağlamlaĢdırılma prosesində olan bankm aktivlərinin

qorunması və öhdəliklərinin icra məqsədilə Milli Bankm müraciəti əsasmda bankın maliyj

sağlamlaĢdırılması üzrə tədbirlər planma uyğun olaraq məhkəmə: • Bankın aktivlərinin və öhdəliklərinin tam və ya bir hissəsin; dövlət tərəfindən yaradılan və/və

ya kapitallaĢdırılan banl köçürülməsi;

• bankın məcmu kapitalmm itirildiyi halda səhmdarlarm səhml üzərində mülkiyyət

hüquqlarmm tam və ya qismən itirilməsi;

• bankın nizamnamə kapitalmm artırılması və Milli Bankm tək etdiyi Ģərtlərlə səhmlərin

buraxılması haqqmda qərar qəbul edə bilər.

Bankm aktivlərinin və öhdəliklərinin baĢqa banka köçürülm: bankm və ya onun hər hansı bir

idarəetmə orqanmm razıhğmı təl etmir. Öhdəliklərin köçürülməsi barədə bildiriĢ kütləvi informasi

vasitələrində dərc olunduğu günün ertəsi günü qüvvəyə min Azərbaycan Respublikasınm müvafiq

icra hakimiyyəti orqam plar həyata keçirilməsi dövründə bankm maliyyə sağlamlaĢdırılması ü;

tədbirlərin gözlənilən nəticə vermədiyi barədə Milli Bankm Azərbaycan Respublikasmm büdcə

siyasətini həyata keçirən müva icra hakimiyyəti orqanmm birgə vəsatətini aldıqda, bankm malb

sağlamlaĢdırılması tədbirlərinə xitam verilməsi haqqında qərar qəl edə bilər. Xarici iqtisadi ədəbiyyatda «təkrar kapitallaşdırma» və «sağlamlaşdırma» anlayıĢları (latınca

sanatio sözündən götürülərək tərcüməd müalicə, Ģəfa tapma deməkdir) bir qayda olaraq bir-biri ilə

qarĢılıqlı Səkildə əlaqədardırlar1. Bankın yenidən kapitallaşdmlması bankın kifayət qədər kapitalını nəzarət orqanı tərəfindən

miiəyyən olunmuş səviyyəyə çatdırmaq deməkdir və bu da böhrandan sonra ona qarĢı ifadə olunan

etimadı yenidən bərpa etməyə icazə verir. ġübhəsiz olaraq, bu cür etimadm bərpa olunması üçün

yenidən kapitallaĢdırma kifayət qədər sürətlə həyata keçirilməlidir. Bank sisteminin elementi kimi çıxıĢ edən banka qarĢı münasibətdə sanksiya bankın işiniıı

yaxşdaşdmlması pvosesi adlanır və zəruri hallarda onun təkrar təĢkili əsasmda kapitalm strukturunun

dəyiĢilməsini və ya bank səhmlərinə dair mülkiyyət hüququnun qeyri-effektiv mülkiyyətçi- lərdən

effektiv mülkiyyətçilərə keçməsini də buraya Ģamil etmək mümkündür. Lakin bütün bunlara

baxmayaraq bir sağlamlaĢdırmanı təkrar kapitallaĢdırma olmadan həyata keçirmək mümkün deyildir.

Tə- krar kapitallaĢdırma isə sağlamlaĢdırmamn məqsədi olmalıdır. Müflisliyə yol verən kredit təĢkilatmm əvvəlki mülkiyyətçiləri və rəhbərləri bankm idarə

olunmasmda yalnız o halda tətbiq olunur ki, onlar kapitalm təminatmda Ģəxsən iĢtirak etməyi də

daxil etməklə maliyyə sağlamlaĢdırılmasma, gəlirliyin bərpa olunmasma dair tədbirlərin daha ətraflı

və əsaslı siyahısmı təqdim etməyə qadirdir. ġübhəsiz olaraq əgər gəlir gətirən fəaliyyətin bərpa

olunmasma dair tədbirlər planı real, menecment isə aktiv fəaliyyətdən kənarlaĢdırılmazsa, o zaman

yeni investorlar fəaliyyətə əlavə vəsaitləri qoymaq marağmda olmayacaqlar. Ba- zarm paymın

geniĢləndirilməsində və ya bu bankda olan səciyyəvi təc- rübədə maraqlı olan digər banklar da

investorlar kimi çıxıĢ edə bilər. Bunun üçün onlar problemli bankın kapital payını əldə etməli və ya

hətta otıunla birləşməlidirlər. Sanksiya bankda iĢ prosesinin prudensial tədbirlərin, xüsusilə də kapitalm məbləğinə və kifayət

miqdarda olmasma qarĢı irəli sürülən tə- ləbləri yerinə yetirməyə icazə verən səviyyəyə kimi

yaxĢılaĢdırılmasma yönəlmiĢdir. Bu məqsədlə bankm daxilən təĢkili prosesində bütün ça-

tıĢmamazlıqlarm aradan qaldırılması, əvvəlki rəhbərdliyin sıxıĢdırılması və ya kənarlaĢdınlması,

KitabYurdu.az 29

kreditlərin nəzərdən keçirilməsi və tutulması qaydasmm yaxĢılaĢdırılması, pulsuz kreditlərin

siyahıdan silinməsi, informasiya-idarəetmə sistemlərinin təkmilləĢdirilməsi, gəlir gətirməyən və ya

ixtisaslaĢdırılmıĢ bölmələrdən imtina, həddən artıq bahalı sərmayə- lərdən imtina, əməkdaĢlarm

sayınm ixtisara salmması nəzərdə tutulur. Konkret bankm sağlamlaĢdırılması ilə bağlı sxematik

idaretmə fəaliyyəti

növbəti ardıcıllıq ilə təqdim oluna bilər: Yeni rəhbərlik →→ Yeni iş metodları →→Likvidlik və tədiyyə qabiliyyətinin bərpa olunması →→

Məsrəfləvin ixtisava salınması →→Maliyyə sabitliyinin bərpa olunması. Yenidən kapitallaĢdırma və sanasiya planları artıq yeni rəhbərlik altmda banklar tərəfindən iĢlənib

hazırlanmalıdır. Bank nəzarəti orqam meyarlarm məzmunu və əsaslanma dərəcəsi üzrə əvvəlcədən

müəyyən olunan meyarlara istinad edərək təqdim olunan planlarm keyfiyyətini qiymətləndirir. Əgər

bankm sağlamlaşdırılması və təkrarək kapitallaşdı- rılması mümkün deyildirsə, o zaman bankda

bank əməliyyatlarmm həya- ta keçirilməsinə dair lisenziyanı geri ahr və o ləğv olunmaya məruz

qalır. Bankların ləğv olunması, onlarm aktivlərinin müsahibə yolu ilə sa- tılması və onlarm

reallaĢmasmdan əldə olunan vəsaitlərin əmanətçiləri də daxil etməklə kreditorlar arasmda paylanması

prosesi məhkəmə tərə- fındən təyin olunan müstəqil peĢəkar - likvidatorlar tərəfindən yerinə

yetirilməlidir. Bir çox tədqiqatçılar1 kreditorlarm və əmanətçilərin maraqlarına zərər vuran bankm mülkiyyətçiləri

və menecerlərinin maraqlarmm toq- quĢması riskinin mövcudluğunu nəzərə alaraq nəzarət orqanmm,

eləcə də səhmdarlarm və bank rəhbərliyinin onun ləğvində likvidasiya komissiyasmm üzvləri

qismində iĢtirak etmələrinin düzgün olmadığmı hesab edirlər.

12. PROBLEMLİ BANKLARIN İDENTİFİKASİYASI Dünyada erkən mərhələdə maliyyə baxımından qeyri-sabit bankla- vın aşkav olunması nəzarət

orqanlarmm əsas vəzifəsidir. Çox təəssüflər olsun ki, xarici təcrübənin Ģahidlik etdiyi kimi potensial

olaraq zəif banklarm identifikasiyası daha çətin həll olunan tapĢırıqlar sırasma Ģa- mil olunur. Lakin

bank nəzarəti orqanları bu cür məqsədə müəyyən də- rəcədə nail olmağa icazə verən vasitələrin

toplumunu iĢləyib hazırlamıĢ- dırlar. ġübhəsiz olaraq, zəif banklarm vaxtlı-vaxtmda aĢkar olunmasma dair tədbirlərin effektivliyi bir çox

hallarda müxtəlif mənbələrdən daxil olan informasiyadan asılı olur.

İnformasiya mənbələrini ənənəvi olaraq iki qrupa: - xarici

- daxili qruplara bölmək mümkündür (cədvəl 1.4.). Cədvəl 1.4. Zəif bankların identifıkasiyası iiçiin istifadə olunan informasiya mənbələri.

Daxili mənbələr Xarici mənbəiər

Kredit təĢkilatlarmm ~aliyyə hesabatı Makroiqtisadi vəziyyət, maliyyə

bazarlarmm vəziyyəti

Nəzarət orqanı tərəfmdən is- tifadə

olunan reytinqli qiymətlən- dirmə

sistemləri

Müstəqil agentliklərin reytinqli

qiymətləri

Kredit təĢkilatınm maliyyə əziyyətinin

monitorinqinin nəti- cələri Bank menecmenti ilə əlaqələr

Yerlərdə bankların ; oxlanmalarmm

nəticələri Xarici auditorlarm flkri

KitabYurdu.az 30

Kredit təĢkilatlarmm kura- t ^rlarmdan

daxil olan informasiya Daxili nəzarət xidmətlərindən və bank

auditindən daxil olan informasiya

Bank nəzarəti orqanları bu cür iĢin yerinə yetirilməsi zamanı ilk növbədə kredit təĢkilatmdan daxil

olan maliyyə informasiyasırıa istinad edirlər. Bu maliyyə informasiyası maliyyə əmsalının müəyyən

toplumu əsasında işlənib hazırlanır və qiymətləndirilir. Bu indikatorlar bankm ma- liyyə durumunun

təhlili və qiymətləndirilməsi üçün bazanı formalaĢdı- nr. Bu cür təhlil: 1)ayrıca bankm maliyyə indikatorlarmm analoji bank qruplarmm indikatorları ilə müqayisəsini;

2)indikatorların davranıĢlarmda ənənələrin öyrənilməsini nəzərdə tutur.

Bu vasitələr potensial nöqsanlara malikdir və bu nöqsanlar növbə- ti hallar ilə ĢərtləĢdirilir: 1. təhlilin əsaslandmlması dərəcəsi ilə ĢərtləĢdirilir. Çünki onun nə- ticələri alınan informasiyanm

keyfiyyətindən asılı olur. Bu çatıĢmamaz- lığın aradan qaldırılması üçün bir çox bank nəzarəti

orqanları informa- siyanın dəqiqliyi predmeti ilə bağlı məlumatları sərbəst Ģəkildə smaqdan

keçirirlər;

2.tahlilin statikliyi ilə şərtləşdirilir. Çünki istifadə olunan əmsallaJ bankın vəziyyətini tarixi

retrospektivdə konkret zamanda xarakterizJ edirlər; 3.informasiyanın yubadılması ilə ĢərtləĢdirilir. Çünki iqtisadi fəal-l lığm indikatorları müəyyən

temp ilə iĢgüzar dövrdən geri qalırlar;

4.pərakəndəlik ilə ĢərtləĢdirilir. Çünki maliyyə indikatorları key-l fıyyətli aspektlərin

qiymətləndirilməsindən, məsələn korporativ idarə-l etmədən, menecmentin risk dərəcəsindən təcrid

olunmuĢ Ģəkildə istifadəl etməlidirlər. Göstərilən nöqsanlar nəzarət orqanları tərəfmdən kredit təĢkilatı-l nm fəaliyyətində mövcud olan

problemlər haqqında erkən xəbərdarlıq sistemlərinin tətbiqi yolu ilə aradan qaldırılır. Bu cür

sistemlərin əsasınıl müflislik ehtimalmı və ya maliyyə çətinliklərinin yaranmasım təyin et-l məyə

icazə verən real qiymətləndirməyə və ölçiiyə məruz qalan maliyyJ indikatorlarma əsaslanan statistik

modellər təĢkil edir. Bəzi ölkələrdə bul cür modellərə qarĢı alternativ variant kimi gələcək potensial

itkiləri pro-l qnozlaĢdırmaqla gələcəkdə yarana biləcək müflisliyi aĢkar etnıəyə icazəl verən erkən

xəbərdarlıq sistemləri tətbiq olunur. Lakin bu yanaĢmal üsulları da nöqsanlara malikdir. Xüsusilə də

onlar kredit təĢkilatındal idarəetnıənin keyfıyyəti haqqmda informasiyanı, daxili nəzarət sistemi-l nin

effektivliyini və risklərin idarəetmə təcrübəsini nəzərə almır, eləcə dəl xarici mühit amillərinin və

konkret bankm problemlərinin təsirini öl- çməyə imkan vermir. Bütün bunlara baxmayaraq, problemli vəziyyətlərin erkən diaqno- stikası sistemlərinin tətbiqi yaxĢı

perpektivlərə malikdir. Bir çox inkiĢaf etmiĢ ölkələrdə bank nəzarəti orqanları qiymətlən- dirilən bankın maliyyə durumu

haqqmda ümumi təsəvvür almaq imkam verən reytinqlər sistemindən istifadə edirlər1. Bu cür

sistemlərin qurulu- Ģunun müəyyən səciyyəvi xüsusiyyətlərinə baxmayaraq onlara ümumi cəhətlər

xasdır və bu cəhətlər onu təĢkil edən kapital, aktivlərin key- fiyyəti, idarəetmə, gəlir, likvidlik

qabiliyyəti, bazar və əməliyyat riskinə qarĢı həssaslıq kimi eyni komponentlərin tətbiqi ilə əlaqədar

olur. Kredit təĢkilatlarmın strukturlaĢdırılmıĢ və hərtərəfli konstruksiya kimi çıxıĢ etməsi kredit

təĢkilatlarmm maliyyə baxımmdan sabitliyinin qiymətləndirilməsinə dair reytinq sisteminin əsas

üstünüyüdür. Burada daimi Ģəkildə təhlilə məruz qalan keyfiyyət və kəmiyyət informasiyası toplamr

və bu da bank nəzarətinə diqqəti müəyyən olunan meyarlardan kənara çıxma hallarına yönəltməyə

icazə verir.

Daha çox riskə məruz qalan fəaliyyət sahəsini aĢkar etməyə icazə verən idarəetma və daxili nəzarət

sistemlərinin keyfiyyətinin qiymətləndi- rilməsinə əsaslanan yanaĢma üsulu yeni olub, özünü

doğruldur. Bir çox banklar bu cür yanaĢma üsulunun üstünlüyünü etiraf edərək onu daxili

auditorların iĢində istifadə üçün tətbiq etmiĢdirlər. Adı çəkilən mənbələrdən alman kredit təĢkilatınm maliyyə sabitliyi haqqmda informasiyaya malik

olan nəzarət orqanı daimi monitorinqi həyata keçirməlidir. Çünki maliyyə durumunun dəyiĢilməsinin

sistematik olaraq müĢahidə olunması neqativ ənənələri identifıkasiya etməyə və onlarm aradan

qaldırılması ilə bağlı tədbirlər həyata keçirməyə icazə verir.

KitabYurdu.az 31

Sözsüz olaraq maliyyə hesabatı ilə aparılan iĢ, onun təhlili, qiymət- ləndirilməsi və interpretasiyası

problenılərin əlamətlərinin identifıkasiy- asında lazımi yeri tutur. Lakin bu informasiya kredit

təĢkilatlarınm menecmenti ilə daimi əlaqə nəticəsində alınan əlavə məlumatlarm hesabına daha da

geniĢlənə bilər. Bank nəzarəti orqanları ilə bank menecmenti arasmdakı əlaqələr rəsmi olmamalı və

yalnız ali rəhbərlik tərəfmdən məhdudlaĢdırılmalıdır. Bəzi qiymətlərə əsasən bank menecmenti,

direktorlar Ģurası ilə dialoq və Ģəxsi əlaqələr effektiv bank nəzarətinin vacib tərkib hissələridir.

Ölkəmizdə bu cərəyan kuratorlar institutunun tətbi- qi ilə əlaqədar olaraq yeni inkiĢaf mərhələsinə

qədəm qoymuĢdur.

13.KREDİT TƏŞKİLA TLARININ YENİDƏN TƏŞKİLİ Bank sahəsiııdə yenidən təşkilproseslərinin inkişafının səhəbləri. An- layışın məzmunu və yenidən

təşkilin növləri. Bazar iqtisadiyyatı Ģəraitində kredit təĢkilathrmm fəaliyyəti riskin yüksək səviyyəsi

ilə əlaqədar olur. Bu da bazar konyukturunun daimi tərəddüdləri, maliyyə xidmətləri ba- zarında

bank sektorunun mövqeyinin zəifləməsi və bank əməliyyatları- nın azalan gəliri ilə nəticələnə bilər.

Bu isə öz növbəsində menecmentdən yüksək peĢəkarlıq, strategiya və taktikanm dəqiqləĢdirilməsini,

təĢkilatı davranıĢm dəyiĢdirilməsini tələb edir. Hətta nisbətən sabit iqtisadiyyat zamam da bəzi

banklar fəaliyyətini davam etdirdiyi halda, nıaliyyə ba- xımmdan sağlamlaĢdırılmaya və ya yenidən

təĢkilə dair xüsusi tədbirlə- nn həyata keçirilməsinə ehtiyac duyur. Kommersiya banklarmı fəaliyyətin yenidən təĢkilinə sövq edəıı nisbətən az əhəmiyyətli digər

səbəbləri də ayırd etmək mümkündür. Bu . Qr səbəblərə iqtisadiyyatm qloballaĢdırılmasım, bütün

dünyada nəzarət orqanlarınm kredit institutlarmm kapital bazasma və onun kafıliyinin

qiymətləndirilməsinə qarĢı irəli sürdükləri tələblərin kəskinləĢməsini, menecmenti rəqabətdə

üstünlüyü əldə etməyə yönələn aqressiv siyasəti həyata keçirməyə sövq edən mülkiyyətçilərin

ambisiyalı niyyətlərini Ģamil etmək mümkündür. Bu və digər səbəblər yenidən təĢkil ilə əlaqədar

proseslərin inkiĢafına impuls verir. QloballaĢma dövründə miqyasma görə bir çox ölkələri əhatə edən misilsiz birlik və sərfıyyat dalğası

müĢahidə olunur. 1996 - 2001 ci illər- də inkiĢaf etmiĢ sənaye ölkələrində («onlar qrupu») 34 147

sövdələĢmə qeydiyyata alınmıĢdır və bu da əvvəlki beĢillikdə onlarm saymdan 1,7 dəfə çox

olmuĢdur. SövdələĢmələrin ümumi məbləği demək olar ki, 6 dəfə artmıĢdır1. Fəaliyyətin daha intensiv Ģəkildə konsolidasiyası, dəqiq desək möhkəmləndirilməsi, birləĢməsi

maliyyə sektorunda baĢ verir və bu zaman kredit - maliyyə idarələrinin iĢtirakı ilə birliyin və

sərfıyyatm miqyasları (sövdələĢmələrin bazar dəyəri 1 milyard dollardan artıqdır) ümumi ənənələri

ilə müqayisədə sürətli templə artır. Fəaliyyət miqyasının genişlənməsi hesabına bank tərəfindən əldə olunan sinergiya effekti müsbət və

mənfi tərəflərinə malikdir. Sinergetik effektin dörd əsas məııbəyini ayırd edirlər: 1)idarəetmə, istehsal və ya bölgü prosesində miqyas effekti;

2)maliyyə baxımmdan qənaət (gəlirin qiymətinə qarĢı daha yüksək münasibət, borca xidmətin daha

aĢağı səviyyəli itkiləri və yaxud daha yüksək səviyyəli vəsaitləri cəlb etmək qabiliyyəti);

3)idarəetmə prosesinin effektivliyində fərq (bir Ģirkət tərəfindən nisbətən cüzi effektli idarəetmə);

4)bazarda artmaqda olan rəqabət qabiliyyəti.

BirləĢmə və ya sərfiyyat Ģəklində olan yenidən təĢkil prosesində sinergiya effektinin əldə olunması

qəti deyildir. ĠnkiĢaf etmiĢ ölkələrdə bu problem ilə bağlı həyata keçirilən 70 sayda tədqiqatdan çoxu

bankların fəaliyyət miqyaslarmm geniĢlənməsi zamanı bankda itkilərin daima azalması faktı

haqqında məsələyə birmənalı cavab verməmiĢdirlər. Eyni zamanda aparılan tədqiqatlarda sinergiya

effektinin yalnız balansda valyutanm müəyyən səviyyəyə qədər artımı zamanı əldə olunduğu

müĢahidə edilmiĢdir. Məsələn, iri və kiçik banklar fəaliyyətinin geniĢ- lənməsi zamanı məsrəflərin

artırımı problemi ilə qarĢılaĢdıqları halda əksinə orta banklar daha sərfəli mövqeyə maik ola bilərlər2. Bank sahəsində birləşmə və sərfiyyatm məcburi səbəblərindən biri də kapitalın kifayət qədər

olmasına qarşı irəli sürülən tələblərin yerinə yetirilməsi ilə bağlı nəzarət orqanmm tələblərinin daha

da kəskin Ģəkil almasıdır.

Beynəlxalq təcrübədə və ölkəmizdə də bank bazarında birləĢmə və ya sərfiyyat Ģəklində törədilən

sövdələĢmələr həm rəqabətə, həm də on- ların hüquqi baxımdan təsdiqi sahəsində məcburi qaydada

tənzimlən- məyə məruz qalır. Bütün dünyada baĢ verən inteqrasiya proseslərini müəyyən Ģəkildə təsnif etmək mümkündür.

KitabYurdu.az 32

Adətən, birləşmənin dörd qrupunu ayırd edirlər: 1.üfiqi;

2.şaquli;

3.birmənşəli;

4.konqlamerat.

Üfiqi birhşmə bir sahədə fəaliyyət göstərən və hətta bir-biri ilə rəqabət aparan təĢkilatlarm

birləĢməsini nəzərdə tutur. BirləĢmənin bu cür növü fəaliyyətin planlaĢdırılması və məqbul

nəticələrin proqnozlaĢdırılması üçün sadə olur. Çünki bu «qohum» aktivlərin və istehsalm təĢkilinin

oxĢar modellərinin birləĢməsini nəzərdə tutur. Məhz üfüqi struktur zamanı əməliyyat itkilərinin

azalmasınm maksimal effektinə nail olmaq mümkündür. Şaqııli birləşmə - bir istehsal prosesinin qarıĢıq pillərində fəaliyyət göstərən təĢkilatlarm

birləĢməsidir. Məsələn polad istehsalçısı tərəfindən dəmir və ya kömür emal edən Ģirkətin timsalmda

tədarükçülərdən birinin mənimsənilməsi Ģaquli birləĢmənin predmetidir. Bu cür birləĢmə halları ilk

növbədə vahid strukturun çərçivələri daxilində tranzaksiyalarm effektivliyinin artımma səbəb olur.

Adətən onlar ixracat prosesinə yönəlir və bunun sayəsində sabit gəlir mənbəyinə malik güclü rəqabət

qabiliyyətli istehsalçıları ətraflarmda birləĢdirirlər. Birmənşəli birləşmə - eyni məhsulu istehsal etməyən (üfüqi birləĢmələrdə olduğu kimi) və istehsalçı

- tədarükçü münasibətlərində olmayan (Ģaquli birləĢməər zamanı) qohum təĢkilatları əlaqələndirir. Konqlamerat birləşmə - təĢkilatm təmamilə bir-biri ilə əlaqədar olmayan sahələrdən təĢəkkül

tapmasım nəzərdə tutur. Bu cür xoldinqlər bir qayda olaraq daha çevik, asanlıqla dəyiĢən struktura

malik olub, sərbəst vəsaitləri menecment üçün maraqlı layihələrə qoyan investisiya fondları kimi

çıxıĢ edirlər. Ölkə iqtisadiyyatınm bank sektorunda yenidən təĢkil prosesinə ümumdünyəvi ənənələrləə yanaĢı bəzi

spesefik xüsusiyyətlər də xasdır.

14 BANKLARIN LƏĞV OLUNMASI Kreditorlarm tələblərini yerinə yetirməyə qadir olmayan kredit təĢkilatı bir qayda olaraq ləğv

olunmaya məruz qalır. Ldğv olunma dedikdə, hilquq və vəzifələrirı digər hüquqi və ya fiziki şəxslərə ötüriilmədən hüquqi

şəxsin fəaliyyətinin dayandırılması başa düşülür. Qanunvericiliyə müvafiq olaraq bank onun mülkiyyətçilərinin, eləcə də məhkəmənin qərarma əsasən

ləğv oluna bilər. Ensiklopedik nəĢrlərdə müflislik - imkansızlıq, müvəffəqiy- yətsizlik, fəlakət kimi Ģərh olunur. Mülki

hüquq normalarına müvafiq olaraq isə müflislik - talan, tədiyyə qabiliyyətsizliyinin rəsmi baxımdan

tanmması (məhkəmə yolu ilə) kimi izah edilir. Qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq kredit təĢkilatınm imkansızlığı (müflisliyi) altmda

onun arbitraj məhkəməsi tərəfindən qəbul olunan pul öhdəlikləri üzrə kreditorların tələblərini təmin

etməməsi və (və ya) məcburi ödəniĢlərin ödənilməsi ilə bağlı vəzifəni icra etmək baĢa düĢülür.

Göründüyü kimi imkansızlıq (müfislik) məhkəmə qərarı ilə müəyyən olunmalıdır. Arbitraj məhkəməsinə kredit təĢkilatmm bankrot kimi tanmması haqqmda bəyanat ilə müraciət

etmək hüququna: • kredit təĢkilatı; • bank əmanəti müqaviləsi və (və ya) bank hesabınm müqaviləsi üzrə kredit təĢkilatına qarĢı

tələblər irəli sürmək hüququna malik fıziki Ģəxsləri də daxil etməklə konkurs kreditorları;

• səlahiyyətli orqanlar;

• kredit təĢkilatmm kreditoru olmayan Milli Bank malik olur.

KitabYurdu.az 33

İstifadə olunan ədəbiyyatlar

1.Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı Azərbaycan respublikasının Qanunu

Bakı 1996

2.”Azərbaybaycan respublikasında banklar və bank fəaliyyəti haqqında

azərbaycan Respublikasının Qanunu” Bakı 1996

3. “Auditor xidməti haqqinda Azərbaycan Respublikasının Qanunu” Bakı 1994

4.” Qiymətli kağızlar haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu” Bakı 1998

5. “ Lizinq xidməti haqqında Azərbaycan Respublikasının q Qanunu” Bakı 1994

6. S.Məmmədov “Bank iĢi” Bakı 1997

7. M.M,Bağırov “Banklar və bank əməliyyatları” Bakı 2003

8. ġ.Ə.Abdullayev, N.N.Xudiyev “Kommersiya banklarında kredit resusrlarının

təĢkili və kredit risklərinin sığortalanması” Bakı 2000

9.RĢMĢRzayevin redaktəsilə “Pul, kredit və banklar” Bakı 2000

10.ġ.Ə Abdullayev “Kommersiya banklarının əməliyyatları” Bakı 2004

11. ġ.Ə.Abdullayev, R.V. Əəsgərova “Bank iĢi” Bakı 2009

12. ġ.Ə. Abdullayev “Bankların resusrları və onların idarə olunması sistemləri

13.Z.F. Məmmədov “Bank iĢi və elektron bankçılıq” Bakı 2003

14.A.F. Kərimov, A. Babayev “Qiymətli kağızlar bazarı” Bakı 2003

15.A.M. Abbasov “qiymətli kağızlar və onlarla əməliyyatlar” Bakı 2007

KitabYurdu.az 34

16. Sadiqov E.M “ Azərbaycan qiymətli kağızlar bazarı və onun inkiĢaf

prespektivləri” Sankt Peterpurq 2003

17.R.V.Əsgərova “ Pul, kredit və banklar” Bakı 2007

18.V.V.Rlatonov, Tomas Berrell, Maykl Xiqqins “ Bank iĢi strateji rəhbərlik”

konsalt bankir 2001

KitabYurdu.az 35

MÖVZU 2.KOMMERStYA BANKLARININ LİKVİDLİYİ VƏ ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİ

PLAN

1.BANKIN ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN İDARƏ OLUNMASININ NƏZƏRİ METODOLOJİ

ƏSASLARI

2.KOMMERSİYA BANKININ LİKVİDLİK VƏ ÖDƏMƏ QABİLLİYƏTİNİ TƏYİN EDƏN

AMİLLƏR

3.AZƏRBAYCANDA KOMMERSİYA BANKLARININ LİKVİDLİYİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ ÜSULLARI

4.KOMMERSİYA BANKLARININ ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

İLƏ BAĞLI XARİCİ ÖLKƏLƏRİN TƏCRÜBƏSİ

1. BANKIN ÖDƏMƏ QABĠLĠYYƏTĠNĠNĠDARƏ OLUNMASININ NƏZƏRĠ-

METODOLOJĠ ƏSASLARI Likvidlik (latın sözü - liguidity) termini sözün hərfı mənasında re- allaşmanın, maddi dəyərlərin pul

vəsaitlərinə çevrilməsinin tezliyi, asan- lığı deməkdir. Anlayışm yaranması tarixini XIX əsrin sonlarına

şamil etsələr də, iqtisadiçılar bu məsələyə dair marağı daha tez ifadə etməyə başlamışdılar və bu məhz

bank kontekstində xatırlanmışdır. Belə ki, A.Smit sabit bankı «...daima bir tərəfdən sızan, lakin eyni

zamanda digər tərəfdən suyun daxil olduğu hovuza bənzədir. Məhz bu səbəbdən hovuzda su xüsusi

qayğı və sayə göstərilmədən eyni səviyyədə qalır». Bu metaforik tərif olub, sözsüz olaraq müasir

şərhlərdən uzaq olsa da, problemin mahiyyətini əks etdirir. Etibarlı bank daima bank ehtiyatları ilə bu

ehtiyatlarm istifadəsi arasmda müəyyən uyğunluğu qoruyub saxla- malıdır. Rusiya iqtisadi ədəbiyyatında ödəmə qabiliyyəti haqqmda xatır- latmalar XIX əsrin ikinci yarısmdan

başlayaraq müəyyən yer tutmuş və «likvident» termini isə XX əsrin əvvəllərində dövlət orqanlarınm fəa-

liyyətinin təsiri zamanı bank aspektində istifadə olunmuşdur. Sovet dövründə elm və təcrübə ödəmə anayışını müstəsna olaraq istehsalatm kapitalist üsulu ilə

eyniləşdirir və onu ayrılmaz şəkildə böh- ran sarsmtıları, müflislik haqqmda təsəvvürlər ilə

əlaqələndirirdi. Bu isə planlı və tənzimlənən sosialist iqtisadiyyatmda mümkün deyildi. «Ödə- mə, pula

çevrilə bilmə qabiliyyəti kapitalist ölkələrində müəssisələrin. şirkətlərin və ya bankarın aktivlərinin

əlaqəsi ilə müəyyən olunan, müəs- sisələrin öhdəliklərini və onlara qarşı irəli sürülən qanuni tələbləri

vaxtmda, fasiləsiz şəkildə ödəmək ilə bağlı faktiki imkanı təmin edir». Beləliklə, pula çevrilə bilmə, ödəmə anlayışı, dəqiq desək likvidlik müstəsna olaraq təsərrüffat

subyektlərinin aktivlərinin keyfıyyət xarak- teristikasma, reallaşma qabiliyyətinə şamil olunurdu. Müasir iqtisadi ədəbiyyatda «ödəmə, likvidlik, pula çevrilmə qabi- liyyəti» termini geniş tətbiq spektrinə

malik olub, iqtisadiyyatm tamami- lə müxtəlif obyektlərini xarakterizə edir. O, verilən tərifdən savayı

həm iqtisadi həyatm konkret obyektlərinə (əmtəə, qiymətli kağız), həm də Milli iqtisadiyyatm

subyektlərinə (müəssisə, bazar) aidiyyatı olan digər anlayışlar ilə birlikdə, eləcə də iqtisadi subyektlərin

fəaliyyət göstəricilə- rinin təyin olunması üçün (müəssisə balansı, bank balansı) istifadə olunur. Buna

görə də, sonuncu instansiyada həqiqətə i'ımid etmədən yuxa- rıda qeyd olunan anlayışlardan bəzilərinin şərhini təklif etmək istərdik. Ödəmə, likvidlik, pula çevrilmə qabiliyyəti maliyyə kateqoriyası kimi - əvvəllər sərf olunmuş dəyəri

vaxtı-vaxtmda qaytarmaq qabiliyyə- tidir. Ödəmə qabiliyyətinin üç əsas xassəsini ayırd etmək mümkündür: • müddət,

• dəyər,

• risk.

Vaxt, zaman ödəmə qabiliyyətinin vacib meyarıdır: obyektin nağd obyektə çevrilməsi üçün müddətin

azlığı və çoxluğu olduqca əhəmiyyət- lidir. Həm inkişaf etmiş, həm də tutumlu bazarlarm sabit

tələbatmın varlığı reallaşma müddətlərini minimallaşdırmağa imkan verir. İstənilən obyekt vasitəsilə dəyərin qorunması xüsusiyyəti ideal olaraq onun əldə olunma anma qarşı

nisbətdə hər hansı bir maliyyə itkisi olmadan reallaşma imkanmı nəzərdə tutur. Yəni ilkin olaraq avansı

ve- rilən dəyər obyektin reallaşmasmdan əldə olunan və ödəmə zamanı gö- stərilən dəyər ilə uyğunluq

KitabYurdu.az 36

təşkil etməlidir. Problem ondadır ki, «malm ödəmə, pııla çevrilmə qabiliyyəti» nəinki ona sərf olunan

əmək istehsalı- nm ictimai şəkildə tamnmasmdan, eləcə də pullarm dövriyyə vasitəsi kimi öz dəyərini ən

aşağı dəyər kimi qoruma qabiliyyətindən asılı və- ziyyətə qoyulmuşdur. Hətta inkişaf etmiş ölkələrdə

öziinü biruzə verən inflyasiya təzahürlərinin varlığı nəticəsində sonuncu hal hər zaman mümkün olmur

və buna görə də dəyərin mütləq qaydada qorunması bir -ox hallarda az ehtimal olunur. Ödəmə, likvidlik qabiliyyətinin itirilməsi riski iki əvvəlki xarakteri- stikalardan irəli gəlir və obyektin

nağd vəsaitə vaxtmda və itkisiz çev- rilməsi imkamnm yoxluğu zamanı ortaya çıxır. • əsrin sonunda kommersiya kreditləri nəzəriyyəsi hakim nəzə- rivyə olmuş və ona müvafiq olaraq

bank ödəmə, likvidlik qabiliyyətini o vaxta qədər qoruyub saxlayır ki, bu müddət ərzində aktivlər işgüzar

fə- allıq ilə bağlı normal şəraitdə vaxtlı-vaxtmda ödənilən qısamüddətli kreditlərə yerləşdirilir. Bu

nəzəriyyə iqtisadi həyatm reallıqlarım, məhz iqtisadiyyatm uzunmüddətli kreditlərə olan tələbatmı; bank

əmanətləri- nin nisbi sabitliyini, eləcə də iqtisadiyyatm sabit vəziyyəti zanıam verilən kreditlərin

hamısmm banka vaxtlı-vaxtmda qaytarılmayacağım nəzərə -lmamışdır.

əsrin əvvəllərində meydana çıxmış yerdəyişmə nəzəriyyəsi bu cür problemləri dəf etməyə cəhd

göstərmiş və bu nəzəriyyə bankm ödə- mə, likvidlik qabiliyyətinin bir şərtlə qorunmasmı nəzərdə

tutmuşdur. Bu şərtə əsasən onun aktivlərinin ya yerdəyişməsini etmək, ya da digər kreditorlara onları

nağd vəsait kimi satmaq miımkündür. Yəni kreditlə- rin banka qaytarılmaması zamam bank girov

qoyulan qiymətli kağızla-rm satışı yolu ilə ekvivalent məbləğləri ala bilər, ya da bu kağızları ver- məklə

mərkəzi bankdan kredit götürə bilərdi. Bu nəzəriyyənin çərçivələ- ri daxilində sabit fəaliyyətin əsas

şərtlərindən biri də ödəmə, likvidlikj qabiliyyətinə malik olan aktivlərin, yəni dəyəri itirməklə və ya

dəyərinl yoxluğu ilə bağlı cüzi risklə nağd vəsaitlərə sürətlə çevrilə bilən aktivləJ rin daimi varlığmdan

ibarət idi.

Belə ki, B.Buxvaldm 1914-cü il tarixinə təsadüf edən «Bank işinin texnikası» əsərində «bank balansınm

likvidliyi» termininə rast gəlinir vJ bu termin altmda «zəruri hallarda pul bazarmda cari öhdəliklərin və

ödənişlərin yerinə yetirilməsi üçün nağd vəsaitə asanlıqla realizə olunan bank aktivləri» başa düşülürdü.

Likvidli ehtiyyatlara xəzinədə olan pul- ları, xarici valyutanı, digər banklarm hesablarındakı pul

vəsaitlərini. dövlət və yerli hakimiyyət orqanlarmm qiymətli kağızlarım, debitorların bəzi qruplarım,

birincidərəcəli veksel təqdimatçılarmm veksellərini şamil edirdilər. İstiqraz vərəqələrinin ödəmə, likvidlik mexanizminin həınin dövrdəl təmamilə yoxluq təşkil etdiyini

təsdiq etmək düzgün deyildir. Kommer-I siya bankları ikipilləli bank sistemlərinin yaradılmasmdan çox-

çox əvvəl bir-birlərindən metal pulların borca almmasım təcrübədən keçirir, de- pozitlərin ləğvi

problemlərinin müştərək şəkildə həlli üçün bank asossa-j siyaları yaradırdılar. Bəzən dövlət orqanları

banklara yardım edirdilər. Belə ki, məsələn XIX əsrdə ABŞ xəzinadarlığı bankara yardım göstər- məyə

başladı. Buna səbəb olan banklarda metal pul ehtiyatlarmın müştəri depozitlərinə qarşı nisbətdə

əhəmiyyətli şəkildə azalması idi. Bu cür yardım dövlət pullarımn problemli banklara ötürülməsi, bu cürı

banklardan federal hökümətin qiymətli kağızlarmm əldə olunması vəl bəzi digər üsullar ilə həyata

keçirilirdi. İkipilləli bank sisteminin yaradılmasmdan sonra kommersiyal bankları ölkənin mərkəzi bankmdan

vəsaitləri borc alaraq sabitliyinij artırmaq imkanı əldə etdilər. lakin kredit fondunun məbləği o qədər

əhəmiyyətsiz idi ki, XX əsrin 30-cu illərinə kimi ehtiyatların əmanətləıj üzrə depozitə qoyulması

mexanizmi könüllü xarakter daşıyırdı. Buna görə də, kommersiya bankları əmanətçilər qarşısındakı

öhdəliklərini əvJ vəlki kimi ilk növbədə aktivləri və xüsusi nağd vəsaitləri, hökümətin xə-l zinə biletləri

və MB əskinazlan, MB xüsusi hesablarmda yerləşən vəsait- lər, dövlətin qiymətli kağızları,

birincidərəcəli veksellər hesabına yerinə yetirəcəklərinə zəmanət verməli idilər. Bütün bunlardan savayı, pul dövriyyəsinin ardıcıl şəklə salınması, MB pulların emissiyasında inhisarı

və diinya banklarmm sabitliyi sanki əmanətlərin bank hesablarmdan kütləvi şəkildə axmı imkanmı

istisna edirdi. Buna görə də, ödəmə və likvidlik qabiliyyətinin idarə olunması probleminə maraq

KitabYurdu.az 37

sistemsiz, epizodik xarakter daşıyırdı. Əməliyyatlar-dan maksimal gəlirin almması isə bank fəaliyyətinin

əsas hərəkətverici motivi idi.

Dünya böhranınm ağır nəticələri bank mütəxəssislərini və tənzim- ləyici orqanlarm diqqətlərini bank

idarələrinin etibarlılığmm artırılması probleminə yönəltməyə sövq edirdi. Bank fəaliyyətinin

təhlükəsizliyi prinsipi XX əsrin 30 - cu illərinin ortalarından qüvvəyə minir və onlar gəlirlik prinsipi ilə

yanaşı bütün bank əməliyyatlarmm planlaşdırılması və təşkili zamanı rəhbər tutulur. Məhz buna görə də, «Böyük depressiyadan» dərhal sonra «bankm ödəmə, likvidlik qabiliyyəti» termini

məşhur Amerika iqtisadiçısı Con M.Keynsin elmi işləri sayəsində bank işinin nəzəriyyəsində və təcrübə-

sində daha vüsət şəkil alır. O «ödəmə və likvidlik qabiliyyətinin üstünlüyünün» psixoloji motivini -

təsərrüffat subyektlərinin (o cümlə- dən də ayrı-ayrı insanlarm - istehlakçılarm) pul şəklində alınan gəliri

qorumaq cəhdlərinin vacibliyini göstərmişdir. Keyns nağd pulların əllərdə «tamamilə pula

çevriləcəyini» və pullarm vacib funksiyasım daha mükəmməl şəkildə yerinə yetirəcəyini - müxtəlif

öhdəlikləri ilə bağlı ödəniş vasitəsi olacağmı hesab edirdi. Əlverişsiz bazar konyunkturunun gözlənməsi

zamanı isə təsərrüffat subyektlərinin iqtisadi qərarlarm qə- bulunda inamsızlığı (Keynsə görə «ehtiyatlı

olma tədbirləri») «ödəmə və likvidlik qabiliyyətinin» motivini daha da gücəndirir. Pullarm nağd olmasmın tamamilə pula çevrilmə, ödəmə kateqo- riyası kimi tanmması haqqmda fikir

yalnız pullarm ödəniş vasitəsi kimi çıxış etdiyi halda doğrudur. Əgər yuxarıda qeyd etdiyimiz ödəmə,

likvidlik qabiliyyətinin tərifinə qayıtsaq, o zaman nağd pullarm mütləq qaydada ödənməsı kifayət

qədər mübahisəli şəkil alır. Çünki onlar da əhə- miyyətsiz inflyasiyanm varlığı zamanı təmamilə

dəyişməz qalan dəyəri qorumağa qadir deyildirlər. Lakin biıtün bunlara baxmayaraq, bank fəaliyyətinə qarşı tətbiq olunan Keynsin ödəmə və likvidlik

anlamına yanaĢma üsulu - bankın kreditorlar qarĢısmdcı öhdəliklərini yerinə yetirməsi iiçün onuıı

aktivlərinin nağd vəsaitlərə asan dövriyyəsi imkamnın olması ilə müəyyən edilir. Lakin «gəlir əldə etmək

üçün bank sahibi qeyri-mükəmməl ödəmə, likvidlik qabiliyyətinə malik bəzi aktivləri əlində

saxlamalıdır». Bütün bunlardan savayı, Keynsin fıkirincə, «...bütün ortodoksal, dəqiq desək, sabit və

ardıcıl istiqamətli maliyyə postulatlarmm, yəni fərziyyələrinin arasmda ödəmə fetişizmi (bir şeyə kor-

koranə sitayiş etmə) kimi antisosial postu- lat yoxdur və məhz ödəmə fetişizminə əsasən sərmayə qoyan

təşkilatla- rın mütləq məziyyətlərindən biri də onlarm öz ehtiyatlarmı «ödəmə» dəyərlərinin

qorunmasında cəmləndirməkdən ibarətdir». Onun fıkrincə bu ciir üstünüklər ümumi iqtisadi vəziyyətdə

mənfi əksini tapır. Belə ki, onlar investorlar tərəfındən vəsaitlərin daha az likvidli aktivlərə qoyulu-

şu zamanı tələb olunan faiz normasmı artırırlar. Buna görə də, bankın praktiki fəaliyyətinə qarşı

münasibətlə nisbi ödəmə qabiliyyətindən bəhs etmək mümkündür. Bu zaman mütləq ödəmə qabiliyyəti

nəzəriyyə, model, ideal kimi istifadə oluna bilər. Müasir iqtisadi ədəbiyyatda kommersiya bankmın ödəmə qabi- liyyətinin təyin olunmasma iki yanaşma

üsulunu ayırd etmək mümkündür; • birincisi - banka münasib olan ödəmə vasitələrinin məbləği vasi- təsilə;

• ikincisi - onun «tədiyyə qabiliyyəti» kateqoriyası ilə əlaqəsi vasi- təsilə.

Onlar bankın ödəmə qabiliyyətini müxtəlif mövqelərdən nəzərdən keçirsələr də, bir-biri ilə ziddiyyət

təşkil etmirlər. Belə ki, bii məsələ prinsipial xarakter daşıdığı üçün onun üzərində daha ətraflı dayanaq. Birinci yanaĢma iisuunutı çərçivələri daxilində iki nöqteyi-nəzər mövcuddur. Birinci nöqteyi-nəzərin

tərəfdarları bankın ödəmə qabi- liyyətini «ödəniş vasitələrinin çatışmamazlığı zamanı ona təqdim olunan

öhdəliklərin ödənilməsi üçün aktivlərini pul və ya ödəniş vasitələrinə transformasiya etmək, eləcə də

müştərilərin kreditlərdə ifadə olunan tə- ləblərini təmin etmək qabiliyyəti» kimi təyin edirlər. Bu bankm

ödəmə qabiliyyətinin vəsaitlərin (aktivlərin) ehtiyatı kimi qiymətləndirilməsi deməkdir, yəni: • müəyyən tarixdə balans aktivləri və passivlərinin qalıqları haq- qında məlumatlar əsasmda

ödəmə qabiliyyətinin təyin olunması;

• ödəmə vəsaitlərinə çevrilə bilən aktivlərin qiynıətləndirilməsini nəzərdə tutan və miıəyyən

təqvimdə ödəmə vəsaitlərinə olan tələblə ödəmə aktivlərinin ehtiyatlarmm müqayisəsi yolu ilə həyata

keçirilən ödəmə qabiliyyətinin ölçülməsi;

KitabYurdu.az 38

• yalnız ötən dövrə şamil olunan məlumatlara əsasən ödəmə sə- viyyəsinin qiymətləndirilməsi

(yəni bankın ödəmə vasitələri ilə təminatı).

Onlarm opponentləri bankm ödəmə qabiliyyətinin vəsaitlərin eh- tiyatı kimi deyil, vəsaitlərin axını kimi

başa düşülməsinin vacib olduğu- nu hesab edirlər. Bu ödəmə qabiliyyətinin səviyyəsinin təyin olunması

zamanı nəinki bankm balansında olan ödəmə vasitələrirıin (onları «toplanan ödəmə qabiliyyəti»

adlandıraq), eləcə də bankın onları müxtəlif mənşəli maliyyə bazarlarmdan cəlb etməsi qabiliyyətinin

(«istiqraz vərə- qələrinin ödəmə qabiliyyəti»), o cümlədən də cari əməliyyat fəaliyyətin- dən əldə olunan

tıağd vəsaitlərin axınını təmin etmək qabiliyyətinin nəzərə almması zərurəti deməkdir. Birinci nöqteyi-nəzər likvidliyin idarə olunması sahəsindəki müasir vəziyyəti əks etdirməyən və

yerdəyişmə nəzəriyyəsinin mövqelərinə əsas- lanan kifayət qədər məhdud nöqteyi-nəzərdir. Yüksək

likvidliyə malik aktivlərin kafi həcminin varlığı və müddət üzrə bank passivləri ilə aktiv- lərinin

müəyyən müddət üzrə uyğunluğu bank balansmm likvidliyi de- məkdir.

Ödənıə qabiliyyətinin vəsaitlərin axını kimi təyin olunması daha düzgün anlayışdır. Belə ki, bu təhlil

maliyyə bazarlarmm vəziyyətinin, faiz dərəcələrinin dinamikasınm qivmətləndirilməsini nəzərdə tutur.

Bu əvvəlki dövrdə aktiv və passivlərin həcm və quruluşunun dəyişikliklərini nəzərə almağa, eləcə də

gələcəkdə də ödəmə qabiliyyətini proqnozlaş- dırmağa imkan verir. Bu halda «əgər bankın zəruri

hallarda müvafıq qiymət üzrə cəlb olunan vasitələrə çıxışı varsa bank ödəmə qabiliyyətinə malik bank

hesab olunur». Ġkinci yanaĢma üsulunun bir sıra tərəfdarları arasmda da birlik yoxdur. Belə ki, müxtəlif ölkələrdə

«ödəmə qabiliyyəti» anlayışmm məzmununun açıqlanmasına yanaşma üsulu birmənalı deyildir. Ümumdünya bankınm materiallarmda ödəmə qabiliyyəti bankm xüsusi kapitalmm davamlı məbləği ilə

əlaqədar olur. Belə ki, E.Dodanm fıkrincə, «ödəmə qabiliyyətli bank - aktivləri passivlərindən artıq olan

bankdır (cəlb olunan vəsaitlər nəzərdə tutulur)». Bəzi ölkələrdə bankın ödəmə qabiliyyətini aktivlərin

riskinə qarşı münasibətdə kapitalın kafı- liyi ilə təyin edirlər. Ödəmə qabiliyyəti anlamma bu cür

yanaşma üsulu borc xarakterinə malik öhdəliklərin. yəni bankm əmanətçilərinin və dig- ər kreditorlarmm

vəsaitlərinin vaxtlı-vaxtmda qaytarılması ilə bağlı öh- dəliklərin bank tərəfmdən yerinə yetirilməsi ilə

əlaqədar olaraq banka qarşı irəli sürülən tələbləri nəzərdə tutur.

2 .BANKIN LĠKVĠDLĠK VƏ ÖDƏMƏ QABĠLĠYYƏTĠNĠ TƏYĠN EDƏN

AMĠLLƏR Ödəmə qabiliyyəti - onun etibarlılığım şərtləşdirən bank fəaliyyə- tinin ümumləşdirici keyfıyyət

xarakteristikasmdan ibarətdir. «Bankm likvidliyi» termini ilə yanaşı ədəbiyyatda da, təcrübədə də «bankm ödəmə qabiliyyəti»

terminləri istifadə olunur. Müxtəlif ölkələr- də ikinci anlayışın məzmununun açıqlanmasma yanaşma

üsulu eyni deyildir. Dünya bankınm materiallarmda ödəmə qabiliyyəti bankın xüsusi kapitalmm müsbət məbləği ilə əlaqədar

olur və mənfı işarəli kapital bankm ödəmə qabiliyyətinin yoxluğu barəsində şəhadətlik edir. Bəzi

ölkələrdə bankm ödəmə qabiliyyətini aktivlərin riskinə qarşı münasibət- də kapitalın kafıliyi ilə təyin

edirlər. Rusiya iqtisadi ədəbiyyatlarmda əksər hallarda ödəmə qabiliyyəti bankm likvidliyinə qarşı münasibətdə

daha məhdud kateqoriya kimi nəzərdən keçirilir. Əgər bankm likvidliyi öhdəlikləri kreditorlar və

əmanətçilər qarşısmda aktivlərin və passivlərin idarə olunması hesabma vaxtlı-vaxtmda yerinə

yetirilməsi qabiliyyətini əks etdirən dinamik və- ziyyət kimi şərh olunursa, o zaman ödəmə qabiliyyəti

banklar tərəfindən konkret tarixdə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi, o cümlədən də məsələn vergi üzrə

büdcə, aylıq məvacib üzrə əməkdaşlar qarşısmda maliyyə nöqteyi-nəzərindən təyin olunur. Bu cür şərh

zamanı bankün bütün ak- tivlərinin və passivlərinin müddətlər və məbləğlər üzrə bağlılığı bankın ödəmə

qabiliyyətinin meyarı olur. Ödəmə qabiliyyəti bankm cari və gə- ləcək pul axmlarmı, yəni tələb olunan

müddətdə cari və gələcək öhdəlik- lərin yerinə yetirilməsini təmin edən pul axınmı xarakterizə edir.

KitabYurdu.az 39

Bankın ödəmə qabiliyyəti onun maliyyə baxımmdan sabitliyinin indikatoru olub, bankm nəinki dövrlər

üzrə pul axmlarmı tarazlamaq qabiliyyətini ifadə edir, eləcə də sabitliyi və keyfıyyəti də təmin edir (gə-

lirlik, aktivlərin mümkün riskliliyi, xüsusi kapitalm və adekvat ehtiyatlarm kafıliyi). Başqa sözlə desək,

öhdəliklərin və ödəmə aktivlərinin müddətlər üzrə tarazlığı ödəmə qabiliyyətinin, öhdəliklərin və onlarm

ödənilməsinin real mənbələrinin tarazlığı, yəni xalis aktivlərin varlığı - tədiyyə qabiliyyətinin ümumi

meyarı olur. Bankm ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi qaçılmaz şəkildə indiki və gələcək dövrə yönəlmiş,

tədiyyə qabiliyyətinin qiymətləndiril- nıəsi ilə təşəkkül tapan sabit ənənələrin və amillərin aşkar

olunmasına, yəni keçmiş və cari nıaliyyə durumunun təhlilinə əsaslanmalıdır. Bankm ödəmə

qabiliyyətinin proqnozu da mümkündür. Lakin o miıstəqil xa- rakteristikadır. Bankm ödəmə qabiliyyəti, bəzi ədəbiyyatlarda onun kreditorlar qarşısmda cari pul öhdəliklərini yerinə

yetirmək və onların icra tarixinin başlanması anmdan etibarən bir ay ərzində məcburi ödənişlərin ödənil-

məsi vəzifələrini icra etmək qabiliyyəti kimi təyin olunmuşdur. Əgər bu məsələlərdə bacarıqsızlıq

arbitraj məhkəməsi tərəfindən tanmırsa, o za- ınan bank müflis bank elan olunur, yəni maliyyə

baxımından imkansız institut kimi tanınır. Deməli, ödəmə qabiliyyəti bankm cari keyfıyyətli vəziyyətini,

o cümlədən də onun aktivlərinin, passivlərinin, gəlirlərinin, məsrəflərinin, hesablaşmalarmm vəziyyətini

xarakterizə edir. Kapitalm kafiliyi və keyfıyyəti ödəmə qabiliyyətinə təsir edən amil- lər sırasına daxildir, dəqiq desək,

aktivlərin keyfıyyəti və yaradılmış ehtiyatlarm adekvatlığı, cəlb olunan vəsaitlərin keyfıyyəti; risklərə

qarşı həssaslıq, idarəetmənin keyfiyyəti bu amillər sırasmdadır. Likvidlik qa- biliyyəti olmayan bank hər

zaman ödəmə qabiliyyətini itirir. Bankıtı ödəmə qabiliyyəti - onun əmanətçilər, kreditorlar və digər müştərilər qarşısmda öhdəliklərini

vaxtlı-vaxtmda və itkisiz yerinə yeti- rilmək qabiliyyətidir. Bankın öhdəlikləri: - real öhdəliklər,

- Ģərti öhdəliklərdərı ibarətdir.

Real öhdəliklər bankm balansmda tələb olunanadək depozitlər, müddətli depozitlər, cəlb olunan

banklararası ehtiyatlar, kreditorlarm vəsaitləri şəklində əks olunur.

ġərti öhdəliklər ilk növbədə bankların balansdankənar passiv əmə- liyyatlar (məsələn, bank tərəfmdən

verilən zəmanətlər və havadarlıq), eləcə də balansdankənar aktiv ənıəliyyatlarla (məsələn, istifadə olun-

mayan kredit xəttləri və akkreditivlər) ifadə olunur. Kredit xəttini açmadan yeni kreditlərin almmasmda müştərinin tə- ləbatınm vaxtlı-vaxtında təmin

olunmasmı bankm öhdəliklərinə aid et- mək lazımdır. Müştərinin qeyd olunan xahişlərinin yerinə

yetirilməsi bankm özünü zəruri ehtiyatlar ilə operativ şəkildə təmin etməyə qadir olması deməkdir. BHBS tərəfmdən müəyyən olunan terminologiyaya müvafıq olaraq real və şərti öhdəliklərdən əlavə,

maliyyə vasitələrindən, yəni bir müəssisənin pul aktivinin və ya digər ıııüəssisənin kapital vasitələrinin

və pul öhdəliklərinin meydana çıxmasma səbəb olan sövdələşmələrdən irəli gələn pul və digər öhdəliklər

də mövcuddur. Bank öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün növbəti likvid aktivlərdən istifadə edir: • bankırı kassasında və müxbir hesablarında pul qalıqlannda ifadə olunan nağd vəsait;

♦> nağd vəsaitə tez çevrilə bilən aktivlər; ♦> zəruri hallarda banklararası bazardan və ya Mərkəzi Bankdan alınması mümküın olan kreditlər; ♦> cəlb olunan digər vəsaitlər, məsələn depozit sertifikatlarının və bank veksellərinin buraxüıĢı. Likvid aktivlərin işarə olunan növlərinin istifadəsi banklar üçün itkilər ilə müşayət olunmamalı, yəni

itkilərə gətirib çıxarmamalıdır. Mə- sələn, qiymətli kağızların və digər aktivlərin ödənıə vasitələrinin

yaranma mənbəyi kimi ödənməsi qiymət və müddət üzrə əvvəlcədən şərtləşdi- rilən şəraitdə adi

rejimdə həyata keçirilməlidir. İstifadə olunan likvid aktivlərin növlərini nəzərə almaqla bank tə- rəfindən öhdəliklərin yerinə

yetirilməsi üçün aşağıdakı likvidlikləri bir- birindən fərqləndirmək lazımdır:

KitabYurdu.az 40

• Bank tərəfindən yığılan likvidlik (nağd pullar, yüksək ödənıə qabiliyyətinə malik qiymətli

kağızlar)

• Bank tərəfmdən alman dəqiq desək, yenidən əldə olunan likvidlik, (cəlb olunan banklararası

kreditlər, bank veksellərinin, depozit və əmanət sertifikatlarımn buraxılışı) fərqləndirirlər.

Bankm likvidliyinin təmin olunması (öhdəliklərin vaxtlı-vaxtmda və itkisiz yerinə yetirilməsi) bank

fəaliyyətinin keyfıyyətini və xaricimühitin vəziyyətini təyin edən daxili və xarici amillərirı çoxluğu ilə

şərt- ləşdirilir.

Daxili amillərə aşağıdakılar aid edilir: • bank aktivlərinin keyfıyyəti,

• cəlb olunan vəsaitlərin keyfiyyəti,

• aktivlərin və passivlərin müddətlər iızrə əlaqəsi,

• bank menecmenti,

• bankın imici.

Bank aktivbrinin keyfiyyəti üç xassə ilə müəyyən olunur: • likvidlik,

• risklilik,

• gəlirlilik.

Aktivlərin likvidliyi - borc alan şəxs tərəfindən öhdəliklərin ödə- nilməsi və ya reallaşması vasitəsilə

aktivlərin itkisiz nağd pula transfor- masiyası qabiliyyətidir. Bu zaman mümkün itkilərin dərəcəsi

aktivlərin riskliliyi ilə şərtləşdirilir. Bank aktivləri likvidlik dərəcəsinə görə bir neçə qrupa bölünür: Birinci qrup aktivlər birinci dərəcəli ödəmə aktivləri təşkil edir və onlara aşağıdakılar şamil olunur: • bankın xəzinəsində və ya miixbir hesablarında olan pul vəsaitləri;

• bank portfelində yerləĢən dövlət qiymətli kağızları.

Dövlət qiymətli kağızlarmm reallaşmasma bank kreditorlar qarşı- sında öhdəliklərin ödənilməsi üçün

nağd pullarm kifayət etməməsi za- manı müraciət edə bilər. ■ Bankar üzrə differensiallaşan aktivlərin birinci qrupunun həcminin müəyyən səviyyədə qorunması

bankın likvidliyinin təminatmm ayrılmaz şərtlərindən biridir. Xarici ölkələrin bank təcrübəsinda ilkin və ikinci ehtiyat adlandırı- lan aktivlərin göstərilən ödəmə

qrupunun daha yüksək payı depozitləri çox və qeyri-sabit olan və ya kreditlərinə tələbatm artımı

gözlənilən banklar üçün zəruridir. Likvid aktivlərin ikinci qrupımu: • hiiquqi və fıziki şəxslərə təqdim olunan qısamüddətli kreditlər,

• banklararası kreditlər,

• faktorinq əməliyyatları;

• satış üçün nəzərdə tutulan korporativ qiymətli kağızlar təşkil

edir. Onlar nağd pula çevrilnıənin daha davamlı müddətinə malikdir. Aktivlərin iiçiincü qrupu bankın uzunmüddətli yatırımları və inve- stisiyalarım, o cümlədən də

uzunmüddətli kreditləri, lizinq əməliyyatla rım, investisiya ilə bağlı qiymətli kağızları əhatə edir. Aktivləritı dördüncii qrupuna vaxtı uzadılmış kreditlər şəklində qeyri-likvid aktivlər, qiymətli kağızların

bəzi növləri, binalar və tikililər aid edilir.

Bu qruplardan hər biri üçün riskin müəyyən dərəcəsi xarakterikdir. Aktivlər nə qədər az likvidlidirlərsə,

onlarm riskliliyi də bir o qədər yüksəkdir. Bankın likvidliyi cəlb olıınan vəsaitlərin keyfiyyəti, dəqiq desək öh- dəliklərin likvidliyi, depozitlərin

sabitliyi və xarici borclardan mülayim asılılıq ilə təyin olunur. Ohdəliklərin likvidliyi onların ödənilmə tezliyini, deməli cəlb olunan vəsaitlərin ümumi həcminin

müəyyən səviyyədə qorunması zamanı bank üçün bərpa olunma dərəcəsini xarakterizə edir. Öhdəliklərin

likvidliyi onların müddətli strukturunu əks etdirir. Əgər bankda cəlb olunan ehtiyatlarda qısamüddətli

KitabYurdu.az 41

ödəniş müddətlərinə malik depozitlər və ya kreditlər üstünlük təşkil edirsə, o zaman öhdəliklərin

likvidliyi yüksək olur və bu da öz növbəsində bütövlükdə bankm likvidliyinə dair problemlər yarada

bilər. Bu cür vəziyyətdə bank cəlb olunan bir qism vəsaitləri digər qism vəsaitlər ilə qarışdırmalıdır.

Cəlb olunan uzunmüddətli ehtiyatlarm, xüsusilə də subordinasiyalı kreditlərin və ya uzunmüddətli

depozitlərin istifadəsi zamam bankın likvidliyi artır. Depozitlərin həcmi onlarm sabitliyindən əhəmiyyətli şəkildə asılı olur. Xarici ölkələrin tədqiqatçıları tərəfindən həyata keçirilən depozit- lərin müxtəlif növlərinin vəziyyətinin

təhlili tələb olunanadək depozitlərin daha çox sabitliyə malik oldıığunu göstərir. Depozitlərin bu növü

faiz də- rəcəsinin səviyyəsindən asılı olmur. Onun bu və ya digər banka mənsu- biyyəti daha çox

xidmətin keyfıyyəti və sürəti, bankm etibarlılığı, əma- nətçilərə təqdim olunan xidmətlərin müxtəlifliyi,

bankm müştəriyə daha yaxın yerləşməsi kimi amillər ilə şərtləşdirilmişdir. Buna görə də, müştəri işarə

olunan tələbləri təmin edən bankda hesablaşma və ya cari hesab açaraq hesabdakı vəsaitləri sistematik

olaraq sərf edərək və tamamlaya- raq bank ilə uzunmüddətli əlaqələri müəyyən edir. Xarici ölkələrin miıtəxəssislərinin tədqiqatlarına əsasən müddətli və əmanət depozitlərinin qalıqları aşağı

sabitliyə malik olur. Faiz dərə- cələrinin səviyyəsi onların konkret banka təhkim edilməsinə ciddi təsir

göstərir. Buna görə də, onlar müxtəlif banklar tərəfindən müəyyən olunan depozit faizinin səviyyəsinin

müəyyən tərəddüdləri zamanı miqra- siyaya məruz qalır. Ehtiyat bazasınm keyfiyyəti bankın banklararası kreditlər şəklində xarici mənbələrdən asılılığı ilə

şərtləşdirilir. Bankararası kredit müəyyən hüdudlarda likvidlik üçün təhliikə ya- ratmır, əksinə o likvidli vəsaitlərin

qısamüddətli çatışmamazlığım aradan qaldırmağa imkan yaradır. Amma, nəzərə almaq lazımdır ki,

əgər banklararası kredit cəlb olunan ehtiyatlarda əsas yeri tutursa, o zaman banklararası bazarda

əlverişsiz konyuktura bankm iflasa uğramasma gətirib çıxara bilər.

Xarici mənbələrdən böyük asılılığı ilə fərqlənən bank öz fəaliyyəti üçün etibarlı bazaya malik olmur.

Onun inkişaf üçün perspektivləri yoxdur və o ehtiyat bazasınm qeyri-sabitliyi kimi əhəmiyyətli riskə mə-

ruz qalır. Mdbhğ Vt) müddətlər üzrə aktivhrin və passivlərin əlaqəsi bankm li- kvidliyinə ciddi təsir göstərir.

Bankın müştəri qarşısmda öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi pul vəsaitlərinin sərmayə kimi qoyulması

müddətinin əmanətçilərin onları depozitlərə yatırdıqları müddətlə üst-üstə düşməsini nəzərdə tutur. Bu

qaydalara, əsasən cəlb olunan ehtiyatlar ilə fəaliyyət göstərən banklarm fəaliyyətində, riayət olunmaması

ardıcıl olaraq öhdə- liklərin kreditorlar qarşısmda bank tərəfındən vaxtlı-vaxtmda və tam şəkildə yerinə

yetirilməsi ilə bağlı imkansızlığa gətirib çıxarır. Lakin, bu o demək deyildir ki, bankm öhdəlikləri ilə tələblərinin müddətli strukturları tamamilə üst-üstə

düşməlidir. Aktivlərin və passiv- lərin ödəniş müddətlərinin uyğunsuzluğu bank fəaliyyətinin ayrılmaz

hissəsidir. Hər bir bankm likvidliyini müəyyən edən aktiv və passivlərin müddətinin hansı səviyyədə üst-

üstə düşməsi fərdi olaraq müəyyənləşdi- rilir və bu mütənasiblik daima dəyişilir. Bank aktivləri və passivlərinin, eləcə də konkret tarix, dövr ərzində onlarm öhdəliklərinin qarşılıqlı

nisbəti bankın likvidlik mövqeyinin və- ziyyətini təyin edir. Bankm likvidlik mövqeyinin vəziyyətinin onun likvidliyinə təsiri- nin qiymətləndirilməsi zamam -

yalnız miıddətlər üzrə aktivlərin və pas- sivlərin həcmindəki müəyyən uyğunsuzluqlarm varlığından

daha çox ümumi öhdəliklərə qarĢı mürıasibətdə bu uyğurısuzluğun səviyyəsini, eləcə də bu cür

uyğunsuzluğun dinamikasını nəzərə alnıaq vacibdir. Buna görə də, likvidlik mövqeyini qısamüddətli,

ortamüddətli və uzunmiiddətli dövr- lər üçün nəzərdə tuturlar. Bu zaman bankm tələb və öhdəliklərinin

müddətlərinə real şəkildə riayət etmək nəzərə almmalıdır. Likvidlik mövqeyi depozit və ya əmanətlərin vaxtından əvvəl tələb olunması, eləcə də kreditlərin

qaytarılması müddətlərinin pozulması zamanı qeyri-real ola bilər. Bankın tələbləri iizərində öhdəliklərin üstiinlük təĢkil etməsini əks et- dirən likvidlik mövqeyi likvidlikdə

riskin meydana çıxması deməkdir. Bu riskin aradan qaldırılmasma müxtəlif üsullar ilə nail olmaq

KitabYurdu.az 42

mümkündür: banklararası bazarda və ya mərkəzi bankda əlavə vəsaitlər cəlb etməklə; qiymətli kağızlarm

reallaşması vasitəsilə və.s. Son illər banklarm aktiv və passiv əməliyyatlarınm müxtəlif valyutalarda, əsas etibarilə isə manat və

ABŞ dollarmda inkişafı ilə əlaqədar olaraq valyuta likvidliyinin təminatı problemi, yəni aktivlərin və

passiv- lərin konkret vayutada müddət və məbləğə görə uyğunluğu problemi meydana çıxmışdır.

Buradan nəinki ümumi likvidlik mövqeyinin, eləcə də ayrı-ayrı valyutalar nöqteyi-nəzərindən də

likvidlik mövqeyinin təyin olunması zərurəti doğur. Əgər həm ümumi likvidlik mövqeyi, həm də ayrı-

ayrı valyutalar üzrə likvidlik mövqeyinin tərkib hissələri də tarazla- şa bilərsə, o zaman bankın likvidliyi

təmin olunacaqdır.

Əgər aktiv və passivlərin müəyyən valyutada qeyri-tarazlığı zamanı bank aktivlərin bu valyutada alışı və

ya satışı zamanı çətinliklər hiss edərsə, o zaman valyutamn likvidlik riski meydana çıxa bilər. Bankm likvidlik dərəcəsinin asılı olduğu daxili amillərə menecment, yəni ümumilikdə bank fəaliyyətinin

və xüsusilə də likvidliyin idarə olunması sistemi şamil olunur. Bankm idarə olunmasmın keyfiyyəti; • bank siyasətinin varlığında və məzmununda;

• strateji və cari tapşırıqları yüksək səviyyədə həll etməyə icazə verən bankm rasional təşkilati

strukturunda;

• bankm aktiv və passivlərinin idarə olunmasmm müvafıq mexanizminin işlənib

hazırlanmasmda;

• miixtəlif proseduralarm, o cümlədən də daha məsul qərarların qəbul olunmasma aidiyyatı olan

prosedurlarm məzmununun dəqiq şə- kildə təyin olunmasında ifadə olunur.

Menecmentin yüksək səviyyəsi yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin var- lığını, zəruri informasiya bazasmm

yaradılmasım, ən əsası isə bank rəh- bərliyi tərəfmdən bank fəaliyyətinin elmi idarəetmə sisteminin

forma- laşmasmm vacibliyinin dərk olunmasmı nəzərdə tutur. Çünki bankm likvidliyi bank aktivlərinin, passivlərinin və balan- sdankənar əməliyyatlarmm

dövriyyəsinə gündəlik təsir göstərən bir çox amillərdən asılı olur və likvidliyin idarə olunmasmda birinci

rol bankın müştərilər qarşısmda öhdəliklərinin bu əsaslar ilə vaxtlı-vaxtında yerinə yetirilməsinin

təminatma - ümumilikdə bank sisteminə qarşı etimadın təminatma məxsus olur. Bank imici bankm likvidliyini şərtləşdirən amillərə aid olur. Bankm bazar şəraitində müsbət imici ona

digər banklar qarşısınla ehtiyatların cəlb olunmasmda iıstünlük əldə etməyə və beləliklə də, likvidli

vasitələr- dəki çatışnıamazlığı tezliklə aradan qaldırmağa icazə verir. Yüksək nüfuzlu bank depozit

bazasmm sabitliyini asanhqla təmin etməlidir. O, maliyyə baxımmdan sabit müştərilər ilə əlaqələr

qurmaq, deməli aktivlə- rin daha yüksək keyfıyyətinə sahib olmaq imkamna daha çox maikdir. Bankm birincidərəcəli imici ona xarici tərəfdaşlar ilə əlaqələri inki- şaf etdirməyə imkan verir və bu da

onun maliyyə durumunun və likvidliyinin möhkəmlənməsinə yardım edir. • Əgər bank real şəkildə əldə olunan nəticələrə, yəni:

• inkişaf strategiyasınm düzgün seçimini əhatə edən mürəkkəb prosesə;

• müştərilərə göstərilən xidmətin keyfiyyətinin artırılmasına;

• marketinq tədqiqatlarımn dərinləşdirilməsinə;

• dəqiq, sistematik və geniş reklamm təşkilinə, ictimaiyyət ilə əlaqələrin müəyyən olunmasına;

• bank fəaliyyəti haqda informasiyanm aşkarlığmm təminatma, o cümlədən də hesabatların nəşrinə

arxalanırsa, o zaman bankm müsbət imici formalaşır.

Bankm nüfuzu müstəqil reytinq agentlikləri tərəfindən verilən və dövri mətbuatda nəşr olunan reytinq

qiymətlətləri ilə şərtləşdirilir. Miisbət imic əhəmiyyətli şəkildə əsas menecerlərin şəxsi keyfiyyətləri, onların səriştəsi və mənəvi siması

ilə müəyyən olunur. Böhranlı vəziyyətlərdə öz likvidliyini asanlıqla və sürətlə bərpa etməyi arzulayan

bank miısbət imicinin formalaşması ilə fəal və məqsədyönlü şəkildə məşğul olmalıdır. Bankm fərdi xüsusiyyətlərindən, təsisçilərin maliyyə durumundan, bankın, müştərilər dairəsinin

yaradılmasmın səciyyəvi xüsusiyyətlərindən, bankm ixtisasmdan, uzunmüddətli fəaliyyətində

KitabYurdu.az 43

menecerlər komandasınm keyfiyyətindən asılı olaraq bankm ödəmə qabiliyyətinə təsir göstərən və

nəzərdən keçirilən amillər daha böyük və ya daha kiçik əhəmiyyətə maik olur. Bir halda ehtiyat bazasınm strukturu və keyfiyyəti bankm likvidlik problemini yaradırsa; digər hallarda

bunu - aktivlərin keyfiyyəti; üçüncü halda - menecment; bir sıra hallarda isə - amillər kompleksi yaradır.

Buna görə də, bankın likvidlik problemlərinin çoxamilliliyini nəzərə alaraq onun fərdiliyini də qeyd

etmək, bu bank üçün daha böyük əhəmiyyətə malik olan əsas vəziyyətlərini ayırd etmək daha vacibdir. Bankm balansınm likvidliyi və bankın likvidliyini fərqləndirmək çox zəruridir. Bu qarşılıqlı şəkildə

əlaqədar, lakin müxtəlif anlayışlardır. Bank balansının likvidliyi bankm ödəmə qabiliyyətinin

şərtlərindən biridir. O, likvidlik dərəcəsinə görə banklarm daxili tarazlığmı təmin etməyə imkan verən

aktivlərin və passivlərin strukturunu əks etdirir. Balansın likvidlik meyarları bunlardır: ♦> likvidlik baxımından balansın aktiv və passivlərinin strukturunun iqtisadi əsaslandırması, • onlarm müddət və məbləğər baxımından uyğunluğu,

• aktiv və passivlərin keyfiyyət xarakteristikalarına riayət olun-

ması. Bankın likvidliyinin təminatı - hər gün, özlı də hər bir bank tərəfin- dən fərdi qaydada həll olunan

mürəkkəb idarəetmə tapşırığıdır. Hər bir bank üçiın likvidli balansı onun üçün səciyyəvi olan nisbətləri

əks etdirir

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bankm likvidlik vəziyyəti bir sıra xavici amillərdən də asılı olur. Onlara: ♦♦♦ ölkədə hökm silrərı iımumi siyasi və iqtisadi vəziyyət, ♦♦♦ qiymətli kağızlar bazarının inkiĢafı, ♦♦♦ banklararası bazarın inkiĢafı, ♦> MiJli Bank tərəfindən kommersiya banklarının yenidənmaliyyə- ləĢdirilməsi sistemi, ♦> Milli Bankın nəzarət funksiyasmın səmərəliliyi a'ul olur. Olkədə hökm siirən ümumi siyasi və iqtisadi Ģərait bank əməliyyat- larının inkişafınm və bank sisteminin

uğurlu fəaliyyətinin ilkin şərtlərini yaradır, banklarm fəaliyyətlərinin iqtisadi əsaslarımn sabitliyini təmin

edir, Milli və xarici sərmayəçilərin bankara qarşı etimadmı möhkəmlən- dirir. Bu şərtlər olmadan

banklar sabit depozit bazasını yaratmağa, əməliyyatlarm rentabelliyinə nail olmağa, vasitələrini və

idarəetmə sistemini təkmilləşdirməyə, aktivlərinin keyfiyyətini artırmağa qadir deyil- dirlər. Qiymətli kağızlar bazarının inkiĢafı gəlirdə itki olmadan likvidli və- saitlərin optimal sistemini təmin

etməyə imkan verir, çünki bankın ak- tivlərinin pul vəsaitlərinə çevrilməsinin ən sürətli yolu bir çox

xarici öl- kələrdə fond bazarmın fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Banklararası bazarın inkiĢafı müvəqqəti olaraq sərbəst pul ehtiyat- larının banklar arasında sürətli

şəkildə yenidənbölgüsünə yardım edir. Bank likvidliyin qorunması üçün bankararası bazardan müxtəlif

müddətə, o cümlədən də bir günə vəsaitlər cəlb edə bilər. Vəsaitlərin banklararası bazardan alınmasmm

operativliyi ümumi maliyyə konyukturundan, banklararası bazarm təşkilindən, bankm nüfuzundan asılı

olur. Bu anıil ilə digər amil də - Milli Bank tərəfindən kommersiya bank- larının yenidənmaliyyələĢdirilməsi

sistemi əlaqədar olur. Milli Bankın krediti kommersiya banklarmm likvidli aktivlərinin artmasmm

təminat mənbəyi olur. Milli Bankın nəzarət funksiyasının səmərəliliyini likvidliyin idarə olunmasmda kommersiya bankarı ilə

dövlət nəzarəti orqanlarmın qarşı- lıqlı fəaliyyəti dərəcəsi təyin edir. Milli Bank normativlərini müəyyən

etmək hüququna malikdir və bankları likvidlik normativlərinə riayət etməyə istiqamətləndirir. Miıəyyən

olunmuş göstəricilər bankm likvidliyinin real vəziyyətini nə qədər dəqiq əks etdirirlərsə, bankda və

nəzarət orqamnda likvidlik problemlərini vaxtlı-vaxtında yerinə yetirmək və on- ları aradan qaldırmaq

imkanı da daha çox olur. Son illər xarici təcrübədə bankların xiisusi ödəmə qabiliyyətinin tənzimlənməsində rolunun artımmı əks

etdirən ənənə inkişaf edir. Bazar konyukturu, banklarm rəqabətinin gücənməsi, bank əməliyyatlarımn

inkişafı və daha mürəkkəb şəkil alması vahid yanaşma üsullarmm və normativlərin əsasında banklarm

KitabYurdu.az 44

likvidliyini mərkəzləşdirilmiş şəkildə tənzimləməyə daha az səviyyədə imkan verir. Bu ənənə mərkəzi

bank tərəfindən müəyyən olunan likvidlik normativlərinin ixtisarı şəraitində ölkə üçün müəyyən

dərəcədə səciyyəvidir.

Bütün bunlardan savayı, ölkə təcrübəsi mərkəzi bankm kommersiya bankarımn likvidliyinə nəzarətin

hər zaman banklarm likvidliyinin təminatmm zəmanəti olmadığım təsdiq edir. Banklarm likvidliyinə təsir göstərən vacib amil - əhalinin banklara inamıdır. Əgər bu cür inam və

etimad pozularsa, o zaman müştərilərdə depozitlərinin və əmanətlərinin qaytarılmasma tələbat yaranır və

bu da hətta ən sağlam bankların belə likvidliyini məhv edir.

3. AZƏRBAYCANDA KOMMERSĠYA BANKLARININ LĠKVĠDLĠYĠNĠN

QĠYMƏTLƏNDĠRĠLMƏSĠ ÜSULLARI Ölkəmizdə kommersiya banklarımn likvidliyinin qiymətləndirilmə- si mexanizminin formalaşması

ikipilləli bank sisteminin yaranması və fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq ortaya çıxmışdır. Hüquqi və fıziki

şəxslərə kredit-hesablaşma xidmətləri göstərən yeni yaradılmış kommersiya banklarma, bütövlükdə

ölkənin bank sisteminə inam və etibarın artırıl- ması üçün banklarm likvidliklərinin dövlət tərəfmdən

tənzimlənməsinin zəruriliyi Milli Bankm əsas vəzifələrindən biri oldu. Yeni bank sistemi yeni bazar münasibətləri şəraitində daimi olaraq öz fəaliyyətində müxtəlif

problemlərlə üzləşməyə başladı. Bu isə öz növ- bəsində bank sisteminin fəaliyyətinin ölkə

iqtisadiyyatmda rolunun artı- rılması məqsədilə, həm daxili təcrübəyə, həm də xarici ölkələrin təcrübə-

lərinə əsaslanan yeni istiqamətlərin müəyyən olunmasma, normativlərin hazırlanmasına, onların getdikcə

dəyişdirilərək təkmilləşdirilməsinə sə- bəb oldu. Bankların likvidliyinin idarə olunması haqqında qaydalar «Azər- baycan Respublikasmm Milli Bankı

haqqmda» və «Banklar haqqmda» Azərbaycan Respublikası Qanunlarına əsasən hazırlanmış və

banklarm likvidliyinin idarə olunması üzrə Azərbaycan Respublikası Milli Bankımn siyasətini müəyyən

edir. Geniş mənada likvidlik bankm öz öhdəliklərini (balansdankənar öhdəliklər, kreditin verilməsi haqqmda

razılaşmalar, kredit xətləri və s. daxil edilməklə) vaxtında yerinə yetirmək məqsədilə vaxtında və məqbul

qiymətə kifayət qədər nağd və ya ona ekvivalent məbləğdə müxbir he- sablarında qeyri-nağd vəsait əldə

etmək qabiliyyəti kimi başa düşülməlidir. Yəni bu, depozitlərin, digər cəlb edilmiş vəsaitin ödənilməsinə

və aktivlərin artırılmasma olan tələbatı təmin etmək qabiliyyətidir. Aktivlərin və passivlərin ödəniş

müddətlərindəki uyğun- suzluqlar likvidlik riski kimi qiymətləndirilir. Lakin ödəniş müddətləri ilə

mövcud vəsaitdən istifadə edilməsi müddətlərinin tam uyğunluğu qeyri-realdır. Likvidliyin səmarəli

idarə olunması o deməkdir ki, bankm likvidlik vəziyyəti və uyğunsuzluqlar barədə kifayət qədər

məlumatı vardır və o, riski azaltmaq üçün lazımi tədbirlər görür. Əvvəllər banklar likvidliyi

planlaşdırarkən diqqəti balansın aktivlər (aktivlərin idarə ol- unması) və yaxud passivlər tərəfinə

(passivlərin idarə olunması) yönəldirdilər. Lakin bank işinin müasir metodları likvidliyin idarə ol-

unmasında balansm hər iki tərəfmdən səmərəli istifadə olunmasım tələb edir. Bu isə likvidliyin

planlaşdırılmasınm səmərəliyini təmin edir.

Vəsait çatışmadıqda bank aktivlərinin bir qismini sata bilər. Aktivlərin müəyyən növləri tez-tez alımb-

satıldığmdan onlarm bazar qiyməti adətən məlum olur. Bu növ aktivlərin bazar qiymətləri müxtəlif

mənbələrdə (mətbuatda, elanlarda və s.) verildiyindən, bank ədalətli bazar qiymətinə bu aktivlər üçün

qısa müddətdə alıcı tapa bilər. Belə aktivlər likvid aktivlər adlanır. Bu haqda yuxarıda ətraflı qeydlər

etmi- şik. Onları heç bir çətinlik olmadan nağd vəsaitə çevirmək mümkündür (buraya xarici valyuta,

Azərbaycan hökuməti tərəfindən buraxılmış tez satıla bilən və ödəniş müddəti bir neçə gündən sonra

başlanan, yaxud Milli Bankm buraxdığı öhdəliklər və s.aiddir) Aktivlərin digər növlərinin sabit bazar

qiymətləri olmadıqda və onların konkret növləri arasmda müqayisəni çətinləşdirən güclü fərqlər

KitabYurdu.az 45

olduqda, qiymətlər satıcı ilə alıcı arasmda razılaşdırılmalıdır. Belə növ aktivlər qeyri-likvid aktiv- lər

(bunlara kreditlər, çətin satılan qiymətli kağızlar, əsas vəsait və s.aiddir) adlanır. Əgər bank qeyri-likvid

aktivi ən qısa müddətlərdə sat- malıdırsa, ola bilsin ki, o, həmin aktivi öz zərərinə satsın, yaxud onu heç

sata bilməsin. Bir çox amillər və bəzən də bir-birinə zidd olan amillər bank əməliyyatlarmm

aparılmasına dair qərarlar qəbul edilməsi prosesinə təsir göstərir. Məsələn, rəhbərlik nağd pul kimi

yüksək likvidli vəsaitin böyük məbləğdə qalmasma çalışırsa, o, cari mənfəətdən məhrum olur. Likvidlik

tələbatmı ödəmək üçün yüksək likvidli dövlət qiymətli kağızlarımn satışı, banklararası bazarda nisbətən

ucuz maliyyələşdirmə mənbələri olduqda mənfəətin itirilməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən, borc

götürülən vəsaitin dəyəri çox yüksək olduqda ak- tivlərin satışı daha aldadıcı olur. Buna görə də bank

rəhbərliyi öhdəlik- lərin icra olunması üçün bütün müsbət və mənfi cəhətləri son dərəcə diqqətlə ölçüb-

biçməli və bazarm vəziyyəti barədə vaxtında dəqiq məlumat əldə etməlidir. Likvidliyin səmərəli surətdə

planlaşdırılması bankm müxtəlif şöbələri arasmda ylıksək dərəcədə əlaqələndirməni nəzərdə tutur.

Hər bir bankda Resursları İdarəetmə Komitəsi (RİK) yaradılmalıdır. Kiçik banklarda isə bu funksiyalar

İdarə Heyətinə həvalə edilməlidir. Komitənin tərkibinə İdarə Heyəti sədrinin rəhbərliyi ilə bankm əsas

şöbələrinin rəisləri və ya mütəxəssisləri daxil olurlar. Komitə vəsaitə olan cari və gələcək tələbatı biznes-

plan və İqtisadi vəziyyət əsasında müzakirə etmək üçün azı həftədə bir dəfə iclas keçir- məlidir. Iclasdan

əvvəl komitənin bütün üzvləri müvafiq təhlillər üçün tələb olunan bütün hesabatları əldə etməlidirlər.

Komitədə müzakirə olunan biitün məsələlər protokollaşdırılmalıdır. RİK-in qərarları bankm şöbələrinin

həyata keçirməli olduqları taktiki və strateii tövsiyələri əks etdirməlidir. Likvidliyin gündəlik təhlili

bankm konkret bir şöbəsinə həvalə edilməli və qısamüddətli planlaşdırma üçün həmin şöbə məsuliyyət

daşımalıdır. Bu şöbə müxtəlif şöbələrdən tələb olunan məlumatı alıb rəhbərliyə təqdim etmək üçün

likvidlik barədə hesabatlar tərtib etməlidir. Gündəlik hesabatlarda yeddi gün müddətində likvidliyin çatışma- masmın, yaxud artıq olmasmın

səbəbləri göstərilməli, habelə cəlbetmə və istifadə barədə tövsiyələr verilməlidir. Likvidliyə dair

gündəlik hesabat nümunəsi cədvəl 3.1-də göstərilir. Cədvəl 3.1 Likvidliyə dair giindəlik (həftəlik) hesabat ___ günlər

Pul axmları

1 2 3 4 5 6 7

1. Mövcud vəzivvət, cəmi O cümlədən: Nağd vəsait AMB-dəki miıxbir hesablar Dövlətin qiymətli kağızları (girov qoyulmuş

KitabYurdu.az 46

qiymətli kağızlar çıxılmaqla) Digər tezsatılan qiymətli kağızlar (girov qoyulmuş qiymətli kağızlar

çıxılmaqla) Banklara verilmiş qısamüddətli (7 günlük, yaxud daha az müddətli) kreditlər Başqa banklardakı müxbir hesabları 2. Gözlənilən vəsait mən-

bələri. cəmi 0 cümlədən: Depozitlərin nəzərdə tutulan artımı Banklardakı ödəniş müd- dəti ötmüş depozitlər Banklara verilmiş və ödəniş müddəti

ötmüş kreditlər Kreditlər üzrə faizlərin ödənilməsi Ödəniş müddəti ötmüş kreditlər Aktivlərin digər ödənişləri Digər

3. Vəsaitə aözlənilən tələbat, cəmi O cümlədən: Yeni kreditlər üçün vəsait ayrılması (kredit növləri üzrə göstər- məli) Depozitlərin götürülməsi (hesablarm

tipləri üzrə göstər- məli) Əsas vəsaitin ahnması Digər (məsələn,

başqa banklardakı kredit xətləri)

4. Balansarxası öhdəliklər, cəmi

0 cümlədən: Maliyyələşdirilməli

kreditlər və kredit xətləri Akkreditivlər üzrə vəsaitin

götürülməsi Vaxtı ötmüş qiymətli kağızlarm

almması üzrə öhdəlik- lər Vaxtı ötmüş xarici valyu- tanın

almması üzrə öhdəliklər Yerinə

yetirilməsi müddəti yaxm- laşan

öhdəliklərin digər növləri

5. Vəsait çatısmazlığı/artıqlıgı (1 +2-3-4) - beb vəziyyətdə vəsait kəsirinin, yaxud artıqlığmm

olmasmdan asılı olaraq rəhbərlik kəsirin ödənilməsi üsulları (banklararası bazardan vəsait

alınması, aktiv- lərin satışı, AMB-dən borc götürülməsi və s.), yaxud növbəti dövrdə likvidliyə

olan tələbatı nəzərə almaqla artıq vəsaitdən daha sərfəli istifadə edilməsi üsulları barədə qərar

qəbul et- məlidir. Daha uzun müddətə planlaşdırmanı asanlaşdırmaq üçün ödəniş müddətlərinin bölüşdürülməsi cədvəli

tərtib edilməlidir (cədvəl 3.2). Cədvəl 3.2 Ödəniş müddətlərinin bölgüsü cədvəli (milyon manatla) aktivlər na q Od;

alan miş müddətinin başlanması-

günlər 0- 1- 91- 181- 365 n

KitabYurdu.az 47

30 90 180 365 gün- dən çox

<L> 3

1. Nağd vəsait (seyflərdə, bankomatlarda,

valyuta müba-diləsi məntəqələrində, yolda) X X X X

2. AMB-yə qarşı tələblər (ehtiyat və müxbir

hesabları) X X X

3. «Nostro» hesablar (bank-lardakı müxbir he-

sabları)

4. Banklararası bazarın qısamüddətli maliyyə

vasi- tələri (7 günlük və daha az müddət) X X

5. Maliyyə idarələrində, o cümlədən

banklarda olan depozitlər

6. Tezlikvidli qiymətli kağızlara

investisiyalar (girov qoyulmuş

çıxılmaqla)

7.Alqı-satqı üçün nəzərdə tutulan

qiymətli kağızlar (girov qoyulmuş

çıxılmaqla)

8. Banklararası bazarm qısa

miıddətli maliyyə vasitələri istisna

olmaqla, maliyyə idarələrinə, o

cüm- lədən banklara verilən qısa

müddətli kreditlər, cəmi

o cümlədən:

a) cari kreditlər

v) vaxtı keçmiş kreditlər X X

9. Müştərilərə verilən kreditlər və

göstərilən lizinq xidmətləri, o

cümlədən overdraftlar, cəmi

o cümlədən:

a) cari kreditlər

b) vaxtı keçmiş kreditlər X X

10. Əsas vəsait (bank işində istifadə

olunmayan əsas vəsait daxil

olmaqla) amortizasiya çıxılmaqla

X X

11. Investisiyalar və bir- ləşməmiş

şirkətlərdə maliyyə iştirakı X X

12. Digər aktivlər

13. (Minus) Aktivlərdən mümkün

itkilər üçün məqsədli ehtiyatlar X X

14. Aktivlərin cəmi

Bu cədvəl AMB-yə hesabatlarm təqdim olunması sisteminin bir hissəsidir və bank hər ay onu hesabatla

birlikdə AMB-yə təqdim edir Ödəniş müddətbrinin bölgü cədvəli aktivləri və passivləri ödəniş müd-

dətlərinin müvafiq kateqoriyalarmda bölüşdürür və beləliklə müəyyən dövrdə likvidliyin artıqlığım

(kəsirini) əks etdirərək, rəhbərliyə imkan verir ki, problem meydana çıxanadək tədbirlər görülsün.

Rəhbərlik ödəniş müddətlərindəki uyğunsuzluqları idarə etmək qabiliyyətinə malik olmalıdır. Bu, o

deməkdir ki, bankm rəhbərliyi passivlərin xarak- terindən və hərəkətindən, xüsusən müxbir

hesablarmdan yaxşı xəbərdar olmalıdır. Hər bir bank həmçinin öz adi fəaliyyətində ödəniş müd-

KitabYurdu.az 48

dətlərindəki uyğunsuzluqları idarə etmək qabiliyyətini göstərmək üçün kifayət qədər tarixi və analitik

sənədlər toplamalıdır.

Likvidliyin planlaşdırılmasmda bank rəhbərliyi aşağıdakıları nəzərə almahdır: • likvidliyin mövcud vəziyyətini (xəzinələrdə olan nağd vəsaiti, AMB-dəki və kommersiya

banklarındakı müxbir hesablarında olan qalıqları, bankın portfelində olan tez satıla bilən qiymətli

kağızları);

• vəsaitə tarixən yaranmış tələbatı (əvvəlki illərdə baş verən hadisələrin bu il də təkrar olunmasınm

mümkünlüyünü, mövsümi və tarixən yaranmış depozit axmlarmı, yaxud kredit verilməsinə olan

tələbatı);

• gələcəkdə vəsaitə gözlənilən tələbatı (kredit verilməsi üzrə öhdəlikləri, vaxtı çatmış depozitlərin

ödənilməsini, akkreditivlərin icrasım, əsas vəsaitin alınmasım);

• vəsait mənbələrini (bankm likvidlik tələbatmm təmin edilməsi üçün aktivlərin, o cümlədən xarici

valyutanm və dövlətin qiymətli kağızlarmm satılması, başqa banklardan vəsait borc götürülməsi və ya

subordinasiyalı borc, kapital səhmlərinin buraxması və ya payların artırılması);

• bank əməliyyatlarma cəlb olunmuş resursların dəyərini (likvidlik tələbatım ödənıək üçün

depozitlərin cəlb olunmasına və ya kommersiya banklanndan, yaxud AMB-dən borc götürülən vəsaitə

verilən üstünlük);

• aktivlərin keyfiyyətini (aktivlərin pis keyfıyyətinin bankın lik- vidliyinə təsirindən yaxşı

xəbərdar olmalı, qeyri-işlək kreditlərin yüksək səviyyədə olmasınm nəticədə nağd hasilatın olmamasma

və likvidlik böhranlarmm yaranmasma böyük təsirini bilməli);

bank əməliyyatlannm həyata keçirilməsi üçün resurslarm hansı nıənbələrdən əldə edilməsi və ya hansı

mənbələrdə cəmləşməsi (nıəsələn, bankın hökunıətin və ya müəssisələrin vəsaitindən istifadə edilməsinə

ümid etməsi, bu vəsaitin büdcəyə köçürülməsi, yaxud müştərilər tərəfindən bankdan tez bir zamanda

çıxarılması likvidlik riskinin artmasma səbəb olur. Iri kreditin, yaxud onun bir hissəsinin qaytarılmasma

ümid etmək təhlükəli hesab edilir, çünki borcalan maliyyə çətinlikləri keçirirsə, bu ödəniş baş tutmaya

bilər);

• bankın ümumi vəziyyətini, o cümlədən kapitalm və mənfəətin səviyyəsini (Maliyyə cəhətdən

ağır vəziyyətdə olan bank Milli Bankm, vaxud banklararası bazarın kreditlərinə icazəsi olmadıqda,

lazımi vəsaiti çox yüksək qiymətə almalı olacaqdır. Hətta vəsait olduqda belə kreditləşdirən tərəf yəqin

ki, yüksək likvidli və etibarlı təminat tələb edəcəkdir, lakin bankın belə təminat verməyə yəqin ki,

imkanı olmay- acaqdır);

• istifadə olunmamış kredit xətlərini, akkreditivləri, kreditləşdirmə üzrə öhdəliklər kimi

gözlənilməz öhdəlikləri və ya qiymətli kağızlarm, yaxud xarici valyutanm alınması kimi balans-

dankənar öhdəlikləri (Bank rəhbərləri çox vaxt bu öhdəlikləri nəzərə almırlar, çünki onlar balans

arxasmda durur. Lakin balansarxası öhdəliklərin banklarm likvidlik tələbatına təsirinin eyni dərəcədə

nəzərə almmaması çox vaxt səhv qərarlar verilməsinə gətirib çıxarır ki, bunların da nəticələrinin aradan

qaldırılması çox vaxt baha başa gəlir);

• fövqəladə vəziyyətləri (fövqəladə vəziyyətdə, böhranların meydana çıxması zamanı (məsələn,

likvidlik baxımından əlverişsiz bazar şəraiti, bankm müvəqqəti maliyyə çətinlikləri, bankdan qeyri-adi

dərəcədə depozit axmına səbəb olan bank haqqmda şayiələr) bank öhdəliklərinin icrası üçün vəsait

çatışmadıqda rəhbərliyin görəcəyi təd- birlər).

Hər bir bank ötən hesabat ayı üçün hesablanmış likvid aktivlərin orta gündəlik qiymətinin cari

öhdəliklərin orta gündəlik qiymətinə olan nisbət əmsalım (atıi likvidlik normativi) azı 30 faiz

səviyyəsində sax- lamalıdır. Likvid aktivlərə_- normadan artıq məcburi ehtiyatlar və AMB-dəki müxbir hesablar, nağd milli və

sərbəst dönərli xarici valyuta, Azərbay- can hökuməti tərəfındən buraxılmış qiymətli kağızlar (dərhal

satıla bilirsə), kifayət qədər tanmmış və nüfuzlu yerli və xarici banklardakı (yüksək reytinqli)* müxbir

hesabm qalıqları daxildir.

KitabYurdu.az 49

Cari öhdalikhra - ödəniş müddəti 30 gün, yaxud bundan az olan depozitlər, o cümlədən cari,

hesablaşma, əmanət və s. hesablar, həmçinin bütün vaxtı keçmiş öhdəliklər daxildir. Bu öhdəliklərə

başqa banklardan və ya AMB-dən götürülən borclar aid deyildir.

Normadan artıq məcburi ehtiyatlar - AMB-də olan hesabda yer- ləşdirilmiş və onun müvafiq

Qaydalarına əsasən hesablanmış məcburi ehtiyat minimumundan artıq olan məbləğdir. Bu hesabdan

dövlət qiymətli kağızlarmm almmasma yönəldilmiş məbləğ hesablamalarda məcburi ehtiyatların Milli

Bankdakı qalığı kimi nəzərə almır. AMB-nin müəyyən etdiyi likvidlik normativi yalnız minimum tələbdir. Cari likvid aktivlərin minimum

məbləğini müəyyənləşdirərkən hər bir bank həmçinin aşağıdakıları nəzərə almalıdır: • likvid aktivlərə tarixən yaranmış tələbatı;

• likvid aktivlərə olan cari tələbatı;

• maliyyələşdirmə strukturundakı dəyişiklikləri;

• İqtisadi mühiti;

Buna görə də hər bir bank yuxarıda göstərilən amillərlə əlaqədar olaraq likvid aktivlərə olan tələbatı

təhlil edərək bankm cari və gələcək vəziyyəti, habelə makroiqtisadi şərait tələb etdikdə AMB-nin

müəyyən etdiyi minimumdan daha yüksək olan ani likvidlik normativinə əməl etməlidir. Bankm kreditorları və depozitorları (Milli Banka və digər banklara olan bütün borclar daxil olmaqla)

qarşısında vaxtı keçmiş öhdəlik- ləri olduqda, o, ani likvidlik normativini yerinə yetirməsindən asılı ol-

mayaraq, likvidliyini gözləməmiş və ya pozmuş hesab edilir. Bank rəhbərliyi bankın qısamüddətli öhdəliklərini yerinə yetirnıəsi sahəsində çətinlikləri, yaxud

gələcəkdə belə çətinliklərin meydana çıx- masının mümkünlüyü barədə AMB-ni vaxtmda xəbərdar

etmədikdə məsuliyyət daşıyır.

4. BANKLARIN LĠKVĠDLĠYĠNĠN QĠYMƏTLƏNDĠRĠLMƏSĠ ĠLƏ BAĞLI XARĠCĠ ÖLKƏLƏRĠN

TƏCRÜBƏSĠ Kommersiya bankınm likvidliyi bir çox amillərin təsirinə məruz qalan keyfıyyət xüsusiyyəti kimi

mürəkkəb şəkildə ölçülür. Bu barədə kommersiya banklarmm likvidliyinin qiymətləndirilməsi ilə bağlı

xarici ölkələrin təcrübəsi şəhadətlik edir. Bir qayda olaraq, likvidliyin ölçülməsinirı iki metodu tətbiq olunur: • balans üzrə hesablanan və balansın likvidliyini əks etdirən ma- liyyə əmsalları əsasında;

• müvafiq dövrlərdə bank balansının aktivləri və passivləri üzrə dövriyyələrin təhlilini nəzərə

almaqla likvidli vəsaitlərə olan potensial tələ- batın təyin olunması əsasında.

Əmsallı metod balansın maddələri arasmdakı kəmiyyətcə bir sıra qarşılıqlı nisbətlərin müəyyən

olunmasmı nəzərdə tutur. Bir çox ölkələr-

də bu qarşılıqlı nisbətlər hakimiyyət strukturlarma şamil edildiyi halda, digər ölkələrdə banklar

tərəfındən tətbiq olunur və dəstəklənir. Belə ki, ABŞ - da likvidliyin ölçüməsinin qanuni sistemi mövcud

deyildir. Onun təyin olunması və dəstəklənməsi bank rəhbərliyinin ümdə vəzifələrindən biridir. Likvidliyin qiymətləndirilməsi üçün göstəricilərin seçimi aşağıdakı- lardan asılı olaraq dəyişilə bilər. • bankm fəaliyyət göstərdiyi bazardan;

• bankın tipindən və ya növündən;

• bank əməliyyatları toplumundan və onların məzmunundan

Bütün bunlar ilə yanaşı banklar tərəfmdən toplanılan təcrübə növbəti göstəricilərin daha tez-tez tətbiqini şərtləşdirmişdir. Göstəricibrin birinci qvııpıı likvid aktivlərin və depozitlərin qarşıhq- lı nisbətini xarakterizə edir. Bu

zaman iki göstəricidən istifadə olunur:

1)Ġlkin ehtiyatlar (kassa + mərkəzi bankda müxhir hesahı)/ Depozitlər

KitabYurdu.az 50

(3.1)

2)Ġlkin + ikincidərəcəli (dövlətin qiymətli kağızları) ehtiyatlar)/ Depozitlər (3.2)

Bu göstəricilərin vasitəsilə likvid aktivlərlə yerinə yetirilməsi vacib olan daepozitlər şəklində öhdəliklər

arasmda bilavasitə əlaqə müəyyən olunur. Bankm likvidliyinin təminatı üçün ilk göstəricinin səviyyəsi

5- 10%, ikinci göstəricinin səviyyəsi isə - 15-25% qəbul olunmuşdur. İkinci göstərici Yaponiyada da bütün banklar tərəfindən yerinə yetirilmək üçün məcburi göstərici kimi

istifadə olunur. Onun səviyyəsi 30%-dən artıq olmamalıdır. ABŞ - da likvidliyin qiymətləndirilməsi üçün daha bir neçə göstəricidən istifadə olunur. Onlardan biri də

təqdim olunan kreditlərin və depozitlərin məbləğləri arasındakı qarĢılıqlı nisbətdir. Onun

qiymətləndirilməsi dinamik şəkildə həyata keçirilir. Bu zaman asılılıq müəyyən olunur: bu göstərici

vahiddən nə qədər çox olarsa, bankın likvidliyi clə bir o qədər aşağı olar.

Eyni zamanda aktivlərin diversifıkasiyasımn inikası kimi aktivlərin ümumi məbləğində kreditlərin payı

da eyni zamanda hesablamr və qiymətləndirilir. Bu göstərici 65-70% səviyyədə optimal hesab olunur. Likvidliyin qiymətləndirilməsi üçün aktivlərin nağd vəsaitd çevrilmək qabiliyyətiııin siirətini əks etdirən

göstərici də tətbiq olunur. O, likvid aktivlərinirı cıktivlərin ümumi məbləğinə nisbəti kimi hesablanır. Bu zaman likvid aktivlərə: • yalmz kassadakı vəsaitlərin qalığını,

• yolda olan, valyuta hesablarında yerləĢən pul vəsaitlərini,

• mərkəzi bankda və digər banklarda NOSTRO hesabları üzrə qalıq- ları aid edirlər.

Bu göstərici nə qədər yüksəkdirsə, likvidlik də bir o qədər yüksək- dir. Lakin bu zaman gəlirlilik aşağı

olur. Buna görə də, bankın ödəmə qabiliyyəti ilə onun gəlirliliyi arasmdakı optimal sərhəddlərin aşkar

olunması likvidliyin idarə olunması sahəsində menecmentin məqsədi olur. Xüsusi diqqət cəlb olıınan ehtiyatlarm strukturu, depozit bazasmm sabitliyinin təhlili ilə müəyyən edilir.

Bununla əlaqədar olaraq bankın ehtiyat bazasınm keyfiyyətini xarakterizə edən göstəricilər qrupu nəzər-

dən keçirilir. Sabitlik baxımmdan depozitlər əsas (sabit) və «dəyiĢən» depozitlə- rə bölünür. Bu banka mənsub olan və

onu tərk etməyən depozitlər əsas (sabit) depozitlərdir. Sabit depozitlər nə qədər çoxdursa, bankm likvid-

liyi də bir o qədər çoxdur. Çünki onlar likvid aktivlərə olan təəbatı azal- dırlar. Əsas depozitlər həm tələb olunanadək, həm də müddətli depozit və əmanət hesabları arasında ola bilər. Təcrübə göstərmişdir ki, depozitlərin sabit hissəsi tələbolunanadək yatırımlarda daha yüksəkdir. Bunun

səbəbi isə ondadır ki, müddətli və əmanət yatırımları üzrə tələbolunanadək yatırımlardan daha çox faiz

tətbiq edilir. Bu zaman miıddətli və əmanət depozitləri üzrə ödənişlər müxtəlif banklarda müxtəlif olur.

Buna görə də, məhz bu cür depozitlər daha çox dövriyyədə olur və bu da onlarm admı «dəyiĢən» kimi

müəyyən etmişdir. Depozitlərin daimilik, sabitlik dərəcəsini xarakterizə edən göstərici əsas depozitlərin məbləğinin onlarm

ümumi məbləğinə nisbəti kixni he- sablanır. Əgər depozitlərin ümumi məbləğində əsas depozitlərin payı

75%-dən az deyilsə, o zaman bank ödəmə qabiliyyətinə malik, likvidli bank hesab olunur. Müddətli və əmanət depozitlərinin depozitlərin ümumi məbləğinə nisbəti depozit bazasınm sabitliyini

əks etdirən göstəricidir. Artıq yuxarıda qeyd olunduğu kimi müddətli və əmanət depozitləri faiz

dərəcəsinin dəyişməsinə daha həssas olan bank resersları hesab edilir. Buna görə də, bu cür depozitlərin

payınm artımı «dəyişən» depozitlərin həcmini artırır və deməli, bankm likvidliyini azaldır.

Bankııı ehtiyat bazasının keyfiyyəti kommersiya bankmın xarici mənbələrlə (banklararası kreditlərə)

münasibətdə yolunun açıq olduğu- nu tərənnüm edən göstərici ilə qiymətləndirilir. (Əxm);

Əxm = Kh / Mcv (3.3)

KitabYurdu.az 51

Burada: Kb - mərkəzi bank da daxil olmaqla digər banklardan alınan kredit- Mcv - cəlb olunan vəsaitlərin məbləğidir. Bu göstəricinin qiymətləndirilməsi birmənalı deyildir. Bank zəruri hallarda ehtiyatları banklararası

bazardan və mərkəzi bankdan məqbul qiymətə sürətlə cəlb edir. Bununla da likvid vəsaitlərinin

müvəqqəti ça- tışmamazlığım aradan qaldırır. Bu proses bankın yüksək ödəmə qabi- liyyətinin əlaməti

kimi nəzərdən keçirilir. Bütün bunlar ilə yanaşı xarici borcların daha böyük payı bankm zəifliyindən və

cüzi likvidliyindən xə- bər verir. Buna görə də, əlavə olaraq aşağıdakılar təhlil olunur: • İqtibaslarm (borclarm) tezliyi;

• İqtibaslarm şərtləri (girov ilə və ya girovsuz);

• Vəsaitlərin cəlb olunmasmm səbəbləri;

• Borclar üzrə faizlər.

Bir çox ölkələrdə kommersiya banklarının likvidlik göstəriciləri müddətlər üzrə qruplaşdırılan balansm

aktiv və passiv maddələrinin qarqşılıqlı nisbəti əsasmda hesablanır. Fransada üç ay bü cür müddət hesab edilir. Buna müvafiq olaraq likvidlik əmsalı üç ay müddətinə cəlb

olunan müddətli depozitlərə və digər ehtiyatlara, eləcə də tələb olunanadək depozitlərə yerləşdirilən ak-

tivlərin nisbəti kimi hesablanır. Kommersiya bankları bu əmsalın hesab- lanmasıııı hər rübdə nəzarət

orqanlarma həvalə etməlidirlər. Bu göstəri- cinin ən son kəmiyyəti 60%-dən az olmamalıdır. Ġngiltərədə kommersiya bankları hər ay İngiltərə Bankı qarşısında likvidlik əmsalına riayət olunması

barəsində hesabat verirlər. Bu zaman əmsal müəyyənləşərkən kəsrin surətində ~ nağd vəsaitlər,

NOSTRO he- sablarında qalıqlar, tələbolunanadək və bir gün müddətinə yerləşdirilən depozitlər,

qiymətli kağızlar və təkrar qeydiyyata yararlı olan veksellər durur, kəsrin məxrəcində isə, cəlb olunan

ehtiyatlarm bütün məbləği əks edilir. Bu qarşılıqlı nisbətin minimal həcmi 12,5% təşkil edir.

Bütün bunlardan savayı, İngiltərədə kommersiya bankları mərkəzi bank qarşısmda hesabat tələb etməyən

likvidliyin digər əmsallarmı da hesablayırlar: • Bir aya qədər müddətə yerləşdirilən aktivlərin məbləği ilə eyni müddətə ödənilən öhdəliklərin

məbləği arasmdakı qarşılıqlı nisbət;

• Altı aya qədər müddətə yerləşdirilən aktivlər ilə bank öhdəlik- lərinin müvafiq hissəsi arasındakı

qarşılıqlı nisbət.

Almaniyada da kommersıya bankları hər ay Alman Federal Bankı qarşısmda balansm likvidliyi haqqmda

hesabat verirlər. Almaniyada kommersiya banklarmın növbəti qarşılıqlı nisbətlərə riayət etmələri qanun

vasitəsilə müəyyən olunmuşdur: • Cəlb olunma müddətlərinə görə bərabər əhəmiyyətli ehtiyatlara və əmanət qoyuluşlarma qarşı

qısa və orta müddətli kapital qoyuluşları (dörd ilə kimi);

• Eyni müddətdə cəlb olunan ehtiyatlara qarşı uzunmüddətli kapital qoyuluşları (dörd il və daha

artıq müddətə).

Bu əmsallarm 100% həddində tələb olunan səviyyəsi daha uzunmüddətli kapital qoyuluşlarmm daha

qısamüddətli ehtiyatlar ilə qismən ödənilməsi imkanmı nəzərdə tutur. Xarici ölkələrin ekspert mütəxəssiləri bankm ödəmə qabiliyyətinin durumundakı dinamizmi nəzərə

alaraq onun balansın qarşılıqlı nisbətlə- ri əsasında hesablanan maliyyə əmsallarmm köməyi ilə

bütünlüklə ölçülməsinin mümkün olmadığını qeyd edirlər. Buna görə də, bankm mövcud aktivləri və

passivləri üzrə nağd vəsaitlərin axmı əsasmda likvidliyin qiymətləndirilməsi təcrübəsi tədricən

yaranmışdır. Bu cür qiymətin mürəkkəbliyi bəzi maliyyə vasitələri üzrə ödənişin başlanması müddətlərinin (məsələn,

tələbolunanadək depozitlər) nəzər- də tutulmamasından ibarətdir. Digər çətinlik ayrı-ayrı kreditlərin

ödəniş perpektivlərinin düzgün qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Buna görə də, bu metodun istifadəsi

aşağıdakıları nəzərdə tutur: • Yüksək keyfıyyətli aktiv və passivlər iızrə ödəniş müddətləri haqqında informasiyamn vaxtlı-

vaxtmda almması;

KitabYurdu.az 52

• Kredit və depozitlərin vəziyyəti ilə bağlı keçmiş və gözlənilən ənənələrin bank tərəfmdən

təhlilinin yüksək keyfiyyəti.

Yaponiyada, ABŞ və bir çox avropa ölkələrində nağd pul vəsaitlə- rinin axını əsasında bankların

likvidliyinin qiymətləndirilməsi təcrübəsi daha daha geniş inkişaf etmişdir. Yaponiyada kommersiya banklarmın likvidliyinin qiymətlən- dirilməsi metodikasım nümunə kinıi

göstərək. Çünki likvidlik riski altmda bankın likvid aktivlərinin və öhdəliklərinin həcminin müddətləri

və məbləğləri üzrə qeyri-balanslılıq riski başa düşülür və aktivlər ilə passiv-

lərin qrupları üzrə forması 3.3 cədvəldə verilən cədvəl kimi tərtib edilir. Cədvəl 3.1.

Göstəricilər Cari avda /

aydan

sonra

2

aydan

sonra

3

aydan

sonra

6

aydan

sonra

1

ildən

sonra Dekada I

dekada II

Idekada l.Ödənişmiıddəti üzrə öhdə- liklərin məbləği: a)cəmi b)əvvəlki dövr ilə müqayi- sədə dəyişilik 2.Bankda mövcüd olan likvidlik aktivlərinin məbləği; a) cəmi b) əvvəlki dövr ilə müqayi- sədə dəyişilik Nəticə (±)

Verilən müqayisənin nəticəsi likvidli vasitələrin çatışmamazlığı və ya izafıliyi haqqmda şəhadətlik edə

bilər. Bu isə qeyri-balanslılıq riskinin aradan qaldırılması üzrə tədbirlərin müəyyən olunmasım nəzərdə

tutur (banklararası bazarda yeni kreditlərin almması, qiymətli kağızla- rm satışı, öhdəliklərin

müddətlərinin uzadılması və.s). Bankm ay ərzində likvidliyinin qiymətləndirilməsi üçün likvidlik əmsalı hesablamr:

Əlik — Üt / A üm x 100 (3.4) Burada: Əlik - ay ərzində likvidlik əmsalıdır; Üt - dövr ərzində öhdəliklərin təminatı üçün vasitələrə olan ümumi tələbatdır; A üm - tərəddüdlii faiz dərəcəsı ilə əlaqədar aktivlərin ümumi məb- ləğidir. Bu göstəricinin qiymətləndirilməsi üçün əvvəlki dövrlər ilə müqay- isədə likvidli vasitələrin

çatışmamazlığı ilə əlaqədar problemlərin miqya- smı və onlarm həlli reallığım aydmlaşdırmağa imkan

verən səviyyənin müəyyən olunnıa ənənəsi vacibdir,- Bir çox xarici ölkələrdə böyük əhəmiyyət banklarm ödəmə qabi- liyyətinin təminatı iiçün iri kredit

risklərinin məhdudlaşdırılmasma verilir.

ABŞ - da 70-ci illərin ortalarmda iki göstərici qanunibşdirilmişdir: • təqdim olunan kreditlərin nisbəti bankm kapitahndan 11 dəfə artıq olmamalıdır

• təqdim olunan kreditlərin kapitala qarşı nisbəti 0,1-dən artıq təşkil etməməlidir.

Fransada eyni qrupun bir borc alan şəxsinə və ya biitün borc alan- larına təqdim olunan kreditin məbləği

bankm xüsusi vəsaitlərinin məb- ləğindən 75% artıq olmamalıdır. Almaniyada təqdim olunan kreditlərin və iştirakın məbləği bankm xüsusi vəsaitlərindən 18 dəfə çox

olmamalıdır. Bankın xüsusi vəsaitləri- nin məbləğinin 15%-dən çoxunu təşkil edən beş iri kreditlərdən

hər biri bankın xüsusi vəsaitlərindən 3 dəfə çox olmamah, bu beş kredit birlikdə isə bankın xüsusi

KitabYurdu.az 53

vəsaitlərindən 8 dəfə çox olmamahdır. Ən iri kredit bankm xüsusi vəsaitlərinin 75% -dən artıq

olmamalıdır.

KitabYurdu.az 54

MÖVZU3 .KOMMERSİYA BANKLARININ RESURSLARI

PLAN

1.KOMMERSİYA BANKLARININ RESURS QURULUŞU VƏ XARAKTERİSTİKASI

2.BANKIN XÜSUSI KAPİTALININ MAHİYYƏTİ

3.BANKIN XÜSUSİ KAPİTALININ KAFİLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

4.BAZEL MÜQAVİLƏSİ

5.KOMMERSİYA BANKLARININ CƏLB OLUNMUŞ VƏSAİTLƏRİ

6.BANKLARARASI BAZARDA BORCLARIN ƏLDƏ OLUNMASI

1.KOMMERSİYA BANKLARININ RESURS QURULUŞU VƏ XARAKTERİSTİKASI Təsərrüfat münasibətlərinin digər subyektləri kimi banklar da kommersiya və təsərrüfat fəaliyyət

dairəsini təmin etmək üçün müəyyən miqdarda pul vəsaiti ehtiyatlarma malik olmalıdırlar. Müasir şəraitdə iqtisadiyyatIN inkişafı prosesində maliyyə ehtiyatlarınm problemi böyük əhəmiyyət

kəsb edir. İqtisadiyyatm bazar müna-sibətləri modelinə keçidi bank işi üzərində inhisar münasibətini

ləğv etdi. Bu isə öz növbəsində ikipilləli bank sisteminin təşkilinə, bankm vəsa- it mənbəyinin

tərkibində əhəmiyyətli dəyişikliklərə gətirib çıxartdı. Bu cür vəziyyət əsasən aşağıdakılarla izah

olunur: Bankm vəsait mənbəyində dövlət fondunun fəaliyyəti məhdudlaş- dırıldı və mərkəzi bank ikipilləli

bank sistemində I pillə hesab edildi; Müxtəlif milkiyyət formalarma malik müəssisə və təşkilatlarm təş- kili sərbəst pul ehtiyatlarma malik

mülkiyyətçilərin meydana çıxmasma şərait yaratdı. Bu mülkiyyətçilər sərbəst olaraq şəxsi pul ehtiyatlarım harada və hansı üsullar ilə qoruyub saxlamaq

məsuliyyətini öz üzərlərinə götürdü- lər ki, bunun da nəticəsində maliyyə münasibətləri sisteminə

daxil olan kredit ehtiyatları bazarı yarandı. Qeyd etmək lazımdır ki, banklarm fəa- liyyət miqyası

onun aktiv əməliyyatları vasitəsi ilə müəyyən olunur. Banklarm fəaliyyət miqyası maliyyə

ehtiyatlarınm həcmindən asılıdır. Bu vəziyyət maliyyə ehtiyatlarmm cəlb edilməsi uğrunda

banklararası rəqabəti genişləndirdi. Qeyd edək ki, kredit ehtiyatları bazarı ilə bərabər qiymətli kağızlar bazarı da fəaliyyət göstərir.

Burada banklar xüsusi, dövlət və koppora- tiv qiymətli kağızlarm alıcısı kimi çıxış edir. Sığorta,

maliyyə və kredit müəssisələrinin mövcudluğu kredit ehtiyalan bazarmda rəqabəti fəal- laşdırır və

banklar tərəfmdən sərbəst pul vəsaitlərinin toplanması problemini kəskinləşdirir. Kommersiya banklarmm resursları xüsusi və cəlb olıınmuş vəsaitlərin cəmini təşkil edir ki, onlardan

da aktiv əməliyyatların aparılmasmda istifadə edilir. Bankm xüsusi resurslarmm payma dünya bank təcrübəsinin tələb- lərinə cavab verən ehtiyatlar

sistemi düşür. Bankm xüsusi ehtiyatlarmm lərkibinə məcmu kapital və fondlar daxil edilir.

2.BANKIN XÜSUS İKAP İTALININ MAH İYYƏT İ Bankın xüsusi vəsaiti dedikdə müxtəlif fondlar nəzərdə tutulur. Bu fondlar bank tərəfindən onların

maliyyə sabitliyinin, kommersiya və təsərrüfat fəaliyyətinin, həmçinin cari və ötən illərin fəaliyyəti

nəti- cəsində əldə edilən gəlirin təminatı məqsədilə yaradılır. Bankın xüsusi vəsaitinin quruluş tərkibi keyfıyyət etibari ilə eynicinsli deyildir. O, bəzi amillərdən

asılı olaraq il ərzində dəyişkənliyə məruz qalır. Bu amillərə əsasən, aktivlərin keyfiyyəti, öz

gəlirlərindən istifadə, bankm kapital bazasmm təminatmm sabitliyi siyasəti aid edilir. Bankın xüsusi ehtiyatları müxtalif fondlardan təşkil olunur. Fond- lar müəyyən məqsədə xidmət

edib, müxtəlif şəkildə formalaşmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Buraya nizamnamə fondu, ehtiyat

fondu, xü- susi təyinatlı fond, iqtisadi stimullaşdırma fondları, yığım fondu, gəlir fondu, təhlükəli

kreditlər üzrə itkilərin örtülməsi üçün nəzərdə tutulan fond və s. daxildir. Nizamnamə fondu - banklarm hüquqi mülkiyyət forması kimi təşkilinin iqtisadi əsasım yaradır.

Onun həcmi milli bankm normativ aktları ilə müəyyən olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu

kapitalm həcminin müəyyən edilməsi 1989-cu ildə Avropa İqtisadi Birliyinin (AİB) əsas müzakirə

predmeti oldu və həmin il nizamnamə fondunun həcmi 5 milyon EKY dəyərində qiymətləndirildi. Ehtiyat fondu - bankın fəaliyyəti dövründə baş verən itkiləri aradan qaldırmağa imkan verir və

sabitliyi təmin edir. Bu fond bankın sabit fəaliyyətini və kapitalm odekvatlılığmı təmin edir. Bütün

KitabYurdu.az 55

banklar tərəfindən yaradılması mütləq olan fond hesab edilir. Fondun həcmi mövcud nizamnamə

kapitahnm faizləri əsasmda qanunvericilik qaydasmda müəyyən olunur. Fondların ikinci qrupu bankm sərəncammda qalan xalis mənfəətin bölüşdürülməsi ilə formalaşan

xüsusi təyinatlı fonddur. Bu fond xalis mənfəətin müəyyən məqsədlər üçün bank tərəfindən istifadə

olunmasım tərənnüm edir. Fondların üçüncü qrupu xarici - iqtisadi amillərin təsiri nəticəsində təşkil olunur. Buraya milli və

digər ölkələrin valyııtaları arasmdakı kurs fərqi aiddir. İnflyasiyanm əksi olaraq «Xüsusi fondalar»m vəsaitləri çıxış edir. Digər fond - «Valyuta

ehtiyatlarmm yenidən qiymətləndirilməsi» milli və digər ölkələrin valyuta sistemləri arasmda

mövcud olan fərqli amillər nəticəsində formalaşır. Banklar üçün bu fond xarici valyuta vasitəsilə

nizamnamə fondunun yaradılması zamanı böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Fondların dördüncü qrupu bank fəaliyyəti zamam riskli əməliyyatlarm azaldılması və yaradılan

ehtiyatlar hesabma bankların müəyyən itkilərini aradan qaldırmaq məqsədi ilə təşkil olunur. Buraya

riskli kreditlərin ləğvinə və qiymətli kağızlarm dəyərinə geniş imkan yaradan vəsaitlər aiddir.

II, III, IV qrup fondlarm vəsaitləri hərəkətdə olub, ayrı-ayn dövrlərdə maksimal surətdə azala bilər.

Məsələn; iqtisadi stimullaşma fondu maddi mükafatlandırma və xeyriyyə məqsədi ilə yaradılaraq il

ərzində böyük məbləğdə xərclənir. Buna görə də, belə fondlarm maliyyə ehtiyatları bankm maddi

kapitalı kimi çıxış edib, başqa məqsədlərə xərclənə bilməz. Beləliklə, bank işinin nəzəriyyəsi xüsusi vəsaitlər və bankm xüsusi kapitah anlayışlarmı bir-birindən

fərqləndirir. «Bankın xüsusi kapitalı» anlayışı daha genişdir. O, ümumi olaraq bankm daxili fəaliyyətini əks

etdirən proseslər nəticəsində təşkil olunan passivləri öz tərkibində birləşdirir. Buraya: nizamnamə,

bankm digər fondlarından təşkil olunmuş ehtiyatlar, bölüşdürülməmış mənfəət, cari ilin gəlirləri aid

edilir. Bankm xüsusi kapitalı - hesablaşma yolu ilə təyin olunur. O, öz tərkibində iqtisadi mənasma görə

bankm kapitalmm funksiyalanm ye- rinə yetirən maddələri birləşdirir. Xüsusi ehtiyatlarm əsas

elementlərinə əsas fondlar, (qanun əsasmda yaradılır), vəsaitlər (bankm fəaliyyətini təmin etmək

məqsədi ilə daxili mənbələr əsasmda yaradılan) aid edilir ki, onlar da aşağıdakı prinsiplərə cavab

verməlidirlər: • Sabitlik;

• Kreditorlarm hüquqlarma subordinasiyalı (tabe olma) yanaş- ma prinsipi;

• Qəti müəyyən olunmuş gəlirin daxil olmaması.

Bankın xüsusi kapitalı dedikdə, xüsıısi təşkil olunmuş fondlar və vəsaitlər nəzərdə tutulur. Bu

fondlar və vəsaitlər iqtisadi sabitliyə, bankın il ərzində fəaliyyəti dövründə mümkün itkiləri aradan

qaldırmağa xid- mət edir. Bankın kapitalına: nizamnamə kapitalı, ehtiyat kapitalı, istifadə müddəti olmayan digər fondlar,

təsis edilmiş gəlir, cari və ötən illərin bölüşdürülməmiş mənfəəti, bankm fəaliyyətində vacib

funksiyaları icra edən, müxtəlif riskli əməliyyatları örtən ehtiyyatlar daxildir. Bank kapitahnm icra etdiyi funksiyalar milli və qərb ədəbiyyatlarında öz əksini tapır. Bank

kapitalının üç əsas funksiyası fərqləndirilir: -qoruyucu funksiya,

-operativlik funksiyası,

-tənzimləyici funksiya.

Belə ki, bank aktivlərinin müəyyən payları əmanətçilərin yardımı ilə maliyyələşdirilir. Xüsusi

kapitalm ümumi məbləğinin azaldılması əmanətçilərin maraq dairəsinin kiçildilməsi deməkdir.

Qoruyucu funksiya bankm ləğvi zamanı əmanətçilərə kompensa- siyanm ödənmə imkanmı nəzərdə

tutur. Qoruyucu funksiya eləcə də, aktivlərin ehtiyatları əsasmda ödənc qabiliyyətini qoruyub

saxlamaq, itkilərə baxmayaraq bankm fəaliyyətinə imkan yaratmaq deməkdir. Bu zaman itkilərin çox

hissəsi maliyyə kapitalmm köməyi ilə deyil, bankm cari gəliri hesabma aradan qaldırılır. Bir çox

müəssisələrdən fərqli olaraq kommersiya banklarmm likvidliyinin qorunması xüsusi maliyyə ka-

pitalmm bir hissəsi vasitəsilə təmin olunur. Bir qayda olaraq, bankm səhmdar kapitalı xərclənmədiyi

təqdirdə bank likvidli sayılır. Kapital qoruyucu mexanizm kimi itki və xərclərin mövcudluğu dövründə banklara müxtəlif

əməliyyatlar şəbəkəsini həyata keçirməyə imkan verir. İtkilərin maliyyələşdirilməsi üçün müxtəlif

KitabYurdu.az 56

vəsait fondları fəaliyyət göstərir. Borclarm kütləvi surətdə əhali tərəfındən ödənməməsi ilə bağlı

itkiləri aradan qaldırmaq üçün səhmdar kapitahn bir hissəindən istifadə olunur. Bank kapitahnm operativlik funksiyası qoruyucu funksiyadan fərq- li olaraq ikinci dərəcəli

əhəmiyyətə malikdir. Onun tdvkibim xüsusi vəsa- itlərin, torpaq mülkiyyətinin, binaların,

avadanlığın alınmasına, nəzərə alınmamış itkilərə görə maliyyə ehtiyatlarının yaranması daxildir.

Bankm fəaliyyətinin ilk dövründə maliyyə ehtiyatlarınm əhəmiyyəti əvəzedil- məzdir. Bankm

növbəti inkişaf dövründə xüsusi kapitalın əhəmiyyəti də böyükdür. Xüsusi kapitalın bir hissəsi

müxtəlif vəsaitlər yaratmaq üçün uzunmüddətli aktivlərə təqdim olunur. Bankm maliyyə kapitalınm tənzimləyici funksiyasının yerinə yeti- rilməsi bankların uğurlu fəaliyyət

göstərməsi maraqlarma xidmət edir. Bank kapitahnm göstəricilərinə əsasən, dövlət orqanları

banklarm fəa- liyyətinə nəzarət edir və qiymətləndirirlər. Bankm xüsusi kapitahna dair qaydalar

müəyyən tələblər irəli sürür. İqtisadi normativlər əsas etibari ilə bankm xüsusi kapitalmm həcmindən

asıhdır. Qeyd etdiyimiz funksiyalardan fərqli olaraq tənzimləyici funksiya kredit və investisiya əmə-

liyyatlarının apardması məqsədinə xidmət edir. Bank kapitalmm əsas məqsədi təhlükəli əməliyyatlarm qarşısmı almaqdır. Buraya növbəti

funksiyalar aiddir: • Kapital itkiləri örtmək və ödəmə qabiliyyətini qoruyub saxlamaq xüsusiyyətinə malik

olmahdir;

• Kapital maliyyə ehtiyatları bazarma yol açır və bankları lik- vidliklə bağlı təhlükələrdən

qoruyur;

• Kapital artımı saxlayır, riski azaldır.

Kapitahn bütün funksiyaları riski azaldır. Bu cür yanaşma praktiki surətdə kommersiya banklarmm

idarəetmə məqsədlərinə xidmət edir. Kredit üzrə itkilərin əksinə çalışan kapitalın rolu pul vəsaitlərinin dövriyyəsi kontekstində ortaya

çıxır.

Bankm müştəriləri borcları ödəmədikləri təqdirdə dərhal banka fa- izlər və əsas ödəmələrdən daxil

olan pul vəsaitlərinin axını azalır. Yəsait- brin bankdan çıxarı isə dəyişmir. Bank o zaman

ödəməqabiliyyətli hesab olunur ki, ondan çıxan pullar ona daxil olan pullardan az olsun. Bu zaman

kapital məcburi pul sızmaları azaldığmdan hərəkətverici qüvvə kimi fəaliyyət göstərir. Bank səhmlər üzrə dividentlərin ödənilməsini uzada bilər. Kreditlər üzrə faizlərinin ödənişi məcburi

olduğu üçün, bank ilk növbədə bu faiz- ləri ödəməlidir. Kifayət qədər kapitala malik banklar yeni

səhmlər bura- xırlar ki, itirilən pul axmlarmı yeniləri ilə əvəz edə bilsinlər. Bu da aktiv- lər ilə

problemi həll etmək məqsədinə xidmət edir. Beləliklə, bank kapi- talı nə qədər çoxdursa, aktivlər bir

o qədər ödənilməmiş qalır və bankm riski də bir o qədər az olar. Bankm kapitalı əməliyyat problemlərini azaldır və maliyyə baza- nna sərbəst surətdə yol açır. Kapital

banklara səhmlər buraxmağa imkan verir. İri həcmli kapital bankm sabit olaraq imicini saxlayır və

əma- nətçiləri arxaym edir. Kapital yeni aktivlərin inkişafım təmin edir. Bu funksiya dövlət orqanlarmm aktivlər üzrə kapital

normativlərinin təyinatı ilə bağlıdır. Kreditlərin miqdarmı artıraraq, digər aktivlərə sahib olmaq

istəyən banklar səhmdar kapitalm əlavə maliyyələşdirilməsini təmin etməlidir- lər. Bank kapitahnm qeyd olunmuş funksiyaları sübut edir ki, xüsusi kapital bankm kommersiya

fəaliyyətinin əsasmı təşkil edir. O, sərbəst fəaliyyəti təmin edərək onun maliyyə sabitliyinə zəmanət

verir və müxtə- lif təhlükəli əməliyyatlarm mənfi nəticələrini aradan qahdırır

. 3. BANKIN XÜSUSİKAPİTALININ KAFİLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ Uzun müddət ərzində bankm kapitahnın kafiliyinin təyin olunması problemi bankar və tənzimləyici

orqanlar arasmda elmi tədqiqatlarm və mübahisələrin predmeti olmuşdur. Banklar gəlirlilik və

aktivlərin artım göstəriciərini qaldırmaq üçün minimum kapital ilə dolanmağa üstünlük verirlər; bank

nəzarətçiləri mülislik riskinin azälması üçün böyük miqdarda kapital tələb edirlər. Eyni zamanda

müflisliyin pis idarəetmə nə- ticəsində yaranması və yaxşı idarə olunan banklarm cüzi normalı kapi-

tal ilə mövcud olmaları ilə əlaqədar fikirlərə də rast gəlmək olur. <<Kapitalın kafiliyi» termini bankm etibarhlığma dair ümumi qiy- məti, onun riskə məruz qalma

dərəcəsini əks etdirir. Kapital zərərin vu- rulması istiqamətində bufer kimi qiymətləndirilir. Bu da öz

növbəsində kapitalm məbləği ilə bankm riskə məruz qalması arasındakı əks asılılığı

KitabYurdu.az 57

şərtləşdirir. Buradan kafiliyin əsas prinsipi doğur: Xüsusi kapitalın məbləği aktivlərin risk dərəcəsini nəzərə almaqla onların məbləğinə müvafiq

olmalıdır. Kommersiya bankları bütün bunar ilə yanaşı bankm həddən artıq «kapitallaşdırılmasmın», xüsusi

vəsaitlərdə optimal tələbat ilə müqayi- sədə artıq sayda səhmlərin buraxılmasmm - eyni məna kəsb

etdiyini və bank fəaliyyətinin nəticələrinə mənfı təsir göstərdiyini nəzərə alırlar. Səhmlərin

buraxılması yolu ilə pul ehtiyatlarmm səfərbərliyə ahnması - bank üçün əksər hallarda kənar

vəsaitlərin cəlb olunması ilə müqayisədə daha bahalı və çox zaman arzuolunmaz maliyyələşdirilmə

üsuludur. Buna görə də, bir tərəfdən bank rəhbərləri və digər tərəfdən banklara nəzarət orqanları

kapitahn məbləği ilə kommersiya bankmın fəaliyyəti- nin digər göstəriciləri arasmdakı optimal

qarşılıqlı nisbəti tapmağa cəhd göstərirlər. Bankm ehtiyatlarmda kapitahmn azalan payı tənqidə məruz qalır. Burada söhbət bankın əmanətçilər

(və ya dövlət - depozitlərin sığorta sistemi zamam) qarşısmda həddən artıq məsuliyyətindən gedir.

Bankm məsuliyyət dərəcəsi onun kapitalı ilə məhdudlaşdırıldığı halda, əmənatə- çilər və digər

kreditorlar banka etibar etdikləri külli miqdarda pul vəsai- ti ilə riskə gedirlər. Həmçinin bank kapitalımn artımma dair tələblər ilə şərtləşdirilən bir sıra amillər də mövcuddur: • bank aktivlərinin bazar qiyməti sənaye müəssisələrininkindən daha dəyişkən olub - faiz

dərəcələrinin dəyişilməsi, borcalanlann kredit ödəmə qabiliyyətinin daha da pisləşməsi ilə dəyişilir;

• bank daha çox qısamüddətli borclarm daimi olmayan mənbə- lərinə arxalanır ki, onlarm

çoxunu tələbə əsasən müsadirə etmək mümkündür. Buna görə də, siyasi və ya iqtisadi həyatm

istənilən hadisə- si bank ehtiyatlarımn kütləvi axınma səbəb ola bilər.

Məlum olduğu kimi XX-XXI əsrlərin hüdudlarmda kapitahn ak- tivlərə qarşı münasibəti banklar üzrə

orta hesabla 20% təşkil edərək bu gün yalmz 8%-ə yaxm olur. Yəni bank sisteminin tədiyyə

qabiliyyəti riski vaxt keçdikcə artır, çünki aktivlərin keyfıyyəti kapitahn cüzi paymı kompensasiya

etmək üçün zəruri səviyyədə yaxşılaşdırılmır. Cəmiyyətin konkret kommersiya bankma və ümumilikdə bank sis- teminə qarşı etimadmm bank

kapitallarmm adekvatlığı ilə təyin edilməsi faktı onu mərkəzi bankın timsalmda dövlətin nəzarəti

altmda olan bir sıra göstəricilərlə uzlaşdırır. Kapitalın kafi səviyyəsinin dəstəklənməsi bank sisteminin

sabitliyi şərtlərindən biridir. Bankm və ya bank sisteminin malik olduğu kapitahn məbləğini dəqiq təyin etmək çətin olsa da, o

əmanətçilərin və nəzarət orqanlarımn etimadım dəstəkəmək ilə bağlı artıq nəzərdən keçirilmiş

funksiyalarm

yerinə yetirilməsi üçün kifayət edir. Zəruri kapitalın məbləği bankın öh- dəsinə götürdüyü riskdən

asılı olur. Əgər, məsələn bank tərəfindən təqdim olunan kredit böyük risk ilə əlaqədardırsa, o zaman

bu daha çox kapital fondu tələb edir. Bank zəruri kapitalın həcmini təyin edərək alternativ qarşısında qahr.

• riskin artımı ilə bağlı kapitalı artırmaq,

• və ya vəsaitlərin riskin artımı ilə əlaqədar aktivlərə qoyulması.

Beləliklə, bank kapitalmm adekvat (uyğun) olub-olmaması: • onun aktivlərinin keyfıyyətindən,

• idarəetmənin keyfıyyətindən,

• bankm daşıdığı risklərin məbləğindən

• fəaliyyət sahəsindəki siyasətdən asılı olur.

Kommersiya bankları və cəmiyyət uzun müddət ərzində bankm və ya ümumilikdə bank sisteminin

kafıliyinin yoxlanması zamanı tətbiq olunmalı normativlərin sistemini işləyib hazırlamağa cəhd

göstərmişdir- lər. Kapitalın kafilik göstəriciləri. Kapitalın depozitlərin məbləğinə qarşı msbəti - daha çox istifadə olunan göstəricilərdən biridir. Bu göstərici ABŞ - da hələ XX əsrin

əvvəllərində pul dövriyyəsinə nəzarət Xidməti tərəfindən geniş tətbiq olunmuşdur. Bankda

depozitlərin məbləğinin 10% kapitalm hesabma ödənilməsi müəyyən olunmuşdur. Bank şəxsi

vəsaitləri hesabına əmanətlərin kütləvi axmınm başlanması zamanı əmanətlərin onuncu hissəsini

ödəmək iqtidarmdadır. Bu göstərici kifayət qədər sadədir və onun əsasmda banklarm müqayisəsini

KitabYurdu.az 58

aparmaq daha asandır. Bu isə bu günə kimi bank maliyyə xidmətlərinin populyar- hğını qoruyub

saxlayır. 40-cı illərdə bu göstəricini digər göstərici - kapitalın iimumi aktivlə- rə nisbəti əvəz etmişdir. Məhz

bank aktivlərinin tərkibi və keyfıyyətinin müflisliyin əsas səbəbi olduğu hesab edilirdi; göstəricinin

məqsədə- uyğunluğu qərb bank balansmda, itkilərin aktivlərin ümumi məbləğinin azalması şəklində

əksini tapmasmdan irəli gəlir. Bu əmsal bankm əma- nətçilərə zərər vurmadan hansı itkilər ilə

qarşılaşdığım və təqribən 8% təşkil etdiyini göstərir. Göstəricinin təkmilləşdirilməsi aktivlərin

həcmi- nin ixtisara salmmasma obyektiv qiyməti təklif edən riskli aktivlərə qarşı kapitahn nisbəti

kimi hesablanan əmsalm tətbiqinə gətirib çıxarmışdır. Bu əmsal kapitallarm aktivlərə qarşı nisbətini

müəyyən edir və bu aktiv- lər hər hansı bir riskli aktivdən və ya risk aktivlərinin kateqoriyasmdan

dəyən zərərin təyin olunması cəhdi olmadan zərərin vurulması imkanm- dan ibarət olur. İzafi

kapitahn (sadə səhmlərin dəyərindən çıxılan ümu- mi kapital) məbləği əsasmda qurulan əmsallar da

təklif olunur. Belə ki, onlar və digər göstəricilər ilk növbədə itkilərin ödənilməsinə sərf olunur.

4 .BAZEL MÜQA VİLƏSİ

Bank kapitalınm qiymətləndirilməsi metodologiyası məsələsi 80-cı illərin ikinci yarısmda beynəlxalq

maliyyə təşkilatlarmda (Beynəlxalq Hesablaşma Bankı) müzakirə predmeti olmuşdıır. Bıırada əsas

məqsəd banklarm hansı ölkələrə mənsub olmasmdan asılı olmayaraq banklar üçün münasıb kapitalın

kafiliyinə dair ämumi meyarların işlənib hazır- lanmasındaxı ibarət olur. 1988-ci ilin iyul aymda

bank nəzarəti və tən- zimlənməsi üzrə Bazel komitəsinin başçılığı altmda adətən Kuk əmsalı adlanan

kafilik normativini təcrübədə tətbiq edən kapital standartlarmm və kapitalm hesablanmasınm

beynəlxalq səviyyədə vahid şəklə salmması haqqmda müqavilə bağlanmışdır. Müqavilə 1993-cü

ildən qüvvəyə minmişdir və indiki dövrdə bir çox dövlətlərin mərkəzi banklarmın ba- zalı oriyentiri

kimi istifadə olunur. Normativin yalmz beynəlxalq banklara, yəni xarici ölkələrdə filiallara, törəmə

banklara və ya müştərək banklara malik olan banklara şamil olunması normativin xüsusiyyəti olur. Kuk əmsalı bankm kapitalı ilə onun balans və balansarxası aktiv- ləri arasmdakı minimal qarşılıqlı

nisbəti müəyyən edir. Bu aktivlər ayrı- ayrı ölkələr üzrə fərqlənən normalara müvafiq olaraq risk

dərəcəsi üzrə hesablansa da, bu zaman müəyyən məntiqə riayət olunmalıdır. Bu əmsal 8% həddində

müəyyən olunmuşdur (bu 8%-in yarısı əsas və ya mühüm kapitahn payma düşür). Mahiyyət etibarilə Bazel sövdələşməsi kredit və ölkə riskinin qiy- mətləndirilməsini

standartlaşdırmışdır. Faiz dərəcələri ilə əlaqədar risk- lər və bazar riski 1977-ci ilə kimi bu

metodikanm çərçivələri daxilində tənzimlənməyə məruz qalmamışdır. 1977-ci ildə Bazel komitəsi tərəfindən bazar risklərini nəzərə almaqla kapitalın kafiliyi

normativlərinin hesablanması üzrə tövsiyyələr işlənib hazırlanmışdır. Kredit riskinin təyin olunması üçün bütün aktivlər müəyyən olun- muş risk əmsalı ilə müqayisə

olunur. Balansdan kənar nəzərə alınan əməliyyatlarm qiymətləndirilməsi daha böyük çətinliklər

yaradır. Bu hər bir ölkədə onların müxtəlifliyi və bəzən əhəmiyyətsiz həcmi ilə əlaqədar- dır. Hər bir

ölkə risklərin intepretasiyasmda və Bazel komitəsinin töv- siyyələrin tətbiqində müəyyən sərbəstliyə

malikdir. Bütün bunlar ilə ya- naşı bu tövsiyyələrə müvafiq olaraq xüsusi konversiya əmsalını

istifadə etməklə ekvivalentli kredit riskinə dair bütün balansdan kənar öhdəlik- lərin konversiyası

zəruridir. Daha sonra alınan nəticələr götür-qoy edilir və nəticədə balans əməliyyatları ilə bağlı

vəziyyətdə olduğu kimi bu bir çox banklara yeni maliyyə vasitələrini tətbiq etməklə aktivlərin riskli

növlərini balansdan kənara çıxartmaq təcrübəsini həyata keçirmək im-

kanı verir. Beləliklə, bankm bütün aktivləri üzrə bütöv riskin yekdil qaydada qiymətləndirilməsi

həyata keçirilir. Kapitalın qiymətləndirilməsinə dair Bazel sistemi daha geniş vüsət almışdır. Belə ki, Avropa Şurası

çərçivələri daxilində tədiyyə qabiliyyə- tinin vahid əmsalı Kuk əmsalma oxşar olub, təkcə yeni

beynəlxalq banklara deyil, həmçinin kredit institutlarınm bütün sisteminə də şamil olunur. Bazel müqaviləsinə müvafıq olaraq bank kapitalı: • birinci (I) dərəcəli

• ikinci (II) dərəcəli kapital daxildir.

KitabYurdu.az 59

I dərəcəli kapital bankm əsas kapitalı hesab olunur və onun məbləği (aparılan “tutulmalardan”

sonra) bankm hesablanmış məcmu kapitalmda 50 faizdən az olmamalıdır. • dərəcəli kapitala aşağıdakı komponentlər daxil edilir:

♦> dövriyyəyə buraxılıb tam ödənilmiş adi səhmlər (bankm geri aldığı adi səhmlər çıxılmaqla); • dövriyyəyə buraxılıb tam ödənilmiş qeyri-kumulyativ müddətsiz imtiyazlı səhmlər;

• səhmlərin emissiyasmdan əmələ gələn əlavə vəsait (kapital artıqlığı);

• keçmiş illərin bölüşdürülməmiş xalis mənfəəti;

• bankm konsolidasiya olunmuş törəmə cəmiyyətlərində azlıq təşkil edən səhmdarlarm

(payçılarm) kapitah.

Keçmiş illərin bölüşdürülməmiş xalis mənfəətinə aşağıdakılar daxil edilir: • cari ilin zərəri çıxılmaqla bütün əvvəlki illərin yığılıb bölüşdürülməmiş mənfəəti;

• kapital ehtiyatları, yəni əvvəlki illərin bölüşdürülməmiş mənfəəti hesabına yaradılmış

fondlar.

• dərəcəli kapital əlavə kapitaldır. Bankm hesablanmış məcmu kapitalmda II dərəcəli kapitalm

məbləği I dərəcəli kapitalm məbləğindən (aparılan “tutulmalardan” sonra) çox olmamalıdır. Bundan

artıq olan hissə məcmu kapitahn hesablanması zamanı nəzərə alınmır.

II dərəcəli kapitala aşağıdakı komponentlər daxil edilir: • cari ilin bu tarixə olan mənfəəti;

• ümumi ehtiyatlar (balans aktivlərinin və balansdankənar öhdəliklərin risk dərəcəsi üzrə

ölçülmüş məbləğinin (aparılan «tutulmalar»dan sonra) 1,25 faizinədək, lakin “adi” ehtiyatlarm

məbləğindən çox olmayan hissəsi);

• kapitalm digər komponentləri.

Onların kafıliyinin qiymətləndirilməsi üçün aktivlərin və balansarxası öhdəliklərin (balansın ümumi

məbləğindən istifadə nəzərdə tutulmur) tərəziyə qoyulması seçilmişdir.

• dərəcəli kapital qeyd etdiyimiz kimi, adi səhmlərdən, toplanmasım nəzərdə tutmayan

dividentlərdən, bölünməmiş mənfəət, müddətsiz imtiyazlı səhmlərdən, eləcə də konsolidasiya

olunmuş törəmə şirkətlərin nəzarətsiz səhm paketindən qeyri-maddi, gözə çarpmayan əsas kapitalın

çıxılması ilə formalaşır.

Banklara balanslarmda bankın və ya qeyri-bank şirkətinin nağd vəsaitlər ilə alışı zamanı meydana

çıxan hiss olunmayan, gözə çarpmayan əsas kapitalı əks etdirməyə icazə verilir. Yeni beynəlxalq

standartlar bankm əsas kapitalmm tələb olunan minimum həcminin təyin olunması zamanı onun hiss

olunmayan kapitalmm bütöv kapitaldan çıxılmasını nəzərdə tuturlar. • dərəcəli kapital (əlavə) fəal əməliyyatlar üzrə ümumi itkilərə dair ehtiyatlardan, kreditlərin

ödənilməsi üzrə ehtiyatlardan, kumulyativ, müddətli imtiyazlı səhmlərə dair ehtiyatlardan,

subordinasiyalı borca dair ehtiyatlardan ibarət olur.

Yeni beynəlxalq kapital standartları imkan yaradır ki, subordinasiyalı borc öhdəliklərinin beş illik

orta ödəniş müddətli olması ilə yanaşı zəruri əlavə kapitalm mənbəyi də hesab olunsun. Lakin əlavə

kapitalm formalarmdan heç biri əsas kapitahn 50%-dən çox hissəsini təşkil edə bilməz. 1992-ci ildən

sonra kreditlərdən və icarədən yaranan itkilərin ödənilməsinə dair ehtiyatlar əlavə kapitalm bir

hissəsi hesab olunur və onlar ümumi ehtiyatlar olub, risk üzrə hesablanan 1,25%-dən çox bank

aktivlərini təşkil etmir. II dərəcəli kapitalm komponentləri Bazel müqaviləsini imzalamış tərəflər vasitəsilə sərbəst şəkildə

tənzimlənir. Bu zaman II dərəcəli kapital I dərəcəli kapitalm 100%-dən artıq ola bilməz. II dərəcəli kapitala daxil olan ehtiyatlar borclarm qaytarılmaması zamanı 1992-ci ildən etibarən

məhdudlaşdırılır. Riskə görə hesablanan aktivlərin 1,25%, ödəniş müddəti başlanana qədər

amortizasiyaya mə- ruz qalan ikinci borcların və orta müddətli imtiyazlı səhmlərin ümumi məbləği I

dərəcəli kapitalm 50%-dən artıq ola bilməz. II dərəcəli kapitalm digər komponentləri

məhdudiyyətlərə malik olmur və müəyyən olunmuş normativlərdən kənara çıxan bütün məbləğlərə

yol verilsə də, onlar kapital kimi nəzərə almmır. 31 dekabr 1992-ci ilə kimi qüvvəyə minmiş kapitala qarşı irəli sürülən yeni razılaşdırılmış tələblər

növbəti şəkildədir: 1)I dərəcəli kapitahn riskə görə hesablanan aktivlərə və balansdan kənar əməliyyatlara qarşı nisbəti

4%-dən az olmamalıdır;

2)Əsas kapitalm (yəni I və II dərəcəli kapitallarm məbləği) riskə görə hesablanan bütöv aktilərə və

balansdan kənar əməliyyatlara qarşı

KitabYurdu.az 60

nisbəti 8% -dən az olmamaıdır. Müqavilə həmçinin 1990-cı ildən 1992-ci ilə kimi keçid dövrünü nəzərdə tuturdu və bu dövr ərzində

bu göstəricilər 3,65 və 7,25% təşkil edirdi. Bazel komitəsi tərəfindən təklif olunan kapitalm kafiliyinin müəyyən olunmasma yanaşma üsulu

növbəti əsas xüsusiyyətlərə malik idi: • bankm «real» kapitalını xarakterizə edirdi;

• bank strategiyasmm yenidən nəzərdən keçirilməsinə və minimal kredit zamanı kreditləri

həddən artıq artırmaqdan imtinaya yardım edirdi və bu zaman üstünlük kredit portfelinm həcminə

deyil, onun key- fiyyətinə verilirdi;

• bankm risksiz fəaliyyətinin payının artımma yardım göstərirdi;

• höküməti banklarm fəaliyyətinin reqlamentasiyasını (nizama sahnmasmı, müəyyən qaydaya

tabe olunmasmı) azaltmağa çağırırdı. Çünki burada özünü tənzimləmənin bir çox elementləri təzahür

edir;

• balansdan kənar öhdəliklər üzrə riskləri nəzərə almaq imkam verirdi;

• müxtəlif ölkələrin bank sistemlərini müqayisə etməyə icazə ve-

rirdi. O bank kapitalmm kafiliyinin hesablanması ilə bağlı təklif olunan metodun bütün bu üstün cəhətlər

ilə yanaşı bir sıra çatışmamazlıqlara malik idi. Xüsusilə də: • dərəcələr üzrə kapitalm elementlərinin təyin olunmasmda ki- fayət qədər dəqiqliyin yoxluğu.

Bu isə ayrı-ayrı banklar tərəfindən kapitala qarşı irəli sürülən tələbləri yumşaltmağa icazə verirdi;

• risk dərəcəsi üzrə aktivlərin kifayət qədər differensiya olunma- ması, dəqiq desək

təbəqələşdirilməməsi;

• əməliyyatların ayn-ayrı növləri üzrə ehtiyatlara qarşı irəli sürülən tələblərin azaldılması;

• yalnız kredit riski üzrə kapitalm kafiliyinin qiymətləndirilməsi- nə istiqamətlənmə;

• bankm fəaliyyətində çox vacib əhəmiyyətə malik olan bazar və faiz risklərindən kapitalm

məbləğinin asılılığmm yoxluğu.

1997-ci ilin iyul aymda faiz və bazar risklərini nəzərə almaqlcı bank kapitalın kafiliyinin

hesablanması məqsədilə kapitalın səviyyəsinə qarşı irəli sürülən tələblər haqqmda Müqaviləyə dair

düzəlişlər qəbul olun- muşdur. Bu düzəlişlərə müvafiq olaraq bank nəzarəti orqanları tərəfm- dən

müəyyən olunan müddətdə banklar kredit risklərinə əlavə olaraq kapitalm kafıliyi normativlərini

bazar risklərinə korrektə edərək bazar risklərini və kapitalm kafıliyi normativlərini təyin etməli idilər. Bazar riski - bazar qiymətlərinin səviyyəsinin dəyişilməsi nəticsində balans və balansdan kənar

mövqelərə dair itkilərin yaranması riskidir.

Bu tələblər risklərin növbəti növlərinə də şamil olunmuşdur: • faiz dərəcələrinə əsaslanan borc vasitələri və ticarət əməliyyat larının portfelində pay ilə

əlaqədar risklər;

• bankm bütün əməliyyatları üzrə (qiymətli metalların alqı- satqısı) valyuta və əmtəə riski.

Beləliklə, 1988-ci ildə 1997-ci ilin sonrakı əlavəsi ilə kapitalın stan- dartı haqqmda vahid müqavilə

(Bazel 1) kapitalm məbləğinin və riskə görə hesablanan aktivlərin müqayisəsinə istinad edərək

kapitalın qiymət- hndirilməsini nəzərdə tutmuşdur. Bu müqavilə Milli Bank sisteminin sabitliyinin möhkəmləndirilmə- si, banklar üçün vahid «oyun

qaydalarmm» yaradılması məqsədi daşıy- araq, kredit təşkilatlarmm fəaliyyətinə təsir göstərmişdir.

Belə ki: • kapitalm payınm artımmı təmin etmişdir (1988-ci ildən 1996-cı ilə kimi orta hesabla səkkiz il

ərzində 1,2 dəfə);

• kapitalm artımı onun iqtisadi artım dövründə çoxaldılması və riskli aktivlərin həcminin

azaldılması yolu ilə əldə olunmuşdur (tənəzzül dövrü);

• kapital standartmm qüvvəyə minməsi yüksək riskli kapital qoyuluşlarma malik bankları

stimullaşdırmamışdır;

• banklar müqavilə tərəfindən qoyulan məhduddiyyətlərdən qaçmaq üçün kapital arbitrajmm

müxtəlif növlərini istifadə etməyə baş- lamışdırlar.

Bank tənzimlənməsində müasir ənənələr (çevikliyin, dəqiqliyin ar- tımı, tənzimlənmənin

deformallaşması) kapitalm qiymətləndirilməsi standartlarmm dəyişilməsi zərurətini şərtləşdirmişdir.

Bu isə Bazel ko- mitəsi tərəfindən kajiliyin qiymətləndirilməsinin yeni sistemmm bəyənil- məsi

KitabYurdu.az 61

zamanı, yəni 2000-ci ildə mümkün olmuşdur (Bazel 2). Bu sistem bank işi sahəsində yeni

standartlara riayət olunması istiqamətində işlə- nib hazırlanmışdır. O, kapitalm qiymətləndirilməsinə

dair müxtəlif ya- naşma üsullarmdan ibarət olub (standartlaşdırılmış, xarici, daxili rey- tinqlər - İRB)

tənzimlyici orqanlarm diqqətini kredit təşkilatlarmm risk səviyyələrini daha tam və dəqiq şəkildə

nəzərə almaq zərurətinə yönəl- tmişdir. Metodoloji prinsipə əsasən yeni qiymətləndirmə sistemi kapitalm kafiliyinin qüvvədə olan praktiki

qiymətinin islahatlara uğraması zama- m istiqamətləndirici sistem kimi qiymətləndirilə bilər. Bu

növbəti hallar ilə şərtləşdirilmişdir: müasir şəraitdə artmaqda olan bank işinin mürəkkəbliyi və kompleksliyi nəzarət orqanlarmdan

kapitalm kafiliyinin qiymətləndi- rilməsi sisteminin kredit təşkilatlarmm konkret fəaliyyət şəraitinə

uyğunlaşmalarmm artımı istiqamətində təshih edilməsıni tələb edir; • kapitahn qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan modellərin saymın artırılması bu şəraitdə

hərəkətin əsas istiqaməti olur;

• yeni modellərin tətbiqi onlarm nəzəri və praktiki əsaslandırıl- malarmdan asılı olur.

5 .KOMMERSİYA BANKLARININ CƏLB OLUNMUŞ VƏSAİTLƏRİ

Cəlb olunmuş vəsaitlər bank ehtiyatlarmın ümumi məbləğində ən üstün yerlərdən birini tutur. Onlar

müxtəlif banklar üzrə 75% və daha çox paya malikdirlər. Bazar münasibətlərinin inkişafı ilə cəlb

olunmuş ehtiyatlarm strukturu əhəmiyyətli dəyişiliklərə məruz qalmışdır. Bu isə köhnə bank sistemi

üçün fıziki və hüquqi şəxslərin müvəqqəti olaraq sərbəst pul vəsaitlərinin yeni, qeyri-ənənəvi

akkumulyasiyası üsullarmm meydana çıxması ilə əlaqədardır. Dünya bank təcrübəsində cəlb olunan bütün ehtiyatlar onların ak- kumulyasiyası üsuluna görə

növbəti şəkildə qruplaşdırılırlar: 1)depozitlər;

2)qeyri-depozitsiz cəlb olunan vəsaitlər.

Depozitlər - müştərilər, yəni fıziki və hüquqi şəxslər tərəfındən banka təqdim edilən və hesablaşma

rejiminə və bank qanunvericiliyinə uyğun olaraq banklar tərəfmdən istifadə olunan pul vəsaitləri

olub, kommersiya banklarmm cəlb olunmuş vəsaitlərinin əsas hissəsini təşkil edir. Bank cəlb olunmuş qeyri-depozit vəsaitləri borc şəklində və ya xüsu- si borc öhdəliyinin pul

bazarmda satışı yolu ilə alır. Bank ehtiyatlarınm qeyri-depozit mənbələri depozitli mənbələrdən ilk

növbədə, şəxsləndi- rilmiş xarakterə malik olmamaları ilə fərqlənirlər. Yəni onlar bankm konkret

müştərisi ilə assosasiya olunmur, əksinə bazarda rəqabət əsa- smda əldə olunurlar. İkincisi, bu

vəsaitlərin cəlb olunması təşəbbüsü bankın özünə məxsus olur. Cəlb olunmuş qeyri-depozit ehtiyatlardan əsas etibarilə iri banklar istifadə edir. Qeyri-deposit

vəsaitləri iri məbləğlər ilə əldə olunur və on- ları topdansatış xarakterli əməliyyatlar adlandırırlar. Müasir bank təcrübəsi bank müştərilərinə açılan depozitlərin və depozit hesablarm müxtəlifliyi ilə

xarakterizə olunur. Bu, bankm seq- mentli yüksək rəqabətli bazar şəraitində müştərilərin müxtəlif

qrupları- mn bank xidmətlərinə olan tələbatmı tam şəkildə təmin etmək və onlann əmanətləri ilə

sərbəst pul kapitallarmı bank hesablarma cəlb etmək ilə əlaqədardır. Müştərilərin pul vəsaitləri ilə

əməliyyatlarm həyata keçi-

rilməsinin məcburi şərtlərindən biri bank yatırımı haqqmda müqavilə- nin yazılı şəkildə

bağlanmasmdan ibarətdir. Bank müştərilərinin vəsaitlərinin cəlb olunması üzrə bağlanan müqavilələri onların müddəti, növləri,

əmanətçilərin kateqoriyaları, və- saitlərin, ödənilən faizlərin köçürülməsi və almması şərtləri, bankm

fəal əməliyyatları üzrə güzəştlərin almması imkanları üzrə təsnif etmək mümkündür. Bank müştərilərinin vəsaitlərinin cəlb olunma müddətinə görə on- ları aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək

olar: • hesablaşma və cari hesablarda vəsaitlər;

• tələbolunanadək hesablarda yerləşdirilən vəsaitlər;

müddətli əmanətlər və depozitlər.

KitabYurdu.az 62

Hesablaşma və cari hesablarda olan vəsaitlərin xarakterik xüsusiyyəti onlarm yüksək likvidlik

qabiliyyətindən ibarətdir. Pul vəsaitləri hesablardan sahiblər tərəfmdən tələb olunmaları və ya

hesablara daxil olmaları ilə bu cür hesablara köçürülür və ya hesablardan çıxarılır. Beləliklə, cəlb olunan vəsaitlərin bu qrupu üçün fərqli cəhətlər aşağıdakılardır: • pullarm yatırılması və geri ahnması istənilən zaman hər hansı bir məhdudiyyət olmadan

həyata keçirilir;

• hesabm sahibi hesabdan istifadə etməklə aylıq qəti müəyyən olunmuş faiz dərəcəsi əldə

etdiyi üçün və ya hesab üzrə debet dövriyyəsinə dair faizə görə banka komissiya ödəyir;

• bank hesablaşma və cari hesablarda pul vəsaitlərinin qorunmasma görə aşağı faiz dərəcələri

müəyyən edir.

Bank əmanətinə dair müqavilənin bağlandığı müddətdən asılı olaraq: • tələbolunanadək depozitləri,

• müddətli depozitləri,

• əmanətləri fərqləndirirlər.

Əgər pul vəsaitlərinin tələb olunmasınm konkret müddəti göstə- rilmirsə, o zaman bank müştərilərinə

(hüquqi və fıziki şəxslərə) tələb olunanadək depozitlər açılır. Bank kartlarından istifadə etməklə

hesablaşmalar üçün depozitləri tələb olunana kimi depozitin müxtəlif növlərindən biri hesab etmək

mümkündür. Tələb olunanadək depozitin xüsusiyyətlərindən biri də hesab sahibinin hesablaşmalar

aparmaq və nağd pullar almaq hüququdur. Bu zaman bir qayda olaraq nağd pul vəsaitlərinin

alınmasma dair limit müəyyən olunur. Bank kartlarmdan istifadə etməklə hesablaşmalar üçün depozitlərdə və tələbolunanadək depozitlərdə,

hesablaşma, cari hesablarda vəsaitlərin qalıqları banklarm daha hərəkətli ehtiyatı hesab olunur. Hesablarm sahibləri istənilən zaman vəsaitlərini hesablardan çıxara bilərlər. Bununla

əlaqədar olaraq artıq qeyd olunduğu kimi banklar bu cür hesabların sahiblərinə cüzi faiz ödəyirlər.

Lakin, onlarm yüksək likvidlik qabiliyyətinə baxmayaraq bu qrupun vəsitləri kommersiya bankları

üzrə orta hesabla sabit ehtiyat kimi çıxış edir. Buna görə də, maliyyə baxımmdan daha sabit və daima

hesablarmda pul vəsaitinə malik müştərilərdə maraqlı olan banklar hesablarm sahiblərinə əlavə

xidmətlər təqdim etmək və xidmətin keyfıyyətini artırmaq yolu ilə müştəriləri cəlb etməyə cəhd

göstərirlər. Dünya bank təcrübəsində tələb olunandək adi depozit hesabları ilə yanaşı nau hesablar və təsdiq

olunmuş çek hesabları kimi depozit hesablarmın növləri daha geniş vüsət almışdır (ABŞ). Nay-hesablar -üçüncü şəxsin mənfəəti naminə hesablaşma sənədlərini siyahıdan silməyə imkan

verən tələb olunanadək depozit hesablarıdır. Bu hesablar likvidlik prinsipini gəlirlərin faizlər

şəklində alınması imkanı ilə uzlaşdırır. Nau-hesablar yalnız fərdi şəxslər və gəlirsiz şirkətlər üçün

açılır. Təsdiq olunmuş çek hesabları -təsdiq olunmuş çeklərin ödənilməsi üçün pul vəsaitlərini ayıran tələb

olunanadək depozit hesablarıdır. Təsdiq olunmuş çeklər ödəniş üçün vəsaitlərin varlığı haqqmda

bankm, üzərində xüsusi qeydlər apardığı çeklərdir. Müddətli depozitlər - müqavilə vasitəsilə şərtləşdirilən müddətə daxil edilən hüquqi və fiziki

şəxslərin pul vəsaitləridir. Kredit təşkilatları fiziki şəxslər ilə müəyyən müddətə əmanət müqavilələri

bağlaya bilər. Milli təcrübədə fiziki şəxslər ilə bağlanan müddətli bank əmanəti müqavisinin

xüsusiyyətlərindən biri də onlar üzrə vəsaitlərin sahiblər tərəfındən Azərbaycan Respublikasmm MM

müvafıq olaraq müqavilə vasitəsilə müəyyən olunan müddətdən əvvəl tələb olunmasmdan ibarətdir.

Əgər başqa hal depozit əmanətinin müqaviləsində şərtləş- diriməmişdirsə, o zaman hüquqi şəxslərin

müddətli depozitləri üzrə pul vəsaitlərinin qaytarılması müddətin bitməsi ilə həyata keçirilir. Müddətli depozit (əmanət) növbəti müddətlərdə daxil edilə bilər: 30 günə kimi, 31 gündən 90 günə

kimi, 91 gündən 180 günə kimi, 181 gündən 1 ilə kimi; 1 ildən 3 ilə kimi; 3 ildən artıq. Müddətli depozit və əmanətlər üzrə tələb olunanadək depozitlər- dən fərqli olaraq əmanətin

məbləğindən və müddətindən asılı olaraq dəyişilən yüksəkfaizlər ödənilir. Müddətli depozitlər cəlb olunan ehtiyatlarm daha sabit hissəsi olduqları üçün bu banklara

kreditləşdirməni orta və uzun müddətə həyata keçirməyə imkan verir. Yüksək rəqabət şəraitində kommersiya bankları faiz dərəcələrinin dəyişdirilməsi, köçürülən faizlərin

kapitallaşdırılması yolu ilə müddətli

KitabYurdu.az 63

depozitlərin müxtəlif növlərinin geniş tətbiqinə can atırlar. Faiz dərəcə- lərinin dəyişdirilməsi,

köçürülən faizlərin kapitallaşdırılması isə xarid valyutanm, multivalyuta hesablarmm növü, əlavə

güzəştlərin təqdimatı üzrə həyata keçirilir. Beləliklə, müddətli əmanət (depozit) müəyyən olunmuş dəqiq müddətə malikdir. Bir qayda olaraq

onun vasitəsilə qeydə almmış faiz ödənilir və əmanətin vaxtmdan əvvəl hesabdan çıxarılması üzrə

məhdu- diyyətlər tətbiq olunur. Əmanətin razılaşdırılmış müddətdən əvvəl hesabdan çıxarılması

zamanı bank faiz dərəcəsini azaltmaq və bu dərəcəni tələb olunanadək depozit hesabı üzrə dərəcə

səviyyəsində müəyyən et- mək hüququna malikdir. Müddətli depozitlərin daha xarakterik xüsusiyyətləri: • hesablaşmalar üçün istifadə oluna bilməz və hesablaşma sənəd- ləri onlarm əsasmda

siyahıdan silinmir;

• müddətli depozitlər üzrə hesablarda yerləşən vəsaitlərin döv- riyyəsi zəif olur;

• müddətli depozitlər üzrə qəti müəyyən olunmuş faiz ödənilir, faiz dərəcəsinin maksimal

səviyyəsi isə ayrı-ayrı dövrlərdə mərkəzi banklar tərəfindən tənzimlənə bilər;

• müddətli depozitlər üzrə bank əmanətçilərinə vəsaitlərin hesabdan vaxtmdan əvvəl

çıxarılması haqqmda ilkin xəbərdarlıq tələb olunur;

• müddətli depozitlər üzrə məcburi ehtiyat fonduna köçürmələ- rin daha aşağı norması tətbiq

olunur.

Milli Bank təcrübəsinda əmanət qoyuluşlavı yalnız fiziki şəxslərə açılır. Onlar xaricdə qeyri-

kommersiya təşkilatlar və işgüzar şirkətlər üçün açıla bilər. Əmanət hesabları üzrə ödənilən faizlər

müddətli depo- zitlər üzrə faizlərdən fərqli olaraq adətən daha az olur. Fiziki şəxslər üçün açılan əmanət qoyuluşlarmm müxtəlif növləri mövcuddur: vəsaitlərin hesabdan

çıxarılması haqqmda ilkin xəbərdlar- lıq ilə müddətli, əlavə haqlı müddətli hesablar, uduşlu hesablar,

məqsəd- li hesablar, cari hesablar. Banklar üçün əmanət hesablarımn əhəmiyyəti onlarm köməyi ilə

istehsalat kapitahna çevrilən əhalinin istifadə olunmayan gəlirlərinin səfərbərliyə alınmasmdan

ibarətdir. 1982-ci ildə Amerika banklarmm təcrübəsində pul bazarmm depozit hesabları meydana çıxmışdır.

PBDH1 ehtiyat tələblərinin təyin olunması zamanı əmanət hesablarmm kateqoriyasma şamil edilən

depozit hesabıdır.

Bu hesablarm xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir: • hesab üzrə faiz dərəcəsi hər həftə pul bazarmm digər alətlərinin faiz dərəcələrinin

dəyişilməsindən asılı olaraq dəyişilir;

• əmanətin müddəti razılaşdırılmasa da, banklar yeddi gün ər- zində vəsaitlərin hesabdan

çıxarılması haqqında xəbərdarlıq tələb edə bilərlər;

• depozitlərin sığortalanması üzrə xüsusi orqan tərəfindən əma- nətlər sığortalanır;

• hesabm sahibləri üçüncü şəxslərə ödənişlərin həyata keçirilməsi üçün ay ərzində hesabdan 6-

dan çox olmayan köçürmələri həyata ke- çirmək hüququna malikdirlər;

• vəsaitlərin poçtdan çıxarılması üçün və ya hesabm sahibinin bankda şəxsi iştirakı zamanı

məhdudiyyətlər yoxdur.

Bank müştərilərinin cəlb olunan vəsaitlərinin həcmində hesablarda, cari hesablarda və tələb

olunanadək depozitlərdə qorunan pul vəsa- itləri daha böyük xüsusi çəkiyə malik olur. Buna görə də,

banklar üçün bu vəsaitlərin uzun müddətə fəal əməliyyatlarda yerləşdirilməsi üçün istifadə olunması

məqsədilə onlarm daimi, azalmayan qalıqlarmı təyin etmək vacibdir. Tələb olunanadək depozitlərin, hesablaşma və cari hesablarda və- saitlərin azalmayan qalığmı

növbəti düstura əsasən hesablaşmaq müm- kündür:

Aq = (Qorta xl00%) /K

Burada: Aq - azalmayan qalıqdır; Qorta - hesablaşma dövrü ərzində hesablarda orta qalıqdır; K - hesablaşma, cari hesablar və tələb olunanadək hesablar üzrə kredit dövriyyəsidir. Aq göstəricisi uzunmüddətli ehtiyat kimi istifadə olunması mümkün olan müştərilərin vəsaitlərinin

daimi, azalmayan paymı aşkar etməyə icazə verir.

KitabYurdu.az 64

Əhalinin müddətli depozitlərinin və əmanətlərinin sabitliyinin qiymətləndirilməsi üçün bu hesablara

daxil olan vəsaitlərin yerləşmə sə- viyyəsi və saxlanmasmm orta müddəti kimi göstəricilərdən

istifadə et- mək mümkündür. Pul vəsaitlərinin saxlanmasmm orta müddəti növbəti düstura əsa-

sən hesablamr1:

Op = (Qorta xG ) / Ə

(4.2) Burada: Op - pul vəsaitlərinin günlərlə ifadə olunan saxlanmasınm orta müddətidir; Qorta - əmanətlərin orta qalığıdır; Ə - əmanətlərin verilməsi üzrə dövriyyədir (debet dövriyyəsi); G - hesablanan dövrdə günlərin sayıdır. Op göstəricisi mövcud vasitələrdən müvafiq müddətin kreditləşdi- rilməsi ehtiyatı kimi istifadə

olunması imkanmı qiymətləndirməyə icazə verir. Əmanət şəklində daxil olmuş vasitələrin yerləşmə səviyyəsini növ- bəti düstur üzrə təyin etmək təklif

olunur: Çs = ((Qs-Qə) xl00%) /D (4.3) Burada: Çs - vasitələrin əmanətlərdə yerləşmə səviyyəsi olub % ilə ifadə olunur; Qs - hesablanan dövrün sonuna əmanət qalığıdır; Qə - hesablanan dövrün əvvəllinə əmanət qalığıdır; D - vəsaitlərin əmanət şəklində daxil olmasıdır (kredit dövriyyəsi). Əmanətlərin yerləşdirmə səviyyəsi nə qədər yüksəkdirsə, bu bir o qədər bankm xeyrinədir. Bu

göstəricinin say tərkibinin artımı əmanətlə- rin daxil olmasmm əmanətlərin qaytarılması üzərində

üstünlük təşkil etməsi haqqmda şəhadətlik edir və sıfır kəmiyyəti isə əmanətlərin dəyi-

şilməzliyindən xəbər verir. Kredit təşkilatmm depozit bazasmm qiymətləndirilməsi üçün sadalanan göstəricilər ilə yanaşı

depozit bazasmm sabitlik göstəricisindən (əmsalmdan) istifadə edirlər: • Əı = Əsas depozitlər: Depozitlərin ümumi məbləği (75%);

Ə2 = daimi olmayan depozitlər: Depozitlərin ümumi məbləği (25%);

Ə2 = BAK orta həcmi: Pərakəndə bank üçün cəlb olunmuş və- saitlərin orta məbləği (10%);

• əsas depozitlərin və aktivlərin artım templəri;

• bank müştərilərinin depozitlərinin və borc vəsaitlərinin (BAK və Milli Bankm vəsaitləri)

artım templəri.

Beynəlxalq təcrübədə bank müştərilərinin cəlb olunmuş vəsaitbri xas depozitlərə və daimi olmayarı

əmanətlərə bölünür. Əsas depozitlərə (sabit, bərpa olıınan və bankdan çıxmaq ehtimalı- na daha az malik olan əmanətlər)

bunlar şamil olunur: • cari və hesablaşma hesablarmda qalıqlar;

• tələb olunanadək əmanətlər (depozitlər);

• əmanət hesablan;

• aşağı nominallı müddətli depozitlər;

• 100 min dollarlıq depozit sertifıkatları.

Bunlar isə pul vəsaitlərinin cəlb olunmasmm qeyri-depozit üsulla- ndır: • xüsusi qiymətli kağızlarm buraxılışı;

• geriyə almmaqla qiymətli kağızlarm satışı haqqmda razılaşma (REPO əməliyyatları);

KitabYurdu.az 65

• pul bazarmda borclar (banklararası kreditlər);

• kreditlərin mərkəzi bankdan alınması.

•

6 .BANKLARARASI BAZARDA BORCLARIN ƏLDƏ OLUNMASI ABŞ bank təcrübəsində bu bazar «federal ehtiyat fondları» adlan- dınlır. Bu fondlar mərkəzi

banklarm ehtiyat hesablarmda və ya federal chtiyat banklarmda qorunan kommersiya banklarmm

depozit vəsaitlə- ridir. Məcburi minimum ilə müqayisədə ehtiyat hesabmda izafı vəsaitlə- ıə malik

kommersiya bankları onları qısa müddətə borc verirlər. Bu onlara əlavə gəlir əldə etmək, borc alan

banka isə likvidlik göstəricilərini yaxşılaşdırmaq imkam verir. XX əsrin 60-cı illərinə kimi federal fondların alqısı əsas etibarilə bankm ehtiyat hesabmda vəsaitlərin

doldurulması üçün istifadə olunurdu, çünki onlar ilə bağlı faiz dərəcələri mərkəzi bankm qeydiyyat

dərə- cəsindən aşağı idi. Sonrakı illərdə faiz dərəcələri artaraq qeydiyyat dərə- cəsindən artıq

olmuşdur. ABŞ - da federal fondlar ilə əməliyyatlarm böyük bir hissəsi qısa müddətə - bir iş gününə bağlanır.

Bütün bunlar ilə yanaşı sövdələşmələ- lin bir hissəsi daha davamlı müddətə - 30 gündən 90 günə

kimi bağlanır rə bu müddətli sövdələşmələr adlanır. Federal fondlarm alqısı zamanı vəsaitlərin

ehtiyat şəklində saxlanması tələb olunmadığı üçün banklar depozit sertifıkatları ilə müqayisədə daha

yüksək faiz ödəyə bilər. B'öyük Britaniyada banklararası kredit bazarı 1971-ci ildən, məc-

buri ehtiyat normalarmm kəskin artımı vaxtmdan daha geniş şəkil al- mışdır.

Geriyə alınmaqla qiymətli kağızların satışı haqqında razılaşma. Ge-

riyə almmaqla qiymətli kağızlarm satışı haqqmda razılaşma (REPO) təminatm idarə olunması

hüququ kreditora keçən zaman qiymətli kağız- lar ilə təminat altmda alman qısamüddətli borc

növüdür (daha çox xə- z'ınə öhdəliklərj ilə həyata keçirilən əməliyyatlardır). Borc alan tərəfin

qiymətli kağızarı şərtləşdirilmiş tarixdə və əvvəlcədən müəyyən olunmuş qiymətə alması öhdəliyi bu

sövdələşmənin zəruvi şərtidir. Təminat kimi çıxış edən qiymətli kağızlar girov marjası ilə bazar

qiymətinə nisbətdə 1%-dən 3%-ə kimi qiymətləndirilir.

Veksellərin qeydiyyatı və Milli Bankdan kreditlərin alınması. Vek- sellərin qeydiyyata almması və

mərkəzi bankdan kreditlərin almması daha çox ehtiyatlarmda mövsümi tərəddüdlər hiss edən və

fövqəladə hallar ilə qarşılaşan kommersiya bankları tərəfindən tətbiq olunur. Mərkəzi bank bu

zaman onun kreditlərinm daimi vəsaitlər mənbəyinə çevrilməməsinə nəzarət edir. Kommersiya

bankları bu cür borclarm almması zamanı xəzinənin müxtəlif qiymətli kağızları, federal və yerli

hakimiyyət orqanlarmm öhdəlikləri, qısamüddətli kommersiya vekselləri şəklində təminat təqdim

edirlər.

Bank akseptlərinin qeydiyyatı. Bank aksepti - idxalatçı və ixracatçı tərəfmdən onları

akseptləşdirməyə razılıq verən banka təqdim edilən köçürmə vekseli və ya müddətli trattadır.

Bank akseptləri xarici ticarət sövdələşmələrinin maliyyələşdirilməsi üçün istifadə olunur.

Kommersiya bankı akseptləri federal ehtiyatlar sistemində yenidən nəzarə almaqla istiqraz

vərəqəsi alır. Yenidən qeydiyyat üçün ölkə daxilində idxalat- ixracat əməliyyatları və ya əmtəə

sövdələşmələri üzrə altı aylıq müddətli akseptlər daha münasib hesab olunur.

Avropa dolları bazarında borclar. Avropa dolları bazarmda borclar - xaricdə fıliallara malik olan

və olmayan iri kommersiya bankları üçün məqbul ehtiyatlarm cəlb olunması üsuludur. Avropa

dollarları - ABŞ dolları ilə ifadə olunan, lakin Amerika banklarmm fıliallarım daxil et- məklə

ABŞ hüdudlarmdan kənarda yerləşən banklara və ya digər sahib- lərə məxsus olan əmanətlərdir.

ABŞ iri bankları borclarm adətən daxili bazarda çətinliklərin yaranması dövründə alınması üçün

avropa dollan əmanətləri bazarım istifadə edirlər. Avropa dollarlarmm əsas bazan Londonda

yerləşir.

Kommersiya bankları xüsusi kapitalm və bank ehtiyatlarmm artı- rılması məqsədilə kapital

notları və istiqraz vərəqələri buraxa bilərlər. Notlar və istiqraz vərəqələrini əsasən iri banklar

buraxır. Bankm borc öhdəliyinin bu növlərinin buraxıışı bir tərəfdən bank kapitalım, digər

tərəfdən isə onun ehtiyatlarım artırır.

KitabYurdu.az 66

KitabYurdu.az 67

MÖVZU 4.BANKALARIN HESABLAġMA ƏMƏLĠYYATLARI

PLAN:

1.Nağdsız hesablaĢmaların təĢkilinin ümumi əsasları

2.Nağdsız hesablaĢmalarda istifadə olunan ödəniĢ sənədləri

3.Nağdsız hesablaĢmaların formaları

4.Akkreditiv üzrə hesablaĢmalar

5.Faktorinq

6.Krilinq-ödəniĢin proqressiv üsuludur

7.Bankların müxbir münasibətlərinin əsasları

8.Banklararası hesablaĢma və ödəniĢ sistemlərinin təĢkili

9.ÖdəniĢ sistemlərinin əsas prinsipləri

1.NAĞDSIZ HESABLAġMALARIN TƏġKĠLĠNĠN ÜMUMĠ ƏSASLARI

Müasir dövrdə pul təsərrüfat həyatmm ayrılmaz atributudur. Məhz buna görə də

maddi nemetlərin əldə edilməsi və xidmət göstəril- məsi ilə bağlı bütün sazişlər pul

hesablaşmalan ilə nəticələnir. Sonuncu- lar nağd və nağdsız formada ola bilərlər.

Nağdsız pul istifadəsi ilə bağlı maliyyə hesablaşmalarmm təşkili nağd pul

köçürmələrinə nisbətən üstünlük təşkil edir. Belə ki, tədavül xərclərində nağdsız pul

hesablaşma- ları vasitəsi ilə əhəmiyyətli dərəcədə qənaət əldə edilir. Banklarm çoxsa-

həli şəbəkəsi nağdsız hesbalaşmalarm geniş tətbiqinə, eləcə də dövlət sə- viyyəsində

onların inkişafmm makroiqtisadi proseslərin tənzimləyicisi kimi iştirak etməsinə

imkan yaradır. Nağdsız hesablaĢmalar - pul nişanlarmdan istifadə etmədən ödəniş

sənədləri vasitəsilə həyata keçi- rilən ödənişdir, bank hesabmda köçürmə yolu ilə

həyata keçirilən maliyyə hesablaşmalarıdır, bu halda pul vəsaiti tədavülçünün hesa-

bmdan alıcmın hesabma köçürülür. Nağdsız hesablaşmalar təsərrüfat daxilində

müəyyən sistemlər əsasmda təşkil olunur, burada nağdsız he- sablaşmalarm təşkilinin

bütövlüyü prinsipi, təşkilatlara təqdim edilən tələblər, təsərrüfatm müəyyən konkret

şəraiti, eləcə də hesablaşmalarm forma və üsulları və bu üsullarm sənəd dövriyyəsi ilə

sıx bağlılığı nəzərdən keçirilir.

Bizim ölkəmizdə hələ 30-cu illərdə mövcud olan və 1993-cü ilə qədər davam edən

nağdsız hesablaşmalar sistemi təsərrüfatçılığın israf mexanizminə əsaslanmış və

iqtisadiyyatm inzibati - əmr üsulu ilə idarə edilməsinə uyğun gəlirdi. Fəaliyyətdə olan

nağdsız hesablaşmalar sistemi ilk növbədə tədarükçünün maraqlarınm xidmətinə,

məhsulun isteh- salı və tədarükü ilə bağlı planlı tapşırıqlarm yerinə yetirilməsinə

yönəl- dilmişdi. Bununla əlaqədar, nağdsız hesablaşmalarm təşkilinin sərt prinsipləri

fəaliyyət göstərirdi və bu prinsiplərə əməl olunması əsl iqtisadi maraqların qeyri-

mövcudluğunu və müəssisələrin müqavilə öh- dəçiliyinin yerinə yetirilməsi

məsuliyyətini əvəz edirdi. Bu prinsiplər müəyyən qaydalara tabe olunurdu. Məsələn,

bunlardan aşağıdakıları qeyd edə bilərik.

ÖdəniĢ yeri - bank (o nağdsız hesablaşmalarm təsisçi və nəzarətçisi kimi iştirak

edirdi.)

KitabYurdu.az 68

2

ÖdəniĢ vaxtı - məhsulun yüklənməsindən və xidmət göstərildikdən sonrakı (bu

avanslarm və kommersiya kreditlərinin qadağası mənasmı verir.) vaxt başa düşülür.

Tədavülçünün razılığı (aksept) - bu zaman ödəniş əsası kimi ödənişin mənbəyi -

alıcınm şəxsi vəsaiti və ya bank krediti kimi çıxış edən, əhatə dairəsi əvvəlcədən

müəyyən olunmuş nağdsız hesablaşmalar başa düşülür.

Bütün nağdsız hesablaşmalar yalmz bankdaxili dövriyyədə istifadə olunan ödəniĢ

sənədləri əsasında həyata keçirilir.

HesablaĢmaların prinsipləri alıcınm alıcılıq və borcu ödəmə qabiliyyətini, ödəmənin

xronoloji növbə pozuntularmm hesablaşma iştirakçılarımn balans ləğvinə mənfi

təsirini, təcrübədə hesablaşmaların digər müxtəlif formalarmdan və ödəniş

üsullarmdan istifadə imkanlarmı nəzərə alırdı.

İqtisadiyyatda bazar münasibətlərinin inkişafı nağdsız hesab- laşmalar sisteminin

əsasım, eləcə də onlarm təşkili prinsiplərinin dəyiş- məsini tələb edirdi.

Hesablaşmalarm konkret formaları, ödəniş üsulları, müqavilədə təşkilat tərəfindən

nəzərdə tutulur. Müqavilədə hesablaşma şərti - daha əhəmiyyətli şərtlərdən biridir.

Hesablaşmalarm formasmm seçimi əmtəə malımn növü, təlabat və onun təklifı,

kontragentlər arasmda təsərrüffat əlaqələrinin xarakteri, yüklərin daşmması üsulu,

kontragentlərin maliyyə durumu ilə təyin olunur. Bu seçim əmtəə malınm göndərilmə

vaxtı ilə ödəniş vaxtı arasmdakı qarşılıqlı nisbətdən asılı olur. Nəticədə optimal seçim

zamanı müqavilədə hesablaşmalarm forması öhdəliklərin təminatı vasitəsinin

funksiyasmı yerinə yetirəcəkdir.

Sahibkarlığm bazar münasibətlərinə aid nağdsız hesablaşmalarm bivinci prinsipi,

müştərilərin vəsaitlərinin qorunması və köçürülməsi, üçün yaradılan bank

hesablarmm həyata keçirilməsini təmin edir.

Bazar münasibətlərində sahibkarlarm bank vasitəsilə hesablaşmalarmm aparılması

iqtisadi məqsədəuyğunluqdan asılı olmalı, bazar subyektlərinin iqtisadi sərbəstliyinə

və onlarm şəxsi fəaliyyətinə görə maddi məsuliyyətinə uyğunlaşmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bazar münasibətləri şəraitində nağdsız hesablaşmalarm

birinci prinsipi yalnız hüquqi şəxslərə deyil, fiziki şəxslərə də aid edilir. Əvvəllər isə

nağd və nağdsız pul dövriyyəsi qanun çrəçivəsində mövcud olduğundan bu prinsip

yalnız hüquqi şəxslərə aid edilirdi.

Nağdsız hesablaşmalarm ikinci prinsipinə əsasən hesabda olan ödənişlər sahibkarm

icazəsi və razılığı ilə müəyyən edilən növbəli qaydada və hesabda qalan vəsaiti

hesabma həyata keçirilir. Hesabda pul vəsaitlərinin çatışmamazlığı şəraitində pul

vəsaitlərinin hesabdan köçürülməsi aşağıdakı qaydada həyata keçirilir:

-Birinci növbədə həyat və sağlamlığa dəyən zərərin və aliment çərçivəsinə aid

tələblər üçün köçürülən pul vəsaitlərini göstərən icra sənədlərinə əsasən köçürmə

həyata keçirilir.

İkinci növbədə işçilərə azad olunma və eləcə də əmək müqaviləsi ilə çalışan

işçilərin müavinətini ödəmək üçün ödənilməsi lazım olan pul vəsaitlərini göstərən icra

sənədləri vasitəsilə köçürmə həyata keçirilir.

KitabYurdu.az 69

3

Üçüncü növbədə əmək sazişi ilə işləyən şəxslərin müavinətlərini, təqaüd fonduna,

sosial sığorta fonduna və əhalinin məşğulluq fonduna aid hesablaşmalar aparılması

üçün lazımi pul vəsaitlərini göstərən ödəniş sənədləri vasitəsilə köçürmə həyata

keçirilir.

Dördüncü növbədə büdcə və büdcədənkənar hesablaşmaları əhatə edən ödəniş


Beşinci növdəbə digər maliyyə tələblərinin təmin olunmasım əks etdirən icra


Altmcı növbədə təqvim növbəliyi qaydalarım əks etdirən ödəniş sənədləri vasitəsilə

köçürmə həyata keçirilir.

Nağdsız hesablaşmalarm üçüncü prinsipi - bazar subyektləri tərəfmdən nağdsız

hesablaşma formasmm sərbəst seçilməsi prinsipi və onlarm saziş münasibətlərində

banklarm müdaxiləsi olmadan bağlanan təsərrüfat müqavilələri ilə möhkəmlənmə

prinsipidir. Bu prinsip bütün bazar subyektlərinin saziş və hesablaşma

münasibətlərində iqtisadi sərbəstliyini təsdiqləyir (mülkiyyətçilik formasmdan asılı

olmayaraq) və bu münasibətlərin nəticəsi maddi məsuliyyətin yüksəlməsinə gətirib

çıxarır. Bank isə hesablaşmalarda yalnız vasitəçi rolunu oynayır.

Dördüncü prinsip, təsərrüfat, kredit, sığorta sazişləri, Maliyyə nazirliyi təlimatları,

müəssisə işçiləri ilə bağlanan müqavilələr, müavinətin ödənilməsinin təşkili ilə bağlı

hesablaşmalarm müəyyən olunmuş müddət ərzində həyata keçirilməsi prinsipidir.

Təcrübədə vaxtmdan əvvəl, müddəti uzadılmış və müddəti keçmiş ödənişlərə də rast

gəlinir.

Vaxtındcm əvvəl ödəniĢ - müəyyən olunmuş müddətdən əvvəl maliyyə öhdəçiliyinin

yerinə yetirilməsidir. Müddəti uzaddmıĢ ödəniĢ - müəyyən olunmuş müddətdə

maliyyə öhdəçiliyinin yerinə yetirilməsinin qeyri-mümkünlüyünü xarakterizə edir və

vəsaiti olan şəxsin razılığma əsasən ödənişin ilkin müddətinin yeni müddət ilə əvəz

edilməsidir. Müddəti keçmiĢ ödəniĢlər - tədavülçünün vəsaitinin çatışmamazlığı və

müəyyən olunmuş ödəniş müddəti başa çatdıqdan sonra bank və kommersiya

kreditləri almağmm qeyri-mümkünlüyü nəticəsində əmələ gəlmişdir.

BeĢinci prinsip - ödənişlə təmin olunma prinsipi ödənişin müd- dətlik prinsipi ilə sıx

bağlıdır, belə ki, ödənişin təmin olunması ödəyicinin dövriyyə vəsaitlərinin çoxluğuna

əsasən müddətli olaraq həyata keçirilir və bu vəsaitlər maliyyə vəsaitini alan şəxsə

olan borclarm ödənilməsi üçün istifadə olunur.

Ödənişlərlə təmin olunma prinsipi ödənişin zəmanətini yaradır, təsərrüfatda ödənişin

nizam-intizammı və eləcə də hesablaşma iştirakçılarmm ödəniş və borcu ödəmə

qabiliyyətini məöhkəmləndirir.

Hesablaşmalarm bütün prinsipləri bir-biri ilə sıx bağlıdır.

Nağdsız hesablaşmalar ilə bağlı bütün əməliyyatlar hesablarda - bank tərəfindən

müştərilərə açılan cari və digər hesablarda öz əksini ta- pır. Hər bir müəssisə və ya

təşkilat bankda yalmz bir əsas hesaba malik ola bilər - cari və yaxud hesablaĢma

hesablaru

KitabYurdu.az 70

4

HesablaĢma hesabları hüquqi nizamnaməsi olan və kommersiya hesab prinsipi ilə

fəaliyyət göstərən, mülkiyyət formasmdan asılı olmayaraq bütün müəssisələrə

verilir. Hesablaşma hesabımn sahibi hesabda olan vəsaitlərdən istifadə etmək

hüququna malik olur. Onun şəxsi ba- lansı olur, sərbəst olaraq banklarla kredit

münasibələrinə daxil olur və büdcəyə aid olan bütün ödənişlərin sərbəst ödənişçisi

kimi iştirak edir. Beləliklə, hesablaşma hesabmm sahibi tam iqtisadi və hüquqi

sərbəstliyə malik olur.

Cari hesab kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olmayan və hüquqi ni- zamnaməsi

olmayan müəssisə və təşkilatlar üçün açılır. Ənənəvi olaraq, belə hesablar respublika

və ya yerli büdcənin tərkibində olan ictimai təşkilat və idarələr üçün yaradılır. Cari

hesabm sahibinin sərbəst fəa- liyyət dairəsi hesablaşma hesabmm sahibinin sərbəst

fəaliyyət dairəsinə nisbətən məhdudlaşdırılmışdır. Belə ki, cari hesabm sahibi

vəsaitdən yu- xarı təşkilatlar tərəfindən təsdiqlənmiş məsrəf cədvəlinə əsasən istifadə

edə bilər. Cari hesablarm əməliyyat siyahısı hesab açılan vaxtdan nizama salınır.

Bankda hesablaşma hesabma malik olan şəxslər isə heç bir siyahı tərtib olunmadan

yalnız qanun çərçivəsində, istehsal və isvestisiya fəa- liyyəti ilə bağlı müxtəlif

əməliyyatları həyata keçirə bilərlər.

Kommersiya barıklarmda lıesab açmaq üçün növbəti sənədlərə malik olmaq lazımdır:

Təyin olunmuş formaya əsasən hesabın açılması haqqında ərizə;

Müəssisənin dövlət qeydiyyatı haqqında sənədi (əvvəlcədən ic- raedici dövlət

orqam tərəfmdən təsdiq edilən sənəd);

Müəssisənin yaradılması haqqında təsis sazişinin surəti (notarius tərəfmdən təsdiq

olunan sənəd);

Nizamnamənin surəti (notarius tərəfmdən təsdiq olunnıuş);

Müəssisə rəhbərlərinin səlahiyyələrini təsdiq edən sənəd (iş yerinə qəbul haqqmda

ərizə və ya saziş);

Müəssisənin birinci vəzifəli şəxslərinin imzası və möhürü ilə təs- diqlənmiş 2

nümunə kitabçası (notarius tərəfindən təsdiq olunmuş);

-Vergi tutulması üçün vergi müfəttişliyi tərəfindən müəssisənin qeydiyyata alınması

haqqmda arayış;

Müəssisənin pensiya fondunda qeydiyyata alınması haqqmda arayış;

Statistik orqanlarmm qeydiyyat kitabçası.

Bütün qeyd olunan sənədlər ya hüquqi məsləhətçiyə, ya da bankm baş mühasibinə

təhvil verilir. Sənədlərin müvafiq ekspertizasmdan sonra bank müəssisəyə nömrə

verməklə hesablaşma hesabı açır (bankm balans hesabma uyğun olaraq). Hesablaşma

hesabmm açılması müəssisə və bank arasmda hesab-kassa xidməti haqqmda saziş

bağlanması ilə nəticə- lənir.

Kassa-hesab xidməti müqaviləsinə əsasən bank normativ sənədlərə uyğun olaraq

hesab-kassa xidmətinin fəaliyyətinv.

(hesablarm aparılması, pul və hesab çek kitabçalarmm verilməsi, poçt və teleqraf

xidmətlərinin həyata keçirilməsi, hesabm köçürülməsinə aid məsləhət xidmətinin

KitabYurdu.az 71

5

aparılması) müştərinin hesabma daxil olan pul vəsaitlərinin saxlanılması təminatınm

və müştərinin ilk tələbi zamanı ona qaytarılmasını;

müştərinin təsərrüfatçılıq fəaliyyəti haqqında konfıdensial məlu- matmı;

müştərinin əməliyyatları ilə əlaqədar kommersiya sirrinin qo- runmasmı öz

öhdəsinə götürür.

MüĢtəri də öz növbəsində aĢağıdakı öhdəlikləvi öz, üzərinə götürür:

fəaliyyət göstərən normativ aktlarm tələbinə riayət etmək;

şəxsi pul vəsaitlərini yalnız bankm hesabmda saxlamaq;

banka müəyyən olunmuş müddətdə mühasibat və statistik hesa- batı təqdim etmək.

Ümumiyyətlə qeyd etmək lazımdır ki, istənilən ölkənin müasir iqti- sadiyyatı ona

daxil olan milyonlarla təsərrüffat subyektlərinin digər öl- kələrdən olan xarici agentlər

ilə mürəkkəb qarşılıqlı münasibətlərin daha geniş şəbəkəsini təmsil edir. Qarşılıqlı

tələbləri və öhdəlikləri təmin edən hesablaşmalar və ödənişlər bu qarşılıqlı

münasibətlərin əsasmı təş- kil edir. Pullarm nağd və qeyri-nağd formalarda axınınm -

bütün ödə- nişlərin toplumu kimi pul dövriyyəsinin köməyi ilə ümumi məhsulun

reallaşması, Milli gəlirin bölüşdürülməsi, yenidən bölgüsü və istifadəsi təmin olunur.

Nağdsız ödəniş dövriyyəsi ümumi hesablaşma dövriyyə- sində üstünük təşkil edir

(bütün pul dövriyyəsinin 90% qədəri) və özün- də aşağıdakı şərtləri birləşdirir:

kredit idarələrində pul vəsaitlərinin ödəyicilərin və alıcılarm hesablarmda qeyd

edilməsini;

qarşılıqlı tələblərin qeydiyyatım;

ödənişin dövriyyədə olan vasitələrinin ötürülməsi (veksellər, varrantlar və.s) yolu

ilə həyata keçirilir.

Bütün bunlara müvafiq olaraq iqtisadiyyatda baş verən iqtisadi proseslər nağdsız

dövriyyə ilə ifadə olunur.

XX əsrin son inilliyində maliyyə bazarlarmm fəallaşması və liberal- laşması ilə

əlaqədar olaraq iqtisadçılarm diqqətinin nağdsız hesablaşma- ların təşkilinə, yəni xalis

texniki (mexaniki) funksiyaları yerinə yetirən infrastrukturun elementindən

iqtisadiyyatm əsas strukturuna kimi yeni- dən kardinal şəkildə yönəlməsi baş

vermişdir. Hesablaşmalar sahəsində terminoloji apparat yenidən ciddi şəkildə dərk

olunmaya məruz qalır və bu bir çox hallarda İsveçrənin Bazel şəhərində Beynəlxalq

Hesablaşma Bankmın (BHB) nəzdində XX əsrin 90 cı illərinin əvvəllərində yaradılan

dəniş və hesablaşma sistemləri1 üzrə Komitə tövsiyyələrinə bir çox hallarda yardım

edir.

Rolunun yenidən qiymətləndirilməsi çətin olan «ödəmə sistemi» əsasverici

terminlərdən biridir.

Ödəmə sistemi ümumilikdə, qədim sözlər lüğətinə müvafiq olaraq iştirakçılar arasmda

hesablaşmalarm aparılmasım təmin edən idarələrin, hüquqi normalarm, vasitələrin,

prosedurlarm, texniki-proqram, kommunikasiya və informasiya vasitələrinin

toplumudur.

KitabYurdu.az 72

6

Fəaliyyət prosesində ödəniş sistemi konkret formaya - pullarm almmasına -

cəmiyyətdə müxtəlif iqtisadi münasibətlərə bürünür. Nağdsız hesablaşmalar «enerji»

mübadiləsinin özünəməxsus kanalı olub, daxili və xarici (beynəlxalq) iqtisadi

dövriyyələri hərəkətə gətirə- rək, müxtəlif sahələri, təsərrüffat subyektlərini bir-biri və

əhali ilə əlaqə- ləndirir.

Hesablaşmalar törəmə pul dövriyyəsi kimi çıxış edən pul kütləsinin və iqtisadiyyatm

pul-kredit tənzimlənməsinin əsas obyektlərindən birinin yaradılması prosesinin

məcburi müşayətedici elementidir.

Ölkənin ödəniş sistemi ilə qarışan ödənişlərin məbləği həddən artıq böyükdür. 1999-

cü ilin məlumatlarına əsasən inkişaf etmiş ölkələrdə (ABŞ - da, Fransada, Böyük

Britaniyada, Yaponiyada) onun həcmi 3-5 gün ərzində ÜMM illik həcminə bərabər

olmuşdur. Müqayisə üçün: bu MDB məkanmda, məsələn Rusiyada 2003-cü ildə 23

gün ərzində həyata keçirilmişdir (MDB-nin digər ölkələrində bu göstərici daha çox

gün ər- zində əldə olunmuşdur).

Mikroiqtisadiyyatda təşkilatlar üçün nağdsız hesablaşmalarm rolu onların

sövdələşmələrin başa çatması və ya əvvəllər qəbul olunmuş öh- dəliklərin yerinə

yetirilməsi şərti kimi çıxış etmələrindən ibarət olub,bütün iqtisadiyyatı birhşdiron

əmtəə mallarmm (xidmətlərin) və pullarm (özünəməxsus «maddələr mübadiləsinin»)

dövriyyəsinin təminatma yardım göstərir. Təsərrüffat subyektləri tərəfmdən satışın

idarə olunma- sı bazası büdcənin fəaliyyətinin ayrılmaz elementidir.

Kommersiya bankları üçün hesablaĢmalar - bir çox hallarda onların inkişafmı

şərtləşdirən fəaliyyətin əsas sahələrindən biridir. Bəzi banklarm məlumatlarına

əsasən gəlirlərin ümumi məbləğində daha böyük xüsusi çəki pul vəsaitlərinin

köçürülməsinə dair xidmətlərin göstərilmə- sindən alınan mənfəətin payma düşür.

Müştərilərin sabitliyi və axmı və deməli, fəal əməliyyatlarm həyata keçirilməsi üçün

iri və əksər hallarda pulsuz ehtiyatlarm mobilizasiyası xəzinə-hesablaşma xidmətinin

key- fıyyətindən asılı olur. Hesablaşma əməliyyatları bankların fəaliyyətinin bütün

əməliyyat vaxtınm təxminən 2h hissəsini tutur.

Əhali üçün hesablaĢmalar - iqtisadi imkanlarm reallaşması və həy- at fəaliyyətinin

zəruri şərtidir.

Yekun nəticədə hesablaşmalarm vəziyyəti bir çox hallarda pul, ma- liyyə və kredit

sistemlərinin, eləcə də bazarlarm: əmtəə, pul, valyuta, fond, qiymətli metallar

bazarlarmm sabit fəaliyyətini təyin edir. Buna görə də, bütün ölkələrdə ödəniş

sisteminin təşkili mahiyyət etibarilə ma- liyyə bazarmm «ürəyi» olub, dövlət siyasəti

səviyyəsinə qaldırılır. Onlar dövlətlərin daxili maraqlarmm çərçivələrindən kənara

çıxır. Dünya tə- sərrüffatmm qloballaşması ilə və Milli iqtisadiyyatm dünya maliyyə

bazarlarmdan artan asılılığı ilə əlaqədar olaraq ödəniş sistemlərinin etibar- lılığı

məsələləri beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edir.

İstənilən dövlətin ödəniĢ sistemlərinin vəziyyətini təyin edən əsas amilllərə:

iqtisadiyyatm və maliyyə bazarmm inkişafmm ümumi səviyyəsi,

KitabYurdu.az 73

7

bank qanunvericiliyinin xüsusiyyətləri,

hesablaşmalarda təşəkkül tapan ənənələr (ödəniş adətləri) şamil olunur.

Müxtəlif təsərrüffat subyektləri arasmda nağdsız hesablaşmalarm həyata

keçirilməsində əsas təşkilatçı və vasitəçi - bank sistemidir. O nağd pulların və qeyri-

nağd ödənişlərin əsas məbləğinin, dövriyyəsinin əsas məntəqəsi kimi çıxış edir. Vacib

funksiya olan ödəniş vasitələrinin yaradılması isə bu sistemlər tərəfmdən həyata

keçirilən kredit əməliyyat- ları ilə sıx şəkildə əlaqədar olur

2.NAĞDSIZ HESABLAġMALARDA ĠSTĠFADƏ OLUNAN ÖDƏNĠġ SƏNƏDLƏRĠ

Maddi istehsal nağdsız hesablaşmalarm əsas iqtisadi bazasıdır. Bu səbəbdən ödəniş

dövriyyəsinin çox hissəsi (1/3 hissəsi) əmtəə əməliyyatları hesablaşmalarının payına

düşür. Ödəniş dövriyyəsinin qalan hissə- sinə (təxminən 1/4 hissəsi) isə büdcəli

müəssisə və təşkilatlarm, dövlət və sosial sığorta orqanlarımn, kredit idarələrinin,

idarəetmə orqanlarmm,' məhkəmə və s. hesablaşmaları daxil edilir.

Bir və ya müxtəlif banklar tərəfmdən xidmət göstərilən eyni ərazi- də yerləşən və

təşkilatlar arasmda hesablaşmalar yerli və ya Ģahərdaxili hesahlasmalar adlanır.

Müxtəlif ərazidə yerləşən banklar tərəfindən xidmət göstərilən müəssisə və təşkilatlar

arasında hesablaşmalar Ģərəhh- rarası və ya şəhərxarici hesablaşmalar adlandırılır.

Əmtəə və xidmət növünə görə nağdsız hesablaşmalar müxtəlif formalarda aparılır.

Hesablaşmalarm forması qarşılıqh elementlər arasmda yaranır və bunun tərkibinə

ödəniş üsulu və sənəd dövriyyəsi daxil olur.

Sdnəd dövriyyəsi - hesab sistemlərinin və pul vəsaitlərinin daxil ol- duğu təyinat

sistemidir. Onun tərkibinə aşağıdakılar daxildir:

malgöndərən tərəfındən hesab-siyahmm çıxarışı və onlarm digər ödəniş

iştirakçılarma ötürülməsi;

ödəniş sənədinin məzmunu və onun şərtləri;

ödəniş sənədinin təşkili və bu sənədin banka, eləcə də hesabat işti- rakçılarma

təqdim olunma qaydası;

ödəniş sənədinin banklararası fəaliyyəti;

ödəniş sənədlərinin ödəniş müddəti və pul vəsaitlərinin köçürülmə qaydaları;

ödəniş iştirakçılarmm nəzarət və iqtisadi təsirinin həyata keçiril- məsi üçün

hesabat sənədlərinin işlənmə qaydaları.

Son vaxtlara qədər nağdsız hesablaşmalarm əsas forması malgöndərənlərin ödəniş

tələbatına əsaslanan aksept forması idi. 1990-cı ildə keçmiş SSRİ-nin ümumi ödəniş

dövriyyəsinin 44-45%-ə yaxını, məhsul və xidmətlərinin isə 66-67%-i onun payma

düşürdü. Hal-hazırda bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə də, aksept və

təsərrüfatda ödəyicilərin ödəmə təşəbbüskarı olmasmı təmin edən formalar əvəz

olunmuşdur.

Hesab-kassa əməliyyatları ilə bağlı tələblər müştərilər tərəfındən yazılı formada

onlara xidmət edən banklara göndərilir. Banklar isə bu iddialarla bağlı öz aralarmda

KitabYurdu.az 74

8

və HKM-nin iştirakı ilə yazışmalar həyata keçirilir. Bank təşkilatı müvafiq ödəniş

sənədi aldıqdan sonra, növbəti əməliyyat günündən gec olmayaraq, müştərinin

hesabma pul köçürülməsini təmin etməlidir.

Müştərinin hesabma vəsaitin mədaxili və ya hesabmdan vəsaitin köçürülməsi qanuna

uyğun aparılmasa, banklar bu vəsaitlərin məblə- ğinə Azərbaycan Respublikası Milli

Bankmın faiz dərəcəsinə əsaslanan faiz ödəyirlər.

ÖdəniĢ sənədi - nağdsız qaydada pul vəsaitinin kredit təşkilatı vasitəsi ilə ödənilməsi

barədə yazılı şəkildə kağız üzərində (kağız daşıyıcı) və ya elektron formada (elektron

daşıyıcılarda) rəsmiləşdirilən sərəncamdır.

Ödəniş sənədləri standart tələblərə uyğun olduqda (azərbaycan

RESPUBLĠKASINDA NAĞDSIZ HESABLAġMALAR VƏ PUL

KÖÇÜRMƏLƏRĠ HAQQINDA təlĠmat) banklar tərəfmdən qəbul olunur və bu sənədlərdə aşağıdakılar göstərilir:

Ödəniş sənədlərinin adlandırılması;

Ödəniş sənədinin nömrəsi, yazılma ili, ayı, tarixi;

Ödəyicinin adı, onun bankda hesab nömrəsi, ödəyicinin bank nömrəsi və onun adı;

Yəsait alanın adı, onun bank hesab nömrəsi;

Vəsait alanm bank nömrəsi və onun adı;

Ödənişin təyinatı (çekdə qeyd olunmur);

Ödənişin məbləği (rəqəmlə).

Ödəniş sənədinin 1-ci nüsxəsi bank hesabma çıxış imkam olan və möhürü olan

vəzifəli şəxs tərəfmdən imzalanmalıdır. Ödəyicinin hesabmdan vəsaitin köçürülməsi

yalnız hesabat sənədinin 1-ci nüsxəsinə əsaslanır.

Ödəniş sənədlərinin (çeklərdən başqa) texniki üsullarla surəti çıxa- rılır. Çeklər əl ilə

mürəkkəb və ya diyircəkli qələmlərlə yazılır. Ödəniş sənədləri bankm əməliyyat günü

ərzində qəbul edilir. Təcrübə göstərir ki, bir çox banklarda əməliyyat günü saat 1300 a

kimi təyin olunur. Əmə- liyyat zamanı müştərilərin təqdim etdiyi sənədlər elə həmin

gün balansa tətbiq olunur.

Banklar hesablar üzrə əməliyyatları qeyd etdiyimiz kimi, ödəniş sənədləri əsasmda

aparır. Kağız daşıyıcılarda və ya elektron formada göndərilmiş ödəniş sənədlərinin

geri çağırılması məsələsi hesablaşma sisteminin iş qaydalarım nəzərə almaqla bank

hesabı müqaviləsi ilə tənzimlənir.

Ödəniş sənədlərinə onların ayrılmaz hissələri olan əlavələr qoşula bilər. Nağdsız

hesablaşmalar müvafıq təlimatda nəzərdə tutulmuş formalarda həyata keçirilərkən

aşağıdakı ödəniş sənədlərindən istifadə edilir:

ödəniĢ tapĢırıqları;

inkasso sərəncamları;

inkasso tapĢırqları;

akkreditivlər. Ödəniş sənədləri elektron daşıyıcılar vasitəsilə təqdim edildikdə, elektron sənədlərə

dair müştəri ilə bank arasında münasibətlər, o cümlədən elektron imzadan istifadə,

KitabYurdu.az 75

9

elektron imzamn yoxlanılması və elektron sənədin istifadəsi ilə bağlı digər məsələlər

qanunvericiliyə müvafiq qaydada tənzimlənir. Ödəniş sənədində onun tarixi və

nömrəsi göstərilir. Bu sənədlərdə pozub düzəltməyə, düzəliş etməyə və təshihedici

maddələrdən istifadə etməyə yol verilə bilməz. Sənədlərin yazıldığı gündən (yazılma

günü nəzərə ahnmadan) sonra üç iş günü ərzində banka təqdim edilə bilər (“B”

formatlı ödəniş tapşırıqlan istisnadır). Ödəniş sənədləri bir qayda olaraq

hesablaşmanm iştirakçıları saymda banka təqdim edilir. Bankın daxili prosedurları ilə

ödəniş sənədlərinin fərqli sayı da nəzərdə tutula bılər. Ödəniş sənədlərinin bütün

nüsxələri eyni ilə doldurulur. Vəsait ödəyicinin hesabmdan ödəniş sənədinin birinci

nüsxəsi əsasmda silinir. Ödənış sənədini təqdim edən fiziki şəxsdirsə, həmin şəxs onu

imzalayır. Əgər, sənədi təqdim edən

hüquqi şəxsdirsə, ödəniş sənədi bankda hesab üzərində sərəncam vermək hüququ olan

və imza nümunələri siyahısmda nəzərdə tutulan vəzifəli şəxslər tərəfmdən imzalanır

və möhürlə təsdiq edilir. Hüquqi şəxs admdan filiallar, nümayəndəliklər, habelə digər

struktur bölmələri tərəfindən həyata keçirilən əməliyyatlar barəsində ödəniş

sənədlərini həmin hüquqi şəxsin vəkil etdiyi şəxslər imzalayır və möhürlə təsdiq edir.

Ödəniş sənədlərində banklarm qeydləri onlarm daxili prosedur qaydalarına uyğun

qoyulur və banklarda müəyyən olunmuş qaydada arxivləşdirilir. Bank tərəfmdən

qəbul edilərkən ödəniş sənədləri müvafiq Təlimatla və Azərbaycan Respublikasmm

qüvvədə olan digər normativ hüquqi aktları ilə müəyyən edilmiş tələblərə uyğun

yoxlamlır. Bu tələblərin pozulması ilə tərtib edilmiş, habelə qüsurlu ödəniş sənədləri

qəbul edilmir. İcra vaxtı keçmiş, ödəniş sənədində hər hansı düzəliş aparılmışsa,

rekvizitlərdə uyğunsuzluq olarsa, rəqəmlə və yazı ilə məbləğlər arasmda uyğunsuzluq

olarsa, möhür vurulmamış, ödəniş sənədi qüsurlu hesab edilir.

3.NAĞDSIZ HESABLAġMALARIN FORMALARI

Müasir şəraitdə fəaliyyət göstərən qanuna uyğun olaraq, nağdsız hesablaĢmaların

aĢağıdakı formalanndan istifadə olunur:

ÖdəniĢ tapĢırıqları;

Ödəmə-tələbnamə taĢırqıları;

Çeklər;

Akkreditivlər. Alıcı və satıcı arasmda hesablaşma formaları təsərrüfat sazişlərində müəyyən olunur.

Satıcı və alıcı arasmda hesablaşmalarm qarşılıqlı iddia və tələbləri bank təşkilatlarımn

iştirakı olmadan həll olunur. Yalnız mübahisəli məsələlər məhkəmədə həll olunur.

ÖdəniĢ tapĢırığı - hesab sahibinin şəxsi hesabmdan müəyyən pul vəsaitinin digər

müəssisə hesabma köçürülməsi haqqmda banka yazılı göstərişidir. Ödəniş

tapşırıqlarmm tətbiq sahəsi genişdir. Onun köməyi ilə istehsalatda əmtəə və qeyri-

əmtəə əməliyyatları həyata keçirilir. Bununla belə qeyri-əmtəə ödənişləri yalmz

ödəniş tapşırıqlarmm köməyi ilə baş verir. Mal və xidmətlərə görə hesablaşmalarda

ödəniş tapşırıqlarından bu hallarda istifadə olunur:

KitabYurdu.az 76

10

alınmış mal və göstərilmiş xidmətlərə görə (aksept yolu ilə);

əmtəə-nəqliyyat sənədinin nömrə və tarixinə istinad edilmək şərtilə (mal və

xidmətlərin ahnmasmı təsdiqləmək şərtilə);

müəyyən olunmuş məbləğ və xidmətə görə ödənişlər üçün (müqavilənin məbləği

göstərilən sənədin nömrəsinə istinad etmək şərti ilə).

əmtəə əməliyyatlarma aid kreditor borclarm ləğvi bu hallarda mümkündür;

məhkəmənin qərarı ilə mal və xidmətlərə görə ödənişlər zamanı;

mənzilə görə icarə haqqınm ödənilməsi zamanı;

nəqliyyat, kommunal, məişət müəssisələrinə xidmətlərə görə ödənişlər zamanı;

Qeyri-əmtəə əməliyyatlarına görə hesablaĢmalarda ödəniĢ tapĢırıqlarından bu

hallarda istifadə olunur:

-Büdcəyə ödəmə;

Banka olan borclarm və borc faizlərinin ləğvi;

Dövlət və sosial sığorta orqanlarına vəsaitlərin köçürülməsi;

Səhmlərin, qiymətli kağızların, depozit sertifıkatlarmm, bank veksellərinin əldə

edilməsi;

Cərimələrin ödənilməsi zamanı.

Ödənişli tapşırıqlar ödəyici tərəfındən ödəniş aparılması üçün bütün lazımi şərtləri

olan blankda yazılır və blankm 4 nüsxəsi banka təqdim olunur. Onlarm hər birinin öz

xüsusi təyinatı olur.

1-ci nüsxədən ödəyicinin hesabmdan vəsait köçürülməsi üçün bankda istifadə olunur

və bu nüsxə bankm sənədlərinə daxil edilir.

4-cü nüsxə ödəniş və qəbulu təsdiq edən bank möhürü ilə möhürlənərək ödəyiciyə

qaytarılır.

Ödəniş tapşırığınm 2-ci və 3-cü nüsxəsi ödəniş alan şəxsin bankma göndərilir, 2-ci

nüsxə satıcımn hesabma vəsaitlərin köçürülməsini, 3-cü nüsxə isə bank yoxlamalarmı

təsdiq edən əsas kimi götürülür. Mallarm gətirilməsi və xidmət daimi olarsa, alıcılar

planlı ödənişlər əsasmda tədarükçülərlə ödəniş tapşırıqları ilə hesablaşa bilərlər. Belə

hallarda alıcımn hesabından tədarükçünün hesabma konkret xidmətlər və müəy- yən

məbləğlə bağlı vəsaitlər köçürülür və bu yolla ticarət təşkilatları ilə tədarükçülər

arasmda hesablaşmalar aparılır.

Ödəniş tapşırığı ilə hesablaşma zamam bank (emitent bank^ ödəyicinin tapşırığı ilə

onun hesabmda olan vəsait hesabına müəyyən pul vəsaitini bu və ya başqa bankda

(benefisiar bankda) ödəyicinin göstərdiyi şəxsin (vəsait alanın) hesabma ödəniş

tapşırığmın banka daxil olduğu günün ertəsi günündən gec olmayaraq köçürməyi

öhdəsins götürür, bu şərtlə ki, bank hesabı müqaviləsində ayrı müddət nəzərds

tutulmasm. Bank hesabı müqaviləsində ödəniş tapşırığımn müvafıq sahəsində

köçürmənin konkret tarixinin göstərilməsi nəzərdə tutula bilər.

Bank hesabı açılmadan həyata keçirilən pul köçürmələri kassa sənədləri əsasmda

aparılır. Ödənişi həyata keçirən bank müştərinin kassa sənədləri əsasmda elektron

ödəniş tapşırığmı tərtib edir.

KitabYurdu.az 77

11

ÖdəniĢ tapĢırığının mütləq rekvizitləri aşağıdakılardır:

ödəyicinin adı və digər rekvizitləri;

vəsait alanın adı və digər rekvizitləri;

emitent bankın adı və digər rekvizitləri (“B” formatlı ödəniş tapşırığı istisna

olmaqla);

benefisiar bankm adı və digər rekvizitləri;

vəsaitin məbləği və valyuta növü;

ödənişin təyinatı.

büdcə və büdcədənkənar dövlət fondlarmm ödənişləri üçün büdcə təsnifatınm və

büdcə səviyyəsinin kodu.

OdəniĢ tapĢırığının formatları Format “A ”

Ödəyici tərəfindən doldurulur;

Milli və xarici valyuta ilə nağdsız ödənişləri həyata keçirmək üçün istifadə olunur.

Format “B”

"Ödəyici üçün" və "Bank üçün" adlı iki hissədən ibarətdir;

Vəsait alan tərəfindən doldurularaq ödəyiciyə təqdim olunur;

Milli valyuta ilə nağdsız ödənişləri həyata keçirmək üçün istifadə olunur;

"Bank üçün" nəzərdə tutulmuş hissəsinin "Ödəmə müddəti" sahəsində vəsait alan

hüquqi səxslər tərəfındən göstərilmiş müddətin bitməsinə baxmayaraq emitent bank

tərəfindən icra üçün qəbul olunur.

“A ” formatlı ödəniĢ tapĢırıqları ilə hesablaĢmalar. Şəkil 6.1 Bu format hüquqi və

fıziki şəxslərin qanunvericiliklə və ya bank hesabı müqaviləsi ilə nəzərdə tutulmuş

nağdsız ödənişlərini həyata keçirmək üçün istifadə olunur. Ödəyici tərəfindən

doldurularaq 2 nüsxədən (kağız Azərbaycan Respublikasmda nağdsız hesablaşmalar

və pul köçürmələri haqqında Təlimata Əlavə №1“A” formatlı ödəniĢ tapĢınğı № daşıyıcılarda olduqda) az olmamaq şərti ilə bankm daxili prosedur qaydalarma uyğun

müəyyən edilmiş sayda emitent banka təqdim edilir. Bundan sonra emitent bankm

məsul şəxsi ödəyici tərəfındən təqdim edilən ödəniş tapşırığmm tərtib olunmasmın

düzgünlüyünü və ödənişi təmin edən məbləğin olmasmı yoxlayır. Əgər heç bir

kənarlaşma yoxdursa, emitent bankm məsul şəxsi bankm daxili prosedur qaydalarına

uyğun olaraq "Icra haqqmda bank qeydi" sahəsində ödəniş tapşırığının icra üçün

qəbul olunmasım öz imzası və bankm ştampı ilə təsdiq edərək bir nüsxəsini ödəyiciyə

qaytarır. Sonrakı addımda emitent bankm məsul şəxsi ödəniş tapşırığının birinci

nüsxəsi əsasında Mərkəzi Bankm “Azərbaycan Respublikasmda fəaliyyət göstərən

banklar arasmda hesablaşmaların aparılması Qaydaları”na uyğun olaraq ödənişi

benefısiar banka göndərir. Benefisiar bankın məsul şəxsi aldığı ödəniş tapşırığmı

yoxlayır, kənarlaşma olmadıqda pul vəsaitini vəsait alanm bank hesabma daxil edir,

bankm daxili prosedur qaydalarma uyğun olaraq təsdiq edir və hesabdan çıxarışla

birlikdə vəsait alana təqdim edir.

KitabYurdu.az 78

12

Vəsaitin ödəyicisi və ya vəsait alan şəxs bank hesabı olmayan fıziki şəxs olduqda

ödəniş tapşırığmm A2 və B2 hissəsinin "Adı" sahəsində fıziki şəxsin adı, şəxsiyyətini

təsdiq edən sənəd (sənədin adı, seriyası, nömrəsi, kim tərəfmdən və nə vaxt verilib) və

"Hesab N°"si sahəsində fıziki şəxsin ünvanı göstərilir (şəkil 6.1.). Xarici valyuta ilə

ödənişlər zamanı vasitəçi bank olarsa ödəniş tapşırığmm B1 hissəsinin "Vasitəçi

bank" sahəsində onun adı və S.W.I.F.T BİK kodu göstərilir. Büdcə və büdcədənkənar

dövlət fondlarmm ödənişlərini həyata keçirmək üçün isə ödəyici tərəfmdən sənədin

B1 hissəsində Baş Dövlət Xəzinədarlığmm rekvizitləri, B2 hissəsində vəsaiti alan

büdcə təşkilatmm və ya büdcədənkənar dövlət fondunun rekvizitləri, D3 hissəsində

büdcə təsnifatmm kodu, D4 hissəsində isə büdcə səviyyəsinin kodu göstərilir.

“B” formatlı ödəniĢ tapĢırıqları ilə hesablaĢmalar. Bu format hüquqi və fıziki şəxslər

tərəfindən kommunal xidmətlərin (su, qaz, elektirik enerjisi, və.s), telefon danışıqları

haqqınm, icarə haqqınm ödənilməsi və s. bu kimi xidmətlərlə əlaqədar nağdsız

ödənişləri həyata keçirmək üçün istifadə olunur və bu xidmətləri göstərən hüquqi

şəxslər tərəfindən doldurularaq ödəyiciyə təqdim edilir. Ödəniş tapşırığmı almış

hüquqi şəxs tapşırığm müvafiq sahəsində öz bank hesab nömrəsini qeyd edir, imza və

möhürlə təsdiq edərək xidmət olunduğu banka təqdim edir. Sonrakı addımda ödəniş

tapşırığmı almış bank hesabı olmayan fıziki şəxs ödəniş tapşırığım istənilən emitent

banka təqdim edə bilər. Bank hesabı olan fıziki şəxs ödəniş tapşırığmda öz bank

hesabmı göstərməklə onu xidmət olunduğu banka və ya bank hesabı olmayan fıziki

şəxs kimi nağd qaydada istənilən emitent banka təqdim edə bilər.

Emitent bankm məsul şəxsi ödəyici tərəfindən təqdim edilən ödəniş tapşırığınm tərtib

olunmasmm düzgünlüyünü və ödənişi təmin edən məbləğin olmasım yoxlayır.

Kənarlaşma olmadıqda emitent bankın məsul şəxsi bankm daxili prosedur qaydalarına

uyğun olaraq "İcra haqqmda bank qeydi" sahəsində ödəniş tapşırığmm icra üçün

qəbul olunmasmı öz imzası və bankm ştampı ilə təsdiq edir. "Ödəyici üçün" nəzərdə

tutulmuş hissə ödəyiciyə qaytarılır və "Bank üçün" nəzərdə tutulmuş hissə isə emitent

bankda saxlanılır.

Emitent bankın məsul şəxsi ödəniş tapşırığmm "Bank üçün" nəzərdə tutulmuş hissəsi

əsasmda Milli Bankın müvafiq normativ aktına uyğun olaraq ödənişi benefısiar banka

göndərir. Benefisiar bankın məsul şəxsi aldığı ödəniş tapşırığmı yoxlayır, kənarlaşma

olmadıqda pul vəsaitini vəsait alanm bank hesabma daxil edir, bankın daxili prosedur

qaydalarına uyğun olaraq təsdiq edir və bank hesabı müqaviləsində nəzərdə tutulmuş

qaydada hesabdan çıxarışla birlikdə vəsait alana təqdim edir. Emitent bank ödəyicinin

tələbi ilə ona ödəniş tapşırığınm icrası haqqmda dərhal yazılı bildiriş verməlidir.

Ödəniş tapşırığmm icra- sı haqqında bildirişin tərtibi qaydası və onun məzmununa aid

tələblər tərəflərin razılaşması ilə nəzərdə tutulur. Əgər tərəflərin razılaşmasmda bu

tələblər nəzərdə tutulmayıbsa, ödəniş tapşırığmm icrası haqqmda yazılı bildiriş

emitent bank tərəfindən sərbəst formada tərtib edilir. Benefisiar bank ödənişi aldığı

günün ertəsi iş günündən gec olmayaraq vəsait alanm bank hesabına mədaxil

etməlidir, bu şərtlə ki, bank hesabı müqaviləsində daha qısa müddət nəzərdə

tutulmasm.

KitabYurdu.az 79

13

Bazar iqtisadiyyatmda köçürmə hesablaşmalarm daha geniş yayılmış forması olur.

Beynəlxalq Hesablaşma Bankmm təsnifatma müvafiq olaraq köçürmə:

kredit köçürməsi,

debet köçürməsinə bölünür.

Kredit köçürməsi. Banklarm xidmət göstərdikləri ödəniş dövriyyəsinin böyük bir

hissəsini kredit köçürməsi təşkil edir. Bu təşəkkül tapan ənənələr, həmçinin ödəniş

böhranı şəraitində debet köçürmələrinə dair zəmanətlərin yoxluğu ilə şərtləşdirilir.

Bank sistemində kredit köçürməsinin başlanması ilə bağlı təşəbbüs alıcınm

(kreditorun) hesabmı kreditləşdirmək sərəncammı verən ödəyiciyə (debitora) məxsus

olur. Bu zaman ödəniş aləti debet hesabmdan silinmə haqqında ödəniş sərəncamı olur.

Müştərilərin sərəncamına əsasən köçürmələrin yerinə yetirilməsi zamanı sənəd

dövriyyəsi sxemi sadəliyi ilə fərqlənir. Məhz buna görə də bu forma zamanı ilk

növbədə yeniliklər meydana çıxır. Xüsusilə də, bu istiqamətdə elektron köçürməsi

daha geniş vüsət almışdır.

Ödəniş sərəncamları ilə bank vasitəsilə həyata keçirilən köçürmələr əmtəə mallarma

və xidmətlərə görə ödənişlər üçün tətbiq olunur:

Müddətli ödəmələr - iri sövdələşmələr zamanı yüklərin boşaldıl- masmdan dərhal

sonra (əmtəə malınm birbaşa aksepti yolu ilə), eləcə də müəyyən ödənişlər zamanı;

Vaxtmdan əvvəl və vaxtı keçmiş ödəmələr - tərəflərin maliyyə və- ziyyətinə zərər

vurmadan müqavilə münasibətlərinin çərçivələri daxilin- də.

Ġnkasso - bank müştərilərin göstərişi ilə digər müəssisə və təşkilatlardan hesablaşma

əmtəə və pul sənədlərinə əsasən pul vəsaitlərini alır. İnkasso xidmətlərində

tədarükçünün bankı, şəxsən xüsusi poçtun əlaqə orqanları vasitəsilə ödəmə tələbnamə

tapşırıqları ödənişçiyə göndərilir. Tədarükçü və alıcı arasında qarşılıqlı sazişə əsasən

sənədlər tədarükçünün bankmdan alıcınm bankma teletayp və telefaks vasitəsilə

göndərilir.

İnkasso üzrə hesablaşmalar zamanı emitent bank (vəsait alan bank) müştərinin (vəsait

alanm) tapşırığı ilə ödəyicidən ödənişin və (və ya) ödəniş akseptinin almması

əməliyyatlarmı vəsait alanm hesabına həyata keçirməyi öhdəsinə götürür. Vəsait

alanm tapşırığım almış emitent bank tapşırığm icrası üçün ödəyicinin müştərisi

olduğu icraçı bankı (ödəyici bankı) cəlb edə bilər. İnkasso tapşırıqlarmdan mallarm

almması, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi ilə bağlı ödənişlərin almması

üçün, habelə müqavilə ilə nəzərdə tutulmuş digər hallarda istifadə edilir. İnkasso üzrə

hesablaşmalar inkasso tapşırığı əsasında həyata keçirilir.(şəkil 6.2)

Ödəyici ilə vəsait alan arasmda bağlanmış müqavilədə nəzərdə tutulan hallarda

inkasso tapşırığma müvafıq sənədlər əlavə edilir. Bu zaman inkasso tapşırığmda

həmin sənədlərin siyahısı (vərəqlərin sayı ilə birgə) göstərilir. İnkasso tapşırığı

əsasmda ödənişin almması:

akseptli qaydada

akseptsiz qaydada həyata keçirilə bilər.

KitabYurdu.az 80

14

İnkasso tapşırığı əsasında akseptli qaydada həyata keçiriləıı ödəniş zamanı ödəyicinin

müvafıq yazılı sərəncamı tələb olunur. Həmin sərəncam qabaqcadan da verilə bilər

(qabaqcadan aksept), bu şərtlə ki, vəsait alanı eyniləşdirməyə imkan verən lazımi

məlumatlar sərəncamda göstərilmiş olsun.

İnkasso tapşırığı əsasmda akseptsiz qaydada ödəniş ödəyicinin sərəncamı olmadan,

lakin onunla müvafıq icraçı bank arasmda bank hesabı müqaviləsində nəzərdə

tutulmuş hallarda həyata keçirilir.

İnkasso tapşırığının rekvizitləri aşağıdakılardır:



emitent bankm adı və digər rekvizitləri;

icraçı bankm adı və digər rekvizitləri;

ödənilməli olan vəsaitin məbləği və valyuta növü;

ödənişin və (və ya) ödəniş akseptinin müddəti və şərtləri.

İnkasso tapşırığı bir qayda olaraq 3 nüsxədə tərtib edilir. 1-ci və 2-

ci nüsxələr ödəyicinin müştərisi olduğu icraçı banka göndərilir; bu zaman 1-cü nüsxə

vəsaiti ödəyicinin hesabmdan silmək üçün əsas olur və icraçı bankda qalır, 2-ci nüsxə

isə ödəyiciyə təqdim edilir. 3-cü nüsxə inkasso tapşırığınm qəbul olunması barədə

iltizam kimi icraçı bankın məsul şəxsinin imzası və bankın ştampı ilə təsdiqlənir və

vəsait alana qaytarılır.

İnkasso tapşırığım qəbul edən emitent bankm məsul şəxsi onun müvafıq blank

formasma uyğunluğunu, həmin blankda nəzərdə tutulmuş rekvizitlərin

doldurulmasmm tamhğım, vəsait alanm imza (imzaları) və möhürlərinin imza və

möhür nümunələri vərəqəsinə uyğunluğunu, habelə inkasso tapşırığmm bütün

nüsxələrinin eyniliyini yoxladıqdan sonra emitent bankın məsul şəxsi inkasso

tapşırığmm bütün nüsxələrində qəbul tarixini yazır, imza edir və emitent bankm

ştampmı vurur. İcraçı banka daxil olmuş inkasso tapşırığı onun nömrəsi, tarixi və

məbləği, habelə ödəyicinin bank hesabı göstərilməklə sərbəst formada bir nüsxədə

tərtib edilmiş kitabda (qeydiyyat kitabmda) qeydiyyata alınır. İnkasso tapşırığmı

qəbul edən icraçı bankm məsul şəxsi onun müvafiq blank formasma uyğunluğunu,

rekvizitlərin doldurulmasmın tamlığım, emitent bankm ştampımn və məsul şəxsinin

imzasmm mövcudluğunu, habelə inkasso tapşırığımn bütün nüsxələrinin eyniliyini

yoxlamalıdır.

Bu zaman hər hansı bir pozuntu inkasso tapşırığı geri qaytarılması ilə nəticələnə bilər.

Bu zaman inkasso tapşırığmm 1-ci nüsxəsinin arxa tərəfində onun geri

qaytarılmasmm səbəbi və tarixi göstərilməklə məsul şəxs imza edir və icraçı bankm

ştampım vurur. Tapşırığın geri qaytarılmasmm səbəbi və tarixi müvafıq qeydiyyat

kitabında göstərilməlidir. Sənədlər almdıqları formada ödəyiciyə təqdim edilir, amma

KitabYurdu.az 81

15

inkasso əməliyyatmm rəsmiləşdirilməsi üçün zəruri olan bank qeydləri və yazıları

istisna edilir.

OdəniĢ (ödəniĢ aksepti): Alınmış (inkasso edilmiş) məbləğlər icraçı bank tərəfindən

dərhal emitent bankm (digər icraçı bankın) sərəncamma verilməli, həmin bank isə bu

məbləğləri müştərinin hesabına salmalıdır. İcraçı bank inkasso edilmiş məbləğlərdən

ona çatan muzdu və xərclərin əvəzini tuta bilər, bu şərtlə ki, bank hesabı

müqaviləsində ayrı hal nəzərdə tutulmasm. Qismən ödənişlər inkasso tapşırığında

xüsusi icazənin olduğu hallarda qəbul edilə bilər. Əgər ödəniş və (və ya) aksept

almmamışdırsa, icraçı bank ödənişin icra olunmamasmm və ya akseptdən imtina

edilməsinin səbəblərini dərhal emitent banka (digər icraçı banka) bildirməlidir.

Emitent bank bu barədə vəsait alana dərhal məlumat verərək, ondan gələcək

hərəkətlər barəsində göstərişlər istəyir. Göstərişlər icraçı bankm müəyyən etdiyi

müddətdə, bu müddət olmadıqda isə üç iş günü ərzində almmadıqda, icraçı bankm

sənədləri emitent banka qaytarmağa ixtiyarı vardır. İnkasso tapşırığı əsasmda ödəniş

tam həyata keçirildikdə, “Ödəyicinin müştərisi olduğu icraçı bankın qeydləri”

sahəsində bank hesabmdan vəsaitin silinməsi tarixi göstərilməklə məsul şəxs imza

edir və icraçı bankm ştampım vurur. İnkasso tapşırığı üzrə ödəniş almmadıqda

emitent bank vəsait alanm xahişi ilə bunun səbəbləri barədə icraçı banka sərbəst

formada tərtib edilmiş sorğu ilə müraciət edə bilər. Bu cür sorğu vəsait alanm emitent

banka müraciət etdiyi günün ertəsi günündən gec olmayaraq göndərilməlidir, bu şərtlə

ki, bank hesabı müqaviləsində ayrı müddət nəzərdə tutulmasm.

Akseptli qaydada həyata keçirilən ödəniĢ: Akseptli qaydada həyata keçirilən ödəniş

zamanı vəsait alan inkasso tapşırığmm “Ödənişin şərti” sahəsində “akseptlə” qeydini

edir. İnkasso tapşırığmm akseptinin müddəti vəsait alanla ödəyici arasında olan

müqavilə ilə beş iş günündən az olmamaq şərti ilə müəyyənləşdirilir.

İnkasso tapşırığım tərtib edərkən vəsait alan “Aksept üçün müddət” sahəsində inkasso

tapşırığmm aksepti üçün müqavilə ilə müəyyən edilmiş müddəti qeyd edir. Bu cür

qeyd olmadıqda və ya qeyd edilən müddət beş iş günündən az olduqda, akseptin

müddəti beş iş günü hesab olunur. Akseptli qaydada həyata keçirilən ödəniş zamanı

icraçı bank tərəfındən qəbul edilmiş inkasso tapşırığmm bütün nüsxələrinin “Ödənişin

müddəti” sahəsində onun məsul şəxsi tərəfindən inkasso tapşırığınm akseptinin

müddətinin bitdiyi tarix qeyd edilir. Ödənişin müddəti hesablanarkən yalnız bank

günləri nəzərə alınır. Bu zaman inkasso tapşırığmm banka daxil olduğu gün nəzərə

alınmır. İnkasso tapşırığı aksept üçün ödəyiciyə icraçı banka daxil olduğu günün

ertəsi günündən gec olmayaraq təqdim edilməlidir. İnkasso tapşırığı ödəyiciyə icraçı

bank tərəfindən bank hesabı müqaviləsi ilə nəzərdə tutulmuş qaydada təqdim edilir.

Akseptdən imtina: Ödəyici inkasso tapşınğını aksept etməkdən tam və ya qismən

imtina edə bilər. Bu zaman, o, həmin müqavilənin nömrəsi, tarixi və bəndinə istinad

edə və imtinanın səbəblərini göstərə bilər. İnkasso tapşırığmm ödənilməsindən imtina

akseptdən imtina ərizəsi formasmda rəsmiləşdirilir. (şəkil 6.3.) Həmin ərizə üç

nüsxədə tərtib edilir.

KitabYurdu.az 82

16

Akseptdən imtina ərizəsini qəbul edən bankm məsul şəxsi onun düzgün və tam tərtib

edilməsini, ərizədə imtinanm əsasınm, həmin əsası nəzərdə tutan müqavilənin

nömrəsinin, tarixinin və bəndinin mövcudluğunu, habelə müqavilənin nömrəsi və

tarixinin inkasso tapşırığmda göstərilənlərə uyğunluğunu yoxlamalı və ərizənin bütün

nüsxələrini tarixi qeyd etməklə imzalamalı və bankm ştampım vurmalıdır.

ġəkil 6.3.

AKSEPTDƏN ĠMTĠNA ƏRĠZƏSĠ

« » 20 il (tarix)

Icraçı bank (ödəyici bank) Adı Emitent bank (vəsait bank)

Adı alan

Kodu Kodu VÖEN VÖEN Müxbir

hesab Müxbir

sab he-

S.W.I.F.T.

BİK S.W.I.F.T.

BİK

Ödəyici Vəsait alan

Adı Adı

Hesab Hesab

JNb N°

VÖEN VÖEN

KitabYurdu.az 83

17

İmtina edilən Məbləğ

rəqəmlə

Məbləğ ilə yazı

Inkasso tarix) tapşırığı (No,

Məbləğ ilə) (rəqəmlə və yazı

Imtinanm əsası, bəndi

müqavilənin JV°-si, tarixi və

Ödəyicinin imzası(ları) 1. 2. M.Y.

Icraçı bankın qeydləri Akseptdən tam imtina edildikdə inkasso tapşırığı akseptdən imtina ərizəsinin ikinci

nüsxəsi ilə birgə sonuncunun icraçı banka daxil olduğu günün ertəsi günündən gec

olmayaraq vəsait alana ötürülmək üçün emitent banka qaytarılır. Akseptdən imtina

ərizəsinin birinci nüsxəsi

inkasso tapşırığmm surəti ilə birgə inkasso tapşınğmm geri qaytarılmasmm əsası kimi

icraçı bankda qalır, üçüncü nüsxəsi isə onun qəbul edilməsi haqda qəbz kimi

ödəyiciyə qaytarılır.

İnkasso tapşırığı müəyyən edilmiş müddətdə aksept edilmədikdə icraçı bank onun

birinci nüsxəsini aksept edilmədiyini göstərməklə vəsait alana ötürülmək üçün

emitent banka qaytarır. Bu zaman inkasso tapşırığmm surəti inkasso tapşırığmm geri

qaytarılmasmm əsası kimi icraçı bankda qalır.

Akseptsiz qaydada həyata keçirilən ödəniĢ: Akseptsiz qaydada həyata keçirilən ödəniş

zamanı vəsait alan inkasso tapşırığmm “Ödənişin şərti” sahəsində “akseptsiz” qeydini

edir və ödəyici ilə arasmda olan müqavilənin tarixi, nömrəsi və vəsaitin akseptsiz

silin- məsini nəzərdə tutan bəndini göstərir. Ödəyici ilə müvafiq icraçı bank arasmda

KitabYurdu.az 84

18

bank hesabı müqaviləsində inkasso tapşırığmm akseptsiz qaydada ödənilməsi nəzərdə

tutulmadıqda, habelə “Ödənişin şərti” sahəsində “akseptsiz” qeydi olmadıqda, inkasso

tapşmğmm ödənişi akseptli qaydada həyata keçirilir.

Akseptsiz qaydada ödənilməli olan inkasso tapşırığmı qəbul edən icraçı bankm məsul

şəxsi vəsait alanla ödəyici arasmda olan müqavilənin tarixi, nömrəsi və vəsaitin

akseptsiz silinməsini nəzərdə tutan bəndinin mövcudluğunu yoxlamalıdır. Banklar

vəsaitin akseptsiz qaydada silinməsinə dair ödəyicilərin etirazlarına mahiyyətcə

baxmır.

Qismən ödəniĢ: Əgər inkasso tapşırığmda onun qismən ödənilməsinin mümkünlüyü

barədə xüsusi icazə yoxdursa, ödəyicinin bank hesabında vəsait olmadıqda və ya

çatışmadıqda (əgər bank hesabı müqaviləsində hesabm kreditləşdirilməsi nəzərdə

tutulmursa və ya nəzərdə tutulsa da bu halda tətbiq edilmirsə) icraçı bank aksept

edilmiş və ya akseptsiz qaydada ödənilməli olan inkasso tapşırığmm birinci nüsxəsini

vəsaitin olmadığını və ya çatışmadığmı, habelə inkasso tapşırı- ğınm aksept edildiyini

göstərməklə vəsait alana ötürülmək üçün emitent banka qaytarır və bu barədə dərhal

ödəyiciyə məlumat verir. Bu zaman inkasso tapşırığmm surəti inkasso tapşırığmm

geri qaytarılmasmm əsası kimi icraçı bankda qalır. Əgər inkasso tapşırığında omm

qismən ödənilməsininin mümkünlüyü barədə xüsusi icazə varsa, ödəyicinin bank

hesabmda vəsait olmadıqda icraçı bank aksept edilmiş və ya akseptsiz qaydada

ödənilməli olan inkasso tapşırığınm birinci nüsxəsini vəsaitin olmadığım, habelə

inkasso tapşırığınm aksept edildiyini göstərməklə vəsait alana ötürülmək üçün emitent

banka qaytarır və bu barədə dərhal ödəyiciyə məlumat verir, bu şərtlə ki, bank hesabı

müqaviləsində ayrı hal nəzərdə tutulmasm. Bu zaman inkasso tapşırığmm surəti

inkasso tapşırığınm geri qaytarılmasmm əsası kimi icraçı bankda qalır. İnkasso

tapşırığı qismən ödənildikdə icraçı bankm məsul şəxsi onun blankmm müvafiq

qrafalarında qismən ödənişin tarixini və məbləğini, habelə ödənişin qalığmm

məbləğini qeyd edir və onları öz imzası ilə təsdiqləyir.

Ödamə tələbnamə tapĢmqlar əmtəəni təhvil verən şəxsə, sazişə əsa- sən məhsulun,

yerinə yetirilən işin, göstərilən xidmətin dəyərini alıcıdan tələb etmək imkanı verir.

Ödəmə tələbnamə tapşırıqları tədarükçü tərəfindən faktiki məhsul yüklənməsini və

göstərilən xidməti özündə əks etdirən standart blanklarda yazılır və yüklənmə

sənədləri ilə birlikdə ödəniş üçün banka göndərilir.

Ödəmə tələbnamə tapşırıqları tədarükçü tərəfindən verildiyinə görə, bu sənədlərin

ödənilməsi yalnız alıcmın razılığı (aksepti) ilə həyata keçirilə bilər. Bu məqsədlə alıcı

tərəfindən göndərilən ödəmə tələbnamə tapşırıqları xiisusi jurnallarda qeydə alınır və

bank vasitəsilə yalnız ödəyiciyə verilir.

Ödəmə tələbnamə-tapşırıqlarm tam və ya qismən ödənilməsi razılığma əsasən,

ödəyici onu məsul şəxslərin imzası ilə rəsmiləşdirir və bu tapşırıqları xidməti banklara

təhvil verir.

1-cinüsxə ödəyicinin hesabmdan vəsaitlərin köçürülməsini təmin edir və bank

sənədlərinə əlavə edilir.

2-ci nüsxə tədarükçünün bankma göndərilir.

KitabYurdu.az 85

19

3-cü nüsxə bankm onun hesabmdan apardığı əməliyyatlarm qəbzi şəklində ödəyiciyə

verilir.

Ödəmə tələbnamə-tapşırıqlarından tam və ya hissə-hissə imtina şəraitində ödəyici

akseptdən imtina haqqmda bildiriş yazır. Əgər imtina bir sahəni əhatə edirsə, bildiriş

ödəmə tələbnamə-tapşırıqlarla birlikdə ödəyicinin bankmdan tədarükçünün bankına

köçürülür.

Ödəmə tələbnamə-tapşırıqları həm tədarükçü, həm də alıcılarm maliyyə və təsərrüfat

maraqlarma cavab verir və təsərrüfatda saziş münasibətlərini möhkəmləndirir. Ödəniş

tədarükçünün əmtəə-nəqliyyat sənədlərinin ödəyici tərəfındən yoxlandıqdan sonra

həyata keçirilir.

Tədarükçü təsərrüfat dövriyyəsindən pul vəsaitlərini müəyyən müddətə

kənarlaşdırılıb, kredit xidmətindən istifadə etmək imkanı əldə edir.

Ġnkasso sərəncamı ilə hesablaĢma. İnkasso sərəncamları ilə hesablaşmalar zamanı

ödəyicinin (borclunun) hesabma xidmət göstərən bank (icraçı bank) məcburi icra

orqanlarınm göstərişi ilə və əlavə edilən icra sənədinə əsasən ödənişi ödəyicinin

hesabmdan mübahisəsiz qaydada (ödəyicinin sərəncamı olmadan) həyata keçirir.

Məhkəmə və digər dövlət orqanlarınm qərarlarmm məcburi icrası məhkəmə icraçıları

tərəfmdən həyata keçirilir. Hüquqi şəxs olan ödəyicinin (borclunun) bank hesabmdan

dövlət sosial sığorta üzrə borcların və tətbiq edilmiş maliyyə sanksiyalarmm

Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafıə Fondunun büdcəsinə almması barədə

Dövlət Sosial Müdafiə Fondu orqamnm sərəncamı inksasso sərəncamı ilə birlikdə

banka bilavasitə həmin orqanlar tərəfindən təqdim olunur. Əgər sığortaedən hüquqi

şəxs deyilsə, borc məbləği və maliyyə sanksiyaları məhkəmənin qanuni qüvvəyə

minmiş qərarı əsasında tutulur.

Ödəyicinin hesabmdan vəsaitin mübahisəsiz silinməsi üçün əsas olan icra sənədləri

aşağıdakılardır:

_____məhkəmələrin aĢağıdakı aktları üzrə verilən icra vərəqələrr.

-Azərbaycan Respublikası məhkəmələrinin qərarları;

iddianm təmin edilməsi ilə bağlı tədbirlərin görülməsi haqqmda məhkəmələrin

qərarları;

məhkəmələrin cinayət işləri üzrə hökmlərinin, qərarlarmm əmlakın ahnmasına dair

hissəsi;

beynəlxalq arbitrajlarm və münsiflər məhkəmələrinin qərarları;

xarici dövlətlərin məhkəmələrinin və arbitrajlarmm qərarları;

♦♦♦ məhkəmə əmrləri;

♦> alimentlərin ödənilməsi barədə notariat qaydasmda təsdiq edilmiş sazişlər;

notariat orqanlarınm icra qeydləri;

inzibati xətalara dair işlərə baxmaq səlahiyyəti olan orqanlarm (vəzifəli şəxslərin)

qərarları;

Azərbaycan Respublikasmm qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş hallarda digər

orqanlarm qərarları.

KitabYurdu.az 86

20

Ödəyicinin hesabmdan pul vəsaitinin mübahisəsiz qaydada silinməsi üçün məhkəmə

icraçısı və ya Dövlət Sosial Müdaflə Fondu orqanı icraçı banka inkasso sərəncamı

təqdim edir. (Şəkil 6.4)

ġəkil 6.4.

ĠNKASSO SƏRƏNCAMI

«_» 20----------il (tarix)

Vəsait alanın bankı Adı

Icraçı bank Adı

Kodu Kodu

VOEN VOEN

Müxbir

hesab Müxbir sab he-

S.W.I.F.T.

BĠK S.W.I.F.T.

BĠK

Vəsait alan Odəyici Adı Adı

Flesab Hesab

Nq No

VÖEN VÖEN

Valyuta növü

Köçürülən Məbləğ rəqəmlə

Məbləğ yazı ilə

ÖdəniĢin təyinatı

KitabYurdu.az 87

21

Məhkəmə icraçısınm imzası(ları) \.

2. M.Y.

Ġcraçı bankın

qeydləri

Qis

mən

ödənişin

tarixi

Qismə n

ödənişin

məbləği

Odəni

şin

qalığmm

məbləği

Imza

İnkasso sərəncammın mütləq rekvizitləri aşağıdakılardır:



vəsait alanm bankınm adı və digər rekvizitləri;

icraçı bankm adı və digər rekvizitləri;

ödənilməli olan vəsaitin məbləği və valyuta növü;

ödənişin təyinatı.

İnkasso sərəncamınm “Ödənişin təyinatı” sahəsində vəsaitin mübahisəsiz qaydada

silinməsi haqda qərar çıxarmış orqanın adı, əlavə edilən icra sənədinin adı, tarixi və

nömrəsi göstərilməlidir.

lnkasso sərəncamı bir qayda olaraq 3 nüsxədə tərtib edilir. 1-ci nüsxə vəsaiti ödəyicinin hesabmdan silmək üçün əsas olur və icraçı bankda qalır.

2-ci nüsxə inkasso sərəncammm icraya qəbul olunması barədə iltizam kimi icraçı

bankm məsul şəxsinin imzası və bankm ştampı ilə təsdiqlənir və məhkəmə icraçısına

və ya xüsusi orqana qaytarılır. 3-cü nüsxə ödəyiciyə təqdim olunur. İnkasso

sərəncamına icra sənədinin əsli və ya Azərbaycan Respublikasınm qanunvericiliyi ilə

nəzərdə tutulmuş qaydada verilmiş dublikatı əlavə edilməlidir. İcraçı bank məhkəmə

icraçısmdan inkasso sərəncamım və icra sənədini aldığı vaxtdan yeddi gün

müddətində ödənişi həyata keçirir. Ödəyicinin bank hesabmda vəsait olduqda icraçı

bank müvafıq orqandan inkasso sərəncammı və həmin orqanm sərəncamım aldığı gün

ödənişi həyata keçirir. Ödəyicinin valyuta hesabma sərəncam yönəldildiyi halda bank

həmin gün Azərbaycan Respublikası Milli Bankınm müəyyən etdiyi rəsmi məzənnə

ilə sərəncamda göstərilən məbləğin 105 faizinədək hesabdakı valyuta vəsaitini

dondurur və dərhal bu barədə ödəyiciyə məlumat göndərir. Valyuta vəsaiti ödəyici

KitabYurdu.az 88

22

tərəfindən manata konvertasiya edildikdən sonra sərəncam icra edilir. Ödəyicinin

bank hesabmda vəsait olmadıqda və ya çatışmadıqda məhkəmə icraçısınm inkasso

sərəncamı iki ay, Dövlət Sosial Müdafiə Fondu orqanmm inkasso sərəncamı isə 90

gün ərzində icraçı bankda saxlanılır. Bu barədə icraçı bank dərhal məhkəmə icraçısma

bildiriş verməlidir. Bu zaman icraçı bankm məsul şəxsi inkasso sərəncammm

tamamilə və ya qismən icra edilməməsi barədə icra sənədində qeyd yazır. Bu halda

inkasso sərəncamları hesaba vəsait daxil olduqca Azərbaycan Respublikası Mülki

Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş ardıcıllıqla ödənilir. Banka daxil olmuş inkasso

sərəncammm surəti bu bəndin birinci abzasında göstərilən müddətdən sonra icra

sənədi ilə (son qeydlərlə) birgə məhkəmə icraçısma qaytarılır. İnkasso sərəncamı

qismən ödənildikdə icraçı bankm məsul şəxsi onun birinci nüsxəsinin müvafiq

qrafalarmda qismən ödənişin tarixini və məbləğini, habelə ödənişin qalığınm məblə-

ğini qeyd edir və onları öz imzası ilə təsdiqləyir. İnkasso sərəncamı tam ödənildikdə

icraçı bankm məsul şəxsi icra sənədində qeyd yazır, onu öz imzası və bankm ştampı

ilə təsdiqləyir və həmin icra sənədinin surətini bankda saxlayaraq əslini məhkəmə

icraçısma qaytarır. İcra sənədinin əsli şəxsən və ya bildirişli sifariş məktubu ilə

təqdim edilir. İcra sənədinin verilməsi üçün əsas olmuş məhkəmə və ya digər orqanm

qərarı və yaxud qanuna görə icra sənədi sayılan sənəd ləğv edildikdə icraçı bank icra

sənədini icra etmədən onu məhkəmə icraçısma qaytarır.

Planlı öddtnə hesablaĢmaları(açıq hesab) - ödənişin ən çox inkişaf etmiş formasıdır,

belə ki, onlarm əsasmı mallarm və əmtəələrin qarşılıqlı əlaqəsi təşkil edir. Bu,

hesablaşmalarm sürətlənməsinə, debitor-kreditor borclarm azalmasma, hesablaşma

texnikasmm sadələşməsinə və eləcə də ödəniş dövriyyəsinin əvvəlcədən təşkilat və

müəssisələr tərəfindən planlaşdırılmasma şərait yaradır.

Ödəniş əsaslı hesablaşmaların digər hesab formalarına nisbətən bir sıra üstünlükləri

olur:

sadə və sürətli sənəd dövriyyəsi,

pul vəsaitlərinin hərəkət sürəti,

pulu ödəyən şəxsin əvvəlcədən aldığı mal və xidmətləri yoxlamaq imkanı,

qeyri-əmtəə ödənişlərində ödəniş formalarından istifadə etmək hüququ.

Açıq hesab üzrə hesablaşmalar (planlı ödənişlər ilə) bərabər və daimi, bir sıra hallarda

isə qarşılıqlı tədarüklər zamam ənənəvi münasibətlər ilə əlaqədar kontragentlər

tərəfındən tətbiq olunur. Əsas ödəniş vasitəsi kimi hər planlı ödənişdə təqdim olunan

ödəniş göstərişi (bəzən isə çek) yoxlamadan sonra borcun yekun olaraq ödənilməsi

zamanı istifadə olunur.

Hesablaşmalarm mahiyyəti əmtəə malınm buraxılışı və ya xidmətlərin göstərilməsi ilə

tədarükçüyə ödəyici tərəfindən təqdim olunan mütəmadi ödənişlərdən ibarətdir.

məsələn, hər bir tədarük üzrə ayrı-ayrılıqda deyil, üç-beş gün ərzində 1 dəfə.

Qarşılıqlı borcun qeydiy- yatı, onun yoxlanması kontragentlər tərəfmdən həyata

keçirilir. Hesab- laşma dövrünün müddəti və bu müddətə və gələn ay üçün müqavilə

KitabYurdu.az 89

23

tədarüklərinin planlı həcminə müvafıq olaraq planlı ödənişlərin məbləği, onlarm

köçürülməsi müddətləri və müəyyən dövr ərzində onun bitməsi ilə əmtəə mallarmm

faktiki şəkildə buraxılması əsasmda borcun dəqiq- ləşdirilməsi, hesablaşmalarm başa

çatması qaydası müqavilələrdə nəzər- də tutulur.

Alınan malların sonrakı ödənişi ilə əlaqədar olaraq hesablaş- malarm bu forması

alıcılarm tədarükçülər tərəfindən faizsiz kommersiya kreditləşməsi ilə uzlaşır. Buna

görə də, tədarükçülər ödəyicilər tərəfin- dən planlı ödənişlərin müddətinin pozulması,

dövriyyədə olan vasitələ- rin dövriyyəsinin yubanması riski ilə qarşılaşır.

Planlı ödənişlər zəncirvari qarşılıqlı münasibətlərdə yer tuta bilər. Məsələn, kənd

təsərrüffatı istehsalçıları - tədarükçü təşkilatlar ilə, sonuncular - emal müəssisələri ilə

(süd zavodları, çörək zavodları, ət klmbinatı), onlar isə öz növbəsində - ticarət

təşkilatları ilə zəncirvari qarşılıqlı münasibətlərində planlı ödənişlər yer tuta bilər.

Dağ zəngin- ləşdirici kombinatlar və kömür mədənləri ilə metallurgiya zavodları,

elektrik stansiyaları ilə torf müəssısələri hesablaşa bilmirlər. Əgər əmtəə mallarmın və

ya xidmətlərin tədarükləri qarşılıqlı olursa, o zaman müvafıq məbləğlər ikitərəfli

kreditləşmə və qarşılıqlı tələblərin qeydiy- yatı ilə kontokorrentdə əks oluna bilər.

Planlı ödənişli hesablaşmalar öz xarakterinə görə bir çox hallarda inkişaf etmiş sənaye

ölkələrinin daxili və xarici ticarətində təcrübədən keçən açıq hesab üzrə

hesablaĢmalara bənzəyir. Bu hesab daimi kontragentlər, şirkətlər və onlarm fılialları

(törəmə müəssisələri) arasmda hesablaşmalar, brokerlər və dövlət təşkilatları ilə

hesablaşmalar üçün və ya konsiqnasiya şəklində komisiyon likvidlik zamanı, eləcə də

eynimənşəli mallarm xüsusilə kiçik partiyalar ilə dəfələrlə tədarüklər zamam istifadə

olunur.

HesablaĢmaların veksel forması xüsusi sənədlər vasitəsilə tədarükçü və tədavülçü

arasmda əmtəə xidmətlərinə görə kommersiya kreditlərinin müddətinin uzadılması

deməkdir. Veksel-qanunlar vasitəsilə bərqərar olunmuş yazılı öhdəliklər deməkdir.

Veksel onun sahibkarma təyin olunmuş müddət ərzində müəyyən pul vəsaitini borc

verdiyi şəxsdən tələb etməyə imkan verir.

Vekselin 2 əsas növünü fərqləndirilir:

♦♦♦ sadə veksellər,

♦♦♦ köçürmə vekselləri.

Bu növlərdən vətəndaşlar, hüquqi şəxslər istifadə edə bilərlər. Bu- na baxmayaraq

qanun veksellərin sənədsiz formada nəşrini qadağan etmişdir.

Sadə veksel - (soloveksel) borclu şəxslərə müddət bitdikdən sonra pul vəsaitini

ödəmək kimi öhdəliklər qoyur. Sadə vekseli ödəyici özü yazır və borc qəbzini alır.

Köçärmə vekseli (tratta) - kreditorun ödəyiciyə üçüncü şəxsdən götürülmüş pul

vəsaitinin ödənilməsi haqqmda əmridir.

Sadə veksellərdən fərqli olaraq köçürmə veksellərində iki deyil, üç şəxs iştirak edir:

vekseli təqdim edən (trassant);

ödəyici (trossat) veksel üzrə borcun ödənməsini tələb edən şəxs;

veksel saxlayan (remitent) - veksel üzrə ödənişi olan.

KitabYurdu.az 90

24

Köçürülmə vekseli ödəyici tərəfindən razılıq alındığı müddətdən ic-

ra sənədi kimi qüvvəyə minir.

Köçürülmə vekselinə razılığım bildirən şəxs borclu tərəf sayılır və o müəyyən

olunmuş müddətə pul vəsaitinin ödənişinə aid məsuliyyəti öz üzərinə götürür. Razılıq

haqqmda qeyd - vekselin üz tərəfmdə öz əksini tapır və ödəyicinin imzasmdan başqa

«razıyam, qəbul edirəm, ödəyə- cəyəm» sözləri ilə ifadə olunur. Veksel rəsmi sənəd

kimi vacib şərtlərə malikdir. Şərtlərin ixtisarı zamam sənəd öz hüquqi qüvvəsini itirir.

Vekselin vacib Ģərtlərinə:

♦♦♦ veksel niĢanı;

♦> vekselin tərtibinin yeri və vaxtı (gün, ay, il);

♦> müəyyən pul vəsaitini ödəmək öhdəçiliyi;

♦> pul vəsaitinin rəqəm və hərflərlə ifadəsi (düzəliĢ aparmaq qa- dağandır);

♦> ödəniĢ müddəti;

♦> ödəniĢin yeri;

♦> borcun kim tərəfindən ödənilməsini qeyd edən əmr;

♦> vekseli təqdim edən Ģəxsin əlyazma imzası daxildir.

Sadə vekseldən fərqli olaraq, köçürmə veksellərində vekseli təqdim edən şəxs ödəyici

rolunu oynamır, ödəyici xüsusi şəxs - trossatdır. Ödəyicinin adı, soyadı vekselin

üzərində, sol tərəfdə qeyd olunur. Ödə- niş qaydalarma görə ödəyicilərin razılığ ilə

sadə veksellərin köçürmə veksellərlə əvəz edilməsi əlavə zəmanət tələb edir. Hazırki

dövrdə zəma- nət kimi bank çıxış edir. Bu zaman bank ödəyicinin ödəniş qabiliyyətlə-

rinə və veksel üzrə məsuliyyət daşıyan hər hansı bir şəxsin öhdəliklərinə də zəmanət

verir. Aval avalistin xüsusi imzası ilə rəsmiləşdirilir. Burada da bankm zəmanəti,

möhürü öz əksini tapır. Bankm zəmanəti vekselin məbləğinin təşkilində mühüm rol

oynayır. Fəaliyyət göstərən veksel qa- nunauyğunluğu ötürücü yazılar vasitəsilə

vekselin bir tərəfdən o biri tərəfə ötürülməsi prosesini izah edir. Veksel ayrı şəxsə

keçdikdə bu veksel üzrə ödəniş tələb etmək ixtiyarı da bu şəxsə verilir. Veksel

saxlayan vekselin arxa tərəfmdə «qanun üzrə ödəyin», «mənim əvəzimə ödəyin»

sözlərini yazır.

Indossametıt üzrə vekseli təqdim edən şəxs indossant, indossament üzrə vekseli olan

şəxs isə indossat adlanır. İndossat veksel üzrə bütün qayda və məsuliyyəti öz

öhdəsinə götürür. Qanun pozulmuş indossant- ları hüquqi baxımdan etibarsız sayır.

Vekselin rəsmiləşdirilməsində çıxış edən hər bir şəxs ödəniş üzrə birgə məsuliyyət

daşıyır. Vekselin indeks- ləşməsi onlarm istifadə dairəsini genişləndirir, vekseli kredit

dövriyyəsi- nin etalonuna çevirir, əmtəə və xitmətlərin reallaşmasına xidmət göstə-

rir. Vekselin üzərində onun ödəniş müddəti göstərilir və bu göstəricisiz veksel

etibarsız sayılır.

Hesablaşmalarm veksel forması bank idarələrinin və təşkilatlarmm təşkilində iştirak

edir. Veksel qanunauyğunluğu bank veksellərinin in- kassasiyasım nəzərdə tutur.

Banka inkassasiya üçün götürülmüş veksələ «ödəniş almaq üçün» sözü yazılır.

KitabYurdu.az 91

25

Vekselin inkassa edilməsini bank öz üzərinə götürür və ödəyiciyə vekseli təqdim

edərək, müəyyən ödəniş alır. İnkasso üzrə vekseli qəbul edən bank pul vəsaitlərinin

digər idarələrə lazımi vaxtda göndərilməsini və ödəyıciyə müəyyən məbləğin lazımi

ida- rəyə daxil olması haqqmda çağırış vərəqəsi təqdim etmə vəzifəsinə malik olur.

Ödənişin qəbulu zamanı bank məbləği əmanətçinin hesabma köçürür və tapşırığm

yerinə yetirilməsi haqqında xəbərdarlıq edir. Bu- nun müqabilində bank əmanətçidən

almmış ödənişin müəyyən faizini təşkil edən komission mükafat alır. Bundan başqa

bank müştəridən, əmanətçidən sənədin göndərilməsi ilə bağlı məsrəflərə görə vergi

götürür.

Çek ödəyicinin şəxsi hesabmdan çek sahibinə müəyyən pul məb- ləğinin ödənilməsi

haqqmda bankına yazılı göstərişidir. Çek mücərrəd və sözsüz xarakter daşıyır.

Çeklər:

orderli (xarici ölkələrdə daha geniş yayılmış forma),

təqdimatlı,

adlı ola bilər.

Təqdimatlı çek dövriyyə qabiliyyətinə malik çek kimi sadə təqdi- mat yolu ilə

buradan irəli gələn bütün hüquqi nəticələr ilə ötürülür. Veksel üzrə olduğu kimi çek

üzrə də etirazlar irəli sürülə bilməz. O pullarm almması hüququnun digər şəxsə

güzəştə gedilməsi vasitəsilə dövr edə bilər.

Çeklər pul və hesab çeklərinə ayrılır.

Pul çekləvinddn bankdan nağd pullarm çek sahiblərinə ödənilməsi üçün istifadə

olunur. Məsələn, təsərrüfat ehtiyaclarma, ezamiyyət məs- rəflərinə kənd təsərrüfatı

məhsulunun tədarükü və s.

Hesab çekləri - nağdsız hesablaşmalarda istifadə olunur.

Hesab çekləri çek təqdim edən şəxsin öz bankma şəxsi hesabmdan lazımi pul

məbləğini çek sahibinin hesabma köçürülməsi haqqmda yazılı göstərişidir. Hesab

çekləri, ödəniş tapşırıqları kimi, ödəyici tərəfındən tərtib olunur. Lakin ödəniş

tapşırıqlarından fərqli olaraq, çek ödəyici tərəfındən ödəniş alan müəssisəyə yalmz

təsərrüfat əməliyyatları baş ve- rən zaman verilir. Çek 10 təqdim günü ərzində

etibarlıdır. Hal-hazırda əmtəə və xidmətlərə görə hesablaşmalarda müştərilər yalnız

limitli çek kitabçalarından istifadə edirlər. Limitli çek kitabçaları hesabat çek ki-

tabçasım xatırladır və onlar müəssisələr tərəfindən müəyyən olunmuş ümumi məbləğ

həcmində ödənilə bilər. Limitli çek kitabçaları bankda depozit qoyulmuş vəsaitlərin

məbləği hesabma məhdudlaşdırılır. Depo- zit müəssisə tərəfındən banka hesabdan

lazımi məbləğin «hesab çekləri» balansınm 40903 JNb-li hesabma köçürülməsi

haqqında ərizəsi əsasmda yaradılır. Depozit vəsaitləri bankm kredit hesabma həyata

keçirilə bilər. Növbəti sənəddövriyyəsi zamanı çek kitabçasmı verən şəxs əmtəə, xid-

mət əldə etmək əsasmda hesab çeki yazıb tədarükçüyə verir.

Çek növbəti rekvizit məzmununda olmalıdır:

KitabYurdu.az 92

26

♦«çek» in adlandırüması və onun sənəd mətninə daxil olunması;

♦ ödəyiciyə müəyyən pul məbləğinin ödənilməsi haqqında göstəriĢ; ♦> ödəyicinin adı

və onun məbləği ödəmə hesabının göstərilməsi;

♦ödəniĢin məzənnə göstəricisi;

♦çekin tarixi və yer tərkibinin götəricisi;

♦çeki yazan Ģəxsin imzası.

Sənəddə hər hansı bir rekvizitin çatışmamazlığı onu çek kimi isti- fadə edilmədən

məhrum edir. Tədarükçü (çek sahibi) alınmış çeki 4 nüsxədə tələb olunmuş məbləği

ödəmək üçün öz şəxsi bankma təqdim edir. Tədarükçünün bankı göstərilən çeki

ödəyicinin bankma göndərir. Ödəyicinin bankı çekin həqiqiliyini yoxladıqdan sonra

hesabdan məb- ləği öz müxbir hesabı vasitəsilə tədarükçünün hesabma köçürür. Çekin

indossoment yolu ilə köçürülməsi və onun ödənilməsinin aval vasitəsilə zəmanət

verilməsi də mümkündür. Ödəyici çıxmaq şərti ilə, aval digər şəxslər tərəfindən verilə

bilər.

Aval çekin üz hissəsində və yaxud «aval kimi hesab etmək» qey- diyyatı ilə

imzalanmış əlavə vərəqədə göstərilə bilər. Aval ünvanı və imza edilən günün tarixini

göstərmək şərti ilə avalist tərəfindən həyata ke- çirilir. Əgər avalist hüquqi şəxsdirsə,

onun yerləşdiyi yer və imza etdiyi tarix də qeyd olunmalıdır. Çeki ödəyən avalist

zəmanət verdiyi şəxsə və ona borcu olan şəxslərə tələb qoymaq hüququna malik olur.

Ödəyici çeki ödəməkdən imtina etdiyi zaman çek sahibi onun kimi məsuliyyət

daşıyan şəxslərə (avalist indossant) çekləri təqdim edə bilər. Çek sahibinin göstərilən

şəxslərə iddiası çekin ödənilməsi müddətindən 6 aya kimi təqdim oluna bilər. İddia

üzrə əks tələblər isə çekin təqdim olunduğu gündən başlayaraq 6 ay müddətində

ödənilir.

Çek də veksel kimi qeyd etdiyimiz bir sıra məcburi rekvizitlərdən ibarət olur və

onlardan hər hansı birinin yoxluğu çeki qüvvədən salır.

Çeklərin qüvvədə olması əksər hallarda qısamüddətli dövriyyə ilə, məsələn - 10 gün

ilə məhdudlaşdığı halda, veksellərin istifadə müddətlə- ri həddən artıq çoxdur.

Çeklərin təqdim olunmasmm bir neçə müddətləri nəzərdə tutulur:

8 gün - bir ölkədə təqdim olunan və ödənilən çek üzrə;

20 gün - müxtəlif ölkələrdə, lakin dünyanm bir qütbündə təqdim olunan və ödənilən

çek üzrə;

70 gün - dünyanm müxtəlif qütblərində təqdim olunan və ödənilən çek üzrə.

Digər debet köçürmələrində olduğu kimi çeklərin hesablanması zamam bank

sistemində ödəniş prosedurunun başlanması təşəbbüsü kreditora (ödənişi alan şəxsə)

məxsus olur. Bu vasitənin ödəniş sərən- camları qarşısmda üstünlüyü məhsula

müvafiq olaraq ona qarşı sürülən tələblərdən, əmtəə malmın buraxılmasım təsdiq edən

adi mübadilədən razı qalan alıcınm tədarükçü ilə dərhal çek ilə hesablaşmasmdan

ibarət- dir. Borcun çek ilə ödənilməsi çeki təqdim edən şəxsin borcunun bank

sisteminin borcuna çevrilməsi deməkdir. Ödənişin alınması anına maksimal şəkildə

yaxmlaşması kimi bu cür imkanın ödəniş sərəncamları ilə hesablanması zamam əmtəə

KitabYurdu.az 93

27

malı yoxdur. İndossamentin vasitəsilə köç- ürmə yolu ilə kreditorla həm çek, həm də

veksel ilə hesablaşmaq olar və deməli dövriyyə sayəsində qarşılıqlı tələblərin

özünəməxsus qeydiyyatmı (klirinq) həyata keçirmək olar. Dövriyyə nə qədər çox

olarsa, o zaman qarşılıqlı şəkildə ödənilən borclarm məbləği də bir o qədər çox olur.

Bütün bunlar ilə yanaşı həm ödəniş göstərişləri, həm də çeklər ilə hesablaşmalar

zamam vəsaitlərin yoxluğu halları da mümkündür. Buna görə də, Qərbdə, xüsusilə də

çekin əsas ödəniş vasitəsi olduğu bir məkanda (ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya,

Fransa, İtaliya) böyük diqqət çeklərin təminatma nəzarətə ayrılır. Bu cür nəzarət

imkanı çek hesab- laşmalarmm daha geniş yayılmış sistemi ilə şərtləşdirilir və bu

zaman çeki saxlayan şəxs (tədarükçü) çeki ona xidmət edən banka təqdim edir və

dərhal ona düşən vəsaitləri alır. Daha sonra banklararası klirinq vasi- təsilə Çekin

ödəyici-bank tərəfmdən ödənilməsi baş verir. Klirinq və sə- nəd dövriyyəsi zamanı

çeki təqdim edənlər və ödəyici-banklar praktiki olaraq bank sistemi ilə kreditləşdirilir.

Əgər klirinq ölkənin mərkəzi bankmı təşkil edirsə, o zaman bank bu cür kreditləşməni

həyata keçirir. ABŞ - da flout adlanan inkasassiya prosesində mövcud olan çeklərin

dövriyyəsinə xidmət zamanı Federal ehtiyat sistemi tərəfindən təqdim olunan faizsiz

kredit XX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində il ərzində 12-13 milyard dollar təşkil

etmişdir. Flouta görə ödənişin daxil edilməsi onun təqribən yarısmı ixtisara salmağa

icazə vermişdir.

Bankda depozit hesabma qoyulan pullar, əmlakm ötürülməsi və ya kreditin tərtib

olunması çekin təminatı ola bilər. Bu zaman ödəniş çekin təqdimatı və onunla bağlı

ödəniş müddətinin bitməsi ilə mövcud olmalı- dır. Çeki saxlayan şəxslərin bu cür

ödəniş haqqmda tələbləri qeyd etdiyimiz kimi, ödəyici-bankda çekləri təsdiq edən və

ya ondan zəmanət alan trassantlar ilə yerinə yetirilir. Bu bir qayda olaraq, müəyyən

məbləğin hesaba əvvəlcədən köçürülməsi şərti ilə baş verir. Yalmz vəsaitlərin nağd

haqqlar və ya köçürmələr ilə depozitləşdirilməsindən sonra xüsusi olaraq müəyyən

olunan banklar tərəfmdən verilən və dövriyyədə olan çek İtaliyada daha geniş

yayılmışdır. Beynəlxalq turizm sahəsində çeklərin və avroçeklarin istifadəsi bu cür

prinsip əsasında qurulmuşdur. Çek üzrə ödəniş avalın vasitəsilə tam və ya qismən

təmin oluna bilər.

90-cı illərin əvvəllərində çeklərin qeyri-nağd hesablaşmaları təcrü- bəsində tətbiqi

prosesində keçmiş SSRİ Qərbin yolu ilə getdi. Xüsusilə də, o qanunverici və normativ

sənədlərdə, çekin ona xidmət edən banka təqdim olunması ilə çeki saxlayan şəxsə

vəsaitlərin köçürülməsi, pullarm çeki təqdim edən şəxslərin və ödəyici-bankm

hesabmdan sonradan si- linməsi ilə debet aviziosunun ödəyici-bankın ünvanma

göndərilməsi nə- zərdə tutulmuşdur. Lakin sonralar (1991-1992-ci illərdə) ödəniş

sisteminin keçid dövrünün əvvəllində parçalanması, ayrı-ayrı dövlətlərdə təc- rübədə

çek hesablaşmalarmdan sui-istifadə (çeklərin saxtalaşdırılması, ödəyicilərdə debet

saldosunun təşkili) ilə əlaqədar olaraq çeklərin istifa- dəsinə bir sıra məhdudiyyətlər

daxil edilmişdir.

Qeyri-nağd hesablaşmalarm həyata keçirilməsi üçün hal-hazırda qüvvədə olan

qaydaya müvafıq olaraq kredit təşkilatları tərəfmdən bu- raxılan çek tətbiq oluna bilər.

KitabYurdu.az 94

28

Kredit təşkilatları bu məqsədlə çeklərin istifadəsi qaydasmı və şərtlərini müəyyən

edən çeklər ilə əməliyyatlarm keçirilməsinə dair bankdaxili qaydaları işləyib

hazırlamalıdırlar.

Bu çeklər ilə hesablaşmalar demək olar ki, məhdudiyyətsiz aparıl- malıdırlar. Məhz:

çeklərin hesablanması haqqmda müqaviənin müştəri ilə bağlanması əsasmda -

çekləri buraxan kredit təşkilatmm müştəriləri ilə;

müştərilər ilə bağlanan müqavilələr, eləcə də müvafıq banklara- rası müqavilələr

əsasmda - digər banklar ilə. Müvafıq banklararası müqavilələr əsasında təyin etmək

daha məqsədəuyğundur;

hesablaşmalarm aparılması zamanı çeklərin dövriyyəsi şərtləri;

çeklər ilə əməliyyatları nəzərə alan hesablarm açılması və apa- rılması qaydası;

çeklərin dövriyyəsi ilə əlaqədar informasiyanm ötürülməsi üsul- ları və müddətləri,

tərkibi;

hesablaşmalarm iştirakçısı olan kredit təşkilatlarmm hesabları- nm

möhkəmləndirilməsi qaydası.

Çekin ödənilməsindən imtina zamanı, o cümlədən də notarius tərə- findən etirazın

həyata keçirilməsi nəticəsində çeki təqdim edən şəxsin, bütün indossantların və

avalistin ödənişin həyata keçirilməməsi haqqmda ardıcıl şəkildə xəbərdar edilməsi

kimi müəyyən olunmuş qaydası qa- nunauyğun şəkildə qüvvəyə minir. Çek üzrə

borclu şəxslərə qarşı çeki saxlayan şəxsin iddiası altı ay ərzində ödənişə dair çekin

irəli sürülməsi müddətinin bitməsi anmdan irəli sürülə bilər.

4 AKKREDĠTĠV ÜZRƏ HESABLAġMALAR Akkreditiv - verilmiş sənədlərə uyğun akkreditiv alıcınm ərizəsində göstərilmiş

şərtlərə əsasən əmtəə və xidmət növlərinə görə alıcınm ban- kınm tədarükçünün

bankma ödəniş haqqmda göstərişidir. Hesablarm akkreditiv formasmdan şəhərdaxili

və şəhərlərarası ödəniş dövriyyəsin- də istifadə olunur. Akkreditiv yalnız bir

tədarükçüyə ödəniş zamanı isti- fadə edilir. Akkreditivin fəaliyyət müddəti bank

qaydaları ilə deyil, yal- nız alıcı və tədarükçü arasmda razılığa əsasən müəyyən edilir.

Hesab- laşmalarm bu formasmda ödəniş tədarükçünün yerləşdiyi ərazidə baş verir.

Nağdsız hesablaşmalarm digər növlərindən fərqli olaraq, akkreditiv forma ödənişin

tədarükçünün şəxsi vəsaiti və yaxud bankm vəsaiti hesabma ödənilməsinə zəmanət

verir.

Akkreditiv üzrə hesablaşmalar zamam ödəyicinin akkreditiv açılması haqqmda

tapşırığı və göstərişi ilə hərəkət edən bank (emitent bank) vəsait alana akkreditivin

tələblərinə cavab verən müvafiq sənədlərin təqdim edilməsi şərti ilə vəsait ödəməyi və

ya köçürmə vekselini ödəməyi, aksept etməyi və ya uçota almağı və ya bu

səlahiyyətləri başqa banka (icraçı banka) verməyi öhdəsinə götürür. Vəsait alana

vəsaiti ödəyən və ya köçürmə vekselini ödəyən, aksept edən və ya uçota alan emitent

banka icraçı bank haqqmda qaydalar tətbiq olunur.

KitabYurdu.az 95

29

OdənilmiĢ akkreditiv açıldıqda emitent bank onun məbləğini ödəyicinin və ya ona

verilmiş kreditin hesabma öz öhdəliyinin bütün müddəti ərzində icraçı bankm

sərəncamma köçürür.

OdənilməmiĢ akkreditiv açıldıqda emitent bank onun məbləğini icraçı banka

akkreditiv icra olunduqdan sonra ödəyir.

Akkreditiv, onun əsaslana biləcəyi hər hansı müqavilədən ayrılmış əqddir. Bankm

akkreditiv üzrə öhdəliyi ödəyicinin emitent bank və ya vəsait alanla

münasibətlərindən irəli gələn qarşılıqlı tələb və etirazlarmdan asılı deyil. Bu zaman

vəsait alan heç bir halda banklar və ya ödəyici ilə emitent bank arasmda olan

müqavilə münasibətlərinə istinad edə bilməz. Bütün maraqlı tərəflər akkreditivlərlə

əməliyyatları müvafiq mallar, xidmətlər və digər öhdəliklərin icrası ilə deyil, yalmz

həmin mallar, xidmətlər və digər öhdəliklərin icrasma aidiyyatı ola bilən sənədlərə

əsasən aparırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, akkreditivin açılması və onda dəyişikliklərin

edilməsi haqda ərizə, akkreditivin özü və onda edilən dəyişikliklər tam və dəqiq

olmalıdır. Banklar imkan daxilində akkreditivə və ya onda edilən dəyişikliklərə

lüzumsuz təfsilatlar daxil etmək cəhdlərinə mane olmalıdırlar.

Bankm akkreditiv üzrə öhdəliyinin yerinə yetirilməsini şərtləndirən vəsait alan

tərəfindən təqdim olunmalı olan müvafıq sənədlər akkreditivin açılması və onda

dəyişikliklərin edilməsi haqda ərizədə, akkreditivin özündə, habelə onda edilən

dəyişikliklərdə dəqiq göstərilməlidir.

Akkreditivin aĢağıdakı formaları vardır:

♦> Geriçağırma akkreditivi

♦> Geri çağırılmayan akkreditiv

Vəsait alana qabaqcadan bildirmədən emitent bankm dəyişdirə və ya ləğv edə bildiyi

akkreditiv geriçağırma akkreditivi sayılır. Akkreditivin geri çağırılması emitent

bankm vəsait alan qarşısmda hər hansı öhdəliklərini yaratmır. İcra anmadək

akkreditivin şərtlərinin dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi haqqmda bildiriş almayan

icraçı bank geriçağırma akkreditivi üzrə ödənişi və ya digər əməliyyatları icra

etməlidir. Bu halda emitent bank icraçı bankm çəkdiyi xərci ödəməlidir. Akkreditiv o

vaxt geriçağırma akkreditivi olur ki, onun mətnində bu hal birbaşa müəyyənləşdirilir.

Vəsait alanm razılığı olmadan ləğv edilə və ya dəyişdirilə bilməyən akkreditiv geri

çağırılmayan akkreditiv sayılır. Geri çağırılmayan akkreditiv emitent bankm qəti

öhdəliyidir. Geri çağırılmayan akkreditiv emitent bankm razılığı olmadan dəyişdirilə

və ya ləğv edilə bilməz.

Geri çağırılmayan akkreditiv özü də 2 yerə ayrılır:

-Təsdiqlənmiş akkreditiv;

Təsdiqlənməmiş akkreditiv

Akkreditiv əməliyyatmm aparılmasmda iştirak edən icraçı bank emitent bankm xahişi

ilə geri çağırılmayan akkreditivi təsdiqləyə bilər (təsdiqlənmiĢ akkreditiv). Bu cür

təsdiqləmə icraçı bankm emitent bankın öhdəliyindən əlavə, akkreditivin şərtlərinə

uyğun ödənişi icra etmək öhdəliyini qəbul etdiyini bildirir.

KitabYurdu.az 96

30

TəsdiqlənmiĢ akkreditiv icraçı bankın (təsdiqləmiş bankın) qəti öhdəliyidir. İcraçı

bankm təsdiqlədiyi geri çağırılmayan akkreditiv icraçı bankm razılığı olmadan

dəyişdirilə və ya ləğv edilə bilməz.

Akkreditiv açmaq üçün ödəyici emitent banka ərizə verir. (şəkil 6.5.) Ərizənin mütləq

rekvizitləri aşağıdakılardır:


vəsait alanm adı və digər rekvizitləri;

emitent bankm adı və digər rekvizitləri;

akkreditivin məbləği (manatla);

akkreditivin icrası şərtləri;

akkreditivin icrası üçün təqdim olunmalı sənədlərin siyahısı;

akkreditivin, mallarm göndərilməsinin və sənədlərin təqdim olunmasmm müddəti.

Nəzərdən qaçırmamaq lazımdır ki, ərizədə bu rekvizitlərdən biri olmadıqda emitent

bank tərəfindən akkreditiv açılmır. Onu da qeyd edək ki, müvafiq təlimata əsasən,

ərizədə akkreditivi vəsait alana ötürməli olan icraçı bank göstərilmədikdə, emitent

bank həmin icraçı bankı özü seçə bilər. Akkreditivin açılması haqqmda ərizə iki

nüsxədə tərtib edilir.

Ərizənin birinci nüsxəsi akkreditivin açılması üçün emitent bankda

qalır.

İkinci ərizə nüsxəsi isə emitent bankm müəyyən etdiyi müddətdə emitent bankm

məsul şəxsinin imzası və bankm ştampı ilə təsdiq edilmiş qəbul haqqında qeydlə birgə

ödəyiciyə qaytarılır. Emitent bank qəbul edilmiş ərizə əsasmda sərbəst məktub

formasında akkreditiv tərtib edir və onu icraçı banka (və ya birbaşa vəsait alana)

təqdim edir. Akkreditiv açılması haqqmda ərizənin mütləq rekvizitləri ilə yanaşı

akkreditivdə onun nömrəsi, habelə açılmasmm tarixi və yeri göstərilməlidir. Hər bir

akkreditivdə onun icra üsulu dəqiq göstərilməlidir.

Əgər, akkreditivdə hər hansı bir dəyişiklik edilməli olarsa, o zaman ödəyici emitent

banka xüsusi ərizə təqdim etməlidir. (şəkil 6.6.) Emitent bank akkreditivin və onda

edilmiş dəyişikliklərin vəsait alana ötürülməsində eyni bankm xidmətlərindən istifadə

etməlidir. Yəsait alan akkreditivdə edilən dəyişikliklərin qəbul edilməsi barədə onu

xəbərdar etmiş banka məlumat verməyənədək akkreditivin ilkin şərtləri (və ya əvvəlcə

qəbul edilmiş şərtlərlə birgə) onun üçün qüvvədə qalır. Vəsait alan akkreditivdə edilən

dəyişikliklərin qəbul edilib-edilməməsi barədə icraçı banka xəbər verməlidir. Əgər

vəsait alan bu xəbəri verməyibsə, lakin onun tərəfindən akkreditivə və hələ qəbul

etmədiyi dəyişikliklərə uyğun olan sənədlərin icraçı banka və ya emitent banka

təqdim edilməsi həmin dəyişikliklərin vəsait alan tərəfmdən qəbul edilməsi deməkdir

və həmin andan etibarən akkreditiv dəyişilmiş hesab olunur. Onu da qeyd edək ki,

dəyişikliklərin qismən qəbul edilməsinə yol verilmir və bu cür qəbul etibarsızdır.

İcraçı bank zahiri əlamətlərinə görə akkreditivin həqiqiliyini yoxlamalı və onu vəsait

alana ötürməlidir. Əgər icraçı bank zahiri əlamətlərinə görə akkreditivin həqiqiliyini

KitabYurdu.az 97

31

yoxlaya bilmirsə, bu barədə o, emitent banka dərhal məlumat verməlidir. Emitent

bank akkreditivin həqiqiliyini təsdiq etdikdə, icraçı bank onu vəsait alana ötürür.

Emitent bank akkreditivin həqiqiliyini təsdiqləmədikdə icraçı bank onu emitent banka

qaytarır. Zahiri əlamətlərinə görə akkreditivin həqiqiliyini yoxlaya bilməməsinə

baxmayaraq, icraçı bank onu vəsait alana ötürürsə, o, akkreditivin həqiqiliyini

yoxlaya bilməməsi haqda vəsait alana məlumat verir.

Akkreditivin açılması, təsdiqlənməsi, ötürülməsi və ya onda dəyişikliyin edilməsi

barədə emitent bankm təqdim etdiyi təlimatlar tam, yaxud dəqiq deyilsə, icraçı bank

öz üzərinə heç bir məsuliyyət götürmədən vəsait alana məlumat xarakterli qabaqcadan

bildiriş göndərə bilər. Həmin bildirişdə onun məlumat xarakterli olması və icraçı bank

üçün heç bir öhdəlik yaratmadığı dəqiq göstərilir. Müvafiq təlimata əsasən istənilən

halda icraçı bank etdiyi hərəkətlər barədə emitent banka məlumat verməli və ondan

lazımi informasiyanm təqdim olunmasmı xahiş etməlidir.

Emitent bank dərhal lazımi informasiyanı təqdim etməlidir. Yalnız lazımi informasiya

təqdim olunduqda və icraçı bank təlimatlara uyğun hərəkət etməyə hazır olduqda,

akkreditiv təsdiqlənir, ötürülür və ya ona dəyişikliklər daxil edilir. Banklar lazımi

informasiyanı ləngimədən təqdim etməlidir. İcraçı bank emitent bankm xahişi ilə geri

çağırılmayan akkreditivi təsdiqləməkdən imtina edirsə, bu barədə o, emitent banka

dərhal məlumat verməlidir. İcraçı bank geri çağınlmayan akkreditivi yalnız emitent

bankın xahişi ilə təsdiqləyə bilər. Təsdiqləmiş bankm akkreditivdə edilmiş

dəyişikliklər barədə vəsait alanı şərtsiz xəbərdar etməsi onun təsdiqinin həmin

dəyişikliklərə də şamil edilməsi deməkdir. İcraçı bankda akkreditiv aşağıdakı hallarda

bağlanır:

akkreditivin müddəti qurtardıqda;

akkreditivin qüvvədə olma müddəti qurtaranadək onun istifadəsindən imtina etmək

haqqmda vəsait alanm ərizəsi üzrə, bir şərtlə ki, bu cür imtinanm mümkünlüyü

akkreditivin şərtləri ilə nəzərdə tutulsun;

akkreditivin tam və ya qismən geri çağırılması haqqında ödəyicinin tələbi ilə, bir

şərtlə ki, akkreditivin şərtlərinə görə belə geriçağırma mümkün olsun.

Akkreditivin bağlanması haqqmda icraçı bank emitent banka məlumat verilir.

Ödənilmiş akkreditivin istifadə olunmamış məbləği akkreditivin bağlanması ilə eyni

vaxtda dərhal emitent banka qaytarılır. Bundan sonra emitent bank qaytarılmış

məbləğləri ödəyicinin vəsaitin deponentləşdirildiyi hesabına daxil etməlidir.

Odəyicinin bankında

Dl - ödəyicinin hesabı

K' - HKM-də bank - emitentin müxbir hesabı

Tədarükçünün bankında D

l ~ HKM-də ödəyicinin bankınm müxbir hesabı K

1 - «akkreditiv üzrə ödəniş»

Tədarükçünün bankmda depozitə qoyulmuş vəsaitlər bank - emitentdə ödəyici

tərəfindən alman kreditlər vasitəsilə həyata keçirilə bilər.

Belə halda ödəyicinin bankmda hesablar bu cür quruluşa malik

KitabYurdu.az 98

32

olur:

Dl - ödəyicinin kredit hesabı

Kl- HKM-də bank - emitentinin müxbir hesabı

Tədarükçünün bankmda isə hesablar üzrə keçid dəyişilməz qalır. Bank təcrübəsində

akkreditivin həm alıcınm, həm də bank kreditsının hesabma ödənilməsi mümkün

deyil, yəni konkret akkreditiv üçün yalmz bir ödəniş mənbəyi ola bilər. Aşkar

akkreditivdə tədarükçüyə ödəniş zəmanətini bank verir. Belə hallarda ödəyici

zəmanətli akkreditiv almaq üçün öz bankma müraciət edir. Bank-emitent bank ilə

müxbir münasibətlərində olan və akkreditivi yerinə yetirə bilən müştərilərin

müraciətini yerinə yetirir.

Akkreditiv forma - beynəlxalq hesablaşmalarda əsas formalardan biri hesab edilir.

Ayrı-ayrı qiymətlərə əsasən idxalat üzrə əmtəə döv- riyyəsinin təxminən 10%-20 %-

dən çoxu və ixracat üzrə əmtəə dövriyyə- sinin təqribən 40-50%-dən artıq hissəsi

akkreditiv xidmətinə məruz qa- lır. Bu forma ölkənin daxili hesablaşmalarmda da

müəyyən qədər yayılmışdır. 1930-1932 ci illərin kredit islahatlarmdan sonrakı ilk

illərdə akkreditivin xüsusi çəkisi keçmiş SSRİ-də 25-30% çatırdı və bu da tə- sərrüffat

əlaqələrinin yoxluğu və tədarükçülərin alıcınm tədiyyə qabi- liyyətinə inamsızlığı ilə

izah olunurdu.

Hesablaşmalarm akkreditivlər ilə təkamülünün gedişatmda onlarm müxtəlif tipləri

işlənib hazırlamr və onlarm 90%-ni sənədli akkreditiv təşkil edir (müxtəlif forma və

növlərdə).

Bu zaman pul akkreditivi - bank tərəfmdən şəxsə verilən sənəddə istifadə olunur.

Həmin şəxs müəyyən məbləği hesaba yerləşdirir və onu ölkənin bir başqa şəhərində

və ya xarici ölkədə almağı arzulayır. Məhz bu cür akkreditivlər inqilaba qədərki

Rusiyada və həmçinin bizim ölkə- mizdə, özü də müxtəlif növlərdə mövcud

olmuşdur: sadə, sirkulyar, kollektiv, bir neçə şəxslərin adma verilən və onlardan hər

biri akkreditivin bütün məbləğini tam və ya qismən ala bilərdi. Bəzən bank hətta

müştə- riyə kapitalın istifadə olunmayan qalığma görə müəyyən faizlər ödə- məyə də

razılıq verirdi.

Sənədli akkreditivlər üçün vahid şəklə salman qaydalar və adətlər Beynəlxalq ticarət

palatası (BTP) tərəfindən işlənib hazırlanaraq Vyana konqresində 1933-cü ildə qəbul

olunmuşdur.

Bu gün bank əməliyyatlarmm artması, ölkəmizdə bank sisteminin inkişaf ənənələri

özünü bu sahədə də yəni, nağdsız hesablaşmalarm formalarmdan olan akkreditivin

banklar tərəfindən daha geniş vüsət almasmda və daha çox istifadə olunmasmda

göstərir. Hazırda ölkəmizin bank sistemində akkreditiv əməliyyatları «Azərbaycan

Respublikasmm bank sistemi üçün hesablar planı»na əsasən «Akkreditivlər və

qarantiyalar»m uçot hesabı 9914 qrup üzrə aşağıdakı hesab nömrələrinə müvafiq

qaydada aparılır.

99141 Ġdxal akkreditivləri

Təyinatı: bu hesab idxal akkreditivinin uçotunu aparmaq üçün istifadə olunur.

KitabYurdu.az 99

33

Akkreditiv müqavilə imzalayarkən münavilədə göstərilən məbləğə aşağıdakı

mühasibat yazılışı verilir:

Dt - passivlər üçün balansdankənar Kontr-hesab Kt - idxal akkreditivləri

Vəsaitlər faktiki köçürülərkən aşağıdakı mühasibat yazılışı verilir: Dt - idxal

akkreditivləri

Kt - passivlər üçün balansdankənar kontr-hesab

99142 ixrac akkreditivləri

Təyinatı: bu hesab ixrac akkreditivlərinin uçotunun aparıl- ması üçün istifadə olunur.

Akkreditiv müqavilə imzalayarkən münavilədə göstərilən məbləğə aşağıdakı


Dt ixrac akkreditivləri

Kt - aktivlər üçün balansdankənar kontr-hesab Vəsaitlər faktiki almarkən aşağıdakı


Dt - aktivlər üçün balansdankənar kontr-hesab

Kt ixrac akkreditivləri

5.FAKTORĠNQ

Faktorinq ən riskli bank fəaliyyət növüdür. O, iqtisadiyyatın inki- şafınm müasir

proseslərinə uyğunlaşan inteqrasiya forması kimi fəa- liyyət göstərir. «Faktorinq»

termini ingilis dilindən götürülmüş, «vasitə- çi, agent» deməkdir.

Faktorinq əməliyyatlarında 3 əsas tərəf iĢtirak edir.

vasitəli amil kimi kommersiya bankı və ya ixtisaslaşdırılmış faktorinq çıxış edə

bilər.

tədarükçü.

alıcı

Dünya praktikasmda faktorinq dedikdə, əmtəə xidmətlərə görə aparılan sonuncu

hesablaşmalar və bu hesablaşmalarm dövriyyədə olan maliyyə kapitalmm

kreditləşdirilməsi ilə uyğunlaşdıraraq müştəriyə tə- qdim olunan bir sıra komission -

vasitəçi xidmətlər şəbəkəsi nəzərdə tutulur. Faktorinq xidmətinin əsas məqsədi

debitor borclarm əmanətçilərin hesabma köçürməklə almmasmm

inkassasiyalaşdırılmasıdır. Bu cür xidmət çox və ya az kapitalı olmasmdan asılı

olmayaraq, bütün əmanət- çilərə göstərilir.

Birinci halda faktorinq kompaniyasmm müştərisi istehsal etdiyi məhsulu alıcınm

ünvanma çatdıraraq, kompaniyanm vasitəçiliyi ilə hesab vərəqəsini ona təqdim edir.

Maliyyələşdirilmiş hesablarm inkassasiyası zamanı faktorinq kompaniyaları

müştəridən istehsal olunmuş məhsul dəyərinin 80-90%- ni əks etdirən hesabat

siyahısmı alır. İstehsal olunmuş məhsulun yüklənməsinə görə ehtiyatda saxlanılan

malın dəyərinin 10-20%-i müştəriyə ödənilir və bu pul vəsaiti məhsulun keyfiyyəti və

qiyməti ilə bağlı alıcmm etirazı zamanı ayrıca hesabda yerləşdirilir. Bu növ xidmət-

lərin göstərilməsi müəssisələrin tələbatma bütünlüklə cavab verir. Çünki bu cür

KitabYurdu.az 100

34

xidmət müəssisələrə faktorinq vasitəsilə ödənişin müddətini uza- dan likvidlik

prosesini müddətli ödənişli likvidlik prosesinə çevirməkdə yardım edir və bu da öz

növbəsində müəssisələrin maliyyə kapitalmm eyni sürətdə artmasma səbəb olur.

Faktorinq kompaniyası hesablarm qeydiyyatmı apararaq müştəri- dən vergilər yığır.

Buraya:

hesablarm inkassosiyasına görə komission vergilər;

faktorinq kreditinə görə müəyyən faizlərin almması daxildir.

Bu faiz, kreditin verilməsi müddətindən etibarən istehsal olunmuş

məhsula görə alıcıdan ödənilən pul vəsaitindən çıxılır. Adətən, bu faiz vergi tarifmdən

1-2 dəfə artıqdır.

MaliyyəteĢmiĢ faktorinq 2 növə ayrılır. -açıq faktorinq,

-qapalı faktorinq.

Açıq faktorinq - tədarükçünün aldığı malı öz qiymətinə başqa bir şəxsə satması

haqqmda tədavülçünü xəbərdar edən faktorinq xidmətlə- rinin formasıdır.

Qapalı və ya konfidensial faktorinq - tədarükçünün satdığı əmtəə mallarmm

kreditləşdirilməsini məxfı vəsaitlər ilə həyata keçirilir. Belə ki, müştəriyə təyin

olunmuş məbləğin faktorinq kompaniyasmm hesabma daxil olması haqqmda məlumat

verilir. Bu cür hallarda tədavülçü tə- darükçü ilə müştərək hesablaşma aparır. Bu

hesablaşmalarm bir hissəsi kreditlərin ödənilməsi üçün faktorinq kompaniyasma

təqdim olunur.

Hal-hazırda faktorinq şöbəsi öz müştərilərinə növbəti xidmətlər şəbəkəsini təklif edir:

tədarükçü - müəssisələrdən müəyyən alıcıdan əmtəə əmsalları va- sitəsi ilə

tədiyyə (pul vəsaiti, ödənj) almaq hüququnu əldə edir. Bütün bu prosesin tərkibi

faktorinq ilə əvvəlcədən razılaĢdırılır.

göstərilən xidmətlər və yüksələn əmtəə mallarına görə alıcılarınm debitor

borcları ödəmək qabiliyyəti olmayan müəssisələri ilə əməkdaĢlıq edir.

öz müĢtərilərindən veksel alır.

Faktorinq əsas xidmətləri ilə bərabər, komission əsaslara əsasən müştərilərinə

müxtəlif növlü əlavə xidmətlər göstərə bilər:

təsərrüfat orqanlarına tədarükçü və alıcıların hesablarının təĢki- linin

təkmilləĢməsi ilə bağlı məsləhətlərin verilməsi, maliyyə ehtiyatlarının keyfiyyəinin

istifadə prosesində artımı, maliyyə vəziyyətinin digər iqtisadi məsələlərlə əlaqəli

Ģəkildə yaxĢılaĢdınlması;

hüqui xidmətlər (iĢgüzar sənədlərin və kredit-maliyyə məsələləri ilə bağlı sənədlərin

tərtibində göstərilən yardım);

müĢtərilərin tapĢırığına əsasən yüklənmiĢ əmtəə mallannın qey- diyyatı,

mühasibat hesabatlarının uçotu və ödəniĢ əlaqələrinin təcrübədə

qiymətləndirilməsi ilə bağlı debitor borcların daxil edilməsi.

KitabYurdu.az 101

35

6.KLĠRĠNQ - ÖDƏNĠġĠN PROQRESSĠV ÜSULUDUR

Klirinq əmtəə mallarına (xidmətlərə), qiymətli kağızlara görə hüquqi və fıziki

şəxslərin qarşılıqlı tələb və öhdəliklərinin qeydiyyatma əsaslanan nağdsız hesablaşma

üsuludur. Hələ XVIII əsrin ortalarmda sövdələşmələrin sayınm və yenidən işlənmiş

informasiyanm həcminin artımı hesablaşmalarm iştirakçılarım klirinqin həyata

keçirilməsinə obyektiv şəkildə sövq etmişdir. Daha sonra klirinq xarici ölkəərdə əm-

təə, fond bazarlarmda və bank sahəsində daha geniş yayılmışdır.

Klirinq zamanı ödənişlərin konsentrasiyası qarşılıqlı borc məbləği- ni əhəmiyyətli

şəkildə ixtisara salmağa, ödənilməyən məbləğlərin zənci- rini qırmağa, qeydiyyata

almmış dövriyyənin məbləğində ödəniş vəsait- lərinin qənaətinə nail olmağa, qeyri-

nağd hesablaşmalarm sahəsini ge- nişləndirməyə və onlarm idarə olunmasmı

yüngülləşdirməyə icazə verir. Bir nəticə kimi hesablamalar sadələşir, ucuzlaşır və

sürətlənir, mövcud nağd pullar qorunur və bunun hesabma da iştirakçılarm gəlirlilik

və likvidlik səviyyəsi artır.

Qarşılıqlı tələblərin zaçotunun mahiyyəti isə kreditorlarm və borclu şəxslərin bir-

birinə qarşı qarşılıqlı tələblərinin və öhdəliklərinin eyni məbləğlərinin

ödənilməsindən, ödənişlərin isə fərq ilə həyata keçirilmə- sindən ibarətdir. Bir neçə

müəssisələr həm məhsulun qaşılıqlı və ardıcıl şəkildə ötürülməsi və ya xidmətlərin

göstərilməsi ilə bir-biri ilə əlaqədar oduqda, zaçot təşkil oluna bilər.

Qarşıhqlı borcun zaçotu iki təsərrüffat subyektləri - qruplar şək- lində və sahələrarası

təsərrüffat subyektləri arasmda aparıla bilər.

Onlar həyata keçirilmə müddətinə görə birdəfəlik və daimi ola bilər.

Daimi şəkildə həyata keçirilmə ödənişlərin vaxtlı-vaxtmda və qəna- ətli şəkildə

həyata keçirilməsini təmin edir. Zaçotlarm ən böyük həcmi bankın iştirakı ilə baş

versə də, onlarm banklardan yan ötərək müəssisə- lər arasmda təşkili mümkündür.

Sonuncu halda banka zaçota alınmay- an məbləğ ilə bağlı çek və ya göstəriş təqdim

olunur.

1973-cü ilə kimi bizim ölkəmizdə hesablaşmalar zamanı zaçotlar geniş təcrübədən

keçmişdir:

birdəfəlik zaçotlar - bankm bir idarəsinin xidmət etdiyi təsərrüffat orqanları

arasında cüt, qrupşəkilli; vilayətdaxili, vilayət, resrublika, ümumittifaq (nazirlikdaxili

və nazirliklərarası və ya sahələrarası); daimi zaçotlar - qarşılıqlı hesablaşmaların, ərazi və sahə büro- ları (şöbələri)

vasitəsilə;

mərkəzləşdirilmiş qayda ilə zaçotlar (deszaçotlar);

eləcə də qarşılıqlı tələblərin saldosu üzrə mütəmadi hesablaş- malar.

Sonralar daima qüvvədə olan zaçotlar adətən banklardan yan ötə- rək uzun müddət

tikinti sahəsində tətbiq olunmuşdurlar. Ümumlikdə xalq təsərrüffatı üzrə hər il

müəssisələrin toplanan qarşılıqlı borclarmm azaldılması məqsədi daşıyan sahələrarası

birdəfəlik zaçot həyata keçiri- lirdi.

KitabYurdu.az 102

36

Zaçotlar yolu ilə hesablaşmalar banklardan yan ötərək əmtəə mal- larınm qarşılıqlı

şəkildə buraxılması və ya xidmətlərin göstərilməsi üzrə daimi təsərrüffat əlaqələri

zamanı həyata keçirilir. Hesablaşmalarm müddəti və qaydası tərəflərin razılığı ilə

müəyyən olunur. Qarşılıqlı tə- ləblərin zaçotu müəssisələr tərəfmdən yerinə yetirilir

və onlarm banklar- dakı hesablarında isə yalnız saldo əksini tapır: bir qism iştirakçılar

tərə- fındən ödənilmə və qarşılıqlı iddialarda nəzərdə tutulmayan digər məb- ləğlərin

köçürülməsi.

Bu cür zaçotlar banklardan yan ötərək xarici ölkələrdə korporasiyanm daxilində

təcrübədə geniş tətbiq olunur. Korporativdaxili zaçot- ların vasitəsilə əksər hallarda

müəssisələrin və fıliallarm əsas hissəsi ödə- nilir. Onlar maliyyə-sənaye qruplarmm

yaradılması ilə əlaqədar olaraq inkişaf etmişdirlər.

Zaçotlarm əsasmda banklardan yan ötərək barter əməliyyatları da təşkil olunur.

Barter s'övdələĢmələri - tədarük olunan əmtəə mallarma görə pul (bank)

hesablaşmaları olmadan əmtəə mallarma dair mülkiyyət hüququnu ötürməklə (natural

mübadilə) qarşılıqh əmtəə mübadiləsi əməliyyatlarıdır. Bu cür sövdələşmələr

kontragentlərə müqavilələr vasi- təsilə müəyyən olunan qarşılıqlı tədarüklərin

nomenklaturasmı, həcmi- ni, qiymətini və şərtlərini operativ şəkildə razılaşdırmağa

icazə verir. Bütün bunlar ilə yanaşı barter və qarşılıqlı zaçot sövdələşmələri - özü-

nəməxsus natural mübadilə formasıdır. Müxtəlif idarələr üzrə dağılan müəssisələr

arasmdakı qarşılıqlı fəaliyyətdə müxtəlif çətinliklər doğur. Eləcə də borcun müxtəlif

«artımı» və buradan da qiymətlərin indeksika- siyası zərurəti ortaya çıxır. Bununla

əlaqədar olaraq qiymətlərin razılaş- dırılmasmda problemlər nəticəsində onları

təcrübədə reallaşdırmaq ki- fayət qədər mürəkkəbdir. Həm də ticarətin pulsuz forması

vergiqoyulu- şundan qaçmaq imkanı açır və beləliklə də büdcələr tərəfmdən vəsaitlə-

rin alınmamasına gətirib çıxarır.

Ödəniş böhranı şəraitində barter və qarşılıqlı hesablaşma daha geniş yayılan

hesablaşma forması olur. Məsələn, 90-cı illərin sonlarmda bu yol ilə enerjidə

ödənişlərin təxminən 90%-i həyata keçirilmişdir. Onlarm daha böyük payı MDB

ölkələrinin bir-biri ilə hesablaşmalarmm payma düşür. Onlar Qərbi-Sibir dəmir

yollarmda 70%-ə qədər təşkil etdiyi halda, Kuzbasm kömür müəssisələrində 90% -

dən 100% - ə qədərini təşkil edir.

Banklar vasitəsilə birdəfəlik zaçotun həyata keçirilməsi zamanı banka xidmət edən

hər bir iştirakçıya hesablaşma hesabı ilə yanaşı zaçot üzrə müvəqqəti ayrıca aktiv-

passiv hesabı açır. Bu hesabm debeti üzrə zaçotun digər iştirakçılarma düşən məbləğ

çıxılır və kredit üzrə zaçotun digər iştirakçılarmdan daxil olan digər məbləğlər

köçürülür. Adətən elə bir dövr təyin olunur ki (bir və ya bir neçə əvvəlcədən təyin

olunmuş günlər), bu günlər ərzində bu cür əməliyyatlar yerinə yetirilir.

Müxtəlif hesablaşma sənədləri zaçota qəbul olunur: ödəniş göstə- rişləri, çeklər,

veksellər, vaxtmda ödənilməyən əmtəə mallarma görə ödəniş tələbləri və ya zaçotun

aparılması zamanı ödənilməsi təcili olan əmtəə malları. Müəyyən olunan müddətdə

zaçot üzrə şəxsi hesablar bağlanır və zaçot üzrə saldo hər bir iştirakçıya verilir. Kredit

saldosu hesablaşma hesabma köçürülür, debet hesablar isə - hesablaşma hesab-

KitabYurdu.az 103

37

larmdan ödənilir, onlarda vəsaitlərin yoxluğu zamam isə bu hesablaş- malar bank

kreditinin hesabma ödənilə bilər. Müvəqqəti şəxsi hesablarm bağlanmasmdan sonra

daxil olan zaçot üzrə məbləğlər kredit üzrə borclarm ödənilməsinə yönəlir.

Klirinqin effektivliyi ödənişlərin zaçot hissəsinin ödəniş sənədləri- nin faizlər ilə

ödənilən ümumi məbləğinə bölmə kimi təyin olunur. Bu göstərici nə qədər

yüksəkdirsə, zaçot da bir o qədər effektiv olur (cədvəl 6.1).

Cədvəl 6.1.

Klirinq hesablaĢmalarının effektivliyinin təyin olunmasına dair niimunə.

Göstərici Məbləğ, milyon

man 1. Qeydiyyatın aparılması zamanı ödənilən

sənədləriıı ümumi məbləği 100

2. Klirinq hesablarımn qeydiyyata almmayan

debet qahqlarınm ümumi məbləği 40

3. Odənişlərin qeydiyyata alınan hissəsi (ml -

m 2) 60

4. Qeydiyyatm faizi (qeydiyyatm effektivlik

səvı'yyəsi) (ın 3 x 100%): m 1 60

5. Klirinq hesablarmm qeydiyyata 20

almmayan kredit qalıqlarmm ümumi məbləği 6. Qeydiyyat üçün istifadə olunmayan

köçürmələrin faizi (m 5 x 100%): m 1 20

7. Klirinq hesablaşmalarmm iştirakçılarma

qısamüddətli kreditlər təqdim olunmuşdur 10

8. Kreditin qeydiyyat əməliyyatlarmda

iştirakmın faizi (m7 x 100%): m 1 10

Birdəfəlik (sahələrarası və məhdud - regionun və ya sahənin çərçivəəri daxilində)

zaçotlar ödəməmə hallarmm ixtisara salmması məqsədilə - bir sıra hallarda direktiv

orqanlarmm təşəbbüsü ilə təcrübədən keçirilir. Sahələrarası zaçot daha iri həcmli

zaçot hesab edilir. lakin onun başa çatması üçün - zaçotun nəticələrinə əsasən

meydana çıxan debet saldosunun ödənilməsi üçün iri mərkəzləşdirilmiş kredit

ehtiyatları tələb olunurdu. Nəticədə inflayasiyanm kəskin şəkil alması ödəməmə

hallarınmm ixtisara salmmasına görə ödəniş olmuşdur. Buna görə də yekun nəticədə

onlar bu cür qlobal zaçotlardan imtina etmişdirlər.

7. BANKLARIN MÜXBĠR MÜNASĠBƏTLƏRĠNĠN ƏSASLARI

KitabYurdu.az 104

38

Miixbir miinasibətləri - əsas etibarilə ödənişlərin və hesablaşmala- rm həyata

keçirilməsi məqsədilə banklar arasmdakı əməkdaşlığın müxtəlif formalarıdır. Bu cür

münasibətləri müəyyən edən banklar miixbir-banklar adlanır.

Bu münasibətləri bir sıra meyarlara əsasən təsnif etmək mümkündür:

-coğrafi mövqeyə görə,

-əməliyyatların növünə görə;

-münasibətlərinin xarakterinə görə,

-münasibətlərin könüllülük dərəcəsinə görə və .s.

Müxbir münasibətlər coğrafi mövqeyinə görə:

-daxili (ölkənin hüdudları daxilində hesablaşmalar, Milli pul və valyuta bazarlarmda,

kapital bazarlarında iştirak),

-beynəxalq (beynəlxalq hesablaşmalar, dünya pul və valyuta bazarlarmda, kapital

bazarlarında iştirak) münasibətlərə bölünürlər.

Əməliyyatların növiinə görə isə növbəti təsnifat mümkündür:

-müĢtərilərə xidmət

-xüsusi banklararası əməliyyatlar.

MiiĢtərilərə xidmət - müştərilərin kommersiya sövdələşmələri və onlara trast

xidmətlərinin göstərilməsinə dair əməliyyatlar: hesablaşma- ların müxtəlif üsulları və

formaları əsasmda ödənişlər (debet və kredit köçürmələri, akkredetiv, inkasso,

klirinq), qiymətli kağızlar ilə əmə- liyyatlar, zəmanətlərin təqdimatı və.s.

Xüsusi banklararası dinəliyyatlav kreditlərin, depozitlərin təqdima- tmdan və

alınmasmdan, valyutaların, qiymətli kağızlarm alqı və satqı- smdan ibarət olur.

Xüsusilə də iri banklar informasiya, məsləhət xidmətlərini göstərə- rək konsorsial

kreditlərin verilməsi prosesində qarqşılıqlı şəkildə fəa- liyyət göstərir.

Münasibdtlərin xarakterinə görə hesabın açılması ilə münasibətləri və hesabların

açılmaması ilə münasibətləri ayırd etmək mümkündür.

Müxbir münasibətləri adətən hesablarm açılması ilə — hesabın açılması ilə

münasibətlər - qarşılıqlı əsaslar ilə (bir-birinə) və ya birmə- nalı qaydada (yalnız

tərəfdaşlardan birində, bir qayda olaraq iri bankda) müşayət olunur.

Qarşılıqlı və ya birtərəfli müxbir münasibətlərinin xeyrinə seçim müxtəlif amillərdən

asılı olur: ödənişlərin qarşılıqlı axmı, kredit ehtiyat- larınm bazarmda qiymət və

tələbat, regional valyuta birjalarmda tica- rətdə iştirak imkanları, eləcə də müxbir

hesablarmda yerləşən vəsaitlərin operativ şəkildə geri çağrılması imkanı.

Üçüncü kredit idarəsində açılan hesablar üzrə həyata keçirilən qar- şılıqlı

hesablaşmalar zamanı hesab açmadan müxbirlər arasında münasi- bətlər

mümkündür. Müqavilə əlaqələrinin bu cür strukturunun xüsusi halı - hər hansı bir

ölkənin mərkəzi bankınm bölmələrində açılan müxbir hesabları üzrə

hesablaşmalardır. Lakin onlar hər hansı bir kommersiya bankında açılan hesablar üzrə

həyata keçirilə bilər. Adətən onlar banklararası hesablaşmaların iri mərkəzi olur. Bu

klirinq hesabla- rı açılan klirinq dəyərləri vasitəsilə həyata keçirilir.

Onlar münasibətlərin müəyyən olunmastnın könüllülük dərəcəsinə görə məcburi və

könüllü ola bilər. Belə ki, banklar tərəfindən mərkəzi bankm hesablaşma bölmələrində

KitabYurdu.az 105

39

müxbir hesabmm açılması, eləcə də müvəkkil bankda beynəlxalq hesablaşmalar üçün

hesabm açılması məc- buridir.

Müxbir münasibətlərinin müəyyən olunması nəticəsində banklar məktublarmı

mübadilə edir və tərəfdaşların etibarhhğmm və imkanlı olub-olmamasmm öyrənilməsi

üçün bir-birinə sənədlər təqdim edirlər: müxtəlif əməliyyatlarmm həyata

keçirilməsinə dair lisenziyaların və ni- zamnalərinin notarial baxımdan təsdiq olunan

surətləri, iqtisadi norma- tivlərə riayət olunması haqqında arayışı, balansı daxil

etməklə fəaliyyət haqqmda hesabatlar və.s. Banklar potensial müxbirlərin tədiyyə

qabi- liyyətinin səviyyəsi haqqında arayışm ahnması üçün reytinqli, arayış

şirkətlərinin və ya dost banklarm xidmətlərinə müraciət edirlər.

Daha sonra müxbir hesabımn müqaviləsi bağlamr: müddətli (müddətini uzatma

hüququ) və ya müddətsiz. Bu zaman adətən tipik müqavilələrin formalarmı istifadə

edirlər. İri banklar öz formalarmı ha- zırlayırlar.

Müxbir hesab - mərkəzi bankm hesablaşma şəbəkəsinin bölməsin- də, digər kredit

təşkilatlarında açılan bankm hesabıdır.

Müxbir hesabmm müqavilələrində hesablaşmaların formaları, hesab rejimi və

informasiyanm, sənədləşmənin mübadiləsi qaydası, tərəflə- rin hüquq və vəzifələri

nəzərdə tutulur: müxbir hesabmdan istifadəyə və poçt, teleqraf və digər məsrəflərin

ödənilməsinə görə komisyon müka- fatlarm tutulması şərti; tərəflərin məsuliyyəti və

müqavilənin şərtlərinin pozulmasma göro sanksiyalar; müqavilənin qüvvədə olması

müddəti, onun vaxtmdan əvvəl pozulması qaydası və.b.

Kredit təşkilatmm müxbir hesabmm, onun bölməsinin müxbir subhesabınm açılması

və bağlanması proseduru, bu hesabdlar üzrə he- sablaşma əməliyyatlarmm həyata

keçirilməsi qaydası, eləcə də filiallara- rası hesablaşmaların hesabları üzrə müvafiq

əsasnamə ilə dəqiq şəkildə nizama salınır.

Müxbir hesabmm açılması və bağlanması üçün aşağıdakı sənədlər təqdim olunur:

-ərizə,

imza hüquqları mərkəzi bankm ərazi idarələri ilə razılaşdırılan məsul şəxslərin

imzalarmm nümunələri ilə notarial baxımdan təsdiq olunmuş kartı və möhürün yeri,

onlarm tam rekvizitlərini işarə etməklə müxbir-banklar ilə filiallarm siyahısı;

digər sənədlər.

Tərəflər tətbiqi hesabdan sui-istifadəni istisna edən köçürmə teleqraf açarı haqqmda

razılığa gəlirlər.

Hesablaşmalar haqqmda informasiyanm ötürüməsi üsulu normal müxbir

münasibətləri üçün vacib əhəmiyyətə malik olur:

maqnit daşıyıcılarmda xüsusi əlaqə,

teleqraf əlaqəsi,

elektron əlaqə.

Real zaman rejimində işləməyə icazə verən proqram məhsulları, eləcə də müvafıq

texniki rabitə vasitələri ilə təchizat üzrə tədbirlər ondan asılı olur. İri banklar adətən

bu işdə müxbirlərinə yardım edirlər. Əgər müqavilədə sənədlərin elektron şəklində

KitabYurdu.az 106

40

mübadiləsi nəzərdə tutulmuş- dursa, o zaman bu sənəddə və ya ayrıca sənəddə

elektron ödənişlərin həyata keçirilməsi qaydası müəyyən olunmalıdır.

Müqavilələrin bağlanmasmdan sonra açılan müxbir hesabları bir neçə növlərə

bölünür:

Banklar arasmda hesablaşmalar qarşılıqlı xüsusiyyətə malik olur və eyni zamanda 2

hesabda əks olunur. Kommersiya bankı tərəfmdən digər kommersiya və ya mərkəzi

banklarda açılan müxbir hesabları bu banklarm balansmda passiv hesab olunur

(«loro» hesabı). Kommersiya banklarmın özündə isə bu hesab aktiv hesab olunur

(«nostro» hesabı). «Loro» və «nostro» hesabınm qalığı bir-birinə uyğun olmahdır,

lakin qarşılıqlı hesablaşmalar bu hesablarda eyni vaxtda təsadüf etməyə bilər və

uyğunlaşma yalmz xüsusi hesablaşmalarda meydana çıxır. Yoxlama ayda bir dəfə və

mütləq aym 1-də aparılmalıdır.

«Loro» hesabmdan vəsaitlərin köçüriılməsi yalnız hesab sahibinin göstərişi ilə həyata

keçirilə bilər. Burada yalmz inkasso göstəriciləri müstəsna edilir, çünki onlarm

ödənişi mübahisəsiz edilir. Beləliklə:

NOSTRO hesabları - müxbir bankda respondent bank adlanan və birinci bankm

balansmm atkivində əks olunan hesabları paylayan bankm adına cari hesablar;

LORO hesablan - müxbir - bank tərəfındən kommersiya bankı - respondent üçün

açılan və balansın passivində əksini tapan cari hesablar;

VOSTRO hesabları - yerli valyutada və ya üçüncü ölkənin valyutasmda bank-

rezidentlərdə xarici bankların hesabları.

1991-ci ilə qədər banklar arasmda hesablaşmalar filiallararası dövriyyə sistemində

həyata keçirilirdi.

Filiallararası dövriyyə sistemində hesablaşmalar bütün bank idarə- ləri arasmda

qarşılıqlı fəaliyyət mexanizminin tərkib hissəsini təşkil edirdi. Lakin belə

hesablaşmalar sistemi təsərrüfatm mərkəzləşdirilmiş sistemi və bir bankm müxtəlif

filialları arasmdakı münasibətlərin fun- ksiyalaşdırılması şəraitində

differensiyalaşdırıla bilər. Bazar iqtisadiyya- tı zamam çoxlu sayda müstəqil

kommersiya banklarmm əmələ gəlməsi ilə, banklararası hesablaşmalar müxtəlif

banklarm pul ehtiyaclarmı tə- min etmədiyi üçün dəyişikliklərə məruz qalırdı. Bu cür

dəyişikliklər banklar arasmda müxbir münasibətlərinin inkişafma zəmin yaratdı.

Banklararası hesablaşmaların təşkilində 2 variant mövcuddur. Hesab- laşmalar 2 bank

arasmda və ya mərkəzi bankın qeydiyyatı ilə aparıhr. Bu zaman banklar arasında

hesablaşmalar Milli Bankda açılan müxbir hesabları vasitəsilə həyata keçirilir.

Bizim ölkəmizdə banklararası hesablaşmalar 2-ci varianta uyğun, Milli Bankm

şöbələrində yaranan hesab-kassa mərkəzi tərəfmdən aparı- lır (HKM).

HKM-də banklarm müxbir hesabları açılır. Bankların şöbələri subhesab tipli müxbir

hesablarına malik olurlar. Müxbir hesabları vasi- təsilə banklar öz müştəri xidmətləri

və sahib subyekti kimi bankm şəxsi əməliyyatları ilə bağlı prosesləri yerinə yetirirlər.

Bank idarələrinin müxbir hesablarmda kommersiya banklarmm bütün vəsaitləri

saxlamlır (müştərilərinin istifadə olunmamış şəxsi vəsaitləri, eləcə də digər kredit

idarələrindən aldıqları borc vəsaitləri).

KitabYurdu.az 107

41

Kommersiya banklarmm ödənişinin müxbir hesablardan ödənil- məsinin əsas prinsipi

- bu hesablarda ödənişlərin vəsait qalıqları çərçi- vəsində həyata keçirilməsidir. Vəsait

çatışmamazlığı zamam banklar Milli Bankdan kredit ala bilərlər. Banklararası

hesablaşmalarm bu cür təşkili prinsipi kommersiya banklarmm depozit siyasətinin

fəaliyyətinin artırılmasma yönəldilmişdir. Banklararası hesablaşmalarm bu cür təşkili

kommersiya banklarınm digər müxbir - banklarla hesablaşmalarmm müntəzəm

aparılması məsuliyyətini artırır. Banklar arasmda ödəniş va- sitəçiliyi Milli Banka

ölkədə pul dövriyyəsini tənzimləməyə və nəzarət etməyə imkan verir.

HKM-də əməliyyatlar xüsusi sənədlər - aviza vasitəsilə aparıhr. Bu sənəddə hesab

əməliyyatlarınm yerinə yetirilməsi haqqmda rəsmi bildiriş təsvir olunur, onlar poçta,

teleqraf, həmçinin debet və kredit növünə də ayrıla bilər (əməliyyatm məzmunundan

asılı olaraq). HKM-nin fəaliyyə- ti hesablaşma mərkəzlərinin iş prinsipi ilə sıx

bağhdır. Hal-hazırda kommersiya bankları öz fəaliyyətlərini avtomatlaşdırmaq üçün

mərkəzi sis- temlərdən, lokal sistemlərdən və yaxud eyni vaxtda hər iki sistemdən

istifadə etmək imkanı əldə etmişlər. İndi isə şəhərxarici banklararası he- sablaşmalarm

hansı qaydada işləməsini nəzərdən keçirək. Şəxsi müştəri- lərinin ödəniş tapşırıqları

əsasmda kommersiya bankı onlarm hesabmdan A pul köçürür.

Sonra ödəniş tapşırıqları növbəli və ödəniş müddəti üzrə qruplara bölünür. Növbəli və

ödəniş müddətinin hər bir qrupuna əsasən bank ümumi ödəniş tapşırığmı tərtib edir.

Ümumi ödəniş tapşırığma müştəri- nin ödəniş tapşırıqınm 2 nüsxəsi daxil edilir və

kommersiya bankı isə bunun müqabilində hesab sənədlərinin siyahısmı təşkil edir.

Siyahıda müştərinin bankda hesab nömrəsi, sənədin nömrə və tarixi, sənədlərin

miqdarı və siyahıya daxil olan sənədlər göstərilir. Kommersiya bankınm iimıımi

ödəniş tapşırığı və siyahısı da əlavə olmaqla bütün sənədləri Mil- li Bank HKM

fıliahndan B fılialma göndərilir. HKM-nin A fılialı B fılia- lına sənədi göndərməzdən

əvvəl onun adma xüsusi göstəriş sənədi - avi- zo yazır.

Avizonu aldıqdan sonra HKM-nin B fılialı pulları bankm müxbir hesabma köçürür.

Sonra B kommersiya bankı HKM-dən şəxsi müxbir hesabınm siy- ahısmı və ilkin

sənədləri təhvil alır. Bu sənədlərə əsasən alıcı-bank pulla- rı vasitəçilik olmadan vəsait

alıcılarmm hesabma köçürür.

Qalıqların bərabərliyini təmin etmək üçün kommersiya bankmda

və HKM-də müştərinin hesabmdan vəsaitlərin götürülməsi və buraya yeni vəsaitlərin

daxil olması xüsusi hesab vasitəsilə həyata keçirilir.

«Azərbaycan Respublikasmm bank sistemi üçün hesablar planma» müvafiq olaraq

«Nostro» müxbir hesablarmm açılması və onlara xid- mət göstərilməsi üzrə haqq və

komissiya xərcləri - Milli valyutada - 8408 №-li hesabda qeyd edilir.

«Loro» müxbir hesablarınm açılması və onlara xidmət göstərilməsi üzrə haqq və

komissiya gəlirləri - xarici valyutada 6418 N°-li hesabda qeyd edilir.

«Nostro» müxbir hesabları üzrə overdraft - Milli valyutada 3739 JNb-li hesabla

aparılır.

«Nostro» müxbir hesabları üzrə overdraft - xarici valyutada isə 3749JNIs-li hesabla

aparılır.

KitabYurdu.az 108

42

3759 №-li hesabla isə qiymətli metallar üzrə «Nostro» müxbir he- sabları üzrə

overdraft həyata keçirilir.

Bu hesablarm təyinatı:

Bu hesablar «Nostro» müxbir hesabları üzrə overdraftlarm (debet qalıqlarmm)

uçotunun aparılması üçündür. Bu zaman:

Dt - «Nostro» müxbir hesabları üzrə overdraftlar üzrə ödənilən məbləğlər, kredit və

digər borc alətləri kimi rəsmiləşdirilən məbləğlər əks edilir.

Kt - «Nostro» müxbir hesablar üzrə overdraftlarm məbləğləri əks edilir.

Banklararası hesablar sistemində əsas yeri klirinq tutur. Klirinq he- sabları Milli Bank

tərəfindən şəhərdaxili kommersiya bankları arasmda keçirilir. MB-m qərarma əsasən

klirinq hesablarınm təşkilini xüsusi bankxarici təşkilatlar öz öhdəsinə götürə bilər

(klirinq mərkəzləri, klirinq təşkilatları). Göstərilən təşkilatlar klirinq və eləcə də

regionlararası hesabları yerli banklarla birlikdə həyata keçirə bilərlər (bu barədə biz

əvvəlki fəsildə qeyd etmişik). Regionlararası hesablaşmalar iri kommersiya

banklarma da aid edilir. Lakin klirinq mərkəzlərinin təşkili mərkəz- ləşməyə və

banklararası hesablarm vahidləşməsinə yardım göstərmişdir. Bundan əlavə, bu

hesabları tam texniki və texnoloji səviyyəyə çatdırmaq lazımdır.

Beləliklə, müxbir - bank - digər bank (bank-respondent) üçün müxbir hesabı (loro

passiv hesab) açan bankdır. O qüvvədə olan qa- nunvericiliyə və müqaviləyə müvafiq

olaraq bu hesab üzrə əməliyyatları yerinə yetirir. Respondent-bank - digər bankda

müxbir hesabı açan (nostro aktiv hesabı) və onun paylayıcısı olan bankdır.

Bir bankda nostro hesabı müxbir-banklarda loro hesablarıdır və ya əksinə. vostro

hesabları da xarici müxbir-banklara aidiyyatı olan loro hesablarıdır.

Loro hesabları üzrə qeydlər ödənişlərin vaxtlı-vaxtında ödənməsi, faizlərin

hesablanması üçün həlledici olur. Nostro hesabları üzrə əmə- iyyatlar ayna mühasibatı

metodu üzrə həyata keçirilir. Hesablar üzrə qeydlərin aparılması prosesində bank üzrə

əmrlər əsasında müəyyən olunan valyutalaşma müddətləri nəzərə alımr.

ValyutalaĢdırma tarixi - debet və ya kredit köçürməsinin real ol- duğu, köçürülən

məbləğin isə müştərinin və ya bankm sərəncamma daxil olduğu tarixdir.

Vayutalaşma tarixinin dəyişdiriməsi hesab üzrə köç- ürmənin qeydə alınması tarixi ilə

müqayisədə məsələn, ödəyicilərdən və onlara xidmət göstərən banklardan alınan

məbləğin cərimə şəklində tu- tulması zərurəti (bunun üçün bu dəyişikliyi yaradan vaxt

təəb olunur) və digər səbəblər ilə şərtləşdirilə bilər.

Banklararası hesablaşma qaydasmm dərk olunması üçün bankın müxbir hesabmm

iqtisadi məzmununu aydmlaşdırmaq vacibdir.

O, tələb olunana qədər depozit hesabmm müxtəif növlərini təqdim edərək mahiyyət

etibarilə müəssisənin hesablaşma hesabı kimi eyni fun- ksiyaları yerinə yetirsə də,

bankm fəaliyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini mütləq nəzərə almalıdır. Hesabda, əsas

etibarilə kommersiya bankları- nın müvəqqəti olaraq sərbəst xüsusi və cəlb olunmuş

vəsaitləri qorunur. Burada əks olunan əməliyyatların dairəsi kifayət qədər genişdir:

bankm kredit-hesablaşma, kassa və müştərilərə xidmət üzrə əməliyyatlar; əmtəə

malları və xidmətərin alqı-satqısı, vergilərin, rüsum- ların ödənilməsi ilə bağlı büdcə

KitabYurdu.az 109

43

ilə hesablaşmalar, büdcədənkənar fondlar, sığortanm bütün növləri üzrə sığorta

şirkətləri ilə əlaqədar pul vəsa- itlərinin köçürüməsinə və cərimə olunmasma dair

əməiyyatlar. Əmə- liyyatlarm bir qismi əməkdaşlara aylıq məvacibin, mükafatlarm

ödənil- məsi və inzibati-təsərrüffat məsrəfləri üçün nağd pullarm müştərilərə

təqdimatı və qəbulu ilə əlaqədardır;

banklararası borclar və depozitlər, qiymətli kağızlar, valyutalarm alqı-satqısı,

ehtiyat tələblərinin köçürülməsi ilə əlaqədar əməliyyat- lar;

bankm xüsusi təsərrüffat əməliyyatları, məsələn büdcəyə və büdcədənkənar

fondlara verilən ödənişlər, idarəetmə məsrəfəri.

Hər bir bankm bir deyil, bir neçə müxbir hesaba malik oduğunu nəzərə almaq

lazımdır. Buradan əməliyyatlarm sadalanan növləri ban- kın bütün hesabları arasmda

bölünür. Hesabların xarakteri və sayı kommersiya bankınm bankararası

hesablaşmaların hansı yarımsistem- lərində fəaliyyət göstərməsindən asılı olur.

Bankarda müxbir münasibət- lərinə əməliyyat-hesablaşma mərkəzlərinin tərkibində

müvafıq şöbələr, idarələr və ya sektorlar tərəfindən xidmət olunur. Bankm mahiyyət

eti- barilə təsərrüffat fəaliyyətinin əsasmı təşkil edən müxbir hesablarmı ida-

rəetməsinin böyük əhəmiyyətini qeyd etmək zəruridir.

Əksər hallarda banklararası hesablaşmalar mərkəzi bankda açılan müxbir hesabları

üzrə həyata keçirilən mərkəzləşdirimiş hesablaşmalara və banklarm bir-biriləri ilə

müxbir münasibətlərinə: üçüncü banklar, klirinq mərkəzləri, bankdaxili hesablaşma

sistemi vasitəsilə birbaşa müxbir münasibətlərinə əsaslanan desentralizasiya

hesablaşmalarına təsnif olunur. Mərkəzi Banklarm hesablaşma şəbəkəsi vasitəsilə

bankla- rarası ödənişlərin təcrübəsində elektron hesablaşmalar: regionaldaxili və

regionlararası hesablaşmalar ayırd edilir.

Hesablaşmalar qaydası hər bir yarımsistemə müvafıq olaraq əhə- miyyətli fərqli

cəhətlərə və səciyyəvi xüsusiyyətlərinə malik olsa da, onlar sonralar şərh olunan

vahid prinsiplərə istinad edirlər.

8.BANKLARARASIHESABLAġMA VƏ ÖDƏNĠġ SĠSTEM- LƏRĠNĠN

TƏġKĠLĠ PRĠNSĠPLƏRĠ

Banklararası hesablaĢmalar vəsaitləri ödəyən şəxslərə müxtəlif banklar tərəfmdən

xidməti, eləcə də banklardan qarşılıqlı kredit götürülməsi və nağd pullarm

köçürülməsi zamanı əmələ gəlir. Belə he- sablaşmalar hal-hazırda hər bankm

balansmda açılan müxbir hesabları vasitəsilə həyata keçirilir.

Banklararası hesablaşmalar məktublaşma əlaqəsi xüsusiyyəti da- şıyır və bank

ödənişlərinin şəxsi pul vəsaitləri ilə məhdudlaşması bu hesabm tərkib hissəsidir.

Banklararası müxbir münasibətləri prosesində hesablaşmalara qarşı irəli sürülən əsas

tələblərə istifadəçilərin tələbatla- rına müvafiq olaraq ödənişlərin kifayət qədər

operativliyi və gözlənilmə- si, yüksək etibarlılıq, təhlükəsizlik, iqtisadi effektivlik və

müxtəliflik daxildir. Banklararası hesablaşmalar nağdsız hesablaşmalar kimi eyni

prinsiplərə müvafiq olaraq həyata keçirilsə də, bütün bunlar ilə yanaşı xüsusi rolu ilə

fərqlənir. Banklar iqtisadi sübyektlər arasmdakı hesab- laşmalar zəncirində ikin və

yekun dəstə olduqları üçün banklar arasmda hesablaşmalar sisteminin yoxluğu

KitabYurdu.az 110

44

bankları təşkil etməyə imkan verməz- di. Buna görə də, nağdsız hesablaşmalarm

prinsipləri arasmda banklara- rası hesablaĢmaların təĢkili üçün əsasverici əhəmiyyətə

malik prinsipləri ayırd etmək lazımdır.

Əsas prinsip - banklarm likvidlik qabiliyyətini qoruması prinsipi hesab olunur.

Bankar bunu digər banklar ilə xüsusilə müştərilərin ödə- nişləri üzrə hesablaşmaları

bütünlükdə həyata keçirməyi fasiləsiz şəkildə təmin edən səviyyədə həyata keçirirlər.

Nağdsız hesablaşmalann digər növləri arasmda banklararası he- sablaşmaların xüsusi

rolu bu prinsipə riayət olunması vasitəsilə realizə olunur.

Müxbir hesab müəssisənin hesablaşma hesabımn analoqu olur.

Lakin bu zaman hesablaşma hesabında vəsaitlər yoxluq təşkil edir və müəssisənin

likvidlik qabiiyyətinin azalması - adətən bir qayda olaraq iqtisadiyyatm

normallaşması zamam qısamüddətli təzahür olub, xüsusi təhlükə yaratmır. Müxbir

hesabda vəsaitlərin yoxluğu və bankm likvidlik qabiliyyətinin azalması kiçik

müddətlər ərzində ağır nəticələrə səbəb oa bilər. Çünki qeyd olunduğu kimi banklarm

müştəriləri bir-birləri ilə müvafıq hesablaşntaları apara bilmədikləri halda onlarm

əvəzinə ödənişi banklar yerinə yetirilməlidir. Banklarda vəsaitlərin çatışmaması və

hət- ta debet-voqo saldo-overdraft halları istisna olunmur və bu zaman o ödənişi

həyata keçirən müştəri kimi zəruri ehtiyatlara malik olur.

Deməli, banklar böhran vəziyyətini nəzərə alaraq likvidlik qabi- liyyətinin idarə

olunmasmı və buna müvafıq olaraq zəruri vəsaitlərin müxbir hesablara daxil olmasmı

təmin etməli və vəsaitləri iqtisadi döv- riyyəyə ehtiyatla buraxmalıdırlar. Hesablarm

möhkəmləndirilməsi bankm ünvanma göndərilən vəsaitlərin hesaba köçürülməsi ilə,

eləcə də dig- ər banklarda, o cümlədən də mərkəzi bankm idarələrində kreditlərin

almması ilə həyata keçirilir.

Banklararası hesablaĢma prinsipinə riayət olunması - satılmama riski ilə kredit

riskləri şəklində ödəniş risklərinin sistemli risklərə çevril- məsi zamanı iqtisadiyyat

üçün daha təhlükəli ödəniş risklərinin qarşısı- nm almmasmm təminatıdır.

Banklararası hesablaĢmaların düzgün yerinə yetirilməsinə nəzarət prinsipi də

böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu prinsipə müvafıq olaraq birincisi, banklarda

müştərilərin hesabları üzrə və kommersiya bankları (və ya müştəri-banklarda) müxbir

hesabları üzrə, ikincisi isə müxbir kommersiya banklarmm bir-biriləri arasmda

hesablaşmaları zamam, eləcə də ölkənin kommersiya bankları arasmda hesablaşmalar

zamanı müxbir kommersiya bankınm bu hesablaşmalarm iştirakçılarmm ba- lansları

üzrə məbləğlərin sinxronluğuna və tam şəkildə eyniliyinə daimi qarşılıqlı nəzarətləri

zəruridir. Mərkəzi bank əvvəlcədən qeyri-nağd hesablaşmalarm təşkili prin- siplərinə,

xüsusilə də sadalanan əsasverici prinsiplərə riayət olunmanm təminatma dair ölçülər

götürürlər. İlk növbədə ödənişlərin əsas hissəsi- nin elektron qaydada yerinə

yetirilməsi məhz buna yardım edir.

Mərkəzi bank kommersiya bankmda (onun şöbələrində), daha sonra isə ölkənin

kommersiya sistemində və ya digər banklarda (birbişa müxbir münasibətləri zamanı)

ödəniş və sənədlərin buraxılmasınm bütün mərhələsində birincisi, ödəniş

müddətlərinə, onlarm ardıcıllığma riayət olunmasma, ikincisi müştərilərin və

KitabYurdu.az 111

45

banklarm, eləcə də banklarm hesabları üzrə köçürülən məbləğlərin sinxronluğuna və

eyniliyinə nəza- rət prosesində müştərilərin hesablaşma sənədlərinin buraxılması

sistemini işləyib hazırlamışdır. «ödənişlərin köçürülməsi tarixi» terminindən bu

sahədə istifadə olunur və burada respondent-bank və ya NOSTRO və LORO hesabları

üzrə müxbir-bank və ya filiallararası hesablaşmala- ra dair aktiv və passiv hesablar

üzrə bir kredit təşkilatınm iki şöbələri tərəfindən mühasibat uçotunun eyni zamanda

aparılması ilə ödənişlərin köçürülməsi tarixi nəzərdə tutulur. Ödənişlərin köçürülmə

tarixi - he- sablaşma sənədinin məcburi rekviziti olub, informasiyanm ötürülməsi

üsulundan və sənədlərin banklar arasmda keçirilməsi müddətlərindən asılı olaraq hər

bir ödəniş əməliyyatmm həyata keçirilməsi zamam müəyyən olunur. Ödənişlərin

köçürülmə tarixi (ÖKT) hesabı üzrə çıxa- rış vərəqində çıxarış vərəqinin verildiyi

gün, təqvim, ay göstərilir.

ÖdəniĢlərirı köçürülmə tarixinin tətbiqi ılə izlənilən əsas məqsədlər.

ödənişlərin həyata keçirilməsi ilə bağlı müəyyən olunmuş müddətlərə riayət

olunmasma nəzarətin gücləndirilməsi; Bu cür nəzarət ÖKT, maraqlı

iştirakçılarm, ilk növbədə müştərinin - hesablaşma hesa- bmın sahibi, eləcə də

hesablaşmalarm vəziyyətinə nəzarət edən mərkəzi bankııı idarələrinin müəyyən

olunması zamanı göndərən-bank (bir qayda olaraq respondent-bank)

tərəfindən həyata keçirilir. Buna müvafiq olaraq müddətlərin pozulmasma görə

hesablaşmaların subyektlərinin məsuliyyəti də artırılır;

ilk məqsəd ilə fasiləsiz şəkildə əlaqədar olan kontragent-banklarm

məlumatları ilə əlaqədar müxbir hesablar üzrə çıxarış vərəqələrinin hər gün

uyğunlaşmasına görə nəzarəti təmin etmək üçün hesablaşmala- rm texniki

aspektlərinə qarşı irəli sürülən tələblərin artırılması. ÖKT tətbiqinə kimi

müxbir-banklar hər rübdə hesablaşmaları yoxlayırlar;

likvidlik qabiliyyətində gərginliyin azalması və bank hesablarmda vəsaitlərin

azalması zamam onlar ödənişlərin məbləğini müxbir- banklara köçürməklə eyni

vaxtda müxbir hesablardan ödənişlərin məb- ləğini silməlidirlər. Bütün bu

tədbirlər yeni balans hesablarmm və balan- sdankənar hesablarm tətbiqi ilə

təsbit olunur.

Mərkəzi bank tərəfindən elektron hesablaşmalarm, gündaxili və birgünlük hesablaşma

kreditlərinin tətbiqinin əhəmiyyətli şəkildə geniş- ləndirilməsi likvidlik prinsipinin

yerinə yetirilməsi üçün böyük rol oy~ nayır.

Banklararası hesablaşmalarm təşkili prinsiplərinin nəzərdən keçi- rilməsinə yekun

vuraraq onlarm nağdsız hesablaşmalar sahəsində bütöv aparat kimi yekun olaraq

formalaşmadığmı qeyd edək. Buna görə də, ödəniş sistemlərinin fəaliyyət

prinsiplərinin işlənib hazırlanması və real- laşması ilə bağlı xarici təcrübənin ölkə

iqtisadiyyatma adaptasiyası da diqqətəlayiqdir.

1998 ci ilin may aymda Beynəlxalq Hesablaşma Bankınm ödəniş və hesablaşma

sistemləri üzrə Komitəsi bütün ölkələrdə ödəniş sistemlə- rinin qüvvəyə mindirilməsi

və işlənib hazırlanmasmm əsasını təşkil edən

KitabYurdu.az 112

46

prinsiplərin təyin olunması üçün İşçi qrupu təsis etmişdir. İqtisadi inki- şafm müxtəlif

mərhələlərində mövcud olan dünya ölkələriııin nıərkəzi banklarmm nümayəndələri,

eləcə də Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Dünya Bankımn nümayəndələri ışçi

qrupun tərkibinə daxil olmuşdur- lar.

1999cu ilin dekabr aymda İşçi qrupu tərəfindən sistemli əhəmiyyə- tə malik ödəniş

sistemləri üçün Əsas prinsiplər formalaşdırılmışdır1.

Əsa’s prinsiplər - bütün dünyada sistemli əhəmiyyətə malik ödəniş sistemlərinin

fəaliyyətinə və daha təhlükəsiz və effektiv struktura yardım göstərən universal

göstərişlərdir. Onlar 90-cı illərin əvvəllərində bir sıra yeni prinsipləri də daxil etməklə

«Onlar qrupu» ölkələrinin mərkəzi bankları tərəfmdən bəyan edilən Lamfalussi

Standartlarmı inkişaf etdi- rirlər. Sistemli əhəmiyyətə malik ödəniş sistemləri

iqtisadiyyat üçün müstəsna şəkildə vacib olub və onlarm prinsiplərinin reallaşması

dövlət siyasətinin məqsədi olmahdır.

İşçi qrupunun tərifmə əsasən sistemli əhəmiyyətə malik ödəniş sis- temləri bunlardır:

ödənişlərin əhəmiyyətli həcminin daxil olduğu ödəniş sistemlə-

ri;

netto əsaslar ilə ödənişləri həyata keçirən ödəniş sistemləri (risklərə daha çox

meylli olan);

qiymətli kağızlar üzrə hesablaşmaları həyata keçirən və maliyyə bazarma daha

böyük təsir göstərən ödəniş sistemləri kimi çıxış edən ödəniş sistemləri;

geniş istifadə olunan və əvəzləyici sistemlərə malik olmayan ödəniş sistemləri.

Azərbaycan Respublikasmm Milli Bankınm ödəniş sistemləri sahəsində fəaliyyəti

onun struktur bölməsi olan Ödəniş sistemləri və hesablaşmalar departamenti

tərəfindən həyata keçirilir. Ödəniş sistemləri və hesablaşmalar departamentinin

missiyası müasir standartlara cavab verən elektron ödəniş sistemlərinin yaradılması,

onlarm sabit və fasiləsiz istismarmın təşkil edilməsi, beynəlxalq aləmdə bu istiqa-

mətdə baş verən meyllər nəzərə almmaqla daim inkişaf etdirilməsi və

təkmilləşdirilməsidir. 1998-ci ildə Milli Ödəniş Şurasmda Milli Ödəniş Sisteminin

yaradılmasımn əsasları və strategiyası hazırlanmışdır. 2001- ci ilin əvvəllərində Milli

Ödəniş Sisteminin əsasmı təşkil edən Real Vaxt Rejimində Banklararası

Hesablaşmalar Sistemi (AZIPS) yaradılmışdır. Nəticədə banklar arasmda

hesablaşmalarm real vaxt rejimində (on-line) həyata keçirilməsinə, pul dövriyyəsinin

sürətinin nəzərəçarpacaq dərəcədə artmasma, banklar tərəfindən likvidliyin daha

çevik idarə ohmmasma imkan yaranmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Respublikada

fəaliyyət göstərən bütün banklar, Baş Dövlət Xəzinədarlığı sistemin üzvüdürlər. 2002-

ci ilin sonlarmdan etibarən Milli Telekommunikasiya Şəbəkəsinin bazasında Milli

Ödəniş Sisteminin arxitekturasmm ikinci mühüm elementi olan Xırda Ödənişlər üzrə

Hesablaşma Klirinq Sistemi (XÖHKS) yaradıldır. Bu sistem kiçik həcmli, lakin daim

təkrarlanan xırda ödənişlərin (əmək haqqı, sosial müdafiə ödənişləri, telefon, qaz, su,

KitabYurdu.az 113

47

elektrik enerjisi üzrə kommunal ödənişlər və s.) elektron daşıyıcılar əsasmda həyata

keçirilməsinə, eyni zamanda, xırda ödənişlərin əsas iştirakçılan olan kommunal

xidməti müəssisələrinin, böyük sayda ödəniş əməliyyatları (məs., vergi, gömrük və

sosial müdafiə ödənişləri) aparan hökumət qurumlarmm Milli Ödəniş Sisteminin

infrastrukturuna inteqrasiyası üçün əlverişli zəmin yaratmışdır. Bundan sonrakı

addımda “Azərbaycan Respublikasmda Milli Ödəniş Sisteminin İnkişafı üzrə 2005-

2007-ci illər üçün Dövlət Proqramı” hazırlanmış və təsdiq edil- mişdir. Dövlət

Proqramına uyğun olaraq ölkədə kart ödənişlərinin daha da inkişaf etdirilməsi və

Milli Ödəniş Sisteminin arxitekturasımn tamamlanması üçün yeni infrastrukturun -

Milli Kart Prosessinq Mərkəzinin yaradılması üzrə işlər başa çatdırılmış və

respublikada fəaliyyət göstərən 18 bankın idarəçiliyinə və istifadəsinə verilmişdi. Son

illər Azərbaycan Respublikasmm Milli Bankı tərəfindən Milli Ödəniş Sisteminin

yaradılması və inkişafı Strategiyasma müvafiq olaraq elektron hesablaşma

sistemlərinin yaradılıb istifadəyə verilməsi istiqamətində geniş islahatlar aparılmış və

bu zaman beynəlxalq maliyyə qurumlarmm texniki və maliyyə köməyindən istifadə

edilməklə qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə istinad olunmuşdur. Ödəniş sistemləri

infrastrukturunun əsas elementlərinin yaradılmasma baxmayaraq, bu gün sağlam

rəqabət prinsipləri əsasmda bütün təsərrüfat subyektlərinin, ticarət-xidmət

müəssisələrinin, geniş əhali təbəqəsinin, o cümlədən pensiyaçılarm və təqaüdçülərin

bu sistemdən daha aktiv istifadəyə cəlb edilməsi, regionlarda hüquqi və fiziki

şəxslərin maliyyə xidmətlərinə çıxışı imkanlarmm daha da artırılması, qeyri-bank

təşkilatlarmm ödəniş sistemlərinə texnoloji inteqrasiyasmm təmin olunması

məsələləri ödəniş sistemləri strategiyasmm əhatə dairəsinin genişləndirilməsini və bu

məqsədlə xüsusi dövlət proqrammm hazırlanmasmı zəruri edir. Bu ba- xımdan

Azərbaycan Respublikasmda Milli Ödəniş Sisteminin İnkişafı üzrə 2005 - 2007-ci

illər üçün Dövlət Proqramı hazırlanmışdır. Bununla əlaqədar tədbirlərin həyata

keçirilməsi və Azərbaycan Respublikasmda vahid nağdsız hesablaşmalar sisteminin

yaradılması maliyyələşdirmə mənbələrinin kompleks şəkildə formalaşdırılmasmı tələb

edir və bu isti- qamətdə inkişaflar bu gün də davam etdirilir. Əsas tədbirləri

maliyyələşdirilməsi mənbələri kimi beynəlxalq maliyyə qurumlarmm kreditlərindən,

Azərbaycan Respublikasmm Milli Bankınm resurslarmdan, habelə kommersiya

banklarmm və Dövlət Proqrammm həyata keçirilməsində iştirak edən təşkilatlarm

investisiyalarmdan istifadə edilməsi proqramda nəzərdə tutulmuşdur.

9.ÖDƏNĠġ SĠSTEMLƏRĠNĠN ƏSAS PRĠNSĠPLƏRĠ

Sistem tətbiq olunan yurisdiksiyanm çərçivələri daxilində yaxşı əsaslandırılmış

hüquqi bazaya malik olmalıdır.

Sistemin qaydaları və proseduru iştirakçılarda sistemdə iştirakı nə- ticəsində məruz

qaldıqları maliyyə risklərinin hər birinin təsiri haqqmda dəqiq təsəvvürlər yaradır.

Sistem sistemin operatorunun və iştirakçılarm məsuliyyətini müəyyən edən və bu

risklərin idarə olunması və saxlanması üçün zəruri stimullara malik olan risklərin

KitabYurdu.az 114

48

(kredit risklərinin və likvidlik qabiliyyə- tinin çatışmamasmm) idarə olunması ilə

bağlı dəqiq müəyyən olunmuş prosedurlara malik olmalıdır.

Sistem valyutalaşdırma günü ərzində və ya günün sonunda sürətli son hesablaşmam

təmin etməlidir.

Hərtərəfli nettinqə malik sistem cüzi fərdi hesablaşma öhdəliyinə1 malik iştirakçmm

tədiyyə qabiliyyətsizliyi zamanı minimum gündəlik hesablaşmaların vaxtlı-vaxtmda

tamamlanmasmı təmin etməyə qadir olmalıdır.

Hesablaşmalar üçün istifadə olunan aktivlər mərkəzi banka qarşı irəli sürülən tələblər

olmahdırlar; əgər digər aktivlər istifadə olunursa, o zaman onlar əhəmiyyətsiz və ya

sıfra bərabər kredit riskinə və ya likvidlik riskinə malik olmalıdırlar.

Sistem təhlükəsizliyin və əməliyyat ilə bağlı etibarlılığm yüksək sə- viyyəsini təmin

etməli və əməliyyat günü ərzində ödənişlərin işlənməsi- nin vaxtlı-vaxtmda başa

çatdırılması mexanizmlərinin ehtiyatlarma malik olmalıdır.

Sistem istifadəçilər üçün rahat və iqtisadiyyat üçün effektiv ödəniş- lərin həyata

keçirilməsi üsullarmı təqdim etməlidir.

Sistem ədalətli və açıq müdaxiləni təmin edən iştirakm obyektiv və kütləvi şəkildə

elan edilən meyarlarma malik olmalıdır.

Sistemin idarəetmə prosedurları effektiv, şəffaf və hesabat vermək keyfiyyətinə malik

olmalıdır.

KitabYurdu.az 115

MOVZU 5.KOMMERSİYA BANKLARININ KREDİT ƏMƏLİYATLLARININ

ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI

PLAN

1.KREDĠT TƏQDĠMATI VƏ ONUN ƏSAS ELEMENTLƏRĠ

2.KREDĠT MÜNASĠBƏTLƏRĠNĠN SUBYEKTLƏRĠ

3.BANK KREDĠTĠ VƏ ONUN TƏSNĠFLƏġDĠRĠLMƏSĠ

4.BANK KREDĠTLƏġMƏSĠNĠN PRĠNSĠBLƏRĠ

5.KREDĠTLƏġMƏ METODLARI

6.KREDĠT MÜQAVĠLƏSĠ

7.KREDĠT MÜQAVĠLƏSĠNĠN ĠSTĠFADƏSĠ ĠLƏ BAĞLI BEYNƏLXALQ

TƏCRÜBƏ

1.KREDĠT TƏQDĠMATI VƏ ONUN ƏSAS ELEMENTLƏRĠ

Kredit təqdimatı sisteminin fundamental elementbrinin ümumi xa- rakteristikası. «Kredit təqdimatı» termini bilavasitə kredit təqdimatı prosesinə doğru yönələrək

kreditin və bankların funksiyaları ilə sıx şə- kildə əlaqədardır. Kredit təqdimatı sistemi

kreditin və banklarm fundamental xassələrinin əksi olub, üç blokdan ibarətdir:

fundamental blok;

iqtisadi-texnoloji blok;

təĢkilati blok. Fundamental bloka kredit təqdimatı prinsiplərindən savayı növbəti elementlər də

daxil olur:

kreditləşmənin subyektləri;

kreditləşmənin obyektləri;

kreditin təminatı.

Kredit əməliyyatlarmm təşkilati əsasları və texnologiyası müxtəlif ola bilər. Lakin

istənilən sistemdə üç sadalanan element əsasverici əhəmiyyətini qoruyur və praktiki

olaraq kredit təşkilatmm simasmı, onun fəaliyyətinin effektivliyini təyin edir.

Kredit təqdimatı sisteminin əsas elementləri bir-birindən ayrılmır. Əgər bu elementlər

bir-birini qarşılıqlı şəkildə tamamlayırsa və onlardan hər biri kredit sövdələşməsinin

etibarlılığım gücləndirirsə, o zaman kredit təqdimatı sahəsində bank işinin nailiyyəti

müşahidə olunur. Bütün bunlar ilə yanaşı onların vəhdətini parçalamaq qaçılmaz

olaraq sistemdə boşluq yaradır, onun fəaliyyətini dayandırır, bank kreditlərinm qayta-

rılmasında pozuntu hallarma gətirib çıxarır.

Məsələn, məlum olduğu kimi iqtisadiyyatm mərkəzləşdirilmiş şə- kildə idarə

olunması prinsiplərinə əsaslanan əvvəlki sistemdə üstünlük kredithĢmənin obyektinə

verilir. Müəssisə tərəfmdən bank kreditsınm alınması hüququnun təqdimatma kredit

KitabYurdu.az 116

2

təqdimatı obyektinin varlığmm səbəb olacağı hesab olunurdu. Bu cür obyekt hər

zaman tapılırdı: xüsusi və borc ehtiyatlarmm qənaətində maraqlı olmayan müəssisələr

əmtəə- maddi dəyərlərin normativdən kənar ehtiyatlarmı toplayır, izafı istehsalat

məsrəflərini həyata keçirir, ümumilikdə isə əlavə vəsaitlərin cəlb olunmasma ehtiyac

duyurdular. Daha çox keyfıyyətli əmtəə-maddi dəy- ərlər əldə olunur və hər zaman

təsərrüffat təşkilatlarmm əlavə vəsaitlərə tələbatı mövcud idi. Kreditləşmə obyektinin

varlığma daima istinad edən bank üçün bu kifayət etsə də, bu açıq-aşkar şəkildə kredit

əməliyyatmm əsl etibarlılığmm möhkəmləndirilməsi üçün kifayət etmirdi. Xüsusilə

də, bu cür vəziyyət bankm kənd təsərrüffatı təşkilatları ilə qar- şılıqlı

münasibətlərində hiss olunurdu. Kənd təsərrüffatı təşkilatları və- saitlərini bitkiçilik

və heyvandarlıq ilə bağlı sahələrə cəlb edir və banka kredit təqdim olunan obyektin

artmaqda olan həcmi barəsində məluma- tı təqdim edirdi. Məhz bu cür hallarda

kreditfaĢmənin subyektinə, onun kredit ödəmə qabiliyyətini nəzərə almadan

kreditləşmə obyekti üzrə kreditin avtomatik şəkildə təqdimatı baş verirdi. Bu da

kreditin qayta- rılmasmda yubanmaya və yekun nəticədə dövlət budcəsinin vəsaitləri

hesabma borclarm «bağışlanmasma», ayrı-ayrı kollektiv təsərrüffatlarm və müştərək

təsərrüffatlarm kredit borclarmm silinməsinə gətirib çıxa- rırdı.

Üç fundamental elementlərin toplumu (subyektin, obyektin və kredit təminatmm)

sistem kimi fəaliyyət göstərir. Lakin kredit təqdimatı imkanı haqqmda məsələnin həlli

üçün onlardan yalmz birinin kifayət etməsi barəsində təəssürat yarana bilər. Bank

üçün birinci halda müştə- rilərin mötəbərliyi, ikinci halda isə - onun təminatlı olması

vacibdir. Sis- temin yalnız bir komponenti bank üçün kifayət edirmi? Bu və ya digər

komponent mütləq əhəmiyyətə, digərləri isə yalmz nəzəri əhəmiyyətə malik ola

bilərmi? Kredit sövdələşməsinin əsasları bərabər hüquqlu və bərabər əhəmiyyətli ola

bilərmi?

Qarşıya qoyulan məsələlərin fonunda kredit təqdimatı sisteminin daha bir elementi -

etimad yaranır. Artıq qeyd etdiyimiz kimi o kredit anlayışmdan yaranır (latmca credo

- inanıram). Məlum olduğu kimi, kreditin təqdimatı zamanı iki tərəf: kreditor və

borcalan tərəf iştirak edir. Onlarm arasmda kreditin qaytarılması əsasları ilə

məhdudlaşdırı- lan dəyər dövriyyə edir. Bu dövriyyə qaçılmaz şəkildə bankm krediti

vaxtlı-vaxtmda və zəruri məbləğdə təqdim edəcəyinə əmin olan kredit təqdim edən

şəxs ilə borc alan şəxsin krediti düzgün istifadə edəcəyinə, əvvəllər təqdim olunan

krediti vaxtmda və kredit faizini ödəməklə qay- taracağma əminlik verən subyektlər

arasmda etimadı doğurur. Kim isə kredit sövdələşməsində hər zaman iki səfehin

iştirak etməsi ilə bağlı za- rafat etmişdir: bu zarafata görə bu səfehlərdən biri bankm

onu dəstək- ləyəcəyini və ona zəruri məbdəğdə kredit təqdim edəcəyini düşünür, dig-

KitabYurdu.az 117

3

ər səfeh isə kreditin ona faizlər ilə birlikdə qayıdıcağma inanır. Kredit iqtisadi

münasibətlərin forması kimi hər zaman riskdir və burada da etimad olmadan hərəkət

etmək mümkün deyildir. Etimad davamlı çala- ra malik olsa da, o şübhəsiz olaraq ya

subyekt, ya obyekt, ya da kreditin təminatı barəsində məlumata istinad edir. Demək

olar ki, yekun nəticə- də etimad bir tərəfdən kredit münasibətlərinin zəruri elementi

kimi, dig- ər tərəfdən isə təmamilə müəyyən iqtisadi əsaslara malik olan iki tərəfin

düşünülmüş mövqeyi kimi meydana çıxır.

Kreditin təminatı. Dünya bank təcrübəsində kreditlərin təminatma hər zaman

birmənalı şəkildə münasibət bəsləmirdilər. Mərkəzləşdirilmiş bank sistemində əmtəə-

maddi dəyərlər şəklində təminata malik kreditlər daha etibarlı hesab olunurdu. Qərb

təcrübəsində bu cür qətilik yox idi. Əksinə, qərb ölkələrinin təcrübəsi maddi təminatm

varlığmm bank kre- ditlərimn vaxtlı-vaxtmda qaytarılması ilə bağlılığma əminlik

vermir. Tədricən dönməyən, ödəmə qabiliyyətinə malik olmayan maddi ehtiyatlar

işin bir tərəfl, asanlıqla reallaşan olunan aktivlər, ümumilikdə borc alan şəxsin əmlakı

işin bir başqa tərəfıdir. Kreditin təminatı kimi maddi ehtiyatlara qarşı inamsızlığm bir

sıra qərb iqtisadçılarım müəyyən bir nəticəyə gəlməyə sövq etməsi heç də təsadüfı

deyildir. Bu qənaətə əsasən bu cür təminat keyfiyyətinə malik kreditlər - daha

etibarsız, əmtəə- maddi dəyərlər ilə təmin olunmayan kredıtlər isə (onlar ehtiyat

şəklində olmur, əksinə dövriyyədə olur), əksinə ən etibarlı kreditlərdir.

Əgər misal üçün kredıt satılmayan hazır məhsulun etiyatı altmda verilərsə, o zaman

bu cür kredit əmtəə-maddi dəyərlər ilə təmin olunsa da, onu düzgün hesab etmək çox

çətindir. Əksinə, bu haida kreditin qaytarılması daha da çətinləşir və bununla əlaqədar

olaraq onu etibarsız kreditlərin sırasma daxil etmək gərəkdir.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq, təminat kredit təqdimatı sisteminin fundamental

elementi olaraq qalır. Buradan belə məlum olur ki, məsələ təminatm keyfiyyətindədir.

Əgər o varsa, və ödəmə qabiliyyətinə malik olub, kifayət edirsə, o zaman bu kredit

üçün də əlverişlidir. Bu baxımdan bu cür təminatı inkar etmək lazım deyildir. Lakin

təmin olunmayan (blank) kreditlərinm müsbət keyfiyyətlərini məhz onlarm

birincidərəcəli borcalan şəxslərə təqdim olunması zamam nəzərə almaq düzgün

deyildir.

Qərb təcrübəsində təmin olunmayan kreditlər həm hüquqi, həm fiziki, həm də fərdi

şəxslərə təqdim olunur. Təmin olunmayan (blank) kreditinin müəssisələrə təqdimatı

zamam borc alan şəxsin reputasiyası, onun maliyyə durumu, gələcək gəliri, eləcə də

kredit təqdimatı qaydalarma əvvəlcədən riayət olunması nəzərə alınır. Təmin

olunmayan kredit- lər hamıya verilmir. Onlar yalmz birincidərəcəli borc alan şəxs

olan, yüksəkixtisaslı təlimata və gözəl inkişaf tarixinə malik iri müəssisələrə, iri

ticarət şirkətlərinə iri məbləğdə təqdim oluna bilər.

KitabYurdu.az 118

4

2.KREDİT MÜNASİBƏTLƏRİNİN SUBYEKTLƏRİ

Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində kreditin əsas formasma kommersiya bankları

tərəfindən verilən müxtəlif növlü bank kreditləri daxil olur. Bank krediti sahəsində

kredit münasibətlərinin subyektləri kimi əhali, dövlət və banklar çıxış edirlər. Məlum

olduğu kimi kredit sazişlərində kredit münasibətlərinin subyektləri kreditor və

borcalan müxtəlif tərəflər kimi iştirak edirlər.

Kveditovlav şəxsi vəsaitlərini müəyyən müddətə borclu tərəfə təqdim edən hüquqi və

fiziki şəxslərdir. Borcalan (debitor) kreditdən istifadə üçün vəsait alan və müəyyən

olunmuş müddətə qaytarmaq öhdəçiliyini öz üzərinə götürən tərəfıdir. Bank

kreditlərinə gəldikdə isə kredit sazişlərinin subyektləri mütləq kreditor və borcalan

kimi iştirak edirlər. Bu onunla əlaqədardır ki, banklar əsasən cəlb olunmuş vəsaitlərlə

işləyir və cəlb olunmuş ehtiyatlarmı cəmləşdirərək ehtiyacı olan şəxslərə paylayan

kreditorlar kimi iştirak edirlər.

Əhali, dövlət bank hesablarmda şəxsi pul vəsaitlərini yerləşdirdik- də, onlar

kreditorlara, kredit istədikdə isə borcalana çevrilirlər. 1990-cı ildən başlanmış bazar

münasibətlərinin formalaşması kredit əlaqəli subyektlərin statusunun dəyişilməsinə

gətirib çıxartmışdır. Bu ümumilikdə mülkiyyət münasibətlərində böyük

dəyişikliklərlə əlaqədardır. Mülkiyyət haqqmda ölkə qanunu mülkiyyət formalarmm

bərabər hüquqluğunun, müxtəlif istiqamətdə fəaliyyət göstərmək hüququnu tələb

etmiş və dövlət mülkiyyətinin inhisarmı aradan qaldırmışdır. Bank fəaliyyətini

sahəsində mülkiyyət münasibətləri bank və bank fəaliyyətinin əsaslarmı müəyyən

etmiş xüsusi qanunlar ilə tənzimlənmişdir. Respublikada istehsalm təmərküzləşməsi,

dövlətləşmə və iqtisadiyyatm inhisarlaşması, mülkiyyətin özəlləşdirilməsi prosesi

sahibkarlıq subyektlərinin və baknlarm kəskin şəkildə artmasma gətirib çıxarmışdır.

Beləliklə, Azərbaycan Respublikasmda xüsusi, dövlət, bələdiyyə və ictimai birliklər

mülkiyyətində olan müəssisələr fəaliyyət göstərə bilər. Bundan əlavə, əmlakm

birləşdirilməsinə əsaslanan mülkiyyətin qarışıq formalı müəssisələri də ölkə

ərazisində fəaliyyət göstərə bilər.

Təsərrüfatm kassa xitmətləri və kredit-hesabları ilə məşğul olan kommersiya bankları

«Banklar və bank fəaliyyəti haqqmda» qanuna əsasən, mülkiyyətin müxtəlif formaları

şəklində respublika ərazisində yaradıla bilərlər (eləcə də xarici kapitalm cəlb olunması

ilə).

Bank kreditləri sahəsində bizim ölkəmizdə əhali kreditor və borcalan kimi fəaliyyət

göstərir.

Dövlət, kredit münasibətlərinin subyekti kimi son vaxtlara qədər, yalnız kreditin

dövlət formasmda iştirak edirdi (burada kreditorlar əhali idi).

Hal-hazırda isə bank kreditlərinin subyektləri müxtəlif səviyyəli dövlət hakimiyyət

orqanları da ola bilər. Kommersiya bankları onlara qısamüddətli kreditlər təqdim edir;

a)kassa uyğunsuzluğunun təmin edilməsi üçün;

b)büdcə kəsirinin təmin edilməsi üçün;

v) sosial-iqtisadi inkişaf məqsədli proqramlarım maliyyələşdirilmə- si üçün

KitabYurdu.az 119

5

3.BANK KREDİTİ VƏ ONUN TƏSNİFLƏŞDİRİLMƏSİ

Kommersiya bankları öz müştərilərinə xüsusiyyəti ilə fərqlənən kredit növlərini

təqdim edirlər. Kreditlər istiqamətinə görə aşağıdakı növlərə bölünür:

İstehlak

Sənaye

Ticarət

Kənd təsərrüfatı

İnvestisiya təyinatlı

Büdcə kreditləri

Yerinə yetirdikləri funksiyalanndan, fəaliyyət sahəsindən asılı olaraq, bank kreditləri

2 növə ayrılır:

əsas fondlann geniş təkrar istehsalında iştirak edən kreditlər,

dövriyyə fondlarının təşkilində iştirak edən kreditlər.

Sonuncular, öz növbəsində istehsal sahələrinə istiqamətləndirilən

və təminat sahələrinə xidmət edən kreditlərə bölünür.

Ġstifadə olunma müddətlərinə görə kreditlər 2 cür olur:

Tələb olunanadək

Müddətli

Müddətli kreditlər də aşağıdakılara ayrılır: qısamüddətli (1 ilə qədər) ortamüddətli (1

ildən 3 ilə qədər) uzunmüddətli (3 ildən yuxarı)

Bir qayda olaraq, dövriyyə fondlarmı formalaşdıran kreditlər qısamüddətli, əsas

fondlarm təkrar istehsalmm genişlənməsində iştirak edən kreditlər isə orta və

uzunmüddətli olurlar.

Ölçülərinə görə _kreditlər:

iri,

orta,

xırda kreditlərə ayrılır.

Təminatlığına görə:

təminolunmamış (blanklı),

təminolunmuş kreditlər (girovlu, sığortalanmış, zəmanətli) Ödənilmə üsuluna

görə bank kreditlərini:

kompensasiyalı,

ödəmə kreditləri ilə məhdudlaşdırmaq olar.

Birinci halda kredit borclu şəxsin hesablaşma hesabma, şəxsi vəsa- itlərinin

ödənilməsi üçün yönəldilir. İkinci halda isə bank kreditsı borclu şəxsə təqdim olunan

pul-hesab sənədlərinin ödənilməsi üçün göndərilir.

Ldğvolunma üsuluna görə bank kreditləri:

möhlətli (hissələrlə, paylanma),

birdəfəlik ləğvolunmuş kreditlərə ayrılır.

KitabYurdu.az 120

6

4.BANK KREDĠTLƏġMƏSĠNĠN PRĠNSĠPLƏRĠ

Müəssisələrin istehsal və sosial tələbatlarma görə bank kreditləş- məsi, kreditləşmənin

prinsipləri əsasmda həyata keçirilir. Kreditləşmə sisteminin əsas elementi kreditin

tərkibini, eləcə də obyektiv iqtisadi qa- nunların tələblərini əks etdirir.

KreditləĢmə prinsiplərinə aşağıdakılar daxildir:

müddətlilik,

differensiasialılıq,

təminat;

haqqının ödənilməsi prinsipləri.

Kreditin qaytarılma xarakteri bir iqtisadi kateqoriya kimi, onu digər əmtəə-pul

kateqoriyalarmdan fərqləndirir. Kredit qaytarılmadan mövcud ola bilməz. Qaytarılma-

kreditin ayrılmaz hissəsi, artibutudur.

KreditləĢmənin müddətli olması kreditin qaytarılmasımn vacib formasmı

müəyyənləşdirir. Müddətlilik prinsipi kreditin təyin olunmuş müddətdə qaytarılmasım

təmin edir, yəni burada vaxt amili kimi konkret müddət çıxış edir. Kreditləşmənin

bu növündə kreditdan istiadə müddəti pozulduqda, o əsl təyinatım itirir və bu

ölkəmizdə pul döv- riyyəsinin vəziyyətinə mənfı təsir göstərir.

Təsərrüfatçılıq bazar şəraitində kreditləşmənin müddətlilik prinsipi böyük məna kəsb

edir. Birincisi, bu prinsipdən istifadə olunması ictimai təkrar istehsalm pul vəsaitləri

ilə normal təmin edilməsinə şərait yaradır. İkincisi, bu prinsipin yerinə yetirilməsi

kommersiya banklarmm likvidlik qabiliyyətinin təmin olunması üçün vacibdir.

Üçüncüsü, kreditin müddətli qaytarılması prinsipi borclu tərəfin bankdan yeni

kreditlər götürülməsinə, eləcə də müddəti keçmiş borclara görə faizləri ödəmədən

şəxsi təsərrüfat hesabı maraqlarma əməl olunmasma imkan yaradır. Kreditin müddətli

qaytanlma prinsipləri ilə kreditləşmənin təminat və differensiallaşma prinsipləri sıx

bağhdır.

KreditləĢmənin differensiallaĢması prinsipində kommersiya bankla- rmın öz

müştərilərinə kredit verilmələri onlar tərəfindən birmənalı qarşı- lanmır. Ona görə də

kreditləşmənin differensiyalaşması krediti ödəmə qabiliyyəti göstəricilərinə görə

həyata keçirilir.

Müştərilərin krediti ödəmə qabiliyyəti bankları kredit qaytarılma- sımn gecikdirilməsi

təhlükəsindən qoruyur. Kreditləşmənin təbəqələş- məsi müştərinin kredit hesabma

itkilərinin ödənilməsinə mane olur və bununla da qaytarılma və ödəniş əsasmda

kreditin normal funksiyasma şərait yaradır. Qaytarılma kreditinin vaxtmda ödənilməsi

təkcə borclu- larm kredit ödəmə qabiliyyətindən deyil, eləcə də kreditin təmin olun-

masından da asılıdır.

Planlı iqtisadiyyat şəraitində kreditin təminat prinsipi bizim iqti- sadçılar tərəfmdən

kreditin maddi təminatı kimi şərh edilirdi. Bu o de- məkdir ki, kreditlər konkret maddi

qiymətlilər əsasmda verilir. Onların mövcudluğu kreditdan istifadə müddətində

kreditin təminatmı və onun qaytarılmasmı reallaşdırır. Yalnız 1992-ci ildə qəbul

edilmiş «Banklar və bank fəaliyyəti haqqmda» qanuna əsasən kommersiya bankları öz

KitabYurdu.az 121

7

müştərilərinə kreditləri beynəlxalq bank sistemində qəbul olunan kredit təminatınm

müxtəlif formaları müqabilində vermək imkanı əldə etmiş- lər. Beləliklə, müasir

şəraitdə kreditlərin təminatı dedikdə, borclu şəxsin hüquqi cəhətdən tərtib edilmiş

öhdəlikləri nəzərdə tutulur. Bu öhdəliklər kreditin vaxtlı-vaxtmda qaytarılmasma

zəmanət verir (girov öhdəçiliyi, zəmanət sazişi).

Kreditin ödəniş prinsipində borclu müəssisələr ehtiyaclarma görə aldığı borc pul

vəsaitləri müqabilində banka müəyyən məbləği təklif edirlər. Bu prinsipin təcrübədə

tətbiqi bank faizlərinin mexanizmi vasi- təsilə həyata keçirilir. Bank faizlərinin tarifi -

kreditin «qiymətidir». Kreditin ödəniş müəssisəsinin təsərrüfat hesabma təkanverici

təsir göstə- rir və onlarm şəxsi ehtiyatlarmm artımmı və cəlb olunmuş vəsaitlərin

qənaətlə xərclənməsini təmin edir. Kreditin ödəniş prinsipi bankm itkilə- rinin təmin

edilməsinə yardım edir, eləcə də kreditləşmənin ehtiyat fondlarmm artırılması üçün

gəlirin ahnmasım təşkil edir. 1992-ci ildən etibarən bank faiz siyasəti mühüm

dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Hər şeydən əvvəl uzunmüddətli kreditlər üzrə tariflər

qısamüddətli kreditlərə nisbətən daha yüksək səviyyədə müəyyən edilir. Banklarm

kommersiya- laşdırılması bank kreditlərinin faiz tariflərinin yenidən nəzərdən keçi-

rilməsini tələb edirdi. Banklarla təsərrüfat orqanları arasmda müştərək münasibətlərin

formalaşdırılması ödəniş prinsiplərinin banklarm depozit əməliyyatlarma görə

genişlənməsinə gətirib çıxartdı. Bazar iqtisa- diyyatı şəraitində təsərrüfat

subyektlərinin bərabər hüquqluğu bankları onlara verilən kreditlər üzrə faiz tariflərini

fərqləndirməkdən imtina et- məyə məcbur etmişdir.

Kredit ödənişlərinin təyin olunmasında nəzərə alınan əsas amillər aşağıdakılardır:

kommersiya bankları tərəfmdən təqdim olunan kreditlər üzrə faizlərin baza

tarifləri;

banklararası kreditlər üzrə orta faiz tarifləri (kommersiya banklarmm şəxsi aktiv

əməliyyatları üçün alınan ehtiyatları);

banklarm müştərilərə müxtəlif növlü depozit hesablardan ödədiyi orta faiz tarifləri;

bankm kredit ehtiyatlarmm quruluşu (cəlb olunmuş vəsaitlər nə qədər çoxdursa,

kreditlər də bir o qədər bahalı olmalıdır);

təsərrüfatçılar tərəfmdən kredit tələbi (tələb az olarsa, kredit ucuz olur);

kreditin istənilmə müddəti və kreditin təminatmdan asılı olaraq bank üçün

təhlükə səviyyəsi;

ölkədə pul dövriyyəsinin sabitliyi (inflyasiyanın sürəti nə qədər çoxdursa,

kredit üzrə ödənişlər də bir o qədər bahadır, belə ki, bank pullarm dəyərinin

aşağı düşməsi ilə öz ehtiyatlarmı itirə bilər).

Təcrübədə bank kreditləşməsinin birgə tətbiqi ümumidövlət və kredit sazişlərinin

subyektlərinin maraqlarma (bank və borclular) əməl olunmasma imkan verir.

KitabYurdu.az 122

8

5.KREDĠTLƏġMƏ METODLARI

Kredit sahələrində münasibətlər müəyyən sistem üzrə qurulur. Bank

kreditləşmə sistemi deyildikdə, kredit proseslərinin tdĢkilini tayin edən elementhrin

məcmusu nəzərdə tutulur. Bu elementlərin tərkibinə aşağıdakılar daxildir:

-Kredit əməliyyatlarında borcalanın şəxsi vəsaitlərinin iştirak

qaydası;

-Kreditin təyinatı;

-Kreditləşmə metodları;

-Kreditin tənzimlənmə üsulları;

-Kreditlərdən səmərəli istifadənin nəzarət qaydaları.

Kreditləşmənin müasir sistemi dövlət tərəfindən təsərrüfat orqan-

larınm şəxsi və borc vəsaitləri arasmda əlaqələr qurulmasım xarakterizə edir. Onlarm

kommersiya fəaliyyəti əsasları iqtisadi cəhətdən təsərrüfat dövriyyəsində şəxsi

vəsaitlərdən istifadə etməyə və dövriyyəyə buraxıl- mış istiqraz vəsaitlərinin cəlb

olunmasma görə tam maddi məsuliyyət daşımağa məcbur edir. Qeyd etmək lazımdır

ki, hal-hazırda istiqraz və- saitləri kimi yalnız bank krediti deyil, eləcə də pul və

əmtəə formasmda olan təsərrüfatlararası kreditlər də işlənilir. Müəssisələrə

vəsaitlərdən istifadə etmək və borcu arzu etdiyi məbləğdə götürmək hüququ veril-

mişdir.

Təsərrüfat dövriyyəsində şəxsi vəsaitlərin həcmi müştərinin krediti ödəyə bilmə

qabiliyyətinin göstəricilərinə təsir göstərir. Dövriyyə vəsait- lərinin bu cür təşkili

kredit obyektləri və kredit subyektlərinin keçidinə imkan verir. Bu kreditləşmə

mexanizmində səmərəli bir haldır.

Bank kreditləşməsinin əsas elementi kreditləşmə metodudur. KreditləĢmə metodu

kreditləşmə prinsiplərinə əsasən kreditin verilməsi və ləğvi üsullarım müəyyən edir.

Bank təcrübəsinin islahatdan əvvəlki kreditləĢməsinin 2 metodu işlə- nib

hazırlanmışdı:

qalığa görə,

dövriyyəyə görə.

Qalığa görə kreditləĢmədə kreditin istiqaməti müxtəlif maddi qiy- mətlilərin iştirak

etdiyi kredit qalıqları ilə sıx bağlıdır. Bu metodda kredit bərpaetmə xarakteri daşıyır

ki, bu da təsərrüfat orqanları tərəfindən təqdim olunmuş qiymətlilərin hesabma həyata

keçirilir.

Dövriyyə üzrə kreditləĢmə metodunun xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, kreditin

fəaliyyəti maddi qiymətlilərin daxil olması və xərclənməsi ilə müəyyən olunurdu.

Burada kredit ödəniş xüsusiyyətini əks etdirirdi, belə ki, kreditlərin verilməsi borc pul

vəsaitlərinə tələbat yarandıqda icra edilirdi. Kreditləşmənin bu metodunun nəticəsində

təsərrüfat orqanları- nm ödəniş dövriyyəsində fasiləsizlik və sabitlik əldə olunurdu.

Yeni kommersiya quruluşu münasibətlərində, kommersiya bank- ları kredit

verilməsində kreditləşmənin digər metodlarmdan istifadə edirlər.

KitabYurdu.az 123

9

Xarici ölkələrin bank təcrübəsi də kreditləĢmənin 2 metoduna əsaslanır. Birinci, metodda təqdim olunan kreditlər haqqında tələblər fərdi qaydada aparıhr.

Kreditlər vəsaitlərdən müəyyən tələbatm ödənilməsi üçün təqdim olunur.

İkinci metodda kreditlər bank tərəfındən borclu şəxs üçün tərtib olunan kreditləşmə

üzrə verilir. Kreditin bu cür təqdim olunma forması kredit xəttinin açılması adlanır.

Açıq kredit xətti müştəri ilə bank arasmda kredit razılığına əsaslanan hesab-pul

sənədləri vasitəsilə kreditlərin ödənilməsi deməkdir. Kredit xətti bir il, yaxud daha

qısa müddət üçün açıla bilər. Kredit xəttinin müddəti ərzində müştəri krediti bank ilə

əlavə razılaşma və tərtibat olmadan ala bilər. Kredit xətti yalmz davamlı ma- liyyəsi

olan müştərilərə təqdim olunur. Müştərinin xahişi ilə, kreditləş- mənin həddi

dəyişdirilə bilər.

Kredit xətti bərpa olunan və olunmayan növlərə ayrıla bilər. Bərpa olunmayan kredit

xətti açıldıqda, verilmiş kreditin ləğvindən sonra bank ilə müştərilər arasmda

münasibətlər sona çatır. Bərpa olunan kredit xətti açıldıqda isə, kredit borclarm

müəyyən olunmuş həddi çərçivəsində tə- qdim və ya ləğv olunur.

Bank bir müqavilənin əsasmda müəyyən mallarm gətirilməsi üçün müştərinin ödəniş

tələbini yerinə yetirə bilirsə, belə kredit xətti çərçivəli xətt adlanır.

Xarici görünüşünə görə, bərpa olunan kredit xəttinin metodu kreditləşmənin əvvəlki

metoduna uyğun gəlir. Lakin onlar arasmda fərqlər də mövcuddur. Belə ki, xarici

banklar bizim kommersiya banklarımız- dan fərqli olaraq, kredit xəttini yalmz birinci

dərəcəli müştərilərə təqdim edirlər. Bundan əlavə, kreditləşmə həddinin müəyyən

olunması üsulları da müxtəlifdir.

Kreditləşmə metodu kreditin verilməsi və ləğv edilməsində istifadə olunan kredit

hesablannın fovmalanndan asılıdır. Borcalanm kreditləşmə üzrə əməliyyatlarınm

həyata keçirilməsi üçün kommersiya bankları onlara kredit hesabları açırlar.

Xüsusi kredit hesablan, bir qayda olaraq, bank kreditlərinə daimi tələbatı olan borclu

şəxslər üçün açılır. Xüsusi kredit hesalarmdan isti- fadə, bank kreditsmm vaxtmda

ödənilməsi üçün bu hesabm kreditinə daxil olan əmtəə satışından alman mədaxilin

istiqamətini təyin etməyə imkan verir. Beləliklə, xüsusi kredit hesabları üzrə kreditin

verilməsi və ödənilməsi prosesi müntəzəm olmalıdır.

Sadə kredit hesablanndan bank təcrübəsində müxtəlif kreditlərin verilməsi zamanı

istifadə olunur. Bu hesablarda borclarm ödənilməsi borclu tərəf ilə razılaşdırılmış

müddət ərzində həyata keçirilir.

Müəssisələrə bir neçə sadə kredit hesabları açıla bilər, lakin bu kreditlər müxtəlif

şərtlərlə və müxtəlif faizlərə görə verilə bilər.

Lakin sadə kredit hesablarmdan, ödəniş xüsusiyyətli kreditlər ve- rilməsi üçün

istifadəsi istisna edilmir. Belə ki, yeni kommersiya struktur- larına açıq kredit xətti

vasitəsilə kredit verilməsi sadə kredit hesabmm köməyi ilə baş verir. Bu halda ödəniş

kreditinin təqdim olunması maddi-əmtəə xidmətlərinə görə əmələ gələn pul

vəsaitlərinin tələbatma uyğun dövri olaraq həyata keçirilir. Bu hesabdan ödəniş

kreditlərinin verilməsi ilə istifadə kredit sazişi ilə müəyyən olunmuş müddət ərzində

ödənilməlidir.

KitabYurdu.az 124

10

Birinci dərəcəli ödəniş krediti ödəmə qabiliyyətli borcalanm kredit- lə təmin

olunması, bankın aktiv-passiv hesabdan istifadəsi vasitəsilə həyata keçirilir.

Bank təcrübəsində bu kontokorrent hesab adlanır. Bu hesab bankm müştəriyə

etibarım istifadə edir. Kontokorrent hesabm debetini müştərinin istehsal fəaliyyəti ilə

bağlı ödənişləri, kreditini isə müəssisənin xeyrinə daxil olan mədaxil təşkil edir.

Hesabm kredit qalığı müəssisədə dövriyyədə olan şəxsi vəsaitlərin çoxluğunu, debet

qalığı isə bank kreditinin dövriyyəyə cəlb olunmasmı göstərir. Kontokorrent hesab

eləcə də müştərinin bank kreditlərinin dig- ər növlərinin bank tərəfindən tərtibini

istisna etmir. (əsasən orta və uzunmüddətli) Bu növ kreditlərdən, ya kontokorrent

hesabın krediti üçün, ya da tədarükçünün hesablarımn ödənilməsi üçün istifadə olu-

nur.

6 .KREDĠTMÜQAVĠLƏSĠ

Kredit bazarında banklar (kreditor) və təsərrüfat orqanları (borclu müəssisələr)

müqavilə əsasmda kredit münasibətləri qururlar. Onlar kredit müqaviləsini tərtib

edirlər. Kreditor və borcalan arasmdakı münasibətlər, onlarm qarşılıqlı əlaqəsi istehsal

prosesində iki subyektin əlaqəsi deməkdir.

Kreditor və borcalan tərəf:

sərbəst hüquqi şəxs kimi;

mülkiyyət təminatımn qarşılıqlı məsuliyyətçisi kimi;

qarşıhqlı iqtisadi maraqları təzahür edən subyektlər kimi çıxış edirlər.

Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, kvedit müqaviləsi təsərrüfat sazişləri növünə

aiddir.

Müqavilə münasibətlərinin xüsusiyyəti kredit sahəsində kreditor və borcalan tərəf

kimi çıxış edərək, yerdəyişmə qanununa məruz qalır.

Qanuna uyğun olaraq kredit müqaviləsi borc haqqmda sazişin müxtəlif növlərindən

biridir. Kredit müqaviləsi yazılı şəkildə imzalanır, əks təqdirdə o etibarsız sayılır.

Müqavilə yalmz o zaman imzalamr ki, göstərilmiş şərtlər üzrə hər iki tərəfin razıhğı

əldə olunur.

Kved.it müqaviləsində aşağıdakılar əks olunur:

müqavilənin mövzusu,

kreditin məqsədi,

onun məbləği,

ödəniş müddəti,

kreditin ödənməsi şərtləri,

kreditin təqdimatı şərtləri,

-faiz tarifi,

kredit ödəniş öhdəliklərinin təminatı üsulları.

Bu əsasda kredit müqaviləsinin məzmunu və quruluşu formalaşır.

Müasir kredit müqaviləsi, bir qayda olaraq aşağıdakı bölmələrə ayrılır:

KitabYurdu.az 125

11

Ümumi vəziyyət.

Borclu şəxsin hüquq və vəzifələri.

Bankm hüququ və vəzifələri.

Tərəflərin məsuliyyəti.

Mübahisələrin həlli qaydası.

Müqavilənin təsir müddəti.

Tərəflərin hüquqi ünvanı.

Kredit müqaviləsinin 1-ci bölməsində aşağıdakı proseslər qeyd olunur:

müqavilənin obyekti - kreditin növü,

onun məbləği,

müddəti,

məqsədi,

faiz tarifi: kredit üzrə öhdəliklərin icrasımn təminatı şəraiti (girov, zəmanət,

zaminlik); kreditin təqdimatı və ödənməsi qaydaları, eləcə də kredit üzrə faizlərin

ödəniş qaydaları.

Borcalan şəxs ilə kreditorun hüquq və vəzifələri (müqavilənin 2-ci və 3-cü bölmələri)

qanunauyğunluq əsasmda hər bir kredit sövdələşmə- sinin xüsusiyyətlərini, kredit

ehtiyatlarmın bazarda vəziyyətini, borclu şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətini müəyyən

edirlər.

Debitor müəssisə kredit müqaviləsinin tərkibinə aşağıdakı hüquqları- nı daxil edə

bilər.

Bankdan müqavilə əsasmda müəyyən müddətə kredit tələb edə bi-

lər;

Müqavilənin şərtlərində dəyişikliklər etmək məqsədilə əsaslı səbəb- lər və

hesablaşmalarm köməyi ilə banka müraciət edə bilər;

Kredit üzrə borcu vaxtından əvvəl ödəyə bilər;

Bank tərəfindən müqavilənin şərtlərinə əməl olunmaması təqdirdə və şəxsi iqtisadi

vəziyyətini nəzərə alaraq müqaviləni ləğv etmək iqtida- rmdadır;

Kredit müqaviləsinin müddəalarmda əks olunmuş hüquq və vəzifə- lərini qarşılıqlı

razılıq əsasmda digər şəxsə ötürə bilər;

Kreditdən istifadəyə görə faiz tarifini ödəyərək, borcalanm hesabı- na köçürülmüş

kreditin fəaliyyətini dondurmaq imkamna malikdir.

Bankın hüquqlarına aşağıdaküarı aid etmək olar:

Kreditin təqdimatım təmin edən şəraitə nəzarət etmək;

Yeni kreditlərin verilməsini dayandırmaq, kredit müqaviləsi əsasmda borclu

şəxslər tərəfindən şərtlərə riayət olunmamasma dair cə- rimə təyin etmək, mühasibat

uçotunun hesabatmm qeyri-dəqiqliyi za- manı, kredit faizlərinin ödənişinin

gecikdirilməsi zamanı, bankm ma- liyyə vəziyyətinin əhəmiyyətli itkiləri zamam da

cəza tətbiq olunur;

KitabYurdu.az 126

12

Kredit ödənişinin prolatqasiyası (vaxtımn uzadılması) zamanı borcalan şəxsdən

müəyyən komission mükafat tələb olunur və müqavi- lənin müddətinin uzadılması

səbəbləri açıqlanır;

Borcalan şəxsin hüquq və vəzifələrinin qarşılıqlı razılaşma əsa- sında bir neçə

banklara və kredit idarələrinin öhdəsinə ötürülməsi;

Borcalanın hüquqlarına daxil olan vəzifələr aĢağıdakılardır.

Alınmış kreditin müqavilədə qeyd olunmuş məqsədlərə sərf edilməsi;

Müqavilədə göstərilmiş müddət ərzində kreditin ödənilməsi;

Kreditdən istifadəyə görə banka müəyyən faizlərin ödənişi;

Kreditin ödənilməsindən bir qədər sonra şəxsi hesabda yerləşən pul vəsaitinchn

istifadə etmək ixtiyarı;

Yaxtı-vaxtmda kreditə nəzarətin icrası üçün banka vacib olan balans və sənədlərin

təqdimatı;

Kreditin almması və istifadəsi üçün banka daxil olan məlumat- larm dəqiqliyinin

yoxlamlması;

Verilmiş kredit ilə bağlı məsələlərə aydmlıq gətirmək məqsədilə hesabat və

mühasibat sənədlərinin kreditora təqdimatı;

Bank nəzarətçilərini qəbul edərək, kredit müqaviləsi şərtlərinə əməl olunmasma

dair yoxlamalarm aparılmasma şərait yaratmaq;

Üçüncü şəxsdən alınmış kredit haqqmda kreditora məlumat vermək;

Təşkilat-hüquq üsullarmm dəyişilməsi və yenidən təşkili barə- sində bankı

vaxtaşırı məlumatlandırmaq;

Borclu müəssisənin yenidən təşkili və ləğvi zamanı borcun ödə- nilməsini

müqaviləyə əsasən müddətin bitib-bitməməsindən asılı olmayaraq təmin etmək;

Kredit miiqavihsi üzrə bankın vəzifələri aĢağıdakılardır: ♦> Müqavilədə qeyd olunmuş müddətə borcalan şəxsə kreditin ve- rilməsi;

♦> Kreditin vaxtmdan əvvəl ləğvi səbəbləri haqqmda borcalanı məlumatlandırmaq;

♦> Hər ay göstərilmiş müddətə kredit üzrə faizlərin hesablanması və borclu şəxsə

faizin ödənişi haqqmda çağırış vərəqəsinin göndərilməsi;

♦> Kreditləşdirmə və hesablaşmalar üzrə müddəaların, normativ sənədlərin

dəyişdirilməsi barəsində borclu şəxsı xəbərdarlıq etmək.

Kredit müqaviləsinin şərtlərinə riayət olunmaması zamanı 4-cü bölmə tərəflərin

məsuliyyətini xüsusi qeyd edərək, onlarm hər hansı bir qiymətli əşyasım müsadirə

etmək ixtiyarma malikdir. Belə ki, bank müsadirədən əlavə kreditin verilməsini

dayandıra, cərimə təyin edə, faiz tarifini artıra bilər. Borcalan kreditin verilməsinin

dayandırılması za- manı aldığı itkilərin komissiyasmı bankdan tələb edir.

Lakin borcalamn müqavilənin şərtlərinə əməl etməməsi nəzərə alı- naraq, bank

tərəfmdən sərf olunmuş əlavə kredit ehtiyatlarma görə cə- rimə alınır. Buradan belə

qənaətə gəlmək olar ki, müqavilənin şərtlərinə hər zaman əməl olunmalıdır və kredit

münasibətlərinin subyektləri qar- şılıqlı güzəştlərdən istifadə etmək, şərtlərin icrasma

görə mükafat almaq ixtiyarma malik deyillər.

KitabYurdu.az 127

13

Kredit müqavilələrinin imzalanması bir neçə mərhələdən keçir.

Borcalan şəxs tərəfindən kredit müqaviləsinin tərkibinin tərtibi (kreditin növü,

müddəti, məbləği, təminatı və s.)

Bank tərəfmdən borclu şəxsin təqdim etdiyi kredit müqaviləsi layihəsinin tədqiqi

və müqavilənin şərtlərinin tərtibi. Bu mərhələdəbanklar aşağıdakıları müəyyənləşdirir:

potensial müştərilərin kredit ödəmə qabiliyyətinin yoxlanılması. Bu yoxlama

kredit müqaviləsi əsasmda həyata keçirilir. Bank, fəaliyyəti əsasında bazar şərtlərinin

təqdim etdiyi kredit sövdələşməsinin subyek- tinin iqtisadi maraqlarmı nəzərə almaqla

seçim aparmaq ixtiyarma malikdir;

kredit ehtiyatlarmm nağd pul vəsaitindən istifadə edərək təsər- rüfat orqanlarma

tələb olunan məbləğdə kreditin verilməsi, depozit və faiz tarifi siyasətinin hesabma

kreditlərin artımı, banklararası kreditlərin cəlb edilməsi;

Kredit müqaviləsinin müştəri ilə bank tərəfındən müştərək tərti- bi və hüquqi şəxsə

yoxlamlma üçün təqdim olunması;

Kredit müqaviləsinin tərəflər vasitəsilə imzalanması hüquqi sə- nəd kimi qüvvəyə

minməsinə imkan yaradır.

Kredit müqaviləsinin imzalandığı andan şərtlərə riayət olunması əsnasmda nəzarət

təşkil olunur.

Borclu şəxsin iqtisadi vəziyyətini nəzər alaraq bank-kreditor arbitraj

məhkəməsindən təqsirkar tərəfə qarşı müəyyən cəzalar tətbiqini tələb edə bilər.

Təsərrüfat subyektləri və əhalinin kreditləĢdirilməsi qaydaları. Kreditin almması üçün müəssisə bankm inzibati orqanlarma aşağıdakı sənədləri

təqdim etməlidir:

Kreditin verilməsinə dair xahiş ərizəsi (burada borcun məbləği və müddəti

göstərilir).

Kreditə ehtiyacm texniki-iqtisadi səbəbləri (by sudalarm effektivliyi barəsində

flktir yürütməyə imkan verir).

İllik, rüblük gəlir və məsrəflər planı.

Sənəd və müqaviləların surəti.

Lisenziya əsasmda fəaliyyətin lisenziya və normativlərinin təşki-

İllik və son tarix hesabatları üzrə balanslar.

Maliyyə nəticələrinin hesabatı və balansa əlavələr

Kredit müqaviləsinin layihəsi.

Zəmanət, havadarlıq və girov haqqmda müqavilə.

Kredit almaq üçün müştərinin təqdim etdiyi sənədlər bank tərəfin- dən öyrənilir və

təhlil edilir. Təhlil zamanı bank borcalan şəxsin statusuna, maliyyə vəziyyətinə,

kredit ödəmə qabiliyyətinə, kreditləşdirmə obyektinə, zamin müəssisəsinin Statusu və

kredit ödəmə bacarığma, kreditlərin az müddətində qaytarılmasma və faiz tarifınin

ödənilişi pro- sesinə dəyərli qiymət verir.

KitabYurdu.az 128

14

Aparılan işin nəticələri kimi bankm mütəxəssisinin kreditin tutul- ması barəsində

sonuncu rəyi, əhəmiyyətli dərəcədə vacibdir. Mütəxəsisin rəyi kredit komitəsinin

kreditin verilişi haqqmda qərarmm təstiqlənmə- sinə yardım göstərir.

Burada kredit adi borc hesabmdan çıxardılaraq, borc alan müəssi- sənin hesabma

daxil olur və pul-hesab sənədlərindən sərf olunur.

Kreditin ödəniş təminatı haqqmda zaminlik bank tərəfindən qəbul olunur, bankm

şəxsi zəmanəti, girov barəsində müqavilə mühasibat şö- bəsi vasitəsilə kredit

şöbəsinin balansdankənar hesabma köçürülür. Əla- və olaraq, təminat müqaviləsinin

surəti də təqdim olunur. Bu zaman tə- rəflərin şəxsi hesabı açılır və bu hesabm

təminatı ilə bağlı bank əmə- liyyatları sistemi təşkil edilir.

«Azərbaycan Respublikasmm bank sistemi üçün Hesablar pla- nı»nda 88-ci maddəyə

əsasən «fıziki şəxslərə və özəl müəssisələrə veril- miş kreditlər üzrə ehtimal olunan

zərər üçün ehtiyatlar yaradılmasma ayırmalar» öz əksini tapır. Burada:

880 - fiziki şəxslərə və özəl müəssisələrə verilmiş kreditlər iizrə ehtimal olurıan

zərər üçün ehtiyatlar yaradılmasına ayırmalar- Milli valyutada

Kt 8801 - rezident fıziki şəxslərə verilmiş kreditlər üzrə ehtimal olunan zərər üçün

ehtiyyatlar yaradılmasma ayırmalar-milli valyutada

Kt 8802 - qeyri-rezident fiziki şəxslərə verilmiş kreditlər üzrə ehtimal olunan zərər

üçün ehtiyyatlar yaradılmasma ayırmalar - Milli valyutada

Kt 8803 - ticarət və xidmət sahələrində fəaliyyət göstərən özəl müəssisələrə verilmiş

kreditlər üzrə ehtimal olunan zərər üçün ehtiyyatlar yaradılmasma ayırmalar - Milli

valyutada

Təminat haqqmda hüquqi sənədləşdirmə və kredit müqaviləsi balansdan kənar

uçotun göstəricilərinə söykənir.

«Azərbaycan Respublikasmm bank sistemi üçün Hesablar pla- nı»nda 99-cu maddə

balansdankənar hesablara əsasən aşağıdakılar qeyd edilir:

kredit verilməsi haqqında imzalanmış müqavilələr əsasında ayrılmış kredit

xətləri və kreditlər üzrə təəhhüdlər

99121 P kredit verilməsi haqqmda imzalanmış müqavilələr əsasmda ayrılmış

kredit xətləri üzrə təəhhüdlər

99122 P kredit verilməsi haqqmda imzalanmış müqavilələr əsasmda ayrılmış kreditlər

üzrə təəhhüdlər

kredit alınması haqqında imzalanmış müqavilələr əsasında ayrılmış kredit

xətləri və kreditlər üzrə şərti tələblər

99131 A kredit almması haqqmda imzalanmış müqavilələr əsasmda ayrılmış

kredit xətləri və kreditlər üzrə şərti tələblər

99132 A kredit alınması haqqmda imzalanmış müqavilələrəsasında ayrılmış

kredit xətləri və kreditlər üzrə şərti tələblər

Akkreditivlər və qarantiyalar

99141 P idxal akkreditivləri

99142 A ixrac akkreditivləri

99143 P verilmiş qarantiyalar

KitabYurdu.az 129

15

99144 A alınmış qarantiyalar

Sittif 18 Fiziki Ģəxslarə və özəl mäəssisələrə verilmiĢ kreditlər Təyinatı: bu sinif fiziki şəxslərə (sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fıziki şəxslər

də daxil olmaqla) və özəl müəssisələrə verilmiş kreditlərin uçotunu aparmaq üçün

istifadə olunur.

Qrup 180 fiziki şəxslərə və özəl müəssisələrə verilmiş qısam- üddətli kreditlər - Milli

valyutada

Qrup 181 fiziki şəxslərə və özəl müəssisələrə verilmiş qısam- üddətli kreditlər - xarici

valyutada

Qrup 182 sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərə verilmiş qısamüddətli

kreditlər

Qrup 183 sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fıziki şəxslərə verilmiş uzunmüddətli

kreditlər

Qrup 185 fiziki şəxslərə və özəl müəssisələrə verilmiş uzun- müddətli kreditlər - Milli

valyutada

Qrup 186 fıziki şəxslərə və özəl müəssisələrə verilmiş uzun- müddətli kreditlər -

xarici valyutada

Qeyd etmək lazımdır ki, kredit üzrə itkilər ilə bağlı əlavə vəsait eh- tiyatları yaradılır.

Müasir şəraitdə sahibkarlara alman kreditlərə əsasən bank idarələ- rinə müraciət

etmək ixtiyarı verilir.

Bu zaman müəssisə kreditin almması haqqmda bankın digər idarə- lərinə yazılı

şəkildə kredit sifarişi barəsində sənəd təqdim edir.

7. KREDİT MÜQAVİLƏSİNİN İSTİFADƏSİ İLƏ BAĞLI

BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏ

Xarici ölkələrin banklarmm tədqiqatı ölkəmiz üçün böyük praktiki əhəmiyyətə malik

olan kredit sövdələşmələrinin həyata keçirilməsi za- manı kredit müqavilələrinin

istifadəsi ilə əlaqədar böyük təcrübə topla- mağa imkan verir.

Müxtəlif ölkələrin bankları tərəfmdən müştərilər ilə bağlanm kredit müqavilələrinin

əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

♦♦♦ hüquqi mədəniyyətin yüksək səviyyəsi;

-müqavilədə nəzərdə tutulan kredit sövdələşməsinin ətraflı şərtləri;

-kredit vasitələrinin müxtəlif növlərinə qarşı münasibətdə kredit müqavilələrinin

formalarının səciyyələndirilməsi.

Kred.it müqavilələrinin yüksək hüquqi mədəniyyəti inkişaf etmiş bank, təsərrüfat və

mülki qanunvericilik ilə; bank hüquqşünasları ilə müştərilərin müqavilələrinin

məzmununun işlənib hazırlanmasmda fəal iştirak ilə; hüquqi kadrlarm yüksək

peşəkarlığı ilə; kredit sövdələşmələrinin həyata keçirilməsi zamanı kredit

müqavilələrinin istifadəsində xarici ölkələrin məhkəmə orqanları və bankları

tərəfındən toplanan zəngin təcrübə ilə şərtləşdirilir.

KitabYurdu.az 130

16

Yaponiyada daha mürəkkəb hüquqi məsələlərin həlli və məhkəmələrdə müzakirə

olunan kredit müqavilələri ilə bağlı mübahisələrin konkret halları haqqmda operativ

informasiyanm almması üçün bankm hüquqi məsləhətçilərinin vəkillər kontoru ilə

daimi əlaqələrinin qurulması təcrübəsi mövcuddur. Bu ölkədə bank məsələri ilə bağlı

qanunlar kitabı nəşr edilmiş və bu kitabda bununla bağlı hallar və məhkəmə qərarları

əksini tapmışdır. Bankm hüquq məshətçiləri hüquqi problemlər ilə bağlı əməkdaşlarm

sistematik şəkildə maarifləndirilməsini həyata keçirirlər.

Bəzi ölkələrdə bankların müştərilər ilə kredit müqavilələri 20 səhifədə tərtib olunur və

bu da bu müqavilələrdə əksini tapan şərtlərin geniş miqyaslılığı haqqmda şəhadətlik

edir.

ABŞ - banklarmm da bu sahədə təcrübəsi mövcuddur. Bu təcrübəyə müvafıq olaraq

kredit müqaviləsi daha geniş şəkildə kredit xətti qaydası ilə cari ehtiyaclar üçün

təqdim olunan kreditlərə və uzunmüddətli kreditlərə qarşı tərtib olunur. Əgər kredit 30

gün müddətinə təqdim olunursa, o zaman ixtisara salmmış şəkildə kredit müqaviləsi

və ya borc öhdəliyi tərtib olunur.

Daha detallaşdırılmış kredit müqaviləsi növbəti məlumatlardan ibarətdir:

1)müĢtəri haqqında ümumi məlumatlar;

hüquqi formanm adı, qeydiyyat tarixinin və yerinin işarə olunması;

müştərinin məşğul olduğu fəaliyyətin xarakteri;

kredit müqaviləsini imzalayan şəxslərin səlahiyyətlərinin təsdiq olunması;

vergilərin tam şəkildə və vaxtlı-vaxtmda ödənilməsinin təsdiqi;

2)bağlanan kredit sövdələĢməsinin əsas göstəriciləri:

məbləğ;

müddət;

məqsəd;

3)təsdiqləyici Ģərtlər;

banka müvafiq hesabatm təqdimatı (təqdimat müddətinin və informasiyanm

növünün işarə olunması ilə);

bank müfəttişlərinin hesabatı və yerində maliyyə durumununyoxlanması;

ölkədə qüvvədə olan qanunvericiliyə riayət olunması;

mövcud menecmentin qorunması;

bankın cari hesabmda müəyyən səviyyədən aşağı olmayan vəsaitlərin qalığı;

ödəniş, tədiyyə, pul axmları, pul köçürmələri əmsallarmm müvafıq səviyyələrinə

riayət olunması;

4)mənfi Ģərtlər:

bankı xəbərdar etmədən aktivlərin satılmaması;

eyni əmlakı iki dəfə girov qoymamaq;

rəhbər işçilər üçün ödənişlərin müəyyən həddini aşmamaq;

xüsusi kapitalm artımı üçün dividentlərin ödənişlərinin müəyyən həddini

aşmamaq;

KitabYurdu.az 131

17

5)kreditləritı ödənilməsinə təminat;

6)müqavilənin Ģərtlərini yerinə yetirməməyə görə sanksiya;

7)ödəmə qabiliyyətsiz və miiflis kimi tanınma;

8)borcun banka ödənilməməsi zamanı bankın hüquqları.

Müştəri kredit müqaviləsi ilə eyni zamanda mətni təqribən üç səhi- fə tutan borc

öhdəliyi də tərtib etməlidir.

Borc öhdəliyində aĢağıdakılar göstəricilər qeyd olunur.

kreditin müddəti;

əsas borcun və faizlərin ödəniş qaydası (bütünlüklə, hissələr ilə - müəyyən

məbləğdə və ya hər hansı bir rəqəmlə);

kreditə görə faizlərin köçürülməsi qaydası;

ilk olaraq müəyyən olunan faiz dərəcəsinin artım qaydası və halları;

əsas borcun və kreditə görə faizlərin ödənmə mənbələri və təminatı;

kreditin vaxtlı-vaxtmda ödənilməməsinə görə sanksiyalar;

kreditin vaxtmdan əvvəl cərimə edilməsi halları və qaydası;

bankm məhkəməyə müraciəti qaydası.

Borc öhdəliyi kredit müqaviləsi ilə uzlaşdırıla bilər.

Forma etibarilə bir qədər fərqli olan kredit müqaviləsinin istifadə təcrübəsi

Almaniyada qəbul olunmuşdur və Almaniyada bir sistemin bankları (özəl, əmanət

və.s) üçün ümumi kredit şərtləri müəyyən olun- muşdur. Onlar qanunlar ilə yanaşı

kredit əməliyyatlarmm hüquqi əsası- nı təşkil edir. Ümumi kredit şərtlərinin müəyyən

olunması - banklarm riskdən müdafiə tədbirlərindən biridir.

Kredit Ģərtlərinin qısa məzmunununda aşağıdakı Ģərtlər qeyd olu-

nur:

kreditin başqa şəxsə satılması hüququnun istisna olunması;

fəaliyyət rejimini təsvir etməklə müştəri üçün açılan kredit hesabmın növünün

işarə olunması (kreditin verilməsi və ödənilməsi ilə bağlı əməliyyatlarm həyata

keçirilməsi qaydası);

müştərinin yalnız müəyyən olunmuş limit çərçivəsində kredit almasma icazə verən

və qeydə alman qaydalar;

müqavilənin qüvvədən düşməsinə kimi bankm və müştərinin hüquqları;

pul və kapital bazarında bazar qiymətlərinin dəyişilməsi zama- m bankın ilkin faiz

dərəcələrinin səviyyəsini biritərəfli qaydada dəyişmə- si hüququ; müştəri bu

dəyişikliklər haqqında xəbərdar edilməlidir;

kreditin ödənilmə müddətinin uzadılması zamanı bankm müəyyən miqdarda

bəndlərə dair əsas faiz dərəcəsini artırmaq hüququ;

bankm müştəridən kreditin qaytarılmaması ilə vurulan zərərm ödənilməsini tələb

etmək hüququ;

müştərinin vəzifəsi: maliyyə-təsərüüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqmda hesabat

məlumatlarmı mütəmadi olaraq dərc etmək, qeydiyyat və hesabatm dəqiqliyini

KitabYurdu.az 132

18

təmin etmək, nəzarətin həyata keçirilmə- si üçün banka zəruri informasiyam təqdim

etmək;

əgər kredit müqaviləsinin qüvvədə olduğu dövr ərzində sövdə- ləşmənin kredit

riskinin artımı baş verərsə, o zaman müştərinin kreditlə- ri qaytarmaq ilə bağlı yeni

zəmanətləri təqdim etmək vəzifəsi meydana çıxır;

hər iki tərəflərin müqaviləyə dəyişikliyi yazılı şəkildə daxil et- mək vəzifəsi.

Ümumi kredit şərtləri bank müştərilərinə təqdim olunur. Kredit müqavilələrində bu

şərtlər təkrarlanmasalar da, borc alan şəxs ilə razı- lığı təsdiq edən bənd qeydə alımr.

Onlarm tam mətni kredit müqaviləsi blankmm əks tərəfində yazılır. Almaniyada

kredit müqavilələri rəsmi şəklə salmmışdır. Onlar cədvəllərin maketi şəklində

tipoqrafıya formala- rı ilə təqdim olunur və bir sıra bəndlər müxtəsər şəkildə

doldurulur (ixtisara salmmış adlar əlavədə qeyd olunur).

Kved.it müqaviləsinitı nümumvi (təsdiqlənmiĢ) formasında növbəti göstəricilər

əksini tapır:

1)tərəflərin tam adları, ünvanları (fiziki şəxslər üçün - doğum tari-

xi);

2)alınan və alınmalı olan kreditlər haqqında məlumatlar:

A)alınan kreditin cari nömrəsi;

B)alınan kreditin növü (kontokorrent, qeydiyyatlı, aval, qısamüddətli - cari, istehlak

krediti);

c)mövcud kredit borclarmm məbləği;

d)cari hesabda vəsaitlərin qalığı;

e)alınan kreditlərin ödənilmə müddəti;

f)yeni kreditin məbləği;

g)kreditləşmənin ümumi sərhədləri;

3)yeni kreditin məqsədi;

4)yeni kreditin şərtləri:

a)bu məqamda faiz dərəcəsi;

b)banka komisyon mükafatm məbləği;

c)effektiv illik faiz;

d)sonuncu ödəniş müddəti;

e)əsas borcun və faizlərin ödənilməsinin konkret müddətləri. Daha sonra ümumi

kredit şərtlərinin 5 bəndinə müvafiq olaraq il-

kin faiz dərəcəsinin dəyişilməsi imkanı haqqmda qeydlər aparılır;

5)kreditə görə hesablanan və cərimə şəklində tutulan faizlərin məb- ləğinin

hesablanması qaydası (hansı məbləğdən və hansı tarixdən);

6)kreditin qaytarılmasına dair zəmanət (ətraflı xarakteristika və cari nömrənin

mənimsənilməsi ilə);

a)daşmmaz əmlakm girovu;

b)ipoteka;

c)havadarhq;

7)digər şərtlər:

KitabYurdu.az 133

19

a)ümumi kredit şərtləri ilə razılıq;

b)mənfı bəyannamə (girov kimi qoyulan daşmmaz əmlaka dair ipotekanı tərtib

etməmək və satmamaq; üçüncü şəxslərə zəmanətlərin verilməməsi; üçüncü şəxslərdən

kreditlərin almmaması);

c)müstəsnahq bəyannaməsi (yalnız bu bankda hesaba malik olmaq);

d)müqavilənin pozulması halları;

8)müştəridən banka kimi müvəkillərin möhürlər ilə təsdiq olunmuş imzaları.

Bank ilə müəssisə arasmda kredit müqaviləsinin bağlanması prosesində dayanmaq

gərəkdir. Almaniyada bu proses növbəti mərhələlərdən ibarət olur:

müştəri ilə bağlanan kredit müqaviləsinin məzmununun forma- laşması;

bankla birgə kredit müqaviləsinin nəzərdən keçirilməsi və nəti- cənin tərtib

olunması;

qarşılıqlı razılaşma ilə bağlı kredit müqaviləsinin təshihi;

hər iki tərəfm iştirakı ilə imzalanmah olan kredit müqaviləsinin bağlanması.

Kredit müqaviləsinin bağlanması prosesi növbəti sxemdə təqdim olunmuşdur. (Sxem

8.1)

Bu sxemə əsasən müştəri tələbata istinad edərək müqavilənin ilkin layihəsini tərtib

edir. Bu zaman müştəri onu maraqlandıran məsələlər ilə bağlı məsləhət almaq üçün və

kreditin müəyyən məqsədlər naminə almması ilə bağlı bankm ilkin fıkrini öyrənmək

üçün banka müraciət edə bilər.

Banka təqdim olunmuş kredit müqaviləsinin layihəsini bank əməkdaşı hüquqi və

iqtisadi baxımdan nəzərdən keçirir. Bu məqsədlə iqtisadi konyukturanı nəzərə almaqla

borc alan şəxsin maliyyə durumunu, onun inkişaf perspektivlərini öyrənirlər;

kreditin ödənilməsi mənbə- lərini və məqsədini, onun qeydiyyat və hesabatlarmm

hansı vəzityyətdə olmasım aydmlaşdırırlar.

Əgər müəssisə yenidən təşkil olunmuşdursa və ya ilk dəfə olaraq banka kredit üçün

müraciət etmişdirsə, o zaman ilk növbədə nəzərdən keçirilən məsələlərin dairəsi

bankm daimi müştərisi ilə müqayisədə daha genişdir.

Burada söhbət nəinki müəssisənin fəaliyyətinin qiymətləndirilmə- sindən, eləcə də

müəssisə rəhbərlərinin işgüzar və mənəvi keyfıyyətlərindən gedir.

Bank borc alan şəxsin fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini təhlil et- məklə yanaşı

imkanlarım: dəyişən ehtiyatlarm həcmini və strukturunu, passiv əməliyyatlarm inkişaf

perspektivlərini, pul bazarmda faiz dərəcə- lərinin səviyyəsini, gəlir məbləğini və.s.

nəzərdən keçirir.

Bank nəzərdən keçirdiyi imkanlarm nəticələrinə əsasən kreditləşmə imkanı haqqmda

qərar qəbul edir və müştərinin təklifi ilə uzlaşmayan kredit sövdələşməsinin şərtlərini

dəqiqləşdirir. Yalnız bu zaman onlarm müştərək müzakirəsi baş verir və qarşılıqlı

şəkildə məqbul qərar işlənib hazırlanır.

Kredit sövdələşməsinin hər iki tərəfmin hüquqşünasları ilə razılaşdırılmış kredit

müqaviləsinin yekun variantmı tərəflərin rəhbərləri imzalayır və yalmz bundan sonra

o icraat sənədi kimi qüvvəyə minir.

KitabYurdu.az 134

20

KitabYurdu.az 135

1

MÖVZU 6 HÜQUQİ VƏ FİZİKİ ŞƏXSLƏRİN KREDİT ÖDƏMƏ

QABİLİYYƏTİ

PLAN

1.MÜŞTƏRİNİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİ VƏ ONUN MEYARLARI

2.MÜŞTƏRİNİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNƏ DAİR MALİYYƏ ƏMSALLARI

3. MALİYYƏ AXINININ TƏHLİLİ KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ ÜSULU KİMİ

4. MÜŞTƏRİNİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ ÜSULU KİMİ İŞGÜZAR RİSKİN TƏHLİLİ

5. MÜŞTƏRİNİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN SƏVİYYƏSİNİN

TƏYİN OLUNMASI

6. KİÇİK MÜƏSSİSƏLƏRİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

6.FİZİKİ ŞƏXSLƏRİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN


1.MÜŞTƏRİNİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİ VƏ ONUN MEYARLARI

Kommersiya banklarmm müştərilərinin kredit ödəmə qabiliyyəti - borc alan şəxsin

borc öhdəliyi ilə bağlı (əsas borc və faizlər) ödəməni vaxtmda və bütövlükdə

yerinə yetirmək qabiliyyətidir.

Kreditləşmə prosesi təyin olunmuş müddətdə kreditlərin ödənil- məməsi kimi riskli

faktorlarla sıx bağlıdır. Kredit ödəmə qabiliyyətinin məqsəd və vəzifəsi borcalanm

təyin olunmuş vaxtda və tam şəkildə kredit uzrə borclarmı ödəmək qabiliyyətini

müəyyən etməkdir. Bütün bunlar bankı həm təyin olunmuş müddətdə müştərinin

ödəmə qabiliyyətini qiymətləndirməyə, həm də onun maliyyə sabitliyini müəyyən

etməyə sövq edir. Borclu şəxsin maliyyə sabitliyinin obyektiv qiymətləndirilməsi

və kredit əməliyyatları üzrə mümkün təhlükələri nəzərə almaq banka kredit

ehtiyatlarım idarə etmək və gəlir əldə etmək imkanmı verir. Bazar münasibətlərinin

inkişafı nəticəsində müəssələrin ödəniş qabiliyyətinə və maliyyə sabitliyinə yeni

nöqteyi-nəzərdən baxmaq imkam əldə olunub, və bunun müqabilində mühasibat

balansma yeni formalar daxil edilib.

Borc alan şəxsin kredit ödəmə qabiliyyəti onun tədiyyə qabiliyyə- tindən fərqli

olaraq ötən dövr ərzində və ya hər hansı bir tarixdə ödə- nilməyən məbləği qeydə

almasa da, yaxm gələcəkdə borcun ödənilməsi qabiliyyətini proqnozlaşdırır.

Keçmişdə tədiyyə qabiliyyətsizliyi dərəcəsi rəsmiləşdirilmiş göstəricilərdən biri

olub, onlara müştərinin kredit ödə- mə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi zamanı

istinad edirdilər. Əgər borc alan şəxs vaxtı keçmiş borca malikdirsə, onun balansı

pula çevrilə bilər- sə və onun xüsusi kapitalmm məbləği borcu ödəməyə kifayət

edərsə, o zaman keçmişdə bu müştərinin banka borcunu ödəməsini bir dəfə yu-

batması onun kredit ödəmə qabiliyyətinə malik olmaması haqqmda qə- naətə

gəlmək üçün əsas deyildir. Kredit ödəmə qabiliyyətinə malik müştərilər banka,

KitabYurdu.az 136

2

tədarükçülərə, büdcəyə uzun müddətə ödənişi həyata keçirməmək kimi hallara yol

vermirlər.

Müştərinin kredit ödəmə qabiliyyətinin səviyyəsi konkret kreditin konkret borc

alan şəxsə təqdimatı ilə əlaqədar olaraq bankın fərdi (özəl) risk dərəcəsi haqqmda

şəhadətlik edir.

Müştərinin kredit ödəmə qabiliyyətinin meyarları. Dünya və Milli bank təcrübəsi

müştərinin kredit ödəmə qabiliyyətinin meyarlarmı ayırd etməyə icazə vermişdir:

♦♦♦ müştərinirı xarakterini;

♦♦♦ vəsaitləri iqtibas etmək, əldə etmək qabiliyyətini;

borcun bağlanması üçün cari fəaliyyətin gedişatında vəsaitləri qazanmaq

qabiliyyətini (maliyyə imkanları);

♦♦♦ müştərinin kapitalı;

♦> kreditin təminatı;

♦> kredit əməliyyatının həyata keçirilmə şəraiti;

♦♦♦ nəzarət (borc alan şəxsin fəaliyyətinin qanunverici əsası, kreditin

xarakterinin bankın və nəzarət orqanlarının standartlarına müvafiqliyi).

Müştərinin xarakteri dedikdə, onun hüquqi şəxs kimi nüfuzu və menecerlərin

nüfuzu, müştərinin borcun ödənilməsınə görə məsuliyyət dərəcəsi, onun kreditin

məqsədi haqqında dəqiq təsəvvürləri, bu məqsədin bankm kredit siyasətinə

uyğunluğu başa düşülür. Müştərinin hüquqi şəxs kimi nüfuzu, onun bu sahədə

fəaliyyətinin uzunmüddətliliyi, iqtisadi göstəricilərin orta sahə göstəricilərinə

uyğunluğu, kredit tarixi, onun tərəfdaşlarmm (tədarükçülərin, alıcılarm,

kreditorlarm) işgüzar aləmdəki nüfuzu kimi amillərin təsiri altında təşəkkül tapır.

Menecerlərin nüfuzu onlarm peşəkarlığma (təhsilinə, iş təcrübəsinə), mənəvi

keyfıyyətlərinə, maliyyə və ailə vəziyyətinə, rəhbərlik etdikləri strukturlarm bank

ilə qarşılıqlı münasibətlərinə müvafiq olaraq qiymətləndirilir. Hətta müştəri

tərəfmdən tələb olunan kreditin məqsədinin dəqiq şəkildə dərk olunması zamam

onun təqdimatı təsdiq olunmuş kredit siyasəti ilə ziddiyyət təşkil etdiyi halda,

məsələn kredit portfelinin ayrı-ayrı seqmentlərinin təsdiq olunmuş limitlərini

pozuduğu halda riskli şəkil alır.

Vəsaitləri iqtibas etmək qabiliyyəti müştərilərdə kreditə aid sifariş vermək

hüququnun varlığı, kredit müqaviləsini imzalamaq və ya danışıqlar aparmaq, yəni

təşkilatm nümayəndəsində müəyyən səlahiyyətlərin varlığı, borc alan şəxsin -

fıziki şəxsin həddi-buluğa çatması və ya onun əmək qabiliyyətli olmasmm digər

əlamətlərinin varlığı deməkdir. Müqavilənin səlahiyyətsiz və ya əmək qabiliyyəti

olmayan şəxs tərəfindən imzalanması bank üçün itkilərin böyük ehtimalı deməkdir.

Müştərinin kredit ödəmə qabiliyyətinin əsas meyarlarmdan biri də onun borcların

bağlanması üçün cari fəaliyyətin gedişatmda borcun ödənməsi üçün vəsaitləri

qazanmaq qabiliyyətidir (maliyyə imkanları). Kredit ödəmə qabiliyyətini

daşınmaz əmlaka kapital qoyuluşu dərəcəsi ilə əlaqələndirən və iqtisadi

ədəbiyyatda şərh olunan digər mövqe də yaxşı məlumdur. Bu inflyasiya şəraitində

vəsaitlərin qiymətdən düşməsi riskindən müdafiə forması oisa da, borc alan şəxsin

kredit ödəmə qabiliyyətinin əsas əlamətidir. İş burasmdadır ki, daşınmaz əmlakm

pul vəsaitlərinə keçidi üçün vaxt tələb olunur. Vəsaitlərin daşmmaz əmlaka

KitabYurdu.az 137

3

qoyuluşu aktivlərin qiymətdən düşməsi riski ilə əlaqədardır. Buna görə də, bu

vəziyyətdə diqqəti balansm pula çevrilməsinə, borc alan şəxsin fəaliyyətinin

effektivliyinə (gəlirliliyinə), onun pul axmlarma doğru yönəltmək daha

məqsədəuyğundur.

Müştdrinin kapitalı - müştərinin kredit ödəmə qabiliyyətinin əhəmiyyətli

meyarlarmdan biridir. Bu zaman onun qiymətləndirilməsinin iki aspekti xüsusilə

vacibdir: I aspekt kapitalın minimal səviyyəsinə qarşı irəli sürülən tələblərin və

maliyyə istiqamət- ləndirici əmsallalları əsasmda təhlil olunan kapitalın kafiliyidir,

II aspekt isə, xüsusi kapitalm kredit əməliyyatma yatırım dərəcəsidir ki, bu da

riskin bank ilə borc alan şəxsin arasmda paylanması ilə müşayət olunur. Xüsusi

kapital qoyuluşu nə qədər çoxdursa, o zaman borc alan şəxsin kredit riskinin

amillərinin hərtərəfli şəkildə izlənməsində marağı da bir o qədər yüksəkdir.

Kreditin təminatı altmda borc alan şəxsin aktivlərinin dəyəri və kredit

müqaviləsində nəzərdə tutulmuş borcun ödənməsinin inkinci konkret mənbəyi

(girov, zəmanət, havadarlıq, sığorta) başa düşülür. Əgər aktivlərin və borc

öhdəliklərinin dəyərləri arasmdakı qarşılıqlı nisbət borc alan şəxsin müflis elan

olunması zamanı bankda kreditlərin ödənməsi üçün əhəmiyyətə malik olursa, o

zaman konkret ikinci mənbəyin keyfıyyəti borc alan şəxs tərəfmdən öhədəliklərin

maliyyə çətinlikləri zamanı da yerinə yetirilməsinə zəmanət verir. Girovun

keyfıyyəti, zaminin, havadarm və sığortaçmm etibarlığı bank müştərisində pul

axmının kifayət etməməsi zamanı xüsusilə vacib olur. Çünki, problemlər onun

balansmm pula çevrilməsi və ya kapitalm kafı- liyi ilə əlaqədar olur.

Kredit dmdliyyatının yer'ınd yetirilmə şəraitim ölkədə, regionda və sahədə hökm

sürən cari və proqnozlu iqtisadi vəziyyət, siyasi amillər şamil olunur. Bu şərtlər

bankm xarici riskinin dərəcəsini müəyyən edir və pul axınınm, balansm pula

çevrilmə qabiliyyətinin, kapitalm kafiliyinin, borc alan şəxsin menecment

səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün bank standartları haqqmda məsələlərin həlli

zamanı nəzərə alımr.

Sonuncu meyar - nəzarət (borc alan şəxsin fəaiiyyətinin qanunverici əsası,

kreditin xarakterinin bankm və nəzarət orqanlarmm standartlarma müvafıqliyi)

olub, bank sahibini növbəti suallara cavab tapmağa yönəldir:

borc alan şəxsin fəaliyyəti və kredit təqdim edilən fəaliyyətin həyata keçirilməsi

üçün qanunverici və normativ əsaslar mövcuddurmu?

qanunvericiliyin gözlənilən dəyişilikləri borc alan şəxsin fəa- liyyətinin

nəticələrinə necə təsir göstərir (məsələn, vergi)?

kredit sifarişində əksini tapan kredit və borc alan şəxs haqqmda məlumatlar

kredit siyasəti haqqmda sənəddə əksini tapan bank standartlarma, eləcə də

kreditlərin keyfiyyətinə nəzarət edən bank nəzarəti orqanlarmm standartlarma necə

cavab verir?

Bank müştərisinin kredit ödəmə qabiliyyətinin nəzərdən keçirilən meyarları onun

qiymətləndmlməsi üsullarının məzmununu müəyyən edir. Bu cür üsullara

aşağıdakılar aid olur:

işgüzar riskin qiymətləndirilməsi;

menecmentin qiymətləndirilməsi;

KitabYurdu.az 138

4

♦♦♦ maliyyə əmsalları sistemi əsasında müştərinin maliyyə sabitliyinin

qiymətləndirilməsi;

pul axınının təhlili;

müştəri haqqında informasiyanın toplanması;

iş yerində müştərinin işinə nəzarət.

Qiymətləndirmə üsulları ilə meyarlarmm vəhdətinə baxmayaraq hüquqi və fıziki

şəxslərin, iri, orta və kiçik müştərilərin kredit ödəmə qabiliyyətinin təhlilinin

səciyyəvi xüsusiyyətləri mövcuddur. Bu səciyyə- vi xüsusiyyət tətbiq olunan

qiymətləndirmə üsullarınm kombinasiyasm- dan, eləcə də onların məzmunundan

ibarətdir.

İRİ VƏ ORTA MÜƏSSİSƏLƏRİNKREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİ

İri və orta müəssisələrin kredit ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndi- rilməsi balansm

faktiki məlumatlarma, gəlir və itkilər haqqmda hesaba- ta, kredit sifarişinə,

müştərinin və onun menecerlərinin tarixçəsi haqqmda itnformasiyaya əsaslanır.

Kredit ödəmə qabiliyyətinin qiymətlən- dirilməsi metodları kimi pul axınmın,

işgüzar riskin və menecmentin təhlili, maliyyə əmsallarmm sistemi istifadə olunur.

2.MÜŞTƏRİNİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNƏ DAİR MALİYYƏ ƏMSALLARI

Borc alan şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün dünya və

ölkə bank təcrübəsində müxtəlif maliyyə əmsalları istifa- də olunur. Onlarm seçimi

bank müştərilərinin xüsusiyyətləri, maliyyə çətinliklərinin müvafıq səbəbləri,

bankm kredit siyasəti ilə müəyyən olunur. İstifadə olunan bütün əmsallan beş

qrupa bölmək mümkündür:

- likvidlik əmsalları;

- effektivlik və ya dövriyyə əmsalları;

- maliyyə leverec əmsalları;

- gəlirlilik əmsalları;

- borca xidmət əmsalları.

Sadalanan qruplardan hər birinə daxil olan kredit ödəmə qabi- liyyətinin

göstəriciləri böyük müxtəlifliyi ilə fərqlənə bilər. Növbəti sistemi misal kimi

göstərmək olar (cədvəl 8.1).

* Müxtəlif dövrlərdə Dünya bankınm mütəxəssisləri tərəfindən tövsiyyə

olunmuşdur.

Cari likvidlik əmsalı (Əcl) borc alan şəxsin prinsip etibarilə borc öhdəliyini

ödəmək itqtidarmda olub-olmadığmı göstərir:

Əcl = Cari aktivlər / Cari passivlər

(8.1)

KitabYurdu.az 139

5

Cari likvidlik əmsalı cari əmsallarm, yəni müştərinin müxtəlif formada malik

olduğu vəsaitlərin (pul vəsaitləri, yaxm müddətdə ödənil- məsi məcburi olan netto1

debitor borcu, maddi-əmtəə dəyərlərinin və digər aktivlərin ehtiyatlarmm dəyəri)

cari passivlər, yəni yaxın müddət- də ödənilməsi vacib olan ödənişləri ödəmək

öhdəlikiyi (kreditlər, tə- darükçülərə, veksellər üzrə, büdcəyə, fəhlə və qulluqçulara

borc) ilə müqayisəsini nəzərdə tutur. Əgər borc öhdəliyi müştərinin vəsaitlərin- dən

artıq olarsa, o zaman müştəri krediti ödəmə qabiliyyətinə malik olmur. Əmsalm

təsvir olunan normativ səviyyəsi məhz buradan götürülür. Əmsalın kəmiyyəti bir

qayda olaraq vahiddən az olmamalıdır. Kapitalı daha tez dövr edən bank

müştəriləri üçün istisnalara yol verilir.

Sürətli (operativ) likvidlik əmsalı (Əsl) bir qədər fərqli məna çala- rma malikdir. O

növbəti şəkildə hesablanır:

Əsl = likvid aktivləri / Cari passivlər

(8.2)

Likvid aktivləri cari passivlərin borcun ödənilməsi üçün hazır nağd vəsaitə

nisbətən sürətlə çevrilən hissəsidir. Dünya bank təcrübəsində likvid aktivlərinə

pul vəsaitləri və debitor borc, ölkə təcrübəsində isə - ehtiyatlarm daha sürətlə

reallaşan hissəsi şamil olunur.

Sürətli likvidlik əmsalmm köməyi ilə borc alan şəxsin bankın borcunu vaxtmda

ödəmək üçün pul şəklində olan vəsaitləri dövriyyədən sürətlə azad etmək

qabiliyyətini proqnozlaşdırmaq mümkündür.

Effektivlik (dövriyyə) əmsalları likvidlik göstəriciləri olan əmsalla- rm birinci

qrupunu tamamlayır və nəticəni daha əsaslı şəklə salmağa icazə verir. Məsələn,

əgər ehtiyatlarm dəyəri və debitor borcunun döv- riyyəsi eyni zamanda

yubadılarsa, bu göstəricilərin artması zamanı lik-

Ümidsiz borclann ödnnilmosino dair ehtiyatlann kəsirinə görə debitor borc.

vidlik göstəriciləri də artırsa, o zaman borc alan şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin

dərəcəsini artırmaq olmaz. Effektivlik əmsallarmm quru- puna növbəti göstəricilər

aid olur.

Ehtiyatların dövriyyəsi:

dövriyyənin mäddəti (günlərdə) =Dövr ərzində ehtiyatlann orta qalıqları /

Reallaşmadan1 əldə olunan birgünlük mədaxil;

(8.3)

müəyyən vaxt ərzində dövriyyənin sayı=vaxt ərzində reallaşma- dan əldə

olunan mədaxil / vaxt ərzində ehtiyatların orta qalığı (8.4)

Debitor bovcunun dövriyyəsi(günlərdə) =

Dövr ərzində borcun orta qalıqlan / Reallaşmadan əldə olunan birgünlük

mədaxil.

KitabYurdu.az 140

6

(8.5)

Əsas kapitalın (qeydə alınan aktivlərin) dövriyyəsi= Reallaşmadan əldə olunan

mədaxil / Dövr ərzində əsas fondların

orta qalıq dəyəri (8.6)

Aktivlərin dövriyyəsi=

Reallaşmadan əldə olunan mədaxil /Dövr ərzində aktivlərin orta

məbləği (8.7)

Effektivlik əmsalları dinamik şəkildə təhlil olunur, eləcə də rəqabət aparan

müəssisələrin əmsalları və orta sahə göstəriciləri ilə müqayisə olunur.

Maliyyə leverec əmsalı borc alan şəxsin xüsusi kapital ilə təminatı dərəcəsini

xarakterizə edir.

cədvəldən göründüyü kimi bu əmsallarm hesablanması variant- ları müxtəlif olsa

da, onlarm iqtisadi mənası eynidir: xüsusi kapitalm məbləğinin və müştərinin cəlb

olunan vəsaitlərdən asılılıq dərəcəsinin qiymətləndirilməsi. Likvidlik

əmsallarmdan fərqli olaraq maliyyə leverec əmsalmm hesablanması zamanı bank

müştərisinin müddətindən asılı olmayaraq bütün borc öhdəliklərləri nəzərə almır.

Cəlb olunan vəsaitlə- rin (qısamüddətli və uzunmüddətli) payı nə qədər

yüksəkdirsə və xüsusi kapitalm payı azdırsa, o zaman müştərinin kredit ödəmə

qabiliyyətinin dərəcəsi də bir o qədər aşağı olur. Lakin yekun nəticəyə yalnız

gəlirlilik əmsallarmm dinamikasım nəzərə almaqla gəlirlər.

Gəlir dmsallan kapitalm cəlb olunan hissəsini də daxil etməklə bütün kapitalın

istifadəsinin effektivliyini xarakterizə edir. Bu əmsalla- rm müxtəlif növləri

aşağıdakılardır:

Gəlir norması əmsalları aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

Faizlərin və vergilərin ödənilməsinə qədər ümumi gəlir / Reallaşma- dan əldə

olunan mədaxil1:

Xalis əməliyyat gəliri (faizlərin ödənilməsindən sonrakı, lakin vergilərin

ödənilməsindən əvvəlki gəlir) / Reallaşmadan əldə olunan

mədaxil; (8.9

Faizlərin və vergilərin ödənilməsindən sonrakı xalis gəlir / Reallaş- madan əldə

olunan mədaxil; (8.10)

Rentabellik əmsalları aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

Faizldvin və vergilərin ödənilməsinə qədər gəlir / Aktivlər vəya

xüsusi kapital; (8.

Faizlərin ödənilməsindən sonrakı və vergilərin ödənilməsinə qədərki gəlir

/Aktivlər və ya xiisusi kapital; (8.12)

KitabYurdu.az 141

7

Xalis gəlir (gdlirlərin və vergilərin ödənilməsindən sonrakı

gəlir /Aktivlər

və ya xüsusi kapital (8.13)

Gəlirlilik əmsallarmm üç növlərinin müqayisəsi faizlərin və vergilə- rin

müəssisənin gəlirliliyinə təsirini göstərir.

Səhmə görə gəlir norması əmsalı aşağıdakı kimi müəyyənləşir:

səhmə görə gəlir=

Sadə səhmlər iizrə dividentlər / Sadə səhmlərin orta

kəmiyyəti divident gəliri (%) =

(Bir səhmə görə illik divident x 100) / Bir səhmin orta

bazar qiyməti (8.15)

Əgər reallaşmadan əldə olunan mədaxil ilə bağlı gəlirin payı artırsa və aktivlərin

və ya kapitalm gəlirliliyi artırsa, o zaman hətta maliyyə leverec əmsalmm

pisləşməsi zamanı da müştərinin nüfuzunun azaltmama- sı mümkündür.

Borca xidmət əmsalları (bazar əmsalları) gəlirin hansı hissəsinin faiz ödənişləri

və qeydə alınan ödənişlər tərəfmdən bağlandığmı göstərir. Onlarm ümumi məbləği

növbəti şəkildə hesablanır.

Faizin ödənilmə əmsalı=Döxv ərzində əldə

olunan gəlir /

Dövr ərzində faiz ödənisləri. (8.16)

Qəti müəyyən edilmiş ödənişlərin ödənmə əmsalı =Dövr ərzində əldə olunan

gəlir / (Faizlər + Lizinq ödənişləri + Imtiyazlı səhmlər üzrə dividentlər +

Qeydə alınan digər ödənişlər) (8.17)

Əgər, məsələn faizli ödənişlər və lizinq ödənişləri mayadəyərli ödəmələrə aid

olursa, dividentər və qeydə alınan digər ödənişlər gəlirdən ödənilirsə, bank gəliri

isə Milli qeydiyyat sistemi zamanı maliyyə fəa- liyyətinin nəticəsi olursa, o zaman

qeydə alınan ödənişlərin ödəniş əmsa- lınm sürəti növbəti şəkildə hesablanacaqdır:

Balans gəliri + Faiz ödənişləri + Lizinq ödənişləri Borca xidmət əmsalları gəlirin hansı hissəsinin faizli ödənişlərin və ya qeydə

alman bütün ödənişlərin ödənilməsi üçün istifadə olunduğunu göstərir. Bu əmsallar

inflyasiyanm yüksək templəri zamanı ödənilən fa- izlərin məbləğinin müştərinin

əsas borcuna yaxmlaşması və ya hətta onu üstələməsi nəticəsində xüsusi əhəmiyyət

kəsb edir. Gəlirin böyük hissəsi ödənilən faizlərin və qəti müəyyən olunan digər

ödənişlərin ödənilməsi- nə yönəlirsə, borc öhdəliyinin ödənilməsi və risklərin

bağlanması üçün az bir hissə vəsait qalır, yəni bu zaman müştərilərin kredit ödəmə

qabi- liyyəti də daha zəif olur.

Sadalanan maliyyə əmsallarmı faktiki hesabat məlumatları və ya planlaşdırılan

dövrdə proqnozlaşdırılan kəmiyyətlərin əsasında hesab- laşmaq mümkündür. Sabit

iqtisadiyyat və ya borc alan şəxsin nisbətən sabit vəziyyəti zamanı borc alan şəxsin

KitabYurdu.az 142

8

kredit ödəmə qabiliyyətinin ödə- nilməsi ötən dövr ərzində faktiki xüsusiyyətlərə

istinad edə bilər. Xarici ölkələrin təcrübəsində faktiki göstəricilər minimum üç il

üçün götürülür. Bu halda il (rüb, altı ay, ay) ərzində ehtiyatlarm orta qalığı, debitor

və kreditor borcunun qalığı, kassada və bank hesablarmda vəsaitlərin qa- lığı,

səhmdar kapitalmm (nizamnamə fondunun), xüsusi kapitalın məb- ləğləri kredit

ödəmə qabiliyyəti əmsallarmm hesablanmasmm əsasmı təşkil edir.

Qeyri-sabit iqtisadiyyat (məsələn, istehsalatm tənəzzülü), inflyasiyanm yüksək

templəri şəraitində ötən dövrlər ərzindəki göstəricilər gələ- cəkdə bank kreditlərinı

da daxil etməklə müştərinin öz borc öhdəliyini ödəmə qabiliyyətinin

qiymətləndirilməsinin yeganə əsası, bazası ola bil- məz. Bu halda sadalanan

əmsallarm hesablanması üçün ya proqnoz mə- lumatlarmı istifadə etmək lazımdır,

ya da müəssisənin kredit ödəmə qa- biliyyətinin qiymətləndirilməsi ilə bağlı

nəzərdən keçirilən üsul (məsələn, kreditin verilməsi və menecmentin

qiymətləndirilməsi zamanı) işgüzar riskin təhlili ilə digərlərinə əlavə olunur.

Kreditlərin nisbətən uzun müddətə (bir il əvə daha çox) verilməsi zamanı da ötən

dövrlər ərzində təqdim olunan hesabatdan savayı, müştəridən proqnozlu balansm,

eləcə də kreditin verilməsi dövrünə müvafıq olan gələn dövrün gəlir və

məsrəflərinə dair proqnozun almma- sı zəruridir. Proqnoz adətən reallaşmadan ədə

olunan gəlirin artım (azalma) tempinin planlaşdırılması ilə müəyyənləşir və

müştəri tərəfin- dən ətraflı şəkildə əsaslandırılır.

Kredit ödəmə qabiliyyətinin təsvir olunan maliyyə əmsalları hesabat

təqvimlərində balans üzrə orta qalıq əsasmda hesablanır. 1 təqvimə dair göstəricilər

işin real vəziyyətini hər zaman əks etdirmir və hesabatda nisbətən asanlıqla təhrif

olunur. Buna görə də, dünya təcrübəsində nəticələrin hesablanması əsasmda

müəyyənləşən əmsallarm daha bir sistemi istifadə olunur. Bu hesab dövr

ərzində dövriyyələrin hesabat göstə- ricilərindən ibarət olur. Reallaşmadan əldə

olunan gəlir ilkin dövriyyə göstəricisi olur. Ayrı-ayrı elementlərin (maddi və əmək

məsrəfləri, faizlə- ri, vergiləri, amortizasiyaları və.s) ondan istisna olunması yolu

ilə aralıq göstəriciləri və yekun nəticədə dövr ərzində təmiz gəliri əldə etmək

olar.

Nəticələrin hesablanması ilə məlumatlara əsasən kommersiya bankınm

müştərisinin kredit ödəmə qabiliyyətini əks etdirən əmsalları hesablayırlar.

Fransa kommersiya banklarmm təcrübəsində bunları nəzərdən keçirək:

Əı =Ümumi istismar gəliri (ÜİG) / Əlavə olunmuş dəyər (ƏOD) (8.18)

Nəticələrin hesablanması sxemindən göründüyü kimi (cədvəl 8.2) ÜİG ƏOD-dən

əsas etibarilə əmək məsrəfləri məbləği qədər azdır. Əla- və olunmuş dəyər yenidən

yaradılmış dəyər olduğu üçün Əı əmsalı yeni- dən yaradılmıq dəyərin hansı

hissəsinin əməyin ödənişinə «satıldığını» gö- stərir. Əgər Əı məsələn 0,7

bərabərdirsə, o zaman bu yenidən yaradılmış dəyərin 30% «yeyilməsi» deməkdir.

KitabYurdu.az 143

9

Ə2 = Maliyyə məsrəfləri (MM) Əlavə olunmuş dəyər (ƏOD) (8.19)

Ə2 əmsalının köməyi ilə digər istiqamət üzrə - yəni maliyyə ödəniş- lərinə, yəni

faizlərə, vergilərə, cərimələrə, pensiyalara əlavə olunmuş «dəyərin» məbləğini

qiymətləndirirlər.

Ə3 = Dövr ərzində kapital məsrəflər / əlavə olunmuş dəyər (ƏOD)

(8.20)

Ə3 əmsalı müəssisənin yeni yaradılmış dəyərin hansı hissəsini texniki təchizata

yönəltdiyini, müəssisənin inkişafmm qayğısma necə qal- dığmı göstərir.

Ə4 = Uzunmüddətli borc öhdəlikləri: Özünümaliyyələşdirmə üçünqalan gəlir

(8.21)

Əi əmsalı müştərinin uzunmüddətli borc öhdəliklərinm ödənilməsi ilə bağlı real

müddəti təyin etməyə icazə verir.

Ə5 = Nağd vəsaitin xalis saldosu / Reallaşmadan əldə olunan gəlir

(8.22) Nağd vəsaitlərin xalis saldosu balansm aktiv və passivlərindəki nağd vəsaitlər

arasmdakı fərqdir. Aktivlərdə nağd pullar - kassada və bankm hesablarmdakı pul

qalığıdır. Passivlərdə nağd pullar - cari istehsalat fəaliyyətinə dair qısamüddətli

kreditlərdır. Buna görə də, nağd və- saitlərin xalis saldosu kassada və ya hesabda

oturan müştərinin xüsusi vəsaitlərinin məbləğini göstərir.

Bizim təcrübəmiz üçün Əı, Ə2 və Ə5 əmsalları şübhəsiz maraq kəsb

edir.

Ümumiyyətlə, nəzərə almaq lazımdır ki, borcalamn krediti ödəmə qabiliyyəti ilə

bağlı tətbiq olunan bank metodları müxtəlifdir, lakin on- ların məcmusu, qeyd

etdiyimiz kimi, müəyyən maliyyə əmsal sistemini təşkil edir. Onu da qeyd edək ki,

bəzi iqtisadi ədəbiyyatlarda bu əmsal- lar aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir:

-Tam likvidlik əmsalı:

-Ödənişin fasilə əmsalı:

-Odənişin ümumi əmsalı:

- Sərbəstlik əmsalı:

Likvidlik və ödəniş əmsalı borclunun passivdəki öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi

üçün onun aktivlərinin pul vəsaitlərinə çevrilməsini xarakterizə edir. Bu məqsədlə

balans üzrə aktivlər daxil olma müddətlərinə görə aşağıdakılara bölünürlər:

a)qısamüddətli aktivlər:

b)uzunmüddətli aktivlər:

v) daxili aktivlər (daşınmaz əmlak):

Balans üzrə passivlər isə ödəmə müddətlərinə görə aşağıdakılara ay- rılırlar:

a)qısamüddətli ödəmələr:

uzunmüddətli ödəmələr:

v) daxili passivlər (nizamnamə fondu, xüsusi fondlar və s.)

KitabYurdu.az 144

10

Qısamüddətli aktivlər ilə qısamüddətli passivlərin müqayisəsi (cari ödəmələrlə)

tam ödəniş xarakterizə edir, yəni qısamüddətli öhdəliklər yüksək ödənişli aktivlərin

hesabma ləğv edilə bilər.

Burada:

Tb - tam ləğvetmə əmsalını,

QMQ - qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarını,

PV-pul vəsaitlərini,

Oqm - qısamüddətli öhdəlikləri ifadə edir.

Göstəricilərin normativ qiyməti: 0,21-0,25

Odənişin fasilə əmsalı müəssələrin qısa müddət ərzində borc öhdə-

liklərinin ödənilmə göstəricisidir.

Ödənişin fasilə əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır:

Burada:

Ofi -ödənişin fasilə əmsalını,

DB - isə debitor borcları ifadə edir.

Onun diapazonda ölçüsü: 0,7-0,8.

Əgər bu formulun tərkibinə müəssisələrin itki və ehtiyatları haqqmda məlumat

əlavə etsək, ödəniş əmsalmı xarakterizə edən ümumi satı- şı müəyyən etmək olar:

(8.25)

Burada:

03- ödəniş əmasalı,

EI - isə ehtiyatları və itkiləri ifadə edir.

Ödəniş əmsalı qısamüddətli öhdəliklərin ödənilməsi üçün likvidlik aktivlərini təyin

etmək imkanmı verir. Hesabat formalarmdan asılı olaraq, müəssisələrin ödəniş

qabiliyyəti bu səviyyədə təmin olunmuş hesab edilir.

Öə = 1-2,5 Uzunmüddətli aktivlərlə uzunmüddətli passivlərin müqayisəsi

müddətinə görə fərqlənən vəsait qoyuluşu və ödənişləri xa- rakterizə edir. Maliyyə

sərbəstliyi əmsalı fəaliyyətlərini həyata keçirmək üçün müəssisələrin şəxsi

vəsaitlərlə təmin olunmasmı göstərir. O, kapitalm balans valyutalarma təsiri ilə

təyin edilir və faizlərlə hesablanır:

KitabYurdu.az 145

11

(8.26)

Kreditorlar və investorlarm gözü qarşısmda sabit maliyyə vəziyyə- tini təmin edən

münasib qiymət səviyyəsi - 50-60%-dir.

Likvidlik və sərbəstlik əmsalmdan asılı olaraq, müəssisələr, bir

qayda olaraq krediti ödəmə qabiliyyətinə görə 3 hissəyə ayrılırlar.

Kredit alma qabiliyyətinə malik müəssisələr ilə banklar müxtəlif tərzdə şəxsi kredit

münasibətlərini qururlar. Yaranmış kredit münasi- bətlərinin köməyi ilə

kommersiya banklarırı birinci dərəcali kredit borcu olan müştərilərə xüsusi kredit

xidmətləri şəbəkəsi təşkil edirlər. Bu zaman konkret hesabm kreditləşdirilməsi,

bir qayda olaraq aşağı faiz tarifi ilə kreditlərin verilməsi kimi xidmətlərlə müşayət

edilir.

Ikinci dərəcəli borcalan şəxslərin hesablarmm kreditləşdirilməsi adi qaydada

təminat xarakterli normalarm mövcudluğu şəraitində (bu normalara zəmanət, girov

kimi normalar daxildir) banklar tərəfindən həyata keçirilir. Faiz tarifı təminat

növündən asılıdır.

Uçüncü dərəcəli müştərilərə kreditlərin təqdim olunması bank üçün təhlükəlidir.

Bir çox hallarda banklar bu cür müştərilərə kreditlərin ve- rilməsi prosesini

dayandırmağa çalışırlar. Kreditlərin üçüncü dərəcəli müştərilərə verilməsini

qərarlaşdıran banklarm təklif etdiyi kreditlərin məbləği, nizamnamə fondunun

vəsait məbləğindən artıq olmamalıdır. Kreditə görə faiz tarifi bu halda yüksək

səviyyədə müəyyən olunur.

Müştərilərə kredit onun maliyyə vəziyyətinin pisləşməsindən əvvəl verilmişdirsə, o

zaman bank yaranmış vəziyyətin səbəb və nəticələrini müəyyən edərək

müəssisələri iflasdan qoruyur, bu mümkün olmadıqda isə kredit verilməsi prosesini

dayandırır.

3 MALİYYƏ AXINININ TƏHLİLİ KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ ÜSULU KİMİ

Maliyyə axınının təhlili - kommersiya bankınm müştərisinin kredit ödəmə

qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi üsuludur. Onun əsasmı hesabat dövründə

müştərinin vəsaitlərinin dövriyyəsini xarakterizə edən faktiki göstəricilərin

istifadəsi təşkil edir. Bununla da pul axınınm təhlili metodu müştərinin kredit

ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi metodundan prinsipial şəkildə fərqlənir.

Bu fərqlənmə isə saldolu hesabat göstə- riciləri əsasıqda müəyyənləşən maliyyə

əmsalları sisteminin əsasmda baş verir.

Maliyyə axımnın təhlili adətən tələb olunan kreditin müddətinə uyğun olan dövr

ərzində borc alan şəxsdə pul axmlarımn müqayisəsin- dən ibarətdir. Kreditin bir il

müddətinə verilməsi zamam pul axınınm təhlilini illik baxımdan, 90 günlük

müddətə qədər isə - rüb ərzində həya- ta keçirirlər.

KitabYurdu.az 146

12

Vəsaitlərin axmı və geriyə axım arasındakı fərq ümumi pul axmı- nm məbləğini

xarakterizə edir. Vəsaitlərin axmı və geriyə axmı element- lərinin siyahısıdan

göründüyü kimi ehtiyatlarm, debitor və kreditor borcunun, digər aktivlərin və

passivlərin, əsas fondların məbləğinin dəyişdirilmosi ümumi pul axınma müxtəlif

cür təsir göstərir. Bu təsirin təyin olunması üçün dövrün əvvəllində və sonunda

ehtiyatların, debitorlarm, kreditorlarm mənbələri üzrə qalıqları müqayisə olunur.

Dövr ərzində ehtiyatlarm qalıqlannm, debitorlarm və digər aktivlərin artımı

vəsaitb- rin geriyə axını olub, hesablaşmalar zamam «-» işarə ilə qeyd olunur,

dövr ərzində ehtiyatlann qahqlarmın, debitorlarm və digər aktivlərin azalması isə -

vəsaitlərin axını olub, «+» işarəsi ilə qeydə almır. Kreditor- larm və digər

passivlərın artımı vəsaitlərin axım («+»), azalması isə - geriyə axmı («-») kimi

nəzərdən keçirilir.

Əsas fondlarm dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq vəsaitlərin axmı və geriyə axınmın

təyin olunmasmda müəyyən xüsusiyyətlər mövcuddur. Dövr ərzində nəinki qalığm

dəyərinin artımı və ya azalması nəzərə alı- mr, eləcə də dövr ərzində əsas fondlarm

müəyyən hissəsinin reallaşması- nm nəticələri də diqqətdən yaymmır.

Reallaşmanın qiymətinin balans qiyməti üzərində üstünlüyü vəsaitlərin axını kimi,

əks vəziyyət isə - vəsait- lərin geriyə axını kimi nəzərdən keçirilir.

Pul axınmın təhlili üçün üç ötən il ərzində toplanan məlumatlan minimum kimi

götürürlər. Əgər müştəri vəsaitlərin axınının vəsaitlərin geriyə axını üzərində sabit

şəkildə üstünlüyünə malik olursa, o zaman bu onun maliyyə sabitliyi, kredit ödəmə

qabiliyyəti haqqmda şəhadətlik edir. T lmumi pul axınmm məbləğinin tərəddüd

etməsi, eləcə də vəsaitlə- rin geriyə axımnın vəsaitlərin axını üzərində üstünlüyü

kredit ödəmə qabi- liyyəti iizrə miiştərinin daha aşağı reytinqindən bəhs edir. Ən

nəhayət, və- saitlərin geriyə axınının vəsaitlərin axını üzərində sistematik

üstünlüyü müştərini kredit ödəmə qabiliyyətinə malik olmayan şəxs kimi

xarakteri- zə edir.

Maliyyə axmının təhlili ilə bağlı təsvir olunan metod dolayı metod- dur. Bu

metodun ümumi məzmunu növbəti şəkildə olur:

Ümumi maliyyə axını (Xalis maliyyə vəsaitləri) = İstehsalat- təsərrüffat

fəaliyyəti nəticəsində pulvəsaitlərinin artımı (azalması) + İnvestisiya fəaliyyəti

nəticəsində pul vəsaitlərinin çoxalması (azalması) + Maliyyə fəaliyyəti

nəticəsində pul vəsait- lərinin çoxalması (azalması).

ümumi maliyyə axınının ilk tərkib hissəsinin hesablanması:

Reallaşmadan əldə olunan gəlir - Tədarükçülərə və əməkdaş- lara ödənilən

öbdənişlər + Alman faizlər - Ödənilmiş faizlər - Vergilər.

ümumi maliyyə axımnın II tərkib hissəsinin hesablanması:

Əsas aktivlərin satışmdan daxil olan vəsaitlər - kapital qoyuluşdarı

KitabYurdu.az 147

13

ümumi maliyyə axınının III tərkib hissəsinin hesablanması:

Alman kreditlər - Borc öhdəliklərimn ödənilməsi + İstiqraz vərəqələrinin

emissiyası + səhmlərin emissiyası - Dividentlə- rin ödənilməsi.

Maliyyə axmınm təhlili müəssisənin idarə olunmasmm zəif nöqtə- ləri haqqmda

nəticəyə gəlməyə imkan verir. Məsələn, vəsaitlərin geriyə axım ehtiyatlarm,

hesablaşmalarm (debitorlarm və kreditorlarm), ma- liyyə ödənişlərinin (vergilərin,

faizlərin, dividentlərin) yanlış qaydada idarə olunması ilə əlaqədar ola bilər.

Menecmentin zəif nöqtələrinin aş- kar olunması kredit müqaviləsində əksini tapan

kreditləşmə şərtlərinin işlənib hazırlanması üçün istifadə olunur. Məsələn,

vəsaitlərin hesab- laşmalara artıq olaraq ayrılması vəsaitlərin geriyə axmmm əsas

amilidir- sə, o zaman kreditdan istifadə müddəti ərzində debitor borcun döv-

riyyəsinin müəyyən səviyyədə saxlanması müştərinin kreditləşdirilməsi- nin

«müsbət» şərti ola bilər. Səhmdar kapitalmm qeyri-kafı məbləği kimi vəsaitlərin

geriyə axmı amilinin təzahürü zamanı kreditdləşdirmə şərtlərindən biri kimi

maliyyə leverec əmsalmm müəyyən normativ sə- viyyəsinə riayət olunmasmı tələb

etmək olar.

Nisbətən uzun müddətə kreditlərin təqdimatı məbləği və məqsədə- uyğunluğu

haqqında məsələnin həlli üçün pul axmının təhlilini nəinki ötən dövr ərzində

toplanan faktiki məlumatlar əsasmda, eləcə də plan- laşdırılan dövrdə proqnozlu

informasiya əsasında həyata keçirirlər. Faktiki məlumatlar proqnozlu

informasiyanm qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunur. Vəsaitlərin axını və geriyə

axınmın ayrı-ayrı elementləri- nin həcminə dair proqnozun əsasmı ötən dövrlərdə

onlarm orta kə- miyyətləri və onlarm reallaşmasmdan əldə olunan gəlirin

planlaşdırılan artım templəri təşkil edir.

4. MÜŞTƏRİNİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ ÜSULU KİMİ İŞGÜZAR RİSKİN TƏHLİLİ

İşgüzar risk - borc alan şəxsin fondlarmm dövriyyəsinin öz vaxtmda və nəzərdə

tutulan effekt ilə başa çatmaması ilə bağlı riskdir. İşgüzar risk ayrı-ayrı

mərhələlərdə fondlarm dövriyyəsinin fasiləsizliyinə və ya yubanmasma gətirib

çıxaran müxtəlif səbəblərdən yaranır. İşgüzar riskin amillərini fondlarm

dövriyyəsinin mərhələləri üzrə qruplaşdırmaq mümkündür.

Bütün bunlardan savayı, ödəmə mərhələsində risk amilləri birinci və ikinci

mərhələnin amillərindən formalaşa bilər. Buna görə də işgüzar risk ehtiyatlarm və

istehsalatm yaradılması mərhələsindən fərqli olaraq ödəmə mərhələsində daha

yüksək hesab olunur.

İqtisadi qeyri-sabitlik şəraitində işgüzar riskin kreditin verilməsi zamanı təhlili ötən

hesabat dövrlərinin orta faktiki məlumatları əsasmda hesablanan maliyyə

əmsallarmm köməyi ilə müştərinin kredit ödəmə qabiliyyətinin qiymtləndirilməsini

əhəmiyyətli şəkildə tamamlayır.

KitabYurdu.az 148

14

İşgüzar riskin sadalanan amilləri kredit sifarişlərinin standart formalarmm,

kreditin verilməsi imkanlarma dair texniki-iqtisadi əsaslarm bank tərəfmdən işlənib

hazırlanması zamanı məcburi qaydada nəzərə almır.

İşgüzar riskin kommersiya bankı tərəfindən qiymətləndirilməsi işgüzar riskin hər

bir amilinin ballar ilə qiymətləndirilməsi zamanı skorrinq sistemi üzrə

rəsmiləşdirilə və həyata keçirilə bilər.

5. MÜŞTƏRİNİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN SƏVİYYƏSİNİN

TƏYİN OLUNMASI

Müştərinin kredit ödəmə qabiliyyətinin dərəcəsi əsas və əlavə gö- stəricilərin

əsasmda müəyyən olunur. Bank tərəfmdən seçilən əsas göstə- ricilər nisbətən uzun

müddətə dəyişməz qalır. Bankın kredit siyasəti haqqmda sənəddə və ya digər

sənədlərdə bu göstəricilər və dünya stan- dartlarına yönələn, lakin hər hansı bank

və dövr üçün fərdi şəkil alan normativləri əksini tapır. Əlava göstəricilərin

toplumu təşəkkül tapmış vəziyətdən asılı olaraq yenidən nəzərdən keçirilə bilər.

Bu cür göstəricilər kimi məsələn işgüzar riskin, menecmentin

qiymətləndirilməsini, banka ödənilməli olan, lakin vaxtı uzadılmış borcun

müddətini, nəticələrin hesablanması əsasmda müəyyən olunan göstəriciləri,

balansm təhlilininin nəticələrini istifadə edirlər.

Müştərilərin kredit ödəmə qabiliyyətinin dərəcəsini əsas göstəricilə- rin vasitəsilə

təyin edir və əlavə göstəriciləri nəzərə almaqla tamamlanır.

Əsas göstəricilərin səviyyəsi üzrə kredit ödəmə qabiliyyətinin dərə- cəsini bal

şkalası üzrə təyin etmək mümkündür. Məsələn I dərəcə - 100 -150 bal; II dərəcə -

151 - 250 bal; II dərəcə - 251 - 300 bal təşkil edir1. Ballarm hesablanması üçün

göstəricinin dərəcəsini istifadə edir və onu faktiki kəmiyyət normativi ilə müqayisə

edir, həmçinin göstəricinin reytinqini (kəmiyyətini) də istifadə edirlər.

Göstəricinin reytinqini (kəmiyyətini) kommersiya bankınm siyasə- tindən,

müştərinin xüsusiyyətlərindən, onlarm balansmm likvidliyindən, bazardakı

vəziyyətindən asılı olaraq borc alan şəxslərin hər bir qrupu üçün fərdi şəkildə təyin

edirlər. Məsələn, qısamüddətli ehtiyatlarm yüksək payı, kreditlər üzrə vaxtı

uzadılmış borclarm və tədarükçülərə qeyri-ödənişlərin varlığı sürətli likvidlik

əmsalmm rolunu artırır və bu da müəssisənin pul vəsaitlərinin operativ şəkildə

azad edilməsi ilə bağlı qabiliyyətini nümayiş etdirir. Bank ehtiyatlarmm daimi

ehtiyatlarm kreditləşdirilməsinə cəlb edilməsi, xüsusi kapitalm məbləğinin

azalması, maliyyə leverec göstəricisinin reytinqini artırır. Müştərilərin «kreditləş-

dirilməsinin», kreditin iqtisadi sərhəddlərinin pozulması kredit ödəmə

qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi zamanı cari ödəmə əmsalını ön plana çəkir.

Kredit ödəmə qabiliyyətirıin ümumi qiyməti ballar ilə verilir. Ballar kredit ödəmə

qabiliyyətinin dərəcəsinə dair hər bir göstəricinin reytinqi- nin məbləği deməkdir.

KitabYurdu.az 149

15

6. KİÇİK MÜƏSSİSƏLƏRİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN


Kiçik müəssisələrin kredit ödəmə qabiliyyəti - kredit ödəmə qabi- liyyətinin

maliyyə əmsalları, pul axmınm təhlili və işgüzar riskin qiymət- ləndirilməsi

əsasmda iri və orta səviyyəli borc alan şəxslərdə borcun ödənilməsi qabiliyyəti

kimi qiymətləndirilə bilər.Lakin bank tərəfindən maliyyə əmsallarmm və pul

axınınm təhlili metodunun istifadəsi bankın bu müştərilərində şeydiyyatm və

hesabatm bu cür vəziyyəti nəticəsində daha da mürəkkəb şəkil alır. Kiçik fəaliyyət

ilə məşğul olan xarici və ölkə müəssisələrində bir qayda olaraq lisenziya- lı

mühasib işləmir. Bütün bunlardan savayı, auditor yoxlamasma dair məsrəflər

bankm bu müştəriləri üsün münasib olmur. Buna görə də, borc alan şəxsin

hesabatmm auditor təsdiqi yoxdur və bununla əlaqədar olaraq müştərinin kredit

ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi onun maliyyə hesabına deyil, bank

əməkdaşmm bu fəaliyyətlə bağlı biliklərinə əsaslanır. Bank əməkdaşmm bu

fəaliyyətlə bağlı bilikləri müştəri ilə daimi əlaqələri; kiçik müəssisənin rəhbəri ilə

şəxsi müsahibəni, müəssi- səyə mütamadi olaraq diqqətdə saxlamanı nəzərdə tutur.

Kiçik müəssisənin rəhbəri ilə şəxsi müsahibənin gedişatında kreditin məqsədi,

pulun qaytarılması mənbəyi və müddəti aydmlaşdırılır. Müştəri kreditləşdirilən

ehtiyatlarm müəyyən müddətə azalacağmı, kre- ditləşdirilən məsrəflərin isə

reallaşan məhsulun maya dəyərinə köçürülə- cəyini sübuta yetirməlidir.

Kiçik müəssisələrin daha bir xüsusiyyətini qeyd etmək lazımdır: əksər hallarda bir

ailənin üzvləri və ya qohumlar bu müəssisələrin rəh- bərləri və əməkdaşları olur.

Buna görə də, sahibkarm şəxsi kapitalmm müəssisənin kapitalı ilə qarışması

mümkündür. Buradan xarici ölkələrdə (ABŞ) bankm kiçik fəaliyyət ilə məşğul

olan müəssisələr ilə kredit münasibətlərinin təşkilinin növbəti xüsusiyyəti yaramr:

kreditin ödənil- məsinə sahibkarlarm əmlakı zəmanət verir. Bununla əlaqədar

olaraq kiçik müştərinin kredit ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi zamam

sahibkarın maliyyə vəziyyəti nəzərə almır. Sahibkarm maliyyə vəziyyəti şəxsi

maliyys hesabatmm məlumatlarına əsasən müəyyən olunur.

Şəxsi maliyyə hesabatmm forması fıziki şəxsin aktivləri və passivlə- ri haqqmda

məlumatlardan ibarətdir. Bu zaman girov qoyulmuş aktiv- lər və təmin olunmuş

passivlər ayırd edilir. Nağd pul vəsaitləri, səhmlər və istiqraz vərəqələri,

qohumlarm, dostlarm və digər şəxslərin debitor borcu, həyatm sığortalanmasmm

alış dəyəri aktivhrə aid olur.

Passivbr banklara, qohumlara və digər şəxslərə borclardan, hesablar və vergilər

üzrə borclardan, müqavilələr üzrə ödənişlərdən, sığorta ödənişləri üçün istifadə

olunan ödənişlərdən, kreditorlarm ödənişlərin- dən təşəkkül tapır. Daha təfərrüatlı

təhlil üçün fıziki şəxsin aktivlərinin və passivlərinin ayrı-ayrı növlərinin şifrəsinin

kodu verilir.

KitabYurdu.az 150

16

Kredit ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinə dair ənənəvi metodlar kiçik

fəaliyyət üçün də məqbul deyildir. Bu onun rəsmi hesaba- tmda səhvlərin yüksək

faizi, vergi qoyuluşundan yaymmanm müxtəlif sxemlərindən istifadə ilə izah

olunur. Bununla əlaqədar olaraq borc alan şəxsin ilkin sənədləri ilə bağlı bankın

nümayəndələri tərəfındən tərtib olunmuş hesabat, eləcə də təqdim olunmuş

informasiya əsasmda kiçik müəssisənin fəaliyyət növlərinin maliyyə təhlili

təcrübədən keçirilir. Gə- lirlər və itkilər haqqmda hesabatm tərtib olunması zamanı

ailəyə dair məsrəflər nəzərə alımr: ailəyə dair məsrəfləri çıxmaqla aym sonunda

pul vəsaitlərinin qalığmm 70%-dən artıq olmayan kreditin aylıq ödəniş məb- ləğinə

nəzarət edilir; ayn-ayrı kreditorlarda1 qeyri-rəsmi borclarm var- lığı yoxlanılır.

Yoxlamlmış məlumatlara əsasən maliyyə əmsalları hesablana bilər.

Beləliklə, bank tərəfmdən kiçik borcalanlarm kreditödəmə qabi- liyyətinin

qiymətləndirilməsi sistemi növbəti elementlərdən təşəkkül tapır:

-işgüzar riskirı qiymətləndirilməsi;

-müştərinin işinə nəzarət;

-bank sahibinin miiəssisə sahibi ilə görüşmələri;

-sahibin şəxsi maliyyə durumunun qiymətləndirilməsi;

-ilkin sənədlərin əsasında müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili.

7.FİZİKİ ŞƏXSLƏRİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN


-tələb olunan kredit ilə müştərinin şəxsi gəlirinin qarşüıqlı nisbətinə;

-borc alan şəxsin maliyyə vəziyyətinə verilən ümumi qiymətə;

-onun əmlakının dəyərinə;

-ailə tərkibinə;

-şəxsi xüsusiyyətlərinə;

-kredit tarixinin öyrənilməsinə əsaslanır.

Sadalanan amilləri nəzərə alan fiziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyə- tinin

qiymətləndirilməsinin üç əsas metodunu ayırd etmək mümkündür:

-skorrinq qiyməti;

- kredit tarixinin öyrənilməsi;

- tədiyyə qabiliyyətinin maliyyə göstəriciləri əsasında qiymətləndirmə.

Skorrinq qiyməti. Skorrinq metodunun mahiyyəti meyarlar sisteminin və ona

müvafiq olan borcalan şəxsin banka əsas borcunu və faizi qaytarması qabiliyyətinə

dair göstəricilərin təyin olunmasmdan, bank tərəfindən müəyyən olunan qiymətin

maksimal hüdudları daxilində ballar ilə ifadə olunan bu göstəricilərin

qiymətləndirilməsindən, kredit ödəmə qabiliyyətinin ümumi bal qiymətindən (ayrı-

ayrı göstəricilər üzrə ballarm ümumi məbləğindən) ibarətdir.

Fiziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin skorrinq yolu ilə qiymət- ləndirilməsinin

modeli müxtəlif formalara malik ola bilər.

Ayrı-ayrı göstəricilər sisteminin ballar ilə qiymətləndirilməsi əsa- smda qurulan

model (cədvəl 8.4) Skorrinq qiymətinin nəzərdən keçirilən modelində fiziki şəxsin

kredit ödəmə qabiliyyəti ilə bağlı göstəricilərin əhəmiyyəti maksimal bal

KitabYurdu.az 151

17

qiymətinin səviyyəsinin differensiyası vasitəsilə təyin olunur. Göstərdiyimiz

misalda bankda hesabm varlığmm dava- miyyəti və hesabdakı orta qalıq daha

əhəmiyyətli göstəricilər olur.

Ümumi bal qiymətinə qarşı münasibətdə nəinki maksimal (göstəri- lən variantda -

1000 bal), eləcə də minimal sərhəddlər də müəyyən olunur.

lüyü kreditin verilməsi haqqmda məsələnin müsbət həlli üçün əsaslardan biri olur

(lakin yeganə olmur). Skorrinq qiymətirıi ilkin qiymət kimi nəzərdən keçirmək

mümkündür. O borc alan şəxsin maliyyə durumunun hərtərəfli təhlili, əlavə

informasiyanm toplanması ilə tamamlana bilər. Bütün bunlardan savayı, əgər

ümumi bal qiyməti müəyyən olunan minimumdan aşağıdırsa, o zaman borc alan

şəxs skorrinq qiyməti sistemində nəzərə almmayan kredit ödəmə qabiliyyətinin

əlavə motivasiyasmı təqdim etdikdə ona kredit verilə bilər.

Fiziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin skorrinq yolu ilə qiymət- ləndirilməsinin

təsvir olunan modeli üçün informasiya borc alan şəxsin test-anketində əksini tapır.

Burada tamamlanan kreditin növü, məbləği və müddəti, ailə vəziyyəti, borc alan

şəxsin doğum tarixi və yeri, onun Milli mənsubiyyəti, himayəsində olan şəxslərin

sayı, yaşayış yeri, yaşıyış sahəsinin xarakteri, daşmmaz əmlakın xarakteri, peşəsi

və vəzifəsi, müəssisənin (iş yerinin) poçt ünvanı, illik gəliri, ailəyə dair

məsrəfləri,cari ödənişləri (icarə haqqı, kreditlırm ödənilməsi), bu bankda

əmanətlər, müştərinin hesabmm kredit dövriyyəsi, təminat növləri, təqdim etdiyi

sənədləri (məsələn, gəlirləri haqqmda arayış) haqqmda məlumat verilir.

Test-anketdə növbəti qeydlərə rast gəlinir:

-borc alan şəxs təqdim olunan məlumatlarm dəqiq və düzgün olmasma zəmanət

verir;

-informasiyanm səhv olması, təhrif olunması və ya təqdim olunmaması kreditin

ləğvinə səbəb ola bilər;

-təqdim olunan məlumatlar üzrə kommersiya sirrinin bank tərə- fındən qorunması,

onlarm yalnız iş əsnasmda istifadəsi haqqmda informasiya təqdim edir.

Fiziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin göstəriciləri haqqında in- formasiyanı

qrııplaşdıran model. Məsələn, fransız banklarmdan biri - «Paris krediti» - istehlak

kreditinin təqdimatmın məqsədəuyğunluğunun skorrinq yolu ilə qiymətləndirilməsi

proqrammda üç bölməni ayırd edir:

-kredit üzrə informasiyam;

-müştəri haqqmda məlumatları;

-müştərinin maliyyə vəziyyətini.

Birinci bölməyə kreliti təqdim edən bank əməkdaşı haqqmda məlumat, müştərinin

dosyesinin nömrəsi, agentliyin adı, kreditin növü və məbləği, onun ödənilməsinin

mütəmadiliyi, sığorta öbdənişləri olmadan faiz dərəcəsı, kreditin təqdimatı tarixi,

onun ödənilməsi üçün müştəri tərəfındən seçilən aym günü, sığortalanmanmm

zəruriliyi haqqmda suala cavab, sığorta ödənişi il əvə ya onsuz kreditin hər ay

ödənişinin mütləq məbləği, banka ödənilməli olan faizlərin və sığorta haqqlarmm

ümumi məbləği daxil edilir.

İkinci bölməyə müştərinin peşəsi, onun müəyyən sosial qrupa mənsubiyyəti, işi

verən şəxs, təmiz illik, aylıq məvacib, illik məsrəflər, iş stajı haqqmda məlumatlar

daxil edilir.

KitabYurdu.az 152

18

Üçüncü bölmə müştərinin cari və əmanət hesablarmda qalıqlar, onun məsrəflərinin

və gəlirlərinin qarşılıqlı nisbəti haqqmda məlumatlardan ibarət olur.

Bu informasiyamn əsasmda bank əməkdaşı kreditin təqdimatmm məqbul olub-

olmaması haqqmda qərara gəlir. Mənfi cavabm almması zamanı bank agentliyi

müştərini müdriyyətin yanma kreditin təqdimatı imkam haqqmda məsələnin əlaavə

olaraq nəzərdən keçirilməsi üçün yollaya bilər.

Skorrinq yolu ilə qiymətləndirmə modeli əsasmda fıziki şəxsin kredit ödəmə

qabiliyyətinin dərəcəsini, məsələn beş dərəcəni təyin etmək mümkündür: əla,

yaxşı, orta, pis kredit ödəmə qabiliyyəti, kredit ödəmə qabiliyyəti olmayan.

Dərəcədən asılı olmayaraq bank ən son müddətlərin şkalasmı və kreditin məbləğini

təyin edir (adətən müştərinin illik gəlirinin faizləri ilə).

Milli kommersiya banklarmda fiziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyə- tinin ölkə

şəraitinə uyğunlaşdırılan skorrinq yolu ilə qiymətləndiriiməsi- nin müxtəlif

modelini istifadə edirlər. Məsələn, modelin birinci forması külli miqdarda

amillərin nəzərə almması zərurəti sayəsində iki səviyyəyə (mərhələyə) malik ola

bilər.

Birinci mərhələdə müştərinin test-anketinin məlumatlarma əsaslanan mənzilin əldə

olunmasma dair kreditlərin verilməsi imkanlarmm ilkin qiyməti verilir. Test-anket

müştərinin təhsili və məşğulluğu, onun gəlirləri, əldə olunan əmlak, havadarlıq

haqqmda ümumi məlumatlar kimi risk amillərini qiymətləndirməyə icazə verir.

Test-anketin doldurulmasımn nəticələrinə əsasən borc alan şəxs tərəfmdən

toplanan ballarm saymı təyin edir və kreditin almması imkanlarmm

qiymətləndirilməsinə dair protokolu imzalayırlar. Əgər ballarm məbləği 30-dan

aşağıdırsa, o zaman protokolda kreditin veril- məsi ilə bağlı imtina da əksini tapır.

Protokol və doldurulmuş test-anket müştəriyə satılır.

Qəbul olunmuş səviyyədən artıq olan və 30-a bərabər olan ballarm məbləği

zamanı tələb olunan kreditimn verilməsi riskinin qiymətlən- dirilməsinə dair ikinci

mərhələ başlamr. Risk növbəti əlavə faktlarm nə- zərə ahnması ilə hərtərəfli

şəkildə qiymətləndirilir: müştərinin xarakteri (cinsi mənsubiyyəti, yaşı, ailə

vəziyyəti, fəaliyyət sahəsi, sosial mövqeyi, bank ilə qarşılıqlı münasibəti), onun

maliyyə imkanları (gəlirlərinin, məsrəflərinin və yaşayış minimumunun qarşılıqlı

nisbəti), girov qoyul- mayan əmlakm kaifliyi, kreditin təminatı, kreditləşdirmə

şərtləri.

Bank tərəfmdən fıziki şəxslərin kreditləşdirilməsi təcrübəsində skorrinq sisteminin

tətbiqi üçün bunları təmin etmək zəruridir:

demoqrafik amillər (istehlak kreditlərinm ayrı-ayrı növlərini əhalinin müəyyən

qrupları fəal şəkildə istifadə edir), kreditləşmə obyektinin xarakteri (mənzilin,

avtomaşmm əldə olunması, istirahət, təhsil məsrəfləri), kredit müddəti ilə müəyyən

olunan fiziki şəxslərin kredit ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi meyarlarmm

seçimi;

fıziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin ümumi bal qiymətinə daha böyük təsir

göstərən əsas (sistem əmələ gətirən) meyarlarm ayırd edilməsi;

seçilmiş hər bir meyar üzrə mənimsənilən ballarm sayınm təyin olunması, və bu

zaman sistem əmələ gətirən meyarlar yüksək ballara malik olmalıdır.

KitabYurdu.az 153

19

hər bir meyarın çərçivəsi daxilində göstəricilərin ayırd edilməsi, məsələn «ailə

vəziyyəti» meyarma subaydır, evlidir (ərdədir), boşanmış- dır, ailə statusu kimi

göstəricilər uyğun gəldiyi halda, «təhsil» meyarma orta, texniki, ali, alimlik

dərəcəsi kimi göstəricilər uyğun olur;

-seçilmiş meyarlara və müvafıq göstəricilərin qiymətləndirilməsi qaydasma

müvafiq olaraq müştərinin test-anketinin işlənib hazırlanma- sı;

-bank tərəfindən müştərilər və borc alan şəxslərin kredit tarixinin

kartotekası haqqmda xüsusi informasiya bazasmm yaradılması;

-skorrinqin proqram təminatmın işlənib hazırlanması;

-fıziki şəxslərin kredit ödəmə qabiliyyətinin və qərarlarm qəbulu qaydasmm

qiymətləndirilməsinin təşkilinin müəyyən olunması.

Fiziki şəxsin kved.it tarixinin öyrənilməsi əsasında kredit ödəmə qabi- liyyətinin

qiymətləndirilməsi. ABŞ - da fiziki şəxsin kredit ödəmə qabi- liyyətinin

qiymətləndirilməsinin əsasım mağazalarda mallarm kreditə almması ilə əlaqədar

olaraq fıziki şəxsin kredit tarixininin öyrənilməsi təşkil edir. Bank kreditin

verilməsi ilə bağlı bəyanatda əksini tapan mə- lumatları: adı, yaşayış yeri və sosial

təminat kartınm nömrəsi haqqmda məlumatları istifadə edir. Bu göstəricilərin

əsasmda banklardan, kredlit kartlarmı buraxan kredit təşkilatlarmdan, ev

sahiblərindən ödəməmə halları haqqmda məlumatları toplamaq mümkündür. Bankı

ödənməyən məbləğin həcmi və miqdarı, onun müddəti, vaxtı uzadılmış borcun

ödə- nilməsi üsulu maraqlandırır. Bu informasiyanm əsasmda kredit tarixini tərtib

edirlər.

Kredit tarixindən savayı Amerika bankları tərəfmdən fıziki şəxsin kredit ödəmə

qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi sisteminə növbəti göstə- ricilər daxil edilir:

-borcun və gəlirin qarşılıqlı nisbəti,

-bir yerdə gəlirin sabitliyi və işin davamiyyəti,

-bir ünvan üzrə yaşayışm müddəti,

-kapitalm məbləği.

Əksər ölkələrdə fıziki şəxsin kredlit tarixi haqqmda informasiyanm banklar

tərəfmdən əldə olunması üçün kommersiya banklarmm tə- şəbbüsü ilə

ixtisaslaşdırılmış bürolar yaradılır.

Fiziki şəxsin ödəmə qabiliyyətinə aid maliyyə göstəriciləri əsasmda kredit ödəmə

qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi: ödəmə qabiliyyəti göstə- ricilərinin əsasmı fiziki

şəxsin gəliri və bu gəlirin itirilməsinin risklilik də- rəcəsi haqqmda məlumatlar

təşkil edir. Əksər banklar kreditin təqdimatı zamanı borc alan fərdi şəxsin tədiyyə

qabiliyyətini aylıq məvacib haqqmda arayışa və ya vergi bəyannaməsinə əsasən

təyin olunan son altı aym orta aylıq gəliri haqqmda məlumatlara istinad edərək

hesablayır. Məcburi ödənişlərə aid gəlir azalır və gəlirin məbləğindən asılı olaraq

dəyişən əmsala düzəlişlər olunur (0,3 dən 0,6 kimi). Gəlir nə qədər çox olarsa,

düzəlişlər də bir o qədər çox olar. Tədiyyə qabiliyyəti kreditin müddətinə qarşı

münasibətdə müəyyən olunur:

T = G x K x İ

KitabYurdu.az 154

20

Burada:

T - dövr ərzində ödəmə qabiliyyəti;

G - orta aylıq gəlir;

K- düzəliş olunan əmsal;

I - kreditin müddətidir.

Kreditin məbləği və faizlər fiziki şəxsin tədiyyə qabiliyyətinin sə- viyyəsindən

artıq ola bilməz. Bu cür qarşılıqlı nisbətə əsasən dövr ərzin- də kreditin maksimal

məbləği müəyyən olunur və bu kredit fıziki şəxsə gəlirin bu cür səviyyəsi zamanı

verilə bilər.

Borc alan şəxsin - fıziki şəxsin tədiyyə qabiliyyəti onun kredit ödəmə

qabiliyyətinin yeganə amili və göstəricisi kimi çıxış etmədiyi üçün tədiyyə

qabiliyyəti hesablanan zəmanətçilərin köməyi ilə kredit riskin- dən əlavə müdafıə

tələb olunur. Pula çevrilə bilən əmlak da kreditin qaytanlmasmm təminatı kimi

çıxış edə bilər.

KitabYurdu.az 155

MÖVZU 7. KOMMERSİYA BANKLARININ KREDİT

ƏMƏLİYYATLARININ NÖVLƏRİ

PLAN

1.KREDĠT TƏQDĠMATININ MÜASĠR ÜSUL VƏ ġƏRTLƏRĠ

2. BANKLSRIN KREDİT ƏMƏLİYYATLARININ NÖVLƏRİ

3.BANKLARARASI BAZARDA KOMMERSĠYA BANKLARININ

FƏALĠYYƏTĠNĠN ƏSASLARI

4.KREDĠT-ĠCARƏ VƏ KAPĠTAL QOYULUġUNUN

MALĠYYƏLƏġDĠRĠLMƏSĠ

5.LĠZĠMQ.ONUN FORMA VƏ NÖVLƏRĠ

6.LĠZĠNQĠN ƏHƏMĠYYƏTĠ

1.KREDĠT TƏQDĠMATININ MÜASĠR ÜSUL VƏ ġƏRTLƏRĠ

Kredit təqdimatı şərtləri, başqa sözlə, kreditləĢmə Ģərtləri dedikdə kredit

təqdimatmm müəyyən (əsas) elementlərinə: subyektlərə, obyekt- lərə və kreditin

təminatma qarşı irəli sürülən bir sıra tələblər başa düşülür.

Bu bankm istənilən müştəriyə kredit təqdim etmək iqtidarmda ol- maması

deməkdir. Kredit almaq istəyənlərin sayı hər zaman çox olsa da, onlarm arasmda

elə bir təşkilatı və ya şəxsi seçmək lazımdır ki, onlara krediti təqdim etmək, etibar

etmək və kreditinm vaxtlı-vaxtında qaytarı- lacağma və ondan istifadəyə görə

kredit faizinin veriləcəyinə əmin olmaq mümkün olsun. Buna görə də, bank borc

alan şəxs ilə kredit müna- sibətlərinə - kredit ödəmə qabiliyyətinin

qiymətləndirilməsi, onun balan- smın pula çevrilməsi, əmttəə istehsalçısmm

məhsulunun bazarmm, menecmentin səviyyəsinin öyrənilməsi və hesabm, keçmiş

iş təcrübəsinin idarə olunması əsasmda girir.

Kredit təqdimatı obyekti ilə də vəziyyət eyni cür olur. Borc alan şəxsin hər bir

tələbatı kredit təqdimatmm obyekti ola bilməz və onun ödənilməsi ilə bağlı

müvəqqəti çətinliklər ilə bağlı tələbat istehsalatm inkişafı və məhsulun dövriyyəsi

zərurətindən doğur.

Kreditin təqdimatı sisteminin üçüncü əsas element kimi təminat keyfiyyətli və

bütöv olmalıdır. Hətta bank etimad əsasmda kredit, sadə- cə olaraq blanklı kredit

təqdim etdikdə belə o, kreditin vaxtlı-vaxtmda qaytarılacağma əmin olmalıdır.

Müasir təcrübədə kredit təqdimatmm konkret obyekti, o cümlədən də əmtəə-maddi

dəyərlərin və məsrəflərin müəyyən növləri bir-birindən ayrılmır. Buna görə də,

istehsalat, ticarət və ya vasitəçi məqsədlərə, bö- lgü və ya yenidənbölgü

əməliyyatlara təqdim olunan kreditlər ayrılmır. Lakin bu proses bu cür kreditlərin

ümumiyyətlə təqdim olunmaması demək deyildir. İstehsalat və qeyri-istehsalat

tələbatlarma dair kreditlər əvvəllər də təqdim olunmuş və hal-hazırda da təqdim

olunur. Lakin onlar həcminə görə deyil, təqdimat üsuluna görə, eləcə də kredit

təqdimatı müddətindən asılı olaraq təsnif olunur.

KitabYurdu.az 156

2

Banklarm tələblərinə müvafıq olaraq kreditin borc alan şəxslərin müxtəlif

tələbatları üçün təqdimatı bir neçə üsulla həyata keçirilə bilər:

birdəfəlik qaydada;

dəfələrlə borc alan şəxs üçün açılmış xəttin hüdudları daxilində tələbatı və

kredit müqaviləsində müəyyən olunan kredit təqdimatı müddətini nəzərə almaqla;

təşkilatm hesablaşma (cari, müxbir) hesabmda debet saldosu şəklində çıxış edən

təşkilatm ödəniş dövriyyəsində kəsirin ödənilməsi vasitəsilə;

bir sıra banklarm kredit potensialmm birləşdirilməsi əsasmda (konsorsial

kredit);

digər üsullar ilə.

Kredit müxtəlif mənşəli ödəniş sənədlərinin sayəsində həm ödəniş yolu ilə, həm də

pul vəsaitlərinin hesablaşma hesabma (cari, müzbir hesabma) köçürülməsi yolu ilə

təqdim oluna bilər. Kreditlər hüquqi Ģəxslərə yalmz qeyri-nağd qaydada, fiziki

Ģəxsbrə isə - bank kassası vasitəsilə qeyri-nağd və nağd şəkildə təqdim olunur.

Kredit təqdimatı şərtlərinin dəyişilməsi zamanı bank-kreditor və müştəri əlavə

müqaviləni tərtib edir.

Kredit üzrə borc pul vəsaitlərinin borc alan şəxsin hesablaşma hesabmdan

silinməsi yolu ilə, ya da kreditor-bankm ödəniş tələbinə görə ödənilir (əgər müştəri

digər bankda xidmət görürsə). Əgər söhbət fıziki şəxsə təqdim olunan kreditdən

gedirsə, o zaman kreditin ödənilməsi fıziki şəxsin yazılı sərəncamma müvafıq

olaraq poçt köçürməsi, bankm kassasma nağd pullarm qoyulması, bu kredit

idarəsinin əməkdaşı olan borc alan şəxsin aylıq məvacibindən vəsaitin tutulması

yolu ilə həyata keçirilir.

Müasir şəraitdə təşkilata kredit təqdimatmm müddətləri növbəti hüdudlarda

banklar tərəfmdən müəyyən olunur: 30 günə kimi, 31 gündən 90 günə kimi, 91

gündən 180 günə kimi, 181 gündən 1 ilə kimi, 1 ildən 3 ilə kimi, 3 ildən artıq.

Artıq qeyd olunduğu kimi kredit təqdimatmm müasir sistemində kreditlərin iki

kateqoriyasmı fərqləndirilir:

1)hüquqi şəxslərə təqdim olunan kreditlər;

2)fiziki şəxslərə təqdim olunan kreditlər.

Hüquqi Ģdxslərə təqdim olunan kreditlərin kateqoriyalarma bunlar aiddir:

-xüsusi cari hesab üzrə kreditlər;

- overdraft üzrə kreditlər;

-kredit xəttinin hüdudları daxilində iri obyekt üzrə kreditlər;

-sindikatlaşdırılmış kreditlər;

-məqsədli kreditlər.

Fiziki Ģəxslərə təqdim olunan kreditlərə bunları aid etmək mümkündür:

- istehlak krediti;

-ipoteka krediti.

Bank kreditlərinm təqdim olunan növlərini daha ətraflı nəzərdən keçirək.

KitabYurdu.az 157

3

ETĠBARLIKREDĠT

Kreditin bu növü konkret surətdə təmin olunur və bir qayda olaraq birinci

dərəcəli kredit ödəmə qabiliyyətli müştərilərə təqdim edilir. Bank bu müştərilər ilə

daimi əlaqə saxlayır və ötən ilin kreditlərin ödəni- şinə dair heç bir etiraz, şikayət

etmir. Kredit müəyyən istehsal prosesinin təşkili üçün əlavə pul vasaitinə olan

tələbatı ödəmək məqsədilə verilir. Onun müddəti 1-3 ay arası müəyyən olunur.

Kreditlərin təqdimatı ödə- niş təminatmm mühdudlaşdırılması əsasmda həyata

keçdiyi üçün digər kreditlərdən fərqli olaraq yüksək faiz tarifi təyin edilir.

Kreditin tərtibi üçün müəssisə banka xahiş ərizəsi ilə müraciət edir. Xahiş

ərizəsinin tərkibində kreditin əldə edilməsinə dair məqsədlər, miqdar və müddət,

kredit müqaviləsinin layihəsi, kredit ödəmə qabiliyyə- tinin təminatı haqqmda

müddəalar real əksini tapır.

KONTOKORRENT KREDĠT

Kontokorrent kreditin xarici ölkələrin bank sisteminin təcrübəsin- də tətbiqi

aşağıdakı müddəalarla bağlıdır:

Kontokorrent hesabı bankm uzunmüddətli münasibətlər qur- duğu və bank

kreditinə daimi tələbatı olan müştərilər üçün açılır;

Müştəri və bank arasmda kontokorrent münasibətlər könüllü xarakter daşıyır;

Kontokorrent hesab təsərrüfat orqanlarmm pul dövriyyəsinin təkmilləşdirilməsi

üçün istifadə edildiyindən, kontokorrent kreditlər plan krediti olub, hesabm qalığım

ləğv edir. kontokorrent hesab yüksək kredit etibarma malik müəssisələr tərəfmdən

təşkil olunur. Kontokor- rent hesab tədricən hesabm qalığı debet qalığmm həddini

təmin edilməsi haqqmda zəmanətin verilməsi nəticəsində müştəri üçün açılır.

Yuxarıda açıqlanmış kontokorrent münasibətlərin quruluş imkan- ları xarici

ölkələrdə geniş istifadə olunur. Qanunauyğun olaraq kontokorrent kredit kredit,

maliyyə, bank, vergi, qeydiyyat və hesabat sahələ- ri ilə bağlı olur. Bu cür

kreditləşmə təcrübə çərçivəsindən kənara çıxmır.

VEKSEL KREDĠTĠ

Veksel krediti - banklar tərəfindən veksel sahiblərinə və təh- cizatçılar tərəfmdən

alıcılara verilən kredit növüdür. Yeksel kreditlərinin müxtəlif növləri vardır. İndii

isə onun ayrı-ayrı növlərini nəzərdən keçi- rək.

Adsız veksel kredithri vekselin bir növü olmaqla özü də öz növbə- sində

qeydiyyatlı və girovlu veksellərdən ibarətdir.

Veksellərin qeydiyyatı - Veksel kreditləri bank tərəfmdən alnır və bütünlüklə onun

ixtiyarma keçir. Veksel saxlayan şəxs qeydiyyatdan keçmək üçün vekseli banka

təqdim edir və əvəzində pul vəsaiti götürür. Buna görə də veksellərin bankm

bilavasitə iştirakı ilə qeydiyyatı kredit təqdimatmm üsullarmdan biridir. Bu cür

əməliyyata görə bank faiz ödənişi tələb edir. Buna faiz qeydiyyatı və ya diskont

deyilir. Onun məb- ləği müştəri ilə razılaşma zamanı müəyyən edilir. Diskont

vekselin qey- diyyatmdan bir qədər sonra məbəlğindən çıxılır. Onun miqyası

aşağıda- kı formul vasitəsilə müəyyən olunur:

KitabYurdu.az 158

4

Burada:

M - diskotun məbləği,

V - vekselin məbləği,

T - vekselin ödəmə məbləği,

F - faizin illik uçot dərəcəsi:

360 - ilin günləridir,

Sahibkarlardan qeydiyyat üçun əmtəə-mal və kommersiya sövdə- ləşmələrinə

əsaslanan veksellər qəbul olunur.

Müqavilədə qeydiyyat üçun qəbul olunmuş veksellərin umumi məbləği göstərilir:

Gündəlik veksel məbləğinin güzəşti:

Veksellərin qeydiyyata qəbul olunma tarixi:

Uçot kredit məbləğinin köçürülmə qeydləri və müddəti.

Balans hesabı əsasmda veksellərin uçotu borclarm ödənilmə

müddətində həyata keçirilir. Vaxtı-vaxtında borc ödənişini təmin etmək məqsədilə

bank iki nüsxəli xüsusi cədvəl tərtib edir və veksellər haqqmda məlumatları

(müddətli ödəniş müddətini, bankm qeydiyyat kitabça- smda veksellərin sıra

nömrəsini, veksel təqdim edən şəxslərin admı, hər bir vekselin məbləğini) qeyd

edir. Lazimi pul vəsaiti ödənildikdən sonra cədvəldə xüsusi işarələr qoyulur və

veksel ödəyiciyə qaytarılır.

Veksellərin girov qoyuluĢu nəticəsində əldə olunmuş kreditlər veksel uçotundan

aşağıdakı xüsusiyyətlərə görə fərqlənir:

Veksel bankm xüsusi mülkiyyəti deyil. O, yalnız sahibkar tərə- fmdən kredit

kimi müəyyən müddətə girov qoyulur:

Kredit vekselin məbləğinin müqabilində verilir və veksel dəyəri- nin 60-90%

təşkil edir.

Kredit müqabilində kreditin bu növünə dair spesefık xüsusiyyətlər öz əksini tapır:

xüsusi kredit hesabı üzrə təminat və borc arasmda münasibətlə- rin yüksək

həddi;

kreditin təminatı üçün əlavə vekselin təqdimanmm bank tərə- findən tələb

olunması;

v) veksellərin hesabım təmin edən ödənişin ləğvi üçün bankm tələ-

bi;

q) bank borclu şəxsi cərimə edərək, hesabı istədiyi zaman bağlaya

bilər.

Veksellərin girov qoyuluşu nəticəsində kreditlərin verilməsi kredit- ləşmə həddinin

çərçivəsində baş verir. Ona görə də, bank bu və ya digər ödəniş əməliyyatlarınm

keçirilməsi zamanı müştərinin xüsusi kredit he- sabı üzrə kreditin sərbəst qalığmm

hesablaşmalarmı aparır.

Azərbaycan Respublikasınm bank təcrübəsində kommersiya bank- ları tərəfmdən

veksellərin girov qoyuluşu əsasmda kreditlərin verilməsi üçün xüsusi kredit

hesablarmdan istifadə olunmur. Bu əsasən borclu şəxslərin maliyyə vəziyyətinin

qeyri-qənaətbəxs olmağmdan, veksellərin bank vasitəsilə realizə olunması

prosesinin lazımi qədər tədqiq edilib- edilməməsindən asılıdır.

KitabYurdu.az 159

5

Veksellərin girovu ilə kreditlərin üçüncü fərdi şəxslərə verilmiş bank balansmda

adi qaydada aşağıdakı kimi qeydlər edilir:

D-t borclu şəxsin kredit hesabı

K-t borclu şəxsin hesabat hesabı

Veksel qoyuluşu krediti üzrə faiz tarifi adi bank kreditindən fərqli

olaraq çox aşağıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, veksel qoyuluşlu kredit müəyyən qadağa- lara malikdir.

Belə ki, banklar bu zaman kredit ehtiyatlarmdan istifadə etmirlər. Çünki əks

təqdirdə bu dövriyyədə olan pul vəsaitinin həddən ziyadə səmərəsiz artımma səbəb

olur.

BANK ZƏMANƏTLĠ KREDĠTLƏR

Bank hüquqi tərəf kimi digər banklar vasitəsilə müştərilərə təqdim olunan

kreditlərin zəmanətçisi kimi çıxış edir. Ödəniş haqqmda zəmanət ödənişli xidmət

sayılır. Bankm zaminliyinə görə borclu tərəf mükafat verir (pul şəklində). Bu

mükafatm məbləği zəmanət müddətinin uzadıl- masmdan və digər amillərdən

asılıdır.

Bankm zamin durması üçün borclu tərəf ərizə vasitəsilə banka müraciət etməlidir

və şəxsi iqtisadi statusunu təyin edən sənədlər təqdim etməlidir.

Ərizədə eləcə də, bankm zəminliyi üçün öhdəliklərin miqyası, məq- sədi dəqiq

göstərilir.

Bank zəmanəti haqqmda müqavilənin hansı müddətdən başlaya- raq qüvvəyə

minməsi qeydə alınır.

Burada hətta müqavilənin ləğvi şərtləri də öz əksini tapır.

Hər bir zəmanət balansarxası hesabda nəzərə almır. Bu hesab «Bank tərəfmdən

verilmiş zəmanət» hesabma aid edilir.

Bank zəmanətinin mühasibat uçotu müqavilənin surəti əsasında aparılır (təşkil

olunur).

Əmək haqqarma sərf olunan kredit: Bu kreditin xüsusi növü kimi bank

təcrübəsinin ötən illərindən indiyə qədər qorunub saxlamlmışdır.

O, sahibkarlara onlarm iş fəaliyyətindən asılı olmayan səbəblər nəticə- sində,

bank hesabmda pul vəsaitinin çatışmaması zamanı verilir.

Kreditin alınması üçün təsərrüfat orqanları xahişdən əlavə banka tədbirlər haqqmda

hesabatı (onlarm icrası kreditin ödənilməsi demək- dir) təqdim edirlər. Kredit

verilişindən əvvəl müəssisənin maliyyə və- ziyyəti nəzərə almır və pul vəsaitinin

çatışmaması səbəbləri, müəssisənin ödəniş qabiliyyəti tədqiq olunur.

Kredit müqavilənin imzalanması zamam verilir. Bununla bərabər kreditin verilməsi

bilavasitə ayrı-ayrı kredit hesablanmn, pul çekinin ödənişinə

istiqamətləndirilməsindən, əmək haqqınm ödənişi üçün pul vəsaiti çeklərinin

tərtibindən, büdcəyə maliyyə vəsaiti gətirən vergilərin ödənişinin təminatmdan

asılıdır.

KitabYurdu.az 160

6

Kredit 30-90 gün müddətinə verilmə vaxtmdan əvvəl də ödənilə bi- lər. Tam

istifadəyə görə kredit üçün yüksək faiz tarifı təyin oluna bilər.

QĠYMƏTLĠKAĞIZLARIN GĠROVUĠLƏ KREDĠTLƏRĠN

VERĠLMƏSĠ

Kreditin girov obyekti ilə təminatı üçün səhm, istiqraz vərəqəsi, veksel, depozit və

əmanət sertifıkatı kimi qiymətli kağızlardan istifadə olunur.

Xarici ölkələrin kommersiya banklarmm təcrübəsində qiymətli kağızlarm girovu

müqabilində uzun və qısamüddətli kreditlərin verilmə- si geniş formada inkişaf

etmişdir. Qiymətli kağızlarm girovu müqabilin- də uzunmüddatli kredithrin

təqdimatı bankm uzunmüddətli ehtiyatlara malik olmasmı sübut edir. Lakin burada

bir sıra təhlükəli məqamlarla da qarşılaşmaq mümkündür. Kreditlərdan istifadə

zamam girov götürülmüş qiymətli kağızların bazar qiyməti əhəmiyyətli dərəcədə

dəyi- şə bilər və bank borclarm ödənilməsi təqdirdə qiymətli kağızların bazar

dövriyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olan itkilər ilə üzləşə bilər. Ona gö- rə də,

kredit müqavilələrində əlavə şərtlər tərtib edilir ki, bu da bankm hüquqlarmm

qorunmasına yönəldilir.

İqtisadi vəziyyəti, qiymətli kağızlar bazarınm geriliyini-ətalətini, inflasiya

proseslərini nəzərə alsaq görərik ki, həqiqətdə kommersiya bankları qiymətli

kağızların girovu müqabilində kreditlər verməklə heç bir təhlükə ilə qarşılaşmırlar.

Bununla bağlı olaraq, kommersiya bank- larının təcrübəsində qısa müddətli

kreditlərdən istifadə olunur. Belə ki, uzunmüddətli kreditlərə böyük ehtiyac vardır.

Burada bankm qiymətli kağızlarmdan savayı, emitentlərin (kağız pullar, qiymətli

kağızlar buraxan xüsusi idarə) də qiymətli kağızları girov qoyulur.

Emitent idarələrin qiymətli kağızlarınm girovu bankm ixtiyarına ke- çir. Krediti

hər hansı bir ödəniş qabiliyyətli müəssisə ala bilər.

Emitent idarələrin qiymətli kağızlarını girov kimi qəbul etməzdən əvvəl, bank bir

sıra amilləri nəzərə almalıdır:

Girov qoyulmuş qiymətli kağızlarm keyfıyyəti;

Qiymətli kağızların ikinci dərəcəli bazarda girovun obyekti kimi reallaşması

imkanları;

Qiymətli kağızlar buraxan bank, firma və digər idarələrin ödə- niş qabiliyyəinə

malik olması;

Qiymətli kağızlarm bazar dəyərinin mövcudluğu və onlarm birja fondlarmda

qiymətlərinin təyin edilməsi.

Verilmiş kreditin məbləğinin təyini müəyyən miqdarda girov qoy- ulmuş qiymətli

kağızm dəyərindən asılıdır. Kredit ödənişinin vaxtı- vaxtında təmin edilməməsi

zamanı girov qoyulmuş qiymətli kağızlar həmişəlik bankm istifadəsinə verilir.

Bank bu qiymətli kağızları həm sata bilər və həm də kreditin ləğvinə yönəltmək

ixtiyarma malik ola bilər.

Qiymtətli kağızlarm girov qoyuluşu müqabilində kreditlərin təsdiqi kənar emitent

idarələrinin qiymətli kağızlarının girovu əsasında təsdiqindən fərqli olaraq çox

sadədir. Çünki bank qiymətli kağızların dəyəri- ni təyin, likvidlik imkanınm təhlil

KitabYurdu.az 161

7

etmir. Bu haqda o, lazımi qədər mə- lumatlandırılıb. O, yalnız qiymətli kağızlarm

həqiqiliyini və ödəniş qa- biliyyətini araşdırır.

Kreditin təqdimatı üçün tərtib olunmuş sənədlərin sırasma aşağı- dakılar daxildir:

Depozit və əmanat sertijikatların girovu zamanı;

Qiymətli kağızlarm girov üçün qəbulu və təqdimatı haqqmda qərar;

Girov haqqmda müqavilə;

Sertifikatlarm girov qoyulması barəsində mühasibat şöbəsinin xəbərdarlığı;

Bank-kreditorun səhmlərinin girov qoyuluĢu zamanı:

Səhm sertifıkatlarınm girov üçün qəbulu və təqdimatı haqqında saziş və ya

sazişdən çıxarış;

Səhmin girovu barəsində müqavilə;

Səhmlərin bank xəzinəsində girov saxlamlmasma dair göstəriş.

ĠSTEHSALIN UZUNMÜDDƏTLĠ KREDĠTLƏġMƏSĠ İnvestisiya sahəsində struktur dəyişikliklərin təhlili nəticəsində belə bir qənaətə

gəlmək olar ki, iri kapital qoyuluşuna baxmayaraq (kredit və vergi üsulları

vasitəsilə) uzunmüddətli investisiyalar və onlarm maliyyə-kredit təminatı problemi

yenə də aktual olaraq qalır. Bu növbəti proseslər ilə sıx bağlıdır:

İstehsalm müəyyən sahələrində investisiya fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi ilə

(buraya istehlak mallarınm istehsalma istiqamətlənməsi, idarəetmənin ərazi üzrə

orqanlarmm fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi, sosial infrastrukturlarm

investləşdirilməsi, əhalinin investisiyalarmm əhəmiyyətinin artırılması daxildir);

İnvestisiyalarm qiymətli kağızlara, avadanlığm icarəsinə, özəlləşdirmə

prosesinə şamil edilməsi;

Xüsusiləşdirilmiş maliyyə-kredit institutlarmm təşkili prosesi, investisiya

bankları və fondlarmm kapital qoyuluşunun güzəştli maliyyələşdirilməsi və

kreditləşdirilməsi prosesində iştirakı;

İqtisadiyyatm idarəetməsinə bazar mexanizmlərinin daxil edilməsi, burada əsas

mexanizmlərdən biri pul-kredit tənzimləyici mexanizmidir.

Kommersiya banklan yüksək nizamnamə kapitalma malik olub, uzunmüddətli və

təhlükəli kreditlər verə bilərlər. Bu zaman kredit siyasətinin vacib amili olan

aktivlərin gəlir imkanları nəzərə alınır.

Uzunmüddətli bank kreditləĢdirilməsinin obyekti kimi tikinti sahəsi- nə əhalinin,

müəssisələrin, təşkilatlarm kapital qoyuluşu, istehsalat və sosial-məişət

obyektlərinin yenidən qurulması - texniki təchizatı, texnika, avadanlıq, nəqliyyat

vasitələrinin əldə edilməsi, eləcə də müştərək müəssisələrin, elmi-texniki

məhsulların, intellektual dəyərlərin və digər mülkiyyət obyektlərinin yaradılması

çıxış edir.

Uzunmüddətli kredit üzrə tələblərin planlaşdırılması, bir qayda olaraq, vəsaitlərdən

faktiki istifadə prosesinə kimi həyata keçirilir. Müəssisə və təşkilatların kredit

sifarişləri əsasmda bank kreditə olan tə- ləbatı və tələb olunan ehtiyatlar məbləğini

müəyyən edir.

KitabYurdu.az 162

8

Kommersiya bankları sığorta kompaniyaları, pensiya fondları ilə müştərək

uzunmüddətli kreditlər verə və bu borclarm qısa müddətli ödəniş tarixini təyin edə

bilərlər.

Uzunmüddətli kreditlər iri və kiçik müəssisələr üçün çox əlverişli- dir. Onlar

kapital qoyuluşunun xarici maliyyələşdirilməsinin ən səmərəli vasitəsi kimi

nəzərdən keçirilir. Müəssisə tələblərini cari gəlir hesabma təmin etməyə qadir

deyilsə, və bu məqsəd ilə uzunmüddətli kredit kapi- talmı istiqraz vərəqələrinin

buraxılması ilə cəlb edirsə, o zaman borclu tərəf kreditin alınma şərtlərini qəbul

edir. Çünki kreditin götürülməsi tələblərin təminatma imkan yaradır. Müstəsna

hallarda kreditin şərtləri dəyişdirilir. Faiz tarifmin yüksək olduğu təqdirdə, kreditin

tez bir zamanda ödənişi daha səmərəlidir. Uzunmüddətli kreditlər iqtisadiyyatm

müxtəlif sahələrində tətbiq olunur. Belə ki, pul vəsaitinin çox hissəsi sə- naye

müəssisələrinə, yeni texnologiya və avadanlığa sərf edilir. Buraya uzunmüddətli

istifadəyə malik mallarm istehsalmı təmin edən müəssisə- lər, neft emalı, dağ-

mədən hasilatı, nəqliyyat və komunal müəssisələr də daxildir. Depozitlərin

sığortası banklarm sabitliyini artırır və ləğv olunma təhlükəsini aradan qaldıdır.

Bankm müəssisə, təşkilatlar və vətəndaşlar ilə kredit münasibətlə- rinin əsasmı,

uzunmüddətli kreditlərin verilməsi zamanı, kredit müqavi- ləsi təşkil edir.

Bir qayda olaraq, kredit müqaviləsinin tərtibi texniki-iqtisadi dəlil- lərə söykənir.

Bu dəlillər əsasmda kreditin götürülməsi məqsədləri, itki- lərin qeydiyyatı dəqiq

göstərilir.

Texniki-iqtisadi əsaslandırmamn ayrıca bölməsi kimi müştərinin gəlirinin

hesablanması, fəaliyyətin müxtəlif istiqamətlərində kreditlərin ödənməsi çıxış edir.

Gəlir kreditin istifadəsi müddətində hesablanır. Müştəri imzaladığı müqavilə

səviyyəsində mal tədarükünün dəyəri haqqmda məlumatı banka təqdim etməlidir.

Bu məlumatlar kreditin səmərəliliyini təmin edir. Bank bir qayda olaraq qeyri-

kommersiya, çox itki verən layihələri kreditləşdirmə üçün qobul etmir. Müstəsna

hallarda proqramlar qəbul olunur ki, bu da öz növbəsində bankm fəaliyyətinə,

nizamnamə, tapşırıqlarma mənfı təsir göstərmir. Uzunmüddətli kreditdən istifadəyə

görə faiz tarifı, komission mükafatlandırma və digər ödənişlər müqavilə əsasmda

müəyyən olunur.

Faiz tarifləri dəyişkən və daimi ola bilər. Daimi faiz tarifi kreditin verilmə və

ödəmə müddəti ərzində dəyişməz qalır. DəyiĢkən faiz tarifi isə dövrü olaraq (3-6

ay ərzində bir dəfə dəyişir) bazar şərtlərindən, depozit üzrə faizlərin

dəyişməsindən, inflyasiya indeksinin rəsmi elanı və digər səbələrdən asılıdır.

Uzunmüddətli kreditin baz.is tarifinin təyini zamanı növbəti faktorlar nəzərə

alınır:

əlavə vəsaitlərirı cəlb edilməsirıin təşkili;

risk ehtimalı;

kreditlərin ödəniş müddəti;

kreditlərin qeydiyyatının məsrəfləri;

kommersiya banklarının tarifi (bu istiqraz vərəqələri bazarına da şamil edilir);

bank və borcalan arasında münasibətlərin xüsusiyyəti;

gəlirin normativləri.

KitabYurdu.az 163

9

Uzunmüddətli kreditlərin verilməsi əmtəə-mal dəyərlərinin əldə olunmasmdan, bu

vəsaitlərin tədarükçü və podratçmm borclarmı ödəməyə sərf edilməsindən,

kreditlərin icarəçilərə, fermerlərə, individual şəxslərə verilməsindən bilavasitə asılı

olub, mərhələ-mərhələ icra olunur. Kredit verilişinin konkret formaları kredit

müqaviləsində qeyd edilir. Müəssisə, təşkilatlara və kooperativ idarələrə təqdim

olunmuş uzunmüddətli kreditlərin ödənişi ilk növbədə ödəniş qabiliyyətindən,

kredit ehtiyatlarmm dövriyyəsindən, kredit münasibətlərinin şərtlərindən asılıdır.

Bir çox hallarda ödənilməmiş uzunmüddətli kreditlər bankm hesabma daxil olan

illik üzvlük haqqınm yardımı vasitəsilə dondurulur. Kreditin ləğvi bankm

sərəncamma tabedir. Borclu şəxsin maliyyə çətinliyi yaranan zaman ayrı-ayrı

hallarda onun fəaliyyət dairəsini nəzərə alaraq bank faiz tarifini artıraraq, kredit

müqaviləsi əsasında kreditin ödəniş müddətini uzada bilər.

İnvestisiya prinsiplərinin genişləndirilməsi uzunmüddətli kreditin və

maliyyələşdirmənin tətbiqinə geniş şərait yaradır. Bunlarm sırasında daşınmaz

əmlakın girovu müqabilində kreditlərin təqdim edilməsi xüsusi yer tutur.

Ġpoteka hüquqlu investləĢdirilmə sistemi kredit təqdimatmm azməbləğli faiz tarifi

ilə ödəniş müddətinin uzadılması mexanizmidir. İpoteka kreditləri istehsal

müəssisələrinin, yaşayış məntəqələrinin maliyyələşdirilməsi üçün istifadə olunur.

Kredit almaq məqsədilə borclu şəxsin irəli sürdüyü tələblərdən savayı kredit

təqdimatmm təminatı üçün qiymətli əşyalar girov qoyulur.

Kredit təqdimatınm təminatı müasir ipotek sisteminin əsasını təşkil edən

prinsiplərin riayəti ilə sıx əlaqəlidir:

Xüsusiləşmə prinsipi - girov qoyma hüququnu ipotek kitabça- smda

qeydiyyatdan keçmiş hər hansı bir qiymətli əşya, mülkiyyət for- masınm girov

qoyuluşu ilə əlaqələndirir.

Qətilik prinsipi - danılmaz hüquqlara əsaslanır.

Kütləvi etibar (inam) prinsipi - maraqlı şəxslərin özünə inammı artırır. Bu

maraqlı tərəfı müəyyən olunmuş qiymətli əşyanm kənar şəxs tərəfindən

istifadəetmə, sahibkarlıq hüquqlarmm yoxluğuna inandırır.

Yararsızlıq prinsipi - ipotek kitabçaya daxil olmuş hüquqlarm

ləğvi.

Üstünlük prinsipi - müxtəlif kreditorlann etirazlarmm qarşısmı olaraq,

razısalma qaydasıdır.

Daşmmaz əmlakm girov qoyuluşunun əsas prinsipial tərəfləri aşağıdakılardır.

ipoteka ~ hər hansı bir daşmmaz əmlaka tətbiq edilə bilər. Kon- kret olaraq ipoteka

müəyyən olunur:

a)torpaq sahələrinə (kənd təsərrüfatmm torpaq sahələri də nəzərdə tutulur);

b)müəssisələrə, tikililərə və s. (istehsal fəaliyyətinə dair);

v) yaşayış binaları və mənzillərə;

q) bağ sahələri, qarğı və digər istehlak yönlü tikililər;

d) digər əmlaka.

İpotekanm obyekti girov qoyan şəxsin mülkiyyətçilik və sahibkar- lıq hüquqları

əsasmda tam ixtiyarma keçir. Müştərək mülkiyyət xassəsi daşıyan əmlaka hər bir

sahibkarm yazılı razılığı almdıqdan sonra ipoteka müəyyən olunur. Lakin, ümumi

KitabYurdu.az 164

10

mülkiyyətin iştirakçısı fərdi olaraq şəxsi payım girov qoya bilər. Burada digər

mülkiyyətçilərin ümumi razı- lığma ehtiyac yoxdur.

İpotekanm dövlət qeydiyyatı girov qoyan şəxsin ərizəsi və dövlət rusumunun

ödəniş haqqmda sənədlərin təqdimatmdan sonra həyata keçirilir. İpoteka 15 gün

ərzində qeydiyyatdan keçməlidir.

İpotekanm qeydiyyatı kütləvi xarakter daşıyır; hər bir şəxs obyekt- lərin

ipotekasmın qeydiyyatmın surətini almaq ixtiyarma malikdir.

Qeydiyyat vərəqəsinin məhkəmənin ipotekanm ləğvi barəsində qə- rarmdan asılı

olaraq fəaliyyəti dondurulur.

Girov götürən şəxs hüquq və vəzifələrini üçüncü şəxsə ötürə bilər. Lakin, bu kredit

müqaviləsinin ipoteka vasitəsilə təminatı hüquqlarma da şamil edilir. Notarius

tərəfmdən təsdiq olunmuş girov qəbzi sənəd kimi qəbul olunur.

Girov götürən şəxs kredit müqaviləsinin təminatı məqsədilə girov qəbzini də

üçüncü şəxsə təqdim etmək ixtiyarmdadır. Kredit müqaviləsinin şərtlərinə əməl

olunmayan təqdirdə hüquq və vəzifələr 1-ci şəxsə ötürülür. Mübahisələrin bu

zəmində meydana çıxması zamanı məhkəmə sistemi bu hüquqları bərabərşəkildə

bölür və hər iki tərəf hüquq və öh- dəliklərdən imtina edə bilmir.

Girov qoyan Ģəxs girov götürən şəxsin razılığı ilə aşağıdakı hüquq- lara malikdir:

ipoteka obyektini digər şəxsə icarə və ya müvəqqəti tə- mənnasız istifadə üçün

vermək. Bu zaman ipoteka öz qüvvəsini qoruyub saxlayır və müqavilə üzrə bütün

öhdəliklər ipoteka obyektinin sahibkarma ötürülür.

İSTEHLAK KREDİTİNİN TƏQDİMATI

Istehlak krediti əhalinin istehlak ehtiyaclarmın ödənməsinə xidmət

edir.

İstehlak kreditini fıziki şəxs alır, kreditor kimi isə kredit təşkilatla- rı, müxtəlif

mülkiyyətçi müəssisələr çıxış edir. İstehlak krediti pul və mal formasında təqdim

oluna bilər.

Bazar iqtisadiyyatına malik ölkələrdə istehlak krediti əhaliyə xid- mətin ən rahat

növlərindən biridir. O, iqtisadiyyatm inkişafmda əhə- miyyətli yer tutur. Ona görə

də dövlət tərəfındən fəal surətdə tənzimlə- nir. Tənzimləmə kredit verilişi, faiz

tarifinin təyini, kreditin müddəti, kredit əməliyyatlarmda xüsusi vəsaitlərin

istifadəsi sahələrinə şamil edilir.

Dünyanm müxtəlif ölkələrində fərdi şəxslərə kredit təqdimatı sahə- sində müxtəlif

qanunlar bərqərardır. Lakin onlan ümumi məqsədlər bir- ləşdirir; istehlakçılarm

həyat səviyyəsinin yüksəlişi naminə kredit lazımi miqdarda əlverişli olmalıdır.

Təsərrüfatm bazar münasibətlərinin formalaşması prosesi ilə əla- qədar, əhalinin

kreditləşdirilməsi (müddəti uzadılması) əldə olunmuş ticarət məhsullarımn

satılması nəticəsində həyata keçirilməyə başladı.

Əhalinin istehlak xərcləri və hüquqi şəxslərin kreditləşdirilməsi zamanı aşağıdakı

prinsiplər tətbiq olunur: qaytarılma, müddətlilik, məqsədlilik, ödənc, təminat

prinsipləri nəzərə almmaqla banklar tərə- findən həyata keçirilir.

Kreditin verildiyi zaman başlıca şərt borclu şəxsin ödəmə qabi- liyyətli olmasıdır.

Müasir dövrdə 2 növ istehlak kreditləri mövcuddur:

KitabYurdu.az 165

11

Cari məqsədter iiçün (bu həm də təxirə sahnmaz ehtiyaclarm kreditidir)

Kapital xassəli itkilər üçiin Təxirə salınmaz ehtiyaclar üçün kredit müstəqil gəlir mənbəyinə malik

vətəndaşlara verilə bilər. Bu təqaüdçülərə də şamil olunur. Bu kredit mebel, məişət

texnikası, nəqliyyat vasitələri almmasma və eləcə də, bayram şənliklərinin

təşkilinə, sanatoriya putyovkalarmm əldə olunmasma sərf edilir. Kredit 18

yaşmdan 70 yaşma kimi vətəndaşlara, kreditin qaytarılmasma qədər onlarm 75

yaşınm tamam olmaması şərti ilə verilir.

Faizlərin ödənilməsi hər ayın 1-dən etibarən növbəti ayın müqavilə bağlandığı

günə qədər ödənilir. Ölkəmizdəki inflyasiyaya səbəb olan qeyri-sabit vəziyyət

bankları kreditlərdan istifadəyə görə təyin olunan faiz tariflərini ardıcıl surətdə

dəyişməyə məcbur edir. Qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırda müddəti uzadılmış

kreditlərin dövriyyəsi qəflətən artmışdır.

Bunun səbəbləri aşağıdakılardır:

İşsizliyin artımı;

Aylıq ödəmələrin artması;

Müşahibat işçilərinin kreditlərin ləğvi üçün ödəmələrdən imtina etməsidir. Bu

isə öz növbəsində göstərilən kreditlərin məhdud verilməsinə səbəb olur.

Əhalinin zəruri ehtiyaclarmm kreditləşdirilməsi ilə demək olar ki, bütün

kommersiya bankları məşğul olurlar. Əsasən bu fərdi əmanətçilərin vəsaıtlərinin

cəlb edilməsi üsulu ilə icra edilir. Kommer- siya bankları şəxsi və ya dövlətin

qiymətli kağızlarınm, eləcə də daşmar və daşmmaz əmlaklarmm, qiymətli

mallarımn girov qoyuluşu müqabilində kredit verirlər. İstehlakçı kreditinin ikinci

növü kapital itkilərinə qoyulan kreditdir (uzunmüddətli). Bu kredit növü əhalinin

təxirə salınmaz ehtiyaclarma sərf olunan kreditdən fərqli olaraq, vətəndaşlardan

həmin kreditin istifadəsi üçün hesabat və bankdan alman kreditin təyinatma uyğun

xərclənməsinə dair sənədləri tələb edir.

Yətəndaşlarm tikinti işləri aparması və mənzil almaları üçün bankdan 3 növdə

istehlak kreditləri almaq imkanları vardır:

torpaq krediti. Bu zaman kredit qısa və ya uzun müddətə mənzil tikintisi üçün

nəzərdə tutulan torpaq sahəsinə görə verilir.

inĢaat krediti. Bu kredit qısa müddətə tikinti işlərinin bilavasitə

maliyyələşdirilməsi üçün verilir.

mənzilin alınması iiçiin uzunmüddətli kredit.

Təminat məqsədi ilə vətəndaşlar toxunmaz əmlaklann girov müqaviləsini, bir və ya

daha çox mülki və hüquqi şəxslərin zəmanətini təqdim etməlidirlər. Müxtəlif

mülkiyyət formasma malik olan müəssisə və təşkilatlar öz işçilərinin mənzil

şəraitini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə yaşayış kreditləri vermək hüququna

malikdirlər və bu borcları onlar qismən, yaxud tam bütövlükdə ödəyə bilərlər.

Girov əşyaları aşağıdakılar ala bilər:

borclu şəxsin tikinti üzrə torpaq sahəsi və yaxud bu sahəyə aid mülkiyyət

hüquqları.

hazır mənzil və yaxud natamam tikinti;

KitabYurdu.az 166

12

qanunvericilik ilə nəzərdə tutulmuş digər əşyalar və yaxud mülkiyyət

hüquqları.

Fərdi mənzillərin, bağ evlərinin ahnması üçün kredit əvvəlcədən alqı-satqı üzrə

ilkin müqavilə, hesab arayışı əsasmda verilir.

Daşmmaz əmlakm alınması üçün kredit əlavə sənədlər tələb edir:

Alqı-satqmm ilkin müqaviləsi;

Satıcmm mülkiyyət hüququna dair şəhadətnamə;

Torpaq sahəsinin ərazi sərhədlərinə dair sənəd;

Fərdi mənzilin, mövsümü yaşayış üçün evin ahnması;

Evin mərtəbələri üzrə planı.

Bankların əhaliyə mənzil kreditinin verilməsi də kreditləşmənin əsas prinsipləri

sayılan; məqsədli istifadə, təminatlılıq, müddətlilik, ödənc və qaytarılma prinsipləri

əsasmda icra olunur. Kreditlərin təyinatmdan kənar xərclənməsi aşkar olunarsa,

bank bu təqdirdə verilmiş kredit üçün vaxtmdan əvvəl cərimə təyin edə bilər.

Kreditin qaytarılması mümkün olmadıqda isə bank kredit üçün qoyulmuş əmanətə

və yaxud zəmanət verən şəxsə maliyyə sanksiyası tətbiq edə bilər.

Mənzil problemlərinin həllinə dövriyyəyə buraxılmış mənzil sertifikatları da

yardım göstərir. Mənzil sertifikatlan istiqraz vərəqəsinin xüsusi növü olaraq,

hüquqi şəxslər tərəfindən buraxılır. Bu hüquqi şəxslərə vətəndaşlann pul

vəsaitlərinin cəlb olunması üçün yaşadığı mənzillərinin tikilməsinin sifarişçi

hüququ verilir. Mənzil sertifikatları onun sahibinə emitentlər tərəfındən müəyyən

olunmuş mənzilə mülkiyyət hüququ verir. Baxmayaraq ki, onun alınması bir

müddət uzamr, bu halda mənzil sertifikatlarmm istifadəsi istehlakçı kreditinin

özünəməxsus forması kimi qiymətləndirilməlidir.

Fiziki şəxslərə verilən kreditin mənbəyi, hansı ki, mənzil üçün nəzərdə tutulmur,

tərəqqi və təhsil vasitəsi sayılan bank-kredit vərəqələridir. Bank kredit vərəqələri 3

tərəfın iştirakım nəzərdə tutur:

Bank emitentlərinin kredit vərəqəsi;

Onun sahibi;

Mallara və xidmətə görə kredit vərəqələrini qəbul edən ticarət təşkilatı.

Kredit vərəqələrinin almması üçün müştəri banka bank tərəfindən müəyyən

olunmuş pul vəsəiti keçirir. Xidmət və mallar üçün kredit və- rəqəsinin verilməsi

müştərinin hesabmda pul vəsaitinin yoxluğu nəticə- sində də həyata keçirilə bilər.

Bank öz xidmətləri müqabilində hər əmə- liyyatdan müəyyən qədər faiz götürür.

Kredit vərəqələrindən istifadə edən şəxslər göstərilən xidmətə görə hər il müəyyən

olunmuş məbləği köçürməyə borcludurlar.

Xarici ölkələrdə bu forma geniş yayılmışdır.

«Viza», «Amerikan ekspress», «Master kart» beynəlxalq maliyyə assosiasiyaları

bu vərəqələrin sahiblərinə istənilən xidməti təklif edə bi- lirlər. Qeyd etmək

lazımdır ki, hazırda bizim ölkəmiz nə texniki, nə struktur, nə də psixoloji baxımdan

kredit vərəqələrinin geniş miqyasda tətbiqinə tam şəkildə hazır deyil. İstehlakçı

kreditinə həm də lombard kreditlərini də şamil edirlər. Lombardlar əhaliyə şəxsi

istifadə və məişət ehtiyacınm təminatı məqsədilə girov qoyuluşu vasitəsilə kredit

verirlər. Kreditin məbləği girov qoyulan əşyanm növündən, onun bazar qiymə-

KitabYurdu.az 167

13

tindən lombart tərəfmdən təyin olunmuş hədd ilə müəyyən edilir. Ha- zırda fərdi

lombardlar geniş inkişaf edir. Buna görə də, lombard kredit- lərinin faiz tarifi

kifayət qədər yüksəkdir. O, əksər hallarda bankm faiz tarifıni qaldırır və bu da

kreditin dövriyyəsinə təsir göstərir. Vətəndaşla- ra kredit verilməsinin vacib

məqamlarmdan biri də, onlarm kredit ödə- mə qabiliyyətli olmasıdır. Müştərinin

kredit ödəmə qabiliyyətini müəyyən etmək üçün bank onun aylıq gəlir ilə yanaşı,

aylıq xərclərinin məbləğini də araşdırır.

Gəlirlər 3 istiqamətdə müəyyənləĢir. 1.Əmək haqqı mədaxili;

2.Əmanətlərin və qiymətli kağızlarm mədaxili;

3.Digər gəlir növləri.

Kredit götürən şəxsin əsas məsrəflərinə bank onun gəlir vergilərini, alimentləri,

əvvəllər almmış kredit və əmtəə-malı üçün aylıq ödəncləri, həyatm və əmlakm

sığortasmı, komunal ödənişləri və s. daxil edir.

Kredit götürən şəxsin ödəniş qabiliyyətini müəyyənləşdirən əsas göstəricilərdən

biri həmin şəxsin maliyyə və sosial durumudur. Bütün hallarda üstünlük əsasən o

müştəriyə verilir ki, onun krediti bağlamaq üçün sabit gəliri olur, eyni zamanda hər

hansı bir təşkilat və ya müəssisədə uzunmüddətli əmək fəaliyyəti qeyd edilir və

qeydiyyatda olduğu ünvanda uzunmüddət yaşamış olur.

Kreditin almması üçün borclu şəxs ödəniş qabiliyyətini müəyyən edən növbəti

sənədləri təqdim edir:

iş yerindən arayış (burada əmək haqqınm məbləği və iş stajı göstərilir)

kommunal xidmətlər və mənzil ödənişi üzrə hesabat kitabçası;

bank əmanətlərinin mədaxilini təsdiq edən sənədlər;

Müştərilərin gəlir mənbəyini müəyyən edən digər sənədlər.

SİNDİKATLAŞDIRILMIŞ KREDİT TƏQDİMATI

Bazar münasibətlərinə keçid zamanı bazarm müxtəlif sektorlarm- da, xüsusilə də

kredit münasibətləri sahəsində banklarm fəaliyyətinin birləşdirilməsi zərurəti

meydana çıxır. Birliklərin yaradılması məqsədləri müxtəlif olsa da, onlar əksər

hallarda ya irimiqyaslı tədbirlərin maliyyə- ləşdirilməsi, bank əməliyyatları üzrə

riskin ixtisara salmması, ya da bir bankm həll etmək iqtidarmda olmadığı

tapşırıqlarm həlli ilə əlaqədar olur. Bu cür birliyin çərçivələri daxilində

uzunmüddətli kredit təqdimatı ilə əlaqədar risk iştirakçılar arasmda paylamr və bu

da birliyin üzvləri olan banklara ödəmə ehtiyatlarmı daha aşağı səviyyədə

saxlamağa icazə verir.

Bu cür birliklərdə xüsusi yer kredit, zəmanət və ya digər kredit- maliyyə

əməliyyatlarmm müştərək əsaslar ilə həyata keçirilməsi üçün yaradılan bank

sindihatlarına məxsusdur. Ticarət kreditləri, layihələrin maliyyələşdirilməsi,

korporativ kreditlər, lizinq sövdələşmələri, kredit xəttləri, akkredetivlər

sindikatlaşdırıla bilər.

Bank sindikatlarmm yaradılması, bir qayda olaraq, aşağıdakı məqsədləri izləyir:

əlavə ehtiyatlarm cəlb olunması yolu ilə əməliyyatlarm miqyasla- rmın artımı,

KitabYurdu.az 168

14

risklərin paylanması,

satışm müəyyən səviyyəsinin qorunması.

Nüfuzlu sindikatlaşdırma sövdələşməsində iştirak imkanı, işgüzar əlaqələrin, yeni

tərəfdaşlarm axtarışmm, bankm strateji tapşırıqlarmm həllinin təşkili

sindikatlaşdırılmış birliklərin əsas motivasiyasıdır.

Sindikat - müqavilə əsasları ilə müxtəlif kommersiya təhkilatları- nm, o cümlədən

də banklarm hər hansı bir layihənin həyata keçirilməsi üçün müvəqqəti birliyidir.

Bəzi hallarda bu cür birliklər gəlir əldə etmək məqsədi olmadan gə- lirsiz əsaslar

ilə fəaliyyət göstərə bilər. Onlar maliyyə bazarlarmm müxtəlif seqmentlərində

fəaliyyətin koordinasiyası üçün yaradılır.

Nəzərdə tutulan sərmayə, ekoloji, sosial, elmi-texniki və ya digər proqramlarm

reallaşmasmm maliyyələşdirilməsi kimi məqsədə nail olduqda bank sindikatı ya

fəaliyyətini dayandırır, ya da sindikatlaşdırıl- mış kredit haqqmda yeni müqaviləni

bağlayır. İştirakçı-banklarm fəa- liyyəti qəbul olunmuş öhdəliklərə müvafıq olan

işlərin müştərək paylar ilə maliyyələşdirilməsi prinsipləri, eləcə də onlarm yerinə

yetirilməməsi- nə və ya lazımi qaydada icra olunmamasma görə maddi məsuliyyət

prinsipi əsasmda qurulur.

Dövlətimizə təqdim olunan xarici kreditlərin böyük hissəsi sindi- katlaşdırılmış

əsaslar ilə həyata keçirilir. İndi bu işə Milli bank sindikatları və birlikbri də

qoşulur. Adətən sindikatlaşdırılmış kreditə külli miqdarda iştirakçılar cəlb olunur.

Kreditləşdiribn layihənin mürəkkəbliy- indən asılı olaraq layihənin həyata

keçirilməsi ilə bağlı ayrı-ayrı mərhə- lələrin maliyyələşdirilməsinə cəlb olunan

iştirakçı-banklarm sayı dəyişilə bilər. Bir sıra iştirakçılar yalnız işin hər hansı bir

mərhələsində maliyyə- ləşdirilmə prosesinə qoşula bilər. Son zamanlar müxtəlif

ölkələrin bank- larınm daxil olduqları sindikatlar xüsusilə geniş yayılmışdır.

Dövlətdə sindikatlaşdırılmış kreditlərə olan tələbat ilk növbədə büdcə

proqramlarımn maliyyələşməsi zərurəti ilə və xalq təsərrüffatımn müxtəlif

sahələrində fəaliyyət göstərən dövlət müəssisələrinin modern- ləşdirilməsinə və

texniki baxımdan yenidən silahlanmasma qoyulan və- saitlərin sərmayələşdirilməsi

ilə əlaqədardır.

Təşkilatlar və banklar konsorsial kredit hesabına adətən xarici iqtisadi fəaliyyətin,

eləcə də sərmayə sahəsi, irimiqyaslı tədbirlərin energe- tika, ekologiya, xammal

ehtiyatlarmm hasilatı, elmi-texniki layihələrin tətbiqi kimi sahələrdə həyata

keçirilməsi ilə əlaqədar tələbatlarını ma- liyyələşdirirlər.

Borc alan şəxsin və maliyyələşdirilən layihənin etibarlılığmı kredit təqdimatı

şərtləri müəyyən edir. Onlarm sığortalanması riskindən və metodundan asılı olaraq

kreditə görə faizi və sindikatlaşdırılmış kreditin təqdimatı texnikasım müəyyən

edirlər.

SindikatlaĢdıvılmıĢ kredit kreditin xüsusi forması olmadığı üçün adi şəraitdə borc

alan şəxsin və kreditorların kommersiya maraqlarma müvafıq olaraq təqdim

olunur.

Kredit ehtiyatlarmm akkumulyasiyası, səfərbər edilməsı və istifa- dəsi ilə bağlı

sindikat üzvləri olan banklar arasmda yaranan hüquqi münasibətlər ölkə

KitabYurdu.az 169

15

qanunvericiliyi vasitəsilə tənzimlənir. Onlar üzv- banklar arasında müqavilənin

bağlanması zamanı nəzərə alınmalıdırlar.

SindikatlaĢdıvılmıĢ kreditin təĢkili prosesi:

ilkin fazadan,

sindikatlaĢdırma,

kredit təqdimatı prosesindən ibarətdir.

Əvvəlcə bank - kreditin potensial təşkilatçısı olub, borc alan şəxsin bazar

imkanlanm, bu əməliyyat ilə bağlı riskləri qiymətləndirir və söv- dələşməsinin əsas

şərtlərinin əks olunduğu informasiya memorandumu- nu hazırlayır. Bu,

sindikatlaşdırma prosesinin, xarici ölkələrdəki təcrü- bəsində mahiyyət etibarilə

ilkin müqavilə olur. Təşkilatçı tərəfindən də- vət olunan kreditor-banklar onun

şərtlərinə diqqət yetirir. Əsasən, bu yalnız məqsədlər haqqmda müqavilə olur.

Onun imzalanmasmdan sonra sindikatlaĢdırma, yəni kreditor-banklarm

qrupunun birləşdirilməsi və onlar arasmda iştirak ilə bağlı müqavilənin bağlanması

prosesi baş- lanır. Bu cür müqavilədə konsorsiumun yaradılması faktı, onun

məqsədləri, məsrəfləri, iştirakçılarm tərkibi və kredit sövdələşməsi üzrə eh-

tiyatlarm toplumu, sindikat qaydası, sindikata rəhbərlik qaydası (bir və ya bir neçə

banklar ilə; uzunmüddətili sövdələşmə zamanı rəhbərlik dəy- işilə bilər), sindikat

üzvləri qarşısmda maliyyə öhdəlikləri, onun iştirak- çılarmm hüquq və vəzifələri

qeydə alınır.

Sindikat təşkilatçılarmm vəzifələrinə sövdələşmənin bütün aspekt- lərinin yenidən

işlənib hazırlanması, onlarm bütün üzv-banklar ilə razı- laşdırılması, bu aspektlərin

hüquqi baxımdan təsdiqi, iştirakçılarm vəsa- itlərinin akkumulyasiyası daxil olur.

Müqavilədə tərəflərin kredit təqdimatı üçün vəsaitlərin vaxtlı- vaxtmda

sadalanmasına görə və məhz borc alan şəxsdən əsas borcun, faizlərin və komisyon

məsrəflərin ahnmasmdan sonra bu vəsaitlərin işti- rakçı - banklara qaytarılmasma

görə məsuliyyətləri nəzərdə tutulur.

Müqavilədə sindikatlaşdırılmış sövdələşmənin bütün maliyyə şərt- ləri, əmlak

məsuliyyətinin məqbul formaları, üzv-bankların təşkilatçı- banka qarşı

münasibətdə avanslarm və faizlərin, həmçinin sindikatm təşkilinə görə komisyon

xərclərin məbləğinə aidiyyatı olan öhdəlikləri yenidən işlənib hazırlanır. Bu

müqavilədə sindikatlaşdırılmış sövdələşmə üzrə södələşmənin qüvvədən

düşməsinə qədər müştərək əməliyyatlar üçün əldə olunan əmlak, iştirakçıların

əmanətinə mütənasib şəkildə bölünür. Müqaviləyə məcburi şəkildə

sindikatlaşdırılmış sövdələşmənin başa çatması haqqmda şərt daxil edilir.

Sindikat ilə borc alan şəxs arasmdakı kredit münasibətləri standart kredit

müqaviləsi ilə tənzimlənir və bu müqavilə tərəflərin hüquq və vəzi- fələrini təyin

edən əməliyyatlarm hüquqi əsaslarmdan və əsas iqtisadi şərtlərdən ibarət olur.

Müqavilədə kreditorun krediti vaxtlı-vaxtmda təqdim etməsi öh- dəliyindən, borc

alan şəxsin isə krediti vaxtlı-vaxtmda və tamamilə bağlaması öhdəliyindən ibarət

olan kreditin məqsədi, istiqaməti, onun təminatı, müddəti, məbləği, kredit

valyutası, müəyyən olunması şərtləri, faiz dərəcəsmm köçürülməsi məbləği və

qaydası işarə olunur, kredit tə- qdimatı mexanizmi, kreditin istifadəsi və

ödənilməsi qaydası, onun vaxtmdan əvvəl ödənilməsi şərtləri, layihənin dəyərinin

artımmm borc alan şəxs tərəfmdən kompensasiyası qaydası, faizlərin ödənilməsi

KitabYurdu.az 170

16

müddəti, cərimə sanksiyalarmm səviyyəsi, cərimələrin tutulması qaydası və ko-

misyon məsrəflər ilə xərclərin bütün növlərinin məbləğləri şərtləşdirilir. Borc alan

şəxs kreditorlarm üçüncü şəxslər qarşısmda yeni öhdəlikləri- nin qəbul olunması

ilə bağlı razılığmı almalıdır. Kredit təminatı kimi girov və ya zaminliyi nəzərdə

tutmaq gərəkdir. Girov və havadarlıq haqqmda müqavilələr hüquqi normalara

müvafıq olaraq tərtib olunur.

Kreditin ödənmə müddətinin başlanması zamanı borc alan şəxs nə- inki

kreditorlara aldığı vəsaitləri və kreditə görə faizi qaytarır, həmçinin də mııqavilədə

müəyyən olunan müddətlərdə kredit əməliyyatlarmm təşkili və həyata keçirilməsi

ilə bağlı bütün itkiləri ödəyir.

Kreditin qaytarılması, faizlərin, kredit əməliyyatmm iştirakçı- banklarmm itkilərini

bağlayan komisyon məsrəflərin ödənilməsi onlarm roluna və bu sövdələşmədə

iştirakmm məbləğinə mütənasib şəkildə həyata keçirilir.

Rəhbər-bank onun bilavasitə itkilərini bağlayan faizlərdən və komisyon

məsrəflərdən savayı, sindikatlaşdırılmış kreditin təşkilinə və ida- rə olunmasma

görə xüsusi mükafatı alır.

Ölkəmizdə sindikatlaşdırılmış kreditlər hələ ki, orta və uzunmüddətli ehtiyatlarm

yoxluğu, iqtisadi vəziyyətin qeyri-sabitliyi, qeyri-ödənişlərin böhranı və

istehsalatm tənəzzülü nəticəsində lazımi səviyyədə inkişaf etməmişdir. Lakin bütün

bunlara baxmayaraq, kommersiya bankları 1996-cı ildən etibarən qərb bank

korporasiyalarmm kreditlərini fəal şəkildə cəlb etməyə başlamışdırlar.

Sindikatlaşdırılmış kreditlər ixracat-idxalat və ticarət şirkətlərinə qısa və

ortamüddətli kre- ditlərin təqdimatı ilə əlaqədardır. Bu da maliyyə bazarmda

möhtəkir əməliyyatlarm kreditləşdirilməsi üçün istifadə olunur. Bu isə öz növbə-

sində iqtisadiyyatm real sektoruna invetisiya qoyuluşu üçün çox əhə- miyyətsizdir.

Borcalan banklar tərəfmdən maliyyə informasiyasmm qeyri-kafı şəkildə

açıqlanması, ölkədə iqtisadi vəziyyətin qeyri-sabitliyi qərb kreditlərinin daha geniş

təqdimatma mane olur.

Beynəlxalq kapital bazarmda sindikatlaşdırılmış kreditlərin artımı müşahidə olunur

və bu da iri kredit ehtiyatlarmı səfərbərliyə almağa və riskləri paylamağa icazə

verir. XX əsrin 70-90-cı illərində sindikatlaşdı- rılmış kreditlər bütün orta və

uzunmüddətli krelitlərin təxminən yansmı təşkil etmişdir və onlarm 80%-dən çoxu

inkişaf etməkdə olan ölkələrə təqdim olunmuşdur.

Sindikatlaşdınlmış beynəlxalq kreditlər mahiyyət etibarilə sərmayə bankmın

anderraytinqini və kommersiya bankınm ənənəvi şəkildə kre- ditləşdirilməsini

özündə birləşdirir və bu da bu kreditləri sindikatlaşdı- rılmış kreditlərin ikinci

bazarınm yoxluğu ilə əlaqədar olaraq istifadə olunan analoji kreditlərdən

fərqləndirir.

Xarici ölkələrin təcrübəsində borc alan şəxs iri sindikatlaşdırılmış krediti rəqabət

əsasları ilə cəlb etmək niyyətini elan edir və banklara sövdələşmənin strukturu və

dəyəri ilə bağlı təkliflər göndərməyi, ya da bu sövdələşmənin təşkilinin bu cür

sövdələşmələrin həyata keçirilməsin- də böyük təcrübəyə malik banka həvalə

edilməsini təklif edir.

Bank ya krediti təqdim etməyi bütünlüklə öhdəsinə götürür, ya kreditin məbləğinin

bir hissəsinin təqdim edilməsini təmin etməyə zəma- nət verir və bu zaman da

KitabYurdu.az 171

17

kreditin qalan hissəsinin təqdimatı bazarın sindikatlaşdırılmış sövdələşmədə

iştirakı arzusuna cavab reaksiyasmdan asılı olur.

Sindikatlaşdırılmış kreditin təqdimatına razılıq verən bank vəsait- lərin və ya

aktivlərin ayrılması ilə bağlı öhdəliklərini üçüncü tərəfə (əgər avanslar kredit

müqaviləsinə müvafiq olaraq ödənilmişdirsə) tam və ya qismən ikinci bazarda

«ötürə» və ya «sata» bilər. Sindikatlaşdırılmış kreditlərin ikinci bazarı -

sindikatlaşdırılmış kreditin təşkilatçı-bankdan keçməsindən sonra həyata keçirilmiş

tam ödəmə və ya köçürmə demək- dir.

Bir çox hallarda sindikatlaşdırılmış kreditlər haqqmda müqavilə- lərdə hüquqlarm

yenidən güzəştə geliməsi və ya hüquq və öhdəliklərə keçid imkanlarmı

tənzimləmək və məhdudlaşdırmaq cəhdləri göstərilir. Xüsusilə də, hüquq və

vəzifələrin yenidən güzəştə gedilməsindən və ya ötürülməsindən əvvəl borc alan

şəxsin yazılı razılığım tələb edən məh- dudiyyət ümumi olur.

Hal-hazırda banklar sindikatlaşdırılmış kreditləri əsasən istiqraz vərəqələrini və

depozitləri də daxil etməklə kreditlər kimi təyin edir və onlardan hər birinin

təqdimatı ilə əlaqədar olaraq risk bir və ya iki bank tərəfindən banklar arasmda

bağlanan müqavilələrə müvafiq olaraq qə- bul edilir.

SindikatlaĢdınlmıĢ kredithrin üç qrupunu bir-birindən fərqləndir- mək olar:

müştərək təşəbbüslü kreditlər;

fəpdi təşəbbüslü kreditlər;

pay şərtlərini təyin etmədən təqdim edilən kreditlər.

MüĢtdrək təĢəbbüslü sindikatlaĢdırılmıĢ kreditə kreditorlar tərəfin-

dən bir borc alan şəxsə təqdim olunan ayrı-ayrı kreditlərin toplumu aid olunur.

Lakin bu zaman borc alan şəxs və kreditorlar arasmda bağlanan kreditin

təqdimatma dair müqavilələrdən hər birinin şərtlərinə əsasən aşağıdakılar

göstərilməlidir:

borc alan şəxsin kreditorlar qarşısında öhdəliklərinin ödənil- məsi müddəti və

faiz dərəcəsmm məbləği bütün müqavilələr üçün eynidir;

hər bir kreditor borc alan şəxsə ayrı-ayrı ikitərəfli müqavilədə nəzərdə tutulan

şərtlər ilə və məbləğdə pul vəsaitlərini təqdim etməyə borcludur;

hər bir kreditor bağlanan ikitərəfli müqavilənin şərtlərinə müvafiq olaraq

borcalan şəxsə qarşı irəli sürülən tələblərin fərdi hüqu- quna (borcun əsas məbləği

və kredit üzrə faiz) malik olur və buna da müvafiq olaraq alman pul məbləğinin və

faizlərin qaytarılması ilə bağlı borc alan şəxsə qarşı irəli sürülən tələblər də fərdi

xarakter daşıyır və bağlanan müqavilələrdə nəzərdə tutulan şərtlər və məbləğ ilə

hər bir konkret kreditora məxsus olur;

kreditin təqdimatı və ödənilməsi ilə bağlı bütün hesablaşmalar agent-bankm agent

funksiyalarım icra edən kredit təşkilatı vasitəsilə həyata keçirilir;

agent-bank kreditorlar ilə bağlanan və sindikatlaşdırılmış kreditin (kreditin və

hər bir bankm iştirak payının ümumi məbləği, faiz də- rəcəsmm məbləği, kreditin

ödənməsi müddəti) borc alan şəxsə təqdima- tma dair ümumi şərtlərdən ibarət

olan, eləcə də kreditorlar və agent- bank arasmdakı qarşılıqlı münasibətləri təyin

edən çoxtərəfli sövdələş- mələr əsasmda kreditorların adından fəaliyyət göstərir.

KitabYurdu.az 172

18

Fərdi təĢəbbüslü sindikatlaĢdınlmıĢ kreditə ilkin kreditor olan bank tərəfindən öz

admdan və öz hesabma borcalan şəxsə təqdim etdiyi kredit şamil olunur. Yekun

nəticədə bununla bağlı tələb etmə hüququ ilkin kreditor tərəfindən üçüncü şəxslərə,

növbəti şərtlərin yerinə yetirilməsi zamanı isə sindikatm iştirakçı - banklarma

güzəştə gedilir:

sindikatm iştirakçısı olan hər bir bankm payı borc alan şəxsə qarşı irəli sürülən

tələblərin həcmində sindikatm iştirakçı-bankları ilə ilkin kreditor arasmdakı

müqavilə ilə müəyyən olunur və ilkin kreditor ilə sindikatm iştirakçısı olan bankm

arasmda bağlanan hər bir ayrıca müqavilədə tələbin güzəşt olunması bəndi qeydə

alımr;

borc alan şəxsin ödəmə qabiliyyətinin yoxluğu zamanı sindikatm iştirakçı-

banklarmm fəaliyyət qaydası, o cümlədən də girova görə cərimənin tutulması və

kredit üzrə digər təminat belə hallarda çoxtərəfli müqavilə ilə müəyyən olunur.

Pay Ģərtləri müəyyən olunmayan sindikatlaĢdırılmıĢ kreditə sindi- katlaşdırılmış

kredit təqdimatı ilə məşğul olan təşkilatçı-bank tərəfindən borc alan şəxsə bank

admdan təqdim olunan kredit şamil olunur və bu, kredit müqaviləsinin sindikatm

təşkilatçı bankı ilə üçüncü şəxs arasmda bağlanması şərti ilə borc alan şəxs ilə

bağlanan kredit müqaviləsinin şərtlərinə müvafıq olaraq həyata keçirilir və burada

işarə olunan üçüncü şəxs:

sindikatm təşkilatçı-bankma pul vəsaitlərini əməliyyat günü bi- tən kimi təqdim

etməyi öhdəsinə götürür və əməliyyat günü ərzində sindikatm təşkilatçı-bankı

kredit müqaviləsinin şərtlərinə müvafiq olaraq pul vəsaitlərini borc alan şəxsə

müəyyən məbləğdə təqdim etməyə borcludur və bu məbləğ həmin gündə

sindikatm təşkilatçı-bankı tərəfindən borc alan şəxsə təqdim olunan məbləğə ya

bərabər olmalı, ya da ondan az olmamalıdır;

borc alan şəxs əsas borcun ödənməsi ilə bağlı sindikatm təşki- latçı-bankı

qarşısmda öhdəliklərini icra edərkən müyyən olunan məb- ləğdə ödənişləri,

həmçinin əsas borc, faizlər üzrə ödənişləri, bank tərə- fındən təqdim olunan kredit

ilə bağlı faizləri və digər ödənişləri müvafıq ödənişlərin real şəkildə həyata

keçirilməsi anmdan tez olmamaq şərtilə tələb etmək hüququna malikdir.

Əgər aşağıdakı hallar olarsa, o zaman kreditlər pay şərtlərini təyin etmədən

sinldikatlaşdırılmış kreditlərə şamil olunmur:

bank ilə üçüncü şəxs arasmda bağlanan müqavilə üçüncü şəx- sdən alman pul

vəsaitinin təminat bankı tərəfindən təqdim olunması haqqmda şərti nəzərdə tutur;

bank əsas borc, faizlər və digər ödənişlər üzrə ödənişləri üçüncü şəxsə ödəyir və

bu müvafiq öhdəliklərin borc alan şəxs tərəfindən real şəkildə icra olunmasma

qədər həyata keçirilir.

İPOTEKA KREDİTİ

Torpaq mülkiyyətini də daxil etməklə daşmmaz əmlakın girovu altmda təqdim

olunan ipoteka krediti bazar iqtisadiyyatında fəal şəkildə istifadə olunan

kreditləşdirmə formalarından biridir. Torpaq mülkiyyəti bazar kredit

KitabYurdu.az 173

19

münasibətlərinin sisteminə təşkilatı və özəl mənzillərə, torpaq sahələrinə, yaşayış

fonduna malik əhalini cəlb edir.

İpoteka krediti təşkilatm və mənzil tikintisinin tələbatlarmm ma- liyyələşdirilməsi

ilə bağlı dövlət mənbələrinin bank krediti ilə etibarlı şə- kildə əvəz olunmasmda

böyük rol oynayır. İpoteka kreditinin inkişafı vaxtmdan əvvəl ödənmə xarakterli

kredit ehtiyatlarınm defisitliyi şərai- tində təsərrüffat subyektlərinin investisiya

fəallığmm, inflyasiyanm yüksək tempinin artımma yardım edir.

Ipoteka kreditləĢdirilməsi sistemi iki istiqamətdən ibarət olur:

İpoteka kreditlərinin təsərrüffat subyektlərinə və əhaliyə bilavasi- tə verilməsi;

Kredit təqdimatı üçün ehtiyatların əlavə olaraq cəlb olunmasını təmin edən

ipoteka kreditlərinin (ipoteka öhdəliklərinin) ikinci bazarda satışı.

Birinci istiqamət ilə əsasən ipoteka bankları, ikinci ıstiqamət ilə isə

maliyyə şirkətləri, ipoteka banklarmm aktivlərini alan, əmlakm girovu ilə təmin

olunan, daha sonra isə onlarm əsasmda öz adlarmdan qiymətli kağızlar (istiqraz

vərəqələri) buraxan fondlar məşğul olur. Qiymətli kağızlar daşınmaz əmlak ilə

təmin olunduqları üçün və invetisiyada uzunmüddətli və sabit gəlir əldə etməyə

icazə verdikləri üçün pula çev- rilmə qabiliyyətinə malik olur. Xarici ölkələrdə

dövlət bəzi maliyyə şir- kətlərinin öhdəlikləri ilə bağlı təminatçı kimi çıxış edir və

onlarm etibar- lılığım artırır.

İpoteka kreditlərinin ikincidərəcəli bazarı ipoteka qiymətli kağızla- rma qoyulan

girovların transformasiyası və onlarm investorlarm arasmda yerləşdirilməsi

hesabma ipoteka sisteminin birgə kredit portfelinin formalaşmasmı təmin edən

ipoteka bazarmm iştirakçıları arasmdakı münasibətlərin cəmini təmsil edir.

İkincidərəcəli bazarda kreditor iki istiqamətdə fəaliyyət göstərə bi-

lər:

Eyni mənşəli girovlardan pullar formalaşdırır və onlarm əsa- smda emissiyalı

ipoteka qiymətli kağızları buraxır. Qiymətli kağızları fond bazarında yerləşdirən

kreditor ipoteka kreditləşməsinə qoyulan ehtiyatları qaytarır;

Kredit ehtiyatlarmı azad edərək ikincidərəcəli bazarm opera- torlarma girovları

satır. İkinci dərəcəli bazarm operatorları eynimənşəli ipoteka kreditorlarmdan

pulları formalaşdırır və onlarm əsasmda ipo- tekalı qiymətli kağızlar buraxır.

İpoteka kreditirıin ikincidərəcəli bazarının fəaliyyəti ipoteka bankla- rının

kapitalının pula çevrilməsini təmin edir, dövriyyədə olan pulları əla- qələndirir;

kapitalm ölkənin rayonları üzrə, maliyyə bazarmm və daşm- maz əmlak ilə torpaq

bazarmm inteqrasiyasmm iqtisadi sahələrinə yeni- dən bölüşdürülməsinə yardım

edir, kreditlər üzrə faiz dərəcələrini sabit- ləşdirir.

İpoteka kreditləşməsi ilə məşğul olan banklar bu şəraitdə kredit ehtiyatları sarıdan

bir o qədər də məhdudlaşdırılmır, çünki onlar ikinci- dərəcəli bazarda əməliyyatları

həyata keçirərək, yeni kreditlər təqdim edərək yenidən dövriyyəyə buraxdıqları

zəruri vəsaitləri əlavə olaraq sə- fərbərliyə almaq imkanma malik olurlar. Bu

sistemin effektiv fəaliyyəti inkişaf etmiş ikincidərəcəli ipoteka bazarmm varlığmı

nəzərdə tutur.

Ġpoteka kreditinin rəsmiləĢdirilməsinin xüsusiyyətləri. İpoteka kre- ditləri hər

zaman daşmmaz əmlakm girovu ilə - ipoteka ilə şərtləşdirilir.

KitabYurdu.az 174

20

Girov predmetinin mülkiyyətçisi olmadan ipotekanm inkişafı mümkün deyildir.

Çünki torpağı və daşmmaz əmlakı yalnız girov predmetinin mülkiyyətçisi girov

qoya bilər. Ölkə qanunvericiliyində müəssi- sənin, tikilinin, binanm və ya torpaq

ilə bilavasitə əlaqədar digər obyekt müvafıq torpaq sahəsi və ya ondan istifadə

hüququ ilə birlikdə ipoteka hesab olunur.

İpoteka - öhdəliklərin daşmmaz əmlak ilə təminatı üsullarmdan biridir və bu zaman

girovu saxlayan şəxs girovu verən şəxs tərəfmdən öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi

zamanı girov qoyulmuş daşmmaz əm- lakdan istifadə etmək hüququna malikdir.

İpoteka istənilən pul öhdəliy- inin, o cümlədən də kredit müqaviləsi üzrə öhdəliyin

təminatmda istifa- də oluna bilər və bu da ipoteka kreditinin varlığmı şərtləşdirir.

DaĢınmaz əmlakın tərkibinə:

torpaq,

bilavasitə torpaq ilə əlaqədar obyektlər; müəssisələr, yaşayış və qeyri-yaşayış

binaları, torpaq sahələri aid olur.

Girov haqqında qanun elə bir qaydam müəyyən edir ki, onun say- əsində daşmmaz

əmlakm girovu yalnız üzərində daşmmaz əmlakm yer- ləşdiyi torpaq sahəsi ilə

birlikdə və ya ona dair hüquq ilə mümkündür.

Sövdələşmələrin hüquqi baxımdan tərtib olunması ipoteka kredit- ləşməsi üçün

daha böyük əhəmiyyətə malik olur. Çünki bu sövdələşmə- lərin əsasmı mülkiyyət

hüququ və ya girov qoyulan daşmmaz əmlaka dair təsərrüffat sahibliyi hüququ

təşkil edir. Qanunvericilik onun tərtib olunmasımn müəyyən qaydasım nəzərdə

tutur.

Girov haqqında müqavih subyektbri kimi bunlar çıxış edir:

gırov haqqında müqavilənin tərəfləri (girov verən şəxs və girovu alan şəxs) -

hüquqi və fiziki şəxslər;

qeydiyyat orqanı;

vahidgirov reyesterini saxlayan şəxs.

İpoteka haqqmda müqavilə yazılı şəkildə bağlımr və bu da notarial baxımdan

təsdiq olunmalı və dövlət qeydiyyatından keçməlidir.

Əgər digər vəziyyət qanun və ya müqavilə tərəfindən müəyyən olunmamışdırsa, o

zaman müəssisənin ipotekası əsas fondları və döv- riyyədə olan vasitələri, eləcə də

müəssisənin müstəqil balansmda əksini tapan digər dəyərləri də daxil etməklə onun

bütün əmlakma şamil olunur.

Dövlət əmlakı təsərüffat idarəetməsi və ya operativ idarəetmə əsa- smda təhkim

edilmiş müəssisələr, bu əmlakın mülkiyyətçisinin və əmla- km idarə olunmasma

dair agentliyin razılığı ilə girovu həyata keçirir.

Əmlakm idarə olunması ilə məşğul olan agentlik yalmz girov verən şəxsin

təsərrüffat durumunun, dövlət əmlakı girovunu həyata keçirmək zərurətini

müəyyən edən sənədlərin varlığı zamam girov müqaviləsinin, bank kreditsı

müqaviləsinin məzmununun qiymətləndirilməsindən sonra əmlakm girova

verilməsinə razılıq verə bilər.

Girov qoyulan əmlakm idarə olunması ilə bağlı agentliyin razılığı əsas

müqavilənin qüvvəyə minməsinə kimi almmalıdır.

KitabYurdu.az 175

21

Ipoteka haqqında müqavilədə növbəti Ģərtlər qeyd olunmalıdır.

girov verən və girov alanm və onların yerləşdikləri yerlərin adı;

müqavilənin bağlanması yerini və tarixini işarə etməklə icra olunması, bu girov

ilə təmin olunan kredit müqaviləsinin və ya digər öhdəliyin adı;

ipoteka ilə təmin olunan əsas öhdəliyin məbləğinin işarə olun-

ması;

ipoteka ilə təmin olunan məbləğlərin ödənilməsi müddətlərinin işarə olunması;

girov qoyulan daşmmaz əmlakın və onun pul ilə qiymətləndi- rilməsinin, onun

yerləşdiyi yerin təsviri;

girov qoyulan əmlak ilə bağlı mülkiyyətçinin hüquqlarmı təs-

diq edən sənədlərin adı;

girov qoyulan əmlakm digər öhdəliklər ilə yüklənməməsinə işa-

rə;

girov verən şəxsin və girovu saxlayan şəxsin imzaları;

tarixi, qeydiyyat yerini işarə etməklə ipotekam qeydiyyata al- mış orqanm adı;

Yahid girov reyesterində nömrə.

Tərəflərin razılaşmasma əsasən girov qoyulan əmlaka digər şərtlər də daxil edilə

bilər.

İpoteka əsas borcun və onunla bağlı faizlərin girov saxlayan şəxsə ödənilməsini,

kredit ehtiyatlarmm istifadəsi ilə bağlı itkilərin və məsrəf- lərin ödənilməsini,

zəruri hallarda isə - ipoteka predmetinin reallaşması ilə bağlı məsrəflərin

ödənilməsini təmin etməlidir.

Ipoteka müəssisənin, tikilinin və ya digər obyektin yerləşdiyi yer üzrə müvafıq

orqanlarda məcburi qeydiyyata məruz qalır. İpoteka predmetinə dair mülkiyyət

hüququnun digər şəxsə keçməsi zamanı ipotekanm qeydiyyatdan keçdiyi yerdə

qeydiyyat zəruridir.

Girov haqqında müqavilə növbəti hallarda qeydiyyata alımr:

Vahid girov reyesterinin nömrəsi (kodu) ona verilmişdir;

Vahid girov reyesterinə daxil edilən girovun qeydiyyatmda aparılan məcburi

qeydlər;

nömrə (kod) girov haqqmda müqaviləyə və girovun qeydiyyatı haqqmda

şəhadətnaməyə daxil edilmişdir;

lazımi şəkildə tərtib olunmuş surətlər girov haqqmda müqavilə- lərin arxivinə,

yəni Vazid girov reyesterinə ötürülmüşdür.

Qeydiyyat orqanı girov ilə təmin olunan öhdəliyin tam və ya qis- mən icra

olunmasmı və ya girov haqqmda müqavilənin dəyişilməsini təsdiq edən sənədin

almması zamanı cədvəl reyesterinə qeydiyyat ilə bağlı qeydləri daxil etməyə və

məlumatları Vahid girov reyesterini saxlayan şəxsə ötürməyə borcludur.

Girov hüququnun qüvvədən düşməsi zamanı girovun qeydiyyatı Vacid girov

reyesterini saxlayan şəxs tərəfındən ödənilir.

İpoteka (daşmmaz əmlakm girovu) haqqmda Qanun girov ilə bağlı hüquqlarm

üçüncü şəxsin xeyrinə ötürülməsini nəzərdə tutur və bu notarial qaydada təsdiq

KitabYurdu.az 176

22

olunmuş lazımi qevdlərin aparılması və ya kredit müqaviləsi üzrə öhdəliklərin

təminatmm ötürülməsi yolu ilə həyata keçi- rilir.

Əgər ipoteka haqqmda müqavilədə girov saxlayan şəxsin hüquqla- rının girov

qəbzi ilə təsdiq olunduğu işarə edilmişdirsə, o zaman nota- riusa bü cür müqavilə

ilə birlikdə girovu da təqdim edirlər. Notarius girov qəbzində ipoteka haqqmda

müqavilənin notarial şəkildə təsdiqi yeri və vaxtı haqqmda girov qeydləri aparır,

girov qəbzinin vərəqlərini möhür ilə nömrələyir və tikir.

Girov qəbzi onun qanuni sahibinin növbəti hüquqlarını təsdiq edən adh qiymətli

kağızdır:

bu öhdəliyin varlığı ilə bağlı digər dəlil-sübutları təqdim etmədən ipoteka

haqqmda müqavilədə işarə olunan əmlakm ipotekası ilə təmin olunan pul

öhdəliyinin almması hüququ;

əmlakm ipotekası haqqmda müqavilədə işarə olunan girov hüququ.

Əgər pul öhdəliyi ipoteka ilə təmin olunursa və pul öhdəliyinin məbləği

müqavilənin bağlanması zamanı təyin olunmamışdırsa və bu müqavilə bu məbləği

lazımi zamanda təyin etməyə icazə verən şərtlərdən ibarət deyilsə, o zaman əmlak

kompleksi, kənd təsərrüffatı təyinatlı tor- paqların tərkibindəki torpaq sahələri,

meşələr kimi çıxış edən müəssisə- nin icarəsinə və mülkiyyət hüququna dair

qadağa girov qəbzinin veril- məsinə və tərtib olunmasma dair məhdudiyyətdir.

Girov qəbzi girov verən şəxs tərəfindən tərtib olunur. Girov verən şəxs üçüncü

şəxs olarsa, o zaman o, ipoteka ilə təmin olunan öhdəlik üzrə borclu şəxs

tərəfmdən tərtib olunur.

Girov qəbzi girovu saxlayan şəxsə ipotekanm dövlət qeydiyyatm- dan sonra

ipotekanm dövlət qeydiyyatmı həyata keçirən orqan tərəfm- dən verilir.

Girov qəbzi növbəti hallardan ibarət olmahdır:

sənədin adma daxil edilən «girov sirri» sözü;

əgər girovu verən şəxs - hüquqi şəxsdirsə, o zaman girovu ve- rən şəxsin adı və

yaşayış yerinin və yaxud adınm və yaşadığı yerin işarə olunması;

əgər girovu saxlayan şəxs - hüquqi şəxsdirsə, o zaman girovu əvvəlcədən

saxlayan şəxsin adı və yaşayış yerinin və yaxud adınm və yaşadığı yerin işarə

olunması;

kredit müqaviləsinin bağlandığı yeri və tarixini, həmçinin ipoteka ilə təmin

olunan öhdəliyin yaranması əsaslarım işarə etməklə icra olunması ipoteka ilə təmin

olunan kredit müqaviləsinin və ya digər pul öhdəliyinin adı;

əgər borcu alan şəxs girovlu şəxs deyilsə, o zaman ipoteka ilə təmin olunmuş

öhdəlik üzrə borlu şəxsin adı və əgər borcu alan şəxs hüquqi şəxsdirsə, o zaman

onun adı və yaşadığı yerin adı işarə olunma- lıdır;

ipoteka ilə təmin olunan öhdəliyin məbləğinin və faizlərin məb- ləğinin işarə

olunması;

əgər bu məbləğ hissə-hissə ödənilərsə, o zaman ipoteka ilə tə- min olunan

öhdəliyin məbləğinin ödənilməsi müddətinin - müvafiq ödənişlərin müddətlərinin

(mütəmadiliyin) işarə olunması;

KitabYurdu.az 177

23

adı və identifikasiyası üçün kifayət edən və ipoteka qoyulan əmlakm təsviri və

yaxud bu cür əmlakm yerləşdiyi yerin işarə olunması;

ipoteka qoyulduğu əmlakm pul ilə qiymətləndirilməsi;

hüququn adı və onun sayəsində ipoteka predmeti olan əmlakm girov verən

şəxsə və dövlət qeydiyyatı yerini və tarixini, nömrəni işarə etməklə bu hüququ

qeydiyyata alan orqana məxsus olması;

ipoteka predmeti olan əmlakın hüquq ilə yüklənməsinə işarə olunması və ya

ipotekamn dövlət qeydiyyatı zamanı dövlət qeydiyyatma məruz qalan üçüncü

şəxslərin hüquqlarmm heç bir hüquq ilə yüklən- məməsinə işarə olunması;

əgər girov verən şəxs üçüncü şəxs olduqda girov verən şəxsin, eləcə də

ipoteka ilə təmin olunan öhdəlik ilə bağlı borclu şəxsin imzası;

ipoteka haqqmda müqavilənin notarial şəkildə təsdiqi zamanı və yeri haqqmda

məlumatlar, eləcə də ipotekanm dövlət qeydiyyatı haqqmda məlumatlar;

girov qəbzinin girovu ilk olaraq saxlayan şəxsə verilməsi tarixi.

KreditfoĢmə subyektindən asılı olaraq mənzilin tikintisinə dair ipo-

teka kreditləri bilavasitə onun gələcək sahıbinə təqdim olunan kreditlərə və

podratçılara təqdim olunan kreditlərə bölünür.

Mənzillərin tikintisinin kreditləşdirilməsi torpaq sahəsinin müəyyən olunmuş

qaydada bina tikənə ayrılması zamanı və müvafıq orqanlarm mənzilin tikintisinə

dair icazələrinin varlığı zamanı həyata keçirilir.

Mənzilin tikintisinə (yenidən qurulmasma) dair kredit tikinti- montaj işlərinin,

tikinti müddətlərinin və dəyərinin (yenidən qurulması- nm) həyata keçirilməsinə

dair layihələr və podratçı müqavilələr tərəfin- dən nəzərdə tutulan çərçivələr

daxilində təqdim olunur.

Banklar kreditləşmə obyektindən asılı olaraq üç növlü mənzil kre- ditlərini təqdim

edir:

torpaq;

tikinti;

mənzilin əldə olunmasına dair kredit.

Mənzilin tikintisinə dair kreditlər kredit xəttinin açılması yolu ilə təqdim olunur

və bu zaman kredit borcalan şəxsə tikinti-montaj işləri- nin mərhələlərinin dəyərinə

müvafıq olan hissələrlə verilir.

Tikintinin maliyyələşdirilməsi prosesində bank pul vəsaitlərinin məqsədli şəkildə

sərf olunmasma və tikinti qrafikinə riayət olunmasına nəzarət edir.

Məsrəflərin qalan hissəsinin borcalan şəxs tərəfindən həyata keçi- rilməsi şərti ilə

adətən bank tərəfindən təqdim olunan kreditin məbləği, torpağm əldə olunması və

abadlaşdırılması, tikinti (yenidən qurulma) işlərinin dəyərinin və ya girov qəbzində

əksini tapan və əldə olunan mənzilin dəyərinin 70%-dən artıq olmamahdır.

Tikintiyə dair kreditin təqdimatı haqqmda qərarı borc alan şəxsin kredit

tələbnaməsi əsasmda kreditor-bank qəbul edir.

Kreditin istifadəsi müddətlərinin və məqsədinin, eləcə də onun tə- minat

formasmm işarə olunduğu kreditin verilməsinə dair ərizədən sa- vayı banklar

aşağıdakıları tələb edir:

KitabYurdu.az 178

24

bovcalan hüquqi Ģəxslərdən - təsisat və qeydiyyat sənədlərini; müəssisənin

mühasibat balansı; gəlirlərin daxil olması mənbələri və məcburi ödənişlərin

məbləği haqqmda məlumatlar; kreditin təminatmm varlığmı təsdiq edən sənədlər

və onların hüquqi baxımdan tərtib olun- ması; kreditə olan tələbatm texniki-iqtisadi

əsasları və kredit məsrəfləri- nin güman edilən alışınm hesablanması; tikinti

sahəsinə dair hüquqları təsdiq edən sənədlər və tikintiyə dair icazə; müəyyən

olunmuş qaydada təsdiq olunmuş layihə-smeta sənədləri; podratçı tikinti işlərinin

yerinə yetirilməsinə dair müqavilələrin surətləri; kreditorun tələblərinə əsasən

digər sənədlər;

fiziki Ģəxslərdən - borc alan şəxsin və zəmanətçilərin pasportla- rmın sürətləri,

onlarm tədiyyə qabiliyyətinin təyin olunması üçün zəruri sənədlər; tikinti sahəsinə

dair hüquqları təsdiq edən sənədlər; tikintiyə dair icazə; müəyyən olunmuş

qaydada razılaşdırılmış layihə-smeta sə- nədləri; bankm tələbinə əsasən digər

sənədləri.

Kreditin təminatma girov və zəmanətlər təqdim olunur. Təqdim olunmuş sənədlər

bankm hüquq xidməti, təhlükəsizlik xidməti, analitik xidrnət tərəfindən təhlil

olunur. Bank borc alan şəxsin kredit ödəmə qa- biliyyətinin və maliyyə

sabitliyinin, onun vicdani münasibətinin kompleksli təhlilini həyata keçirir,

maliyyə mənbələrini və tikilmiş mənzilin istifadəsi ilə bağlı niyyətini; ödəmə,

icarəyə vermə kimi məqsədlərini qiymətləndirir.

Mənzilin əldə olunması ilə bağlı ipoteka kreditini almaq üçün borc alan şəxs banka

kreditin ahnması haqqmda məsələnin həlli üçün zəruri sənədlərin standart

toplumundan savayı ipoteka ilə əlaqədar xüsusi sə- nədləri də təqdim edir:

daşmmaz əmlak obyektlərinə, o cümlədən də torpaq sahəsinə dair mülkiyyət

hüququnun dövlət qeydiyyatı haqqmda şəhadətnamə;

daşmmaz əmlak obyektlərinin agentliyi tərəfmdən verilmiş torpaq sahəsinin

ərazi sərhəddləri haqqmda sənəd;

ipoteka predmetinin real dəyərinə dair qiymətdən ibarət müstəqil peşə qiyməti

kompaniyasmın yekun rəyi;

sığorta mükafatımn ödənilməsi faktını təsdiq edən sığorta poli- si və sənədi.

Sənədlərin almması zamanı bank onlarm həqiqiliyini və hüquqi baxımdan

tərtibatmı yoxlayır və əsas diqqəti mənzilin dəyərinin qiymət- ləndirilməsinə və

onun hüquqi saflığma, daşmmaz əmlaka dair hüquqların dövlət qeydiyyatma və

onunla bağlı sövdələşmələrə, borc alan şəxsin tədiyyə qabiliyyətinə yönəldir.

Kreditin maksimal məbləğinin təyin olunması və kredit üzrə aylıq ödənişin

hesablanması üçün kreditin məbləğini təyin edən ailənin aylıq gəlirləri (kreditin

ödənilməsi üçün gəlirin 35-55% istifadə olunur) ümu- mi meyarlar kimi çıxış edir.

Borc alan şəxs daimi gəlir mənbəyinə malik olacaqdır. Bank sənəd- lər ilə təsdiq

olunmuş gəlir kimi əsas iş yeri, bir neçə yerdə qulluq, əmək müqavilələri üzrə aylıq

məvacibi, eləcə də banklarda depozitlər üzrə faiz gəlirini, qiymətli kağızlar üzrə

gəlirləri, sığorta ödənişləri şəklində gəlir- ləri, daşman və daşmmaz əmlakm

icarəyə verilməsindən əldə olunan gə- lirləri (bağlanan və qeydiyyatdan keçən

icarə müqavilələrinin varlığı zamanı) və sənədlər ilə təsdiq olunmuş digər gəlirləri

də nəzərdən keçirir.

KitabYurdu.az 179

25

Məsələn işi verən şəxsin zaminliyi, bankm zəmanəti, digər əmlakm girovu

kompensasiya edən amil kimi nəzərdən keçirilə bilər.

Kreditin təqdim olunması imkanı və onun göstəriciləri (aylıq ödə- nişin məbləği,

müddəti, həmçinin əsas və əlavə təminatı) haqqmda yekun qərarı bankm kredit

komitəsi qəbul edir. Bu zaman borc alan şəxsin gəlirinin mənbəyi və sabitliyi,

mənzilin ödənilməsinə dair ilkin haqqm məbləği, kredit sövdələşməsini müşayət

edən məsrəflər (sığorta, zərərm qiymətləndirilməsi ilə bağlı xidmətlərə, notarius

xidmətlərinə dair), eləcə də alman mənzilin bazar dəyəri və onun ödəmə

qabiliyyətinə malik olan girov kimi yararlılığı nəzərə alımr.

Mənzilin əldə olunmasına dair kreditin təqdim olunması zamanı növ- bəti

sənədlər tərtih olunur:

kredit müqaviləsi;

kreditin hesabma əldə olunan mənzilin alqı-satqı müqaviləsi;

girov müqaviləsi;

dövlət qeydiyyatı haqqmda şahədatnamə;

kompleksli ipoteka sığortası haqqmda müqavilə;

lisenziya qiymətini təyin edən ekspert rəyi;

borc alan şəxsin və onun ailə üzvlərinin mənzili cərimənin tət- biqi zamam azad

etmələrinə dair notarial qaydada təsdiq olunmuş öh- dəlik;

ailənin həddi-buluğa çatmamış üzvlərinin varlığı zamam mənzi- lə dair

cərimənin tətbiqi zamam və mənzilin yeni mülkiyyətçisi tərəfın- dən mənzilin azad

edilməsi haqqmda tələbin irəli sürülməsi zamanı ailə- nin həddi-buluğa çatmayan

üzvlərinin admdan əldə olunan mənzilin azad edilməsi ilə bağlı notarial qaydada

təsdiq olunmuş öhdəliyin imza- lanmasına dair qəyyumluq orqanlarmm və uşağın

yaşadığı yer üzrə rayon qəyyumluq orqanlarınm icazəsi və qəyyumluq

orqanlarımn və uşağın yaşadığı yer üzrə rayon qəyyumluq orqanlarımn kredit ilə

əldə olunmuş mənzilin azad edilməsinə dair icazəsi;

havadarlıq müqavilələri.

Mənzil borc alan şəxsin mülkiyyəti kimi adətən ipoteka krediti hesabma əldə

olunan mənzilin alqı-satqı müqaviləsi əsasmda təsdiq olunur. O, mənzilin alqı-

satqı, girov və istifadə hüququ müqaviləsinin qeydiyyatından sonra təqdim olunur.

Mənzilin alqı-satqısı və ipotekası ilə bağlı bağlanmış müqavilələr (və buna

müvafıq olaraq mülkiyyət hüququnun ötürülməsi və girov), daşmmaz əmlakın

yerləşdiyi sahə üzrə daşmmaz əmlaka dair hüquqlar dövlət qeydiyyatı orqanlarmda

qeydiyyata almır və bundan sonra kredit vəsaitləri və ilkin haqq satıcınm hesabma

köçürülür və borc alan şəxs əldə olunmuş mənzilə köçür.

Sığorta proqramı bir qayda olaraq üç müqavilədən:

həyatm sığortalanmasmdan,

borc alan şəxsin əmək qabiliyyətinin itirilməsindən,

mənzilin sığortalanmasmdan, ona dair mülkiyyət hüququnun

sığortalanmasmdan ibarətdir.

Borcalan Ģəxs sığortalanma müqavilələri üzrə sığortaçı, kreditor isə ilk mənfəət

əldə edən Ģəxs olur.

KitabYurdu.az 180

26

Hər bir ipoteka bankı ipoteka kreditinin təqdim olunması sxemini istifadə edir.

Onlar kreditləşmə subyektləri və obyektləri, ehtiyatlarm səfərbərliyə ahnması

metodları, əsas borcun və faizlərin cərimə olunması üzrə həddən artıq müxtəlifdir.

Məsələn, kreditləşmənin növbəti sxemi istifadə oluna bilər: bank daşmmaz

əmlakm əldə olunmasma dair ma- liyyə sövdələşmələrinin təminatçısı kimi çıxış

edir, iki il müddətinə da- şınmaz əmlak obyektləri altında istiqraz vərəqələrini,

mənzilin tikintisi altında bələdiyyənin istiqraz vərəqələrini və müəssisələrin

özəlləşdiril- dməsi altmda kommersiya kreditlərini buraxır. Və yaxud onun reallaş-

ması üçün mənzil tikənlər kreditləşdirilir. Tikilən obyektlər girov kimi çıxış

etdlikləri üçün girovun tərtib olunması və kreditin təqdimatı mər- hələ-mərhələ

tikintinin başa çatması ilə həyata keçirilir.

Ipoteka təminatlı istiqraz vərəqələri - ipoteka təminatlı girova malik olan

qiymətli kağızlardır və onlarm sahibi emitentdən nəzərdə tutulan müddətdə bu

qiymətli kağızlar üzrə faizlər ilə birlikdə nominal dəyə- ri almaq hüququna malik

olur. İstiqraz vərəqələrinin sahibləri ildə bir dəfədən az olmamaqla təsbit edilmiş

faizin almması hüququna malik olur.

Ipoteka təminatını aĢağıdakılara əsasən tərtib edirlər.

ipoteka krediti ilə bağlı tələbələrə;

iştiraka dair ipoteka sertifıkatlarma;

milli valyutada və xarici ödkələrin valyutasmda pul vəsaitləri-

dövlətin qiymətli kağızlarma;

daşmmaz əmlaka.

Təminatı təşkil edən əmlakm qeydiyyatı reyesterin aparılması yolu ilə həyata

keçirilir.

Ġstiqraz vərəqələrinin emissiyası ipoteka agentləri və kredit təşkilatları tərəfindən

həyata keçirilir. Qanun istiqraz vərəqələrinin emitentlərinə qarşı müəyyən tələblər

irəli sürür: yalmz ixtisaslaşmış kommersiya təşkilatı ipoteka agenti ola bilər və

ipoteka ilə təmin olunan kreditlər ilə bağlı tələblərin və girov qəbzlərinin əldə

olunması müstəsna idarəetmə predmeti ola bilər.

Mərkəzi bank ipoteka təminatı ilə istiqraz vərəqələrinin emissiyasım həyata

keçirən kredit təşkilatları üçün qaydaları təyin edir. Məcburi normativlərin

kəmiyyətlərinin və hesablanmasmm xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

Xüsusi vəsaitlərin (kapitalın) kafiliyi: Nı = 14%

Umumi ödəmə qabiliyyəti: Ns — 20% Həmçinin növbəti əlavə məcburi normativlərin hesablanması me- todikası və

həcmi də müəyyən olunur.

İpoteka təminatı ilə təqdim olunmuş kreditlərin məbləği ilə xüsusi və- saitlərin

(kapitalın) məbləğinin minimal qarşılıqlı nisbəti: Nn = 10% təş- kil edir.

İpoteka təminatının məbləği ilə ipoteka təminatlı istiqraz vərəqələrı- nin

emissiyasının həcminin qarşılıqlı nisbəti: Nn — 100% təşkil edir.

Qanuna müvafıq olaraq ipoteka təminatlı istiqraz vərəqələrinin və xüsusi

vəsaitlərin (kapitahn) sahibləri qarşısmda tələblərini təmin etmək hüququna malik

kreditorlar önündə kredit təşkilatlarmm - emitentlərin öhdəliklərinin ümumi

məbləğinin maksimal qarşılıqlı nisbəti: N19 = 50% təşkil edir.

KitabYurdu.az 181

27

Ġpotekalı iĢtirak sertifikatı - əvvəlkilərdən prinsipial şəkildə fərqli və ipoteka

təminatma dair ümumi mülkiyyət hüququnda sahibinin paymı təmin edən qiymətli

kağızdır. Bank ipotekalı iştirak sertifıkatı buraxır və ipoteka üzrə girov qəbzləri

onun ödənilməsi mənbəyi olur. İpoteka kreditləri bankm balansmda nəzərə alınmır.

Bank borc alan şəxslərdən daxil olan vəsaitlərə nəzarət edərək və borc alan

şəxslərin defolt riskini daşımadan etibarlı idarəçi olur. Sahiblərdə sertifikatlarm

ipoteka ilə təminatına dair mülkiyyət hüququ eyni zamanda etimadh idarəetmənin

ipoteka təminatı ilə təsis olunması ilə meydana çıxır (etimadlı idarəetmənin

qüvvədə olduğu müddət - bir ildən 40 ilə kimi təşkil edir). Hər bir ipotekalı iştirak

sertifikatı hüquqlarm eyni həcmini, o cümlədən də ipoteka təminatma dair ümumi

mülkiyyət hüququnda eyni payı təsdiq edir. İpotekalı iştirak sertifıkatları haqqmda

qeydlər iştirak sertifıkatları sahiblərinin reyesterində aparıiır. İpotekalı iştirak

sertifıkatı emissiyalı qiymətli kağız deyildir.

İpotekalı qiymətli kağızlar haqqmda Qanun ipotekalı qiymətli kağızlarm etibarlı

fəaliyyət sistemini təmin edir və ipoteka kreditləri ba- zarınm inkişafmı

stimullaşdırır. Bu proses kommersiya banklarma onla- rı ikinci bazarda yenidən

maliyyələşdirməyə icazə verərək ipoteka üçün uzunmüddətli ehtiyatlar problemini

həll edir.

BANKLARARASI KREDĠTLƏR Banklararası kredithr - bankların həm kreditor, həm də borcalan tə- rəf rolunda

çıxı.ş etməsi zamanı kredit idarələrinin müvəqqəti olaraq sər- bəst pul

ehtiyatlarının banklar tərəfindən cəlb olunması və yerləşdlirilmə- sidir. Adətən ya

kifayət qədər müştəri bazasma malik olan, ya da yüksək səviyyəli kredit siyasətini

həyata keçirən banklar sərbəst kredit ehtiyatlarma malik olur.

Bank sisteminin təşəkkül tapdığı dövrün əvvəllində bir çox banklar üsün kredit

ehtiyatlarmm əsas mənbəyi kimi dünya təcrübəsində qəbul olunduğu kimi

depozitlər deyil, banklararası kredit çıxış edir.

Banklararası kreditləşmə maliyyə bazarmm daha iri seqmentlərinə aid olub, burada

da banklararası kreditlər və depozitlər şəklində qısam- üddətli kredit ehtiyatları

satılır (alınır).

Kredit ehtiyatlarmm bazarı maliyyə bazarmm digər seqmentlərin- dən kommersiya

banklarınm tələbatlarına xidmət ilə bağlı universallığı ilə fərqlənir. Çünki o

müxtəlif bank əməliyyatları ilə əlaqədar müxtəlif banklararası münasibətlərin

vasitəçisi olur. Bütün bunlardan savayı, o kommersiya banklarmm balansınm pula

çevrilmə qabiliyyətinin qo- runması, müxbir hesablarmm doldurulması və maliyyə

bazarınm digər, daha gəlirli seqmentlərində fəal əməliyyatların həyata keçirilməsi

üçün daha operativ vəsait mənbəyi olur.

MDB ölkələrinin əksəriyyətində kredit ehtiyatlarmm ticarətinin başlancığı 1991-ci

ildə beynəlxalq və mərkəzi fond birjalarmm kredit auksiyonlarmı keçirtdikləri

vaxta təsadüf edir. Banklararası kreditlər bazarmm sonrakı inkişafı Banklararası

maliyyə təşkilatlarınm və bank- lararası birliklərin yaradılması ilə əlaqədar

olmuşdur. Məhz bu meydan- larda ticarətin keçirilməsinin auksiyon forması

üstünlük təşkil etmişdir. Onlar həftədə bir dəfə həyata keçirilirdi və sürətlə dəyişən

KitabYurdu.az 182

28

bazar konyukturu şəraitində bank iştirakçıları üçün müəyyən çətinliklər yara- dırdı.

Bu problemlərin həlli üçün kredit mağazalarmdan istifadə olunurdu və onlarm

vasitəsilə hər gün ehtiyatlann alqı və satqısı ilə bağlı sifarişləri təqdim etmək və

bazar konyutkrunun dəyişikliklərinə operativ şəkildə cavab vermək mümkün olur.

Bir çox hallarda banklarda cəlb olunmuş vəsaitlərin müddət və

məbləğləri, həmçinin onlarm yerləşdirilməsi ilə bağlı qeyri-tarazlıq meydana

çıxmışdır. Ödənişlərin həyata keçirilməməsi ilə bağlı böhran şərai- tində sonuncu

borc alan şəxs tərəfindən kreditin qaytarılmamasmm real perspektivi kreditor bank

qarşısında borc alan bankm öz öhdəliklərini yerinə yetirməməsi təhlükəsini

yaratmışdır. Problemli banklarm maliyyə durumunun yaxşılaşdırılmasma yönəlmiş

banklararası kreditin formala- rından biri kimi kredit təşkilatı tərəfindən beş il

müddətinə milli valyuta ilə təqdim olunan subordinasiyalı kredit (borc) çıxış edir.

Bu kredit borc alan şəxs tərəfindən müqavilənin şərtlərinin pozulduğu halları və

ölkə qanunvericiliyində nəzərdə tutulan digər halları istisna etməklə müqavi- lə

qüvvədən düşənə kimi kreditor tərəfindən tələb oluna bilməz.

Subordinasiyalı kreditlər üzrə faizlər ölkənin mərkəzi bankınm ye-

nidənmaliyyələşdirilməsi dərəcələrinin məbləğini artıra bilməz və müqa- vilənin

qüvvədə olduğu müddət ərzində də dəyişilə bilməz. Əsas məbləğ müqavilənin

qüvvədən düşməsi ilə eyni zamanda ödənilməlidir.

Borc alan bankm ləğvi zamam kreditorun təqdim olunan subordi- nasiyalı kredit

üzrə tələbləri digər kreditorların tələblərinin əvvəlcədən tam təmin olunması ilə

təmin oluna bilər.

Subordinasiyalı kreditin məbləği (əgər o bu cür tanmaraq mərkəzi bank tərəfmdən

təsdiq olunarsa) müqavilənin qüvvədən düşməsinə kimi beş il müddətinə və qalıq

dəyəri üzrə tam məbləğdə borc alan bankm əlavə kapitalınm hesabına daxil edilir.

3.BANKLARARASI BAZARDA KOMMERSĠYA BANKLARININ

FƏALĠYYƏTĠNĠN ƏSASLARI

Banklararası bazarda depozitlərin və kreditlərin cəlb olunması (yerləşdirilməsi)

banklar tərəfindən və ya broker kontorları, fond birja- ları, maliyyə evləri, kredit

mağazaları vasitəsilə həyata keçirilir.

Lider-banklar cəlb olunan və yerləşdirilən ehtiyatlar arasmdakı fa- izlərdə fərqi

qazanaraq ehtiyatlarm alqı-satqısmı həyata keçirir. Bu adə- tən müxtəlif müxbir

münasibətlərinə malik iri banklardır.

Fond bazarında kredit ehtiyatları auksiyonun vasitəsilə satüır. Satı- cınm və

alıcınm maraqlarınm uzlaşması zamanı auksiyon sövdələşməsi kredit müqaviləsi

ilə təsdiq olunur.

Birjadankənar banklararası bazarda kreditlərin verilməsi və ödənmə- si şərtləri

kommersiya bankları tərəfindən müstəqil surətlə təyin olunur. Bu münasibətlərin

əsasmı kredit münasibətlərinin subyekti kimi çıxış edən borc alan bankm

qiymətləndirilməsi təşkil edir. Borcalan bank ilə müxbir münasibətlərinin varlığı,

onun pul və maliyyə bazarlarmdakı nüfuzu, maliyyə vəziyyəti, müştəri bazası,

müxbir və filial şəbəkəsi vacib məqamlardır.Əməkdaşlıq üçün bank seçimi də onun

KitabYurdu.az 183

29

fəaliyyətinin xarakteri, həyata keçirilən bank əməliyyatlarmm və göstərilən

xidmətlərin dairəsi ilə müəyyən olunur. Bankm beynəlxalq və regionlararası

hesablaşma və klirinq bank sistemlərinə daxil olmasma da böyük əhəmiyyət verilir.

Müxbir münasibətlərinin müəyyən olunması ilə bağlı müqavilənin bağlanması

zamam əksər hallarda overdaft rejimində müxbir hesabı üzrə xidmətlərin müxbir

bank tərəfindən təqdimatı imkanı nəzərdə tutulur: hesabdan qalıqdan çox

vəsaitlərin silinməsi. Oferdaftın məbləği müxbir hesabmda vəsaitlərin gündəlik

qalığmdan, sənədlərin dövriyyə müddə- tindən, hesab üzrə orta aylıq dövriyyələrin

həcmindən, bank ilə əmək- daşlıq təcrübəsindən asılı olur.

Bəzi kommersiya bankları vəsaitlərin müəyyən müddətə bloklan- ması üçün

müxbir hesablarmı banklararası kredit kimi istifadə edirlər.

Bu cür kredit sövdələşməsinin həyata keçirilməsi imknı müxbir münasibətlərinin

uzunmüddətliliyindən və etibarlılığmdan, bankm iş metodlarmdan və üslubundan

asılı olur. Kreditin məbləği bir çox hallarda pul axmlarmm məbləği və müxbir

hesabı üzrə həyata keçirilən əməliyyatlarm miqdarı, eləcə də borc alan şəxsin

maliyyə durumu və onun etibarlılığı ilə təyin olunur. Banklar arasmdakı kredit

münasibətlə- rinin hüquqi baxımdan təsdiqi banklararası kreditin növündən asılx

olur.

Müxbir hesabı üzrə təqdim olunan bütün kreditlər müxbir hesabının açüması

haqqında müqavilə ilə tərtib olunur və ona əlavə olaraq overdaft haqqında

müqavilə bağlanır, hesabda vəsaitlərin müyyən məqsədlər üçün əvvəlcədən

ayrılması zamanı kredit müqaviləsi bağlanır.

Birdəfəlik banklararası kreditlər və ya depozitlər kredit və ya depozit müqaviləsi

ilə tərtib olunur və banklararası kredit bazarmda daimi əməkdaşlıq - əsas

sövdələşmə hesab olunur.

Banklararası kredit bazarında əməkdaĢlıq haqqında əsas sövdələĢmə qarşılıqlı

əlverişli əsaslar ilə qısamüddətli ehtiyatlarm bir-birinə təqdi- matı cəhdi haqqmda

niyyəti və bunun təqdimatı texnikasım müəyyən edir. Kreditin müddəti və məbləği

fondlarm alqı-satqısına dair müqavi- lələr və ya təkliflər ilə konkret şəklə salmır.

İndiki dövrdə üstünlük kifayət qədər uzun müddətə əməkdaşlıq haqqmda

sövdələşməyə verilir və bu kredit prosesini optimallaşdırmağa və hər bir

sövdələşmə üzrə kredit müqavilələrinin tərtib olunmasma dair vəsaitləri və zaman

itkisini ixtisara salmağa icazə verir. Bütün banklara- rası kreditlərin təxminən 90%-

i məhz bu yolla tərtib olunur.

Banklarm qarşılıqlı şəkildə kreditləşməsinin əsas obyekti kimi ödənişin

dövriyyəsində parçalanma çıxış edir. Artıq qeyd olunduğu kimi kreditin

məbləğinin təyin olunması zamanı kreditor-banklar borc alan bankm kapitalmm

məbləğini, onun maliyyə və hüquqi baxımdan etibarlılığını nəzərə alırlar. Bütün

bunlardan savayı, kreditin məbləği Milli Bankm normativ tələblori ilə tənzimlənir.

Bir borc alan şəxsə verilən kreditlər ilə bağlı riskin maksimal məb- ləği kreditor -

bankm kapitalmm 25%-dən artıq olmamalı və balan- sdankənar tələblərin 50%-ini

nəzərə almaqla iri kreditlərin birgə məbləği kredit təşkilatmın kapitalınm

məbləğindən 8 dəfə artıq ola bilməz.

Kreditin vaxtlı-vaxtmda qaytarılmasmm, onun məbləğinin və key- fıyyətinin

təminatı kredit müqaviləsinin vacib şərtidir.

KitabYurdu.az 184

30

Banklararası kredit təminatsız təqdim oluna bilər. Lakin banklara- rası kredit üzrə

müqavilələrin böyük bir hissəsində müəyyən təminatı kredit siyasətinə müvafıq

olaraq və kredit komitəsinin qərarı ilə təqdim etmək öhdəliyi qeydə almır. Bu bir

bankın digərində hesablarının açılma- sını nəzərdə tutan müxbir müqaviləsinə,

hesab üzrə overdaftlar haqqmda müqavilələrə, banklararası kredit bazarında

əməkdaşlıq haqqmda əsas sövdələşməyə şamil olunsa da, bütün bu sövdələşmələr

mahiyyət etibari- lə banklararası kredit münasibətləri haqqmda müqavilə olur.

Adətən kredit müqaviləsində qüvvədə olan qanunvericiliyə müva- fiq olaraq

cəriməyə məruz qalan borcalan tərəfın əmlakmm, müxbir hesabmda və kassadakı

vəsaitlərinin banklararası kreditlər üzrə təminat kimi çıxış etməsi qeyd olunur.

Lakin bir qayda olaraq borc alan bankda bu əmlaka iddia edən bir neçə kreditor

olur. Bəzi banklar kredit müqa- viləsinin qüvvədə olduğu müddətdə bloklanan və

sonralar vaxtı uzadıl- mış və ödənilməmiş borcun ödənilməsi üçün: reallaşan

qiymətli kağızları, müəssisələrin səhmlərini, bank və korporativ vekselləri verilmiş

kreditin təminatı kimi təsdiq edirlər. Milli Bank hər zaman bütün kreditlər və

yenidənmaliyyələşdirmə ilə bağlı real təminatı tələb edir. Bu qiymətli kağızlar,

qızıl və saflaşdırılmış digər qiymətli metallar, xarici valyutadır.

Kredit müqaviləsində faiz dərəcəsənin məbləği müəyyən olunur. Onun əsasmı

səviyyəsi kredit ehtiyatlarma dair təklif və tələbin qarşılıqlı nisbətindən asılı olan,

həm auksiyon, həm də qeyri-auksiyon əsaslar ilə paylanan, kreditlərin banklar

tərəfindən bir-birinə təqdimatı zamanı tə- şəkkül tapan bazarm faiz dərəcələri təşkil

edir. Banklararası kreditlər üzrə faiz dərəcəsinin səviyyəsi həmçinin kreditin

təqdimat müddətindən, banklararası kreditin növündən (müxbir hesabı üzrə

vəsaitlərin ayrılma- sı, hesab üzrə overdaft, kredit müqavilələri və sövdələşmələri

üzrə bank- lararası kredit); kreditin valyutasmdan (manatla, xarici valyuta ilə) asılı

olur. Daha yüksək faiz dərəcələri «qısa pul» bazarmda istifadə olunur (bir-iki gün).

Kredit sövdələşmələrinin şərtlərinin yerinə yetirilməsinə görə tərəf- lərin qarşılıqlı

məsuliyyəti məcburi olaraq kredit müqavilələrində və ya sövdələşmələrində

şərtləşdirilir. Bir qayda olaraq, cərimənin müəyyən faizi məsuliyyət formaları kimi

çıxış edir.

Adətən müqavilələrdə vaxtı uzadılmış borca görə borc alan şəxsin əsas borc və

vaxtlı-vaxtmda ödənilməyən faizlər ilə bağlı cərinw ödəməsi nəzərdə tutulur.

Əgər kreditor-bank vəsaitlərin köçürülməsini yubadırsa, o zaman o hər yubanan

günə görə hər gün daxil olmayan vəsaitlərin 2-5% mislin- də cərimə ödəyir. Bu

bank - kreditorun müxbir hesabmdan silinməsi anmdan borc alan bankın hesabma

köçürülməsinə kimi vaxtda krediti almaq və istifadə etmək ilə bağlı real imkanm

vaxtınm uzadılmasmm ' əhəmiyyətli şəkil alması ilə əlaqədardır.

Banklararası kreditlər üzrə kredit sövdələşmələrinin şərti ilk növ- bədə bankm

etibarlılığmdan, onunla əməkdaşhq formasından və müddətindən asılı olur. Ilk dəfə

banklararası kreditin təqdim olunduğu bankdan balans məlumatlarmm daha ətraflı

izahmı və onlarm auditor şirkəti tərəfmdən təsdiqini, kreditin qaytarılması ilə bağlı

daha etibarlı zəmanəti tələb edirlər və bundan sonra kredit daha yüksək faizlə və ya

qısa müddətə təqdim olunur. Kreditin məbləği də borc alan bankm xüsusi

kapitalınm məbləği ilə məhdudlaşır.

KitabYurdu.az 185

31

Kreditin almmasmdan sonra borc alan şəxs mütəmadi olaraq kreditor-banka

hesabatmı, digər banklar üzrə alman kreditlər haqqında məlumatları təqdim edir,

Milli Bank tərəfındən müəyyən olunan ödəmə normativlərinə riayət olunması

barəsində məlumat verir.

Kreditor-bankm analitik xidmətləri daima banklarm maliyyə durumuna nəzarət

edir və bu banklar ilə əməkdaşlıq edərək hər bir bank üçün borc alan şəxsin

etibarlılıq səviyyəsindən asılı olaraq kreditin ən son həddlərini müəyyən edirlər.

4.KREDĠT-ĠCARƏ VƏ KAPĠTAL QOYULUġUNUN

MALĠYYƏLƏġDĠRĠLMƏSĠ

Banklararası kredit bazarmda sövdələşmələr müəyyən olunan li- mitlərin hüdudları

daxilində bağlanır. Bankm analitik xidmətləri əmək- daşlıq etməli olduqları

kontragentlərin (borc alan banklarm) siyahısmı və Kredit komitəsi tərəfindən

təsdiq olunan sövdələşmələrin ən son həcmini təyin edir.

Kontragentə dair sövdələşmələrin limitinin kreditor-bank tərəfin- dən hesablanması

onun maliyyə vəziyyətinin təhlilinin nəticəsi olur: borc alan şəxsin maliyyə

durumu nə qədər yaxşıdırsa, o zaman bərabər şəraitdə alınan kreditin məbləği də

çox ola bilər.

Kommersiya bankınm etibarlılığmm təyin olunması üçün müxtəlif agentliklər,

dərgilər, mərkəzlər tərəfmdən tərtib olunan reytinqlər və banklar tərəfindən işlənib

hazırlanan metodikalar istifadə olunur.

Kütləvi informasiya vasitələrində mütəmadi olaraq nəşr edilən bank reytinqləri

maliyyə durumunun ayrı-ayrı göstəricilərinə (sayı 100 bərabər olarsa) əsaslansalar

da, onlar banklararası bazarda operativ iş üçün kifayət etmir.

Bununla əlaqədar olaraq, banklar kontragent-banklarm maliyyə durumunun

qiymətləndirilməsi metodikasmı işləyib hazırlamağa məc- burdurlar. Analitik

xidmətlər kontragentin maliyyə durumunun qiymət- ləndirilməsi göstəricilərini,

maliyyə göstəricilərinin hesablanması zamanı istifadə olunan hesablar qrupunun

iqtisadi məzmununu seçir, hər bir konkret göstəricinin və inteqrasiyanm

qiymətləndirilməsinə dair meyar- ları işləyib hazırlayır, onları inteqrasiya edirlər.

Bu zaman onlar xüsusi metodikalarında Milli və beynəldxalq reytinqli

agentliklərin rəsmi nəşrlərindən savayı, mətbuatda, İnternetdə nəşrlərdən, digər

banklardan alınan informasiyanı, xüsusi təhlükəsizlik xidmətinin məlumatlarım,

ixtisaslaşdırılmış agentliklərin, xüsusilə də konsaltinq şirkətlərinin və kredit

bürolarmm rəylərini istifadə edirlər.

Bankm banklararası bazarda əməliyyatları həyata keçirldiyi zaman əməkdaşlıq

etdiyi kontragentlərin siyahısmm təyin olunması zamam müvafıq banklar ayrılır.

Bu banklarm onlar ilə bağlı əməliyyatla- rm şübhəsiz riski kreditor-bank üçün

qeyri-məqbul olur. Bu barədə növbəti faktlar şəhadətlik edə bilər:

rəhbərliyin, menecmentin rotasiyasmm (təsdiqlənmiş variantı- nm) səviyyəsi və

onun təcrübəsizliyi;

Milli Bank və məhkəmə orqanları tərəfindən sanksiyaların tət-

biqi;

KitabYurdu.az 186

32

Banklararası bazarda bu bank haqqmda neqativ informasiyanm varlığı

(müştəri ödənişlərinin və digər öhdəliklərinin yubanması);

bankm təhlükəsizlik xidmətinin mənfı rəyinin varlığı;

vaxtı uzadılmış böyük məbləğdə borc;

ehtiyat bazasmm aşağı keyfiyyəti;

banklararası bazarda cəlb olunan vəsaitlərin böyük məbləğləri;

nəzarət orqanlarmm tələblərinə tam şəkildə cavab verməyən kapitalm kafiliyi;

itki və ya gəlirliliyin qeyri-sabit səviyyəsi və onun azalmasma dair ənənələrin

təzahürü;

kreditləşməsi yüksək risklilik dərəcəsinə malik olan kiçik banklarm varlığı.

Tədiyyə qabiliyyətsizliyi ilə bağlı aydm şəkildə nəzərə çarpan amil- lərin yoxluğu

zamanı, bank analitikləri ikinci qaydalı hesablar üzrə döv- riyyə-saldo cədvəlinin,

iqtisadi normativlərin və ona dair şifrələrin he- sablanması əsasmda ötən rüb

ərzində borc alan şəxsin maliyyə durumunu, eləcə də gəlirlər və itkilər haqqmda

hesabatm məlumatlarmı təhlil edirlər.

Bankm analitikləri hər zaman kredit tarixini, kontragentin bankla- rarası bazarm

müxtəlif seqmentlərində işinin fəallığmı və müddətini (banklararası kredit bazarı

tərəfmdən verilən və cəlb olunan dövriyyələr, veksel və sənədli əməliyyatlar üzrə

dövriyyələr) nəzərə alırlar. Bundan sonra balansın struktur təhlili və maliyyə

hesabatı göstəricilərinin təhlili həyata keçirilir:

♦> kapitallaĢma üzvə;

♦> ödəmə üzvə;

gəlirlilik üzrə; ♦> aktivlərin keyfiyyəti üzrə;

♦> ehtiyat bazalarınm keyfiyyəti üz.rə;

Hər bir göstəricinin qiymətləndirilməsi əsasmda bank alınan nəticələri

inteqrasiya olunmuş meyara bağlayır və konkret kontragentlər ilə iş imkanları və

limitin birgə məbləği haqqmda məsələni həll edir. Banklararası bazarda

əməliyyatlar ilə bağlı müəyyən olunmuş limit hər bir vasitə, ilk növbədə

banklararası kredit üzrə riski nəzərə almaqla ayrı-ayrı vasitələrə bölünür.

Banklararası kredit üzrə limitin məbləği mərkəzi bank tərəfindən - kreditorun

kapitalmm 25% və kontragent-bankm kapitalmm 25%> mislində müəyyən olunan

bir borcalan tərəfə aid maksimal kredit riskinin məbləği ilə məhdudlaşdırılır. Bu

beynəlxalq reytinq agentliklərinin aşağı kredit reytinqinə, yəni kredit ödəmə

qabiliyyətinin ən yüksək sə- viyyəsinə malik, daha etibarlı tərəfdaşlar üçün bank

tərəfindən müəyyən olunan kreditləşmə limitinin maksimal həddidir.

Bütün digər banklar üçün kreditləşmə limiti kapitalm faizinin müəyyən payı kimi

təyin olunur və daha sonra maliyyə göstəriciləri əsasmda hesablanan aktivlərin

məbləğini və risk qrupunu nəzərə almaqla düzəlişlərə məruz qalır.

KitabYurdu.az 187

33

Adətan əsas limit növbdti düsturla təyin edilir.

Kreditləşmə= Kapital x 10% x Sintetik ± Əlavə amillərin qeydiyyatı

Əsas limit həddi - bank üçün mümkün olan risk zamanı müəyyən dövr ər- zində

borc alan şəxsə təqdim oluna bilən kreditin maksimal məbləğidir.

Banklararası kredit bazarmda kreditləşmə limitinin hesablanması üçün qiymət

əmsalları 8.6 cədvəldə göstərilir.

Kreditləşmənin əsas limitinin hesablanmasmm əsası kimi daha çox növbəti

göstəricilər çıxış edir: bankm qəbul etməyə hazır olduğu risk dərəcəsindən asılı

olan müəyyən faiz ilə korrektə olunmuş bankm xüsusi kapitalı, nadir hallarda -

bankm xalis ödəmə qabiliyyəti1 (adətən bu 10% mislində olur). Bütün bunlardan

savayı, bankm hesabatmm xüsusi sintetik əmsalı istifadə olunur.

Lizinq dməliyyatları istehsal vasitələrinin icarə şərtlərinə əsasən orta və ya

uzunmüddətə istifadəçi-müəssisələrə təqdimatıdır. Adi icarə qaydalarmdan fərqli

olaraq lizinq icarə müddəti başa çatıdqdan sonra avadanlığı ən aşağı qiymətlər ilə

alışmı nəzərdə tutur.

Lizinq aməliyyatlarında adətən 3 tərəf iĢtirak edir: 1.müəssisə - avadanlığın tədarükçüsü;

2.icarəçi - avadanlığın haqqını ödəyən və icarəyə verən şəxs;

3.icarədar - avadanlığı müəyyən müddətə istifadəyə götürən müəssisə.

İnkişaf etmiş ölkələrdə lizinq əməliyyatlarmm icrası ilə xüsusi maliyyə

cəmiyyətləri məşğul olur. Məişət məhsulları bazarmı genişləndirmək məqsədi ilə

lizinq əməliyyatlarım avadanlıq və texnikanı istehsal edən müəssisələr həyata

keçirir. Lakin burada üstünlüyü xüsusi lizinq firmaları təşkil edir. Onlar iri

banklarm maliyyə yardımmdan istifadə edirlər. Bu firmalar, bir qayda olaraq, iri

kommersiya bankları- nın təşkilatları olub, kredit almaq imkanma malikdirlər.

Sonuncu şərtlər lizinq firmalarmm lizinq fəaliyyətinin effektivliyini isbat edir.

Kommer- siya bankları üçün lizinq əlavə gəlir mənbəyi deməkdir. Buna görə də

lizinq əməliyatları milli kommersiya banklarmm fəaliyyət dairəsinin tər- kibini

təşkil edir.

Lizinq sövdələşmələrinin müxtəlif növləri ilə qarşılaşmaq olur. Ümumi təsnifata

görə lizinq əməliyyatları iki əsas növə bölünür:

Operativ lizinq - natamam likvidlik qabiliyyətli;

Maliyyə lizinqi - tam likvidlik qabiliyyətli;

Operativ lizinqə avadanlıq xüdmətinin iqtisadi müddətinin icarə müddətindən

yüksək olması, icarəçinin icarəyə verdiyi avadanlığı yeni- dən alışı prosesi aiddir.

Operativ lizinq aĢağıdakı xäsusiyyətlərə malikdir:

KitabYurdu.az 188

34

icarəçi yalnız bir icarədarm pul ödəniş vasitəsinə, itkilərin aradan

qaldırılmasma arxalanmır;

icarə müddəti əmlakın tam istifadəsini nəzərə almır;

itki, əmlakm köhnəlməsinə dair xərclər icarəçinin maddi və- ziyyətinə təsir

göstərir;

əmlakın istifadə müddəti bitdikdən sonra yenidən icarəçiyə qay- tarılır. İcarəçi

bu əmlakı digər müştəriyə icarəyə verir.

İcarə əməliyyatlarmm tərkibinə aşağıdakılar daxildir:

RENTİNQ - əmlakın 1 gündən 1 ilə kimi qısamüddətli icarəsi:

XAYRİNQ - əmlakm 1 ildən 3 ilə qədər ortamüddətli icarəsi.

Qeyd olunmuş əməliyyatlar standart avadanlığm hər zaman bir icarəçidən digərinə

ötürülməsi deməkdir.

5.LĠZĠMQ.ONUN FORMA VƏ NÖVLƏRĠ

Lizinqin növlərini bir-birindən ayıran zaman ilk növbədə onlarm

təsnifləşdirilməsinə diqqət yetirmək lazımdır.

lizinqin növləri aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə təsnifləşdirilir:

icarəyə götürülən əmlaka münasibətə görə;

lizinq əməliyyatmın maliyyələşdirilməsinə görə;

lizinq əmlakmm növünə görə;

lizinq sövdələşməsinin iştirakçılarmm tərkibinə görə;

lizinqlə verilən əmlakın növünə görə;

lizinq əmlakmm ödəmə səviyyəsinə görə;

lizinq əməliyyatları aparılan bazar sektoruna görə;

vergi. gömrük və amortizasiya imtiyazlarma və güzəştlərə münasibətə görə;

lizinq ödəmələrinin ardıcıllığma görə.

Lizinqin formalarıaşağıdakı əlamətlərinə görə müəyyənləşir.

1.əmlakıtı növünə görə:

həm yeni, həm də əvvəlcə istifadə olunmuş daşınan əmlakın lizinqi (avadanlıqlar, texnika, avtomobillər, təyyarələr və s.),

daşınmaz əmlakın lizinqi (icarə verən icarədarm tapşırığı ilə binalar alı rvə ya

tikir.)

əvvəlcədən istifadə olunmuş əmlakın lizinqi.

2.əmlakın ödənmə səviyyəsinə görə:

tam ödənilən lizinq - (müqavilənin fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində icarəyə

götürülmüş əmlakın dəyərinin tam ödənilməsi)

qimən ödənilən lizinq - bu zaman bir lizinq müqaviləsinin fəaliyyət müddətində

əmlakm qismən amortizasiyası həyata keçirilir və yalnız bir hissəsinin dəyəri

ödənilir.

3.amortizasiya dərəcəsindən asılı olaraq:

♦♦♦ tam

qimsən

4.göstərilən xidmətlərin həcminə görə:

KitabYurdu.az 189

35

♦> həqiqi lizinq - bu zaman əmlaka xidmət üzrə bütün xərcləri lizinqalan öz

üzərinə götürür.

bütöv lizinq - bu zaman əmlak üzrə bütün xidmət xərcləri lizi- nqverənin

üzərinə düşür. Bu lizinqdən, əsasən avadanlıq istehsal edənlərin özləri istifadə

edirlər. Bu lizinq dəyərinə görə ən bahalı lizi- nqlərdən hesab olunur.

qismən lizinq - (qismən olan xidmət dəsti ilə), bu zaman lizi- nqverənə əmlakm

xidməti üzrə yalnız ayrı-ayrı funksiyaları yerinə yetirmək qalır.

5.bazar sektorundan asüı olaraq:

♦> daxili - sövdələşmənin bütün iştirakçıları bir ölkədə yerləşir.

beynəlxalq (xarici) - bu zaman iştirakçılardan heç olmasa, biri başqa ölkədə

yerləşir.

Həmçinin lizinqverən və lizinqalanm bir ölkədə baş verən elə sövdələşmələri

mümkündür ki, onları da beynəlxalq lizinqə aid etmək olar. Belə ki, tərəflərdən biri

öz fəaliyyətini xarici fıraıa ilə birgə həyata keçirir və birgə kapitala malikdirsə, bu

beynəlxalq lizinqa aiddir.

Xarici lizinq öz növbəsində idxal və ixrac lizinqinə bölünür. İdxal lizinqi zamanı

lizinqverən tərəf xarici ölkənin nümayəndəsi olur. İxrac lizinqi isə lizinqalanm

xarici ölkə nümayəndəsi olduğu zaman baş verir.

6.lizinq ödəmələrinin xarakterinə görə:

♦> pul ödəməli lizinqlər - bu zaman bütün ödəmələr pul formasmda olur.

♦> kompensasiyalı ödəmələrlə olan lızinq (icarəyə götürülmüş ava- danlıqla

istehsal olunan mallarm çatdırılması)

♦> qarışıq ödəmələrlə lizinq.

7.vergi və amortizasiya güzəĢtlərinə münasibətdə aĢağıdakı lizinqləri

fərqləndirmək olar:

♦> həqiqi lizinq (əmlak vergisi, gəlir, ƏDV, tezləşdirilmiş amortizasiyalara

güzəştlərin istifadə olunması ilə baş verən lizinqlər);

♦> fiktiv və ya saxta (güzəştlərdən istifadə edilmədən);

♦> qarışıq.

8.sövdələĢmə iĢtirakçılannın tərkibinə görə:

♦> birbaşa lizinq - bu zaman əmlak sahibi (malgöndərən) sərbəst şəkildə obyekti

icarəyə verir (ikitərəfli sövdələşmə). Əslində, mahiyyət etibarilə bu sövdələşməni

klassik lizinq hesab etmək olmaz. Belə ki, burada lizinq kompaniyası iştirak etmir.

♦> dolayı lizinq - bu zaman əmlakm başqasına lizinqlə ötürülməsi vasitəçilər

tərəfindən həyata keçirilir. Bu cür əməliyyat isə, klassik lizinq əməliyyatma uyğun

gəlir. Belə ki, burada həm malgöndərən, lizinqverən və lizinqalan tərəflər iştirak

edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bunlarm hər biri sərbəst çıxış edir.

Beləliklə, lizinqin əsas xarakterik növləri:

Maliyyə lizinqi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bu lizinq uzunmüddətli razılaşma növü olub, icarəyə

götürülən avadanhğm icarədar tərəfmdən ödənilən tam amortizasiyasmı nəzərdə

tutur. Bu cür razılaşmalar lizinqin vaxtmdan əvvəl dayandırılmasmı nəzərdə

KitabYurdu.az 190

36

tutmadığmdan, vaxtaşırı ödəmələrin düzgün müəyyən olunmuş həcmi sahibinin

avadanlığm əldə edilməsi və saxlanılması üçün çəkdiyi xərclərin tam ödənilməsini,

həmçinin tələb olunan gəlirlilk normasmı təmin edir. Lizinqin bu formasmda

əmlakın bütün quraşdırılma və cari xidmət xərcləri icarədarm öhdəliyində olur. Bu

cür sövdələşmələr əsasən, icarədarm lizinq müddəti bitdikdən sonra əmlakı alma

hüququnu nəzərdə tutur. Operativ lizinqdən fərqli olaraq maliyyə lizinqi əmlak

sahibinin riskini əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salır. Maliyyə lizinqinin obyektinə

daşmmaz əmlak (torpaq, bina və tikililər), həmçinin uzunmüddətli istehsal

vasitələri aiddir.

Maliyyə lizinqi uzunmüddətli icarənin iki digər formalarımn - geri qaytarılan və

üçüncü tərəfin iştirak etdiyi paylı icarənin təşkil olunması üçün baza kimi xidmət

göstərir.

Operativ lizinq. Bu lizinq isə, cari icarə haqda sövdələşməni özündə əks etdirir. Bu zaman

lizinqverənin icarəyə verilən əşyanm əldə olunması və saxlanıl- ması ilə bağlı olan

xərcləri bir lizinq kontraktı müddətində ödənilmir. Məhz bu da bu əmlakın bir neçə

dəfə icarəyə verilməsinə gətirib çıxarır. Bu müqavilələr bir qayda olaraq 2-5 illik

müddətə bağlamlır. Operativ lizinq zamanı risk lizinqverənin üzərinə düşür. Bu

lizinqin dərəcələri riskin böyük olması ilə əlaqədar, əsasən maliyyə lizinqindən

yuxarı olur.

Operativ lizinqin obyektlərinə əsasən, tez sıradan çıxan avadanlıq- lar

(kompüterlər, müxtəlif nüsxə çıxaran maşmlar və s.) və texniki ba- xımdan qəliz,

hər zaman servis xidməti tələb edən (minik və yük maşm- ları, hava aviolaynerləri,

dəmiryol nəqliyyatı və s.) avadanlıqlar aiddir.

Bu araşdırmalardan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, icarədar üçün operativ lizinq

daha əlverişlidir. Belə ki, lizinqin vaxtmdan əvvəl dayan- dırılması icarədara

vaxtmda köhnəlmiş avadanlığı qaytarmaqla yeni, daha rəqabətqabiliyyətli və

yüksək texniki xüsusiyyətlərə malik avadan- lıq əldə etmək imkanı vermiş olur.

Bundan başqa, nəzərə almmayan hallar baş verdikdə icarədar tez bir zamanda bu

növ fəaliyyəti dayandıra və icarəyə götürdüyü əşyanı vaxtmdan əvvəl sahibinə

qaytara bilər ki, bununla da xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə azaltmış olar.

Bir dəfə istifadə olunan layihələr və ya sifarişlər zamam operativ lizinq icarədarı,

ona bu layihə sona çatdıqdan sonra icarə obyektinin la- zım olmadığından, icarəyə

götürülmüş avadanlığm sonradan almmasmdan və saxlanılmasmdan azad edir.

Geri qaytarılan lizinq. Bu lizinq iki sövdələşmədən ibarət sistemi tərənnüm edir. Bu zaman avadanlığm

sahibi onu alıcıdan uzunmüddətə icarəyə götürülməsi haqda müqavilə bağlayaraq

digər tərəfə satır. Burada alıcı kimi, özünün keçmiş əmlakmm lizinq şərtləri altmda

icarəsi barədə müqavilənin bəra- bər tərtib edilməsi ilə istənilən maliyyə institutu

(bank, sığorta kompa- niyaları, investisiya fondları, lizinq əməliyyatları ilə məşğul

olan xüsusi firmalar və s.) çıxış edə bilər.

Bu cür əməliyyatlarm aparılması nəticəsində məhz avadanlığm sahibi dəyişmiş

olur, onun istifadəçisi isə əlavə maliyyə vəsaitləri alaraq əvvəlki tərəf olaraq qalır.

Bu zaman investor mahiyyət etibarilə təminat əvəzində onun əmlakma mülkiyyət

hüququnu öz əlinə keçirərək keçmiş sahibi kreditləşdirir. Bu cür əməliyyatlar

KitabYurdu.az 191

37

əsasən, işsizliyin səviyyəsinin aşağı düşdüyü şəraitdə, müəssisənin maliyyə

vəziyyətini sabitləşdirmək məqsədilə həyata keçirilir.

Müstəqil lizinq. Bu lizinq çoxlu sayda tərəflərin iştirakı ilə olan lizinqdir. Bu növ lizinq qəliz,

irihəcmli obyektlərin (aviotexnika, gəmiçilik, dəmiryol, buruq platformaları və s)

maliyyələşdirilməsi forması kimi ortaya çıxmışdır. Bu cür lizinq həmçinin, qrup və

ya səhmdar lizinq də adlanır. Bu lizinq formasmda bir neçə malgöndərən,

lizinqverən kompaniyaları iştirak edir və bu zaman bir sıra banklardan kredit

vəsaitləri cəlb oldunur. Həmçinin, bu formada lizinq əmlakmm sığortalanması və

sığorta pulları vasitəsilə lizinq ödəmələrinin qaytarılması baş verir. Bu növ lizinq

bir qədər qəliz lizinq forması sayılır. Belə ki, o çoxkanallı maliyyələşdir- məyə

məruz qalır. Bu formamn spesefik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada

lizinqverən məbləğin yalnız bir hissəsini, yəni lizinq obyektinin almması üçün

lazım olan hissəni təmin edir. Bu vəsaitlər səhmlərin bu- raxılması və

sövdələşmənin maliyyələşməsində iştirak edən lizinqverən- lər arasmda

bölüşdürülməsi ilə yolu ilə cəlb olunur və yığılır. Lizinq obyektinin kontrakt

dəyərinin yerdə qalan hissəsi isə kreditorlar (banklar və digər investorlar)

tərəfmdən maliyyələşdirilir.

Sublizinq. Lizinq predmetinin istifadə hüququnun üçüncü tərəfə (əsasən, bir qayda olaraq

lizinq kompaniyasma) keçməsi ilə yaranan münasibət növüdür. Bu forma sublizinq

müqaviləsi ilə tərtib olunur. İcarə ödəmə- lərinin əldə olunma hüququ əsas

icarəverəndə olur. Sublizinq zamam bu əməliyyata yerinə yetirən tərəf lizinq

predmetini lizinq müqaviləsi əsa- smda lizinqverəndən qəbul edir və onu müddətli

istifadə üçün sublizinq müqaviləsi əsasmda lizinqalana ötürür.

Revolver lizinq. Başqa sözlə, buna əvəzləyici ardıcıllıqla avadanlıq icarəsi ilə baş verən lizinq də

demək olar. Bu formadan lizinqalana, texnoloji baxım- dan müxtəlif avadanlıqlar

lazım olan zaman istifadə olunur. Bu halda lizinq müqaviləsinin şərtlərinə uyğun

olaraq lizinqalan, müəyyən olun- muş müddət sona çatdıqdan sonra icarəyə

götürdüyü əmlakı digər lizinq obyekti ilə əvəz edə bilər.

Lizinqin çox ciddi alternativi mövcuddur. Bu avadanlığın kreditlə alınmasıdır. Lizinqin dəyəri yalnız vergi güzəştləri olduğu halda suda dəyərinə bərabər və ya

ondan aşağı ola bilər. Lizinq işinin əsas hissəsi vergi əsasmda qurulmuşdur.

Kreditləşmə metodunun bu və ya digər üsullarının (istər lizinq, is- tərsə də suda

ilə) xərclərini müqayisə etmək üçün hesablaşmalann ma- liyyə ekvivalentliyi anlayışmdan istifadə olunur. Belə ki, hətta eyni ölçülü, lakin müxtəlif müddətli

hesablaşmalar heç bir şəkildə eyni məna kəsb etmir.

Ekvivalent ödəmələr dedikdə, hesablaşmalarm eyni müddətə müva- fıq

hesablanması başa düşülür. Eyni müddətə müvafıq hesablanma prosesi diskont

etmə adlanır. Alınan məbləğ isə bu zaman xalis cari dəyər adlanır.

Dünya təcrübəsində hesablaşmalarm xalis cari dəyərinin müəyyən edilməsi zamanı

diskont etmənin aşağıdakı düsturundan istifadə olunur:

KitabYurdu.az 192

38

Cd = Gd x Dt;

Burada:

Cd - cari dəyər;

Gd - gələcək dəyər;

Dt - diskont əmsalı.

Maliyyələşdirmənin bu iki variantını müqayisə etmək üçün hər iki halda xalis cari

dəyəri hesablamaq lazımdır.

Bu zaman aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:

hər iki halda vergi güzəştlərini;

əgər obyekt şəxsi mülkiyyət deyilsə, amortizasiya güzəştləri nə- zərə

almmamalıdır;

əgər obyekt alımrsa, o zaman fırma texniki xidmət üzrə xərclə- ri ödəməlidir,

əgər obyekt icarəyə götürülürsə, o zaman bu konkret söv- dələşmədən asılıdır.

Obyekt icarədara məxsus olmadığmdan o, qalıq dəyərinə olan haqqı itirir.

Hesablaşmalar, buna uyğun olaraq da qəbul edilən qərarlar ma- liyyə direktorunun

hansı diskont dərəcəsini seçməsindən asılı olur.

6.LĠZĠNQĠN ƏHƏMĠYYƏTĠ

İnvestisiyalaşmanm digər üsullarmdan fərqli olaraq lizinqin üstünlüyü ondadır ki,

istehsalçı öz fəaliyyətini və işini ona lazım olan yer və avadanlığm yalnız müəyyən

hissəsini almaq üçün vəsaitə malik olmaqla da başlaya bilər. Həmçinin onu da

qeyd etmək lazımdır ki, müəssisələr üçün pul vəsaitləri deyil, birbaşa istehsal

vasitələri lazımdır. Əvvəllər ölkəmizdə lizinq anlayışı bir o qədər də aydm deyildi.

Bu gün isə lizinq işinin yaranması və genişlənməsi perspektiv fəaliyyət

növlərindən hesab olunur. Azərbaycan höküməti iş adamları və istehsalçılann

fəaliyyətinin genişlənməsi məqsədilə hazırda ölkəmizdə investisiya bazasmm,

xüsusilə də lizinq işinin inkişafı istiqamətində müəyyən addımlar atır. Bunun üçün

bütün səylər ilk növbədə lizinqin inkişafı üçün əlverişli hüquqi, iqtisadi, təşkilati və

metodik bazanm yaradılmasma yönəldilməlidir. Bu zaman əsas istiqamət yüksək

səviyyədə normativ hüquqi bazanm yaradılması, vergi qoyma mexanizminin

həyata keçirilməsi, lizinq əməliyyatları üzrə metodik sənədlərin hazırlanması,

lizinq kompaniyalarmm lisenziyalaşmasmm aparılması və s. götürülməlidir.

Beləliklə, lizinqin müsbət cəhətləri:

Lizinq müqaviləsi, əsasən də kiçik və orta müəssisələr üçün kredit müqaviləsindən

daha asan əldə olunur. Bu zaman sövdələşmənin təminatı əmlakm özü olur.

İcarədar öz öhdəliyini yerinə yetirmədiyi zaman icarə verən tərəf əmlakı geri ala

bilər;

Lizinq ödəmələrin dərhal həyata keçirilməsini tələb etmir. İcarəyə görə

ödəmələr avadanlığm lizinqalana çatdırılmasmdan sonra başlanır;

Lizinq sövdələşməsi kredit sövdələşməsindən daha meyllidir. Kredit hər zaman

məhdud müddətlər və ölçülərlə xarakterizə olunur. Lizinqdə isə icarədar öz

KitabYurdu.az 193

39

gəlirləri üzrə daxilolmalarma əsaslanaraq icarəverənlə birgə ona əlverişli olan

maliyyə sxemi seçə bilər. Bu zaman ödəmələr aylıq, rüblük və s. ola bilər.

Ödəmələrin məbləği isə bir- birindən fərqlənə də bilər. Bəzən ödəmə, lizinqlə

götürülmüş avadanlıqlar hesabma istehsal olunan mallarm reallaşmasmdan gələn

gəlirlərdən sonra baş verir. Bu zaman dərəcə həm qəti müəyyən edilə bilər,

həmçinin Üzən də ola bilər;

Avadanlığın vaxtaşırı yeniləşdirilmə imkanı yaranmış olur. Burada avadanlığm

köhnəlməsində bütün risk icarə verənə düşür;

Beynəlxalq valyuta fondu Milli xərcləri hesablayarkən lizinq sövdələşmələrinin

məbləğini nəzərə almır. Belə ki, ayrı-ayrı dövlətlərin kredit borcları üzrə fondun

müəyyən etdiyi limitlərin qaldırılma ehtimalı ola bilər;

Dövlət siyasəti, bir qayda olaraq lizinq əməliyyatlarmm inkişafma və

genişlənməsi istiqamətinə yönəldilir;

Lizinqin mənfi cəhətləri:

Lizinq müqaviləsinin bağlanmadığı, lakin avadanlığm köhnəldiyi halda icarədar

bu köhnəlmiş avadanlıq üçün icarə haqqım ödəməlidir;

♦♦♦ Operativ lizinq zamanı köhnəlmiş avadanlığm riski icarəverə- nin üzərinə

düşür. Bu zaman itkiyə məruz qalmamaq üçün o, icarə haq- qmı qaldırmalı olur.

Əgər lizinq müqaviləsinin obyekti iri və unikal bir obyektdirsə, bu zaman icarə

sövdələşmələrinin şərtlərinin müxtəlifliyindən asılı olaraq lizinq haqda

müqavilənin hazırlanması böyük vaxt və vəsait tələb edir.

KitabYurdu.az 194

MÖVZU8.KREDĠTĠN QAYTARILMA TƏMĠNATLILIĞI PLAN

1.KREDĠTĠN QAYTARILMA TƏMĠNATININ FORMALARI

2.GĠROV VƏ GĠROV MEXANĠZMĠ

3.GĠROV PREDMETĠNĠN QĠYMƏTLƏNDĠRĠLMƏSĠ

4.GĠROV HAQQINDA MÜQAVĠLƏ

5.ZƏMANƏT VƏ HAVADARLIQ

6.KREDĠT TƏMĠNATININ KEYFĠYYƏTĠNDƏN VƏ MALĠYYƏ DURUMUNDANASILI

OLARAQ MÜƏSSĠSƏLƏRĠN RĠSKĠ DƏRƏCƏSĠ ÜZRƏ TƏSNĠFATI

1.KREDİTİN QAYTARILMA TƏMİNATININ FORMALARI Kreditin qaytarılması kredit münasibətlərini iqtisadi münasibətlə- rin digər növlərindən fərqləndirən

kredit münasibətlərinin əsasverici xassələri olub, təcrübədə müəyyən mexanizmin məzmununda

əksini ta- pır. Bu mexanizm bir tərəfdən kreditin qaytarılma dövriyyəsinin əsasım təĢkil edən iqtisadi

proseslərə, digər tərəfdən isə kreditor ilə borcalan Ģəxs arasmda müvafiq müqavilələrin

(sövdələĢmələrin) bağlanması nəti- cəsində onlar arasmda meydana çıxan hüquqi münasibətlərə

əsaslanır. Kreditin qaytarılmasının iqtisadi əsaslarını - istehsalat prosesinin iĢ- tirakçılarmm fondlarmm

dövriyyəsi, eləcə də kreditin fəaliyyət qanunla- rı təĢkil edir. Lakin kreditin qaytarılmasınm obyektiv

iqtisadi əsasları- mn varlığı bu prosesin avtomatizmi demək deyildir. Yalnız məhdud dəyərin

dövriyyəsinin məqsədyönlü Ģəkildə idarə olunması onun qo- runmasım, borca verilən dəyər ilə

qaytarılan dəyərin ekvivalentliyini təmin etməyə icazə verir. Çünki kredit sövdələĢməsində iki subyekt: kreditor və borcalan Ģəxs iĢtirak edir və kreditin

qaytarılmasınm təĢkili mexanizmi bu prosesin həyata keçirilməsində onlardan hər birinin yerinin

nəzərə almması ilə formalaĢır. Kreditor kredit təqdim edir, kredit prosesinin təĢkilatçısı kimi çıxıĢ edərək maraqlarmı müdafiə edir.

Kreditor obyektiv iqtisadi əsaslara istinad edərək borca götürülən vəsaitlərin sərmayə kimi

qoyulduğu sahə- ləri, kreditin kəmiyyət göstəricilərini, onun ödənilmə metodlarmı, kredit

sövdələĢmələrinin Ģərtlərini seçir və məhz onlarm varlığı zamanı borca verilən dəyərin vaxtlı-

vaxtmda və tam Ģəkildə qaytarılması üçün ilkin Ģərtlər yaradılır. Lakin iĢarə olunan dəyərin əks

dövriyyəsi onu öz döv- riyyəsində istifadə edən borcalan tərəfın kredit ödəmə qabiliyyətindən, pul

bazarmm ümumi iqtisadi konyukturundan və kreditin qanuni Ģəkil- də qaytarılmasmdan asılı olur.

Buna görə də, bank və borcalan arasmda bağlanan kredit müqaviləsi ilə təyin olunan bank kreditinin

qaytarılma- sının hüquqi dsasları daha vacibdir. Nəticədə borc alanda əsas borca bə- rabər olan və

kreditdan istifadəyə görə faizləri hesablanan pul vəsaitlə- rinin müəyyən məbləğinin banka

ödənilməsi ilə bağlı öhdəliyi meydana çıxır. Təcrübədən göründüyü kimi borcalanlarm böyük bir hissəsi öz öhdəliyini səliqəli Ģəkildə yerinə

yetirir. Lakin bəzi müĢtərilər onu pozur, yəni kredit müqaviləsi tərəfindən nəzərdə tutulan

öhdəliklərin varlığı özlüyündə onun yerinə yetirilməsi ilə bağlı zəmanətləri yaradır. Buna görə də,

banklarm fəaliyyətinin beynəlxalq və Miili təcrübəsinin to- planması nəticəsində kreditin

qaytarılmasmm təminatma aid iki forma- sınm istifadəsindən ibarət, təqdim olunan kreditlərin

qaytanlmasmm təĢkili mexanizmi iĢlənib hazırlanmıĢdır. Kreditin qaytarılmasının təminatı forması anlayışı altında mövcud borcun ödənilməsi üsulunu və

konkret mənbəyini, kreditin istifadəsi ilə bağlı kreditorun hüquqlarının hüquqi baxımdan təsdiqi,

kredit prosesinin bütün mərhələlərində bu mənbəyin kafiliyinə və məqbullğuna bank nəzarə- tinin

təşkili başa düşülür. Bank təcrübəsində kreditin qaytarılmasmm təminatı formalarmdan asılı olaraq mənbələrin iki

kateqoriyalarım: • ilkin mənbə

• ikinci manbələri bir-birindən ayırmaq olar.

Birinci mənbə - məhsulun reallaĢmasmdan, xidmətlərin göstərilmə- sindən əldə olunan mədaxil və

ya fıziki Ģəxsə daxil olan gəlirdir. Bu mənbədən istifadə üsulları kredit müqaviləsində əksini tapır.

Onlar kreditin mütəmadi Ģəkildə ödənilməsi, sənədlər ilə təsdiq olunmasına, faiz- lərin köçürülməsi

KitabYurdu.az 195

və cərimə Ģəklində tutulması qaydasma, kreditin tam və vaxtlı-vaxtmda qaytarılmasma bank

nəzarətinin təĢkilinə görə fərqlə- nir. Xarici ölkələrin bank sahibləri kredit sövdələĢməsinin bağlanması imkamnm nəzərdən keçirilməsi

zamanı ilk növbədə birinci mənbəyə is- tinadı «qızıl qaydalar» hesab edirlər. Buna görə də, kredit

sifariĢinin öy- rənilməsi prosesində əsas diqqət müĢtərinin pul axmlarmm təhlilinə, bu müĢtərinin iĢ

əaliyyətinin və sahəsinin inkiĢaf perspektivlərinə, müĢtəri- nin tədarükçülər və alıcılar ilə

münasibətlərinin durumuna yetirilir. Əgər bankda kredit alan Ģəxsə gəlirin daxil olması perspektivləri

ilə bağlı Ģübhələr meydana çıxırsa, o zaman kredit sövdələĢməsi baĢ tutmur. Yalnız maliyyə baxımmdan sabit müəssisələrdə gəlir, mədaxil kreditin qaytarılmasmm real təminatı

ola bilər. Onlara; pula çevrilə bilən balansma, yüksək gəlirlilik səviyyəsinə və xüsusi kapital ilə

yüksək sə- viyyəli təminata malik müəssisələr daxil olur. Bu cür müəssisələrdə nə- inki pul

vəsaitlərinin sistematik axmı, eləcə də gəlirin təĢkili sahəsində pul vəsaitlərinin artımı və xüsusi

kapitalm toplanması baĢ verir. Bankın birincidərəcəli müştəriləri olan maliyyə baxımmdan sabit müəssisələr üçün kreditin

ödənilməsinin kredit müqaviləsində hüquqi baxımdan təsbiti daxil olan gəlirlilik hesabma təmamilə

kifayət qədər olur. Bu halda hər hansı bir əlavə zəmanətlər təqdim etmədən kreditlə- rin ödənilməsi

ilə bağlı öhdəliklərin borcalan tərəfmdən yerinə yetirilmə- sini nəzərdə tutan borcalanla bank

arasmda xalis etimad münasibətləri təĢəkkül tapır. Təcrübədə daha çox gəlirin vaxtlı-vaxtmda daxil olması ilə bağl; nıüəyyon riskin meydana çıxdığı vəziyyət də təĢəkkül tapır. Risk amilləri həm dəyərlərin istehsalı və

ya reallaĢması, həm də alıcılar ilə aparılan hesablaĢmalarm durumu, bazar konyukturunun

dəyiĢilməsi, mövsümi tərəddülər ilə əlaqədar ola bilər. Bütün bu hallarda kreditin qaytarılması ilə bağlı əlavə zəmanətlərə malik olmaq zərurəti meydana

çıxır və bu da ikinci mənbələrin və onlara müvafıq olan istifadə üsullarmm axtarıĢmı tələb edir.

Ġkinci mənbələrə əmlakm və hüquqlarm girovu, tələblərin və hüquqların güzəĢtə gedilmə- si,

zəmanət və havadarlıq aiddir. Kreditin qaytarılmasmm təminatı ilə bağlı iĢarə olunan üsullar hüquqi

qüvvəyə malik olur. Bu üsullur öhdə- liklərin icra müddətinin baĢlanması zamam borcalanda

vəsaitlərin yox- luğu nəticəsində kreditlərin ödənilməsi üçün nəzərdə tutulur. Onlar müəyyən qaydanı

kreditora təhkim edən xüsusi sənədlər ilə təsdiq olunur. Kreditlərin ödənilməsinə dair ikinci

mənbələrin istifadəsi - mürək- kəb və uzun prosesdir. Ümumilikdə kreditin qaytarılması ilə bağlı mövcud təminat forma- larınm effektivliyi hüquqi

mexanizmin təsirliliyindən, müvafiq əməkdaĢ- larm hüquqi və iqtisadi baxımdan savadlı olmasmdan,

iĢgüzar etika normalarma ödəniĢ öhdəliklərinin təminatçıları tərəfmdən riayət olunmasmdan asılı

olur. Kreditor (bank) üçün kreditin vaxtlı-vaxtmda qaytarılması zəma- nətlərinin real sisteminin

yaradılması, ölkəmizdə bir çox borcalanlarm maliyyə durumunun qeyri-sabitliyi, bazar Ģəraitində

fəaliyyətmenlərin, bank sahiblərinin, hüquqĢünaslarm qeyri-kafi iĢ təcrübəsi ilə əlaqədar olaraq

xüsusi aktuallıq qazanır. Milli təcrübədə indiyə kimi kommersiya bankları üstünüyü təmi- natm ikinci formasma verirlər.

Borcalanm kredit ödəmə qabiliyyətinin, onun pul axmlarmm bir çox banklar tərəfindən təhlili və

qiymətləndi- rilməsi rəsmi qaydada həyata keçirilmiĢdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman istifadə

olunan informasiya bazası mükəmməlliyi və həqiqiqilyi ilə seçilməmiĢdir. Milli Bankm tələblərinə müvafiq olaraq borcalanm maliyyə durumunun qiymətləndirilməsi verilən

kreditin keyfiyyətinin təyin olunması- na və müvafıq risklərin ödənilməsi ilə bağlı ehtiyatlarm

yaradılmasma dair məcburi Ģərt olduqda vəziyyət prinsipial Ģəkildə dəyiĢdi. Buna görə də, son illər

ölkəmizin kommersiya banklarmda analitik və nəzarət pro- sedurları, informasiya sistemləri və

kreditin qaytarılmasınm təminatma dair ilkin formanm istifadəsinin çərçivələri daxilində hüquqi

tənzimlən- mə inkiĢaf edir. Ġkinci forma ədalətli Ģəkildə əlavə forma olsa da, ölkənin müasir iqtisadi Ģəraitində vacib əhəmiyyət

kəsb edir.

2 GİROV VƏ GİROVMEXANİZMİ

KitabYurdu.az 196

MüĢtərinin əmlakınm girovu bank kreditinin qaytarılmasmm tə- minatma dair daha geniĢ yayılmıĢ

üsullardan biridir. Əmlakın girovu tərəflər vasitəsilə girov haqqında müqavilə ilə rəsmiləĢdirilir və

imzala- nır. O, öhdəliyin borcalan tərəfindən yerinə yetirilməməsi zamanı girov qoyulan əmlakm

hesabma itkiləri təmin olunan kreditorun hüququnu təsdiq edən sənəddir. Girovun kredit münasibətlərinin təĢkilində istifadəsi onun tətbiqi- nə dair xüsusi mexanizmin

varlığmı nəzərdə tutur. Girov mexanizmi girov haqqında müqavilənin hazırlanması, bağlanması və

icra olunması prosesi olub, kredit sifarişinin kredıt müqaviləsinin bağlanması şərti kimi nə- zərdən

keçirilməsi anından etibarən qüvvəyə minir. Bu mexanizmin tətbiqi kreditin istifadəsi dövrünü

müĢayət edir. Girov mexanizminin icra olunmasma dair real müraciət kreditin dövriyyəsinin ən son

mərhələsin- də - kreditin ödənilməsi mərhələsində - və müĢtərinin krediti gəlir və ya mədaxil ilə

ödəyə bilmədiyi hallarda meydana çıxır. Bank təcrübəsində girov mexanizminin tərtib olunmasma və real- laĢmasına dair əməliyyatları girov

əməliyyatları adlandırırlar. Kommer- siya banklarmm girov əməliyyatları müstəqil əhəmiyyətə malik

olmur. Onlar kredit əməliyyatlarmdan törəyir. Girov mexanizminin hüquqi nöqteyi-nəzərdən fəaliyyətini sxematik Ģəkildə təsvir etmək

mümkündür

girov mexanizminin hüquqi məzmu- nunda mərkəzi yer girov qoyulmuĢ əmlakın mülkiyyət

hüququnun, sa- hiblik hüququnun, idarə olunması və istifadəsi hüququnun təyin olunmasma məxsus

olur. Bu məsələlər müxtəlif ölkələrin qanunvericiliyində müxtəlif Ģəkildə həll olunur. Ölkəmizdə

girov mexanizminin hüquqi əsasları «Girov haqqında», «Ġpoteka haqqmda» Qanunlar və Mülki

Məcəllə ilə təyin olunur və ona müvafıq olaraq: • həm borclu Ģəxs, həm də üçüncü Ģəxs girov verən Ģəxs ola bilər;

• girov verən Ģəxs ya mülkiyyətçi, ya da onu təsərrüffat baxımm- dan idarə etmək hüququna

malik Ģəxs ola bilər;

• borcalanm girov qoyulan əmlaka sahib çıxması vasitəli və ya va- sitəsiz ola bilər;

• girov təyinatma müvafıq olaraq girov predmetindən istifadə hüququ ilə müĢayət oluna bilər.

Girov mexanizminin reallaĢmasımn əsas mərhələləri kimi bunlar çıxıĢ edir: • predmetlərin və girovların növlərinin seiçimi;

• girov predmetinin qiymətləndirilməsi;

• girov haqqmda müqavilənin tərtib olunması və icra edilməsi;

• cərimənin girova müraciəti qaydası.

Dövriyyədən çıxarılan əmlakı, eləcə də baĢqa Ģəxsə güzəĢtə gedil- məsi qanun ilə qadağan edilən

hüquqları istisna etməklə istənilən əmlak, o cümlədən də əĢyalar və əmlak hüquqları (tələbləri) girov

predmeti ola bilər. Girov verən Ģəxsin gələcəkdə əldə etdiyi əĢyalar və əmlak hüquqla- rı da girov

predmeti ola bilər. Maddi məzmunundan asılı olaraq girov predmetləri növbəti qruplara bölünür. 1)Müştərinin əmlakının girovu:

əmtəə-maddi dəyərlərin girovu: • xammalın, materiallarm, yarımfabrikatlarm girovu;

• əmtəə mallarmm və hazır məhsulun girovu;

• qəliblərdə saflaĢdırılmıĢ qiymətli metallarm, qızıl məmulatlarınm, bəzək əĢyalarınm,

incəsənət predmetlərinin və antikvariatm girovu;

• digər əmtəə-maddi dəyərlərin girovu;

vekseli də daxil etməklə qiymətli kağızlarm girovu; eyni bankda yerləĢən depozitlərin girovu; ipoteka (daqmmaz əmlakın girovu). 2)Əmlak hüquqlarının girovu:

a)icarədarın hüququnun girovu;

b)müəllifin mükafatlandırılmaya dair hüququnun girovu;

c)podratçı müqaviləyə əsasən sifariĢçinin hüququnun girovu;

d) komisyon xərclər müqaviləsi üzrə komissionerin hüququnun girovu. MüĢtərinin bu və ya digər əmlakmm girovun predmeti olması üçün onun məqbulluq və kafilik

meyarlarma uyğunluğu zəruridir. Məqbulluş meyarı girov predmetinin keyfıyyət müəyyənliyini,

kafilik meyarı isə - kəmiyyət müəyyənliyini əks etdirir. Girov predmetinin keyfıyyət və kə- miyyət

müəyyənliyinə qarĢı ümumi və səciyyəvi tələblər mövcuddur.

KitabYurdu.az 197

Girov predmetlərinin keyfiyyət müəyyənliyinə qarşı irəli sürülən ümumi tələblər maddi

məzmunundan asılı olmayaraq aşağıdakılara hallara məruz qalır: • girov predmetləri (əĢyalar və əmlak hüququ) borcalan (girov verən Ģəxsə) məxsus olmalı və

ya onun təsərrüffat idarəetməsində yer- ləĢməlidir;

• girov predmetləri pul qiymətinə malik olmalıdır;

• girov predmetləri ödəmə qabiliyyətinə, yəni reallaĢma imkanı- na və qabiliyyətinə malik

olmalıdır.

Girov predmetinin kəmiyyət müəyyənliyinə qarĢı irəli sürülən ümumi tələblər girovu verən Ģəxsin

girovu saxlayan Ģəxsə qarĢı münasi- bətdə yaranan əsas öhdəlik ilə müqayisədə girov qoyulan

əmlakm dəyə- rinin yüksəkliyindən ibarətdir. yəni girov qoyulan əmlakm dəyəri kreditin və ona

hesablanan faizlərin məbləğindən artıq olmalıdır. Girov predmetinin kəmiyyət və keyfiyyət müəyyənliyinə qarşı irəli sürülən səciyyəvi tələblər müvafıq

girov əməliyyatlarmı müĢayət edən riskin dərəcəsindən və növündən asılı olur. Girov üçün əmtəə-maddi dəyərlərin məqbulluğu iki amillə müəyyən olunur: dəyərlərin keyfiyyəti ilə; kreditorun onlarm qorunmasma nəzarət etmək imkanı ilə. Əmtəə-maddi dəyərləritı keyfiyyət meyarları bunlardır. reallaĢmamn sürəti, qiymətlərin nisbi

sabitliyi, sığortanm məcburiliyi, qorunmanm uzunmüddətliliyi. Buna görə də, daha tez xarab olan

məhsullar bir qayda olaraq girov üçün istifadə olunmur. Kreditləşmə məqsədləri üçün ümumi tələblər növbəti şərtlər ilə ta- mamlanır: • girov üçün istifadə olunan dəyərlər 180 gündən artıq olmayan müddət ərzində onlarm nəinki

reallaĢma imkanmı, eləcə də qabiliyyətini təsdiq edən sabit bazara malik olmalıdır;

• kreditorun girov hüquqlarma qarĢı münasibətdə bütün hüquqi sənədləri mövcud olmalı və bu

sənədlərdə bu hüquqlarm reallaĢmasma mane olan Ģəraitin yoxluğu haqqmda təminatlar mövcud

olmalıdır.

Bu baxımdan nəinki keyfiyyət meyarlarını təyin etmək, onlara müvafıq olan dəyərləri seçmək, eləcə

də onlarm qorunmasmı da təmin

etmək vacibdir. Yalnız bu halda dəyərlərin girovu kreditin qaytarılma- sma zəmanət verə bilər. Buna

görə də, girov qoyulan dəyərlərin qorunmasma dair daha etibarlı təminat üsulu kimi onların

kreditora, yəni banka ötürülməsi çıxıĢ edir. Bu halda borc alan Ģəxs vasitəli mənimsəmə ilə birlikdə

girov qoyulmuĢ əmlakm mülkiyyətçisi olaraq qalır. O girov qoyulmuĢ dəyərləri idarə edə və ya

onlardan istifadə edə bilməz. Kredi- tor girov zamanı girov qoyulmuĢ əmlakdan istifadə hüququnu

əldə edir. Eyni zamanda ona girov prelmetini lazımi qaydada saxlamaq və qorumaq, onun

itirilməsinə və korlanmasma görə məsuliyyət daĢımaq kimi vəzifə də keçir. Bankda anbarlarm yoxluğu zamanı əmtəə-maddi dəyərlərə qarĢı münasibətdə bu cür girov məhdud

tətbiq sahəsinə malik olur. Valyuta dəyərləri, qiymətli metallar, incəsənət məmulatları, bəzək əĢyaları

girov predmeti kimi çıxıĢ edə bilər. Qüvvədə olan qanunvericilik vasitəsilə girov qoyulmuĢ əmtəə- maddi dəyərlərin girov verən Ģəxsdə

saxlanması imkam (tərəflərin razı- lığına əsasən) da nəzərdə tutulur. Əgər girov verən Ģəxsdə qalan

pred- metlərə onun girov qoyulması haqqmda Ģəhadətlik edən niĢanlar qoyu- lursa, o zaman sərt

girov da müəyyən yer tutur. Bu halda borc alan Ģəxs girov qoyulan dəyərləri istifadə etmək (sərf

etmək) hüququna malik deyildir. Təcrübədən göründüyü kimi sərt girovun tətbiqı sahəsi məhdud- laĢdırılmıĢdır. Çünki o cari istehlak

üçün nəzərdə tutulmayan dəyərlərə hesablanmıĢdır. Dəyərlərin girov verən Ģəxsdə saxlanması zamanı girovun daha ge- niĢ yayılmıĢ növü dövriyyədə

olatt mallavın girovu ortaya çıxır. Bu halda girov verən Ģəxs nəinki bilavasitə girov qoyulan

dəyərlərə sahib çıxır, eləcə də onları sərf edə bilər. Dövriyyədə olan malların girovu müasir dövrdə Milli və xarici banklarm təcrübələrində ticarət

təĢkilatlarmm kreditləĢməsi zamanı tət- biq olunur. Bu təĢkilatlarm hər zaman likvidlika çıxarmaq

üçün maddi ehtiyyatları olmalıdır. Bu halda girov predmeti nəinki mənimsənilir, həmçinin borc alan

Ģəxsin ixtiyarmda və istifadəsində olur. Girovun bu növü zamam təĢkilat girov qoyulmuĢ bir maddi-

dəyərliləri digərləri ilə əvəz edə bilər. Lakin bu zaman da mallarm sərf olunan dəyərlər məb- ləğində

məcburi qaydada yeniləĢdirilməsi mallarm ödəmə Ģərti olur. Dövriyyədə olan mallarm girovu

dəyişən tərkibli girov adlanır. Çünki mallarm ödəmə məqamı ilə əmtəə ehtiyatlarmm bərpa olunması

KitabYurdu.az 198

məqamı arasında uyğunsuzluq mümkündür və bu halda girov öhdəliyi hər zaman kreditin

qaytarılmasma zəmanət vermir. Bu cür zəmanət yalmz real Ģəkildə mövcud olan əmtəə ehtiyatlarma

Ģamil olunur. Dövriyyədə olan malların girovunun müxtəlif növü kimi emal prosesində olan

malların girovu çıxıĢ edir. O sənaye müəssisələrinin, xüsusilə də emal kəqd tə- sərrüffatı xammalmm

kreditləĢməsi zamanı tətbiq olunur. Girovun bu növünün xüsusiyyəti - borc alan Ģəxsin girov

qoyulmuĢ xammalı və girovun predmetinə daxil edilən materialları istehsalatda istifadə etmək və

hazır məhsula dəyiĢmək hüququdur. Bu zaman təkrar emal üçün nəzər- də tutulan dəyərlərin

anbardan müəssisənin sexinə aparılmasma yol verilir. Əgər bank tərəfmdən dəyərlərin yenidənemalı prosesində əvvəlkin- dən də daha yüksək dəyərli

məhsulun almdığı sübuta yetirilərsə, o zaman bank tərəfmdən dəyərlərin yenidən emalına icazə

verilir. Dəlil- sübutlar üçün xüsusi hesablaĢma təqdim olunur və o girov qoyulmuĢ xzammahn və

materiallarm kəmiyyətini və dəyərini, onun yenidənemäl dövrünü, təkrar emal olunmuĢ məhsulun

orta hasilatmı, qorunma yerini göstərir. Lakin bu halda bank girov qoyulan dəyərlərin qorunmasma

təsirli nəzarəti həyata keçirə bilməz. Beləliklə, maddi qiymətlilərin (və ya onları təmsil edən hesablaĢma sənədlərinin) girov qoyulmasmm

müxtəlif növləri kreditin qaytarılması- na dair zəmanətlərin eyni dərəcəsinə malik olmur. Daha real

zstnanəti girov verir. Girovun qalan növləri kreditin qaytarılmasına dair Ģərti zə- manətlərə malik

olur. Buna görə də xarici ölkələrin kommersiya bankla- rınm təcrübəsində girovun bu növləri özlərini

müsbət tərəfdən xarakte- rizə etmiĢ müĢtərilər, yəni kredit sövdələĢmələri üzrə etibarlı tərəfdaĢlar

üçün tətbiq olunur. Bazar iqtisadiyyatmda mallarm reallaĢması konyukturu operativ Ģəkildə dəyiĢildiyi üçün girov

qoyulan dəyərlərin həcmi hər zaman tə- qdim olunan kreditin məbləğindən yüksək olur. Bu müddəa

«girov obyektinin kafiliyi» anlayıĢmı təyin edir. Xarici ölkələrin təcrübəsində əmtəə-maddi

dəyərlərin girovu altmda kreditlərin maksimal məbləği bir qayda olaraq girov predmetinin dəyərinin

85%-dən artıq olmur. Bu cür fərq banka gözlənilməyən hallarm yaranması zamanı kreditin qaytarıl-

masma dair əlavə zəmanəti verir. Lakin hər bir konkret halda kredit sövdələĢməsinin riskini nəzərə almaqla fərdi marja (girov qoyulan

qiymətlilərin dəyəri ilə borcalanm bank qarĢısmda kredit və faizlər ilə bağlı borcu arasmdakı fərq)

müəyyən olunur. Xarici və milli təcrübədə əmtəə-maddi dəyərlərin girovundan sa- vayı kreditlərin qiymətli kağızların

girovu altmda təqdimatı da istifadə olunur. Qiymətli kağızların girov üçün məqbulluğu zamanı qiymətli kağızla- rm keyfiyyət meyarları kimi

sürətli reallaĢma imkanı və emitentin ma- liyyə durumu əsas meyar olur. Buna görə də, xarici və

milli təcrubədə yüksək likvidliyə malik dövlət qiymətli kağızları ən yüksək keyfiyyət

reytinqinə malik olur. Kreditlərin onlarm girovu altmda təqdimatı za- manı kreditin maksimal

məbləği qiymətli kağızların dəyərinin 95%-nə çata bilər. ġirkətlər tərəfmdən buraxılan səhmlər

formasmda qiymətli kağızların girov kimi istifadəsi zamanı kreditin məbləği onlarm bazar

qiymətinin 80-85%-ni təĢkil edir. Xarici ölkələrin kommersiya bankları kreditləri həm, birjada qiy- məti təyin edilən, kotirovkalı həm

də təyin edilməyən qiymətli kağızlarm girovu ilə təqdim edir. Kotirovkasız halda, kreditin

təminatmm key- fıyyəti aĢağı olur və banklar girovun dəyərinin qiymətləndirilməsi za- manı daha

yüksək marjanı müəyyən edirlər. Kreditin qaytarılmasmm təminatı məqsədləri üçün girov kimi qəbul

olunan qiymətli kağızlarm siyahısı əsasən ölkənin mərkəzi bankı tərəfindən müəyyən olunmuĢdur.

Onlara aĢağıdakılar aid edilir: a)bir sıra xarici dövlətlərin qiyməti təyin olunan qiymətli kağızla-

n; b)mərkəzi bankın istiqraz vərəqələri;

c)Maliyyə Nazirliyi tərəfındən emissiya olunan veksellər və qiymətli kağızlar;

d)üçüncü Ģəxslərin qiymətləri təyin olunan qiymətli kağızları;

e)kredit təĢkilatınm xüsusi borclu qiymətli kağızları;

f)sabit maliyyə vəziyyətinə malik hüquqi Ģəxslərin emissiya qiymət- li kağızları və digərləri.

KitabYurdu.az 199

Banklar girov predmeti kimi vekselləv (ticarət və maliyyə) də qəbul edir. Girov predmeti kimi çıxıĢ

edən ticarət vekselinə qarĢı irəli sürülən əsas tələb ondan ibarətdir ki, o, real əmtəə sövdələĢməsini

əks etdirsin. Təqdim olunan kreditin müddəti veksel üzrə ödəniĢ müddətindən az olmalıdır. Vekselin

girovu altında kreditin maksimal məbləği bir sıra ölkələrin təcrübəsinə görə təminatm dəyərinin 75-

90%-ni təĢkil edir. MDB ölkələrinin təcrübəsində girov kimi əsas etibarilə maliyyə veksellə- ri

istifadə olunur. Bu zaman emitent pul vəsaitlərinin müəyyən olunmuĢ hiss'əsinin ödənilməsini öz

öhdəliyinə götürür. Onun girov kimi istifadə- si zamanı bu cür vekselə qarĢı irəli sürülən əsas tələb

düzgün buraxıhĢ, ödəmə mexanizminin varlığı, likvidlikdir. KreditləĢmə məqsədləri üçün girov kimi əsasən, Maliyyə Nazirliyi- nin vekselləri, eləcə də inkiĢaf

etmiĢ ölkələrin qrupuna daxil olan ölkələ- rin mərkəzi bankları, mərkəzi bank tərəfmdən aksept

edilmiĢ veksellər qəbul olunur. Girov hüququ, krediti verən bankda yerləĢən depozit əmanətlərinə də Ģamil olunur. Bu cür əmanətlər

bir qayda olaraq istifadə ilə bağlı məqsədli xarakterə malikdir. Məsələn, təsərrüffatm təĢkili,

istehsalat kapital qoyuluĢlarınm həyata keçirilməsi və ya sosial sahənin obyektlə- rinin: yaĢayıĢ

binalarmm, profılaktoriyaların, uĢaqlarm məktəbəqədər idarələrinin, idman komplekslərinin tikintisi

üçün pul ehtiyatları topla- nır. Bankda cari istehsalat ehtiyacları üçün kreditin almması zamanı

müəssisə girov kimi müvafiq məbləğdə yaradılmıĢ depozitləri, o cümlə- dən də valyuta depozithrini

istifadə edə bilər. Valyuta depoziti zamam manat kreditinə adekvat məbləğdə hesabm bloklanması

haqqmda bank əməkdaĢlarma verilən sərəncam girov kimi təqdim olunur. Əgər depozit sertifikat ilə

tərtib olunürsa, o zaman bu banka qorunmaq üçün təhvil verilə bilər. Daxil olan mədaxilin hesabma

kreditin ödənilməsinin yu- banması zamanı bank depozit əmanəti sayəsində kreditin qaytanlmasım

təmin edir. Bu kreditin qaytarılmasma zəmanət verən daha sadə və eti- barlı üsuldur.

Birgə və ya iri obyektin kreditləĢməsi anbarda mallardan, qiymətli kağızlardan, veksellərdən ibarət

qarıĢıq girovun istifadəsini tələb edə bilər. Bu halda qarışıq girovun elementlərinə qarĢı irəli sürülən

tələblər yuxarıda təsvir olunduğu kimi qalır. Bu halda kreditin maksimal məb- ləği, əsasən girov kimi

qəbul olunan birgə təminatm ümumi dəyərinin 75%-dən artıq olmamalıdır. Girovun istifadəsinin bəzi xüsusiyyətləri ipoteka kreditlərinm tə- qdimatı zamanı təzahür edir. Bu

halda ipoteka kimi girov növü, yəni da- Ģmmaz əmlakm girovu meydana çıxır. Ipoteka iiçün növbəti cəhətlər xarakterikdir: • əmlakm girov verən Ģəxsin istifadəsində və ixtiyarmda saxlan-

ması; • ipoteka predmetinin istifadəsindən alınan gəlirdən girov verən Ģəxsin müstəqil Ģəkildə

istifadə etmək imkam;

• əlavə ipoteka kreditlərinm eyni əmlakmm girov altmda girov verən Ģəxs tərəfindən almması

imkanı;

• məcburi sığortalanma və girovun qeydiyyatı;

• girov saxlayan Ģəxsin girov predmetinin qorunmasma nəzarəti.

Ġpoteka adətən uzunmüddətli kreditlərin hüquqi və fiziki Ģəxslərə təqdimatı zamanı istifadə olunur: • əhaliyə ev və ya mənzilin əldə olunması üçün,

• fermerlərə tikinti və ya torpağm abadlaĢdırılması üçün.

Ġpoteka kreditinin təqdimatı zamam girovun dəyərini düzgün qiy- mətləndirmək vacibdir. Xarici təcrübədən göründüyü kimi qiymətlən- dirmənin uğuru

qiymətləndirən Ģəxsin qabiliyyətindən, təcrübəsindən və səriĢtəsindən asılı olur. Bank bu məsələyə

böyük əhəmiyyət verir. Ġpoteka obyektləri kimi aĢağıdakılar çıxıĢ edə bilər: • torpaq sahələri;

• sahibkarlıq fəaliyyətində istifadə olunan müəssisələr, eləcə də binalar, tikililər və digər

daĢmmaz əmlak;

yaĢıyıĢ binaları, mənzillər və yaĢayıĢ binaları ilə mənzillərin bir

KitabYurdu.az 200

hissəsi; • bağlar, bağ evləri, qarajlar və istehlak təyinatlı digər tikililər;

• hava və dəniz gəmiləri, daxili sularda üzən gəmilər və kosmik obyektlər.

ĠĢarə olunan əmlak mülkiyyət hüququ və ya təsərüüffat idarəetməsi hüququ ilə girov verən Ģəxsə

məxsus olarsa, o zamani qeyd olunan əmlak ipoteka predmeti ola bilər. Əgər əmlak ümumi müĢtərək mülkiyyətdə olursa və ya icarə müqaviləsi ilə təqdim olunursa, o

zaman bütün mülkiyyətçilərin və ya icarəçinin razılığı zəruridir. Müəssisənin ipoteka prelmeti olması zamanı tələb etmə hüquqlarmı və ya müstəsna hüquqları, o

cümlədən də ipoteka dövründə əldə olunan tələbləri də daxil etməklə bütün daĢman və daĢmmaz

əmlak girov qoyulan əmlakm tərkibinə daxil olur. Binanm və ya tikilinin ipotekası bu binanm və ya

tikilinin yerləĢdiyi torpaq sahəsində eyni müqavilə üzrə eyni ipoteka ilə mümkün olur. Əgər

müqavilədə digər Ģərt nəzərdə tutulmursa, o zaman torpaq sahəsinin ipotekası zamanı girov hüququ

girov verən Ģəxsin bu sahədə yerləĢən və ya tikilən binasma və ya tikilisinə Ģamil olunmur. Müasir bank təcrübəsində kreditlərin verilməsi zamam nəinki müĢtəriyə məxsus olan əmlak, həm də

onun əmlak hüquqları girov predmeti kimi çıxıĢ edir. Nəticədə girovun müstəqil növü - hüquqlann

girovu ayırd edilir. Bu halda hüquqlar girov obyekti kimi çıxıĢ edir: • icarədarm - binalara, tikililərə, torpağa hüququ;

• müəllifm - mükafatlandırmaya hüququ;

• sifariĢçinin - podradçı müqavilə üzrə hüququ;

• komissionçunun - komisyon xərclər müqaviləsi üzrə hüquqları;

• digər hüquqlar.

Kreditin qaytarılmasmm təminatı üçün girov hüququndan istifadə zamanı bank pul vəsaitlərinin borc

alan Ģəxsə daxil olması müddətinin dərhal ssüdanm ödənilməsi müddətinə müvafiq olmasma əmin

olmalı- dır.

3.GİROV PREDMETİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Girov predmetinin qiymatlmdirilməsi girov mexanizminin digər elementidir. Beynəlxalq təcrübə

bununla bağlı növbəti prinsipial müddəaları iĢləyib hazırlamıĢdır: • girov predmetlərinin böyük hissəsi bazar dəyəri üzrə qiymət- ləndirilir. Bu mahiyyət etibarilə

daha yüksək qiymət olub, potensial alı- cınm və sövdələĢmənin yerinə yetirilməsinə dair kifayət

qədər vaxtm varlığı zamanı mülkiyyət bu qiymətə reallaĢa bilər. Bütün bunlar ilə ya-

naĢı, bir çox hallarda bank kreditin ödənilməsi üçün girov mexanizmini reallaĢdırdıqda, ilkin dəyər

real qiymətə uyğun olmur. Bu bir sıra səbəb- lərdən yaranır və bu səbəblərə maraqlanan alıcılarm

yoxluğu, müvafıq mülkiyyətə dair qiymətin azalması, iqtisadi tənəzzül, alıcmı daha sürətlə tapmaq

zərurəti aiddir; • qəbul olunmuĢ təminat istənilən zaman kredit riskini ödəmək üçün mütəmadi Ģəkildə yenidən

qiymətləndirilməlidir;

• girov predmetlərinin dəyərinin qiymətləndirilməsini müvafiq ixtisaslı mütəxəssislər həyata

keçirməlidir;

• incəsənət əsərlərinin, antikvariatm və digər predmetlərin dəyəri və həqiqiqilyi təsdiq

olunmahdır;

• xüsusilə qiymətləndirmə prosesinə zəruri ekspert mütəxəssislər cəlb olunmuĢdursa, o zaman

əmtəə-maddi dəyərlərin girov kimi istifa- dəsi zamanı onun dəyəri girov təminatımn mütəmadi

Ģəkildə qiymətlən- dirilməsinə dair məsrəflərdən ibarət olmalıdır;

• girovun qiymətləndirilməsi zamanı əsas diqqəti ödəmə dəyəri- nin və əmlakm reallaĢması

üzrə məsrəflərin düzgün təyin edilməsinə yö- nəltmək lazımdır.

Əgər açıq bazarm qiymətindən aĢağıdakıları çıxsaq, o zaman əm- lakm məcburi satıĢı zamanı

kreditin ödənilməsinin real səviyyəsini təyin etmək mümkündür: • reallaĢmaya aid məsrəflər;

• məcburi ödəmə marjası;

• əmlaka dair istənilən prioritetli tələblərin həcmi;

• məhkəmə itkilərinin ödənilməsi.

Əgər xalis real dəyərdən təhlükəsizliyin tələb olunan marjasım çıxsaq (risk dərəcəsindən asılı

olaraq), o zaman kreditin qaytarılmasmm təminatı olan əmlakm həqiqi dəyərini alarıq.

KitabYurdu.az 201

Əksər ölkələrdə kreditləĢmə məqsədləri üçün girov dəyərinin qiymətləndirilməsinə dair növbəti

tələblər müəyyən olunur: • maddi qiymətlilərin, daĢmmaz əmlakm, hüquqlarm girovu üçün daimi əsaslar ilə kredit

təĢkilatı tərəfindən kvartalda bir dəfə təyin olunan ədalətli dəyər istifadə olunur;

• qiymətli kağızlar üçün qiymətli kağızlarm bazar dəyəri istifadə olunur;

• kredit təĢkilatınm imtiyazlı qiymətli kağızları və zamənətli depozit (əmanət) üçün - qiymətli

kağız və ya depozit müqaviləsi (əmanət) tərəfindən nəzərdə tutulan öhdəliklərin məbləği.

Daşınmaz əmlakın dəyərinin girov predmeti kimi qiymətləndirilməsi daha məsul, mürəkkəb və çox

zəhmət tələb edən iĢdir. Beynəlxalq təcrübədə bunun üçün üç əsas metod istifadə olunur və bu

metodları optimal variantm seçimi üçün kompleks Ģəkildə tətbiq edirlər.

Birinci metod - məsrəfli metod olub, normal tikinti zamam müĢahidə olunan gələcəkdə yeni analoji

tikililərin qaldırılmasma və torpağm əldə olunmasma sərf olunan məsrəflərin təyin edilməsinə

yönəlmiĢdir. Daha sonra daĢmmaz əmlak obyektinin tikintisi riskinə görə sərmayəçinin

mükafatlandırılmasmı əks etdirən istehlakçı gəlirinin məbləğini nəzərə almaqla obyektlərin

bərpaedici dəyəri müəyyən olunur. Alman dəyər dağılma məbləğinə qədər azalır. İkinci metod - bazar metodu olub, analoji alqı-satqı sövdələĢmələrində bazar qiyməti haqqmda

informasiyaya əsaslanmıĢdır. Əlbəttə, bu metod zamanı düzəliĢlər sistemi istifadə olunur, çünki

daĢmmaz əmlakm təmamilə eyni obyektləri mövcud olmur. Bu metod daha sadə Ģəkildə tətbiq olunsa

da, daĢmmaz əmlakm daha çox inkiĢaf etmiĢ bazarmı və daĢmmaz əmlakm müxtəlif obyektlərinə

dair bazar qiymətləri haqqmda informasiyanm varlığmı nəzərdə tutur. Üçüncü metod - gdlirli metod olub, daĢmmaz əmlakm obyektinin dəyərinin istismar zamam

qazandıracağı gələcək xalis gəlir ilə müəyyən- ləĢməsi haqqmda ilkin Ģərtə əsaslamr. Bu metoddan

istifadə zamanı daĢmmaz əmlakın analoji obyektinin icarə haqqı barədə informasiyaya, ödəniĢlərin

toplanması zamam mümkün itkilər haqqında məlumatlara (icarədarm axtarıĢı müddətinin davamlı

olması nəticəsində), daĢmmaz əmlak obyektinin digər istismar formalarından gəlirlərin əlavə olaraq

əldə edilməsi imkanı haqqmda informasiyaya istinad edirlər. Ġpotekanm dəyərinin təyin olunması qiymətləndirmə fəaliyyətinin kifayət qədər inkiĢaf etməyən

infrastrukturu sayəsində xüsusilə aktualdır - burada xüsusilə də informasiya sistemləri və

qiymətləndlirən Ģəxslərin kadr potensiah əsas götürülür.

4.GİROV HAQQINDA MÜQAVİLƏ

Girov haqqında müqavihnin tərtib olunması və icra edilməsi girov mexanizminin vacib elementi

olub, bu müqavilədə əmlakın və ya əmlak hüquqlarımn girovu ilə bağlı tərəflərin hüquqi qarĢıhqlı

münasibətləri kompleksi əksini tapır. Ölkə qanunvericiliyinə müvafiq olaraq girov haqqmda müqavilə forma və məzmununa görə

müəyyən tələblərə cavab verməlidir. Girov haqqında müqavilə formasına qarşı növbəti tələblər irəli sürülür: • girov haqqmda müqavilə yazılı Ģəkildə tərtib olunmalıdır. Bir qayda olaraq Milli təcrübədə

iki tərəfin imzaladığı və möhürləri ilə təsdiq olunduğu vahid sənəd tərtib olunur;

• ipoteka haqqmda müqavilə məcburi qaydada təsdiq olunur. Bank təcrübəsində nəinki

daĢmmaz əmlakın, eləcə də müĢtərinin əmla-

kınm istənilən növünün girovu haqqmda müqavilələr notarial qaydada təsdiq olunur; • ipoteka haqqında müqavilə müvafiq ölkənin əmlakm yerli ida- rəetmə orqanlarmda

qeydiyyatdan keçməlidir;

• dövlət mülkiyyətinin ipotekası haqqmda müqaviləyə müvafiq orqanm icazəsi verilərsə, o

zaman o etibarlı hesab olunur.

Girov verən Ģəxsin əmlakınm və ya əmlak hüquqlarmm girov for- masına qarĢı irəli sürülən tələblərə

riayət olunmaması bu müqavilənin etibardan düĢməsinə səbəb olur.

KitabYurdu.az 202

Girov haqqında müqavilənin məzmununa (onun əsas Ģərtlərinə) qarĢı dünya təcrübəsində növbəti

tələblər irəli sürülür: • girov ilə təmin olunan tələbin (öhdəliyin), onun məbləğinin və icra müddətinin əks olunması.

Əgər girov vasitəsilə kredit müqaviləsin- dən yaranan öhdəlik təmin olunursa, o zaman girov

haqqmda müqavi- lədə kimin kreditor, kimin borc alan Ģəxs olduğu, kreditin və ona hesablanan

faizlərin məbləği, kreditin və faizlərin ödəniĢ müddəti iĢarə olunur;

• girov qoyulan əmlakm tərkibi və dəyəri;

• girov qoyulmuĢ əmlakın mənimsənilməsi və idarə olunması üsulunu əks etdirən girov növü;

• tərəflərin girov növlərinə qarĢı tətbiq olunan hüquq və vəzifələ- ri. Girov zamam tərəflərin

hüquq və vəzifələri girov qoyulmuĢ əmlakın kreditora (banka) ötürülməsi ilə ĢərtləĢdirilir. Sərt girov,

dövriyyədə olan mallarm girovu və ya yenidən iĢlənməsi zamanı tərəflərin hüquq və vəzifələri

girovun müvafiq növünün xüsusiyyətlərindən asılı olur;

• müqavilənin Ģərtlərinə riayət olunmasma nəzarətin təĢkili for- maları. Girov haqqmda

müqavilənin Ģərtlərinə icra olunmasma nəzarə- tin təĢkilinin konkret üsulları girov qoyulan əmlakm

üsulundan və idarə olunmasmdan asılı olur.

Girovu saxlayan şəxsin girov qoyulan əmlakı mənimsəməsi hüququnu nəzərdə tutan girov haqqında

müqavilədə aşagıdakı hallar diqqətə alınma- lıdır: • girov saxlayanm, girov verən Ģəxsin hesabma və onun maraqla- rı naminə girov predmetini

tam dəyərində sığortalamaq öhdəliyi;

• girov saxlayanm girov predmetlərinin qorunmasma dair tədbir- ləri təmin etməklə bağlı

öhdəliyi;

• girov saxlayanm girov verən Ģəxsi girov predmetinin itirilməsi və ya zədələnməsi

təhlükəsinin yaranması haqqmda təcili Ģəkildə xəbər- dar etmək öhdəliyi;

• girov saxlayanm girov predmetinin istifadəsi haqqmda (əgər bü cür hal müqavilədə nəzərdə

tutulmuĢdursa) hesabat göndərmək öhdə- liyi;

-girov ilə təmin olunan öhdəliyin girov verən tərəfmdən icra olunmasmdan sonra girov saxlayanm

girov predmetini qaytarması və- zifəsi.

Girov qoyulan əmlakm girov verəndə qalması Ģərti ilə hazırlanan girov haqqmda müqavilədə (sərt

girov, dövriyyədə olan malların girovu) aĢağıdakı hallar nəzərə almmalıdır: • girov saxlayanm girov verəndən girov predmetinin qorunması- na dair tədbirlərin həyata

keçirilməsini tələb etmək hüququ;

• girov verənin girov qoyulan dəyərlərin azalmayan qalığım müəyyən səviyyədə saxlamaq

vəzifəsi;

• girov verənin girov saxlayana girov qoyulan əmlakm varlığı və vəziyyəti haqqmda hesabat

təqdim etmək vəzifəsi;

• girov saxlayamn sənədlər ilə və yerində girov qoyulan əmlakm məbləğini, tərkibini və

qorunma Ģərtlərini yoxlamaq hüququ.

Ġpoteka zamanı girov verən əmlakı yararlı vəziyyətdə saxlamağa və onun qorunmasma dair

məsrəfləri həyata keçirməyə (əgər müqavilədə digər Ģərtlər nəzərdə tutulmamıĢdırsa), girov saxlayan

isə sənədlər ilə əmlakm faktiki varlığmı, vəziyyətini və hansı Ģəraitdə saxlanmasmı yox- lamağa

borcludur. Hüquqlarm girovu haqqmda müqavilədə bunlar nəzərdə tutul- muĢdur: • müqavilənin nömrəsinə və tarixinə istinad etməklə girov verənə məxsus olan girov qoyulan

hüququn mahiyyəti;

• girov qoyulan hüququn qüvvədə olduğu müddət və onun dəyə-

ri; • tərəflərin hüquq və vəzifələri;

• bəzi xüsusi Ģərtlər, məsələn tərəflərin razılaĢmasma əsasən girov qoyulan hüququn digər

əmlak ilə əvəz olunması;

• tərəflərin məsuliyyəti;

• mübahisələrin və iddiaların həlli qaydası;

• müqavilənin qüvvədə olduğu müddət;

• tərəflərin ünvanları, ödəniĢ rekvizitləri və imzaları.

Bank kreditin qaytarılmasmı təmin etmək üçün dəyərlərin girovu altmda kreditin verilməsi zamam

bu dəyərlərin reallaĢması nəticəsində müəyyən yer tutan itkilərin dərəcəsini nəzərə almaqla təqdim

KitabYurdu.az 203

olunan kreditin məbləğinin girov qoyulan maddi-qiymətlilərin dəyərinə uyğunluğunu sistematik

Ģəkildə yoxlamalıdır. Kreditin təminatmm yoxlanmasma dair nümunəvi sxem növbəti Ģəkildə ola bilər.

Kreditin təminatının yoxlanmasma dair nümunəvi sxettı (mllyon man)

1. 1 aprel 2008-ci ildə təqdim olunan

kredit üzrə borc 520

2. Bu tarixdə borc alan Ģəxsin

məlumatlarına əsasən girov qoyulan

maddi-qiymətlilərin dəyəri

700

3. ReallaĢmadan əldə olunan itkilər

riskini nəzərə almaqla bank tərəfmdən

müəyyən olunan marja, %

30% (girov qoyulan qiymətlilərin

dəyərindən)

4. Girov qoyulan qiymətlilə- rin real

dəyəri 700 - (700-dən 30 %) = 490

5. Ġzafı (+) təminat, təminatın

çatıĢmamazlığı (-) 520 - 490 = - 30

Deməli, təqdim olunmuĢ kreditin təminatınm yoxlanması nəticələ- rinə əsasən bank girov qoyulmuĢ

əmlakın dəyərinin azalmasmı və onun 30 milyon manat məbləğində çatıĢmamazlığmı müəyyən

etmiĢdir. Bu iĢarə olunmuĢ məbləğ ilə bağlı itirilmiĢ girovun yerinin dərhal doldu- rulması haqqında

borc alan Ģəxsə qarĢı tələblərin irəli süriılməsi zərurəti deməkdir. Bir sıra hallarda bank girov

qoyulan qiymətlilərin tərkibinin yerində yoxlanmasmdan sonra bir qiymətlilərdən birinin digərləri

ilə, daha çox likvidli qiymətlilərlə əvəz olunmasım tələb edə bilər. Girova dair cərimərıin tutulması qaydası girov mexanizminin və girov hüququnun reallaşmasının ən

son mərhələsidir. Girov ilə təmin olunan öhdəliyin kredit alan Ģəxs tərəfindən icra olunmaması girov

qoyulan əmlaka və ya əmlak hüququna dair cərimənin tutulması üçün əsasdır. Kreditorda (bankda) girov qoyulmuĢ əmlakm alınmasma yönəlmiĢ hüququn yaranması müddəti

aĢağıda qeyd olunan müddətlər ola bilər: ♦> öhdəliklərin (kredit müddətinin) icra olunması müddətinin ba-

Ģa çatması am; • kreditin ödənilməsi müddəti və girov haqqmda müqavilədə nə- zərdə tutulan güzəĢt müddəti

baĢa çatdıqda.

Girovun kreditor tərəfindən alınmasının tətbiqinin iki üsulu müəyyən olunmuşdur. Birinci üsul - məhkəməyə iddia ərizəsinin təqdimatı yolu ilə. O növbəti hallarda istifadə olunur. • daĢınmaz əmlak girovun predmeti olur;

KitabYurdu.az 204

• girov haqqmda müqavilənin bağlanması üçün digər Ģəxsin və ya orqanın razılığı və ya icazəsi

tələb olunur;

• cəmiyyət üçün əhəmiyyətli bədii, tarixi və ya digər dəyərə malik olan əmlak girov predmeti

olur;

• girov verən Ģəxs yoxdur və onun yerinin müəyyən etmək mümkün deyildir.

Kreditor məhkəməyə iddia ərizəsi ilə müraciət edir və bu ərizəyə zəruri sənədlər əlavə olunur. Ikinci üsul - məhkəmə qərarı olmadan - əsas etibarilə iki halda isti- fadə olunur: • əgər bu girov müqaviləsində nəzərdə tutulmuĢdursa və ya bank və girov verənin əlavə yazılı

razılaĢmasmda müəyyən olunmuĢdursa, o zaman daĢman əmlaka qarĢı münasibətdə;

• əgər kredit müqaviləsi üzrə ödəniĢ müddətinin bitməsindən sonra bank ilə girov verən

arasmda notarial qaydada təsdiq olunmuĢ müqavilə bağlanmıĢdırsa, o zaman daĢmmaz əmlaka qarĢı

münasibətdə.

Borcalanm borcu qaytara bilməməsi zamanı girov qoyulmuĢ əm- lakm reallaĢması kreditor

tərəfmdən girov predmetinin cəriməsinin hər iki halmda hərracda əmlakm satılması yolu ilə baĢ verir.

Hərracı buraxı- lan əmlakın ilkin ödəmə qiyməti növbəti Ģəkildə müəyyən olunur: • əgər əmlaka dair cərimənin tətbiqi məhkəmə qaydası ilə həyata keçirilirsə, o zaman

məhkəmənin icazəsi ilə;

• qalan hallarda isə - girov saxlayanm girov verənlə müqaviləsi

ilə. Girov qoyulan əmlak hərracda ən yüksək qiyməti təklif edən Ģəxsə satılır. Əgər girov qoyulan əmlakm reallaĢmasmdan əldə olunan məbləğ kreditorun (bankm) tələblərinin

təminatmdan çoxdursa, o zaman qalan vəsaitlər də girov verən Ģəxsə ötürülür. Əgər girov qoyulan əmlakm reallaĢmasmdan əldə olunan məbləğ girov verənin (kreditor-bankm)

tələblərinin təminatı üçün kifayət etmir- sə, o zaman vəsaitlərin kifayət etməyən məbləği ümumi

qaydada, yəni girov üzrə əsaslanan üstün cəhətlər olmadan təmin olunur. Hərraclarm tutarsız elan olunması Ģərtilə girov saxlayan Ģəxs girov

verən Ģəxs ilə bağladığı müqaviləyə əsasən əmlakı mənimsəmək hüqu- quna malikdir. Əgər bu cür sövdələĢmə baĢ tutmazsa, o zaman təkrar hərraclar elan edilir və bu hərraclar da tutarsız

elan edilərsə, o zaman girovu ve- rən Ģəxs girov predmetini özündə saxlamaq və onun dəyərini təkrar

hər- raclarda ilkin ödəmə qiymətindən də 10% aĢağı məbləğdə qiymətlən- dirmək hüququna

malikdir. Ümumilikdə, girovu kreditin qaytarılmasmm təminatı üsulların- dan biri kimi nəzərdən keçirərkən

demək olar ki, bu cür təminatı kreditor qarĢısmda borc alan Ģəxsin hüquqi baxımdan təsbit olunmuĢ

məsu- liyyəti doğurur. Bununla da kreditiorun maraqlarmm hüquqi baxımdan müdafiəsi yaradılır. Girov zamanı kreditin qaytarılmasma dair iqtisadi zəmanəti birincisi, girov predmeti olan konkret

dəyər və hüquqlar (daĢman və daĢm- maz əmlak, borc alan Ģəxsin daĢınmaz əmlaka dair hüquqları);

ikincisi isə müĢtərinin, bəzən isə bir neçə Ģəxslərin ümumi əmlakı təmin edir. Məsələn, veksellərin

girovu zamanı bank üstünlüyü ötürücü veksellərə verir və bu veksellər ilə bağlı yazıya üstünlük

verən Ģəxslərin həmrəy mə- suliyyəti mövcud olur. Qiymətli kağızlarm girovu altında onları buraxan

təĢkilatın maliyyə sabitliyi kreditin qaytarılmasmm təminatı olur. Beləliklə, girov hüququnun effektivliyi nəinki kreditorun maraqla- rınm hüquqi müdafiəsi, girov

predmetinin keyfiyyəti ilə, eləcə də borca- lanın ümumi maliyyə durumu ilə müəyyən olunur. Bütün bunlarla yanaĢı, qeyd etmək lazımdır ki, müĢtərinin əmlakı- nın girovundan istifadə üsulunun

bir sıra çatıĢmayan cəhətləri də vardır. Kreditora girovun müəyyən predmetini təqdim etməyə borclu

olan debitor üçün onu istifadə sahəsindən çıxarmaq zərurəti meydana çıxır. La- kin debitora özünü,

daĢman əmlakdan istifadə hüququndan məhrum etmək sərfəli deyildir (xammal, hazır məhsul,

nəqliyyat vasitələri və.s). Buna görə də, əmlakm bu növləri bir qayda olaraq girovun predmeti olmur.

Girov haqqmda müqavilədə nəzərdə tutulan və girov qoyulan dəyərlərin borc alan Ģəxsin

istifadəsində saxlanması kreditor üçün müəyyən riskə malik olub, onlarm qorunmasma nəzarətin

təĢkili zərurə- tini yaradır. Yalnız ipoteka istisna təĢkil edir. Xarici ölkələrin təcrübəsində bu amilləri nəzərə alaraq kreditin qaytarılmasmm təminatı üçün

girovun keyfiyyatini qiymətləndirirlər. Bu halda girovun keyfiyyət meyavlan kimi aĢağıdakılar çıxıĢ edir:

girov qoyulan əmlakm dəyəri ilə kreditin məbləği arasmdakı qarĢılıqlı nisbət;

KitabYurdu.az 205

• girov qoyulan əmlakm ödəmə qabiliyyəti;

• bankm girov qoyulan əmlaka nəzarəti həyata keçirmək imkanı.

Girov mexanizminin keyfiyyətinin qiymətlənlmlməsi meyarları Etibarlı lıq

reytinqi Giro y

qoyulan

əmlakın

dəyəri ilə

kreditin

məbləği

arasmdak ı

qarşıhqlı

nisbət

Girov

predmetlərin in

ödəmə

qabiliyyəti

Girov predmetinə

nəzarəti həya- ta

keçirmək imkanı

Nümunə lər

A 100 % çox

və ya ona

bərabər

Asanlı qla

reallaĢan Bütünlü klə

bankm nəzarəti

altmda

Bankda pul

depoziti

B 100 %-dən

az Qiymət

tərəddüd edə

bilər və

reallaĢma ilə

bağlı çətinliklər

yarana bilər

Banka qorunmaq

iıçün təqdim

olunan və

qiymətləri təyin

edilən qiymətli

kağızlar

C 100 %-dən

az Qiymət

tərəddüdlərə

məruz qala bilər

və reallaĢma ilə

bağlı çətinliklər

yarana bilər

Nəzarət ilə

problemlər

mövcuddur

Qiymətl əri təyin

edilməyən

qiymətli kağızlar

və müĢtərinin

əmtəə qiy-

mətliləri

ehtiyatları

D 100 %-dən

az Qiymət aĢağı

düĢür və

reallaĢma ilə

bağlı

problemlər

mövcuddur.

Nəzarət ilə

problemlər

mövcuddur

MüĢtə- rinin

əmtəə

qiymətliləri

E 100 %o-dən az

Qiymət aĢağı

düĢür Nəzarət yoxluq

təĢkil edir MüĢtə- rinin

əmtəə

qiymətliləri

5.ZƏMANƏT VƏ HA VADARLIQ

Zəmanət və havadarlıq da kreditin qaytarılmasmm təminatı for- masıdır. Onlar girov kimi kreditorun

maraqlarmı hüquqi və iqtisadi ba- xımdan müdafıə etmək qabiliyyətinə malik olub fərqli ilkin

əsaslara malik olurlar. Bu halda borc alan Ģəxsə görə əmlak məsuliyyətini bir qayda olaraq üçüncü

Ģəxs daĢıyır. Zəmanət öhdəliyinin subyektinə, zəmanətin tərtib olunması qaydasma, ödəniĢin təminatı

üçün istifadə olunan vəsa- itlərin mənbəyinə görə fərqlənən zəmanətlərin bir neçə növü mövcuddur. Maliyyə baxımmdan daha sabit müəssisələr və ya vəsaitlərə malik xüsusi təĢkilatlar, banklar, nadir

hallarda isə borcalan müəssisələr zə- manət öhdəliyinin subyektləri kimi çıxıĢ edə bilər.

KitabYurdu.az 206

ABġ - da uzun müddət ərzində borcalan müəssisələrin kreditin almmasmdan əvvəl bankda müəyyən

məbləğdə depozit formalaĢdırma- ları ilə bağlı təcrübə tətbiq olunmuĢdur. Adətən «10+10» prinsipi

istifa- də olunmuĢdur. O, borcalanm borcu alana qədər ona veriləcək kreditin 10% mislində depozit

yaratmasmı, bu vəsaitin daha 10%-in isə kreditin təqdimatmdan sonra depozit hesabma köçürməsini

bildirirdi. Beləliklə, borc alan müəssisənin alınan kreditin 20% mislində xüsusi depoziti kreditin

vaxtlı-vaxtmda ödənilməsinin zəmanəti kimi xidmət göstərirdi. Lakin bu halda da zəmanət

kreditorun maraqlarmı qismən müdafıə et- məyə icazə verir. Bu cür təcrübəni bizim ölkəmizdə də

istifadə edərək, bankda kredit alan müĢtərini bu bankda hesablaĢma və ya depozit he- sabı açmağa və

bu hesabda müəyyən məbləğdə vəsaitlər saxlamağa məcbur etmək olar. Bu gün ölkəmizdə bu hallar

təcrübədə istifadə edilir. ABġ - da zəmanətlər məqsədli fondlara malik xüsusi hökumət təĢ- kilatları tərəfindən də təqdim

olunur. Bu cür təĢkilatlardan biri də onlarm inkiĢafma dair məqsədli proqramı həyata keçirən kiçik

müəssisələrin fəaliyyəti üzrə inzibati idarədir; bu müəssisələrə kreditlərin 90%-i inzibati idarənin

zəmanəti altmda verilir. Bu zaman kreditə görə güzəĢtli ödə- niĢ, xüsusilə də zəmanətsiz kreditlərlə

müqayisədə 1-1,5%) aĢağı verilir. Kiçik və orta müəssisələrin dövlət yardım fondunu bizim ölkəmiz- də də yaratmaq məqsədəuyğundur

və o kiçik fəaliyyətin zəmanətli inki- Ģaf mənbəyi kimi istifadə oluna bilərdi və bank krediti bu

zaman əsas mənbə olardı. Zəmanətlər banklar tərəfmdən də təqdim oluna bilər. Əsasən də beynəlxalq hesablaĢmalar və

beynəlxalq kreditlərin almması zamanı bank zəmanətləri xüsusilə geniĢ Ģəkildə tətbiq olunur. Bu cür

zəmanətlər həm xüsusi sənəd (zəmanət məktubu), həm də vekselin üzərindəki yazı Ģəklində (aval)

təqdim olunur. Ölkəmizdə də bank zəmanətləri istifadə olunur. Bank zəmansti hər zaman müəyyən müddətə verilir.

Onun qüvvəyə minməsi bir qayda olaraq kredit müqaviləsi üzrə öhdəliyin yaranması anmdan

baĢlamr. Zə- manətlərin verilməsi təmənnalı xarakterə malik olur. Onun təqdimatı ilə bağlı xidmətlər

həm zaməntlərin verilməsinə kimi, həm də onlarm icra olunmasmdan sonra da ödənilə bilər.

Təcrübədə zəmanət kreditora ünvanlanan zəmanət məktubu və ya zəmanət müqavibsinin zamin və

be- nefısarı (bank-kreditor) arasmda imzalanması ilə tərtib oluna bilər. Bir çox hallarda müqavilənin

bağlanmasma borc alan Ģəxsi də cəlb edirlər. Yəni bu zaman müqavilə üçtərəfli müqavilə olur. Bu

cür müqavilə nəinki kreditorun, eləcə də zaminin və borc alan Ģəxsin qarĢılıqlı hüquq və vəzi-

fələrinə malik olur. Bank zəmanəti müqaviləsi üçün əhəmiyyətli Ģərtlərə hansı konkret müqavilələrin

və hansı məbləğdə təmin olunması və zə- manətin qüvvədə olduğu müddət daxil olur. Benefısarinin bank zəmanəti üzrə pul məbləğinin ödənilməsi haqqmda tələbi təqdim olunan

müddətin bitməsinə kimi zaminə təqdim olunmalıdır. Adətən bank zəmanəti kreditor qarĢısmda öhdəliyin yerinə yetiril- məsi ilə qüvvədən düĢür. Kreditin qaytarılmasının təminatı forması kimi çıxış edən zəmanətin effektivliyi bir sıra amillərdən

asılıdır. Birincisi, kredit verən bank tərəfindən zaminin sabit maliyyə durumunun real qiymətləndirilməsi

birincidərəcəli əhəmiyyətə malik olur. Çünki ölkəmizdə bank zamin kimi çıxıĢ edir və bu zaman

onun maliyyə sabitliyi haqqmda dəqiq informasiya, bu informasiyanm təhlili və qiy- mətləndirilməsi

metodları daha vacibdir. Banklarm kreditin qaytarılmasmm təminatı üçün zəmanətlərin iki növünü istifadə etdiyi ABġ

təcrübəsi daha maraqlıdır. Əgər zaminin ma- liyyə sabitliyi şübhə doğurursa və ya məlum deyilsə, o

zaman zaminin əm- lakının girovu ilə təmin olunan zəmanət tətbiq olunur. Yəni zamənət girov

öhdəliyi ilə tamamlanır. Zaminin sabit maliyyə durumuna qarĢı etimad zamanı təmin olunmayan

zəmanət istifadə olunur. İkincisi, zəmanətin almması zamanı krediti verən bank zaminin öhdəliyini yerinə yetirməyə hazır

olmasmda əmin olmalıdır. Bunun üçün xarici banklar zaminin öhdəliyini yerinə yetirməsi niyyəti ilə

bağlı zamin ilə məcburi söhbəti təcrübədən keçirirlər. Üçäncüsü, zəmanətlər zamənət vermək səlahiyyətinə malik Ģəxslər tərəfindən düzgün tərtib olunmalı

və imzalanmalıdır. Havadarlıq da bankm həm hüquqi, həm də fiziki Ģəxslər ilə qarĢı- lıqlı münasibətləri zamam tətbiq

olunan və hər zaman yazılı Ģəkildə tər- tib olunmuĢ müqavilə ilə təsdiq olunan kreditin

qaytarılmasımn təmina- tı formasıdır. Havadarlığm yazılı formasma riayət olunmaması müqavi-

lənin etibarsız Ģəklə düĢməsinə səbəb olur. Bu cür müqaviləyə müvafiq olaraq havadar kreditor

KitabYurdu.az 207

qarĢısmda kreditlərin və ya onlara hesablanan faizlərin bütün məbbği ilə bağlı öhdəliklərin borlu Ģəxs

tərəfindən yerinə yetirilməsinə görə cavabdehliyi öhdəsinə götürür. Havadarlıq müqaviləsi borc alan

Ģəxsin iĢtirakı olmadan havadar ilə kreditor-bank arasmda bağlana bilər. Lakin bəzən banklar bu

müqavilədə iĢtiraka borc alan Ģəxsi də cəlb edirlər. Havadarlıq müqaviləsinə əsasən borcalanm bank qarĢısmdakı öh- dəliyi ilə bağlı birgə məsuliyyət

meydana çıxır. O, cərimənin tutulması ilə bağlı borcalana müraciət etməyənə kimi və kreditin

ödənilməsi ilə bağlı rədd cavabı almayana kimi bankm havadara qarĢı tələbləri irəli sürmək

iqtidarmda olmaması deməkdir. Havadarlıq onun təmin etdiyi kredit öhdəliyinin bitməsi ilə bitir. Havadarlıqdan istifadə havadarm

kredit ödəmə qabiliyyətinin ət- raflı Ģəkildə təhlilini tələb edir. Ölkəmizdə havadarlıq fıziki və hüquqi Ģəxslərin kreditləĢməsi za- manı daha geniĢ tətbiq olunmuĢdur

və bu zaman havadarlar kimi təĢki- latlar və vətəndaĢlar çıxıĢ edə bilər. Havadarlıq müqaviləsinin almması zamanı banklar müqaviləyə imza atan Ģəxslərin səlahiyyətini və

müqaviləyə qoyulan imzalarm həqi- qiliyini, həmçinin müqavilənin məzmununu, onun tərtib olunma

qayda- smı ətraflı Ģəkildə yoxlamalıdır. Bu məqsədlər üçün xarici ölkələrin banklararası təcrübəsində

səlahiyyətli Ģəxslərin kitabı adlanan rəsmi sə- nəd mövcuddur və bu sənəddə ödəniĢ sənədlərini

imzalamaq hüququna malik Ģəxslərin dairəsi və onlarm imzalarmm nümunələri əksini tapmıĢ- dır.

Müqavilədə havadarlığm kimə verildiyi, kimə görə verildiyi, hansı öhdəliyin yerinə yetirilməsinə

görə verildiyi, həmçinin borcalana görə cavab vermək niyyətinin varlığı da dəqiq müəyyən

olunmalıdır.

6.KREDİT TƏMİNA TININ KEYFİYYƏTİNDƏN VƏ MA LİYYƏ DURUMUNDAN

ASILI OLARAQ MÜƏSSİSƏLƏRİN KREDİTRİSKİDƏRƏCƏSİ ÜZRƏ TƏSNİFATI

Kredlitin qaytarılmasmm təminatı üsullarmm müxtəlifliyi iqtisadi nöqteyi-nəzərdən müəyyən

vəziyyətdə onlardan birinin konkret olaraq düzgün seçilməsini və banklar tərəfindən istifadə

olunmasmı tələb edir. Məsələn, Almaniyanm bank təcrübəsində kredit sifariĢinin nəzərdən ke-

çirilməsi zamanı təqdim olunan kreditin riski predmetinə dair konkret borcalanm maliyyə

vəziyyətinin təhlili həyata keçirilir. Risk meyarlan kimi isə iki göstəricini istifadə edirlər: borc alanın maliyyə durumu;

❖ onda mövcud olan kredit təminatının keyfiyyəti.

Almaniyanm iqtisadi həyatmda borcalamn maliyyə durumu gəlirli- lik səviyyəsinə və xüsusi

vəsaitlər ilə təminat payına görə təyin olunur. Bu meyarlara müvafiq olaraq kreditin vaxth-vaxtmda qaytarılmaması ilə bağlı riskin müxtəlif

dərəcəsinə malik müəssisəbrin üç qrupunu ayırd edirlər. Bu növbəti maliyyə durumuna malik

rnüəssisələrdir: nöqsansız maliyyə durumu, yəni xiisusi vəsaitlərin mötəbər bazası və gəlirliliyin yüksək

norması; kafi maliyyə durumıı;

qeyri-kafi maliyyə durumu, yəni xüsusi vəsaitlərin cüzi payı və gəlirliliyin aşağı səviyyəsi. Bütün müəssisələri borcalanın mövcud təminat keyfiyyəti baxımın- dan dörd risk qrupuna bölmək

olar. Bu növbəti təminata malik müəssisələrdir: nöqsansız təminat; təminatın kafi, lakin əlverişsiz strukturu; çətin qiymətləndirilən təminat; təminatın çatışmamazlığı.

Hər bir borcalan müəssisə üçün eyni zamanda amillərdən ikisinin qüvvədə olmasım nəzərə alaraq

kredit riskinin dərəcəsi haqqında yekun nəticəyə gəlmək üçün növbəti cədvəli tərtib edirlər (cədvəl

9.2). 9.2. cədvəlindən göründüyü kimi kredit riskinin dərəcəsinə görə müəssisələrin dörd qrupu ayırd

edilir. Birinci qrupa aid edilmə minimal risk deməkdir. Çünki bu zaman kreditin qaytarılması ya

nöqsansız ma- liyyə durumu, ya da onda mövcud olan təminatın yüksək keyfiyyəti hesabma təmin

olunur. Müəssisələrin hər bir növbəti qrupunda risk dərəcəsi artır. Cədvəl 9.2. Kreditin qaytarılması riskinin dərəcəsinə görə müəssisələrin təsnifatı.

KitabYurdu.az 208

Maliyyə duruınu

Qaytarılırma təminatı

nöqsansız maliyyə

durumu kafi maliyyə

durumu qeyri-kafi maliyyə

dıırumu

Nöqsansız təminat

1 1 1

Təminatm kafi, lakin

əlveriĢ- siz strukturu 1 2 3

Çətin qiymətləndirilən təminat

1 3 4

Kifayət etməyən

təminat 1 4 5

Təmitıatın keyfiyydt meyavlanna bunlar aiddir: • kreditlər və onlara hesablanan faizlər üzrə borcun əsas məbləği- nin banka kompensasiyası

üçün kafılik,

• ödəmə qabiliyyəti;

• hüquqi sənədlərin tərtib olunmasma və saxlanmasma dair zəruri tələblərə riayət olunması.

Təminatm keyfiyyətinin müvafiq kateqoriyalarmm kredit və ona hesablanan faizlər üzrə borca

xidməi keyfıyyəti ilə uzlaĢmasmdan asılı olaraq risklilik dərəcəsinə görə kreditlərin dörd qruppu

ayırd edilirdi: I. - standart kredit (1% risk); II. - qeyri-standart kredit (20%-ə bərabər olan orta risk səviyyəsi); III- şübhəli kredit (50%-ə bərabər olan yüksək risk səviyyəsi);

IV- ümidsiz kredit (qaytanlma ehtimalı praktiki olaraq yoxluq təşkil edir, yəni risk dərəeəsi 100%-

ə bərabər olur). Ġkincidərəcəli təminatm keyfıyyətinə dair iki kateqoriya ayırd edilir. Bu zaman hüquqi sənədlərin

məzmununa dair tələblər və ödəmə qabi- liyyəti keyfiyyət meyarları olur. Hər iki meyarlarm məzmunu daha geniĢdir. Xüsusilə də, maddi dəyərlər və daĢmmaz əmlak üçün

ödəmə qabiliyyəti müvafiq girov predmetlərinin sabit bazarmm varlığı və 180 təqvim günündən artıq

olmayan müddətdə reallaĢma qabiliyyəti ilə müəyyən olunur; qiymətli kağızlar üçün - Milli Bankm

normativ sənədində sadalanan tiplərə mənsubiyyət ilə. Girov müqaviləsinin məzmununa qarĢı irəli

sürülən tə- ləblər ilk növbədə mövcud itkilər ilə onlarm reallaĢmasma və ya girov hüquqlarmm

reallaĢmasma mane olan Ģərtlərin yoxluğu haqqmda bor- calanın təminatmm həmin müqavilədə

varlığma Ģamil olunur. Digər prinsipial dəyiĢiklik kredit riskinin tənzimlənməsi prosesində kreditin təminatma dair

ikincidərəcəli üsullarm istifadəsi qaydasma aid olur. Müasir dövrdə təminatın keyfiyyəti fərdi

kreditin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə (qiymətdən düĢmə ehtimalma) deyil, onunla bağlı

yaradılan ehtiyatlarm həcminə təsir göstərir. Nəticədə təminatm key- fiyyəti bankın kredit

əməliyyatlarmm keyfiyyətindən asılı olaraq bankın fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin tənzimlənməsi

amili olur.

KitabYurdu.az 209

MÖVZU7. KOMMERSİYA BANKLARININ KASSA ƏMƏLİYYATLARI. PLAN1

1.BANKIN KASSA ƏMƏLĠYYATLARI

2.NAĞD PULLARLA KASSA ƏMƏLĠYYATLARININ HƏYATA KEÇĠRĠLMƏ QAYDASI

3.NAĞD PULLARIN QƏBULUNUN QƏBULUNUN TƏġKĠLĠ

4.NAĞD PULLARIN TƏQDĠMATININ TƏġKĠLĠ

5.ĠNKASSASĠYANIN VƏ NAĞD PULLARIN TƏDARÜKÜNÜN TƏġKĠLĠ

1 BANKIN KASSA ƏMƏLĠYYATLARI

1.Bankın kassa əməliyyatları nağd pul və digər qiymətlilərin qəbulu, verilməsi, saxlanması və qorunması üzrə əməliyyatların

məcmusudur. Fiziki və hüquqi şəxslərin kompleksli kassa xidməti, eləcə də kredit təşkilatlarmm nağd pulları və

digər dəyərləri ilə bağlı əməliyyatların ye- rinə yetirilməsi üçün Milli Bank tərəfmdən işlənib

hazırlanan, texniki baxımdan möhkəmlənməsinə və təchizatma qarşı irəli sürülən tələblərə müvafıq

olaraq təchiz edilən kassa qovĢağı yaradılır. Kassa qovĢağının tərkibinə aşağıdakılar daxil olur: • nağd pul və digər qiymətlilərin saxlanması üçün anbar;

• anbarqabağı sahə;

• axşam kassası;

-əməliyyat kassasda mədaxil və məxaric əməliyyatları aparılması üçün otaq; • pul və qiymətlilərin yenidən sayılması və bağlanması üçün otaq;

• müştərinin aldığı pulun sayılması üçün sahə.

Qiymətlilər - nağd pul, qiymətli kağızlar, qiymətli metallar və daĢ - qaĢlar, zinət əĢyaları hesab edilir. Əhalinin kredit xidmətinin genişlənməsi məqsədilə kredit təşkilat- ları əmanətlərin qəbulu və təhvili

ilə bağlı əməliyyatlarm həyata keçiril- məsi (manat və xarici valyuta ilə), qiymətli kağızlarm satışı və

alışı, fıziki şəxslərdən kommunal və digər ödənişlərin qəbulu üçün kassa şəbəkəsin- dən kənarda

müvafiq şəkildə təchiz olunmuş əməliyyat kassalarmı aça bilərlər. Kassa şəbəkələrindən kənarda

təşkilatlarda yerləşən əməliyyat kassaları yuxarıda sadalanan əməliyyatlardan savayı vəsaitlərin aylıq

məvacibə sərfıyyatım və sosial xarakterli ödənişləri, eləcə də kommersiya bankınm lisenziya

əsasmda həyata keçirdiyi digər əməliyyatları ye- rinə yetirirlər. Kredit təşkilatı bankomatlar və digər

ödəniş-hesablaşma terminalları quraşdıra bilər. Bankomat - kassirin iştirakı olmadan nağd pulun

verilməsi və qəbul edilmisi üçün istifadə olunan avtomat qurğudur. Nağd xarici valyuta ilə əməliyyatları həyata keçirən kommersiya bankları mübadilə məntəqələrini də

açırlar. Azərbaycanda nağd-pul dövriyyəsi ümumi pul dövriyyəsinin 37%- ni təşkil edir. Nağd pullar

vasitəsilə müəssisələrin, idarə və təşkilatlarm əhali ilə bərabər hesabatı aparıhr. Nağd pullarm

dövriyyəsinin həcminə görə nağdsız vəsaitin dövriyyəsindən az olmasma baxmayaraq, təsərrü- fatda

iqtisadi münasibətlərin normal təşkilində əhəmiyyəti əvəzedilməz- dir. Məhz nağd-pul dövriyyəsinin

sahəsində xalq təsərrüfatmda istehsal edilən əmtəə mallarmm tam reallaşması həyata keçirilir və bu

əmtəə mallarmm keyfıyyəti ictimai istehsal ilə şəxsi istehsalçı arasmda yoxlam- lır. Buna görə də

nağd-pul dövriyyəsinin ümumi vəziyyətindən təsərrü- fatda pul vəsaitlərinin normal təminatı asılıdır.

Nağd pul dövriyyəsi Azərbaycan ərazisində kredit-vəsait kimi fəaliyyət göstərir. Pul vəsaitlə- rinin

dövriyyəyə buraxılması və dövriyyədən çıxarılması, qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan

Respublikasmm Milli Bankınm hüququdur.

Milli Bank:

• istehsal proseslərində kassa əməliyyatlarmm daxil olunması qay- dalarmı təyin edir,

• banknot (faizsiz kredit biletləri) emissiyasım təşkil edir,

• köçürülmə qaydalarım tərtib edir,

• nağd pul vəsaitlərinin inkassosasiyası və qorunub saxlanması ilə məşğul olur,

KitabYurdu.az 210

• ehtiyatda olan banknot fondlarmm təşkilini təmin edir,

• pul nişanlarmm ödəniş qabiliyyətini qaydalar üzrə təyin edir,

• korlanmış, sıradan çıxmış banknotlarm və sikkələrin ləğvinə nə- zər yetirir.

Azərbaycan Respublikası Milli Bankınm emissiya mərkəzi pul vahidinin sabitliyini təmin etmək

məqsədilə pul dövriyyəsini idarə etmək məsuliyyətini qəbul edir. Bazar iqtisadiyyatma keçid

dövründə pul döv- riyyəsinin mürəkkəb kredit və kassa planlaşdırmasmdan sadə formaya keçməsi

təbii haldır. Buna əsasən pul-kredit siyasatinin metod və üsullan müəyyən edil- mişdir: • Azərbaycanda bank əməliyyatlarmın faiz qoyuluşu;

• Mütləq ehtiyatlarm normativləri;

• Açıq bazarda keçirilən əməliyyatlar;

• Banklarm maliyyələşdirilməsi;

• Valyutanm tənzim edilməsi;

• Pul kütləsinin inkişaf meylinin təyini;

• Kəmiyyətin ixtisarı və s.

Bu və ya digər üsullardan istifadə tənzimlənən obyektin ölçülərinin hesablanmasma dair məsəlləri

həll edir. Pul vəsaitlərinin ölçüsünü tənzim edən Milli Bank kommersiya banklarmm vasitəçiliyi ilə

fəaliyyət göstərir. Milli Bankm ikipilləli kredit sistemi şəraitində mövcud idarəetmə formaları kredit

siyasətində çıxış edən və öz şəxsi ehtiyatlar bazasına malik olan kommersiya banklarmm

fəaliyyətinə təsir göstərir.

Kommersiya bankları müştəribr ilə münasibətləri müqavilələr əsa- smda qurur. Buraya kassa

xidmətləri də aiddir. Kassa xidmətləri sahəsində kommersiya bankları Milli Banka məxsus

tənzimləyici məlumatlar sistemini öz fəaliyyət proqramlarmda rəhbər tuturlar. Eyni zamanda

müəssisə və təşkilatlar bu və ya digər kassa əməliyyatlarmı nağd pul vəsaitinin hesabma icra edirlər.

Bununla da təşkilatlar, idarələr və müəssisələr təşkilatı qanun üsullarmdan asılı olmayaraq, bank

idarələrinin hesabmda müqavilə əsasmda sərbəst pul vəsaiti qoruyub saxlayırlar. Nağd pul vəsaiti

müəssisələrin kassasma daxil olaraq, bank idarələrinə təhvil verilir və sonradan bu müəssisələrin

hesabma köçürülür.Müəssisələr tərəfmdən nağd pullann qəbulu kassa aparatlarmm köməyi ilə

həyata keçirilir. Müəssisələr müəyyən məbləğə qədər kassalarda nağd pul saxlayırlar. Bütün nəğd pul

vəsaitini müəssisələr banka təhvil verməyə məcburdurlar

. 2.NAĞD PULLARLA KASSA ƏMƏLĠYYATLARININ HƏYATA KEÇĠRĠLMƏSĠ

QAYDASI.

Bilavasitə nağd pullar ilə əlaqədar əməliyyatları kredit təşkilatımn kassir və inkassator əməkdaĢları

aparır və bu işçilər ilə tam maddi məsu- liyyət haqqmda müqavilələr bağlanır. Kassir - kassa

əməliyyatlarım həyata keçirən şəxsdir. Ġnkassator - nağd pulun və digər qiymətlilərin inkassasiyasmı

həyata keçirən şəxsdir. Onlar kassa əməliyyatlarmm aparılması qaydasma ciddi şəkildə riayət etməyə

borcludurlar. Bu qaydaya əsasən nağd pullarm qəbuluna və təqdimatma dair əməliyyatlar yalnız mədaxil və

məxaric ilə bağlı kassa sənədinin qeydiyyat-əməliyyat əməkdaşı tərəfmdən müəyyən olunmuş

qaydada tərtib olunması əsasmda yerinə yetirilə bilər. Bu cür əməkdaşm vəzifələrinə kassa

əməliyyatlarmm qanuni şəkildə tərtib olunmasınm yoxlanması da daxil olur. Kassa sənədi - kassa

əməliyyatlarmm aparılması üçün istifadə olunan sənədlərdir. Mədaxil və məxaric kassasınm kassa əməkdaşları gəlir və xərc sə- nədlərini imzalamaq

səlahiyyətinə malik olan əməliyyat əməkdaşlarmm imzalarmm nümunələri ilə təchiz olunur.

Mədaxil-məxaric kassa sənəd- lərinin tərtib olunması ilə əlaqədar əməliyyat əməkdaşları isə işarə

olunan kassalarm əməkdaşlarma məxsus olan imzalarm nümunələri ilə tə- min edilir. Nümunələr

rəhbər şəxsin və baş mühasibin imzaları ilə təsdiq olunur və kredit təşkilatımn imzası ilə təsdiqlənir. Bütün bunlardan savayı, əməliyyatçılar hesablarmdan nağd pulları alan müştərilərin imzalarmm və

möhür yerlərinin nümunələri ilə kartla- ra malikdirlər.

KitabYurdu.az 211

Nağd pullar müştərilərdən nağd şəkildə qəbul olunur və çek əsa- smda verilir. Nağd pullarm vətəndaşlardan, eləcə də kredit təşkilatlarmm əmək- daşlarmdan qəbulu və onlara

təqdimatı gəlirli və məsrəfli kassa orderləri ilə həyata keçirilir. Komunal, vergi və digər ödənişlərə

görə pullarm qə- bulu müəyyən olunmuş formalarm qəbzləri və bildirişlər ilə həyata keçi- rilir.

3.NAĞD PULLARIN QƏBULUNUN TƏġKĠLĠ Pul və s. qəbulu və verilməsi üçün hər bir kommersiya bankmda kassa əməliyyatları Ģöbəsi fəaliyyət

göstərir. Kassa əməliyyatlarmm tər- kibinə, qeyd etdiyimiz kimi, mədaxil, məxaric, mədaxil-məxaric,

yeni- dənsayma kassaları, pul ödənişi daxildir. Gündüz mədaxil kassası - əməliyyat günü ərzində

nağd pul və digər qiymətlilərin qəbulunu həyata keçirən mədaxil kassasıdır. AxĢam mədaxil kassası

- əməliyyat günündən sonra nağd pul və digər qiymətlilərin qəbulunu həyata keçirən mədaxil

kassasıdır. Məxaric kassası - əməliyyat günü ərzində nağd pul və digər qiymətlilərin verilməsini

həyata keçirən kassadır. Mədaxil-məxaric kassası - həm mədaxil, həm də məxaric kas- salarmm funksiyalarmı həyata keçirən

kassadır. Yenidənsayma kassası - müştərilərdən qəbul edilmiş nağd pul və digər qiymətlilərin yenidən

sayılmasım və formalaşdırılmasmı həyata keçirən kassadır. Yenidənsayma kassaları inkassator

aparatı vasitəsilə daxil olan banklarda təşkil olunur. Kassaların kəmiyyəti bank fəaliyyə- tinin

dairəsindən asılıdır. Banklar nağd pul vəsaitlərini müştərinin işti- rakı ilə şəxsi sandığma qəbul edir.

Pul vəsaitlərinin qəbulunun yeni növü kimi bank sandığmm tərkibində nəğd pulu qoruyub saxlayır.

Müştərilər bank sandığmı şəxsən gətirərək, pul vəsaitinin qəbulu və hesablanması üçün mədaxil

kassasına verirlər. Müştəri bank sandığma pul vəsaitlərinin qeydiyyat vərəqəsini və köçürmə cədvəlini əmanət qoyur.

Kassaçı-nəzarətçinin iştirakı ilə mə- daxil kassasmm pul vəsaitini hesablayır. Deməli, nağd şəklində elan edilmə elandan, orderdən və qəbzdən ibarət sənədlər dəstidir.

Əməliyyatçı elanm düzgün doldurulmasım yox- layır, gəlir üzrə kassa dərgisində pulların məbləğini

əks etdirir və onu kassaya təhvil verir. Kassa əməkdaşı qəbzi və orderi imzalayır, qəbzə möhür vurur

və onu pulları köçürən şəxsə verir. Nağd şəklində elan edilmə ilə bağlı elam kassa əməkdaşı özündə

saxlayır, elana dair orderi isə işarə olunan məbləğin nağd vəsaitləri köçürən şəxsin hesabma

köçürülməsi üçün əməliyyatçıya qaytarır. Kredit təşkilatmda mühasibat uçotunun aparılması qaydaları gəlir-

li kassa əməliyyatları üzrə sənəd dövriyyəsinin təşkili zərurətini nəzərdə tutur və bu zaman

müştərilərin hesablarma pullann köçürülməsi ilə bağlı qəbzlərin müştərilərə təqdimatmm pullarm

kassaya faktiki şəkildə daxil olmasmdan sonra həyata keçirilir. Yalnız pullarm qəbuluna kimi

əmanətçilərin şəxsi hesablarma yazılan vətəndaşlarm əmanətlərinə ödə- nilən haqqlar istisna təşkil

edir. Bu zaman əmanətə köçürülən haqqı təsdiq edən sənədlər və (və ya) bank kitabçası yalnız

pullarm bank kas- sasına faktiki şəkildə daxil olmasmdan sonra əmanətçiyə verilir. Əməliyyat gününün sonunda kassa əməkdaşı qəbul olunan pullarm məbləği və kassaya daxil olan

pul sənədlərinin sayı haqqmda arayışı təşkil edir. Arayış ilə bağlı ümumi məbləğ gəlir sənədlərinin məbləği və qəbul edilən nağd pullarm məbləği ilə

uyğunluq təşkil etməlidir. Bu arayışlar əməliyyatçmm mədaxil kassa jurnalında aparılan qeydlər ilə

müqayisə olunur. Müqayisə kassa dərgilərində kassa əməkdaşmm və kassa əmək- daşınm arayışmda

əməliyyatçıların imzaları ilə təsdiq olunur. Əməliyyat günü ərzində gəlir sənədləri və qəbul olunan pullarm məbləği və kassaya daxil olan pul

sənədlərinin sayı haqqında arayış ilə birlikdə qəbul olunan və verilən pullarm (dəyərlərin) qeydiyyatı

kitabça- smda qəbz altmda kassamn müdirinə təhvil verilir. Nəzarətçi vəzifəsini kassa müdiri icra edir. Aparılan hesablaşma- lardan sonra kassaçı nəzarət

cədvəli tərtib edir və bu cədvəldə əmanət qoyuluşunu, pul vəsaitinin miqdannı, çatışmayan və artıq

olan pul və- saitinin qədərini kassaçınm, nəzarətçinin admı, soyadmı qeyd edir. Bu- rada eləcə də

maliyyə biletlərinin kəmiyyəti haqqmda arayış tərtib olunur. Bir qədər sonra əməliyyat şöbəsi

KitabYurdu.az 212

tərəfmdən qəbul olunmuş pul və- saitinin məbləğinə aid gəlir kassası sənədinin 2 nüsxəsi göndərilir.

Kas- saçı hər 2 nüsxəni imzalayır. 2-ci nüsxə əməliyyat şöbəsinin əməkdaşma verilir. 1-ci nüsxə isə

kassa sənədinə tikilir. Gün ərzində qəbul olunmuş pul vəsaitinin kassaçı gəlir haqqında sənədlər və arayışlarla bərabər

müdirə təhvil verilir. Müdir qəbul və tə- qdim edilmiş pul vəsaitinin kitabçasmda qeydiyyat aparır.

Nağd pul vəsaitinin vaxtlı-vaxtmda banka təqdim edilməsinə bank iqtisadçıları tərəfindən nəzarət

yetirilir. Cari nəzarət prosesi kassa planı vasitəsilə nə- zarət cədvəli əsasmda aparılır. Sonrakı nəzarət

isə kassa əməliyyatları- nm icra olunması qaydalarma müəssisələr tərəfındən riayət olunması

prosesinin yoxlanılması zamanı həyata keçirilir. Banka daxil olan bütün pul vəsaitini və məsrəf

əməliyyatmın yerinə yetirilməsini hər bir kommersiya bankımn idarəsinin dövriyyə kassası

mədaxilə yazır. Əməliyyat günü bitdikdən sonra müəssisələrdən pullann qəbulunu axĢam kassaları həyata keçirir.

Pullarm qəbulu başa çatdmdan sonra kassaçı və əməliyyatçı nağd pullan üzərində «Axşam kassası»

möhürünün dayandığı kassa dərgisində və gəlir sənədlərində göstərilən məbləğ ilə müqayisə edir və

kassa dərgisini imzalayırlar. Daxil olan pullar, gəlir kassa sənədləri, kassa dərgisi və axşam

kassasımn əməliyyatla- rınm başa çatması ilə bağlı möhür mühafizə olunan seyfdə qorunur. Növbəti

günün səhəri pullar və gəlirli kassa sənədləri qəbz altmda kassa müdirinə təhvil verilir. Daha sonra

gəlirli kassa sənədləri baş mühasibə ötürülür və mühasib yoxlamadan sonra kassa dərgisini imzalayır

və onu nağd pulların elanı ilə birlikdə hesablar üzrə əks olunma üçün nağd əməliyyatlarm

əməkdaşlarma ötürür. Əməliyyat günü ərzində daxil olan bütün nağd vəsaitlər əməliyyat kassasma sərf olunmalı və həmin

iş günündə müştərilərin müvafiq hesablarma köçürülməlidir. Əgər pullar müştərilərdən

əməliyyatdan so- nrakı dövrdə axşam kassasma daxil olmuşdursa, o zaman onlar növbəti iş günündən

gec olmamaq şərtilə kredit təşkilatmm müştərilərinin müvafiq hesablarma köçürülür.

4 .NAĞDPULLARIN TƏQDĠMATININ TƏġKĠLĠ Müəssisə və təşkilatlara nağd pullarm verilməsini dövriyyə kassala- rı həyata keçirir. Bu zaman hər

bir bank rasional qaydada pul dövriyyə- sini təşkil edir. Bu tapşınğm yerinə yetirilməsi kommersiya

bankları tə- rəflndən rüblük, operativ, kassa proqnozlarmm köməyi ilə tərtib edilə- rək, icra olunur.

Bütün müəssisələr, təşkilatlar və idarələr kassa sifarişlə- rini banka təqdim edir. Müəssisələrin, təşkilatlarm və idarələrin kassa sifariĢləri 4 bölməyə bölünür. Birinci bölməds kassa planınm ayrı-ayrı mətnlərinə uyğun olaraq müəssisə və təşkilatlarm nağd pul

vəsaitlərinin ümumi məbləği öz əksini tapır. Ikinci bölməyə mədaxilin xərcləri, Dövlət Rabitə komitəsinin müəssisələrə təqdim etdiyi pul

vəsaitləri, Əmanət banklarmm idarələrinə təqdim olunan maliyyə kapitalı və bakm idarələrinin

kassasma pul vəsa- itlərinin təqdimatı daxildir. Üçiincü bölmədə əmək haqqınm nağd pul vəsaitinin ümumi xərci, sosial yönlü ödənişlər,

stipendiyalar, pensiya və sosial sığorta xidmətlə- rinin müavinəti iştirak edir. Bu bölmələrin

göstəricilərinin keçən ilin uyğun kvartalı üzrə faktiki icrası təşkil olunur. Müəssisələrdən alınan məlumat və kassa sifarişləri əsasmda kommersiya bankınm kassa

proqnozlarının hesablaĢmaları tərtib edilir və bu hesablaşmalarm icrası prosesində kommersiya

bankları tərəfındən müəssisələrin kassa xidmətləri həyata keçirilir. Müəssisələr, təşkilatlar və idarələrin əmək haqlarmı ödəmək üçün

təqdim etdikləri pul vəsaiti kommersiya bankları vasitəsilə kollektiv müqavilələrə, hakim orqanlarm

qərarma, nazirliklərin sərəncamlarma uyğun olaraq verilir. Kredit təşkilatları nağd pullarm təqdimatını, qeyd etdiyimiz kimi çeklər əsasında həyata keçirdikləri

halda bankın əməkdaşlarma məsrəf- lərin kassa orderləri əsasmda təqdim edir. Məsrəflər ilə bağlı kassa əməliyyatlarmm həyata keçirilməsi üçün kassa müdiri məsrəflər kassasınm

əməkdaşlarına hesabat altmda qəbul olunan və verilən pullarm (dəyərlərin) qeydiyyat kitabçasmda

qəbz altmda zəruri məbləğdə pul vəsaiti verir.

KitabYurdu.az 213

Deməli, nağd pullarm almması zamanı müştəri pul çekini əmə- liyyatçıya təqdim edir və əməliyyatçı

müvafiq yoxlamadan və rəsmiləş- dirmədən sonra Çekin məbləğini məsrəf üzrə kassa dərgisinə daxil

edir və pulu alan şəxsə kassaya təqdim etmək üçün pul çekindən nəzarət markasım verir. Kassa

əməkdaşı çekin rekvizitlərini yoxlayır, nəzarət markasınm nömrəsini çekin nömrələri ilə müqayisə

edir və pulları müştəriyə verir. Əməliyyat gününün sonunda kassa əməkdaşı hesabat altmda alı- nan məbləği kassa müdirindən

alman və məsrəf sənədlərində işarə olunan məbləğlər və pullarm faktiki qalığı ilə müqayisə edir və

təqdim olunan pullarm məbləği və hesabat altmda alınan məbləğ haqqmda arayışı tərtib edərək onu

imzalayır və burada əksini tapan kassa dövriyyəsində- ki məbləği əməliyyatçılarm kassa

dərgilərindəki qeydlər ilə müqayisə edir. Müqayisə kassa əməkdaşmm kassa dərgisindəki imzası,

əməliyyat- çınm isə arayışdakı imzası ilə təsdiq olunur. Kassa əməkdaşı nağd pullarm qalığım və məsrəfə dair kassa sənəd- ləri, hesabat arayışım qəbz

altmda qəbul olunan və təqdim olunan pullarm (dəyərlərin) qeydiyyatı kitabmda kassa müdirinə

təhvil verir. Gəlir və məsrəf əməliyyatlarmm bir kassa əməkdaşı tərəfmdən yerinə yetiril- məsi

zamanı kassada dövriyyədə olan məbləğ haqqında vasitəçi arayış tərtib olunur. Bankda mühasibat uçotunun aparılması qaydası məsrəflər üzrə kassa əməliyyatlarmm təşkilinin

növbəti imkanları istisna etmələrini nə- zərdə tutur: • bəyan edilən nümunələrə və bu müştəriyə məxsus olmayan ki- tabçadan silinən çeklərə

uyğun olmayan imzalı və möhürlü çeklərin, yanlış şəkildə tərtib olunan sənədlərin ödənilməsi;

• müvafıq əməliyyatçılardan və bank nəzarətçilərindən yan keçə- rək çeklərin və digər məsrəf

sənədləri üzrə kassaya köçürmələr;

kassa sənədlərinə və dərgilərinə əsassız düzəlişlərin və qeydlərin daxil edilməsi.

.5 ĠNKASSASĠYANIN VƏ NAĞD PULLARIN TƏDARÜKÜNÜN TƏġKĠLĠ Nağd pullarm və digər dəyərlərin inkasassiyası və tədarükü kredit təşkilatı tərəfindən və ya bu

əməliyyatlarm həyata keçirilməsi ilə bağlı Milli Bankm lisenziyasma malik ixtisaslaşdırılmış

inkasassiya xidmətləri tərəfmdən müqavilə əsasları ilə həyata keçirilə bilər. Ġtıkassasiya – nağd pul və digər qiymətlilərin olduğu yerdən təyinat yerinə daĢınması. Bankm inkassasiya bölməsinin rəhbəri dəyərlərin tədarükünün təşkilinə görə, daşman dəyərlərin

qorunmasmı və inkasatorlar briqada- smın təhlükəsizliyini təmin edən şəraitin yaradılmasma görə

məsuliyyət daşıyır. İnkasatorlarm hər briqadirinə dəyərlərin qəbuluna və tədarükünə dair etibarnamə, möhür, iştirak

kartları, boş çantalar verilir. Kommersiya bankı kassa şəbəkəsindən kənarda fıliallarm və əmə- liyyat kassalarınm nağd pullar ilə

möhkəmləndirilməsini onlarm sifarişi əsasmda həyata keçirir. İnkasatorlar vasitəsilə göndərilən nağd

pullar və digər dəyərlər ilə bağlı olaraq bankm kassa rəisinin imzası və möhürü ilə təsdiq olunan və

üç nüsxədə tərtib olunan ayrıca siyahılar tərtib olunur. Siyahmm birinci nüsxəsi onu alan şəxsə göndərilir, ikinci nüsxə onu göndərən bankda qalır, üçüncü

nüsxə isə tapşırığın yerinə yetirilməsindən sonra inkasasiya şöbəsinə ötürülür. Daha sonra nağd

pullar və dig- ər dəyərlər çantalara qablaşdırılır və kassa müdirinin nəzarəti altmda möhürlənir.

Pullarm və qiymətlilərin qəbulu zamanı inkasatorlarm baş briqadalan məsrəflər orderində və

siyahmm ikinci nüsxəsində imza atır.Müştərilərin mədaxilinin inkasassiyası bağlanan müqavilələr

əsa- smda həyata keçirilir. İnkassasiyanm şöbəsində müştərilər ilə işləmək üçün inkasatorlar

tərəfmdən xidmət görən təşkilatlarm siyahısı tutulur. İnkasassiya ilə bağlı müqavilə imzalayan hər bir təşkilata mədaxi- linin məbləğindən asılı olaraq sıra

nömrəli inkassator çantaları verilir və bundan sonra mədaxil inkasatorlara təhvil verilir. Onlar

qablaşdırma- nm bütövlüyünü, təşkilatm nömrəsindən və müxtəsər admdan və ya onun şirkət

nişanmdan ibarət olan plombirlərin dəqiq yerlərini yoxlayır, müşayətedici cədvəllərə imza atır və

inkassator möhürü vururlar. İnkasso olunan təşkilatm kassaçısı inkasatorlar tərəfmdən təhvil verilən hər bir çantaya nağd pullar

ilə üç nüsxədən ibarət müşayət arayışı çıxarır. Birinci nüsxə mədaxil ilə birlikdə çantaya qoyulur və

o pullarm kassa müdirinə sərf olunması üçün əsas kimi xidmət göstərir.

KitabYurdu.az 214

Ġkinci nüsxə çantanın ötürülməsi zamanı inkasatorun əlinə verilir. Pulların yenidən sayılmasmdan

sonra və pullarm müştərinin hesabma köçürülməsindən sonra bu nüsxə qəbul olunan məbləğin təsdiq

olunması məqsədilə ona göndərilir. Çantanm qəbulu zamanı äçüncü nüsxə kassaçmm qəbzi ilə birlikdə inkasso olunmuş təşkilatda qalır. Mədaxil ilə birlikdə çantanm almması zamanı bank inkassatoru fotoşəkilli şəxsiyyət vəsiqəsini,

etibarnaməni, eləcə də bu təşkilatdan mədaxilin toplanmasma dair iştirak kartmı təqdim edir və eyni

zamanda boş çantaları qaytarır. İnkasatorların briqadiri mədaxilli çantalarmı. onlara dair fakturaları

və iştirak kartlarım bütün briqadamn iştirakı ilə bankm axĢam kassasına təhvil verir. İnkasatorlar tərəfindən axşam kassasma nağd pullar və ya digər dəyərlər (plombirin şübhə

doğurması, plombirin vişdən (ipdən) ayrılma- sı, çantanm və ya kilidin zədələnməsi və.s) ilə birlikdə

qüsurlu çantaların təqdimatı zamanı, fakturada rəqəmlər və ya hərflər ilə təsvir olunan məbləğlərin

uyğunsuzluğu zamanı, eləcə də fakturada və iştirak kartmda işarə olunan məbləğlərin fərqlənməsi

zamanı kassa əməkdaşı əməliyyat- çılarm və bu cür çantaları təqdim edən inkasatorlarm iştirakı

nəticəsində onları açır və bu çantada yerləşən pulları və dəyərləri yenidən sayır. Axşam kassası tərəfindən qəbul olunan içində nağd pullar olan çantalarm və boş çantalarm ümumi

sayı ilə bağlı arayış tərtib olunur. Kredit təşkilatma tədarük olunan və içində nağd pullar və digər

dəyərlə- rin yerləşdiyi çantalar isə axşam kassasmm bağlanmasmdan sonra və ya onun yoxluğu

zamam xüsusi olaraq ayrılan seyflardə qorunur. Növbəti günün səhəri kassa əməkdaşları və əməliyyatçılar içində nağd pullar və digər dəyərlər olan

çantaları və onlara dair fakturaları yeniddnsayma kassasına təhvil verirlər. Pullarm yenidən hesablanmasmdan sonra və hər bir əməkdaş üzrə nağd pullarm məbləğinin təyin

olunmasmdan sonra nəzarət cədvəllərin- də müşayətedici cədvəllər və çantalaralara dair fakturalar

kassa müdiri- nə verilir. Çantalara dair fakturalar mədaxilin yenidən hesablanması nəticələrinin

mədaxil üzrə kassa jurnalında qeyd olunması və qəbul olunan məbləğlərin müştərilərin müvafıq

hesablarma köçürülməsi üçün əməliyyatçılara göndərilir.

KitabYurdu.az 215

MÖVZU8.KOMMERSĠYA BANKLARININ VALYUTA VƏ BEYNALXALQ

HESABLAġMA ƏMƏLĠYYATLARI

PLAN

1.VALYUTA ƏMƏLĠYYATLARININ ĠQTĠSADĠ ƏSASLARI

2.VALYUTA ƏMƏLĠYYATLARININ TƏNZĠMLƏNMƏSĠ

3.VALYUTA ƏMƏLĠYYATLARININ TƏSNĠFATI

4.VALYUTA RĠSKĠ VƏ ONUN TƏNZĠMLƏNMƏ METODLARI

5.VALYUTA RĠSKLƏRĠNĠN SĠĞORTALANMASI

1.VALYUTA ƏMƏLĠYYATLARININ ĠQTĠSADĠ ƏSASLARI

Valyuta əməliyyatları anlayıĢmın quruluĢ və tərkibini açıqlamaq üçün bu mövzunun əsas terminlərini

müəyyən etmək vacibdir. Bu ter- minlərdən ilk öncəsi - xarici valyutadır. Xarici valyuta: Pul vəsaitinin iĢarələrinin, xəzinə vərəqələrinin, sikkələrin, pul və- saitlərinin dövriyyəsinin (onlar

qanuni ödəniĢ vəsaitləridir) tərkib hissə- sidir; Xarici dövlətlərin pul vahidlərinin hesablarmda yerləĢən vəsait və beynəlxalq pul və hesab

vahidindən ibarətdir. Valyuta sərvətlərim aĢağıdakılar aiddir: Xarici valyuta; Xarici valyutada qiymətli kağızları - ödəniĢ sənədləri (çeklər, vek- sellər, akkreditivlər və s.), fond

sərvətləri (səhmlər, istiqraz vərəqələri) və xarici valyuta vasitəsilə icra olunan bir sıra öhdəliklər; Qiymətli metallar - qızıl, gümüĢ, platin və onun növləri, zərgərlik və digər məiĢət bəzək əĢyalarmı

çıxmaq Ģərtilə; Təbii qiymətli daĢlar - almaz, rubin, zümrüd, sapfır, aleksandrit, mirvari və s. AR-nm valyutasma isə aĢağıdakılar daxildir: Dövriyyədə olan və dövriyyədən çıxan ARMB-nm qəpik və ma- natları; AR-nm kredit idarələri və banklarmm hesabmda yerləĢən manat vəsaiti; AR-mn valyutasınm qiymətli kağızları - buraya ödəniĢ sənədləri (çeklər, veksellər, akkreditivlər və

s.) fond sərvətləri (aksiyalar, istiqraz vərəqələri) aid edilir. Milli və xarici valyuta vasitəsilə əməliyyatları həyata keçirən subyektlərin (Ģəxslərin) müəyyən

olunması üçün valyuta tənzimlənməsi sisteminin əsas anlayıĢı olan «rezident» və «qeyri-rezident»

anlayıĢlarım açıqlamaq lazımdır. «Rezident» anlayıĢmm tərkibinə vətəndaĢ və təĢkilatların aĢağıdakı kateqoriyaları daxildir: AR-da daimi yaĢayıĢ yerinə malik Ģəxslər; AR-nm qanunauyğunluğuna əsasən hüquqi Ģəxslərin yaĢayıĢ mən- təqəsi; Qeyri-hüquqi müəssisə və təĢkilatlar; AR sərhədləritıdən kənarda yerləĢən diplomatik və rəsmi səfırlik- lər, nümayəndəliklər; AR-nın sərhədlərindən kənarda yerləĢən rezidentsiyanm filialları və nümayəndəliyi. «Qeyri-rezidenthr»ş isə aĢağıdakılar aiddir: AR-da müvəqqəti yaĢayan və ölkədən kənarda daimi qeydiyyatda olan flziki Ģəxslər; AR-nm qanunauyğunluğu əsasında fəaliyyət göstərən hüquqi Ģəxs- lər; Xarici ölkələrin qanunauyğunluğu əsasmda yaradılan (təĢkil olunan) müəssisə və təĢkilatlar; AR-nm ərazisində yerləĢən xarici diplomatik və digər rəsmi nümayəndəliklər, o cümlədən də

beynəlxalq təĢkilatlar; Qeyri-rezidentlərin AR-nm ərazisində fəaliyyət göstərən fılialları və nümay əndəlikləri. Valyuta əməliyyatları dedikdə aĢağıdakı proseslər nəzərdə tutulma lıdır; • Valyuta sərvəti kimi qəbul olunan mülkiyyət hüquqları ilə sıx bağlı əməliyyatlar;

• AR ərazisinə və ərazisindən valyuta sərvətlərinin gətirilməsi, o cümlədən də daĢmması;

• Beynəlxalq pul vəsaitinin köçürülməsi;

Lisenziyanın alınması üçün kommersiya bankları sifariĢ verirlər. Bu kommersiya bankları 1 ildən

artıq faliyyət göstərməli və illik rəsmi hesabat hazırlamalıdırlar.

KitabYurdu.az 216

Lisenziyanm almması üçün bank növbəti sənədləri təqdim etməli- dir. • Bankm təsdiq olunmuĢ nizamnaməsinin surətini;

• Ġqtisadi məqsədəuyğunluq və xarici valyuta vasitəsilə əmə- liyyatlarm icrasma hazır olan

bankm əsasnaməsi;

• Bankın quruluĢ tərkibi haqqmda layihə;

• Bank rəhbərləri və məsuliyyətli Ģəxslər barəsində arayıĢ;

• Müxbir sövdələĢməsini imzalamaq haqqmda səlahiyyətli bankm razılıq məktubu;

• Banklardaxili nəzarətin təĢkili haqqmda arayıĢ;

• Əməliyyat üzrə normativlərə riayət olunması barəsində arayıĢ və bankın balansı;

• Sonuncu tarixə dair gəlir və itkilər barəsində hesabat;

• Ġlin sonunda illik maliyyə hesabatı;

• Auditorlarm son qərarı;

• Lisenziya almaq məqsədilə müraciət edən banklara müxbir sövdələĢməsinin qənaətinə əsasən

xarici partnyorlar haqqmda arayıĢ.

Banklar üçün lisenziyanm almması ilə bağlı Azərbaycan Respubli- kası Milli Bankı texniki və

ixtisaslaĢdırılmıĢ tələblər irəli sürürlər: • müĢtərilərin cari valyuta hesabları manat hesabmdan heç nə ilə fərqlənmir. Bu cür hesablarm

açılması ilə valyuta nəzarəti nümayəndəsi müĢtərilərin əməliyyatlarmm təĢkili vəzifəsini yerinə

yetirməyi öhdəsinə götürür.

Cari valyuta hesablarınm açılması üçün aĢağıdakılar zəruridir: • təĢkilatın hesablaĢma hesablarının manat mislində açılması Ģərtlərinin öyrənilməsi;

• valyuta hesablarının açılması təlimatının öyrənilməsi;

• müəssisələrin valyuta mədaxilinin bir hissəsinin satıĢı barəsində normativ sənədlərin və

qaydalarm öyrənilməsi;

• xarici banklarda müxbir valyuta hesabmm açılması haqqmda razılıq.

• qeyri-ticarət əməliyyatlarmm xarici valyuta hesabma icrası üçün lisenziyalarm alınmasma

dair Azərbaycan Respublikasmın Milli Bankı növbəti tələbləri irəli sürür;

• AR-nm ərazisi daxilində xarici valyutadan istifadəni tənzimləyən qanunauyğun və normativ

sənədlərin öyrənilməsi;

• Təminatın öyrənilməsi: buraya qeyri-ticarət valyuta əməliyyatları, valyuta sərvətləri ilə kassa

iĢi, xarici valyuta hesablarmm açılması təminatları daxildir;

• Nağd valyuta əməliyyatlarmı icra edən əməkdaĢlarm iĢ təcrübəsi;

• Xarici valyutanm ödəniĢ sənədlərinin müxtəlifliyinin öyrənilməsi;

• Xarici valyutaya malik müxbir hesablarmm mövcudluğu;

• Sərvətlərin qorunub saxlanılmasım təmin edən kassa avadanlığmm əldə olunması;

• HesablaĢma texnikası avadanlığı ilə təchizat;

• Köhnə qeydiyyat, möhürünə malik zəruri vərəqələrin (blankla- rm) labüdlüyü;

• lisenziya almaq üçün Ģərtlərindən biri də xarici banklar ilə müxbir münasibətlərinin

mövcudluğudur. Bu əlaqələrin təĢkili üçün mərkəzi bank aĢağıdakı texniki və ixtisaslaĢdırılmıĢ

tələblər irəli sürür;

• bank və kommersiya məktublaĢmasınm həyata keçirilməsi məqsədilə xarici dillərə

yiyələnmək;

• müasir beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin əsas ənənələrinin, müxtəlif banklarm iqtisadi və

maliyyə vəziyyətlərinin qiymətləndirilmə- sinin iqtisadi təhlilinin tədqiqi;

• banklararası müxbir saziĢlərinin əsas məqamlarımn öyrənilmə-

si.

Azərbaycan Respublikası MB tərəfındən verilən lisenziyalar aĢağı- dakı növlərə bölünür:

KitabYurdu.az 217

• birdəfəlik (bu xarici valyutaya malik konkret bank əməliyyatla- rınm keçirilməsinə imkan

verir);

• daxili (xarici valyutaya malik müxbir hesablarm açılmasma imkan verir);

• geniĢləndirilmiĢ (bu kommersiya banklarma xarici valyutaya malik müxbir hesablarmm

açılmasma və qeyri-rezidentlərə xidmət gö- stərməyə Ģərait yaradır);

Bu Azərbaycan Respublikası ərazisində və ərazisindən kənarda kommersiya bankları tərəfmdən tam

çərçivəli xarici valyutaya malik bank əməliyyatlarmm keçirilməsinə zəmanət verir. Eləcə də bank

zəruri müxbir hesablarmm lazımi miqdarda açılmasmı təmin edir). Xarici valyuta vasitəsilə əməliyyatlar icra etmək üçün lisenziya alan bank tədricən səlahiyyətli banka

çevrilir və valyuta nəzarəti nümayəndəsinin funksiyalarım yerinə yetirir. Yəni, bank Ģəxsi müĢtəri-

lərinin valyuta əməliyyatlarma nəzarət edir. Beləliklə, lisenziya alan zaman banklar aĢağıdakı əməliyyatlar və sövdələĢmələri həyata keçirə

bilərlər. ♦♦♦ Depozit vəsaitləri cəlb edərək razılıq əsasmda (müĢtəri ilə) kreditlərin verilməsi; • MüĢtərilərin tapĢırıqlarma əsasən hesablaĢmalarm aparılması və kassa xidməti;

• MüĢtərilərə bank hesabmm açılması;

• Sahibkarlarm tapĢırıqlarma əsasən kapital qoyuluĢunun ma- liyyələĢdirilməsi;

• ÖdəniĢ sənədlərinin və qiymətli kağızlarm (çeklər, akkreditiv- lər, veksellər, səhmlər, istiqraz

vərəqələri və s.) buraxılıĢı, alqı-satqısı, qorunması və onlar vasitəsilə əməliyyatlarm təĢkili;

• Üçüncü Ģəxslərin pul vəsaiti ödəniĢinə dair zəmanətin verilməsi;

• Əmtəə-mal tədarükünə dair tələbat hüquqlarmı qazanmaq, bu tələbləri inkassasiya etmək

(forfeytinq), eləcə də əmtəə-mallarmm döv- riyyəsinə əlavə nəzarət vasitəsilə əməliyyatlarm icrası.

Azərbaycan Respublikası Milli Bankınm verilmiĢ lisenziyası yalnız aĢağıdakı hallarda geri alına

bilər: • lisenziyanm almması müqabilində banka təqdim olunan qeyri- həqiqi məlumatlarm aĢkar

olunması zamanı;

• bankm mərkəzi banka təqdim etdiyi hesabatm səhv məlumat- lardan təĢkili;

• əksinhisar qanunauyğunluğunun tələblərinə bank tərəfindən ri- ayət olunmaması;

• bankm ödəniĢ qabiliyyətli olmaması faktınm aĢkarlanması.

2.VALYUTA ƏMƏLİYYATLARININ TƏNZİMLƏNMƏSİ Valyuta aməliyyatlarınm tənzimlənməsi - valyuta sərvətinə dair sövdələĢmələrin və valyuta

Ģərtlərinin icrası qaydalarmm və hesablaĢma- larınm qanunlaĢdırılmasmı təmin edən dövlətin

fəaliyyət dairəsidir. Dünyanm bir sıra ölkələri valyuta tənzimlənməsinin köməyi ilə valyuta

əməliyyatlarım, valyutanm göndəriĢi və qəbulunu, tədiyyə balansmm tarazhğmı və valyutanm

sabitliyini saxlamaq məqsədilə - valyuta vəsai- tinin ölkənin sərhədlərindən kənara (xarici ölkələrə)

köçürülməsinə, dövlət tərəfindən nəzarət olunmasına çalıĢır. Ġqtisadi böhran dərinləĢdikcə valyuta tənzimlənməsi prosesinin geniĢləndirilməsi ənənəsı özünü daha

çox büruzə verir. Bir çox ölkələrdə valyuta vəsaitinin xarici dövlətlərə ötürülməsi ilə əlaqədar

müəyyən hədd təyin olunur. Xarici ölkələrin hüququ Ģəxslərinə kredit verilməsi- nin xüsusi sistemi

formalaĢmıĢdır. Valyuta tənzimlənməsi normativ xas- səyə malikdir. Yəni əsas etibarilə VT-si

beynəlxalq valyuta saziĢlərinin və normativ sənədlərin nəĢri ilə bağlı həyata keçirilir. Bir çox

ölkələrin ekspertləri ödənəcək vəsaiti xarici valyutaya çevirərək müəyyən banklarda depozitə

qoymağı tələb edir. Valyuta tənzimlənməsinin zəruriliyi valyuta riskinin minimallaĢdı- rılması ilə bağhdır. Belə ki, 1996-

cı ilin yanvar aymda bank nəzarəti üzrə Bazel Komitəsi valyuta risklərinin müəyyənləĢdirilməsinin

yeni metodo- logiyasım hazırlamıĢdır. Valyuta məhdudiyyəti (VM) - diplomatik və qeyri-diplomatik Ģəxs- lərin valyuta əməliyyatlarmm

qanunauyğun və inzibati qadağası, milet- ləĢmə (hədd qoyma) və nizamlanmasıdır. VM - valyuta siyasətinin formalarından biridir. Valyuta məhdu- diyyətinin ölkənin valyuta

qanunauyğunluğunun vasitəsilə təsbiti, döv- lətlərarası tənzimləmə obyekti deməkdir. Valyuta məhdudiyyətləri müxtəlif məqsədlərə xidmət edir: • ödəniĢ balansınm bərabərliyi,

• valyuta kursunun bəyənilməsi,

• cari dövlət və strateji tapĢırıqlarm həlli üçün valyuta sərvətlərinin təmərküzləĢməsi.

KitabYurdu.az 218

Valyuta məhdudiyytlərinin tərkibi əsas prinsiplər vasitəsih müəyyən olunur: • mərkəzi və səlahiyyətli banklarda valyuta əməliyyatlarmm mər- kəzləĢdirilməsi;

• valyuta əməliyyatlarmm lisenziyalaĢdırılması;

• valyuta nəzarəti orqanmm xarici valyutanm əldə olunmasma dair icazəsi;

• təcridolunma və müxtəlif kateqoriyalı valyuta hesablarmm ölkə-

nin valyuta dövriyyəsinə daxil edilməsi; • valyutanm konversiyalaĢmasmm məhdudiyyəti prinsipləridir.

Xarici valyuta və qiymətli kağızlar əməliyyatları cari valyuta və valyuta əməliyyatlarma bölünür.

Sonuncular kapital vəsaitinin döv- riyyəsi ilə sıx əlaqəlidir. Cari valyuta əmdliyyatlanna aşağıdakılav aiddir: • əmtəə-mallarmm, xidmətlərin idxalı və ixracma dair borclarm bir müddətdə ödənilməsi,(180

gün ərzində ixrac-idxal əməliyyatlarmm kreditləĢdirilməsinə dair hesablaĢmalar xarici valyutanm

köçürülməsin- dən asılıdır);

• 180 gündən gec olmayaraq maliyyə kreditlərinin almması və verilməsi;

• AR-na və digər ölkələrə faizlərin, dividentlərin, əmanətlər üzrə mədaxili, investisiyalarm,

kreditlərin maliyyə kapitalmm dövriyyəsi ilə bağlı əməliyyatlarm köçürülməsi;

• AR-da və xarici ölkələrdə qeyri-ticarət xüsusiyyətli köçürmələr; məbləğlərin, əmək haqqınm,

təqaüdlərin, alimentlərin, mirasm və s. köçürülməsi.

Kapital vəsaiti dövriyyəsi ilə bağlı valyuta əməliyyatları aşağıdakı- lardır: • BirbaĢa investisiyalar, müəssisənin nizamnamə kapitalma vəsa- it qoyuluĢudur. Bu gəliri əldə

etmək və müəssisənin idarəetməsində iĢti- rak etməsi hüquqlarmı qazanmaq məqsədinə xidmət edir;

• Portfel investisiyaları, qiymətli kağızlarm almmasıdır;

• Binanm, tikilinin və digər mülkiyyətin, torpaq sahələrinin, da- Ģmmaz əmlakm mülkiyyətçilik

hüquqlarmm ödəniĢinin köçürülməsi qaydaları;

• Əmtəə-mallarmm, xidmətlərin 180 gün ərzində ödəniĢ müddə- tinin uzadılması;

• 180 gün ərzində maliyyə kreditlərinin verilməsi və almması;

• digər cari olmayan valyuta əməliyyatları.

Valyuta qanunauyğunluğu rezidentlərə cari əməliyyatları məhdu- diyyətsiz həyata keçirməyə imkan

verir. Bu əməliyyatlar kapital vəsaitinin dövriyəsi ilə sıx əlaqəli olduğu üçün onlarm icrasma xüsusi icazə

olmalıdır. Qeyri-rezidentlər öz növbəsində aşağıdakı hüquqlara malikdirlər. • xüsusi səlahiyyətli banklarda xarici valyuta hesabına açmaq hüquqlarma;

• gömrük qaydalarma riayət etməklə valyuta sərvətlərinin gəti- rilməsi və köçürülməsi;

• mərkəzi bankm müəyyən etdiyi qiymətlərlə xarici valyutanm alqı-satqısı hüquqlarına.

Valyuta nəzarəti orqanları tərəfmdən valyuta əməliyyatlarmm ic- rası zamam valyuta

qanunauyğunluğuna riayət edilməsini təmin edən məqsədlər ön cərgədədir. Valyuta nəzarətinin əsas cəhətləri aşağıdakılardır: ♦> fəaliyyətdə olan qanunauyğunluq ilə valyuta əməliyyatlan arasmda bərabərlik, zəruri lisenziyalar

və icazələrin mövcudluğu; • dövlət qarĢısmda xarici valyutaya dair öhdəliklərin rezidentlər tərəfındən icrasma nəzarət

(buraya AR-nm daxili valyuta bazarında xarici valyutamn satıĢı da daxildir);

• xarici valyuta üzrə ödəniĢlərin əsaslı surətdə yoxlamlması;

• valyuta əməliyyatlarına dair uçotun obyektivliyinin yoxlanıl- ması, buraya eləcə də AR-nm

valyutası üzrə qeyri-rezidentlərin həyata keçirdikləri əməliyyatlar da aiddir.

Azərbaycan Respublikasmda valyuta nəzarətinin əsas orqanı ölkə- nin Milli Bankıdır. Milli Bank: ♦> AR-da xarici valyuta və qiymətli kağızlann dövriyyəsi qaydala- rmı təyin edir; • Rezident və qeyri-rezident tərəfindən mütləq surətdə icra olu- nacaq normativ sənədləri dərc

edir;

• Valyuta əməliyyatlarmm hər bir növündən istifadəni təĢkil edir;

KitabYurdu.az 219

• Rezident və qeyri-rezidentlər vasitəsilə AR-nın valyutası, xarici valyuta və qiymətli kağızlara

dair əməliyyatların keçirilməsi qaydalarım müəyyən edir;

• Banklara, digər kredit idarələrinə valyuta əməliyyatlarmm həy- ata keçirilməsi müqabilində

lisenziya verilməsinin ümumi qaydalarmm təyin edir;

• Qeydiyyatm, hesabatm, sənədləĢdirmənin və valyuta əmə- liyyatlarmm statistik

məlumatlarmm vahid formasmm müəyyən olun- masını təmin edir;

• Digər funksiyalarm yerinə yetirir.

3 VALYUTA ƏMƏLĠYYATLARININ TƏSNĠFATI Bütün xarici valyuta və qiymətli kağızlar vasitəsilə icra olunan əməliyyatlar aĢağıdakı növlərə ayrılır; -cari valyuta əməliyyatlan

♦> maliyyə kapitalının dövriyyəsi ilə sıx bağlı olan valyuta əməliyyatları. Hal-hazırda cari VƏ-n geniĢ tətbiq olunur. Bu zaman ödəniĢin müddəti minimal surətdə uzadılır.

VƏ-nm məhdud çərçivəsi, maliyyə kapitalmm dövriyyəsi ilə sıx bağlı olaraq, mürəkkəb tərtibata

əsaslanır.Qeyd etmək lazımdır ki, valyuta əməliyyatları sıx əlaqəlidirlər. Ona görə də, xarici

valyutaya malik əməliyyatları təsnif etmək çox çətindir. Belə ki, bu əməliyyatlar valyuta

əməliyyatlarmm bir neçə əsas növlərinə aiddir.

1. Müştəriləritı valyuta hesablarının açılması

Bu əməliyyat aĢağıdakı növlərdən ibarətdir; 1.hüquqi (rezidentlər və qeyri-rezidentlər) və fiziki Ģəxslər üçün valyuta hesabmm açılması;

2hesabm qalığı əsasmda faizlərin əlavə edilməsi;

3.overdraftların verilməsi (bank rəhbərliyinin qərarı ilə xüsusi müĢtərilərə); 4.əməliyyatm icrası zamanı çıxarıĢ vərəqəsinin verilməsi;

5.arxiv hesabmı müəyyən müddət ərzində təsdiqi;

6.ixracat idxalat əməliyyatlarına nəzarət. • Kommersiya banklarımn qeyri-ticarət əməliyyatları.

Qeyri-ticarət əməliyyatlarında (QTƏ) müĢtərilərə xidmət, (eksport idxal əmtəə mallarmın və xidmətlərinin hesablaĢmaları ilə bağlı olmayan), və maliyyə kapitalmm

dövriyyəsi ilə bağlı müĢtərilərə xidmət əmə- liyyatları daxildir. Səlahiyyətli banklar qeyri-ticarət xassəli növbəti əməliyyatları icra edə bilərlər: • nağd xarici valyutanm və bu vəsaitə malik ödəniĢ sənədlərinin alqı-satqısı;

• xarici valyuta və bu vəsaitə malik ödəniĢ sənədlərinin inkassa- siyası;

• bank müĢtərilərinin plastik vərəqələrinin buraxılıĢı və bu vərəq- lər üzrə xidmət;

• xarici bankların yol-nəqliyyat çeklərinin alqısı və ödəniĢi;

• pul vəsaiti akkreditivlərinin ödənilməsi və oxĢar akkreditivlərin nümayiĢ etdirilməsi.

• Xarici banklar ilə müxbir münasibətlərin təşkili.

Bu əməliyyat növü bank tərəfindən beynəlxalq hesablaĢmaların aparılması üçün zəruri Ģərtlərdən

biridir. Xarici banklar ilə müxbir münasibətlərin yaradılması qərarı müĢtərilərin daimi ixrac-idxal

əmə- liyyatlarma xidmət göstərilməsinin real ehtiyacma əsaslanıb. Bank beynəlxalq hesablaĢmaların icrası üçün xarici banklarda müxbir hesabları olan «Nostro» və

«loro» açırlar. «Nostro» - cari hesab olub müxbir - bank tərəfindən kommersiya bankları üçün açılır. «Loro» - cari hesab olub, kommersiya bankları tərəfindən müxbir • bank üçün açılır.

• Konversiya əməliyyatları.

Konversiya əməliyyatları qeyri-nağd xarici valyutaların alqı-satqı

sövdələĢməsidir. O, AR-mn nağd və qeyri-nağd manatma qarĢı əks münasibətdədir. Hesabat günü ərzində dövriyyə əməliyyatları üzrə xarici valyutanm alqı-satqısı dedikdə alqı-satqı

prosesinin ümumi miqyası nəzərdə tutulur.

KitabYurdu.az 220

Müddətli tədarük saziĢi (nağd saziĢ - cash) - bu valyutalaĢdırılmıĢ konversiya əməliyyatıdır. Belə ki,

«TODAY» növlü saziĢ müqavilə im- zalandığı andan valyutalaĢdırılmıĢ konversiya əməliyyatı kimi

qəbul olunur. «TOMORROW» növlü saziĢ növbəti gün üçün valyutalaĢdırılmıĢ konversiya saziĢidir. «SPOT» növlü saziĢ dedikdə iki gün ərzində imzalanmıĢ valyuta- laĢdırılmıĢ konversiya saziĢi

nəzərdə tutulur. Müddətli saziĢ («forward oufriqht») - uzun müddətə imzalanmıĢ valyutalaĢdırılmıĢ konversiya

saziĢidir. Müddətli birja əməliyyatları (fyuçers, opsion, svop və s.) konversiya əməliyyatları deyil. Svop saziĢi (SWAP) - bu saziĢ eyni gündə imzalanmıĢ, ikili əksisti- qamətli konversiya

əməliyyatlarmm eyni məbləğili bank müqaviləsidir. Bu əməliyyatlardan biri müddətli, digəri isə

təxirsiz tədarük müqavilələ- ridir. Kommersiya əməliyyatlarım bankm valyuta mövqeyinin təhlükəli məqamlarım (tərəflərini) nəzərə

almayaraq icra etmək olmaz. Valyuta mövqeyi - xarici valyutamn vəsait qalığı olub, aktiv və passivləri təĢkil edir. Bu eləcə də

valyuta kursunun dövriyyəsinin dəyi- Ģikliyi zamam əlavə gəlir və məsrəflərin ahnması təhlükəsini

yaradır. Açıq valyuta mövqeyi xarici valyutalarm vəsait qalıqlarmm fərqli tərəfləridir. Onlar kəmiyyətcə

uyğunlaĢmayan aktiv və passivləri təĢkil edir. Açıq - qısa valyuta mövqeyi - ayrı-ayrı xarici valyutaya malik açıq valyuta mövqeyidir. Buraya

passivlər və balansdankənar öhdəliklər də aiddir və açıq valyuta mövqeyi aktivləri üstələyir. Açıq-

uzun valyuta mövqeyi - bu xarici valyutaya malik açıq valyuta mövqeyidir ki, o da passivləri

üstələyir. Qapalı valyuta mövqeyi - bu xarici valyutaya malik ayrı-ayrı valyuta mövqeləri, aktivlər və

passivlərdir. Onlarm kəmiyyəti tam bərabərdir. • Mal vd xidmdthritı ixrac-idxal əməliyyatları ilə bağlı beynəlxalq hesablaşma əməliyyatları.

Xarici ticarət üzrə hesablaĢmalarm rəsmi akkreditiv, inkasso və bank köçürməsi kimi növləri tətbiq

olunur. Rəsmi akkreditiv - bankm öhdəliklərindən biridir, müĢtərinin xahi- Ģinə əsasən akkreditivlər buraxır,

ixracatınm xeyrinə akkreditivlərdə gö-

stərilmiĢ sənədlərə qarĢı ödəniĢlərini icra edir. Ġxracat üzrə hesablaĢmalarda rəsmi akkreditivlər qismində xarici bankda ixracatçı-bankm göstəriĢinə

əsasən açılır və bunun haqqmda banka akkreditiv məktub gönədrilir. Bu məktubda akkreditivin növü

və onun ödəniĢ qaydaları öz əksini tapır. Hər bir aakreditiv üçün xüsusi dosye (sənəd) tərtib olunur. Rəsmi inkasso qismində hesablaĢmalar zamanı bank-emitent tə- davülçüyə etibar edən Ģəxs

tərəfmdən təqdim olunmuĢ sənədləri pul və- saiti almaq məqsədi ilə ötürülməsi üçün öhdəlikləri

qəbul edir. HesablaĢmalar üzrə bank köçürməsinin tətbiqi zamanı valyuta mə- daxili səlahiyyətli banklarm

tranzit hesablarma daxil edilir. Bu prosesin icrasmdan sonra cari hesabda yerləĢən pul vəsaitinin tam

və ya qismən köçürülməsi haqqmda göstəriĢ daxili valyuta bazarmda ixrac mədaxili- nin bir hissəsini

satıĢma da zəruri likvidlik qaydalarma əsasən Ģamil edilir. 6. valyuta vəsaitlərinin bank vasitəsilə cəlb edilməsi və yerləşdivilməsi əməliyyatlan Bu əməliyyatlar növbəti növlərdən ibarətdir: depozitlərin cəlb edilməsi fiziki Ģəxslərin; hüquqi Ģəxslərin, o cümlədən də banklararası depozitlərin;

*kreditlərin verilməsi; fıziki Ģəxslərə;

hüquqi Ģəxslərə;

kreditlərin banklararası bazarda yerləşdirilməsi. Bu əməliyyatlar Azərbaycan Respublikasmm kommersiya bankla- rınm gəlir imkanları və

müĢtərilərə göstərilən xidmətlər Ģəbəkəsi üzrə əsas əhəmiyyətə malikdir.

KitabYurdu.az 221

4 VALYUTA RĠSKĠ VƏ ONUN TƏNZĠMLƏNMƏSĠ METODLARI Valyuta riski və ya valyuta kursunun itkiləri bank əməliyyatları bazarmm beynəlmilləĢdirilməsi,

müĢtərək (transmilli) müəssisələrin və bank idarələrinin təĢkili və onlann fəaliyyət dairəsinin nizama

(diversifikasiya) salmması ilə sıx əlaqəlidir. Valyuta kursunun enib-qalxması pul vəsaiti itkilərinə

səbəb ola bilər. Beynəlxalq bank-fəaliyyəti aşağıdakılardan ibarətdir\ valyuta əməliyyatları; xarici ölkələrin kreditləĢdirmə təcrübəsi; investisiya fəaliyyəti;

beynəlxalq ödəniĢlər; beynəlxalq hesablaĢmalar;

xarici ticarətin maliyyələĢdirilməsi;

valyuta və kredit təhlükəsindən sığorta;

beynəlxalq zəmanət.

Ölkələr arası maliyyə əməliyyatlarma xidmət göstərilməsi üçün valyuta bazarları təĢkil olunur. Valyuta bazarlarmm iĢtirakçıları market-maykerlər, banklar, sənaye-sığorta kompaniyalan,

investisiya fondlan, fərdi müĢtərilər, mərkəzi banklar və brokerlərdir. Market-mayker bazarm digər iĢtirakçılan üçün valyuta kursunun qiymətini təyin edirlər. Valyuta bazarı, nəinki banklararası, eləcə də müĢtərilər arasmda münasibətlər məcmudur. VB-nm

əsas xarakterik cəhəti onun pul vahid- lərinin qarĢıdurmasıdır. Valyuta bazan banklararası bazar kimi fəaliyət göstərir. Belə ki, məhz banklararası əməliyyatlarm icrası zamanı valyuta kursu müəyyənləĢir. Əməliyyatlar

müxtəlif rabitə və kommunikasiya vasitələrinin yardımma əsaslanır. Valyuta bazarının funksiyalavı: • əmtəə və mallarm, xidmətlərin və maliyyə kapitallarmm beynəlxalq dövriyyəsi;

• tələb və təklifm təsiri nəticəsində valyuta kursunun müəyyənləĢdirilməsi;

• valyuta riskinin müdafıə mexanizmi və bazar kapitalmm sərf edilməsi;

• pul-kredit və iqtisadi siyasət məqsədlərinə xidmət edən dövlətin vasitələri.

VB-nm göstərilən xidməti əsasmda valyuta kursu anlayıĢı meydana çıxır. Onun daha dəqiq ifadəsi

üçün vasitəli və vasitəsiz qiymətləndiril- məsi tətbiq edilir. Vasitəli qiymətləndirmə - Milli pul vahidinin dəyiĢkən rəqəmi xarici valyutanm dəyərini ifadə edir. Məsələn; Ġsveçrə 100 DEM = 85,20 JHF

1 USD = 1,4750 JHF Vasitəsiz qiymətləndirmə - xarici valyutanm pul vahidləri rəqəmi- nin dəyiĢkənliyi milli valyutanm

dəyərini ifadə edir: Məsələn; Ġngiltərə: 1 GBR = 1,4900 USD

1 GBR = 2,5600 DEM Bu zaman valyuta saziĢinin imzalanmasmm obyekti kimi xarici valyuta, qiymət etalonu kimi isə

ölkənin valyutası çıxıĢ edir. Ticarət-sənaye müĢtəriləri üçün valyutanm qiymətləndirilməsi milli valyutaya qarĢı kross-kurs

vasitəsilə əsaslandırılır.

Kross-kurs - üçüncü valyutaya qarĢı digər iki valyuta arasmdakı qarĢılıqlı münasibətləri

məcmusudur. (əsasən ABġ dolları) «Kross-kursurı» vasitəli qiymətləndirilməsi zcımanı aşağıdakı formu- ladan istifadə edilir;

Kross-kurs «Bid» (Alış) — kurs «Bid» qiymət valyutası iizrə «Offer» sövdələşmə valyutası.

(10.1)

Kı ’oss-kurs «Offer» (likvidlik) = kurs «Offer» qiymət valyutası iizrə / kurs «Bid» sövdələşmə

KitabYurdu.az 222

valyutası.

(10.2) «Kross-kursun» vasitəsiz qiymətləndirihnəsi zamanı isə digər formu- ladan istifadə olunur;

Kross-kurs «Bid» (Alış) = kurs «Bid» qiymət valyutası üzrə X kurs «Bid» sövdələşmə

valyutası. (10.3)

Kross-kurs «Offer» (likvidlik) = kurs «Offer» qiymət valyutası üzrə X kurs «Offer»

sövdələşməvalyutası.

(10.4.) Valyuta riskinin idarə edilməsi üçün XX əsrin 70-ci illərin əvvəllə- rində üzən kurslar dövriyyəyə

daxil olduğu zaman ilk cəhdlər həyata keçirilmiĢdir. Valyuta riski aĢağıdakı tərzdə quruluĢ tərkibinə malikdir; -kommersiyalı,

-konversiyalı,

-translyasiyalı (dəyiĢkən), və s. Kommersiya riski - borclu Ģəxsin öhdəliklərini icra edərək müəyyən vəsaiti ödəmək vəzifəsindən

imtina etməsidir. Konversiya riski - konkret əməliyyatlar üzrə valyuta itkiləri təhlü- kəsidir. Bu təhlükələr ilk növbədə: -iqtisadi, -köçürülmə,

saziĢ-sövdələĢmə təhlükəsinə ayrılır.

Ġqtisadi risk zamanı fırmalarm aktiv və passivlərinin dəyəri dəyiĢi- lir və buna valyuta kursunun

gələcək dəyiĢiklikləri səbəb olur. Xarici ölkələrin aktivlərində investləĢmə bank üçün milli valyuta ilə ifadə olunmuĢ ödəniĢdən

asılıdır. Bundan baĢqa, kreditlərin dondu- rulması üçün ödəniĢlərin ölçüsü, miqdarı yalmz kredit

valyutasmm dəy- ərinin milli valyutanm dəyər qiymətinə uyğun gəldiyi təqdirdə dəyiĢik- liyə məruz

qalır. Köçürmə riski xarici valyutanm aktiv və passivlərinin qeydiyyatın- da müxtəliflik ilə sıx əlaqəlidir.

Valyuta kursunun aĢağı düĢməsi zamanı aktivlərin də dəyər qiyməti aĢağı düĢür: aktivlərin

miqdarmın azalması ilə fırma və ya banklarm səhmdar kapitalınm dəyər qiyməti də azalır. Ġqtisadi

nöqteyi-nəzərindən sövdələĢmə riski daha əhəmiyyətlidir. O, fırmanm gələcək mədaxilinə təsir

göstərir. Sövdələşmə riski milli valyuta sistemində valyuta sövdələĢməsinin qeyri-müəyyənliyi nəticəsində

meydana çıxır. Firmanm mənfəətinin dəy- iĢkənliyi onun kredit ödəmə qabiliyyətində də dəyiĢikliyə

səbəb olur. Valyuta müqaviləsinin imzalanması zamanı növbəti amillər nəzərə almmalıdır: • müqaviləın imzalanması və ödəniĢ vəzifələrinin icrası zamanı valyuta kursunun dəyiĢkənlik

ənənələri barəsində məlumat;

• satılmıĢ əmtəə-mallarmın və göstərilən xidmətin xüsusiyyətləri;

• əmtəə bazarınm ənənələri;

• ticarətin təĢkili üsulu (birdəfəlik saziĢ, uzunmüddətli müqavilə, dövlətlər arası sövdələĢmə).

Konversiya valyuta riski səhv təĢkil olunmuĢ müdafiə nəticəsində azalır. Müdafiə sazişi - hər iki tərəfın razılığı əsasmda dövlətlərarası iqtisadi sövdələĢmənin, müqavilənin

ilkin Ģərtlərinin və icrası prosesinin dəyiĢilməsidir. Qızıl sazişi. Birinci dünya müharibəsindən sonra qızıl əĢyalar haq- qında standartm ləğvi böyük

əhəmiyyətə kəsb etdi. Müxtəlif ölkələrin valyutası qızıl əĢyaları ilə müqayisədə qiymətləndirilirdi. Yalyuta sazişi Bu kredit və ya kommersiya müqaviləma bir sıra Ģərtlərin əlavə edilməsidir. Buna

uyğun olaraq müqavilə Ģərtlərinin ödəniĢ məbləği əmtəə qiyməti valyuta kursu və sabit valyuta

arasmda mövcud olan dəyiĢikliklərdən asılıdır. Müqaviləm tərkibində müxtəlif valyuta qiymətinin və

ödəniĢin müəyyən olunması faktiki surətdə yanlıĢ valyutanm ən sadə növlərindən biridir. Burada

qiymət valyutası kimi daha sabit valyuta seçilir. Ödəniləsi adi yanlıĢ valyutanm məbləği valyuta

qiymətinə qarĢı yanlıĢ valyuta kursunun dəyiĢməsindən asılıdır. Ödə- niĢ məbləğinin dəyiĢkənliyi

KitabYurdu.az 223

yanlıĢ valyuta kursunun dəyiĢməsindən asıl- dır. Məsələn; müqavilə üzrə əmtəə malınm qiyməti - 1

milyon frankdır.

YalnıĢ valyuta kimi ABġ dolları çıxıĢ edir. Frank üçün dollarm kursu müqavibm imzalandığı andan

1000 frankdır. Bu zaman ödəniĢ məbləği də 10% artmalıdır. Bazar kursu bazası əsasmda valyuta

valyuta bazarmda cari qiymət üzrə valyutalar arasmdakı qarĢılıqlı münasibəti öyrə- nir. Satıcı və

alıcınm valyuta kursu arasmdakı fərq marja adlanır. Marja bank üçün mənfəət mənbəyi olub müqavilə məsrəflərini ödəyir və müəyyən dərəcədə valyuta

riskinin sığortasma xidmət edir. Valyuta riskinin ən geniş yayılmış üsullarla sığortası aşağıdakılardır. kompensasiya - hər bir təhlükəli sövdələĢmə üçün kompensasiyalı valyuta mövqeyinin təĢkili. BaĢqa

sözlə desək, buraya valyuta riskinin - mədaxil və itkilərin - kompensasiyası daxildir. Valyuta yığımı iki növə ayrılır: Birinci növ paralel kreditlərin təsdiqidir. Buraya müxtəlif valyutalarda ifadə olunan hər 2 tərəfm,

eyni müddət və üsullar vasitəsilə təqdim etdiyi kreditlər daxildir. Ikinci növ isə sadəcə olaraq valyutanm alqı-satqısma dair iki bank arasmdakı razılıqdır. Paralel

kreditlədən fərqli olaraq, valyuta yığımı faiz ödəniĢinə malik deyil. Aktiv və passivlər üzrə təhlükələrin qarĢılıqlı qeydiyyatı. Buna «metqinq» deyirlər. Belə ki, daxil

olmuĢ valyutanm məbləği, dəyər qiy- məti bankm digər pul vəsaitlərinin dövriyyəsinə təsir göstərir. MüĢtərək banklar «metqinq» metodundan istifadə edir. Bu valyuta sövdələĢmələrinin maksimal

dərəcədə ixtisarı deməkdir. Bunun üçün bank idarəsinin ayrı-ayrı Ģöbələrinin fəaliyyətinin uyğunluğu

yüksək sə- viyyədə olmalıdır. Vəsaitlərin kompensasiyası xarici valyutaya malik qarĢılıqlı tələb- lərin və öhdəliklərin təĢkilini

nəzərdə tutur. Vəsaitlərin kompensasiyası- nm geniĢ istifadə olunan növlərindən biri müddətli

valyuta saziĢlərinin imzalanmasıdır. Məsələn; Ġngiltərənin ticarət fırması 6 ay ərzində ABġ dollarmm

göndərilməsini gözləyir və vəsaitlərin kompensasiyasmı qəbul olunmuĢ valyutanı dövriyyəyə

buraxmaq ilə təmin edir. Dollarm kursunun aĢağı düĢməsi zamanı ticarət müqaviləsi üzrə itkilər

müddətli valyuta sövdələĢməsinin mənfəəti hesabma kompensasiya edilir. Valyuta təhlükəsinin azaldılması üçün növbəti əsas üsullardan isti- fadəni tövsiyyə etmək olar. Birinci üsul; Milli valyuta kursunun aĢağı düĢməsi gözlənilir. Bu zaman bank üçün ən zəruri hallar

aĢağıdakılardır: • Milli valyutanm satıĢı və saziĢ obyekti kimi digər valyutanm seçilməsi;

• Milli valyutaya aid qiymətli kağızlar vasitəsilə əməliyyatlarm miqyasmm, o cümlədən də

nağd hesabların da ixtisarı;

• Debitor borclarm ödəniĢinin sürətləndirilməsi;

• Xarici valyuta üzrə debitor borclarm toplanması;

• Milli valyuta üzrə kredit borcları ödəniĢ müddətinin uzadılma-

sı; • Milli valyuta köçürmələrinin sürətləndirilməsi;

• Məhsullann idxalmm artımı və sürətləndirilməsi;

• Əmək haqqmın, dividentlərin xarici ölkələrin səhmdarlarma, kreditorlara ödəniĢinin

sürətləndirilməsi;

• Ġdxalatçılara milli valyuta, ixracatçılara isə xarici valyuta vasi- təsilə hesablann göndərilməsi.

tkinci iisul; Milli valyuta kursunun yüksəliĢi gözəlnilir. Bank bu zaman birinci üsulun bütün fəaliyyət növlərinin

əksi olaraq, prosesləri icra edir. Valyuta bazarında Beynəlxalq HesablaĢma Bankmm təhlükəli mə- qamlar ilə mübarizəsi növbəti

strategiyalara əsaslamr; • Ayrı-ayrı banklarda valyuta hesablaĢmaları üzrə potensial təh- lükəyə nəzarətin təĢkili;

KitabYurdu.az 224

• Banklar tərəfındən valyuta risklərinin çoxtərəfli üsullarm yar- dımı ilə azaldılması;

• Milli ödəniĢ sisteminin mərkəzi banklar tərəfindən təkmilləĢdi- rilməsi və yerli bank

idarələrini valyuta təhlükəsinə nəzarəti gücləndir- məyə məcbur edən tədbirlərin keçirilməsi.

•

5.VALYUTA RĠSKLƏRĠNĠN SIĞORTALANMASI Valyuta risklərin sığortası metodları. Bu valyuta kursunun gözləni- lən dəyiĢikliyi nəticəsində

meydana çıxan itki təhlükəsindən onu tam və ya qismən uzaqlaĢdıran maliyyə əməliyyatıdır. Valyuta təhlükəsinin sığortası metodlarma aĢağıdakıları aid etmək olar: • Struktur balanslaĢma (aktiv və passivlərin, kreditor və debitor borclarm);

• ÖdəniĢ müddətinin dəyiĢdirilməsi;

• Forvard saziĢləri;

• «toplanma» növlü əməliyyatlar;

• maliyyə fyuçersləri;

• xarici valyuta vasitəsilə kreditləĢdirmə və investləĢdirmə;

• valyuta borclarımn strukturlaĢdırılması;

• paralel kreditlər;

• lizinq;

• xarici valyuta vasitəsilə tələblərin əsasmda diskontlaĢdırma, yəni veksellərin uçotu;

• valyuta portfelləri;

• fıliallar tərəfindən pul vəsaiti ödəniĢlərinin təminatı;

• özünüsığorta.

Qeyd etmək lazımdır ki, forvard saziĢləri, ödəniĢ müddətinin dəyiĢdirilməsi, «toplanma» növlü

əməliyyatlar, maliyyə fyııçersləri və xarici valyuta vasitəsilə tələblər əsasında diskont (yəni

veksellərin uçotu) qısamüddətli kompensasiya üçün digərləri: yəni xarici valyuta vasitəsilə

kreditləĢdirmə və investləĢdirmə, valyuta borclarmm strukturlaĢdırıl- ması, paralel kreditlər; «artan»

valyuta üzrə fıliallar tərəfmdən ödəniĢin həyata keçirilməsi; özünüsığortalama qaydasmda

uzunmüddətli sığorta üçün istifadə olunur. Struktur balanslaşma (aktiv və passivlərin, kreditor və debitor borcların) və «valyuta portfelləri»

metodları hər zaman tətbiq edilir. Qeyd etmək zəruridir ki, paralel kreditlər və «artan» valyutalar

üzrə fıli- allar tərəfindən ödəniĢin həyata keçirilməsi yalnız və yalnız konpaniya, banklar üçün daha

əlveriĢlidir. Bu kompaniya və banklarm xarici ölkələrdə fılialları fəaliyyət gö- stərir. Struktur balanslaĢma aktiv və passivlərin quruluĢ tərkibini qoruyub saxlamağa imkan verir. Bu da

valyuta kursunun dəyiĢkənliyi nəticə- sində əmələ gələn itkilərin mədaxilin köməyi ilə aradan

götürülməsinə imkan yaradır. Bu cür taktika valyuta təhlükəsini minimallaĢdıraraq, maksimal

miqdarda «qapalı» mövqelərin mövcudluğunu təmin edir. Be- lə ki, struktur balanslaĢmanm

tələblərinə hər zaman hazır olmaq lazım- dır. BalanslaĢmanm ən sadə üsullarmdan biri də valyuta axmın ümu- mi məxrəcə gətirilməsidir ki, bu da

öz növbəsində mədaxil və məsrəfləri ifadə edir. Müəssisə və ya bank müqavilə imzaladığı zaman

valyuta se- çimində diqqətli olmalıdır. Düzgün seçim «açıq» valyuta mövqelərini tam və ya qismən

bağlamağa geniĢ imkanlar yaradır. Odəniş müddətinin dəyişdirilməsi «Lindz end liqz» valyuta qiymət- ləri kursunun dəyiĢikləri və

valyuta ödəniĢinin hesablaĢmalarmın mani- kulyasiyasıdır. Buraya: • əmtəə mallarmı və göstərilən xidmətlərin vaxtmdan əvvəl ödəniĢi, mədaxillərin

qaytarılmasmm tezləĢdirilməsi;

• kreditin əsas məbləğinin ödənilməsi və faizlər ilə dividentlərin hissə-hissə ödəniĢi;

• valyuta vəsaitlərinin milli valyuta mədaxilinin alınması Ģərtlərinin dəyiĢdirilməsini

tənzimləmək kimi üsullar daxildir.

Banklar əsasən valyuta təhlükəsinin tənzimlənməsinin yeni üsulla- rından istifadə edirlər. Bu məqsəd

ilə üç əsas növ yaradılmıĢdır: • toplanclar,

KitabYurdu.az 225

maliyyə vasitələri üzrə müddətli saziĢlər (forvard və fyuçers),

opsionlar.

Valyuta riskinin sığortalı üzrə forfard əməliyyatları. Bu əməliyyatlardan xarici valyutanın alqı-satqısı əməliyyatlarmı təhlükədən yaymdırmaq məqsədilə

istifadə olunur. Forvard valyuta sa- ziĢi - dövriyyə kursu üzrə müəyyən olunmuĢ miqdarda xarici

valyutanm bank və müĢtəri arasmda alqı-satqısmı təmin edən zəruri saziĢdir. Bura- da dəqiq tarix

göstərilməlidir. Miiddətli sövdələşmələrin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır. • saziĢin imzalanması və icrası müddəti arasmdakı zaman inter-

valı; • valyutanm kursu saziĢin imzalandığı təqdirdə müəyyən olunur.

Birja qiymət bülletenlərində saziĢlər üçün valyutanm kursu dərc olunur. Forvard saziĢi üzrə

valyutanm qiyməti yüksəldiyi əsnada to- planmıĢ mükafatlandırma vəsaitinin də qiymət məbləği

müəyyən olunur. Güzəşt və ya diskont bu prosesin tam əksi deməkdir. Mükafat və ya güzəĢti nəzərə

alan müddətli valyuta kursu autrayt adlanır.

Verilmə müddətinə əsasən mükafatlandırma valyutası, güzəĢt üzrə nağd kursdan daha dəyərlidir.

Mükafat və diskant üçün autrayt kursu hesablanır. Beləliklə, diskont/mükafatm müəyyənləĢdirilməsi üçün aĢağıdakı- ları bilmək zəruridir: • toplama kursu;

• beynəlxalq bazarda faiz tarifı;

Formul üzrə (əsasmda) fərqləndirmə aparılır:

Toplama kursu x faiz tarifinin fərqi x günlər

(10.5) (360x100)+(valyuta saziĢi üzrə tarifi x günlər) Qəti müəyyən edilmiş forvard ayutrayt valyuta sazişü Bu saziĢin Ģərtlərinə konkret tarix üzrə gələcəkdə əməl olunmalıdır. Məsələn: qəti müəyyən edilmiĢ

iki aylıq forvard saziĢi sentyabrm 1-i ta- rixində imzalamrsa, onun Ģərtlərinə 1 noyabr tarixində real

surətdə icra edilməlidir. MüĢtəri seçiminə dair opsion forvard saziĢi yalnız aĢağıdakı hallarda icra edilməlidir. • Müqaviləm imzalandığı tarixdən icrası tarixinə kimi;

• Hər an;

• Yalnız və yalmz konkret tarixlər arasmdakı müddət ərzində. Opsion sazişi forvard valyuta

müqaviləsinin yenidən imzalanması-

nm və tərtibinin qarĢısmı alır.

MüĢtəri ilə bank arasmdakı forvard opsion müqaviləsinin imza- lanması alqı-satqı kursunu

müəyyənləĢdirməyə Ģərait yaradır. Opsion dövrü ərzində bank daha əlveriĢli kursun qiymətini təyin

etməlidir. Bu böyük əhəmiyyətə malikdir. Çünki bu zaman opsion müddəti ərzində müĢtəri saziĢin Ģərtlərinə

əməl olunmasmı tələb edə bilər. Bank bu zaman müĢtərinin digər bankm hesabma daha əlveriĢli kurs

olmaya- cağma əmin olmalıdır. Opsionlar ilə saziĢlərin müxtəlifliyi valyuta kursunun enib- qalxması hesablarmm spekulyativ

sövdələĢmələrini həyata keçirən müvəqqəti opsiondur. MüĢtəriyə təklif olunan bu cür opsion

valyutanm nümayiĢi zamanı müqavilənin Ģərtlərinə əsasən müəyyən olunmuĢ müddət ərzində həyata

keçməlidir. Bu əməliyyat üzrə mükafat tədavü- lçüsü əvvəlcədən müəyyən edilmiĢ kursa əsasən

müqavilənin Ģərtlərinin icrasmı tələb etmək hüququna malikdir. Beləliklə, bu sövdələĢmənin iĢ-

tirakçısı valyuta dəyərinin ən əlveriĢli cari kursunu seçmək hüququnda- dır. SaziĢin icrasmdan imtina

etmək olmaz. SaziĢin icrası zamanı kimin alıcı, kiminsə satıcı kimi fəaliyyət göstərməsini

kontrogentlər dəqiqləĢdi- rirlər. Daha sonra tərəflərdən biri mükafat verir, digəri isə valyutanm alqı-

satqısı ilə məĢğul olur. Beləliklə, valyuta opsionu - forvard valyuta opsionu saziĢlərindən əsaslı surətdə fərqlənir. Forvard

valyuta saziĢindən fərqli olaraq, opsio- na müddətli surətdə əməl olunmamalıdır. Valyuta opsionunun

icrası ta- rixində onun sahibi opsionun icrasmı ya realizə edə, ya da opsiondan bütünlüklə imtina edə

bilər.

KitabYurdu.az 226

Toplama «SWAP» sazişi iki hissəyə bölünür: • Kassa sövdələĢməsi (vəsaitlərin müddətli tüdarükü ilə);

• Müddətli sövdələĢmə.

Klassik «SWAP» valyuta sazişi. «Toplama» SWAP saziĢi + «forvard» valyuta əməliyyatları olub, nağd pul vəsaiti hesabma

valyutanm alqı-satqısı deməkdir. Həmin valyutanm «forvard» kursu üzrə alqı-satqısı valyuta

kursunun dövriyyə- sindən asılı olaraq mükafatm və ya diskontun qeydiyyatı ilə təsbih edilir. Beləliklə, «SWAP» və «forvard» sövdələşmələri: • eyni kontrogent tərəfindən hir zamanda icra edilir;

• hər iki sövdələşmə eyni valyuta vəsaitinə malikdir;

• hər iki sövdələşmə üzrə valyuta vəsaitinin məbləği eynidir.

Müvəqqəti opsion saziĢləri valyuta təhlükəsindən tam müdafıə sistemidir. Lakin, «SWAP» əməliyyatları qismən sığorta deməkdir. Əmə- liyyatlarm keçirilməsi zamam

valyuta riski əmələ gəlir. Bu təhlükə diskont və mükafatm saziĢin imzalandığı andan valyutanm

tədarükü anma kimi yaranan dəyiĢikliklərin nəticəsidir.

Faiz dərəcaləri ilə «svop» əməliyyatları. Valyutanm müəyyən məbləği üzrə saziĢlər faizlərin hər iki tərəfın razılığı əsasmda ödənməsidir. Məsələn; bir tərəf qarĢı tərəfə banklararası «LĠBOR AXICI» tarifi üzrə faizləri ödəyir və bunun

müqabilində qəti müəyyən edilmiĢ tarif üzrə faizləri tətbiq edir. «Svop» əməliyyatı valyuta qəti müəyyən olunmuĢ məbləğinin döv- riyyəsi haqqmda razılaĢma

deməkdir. Ġki əməliyyat birləĢərək valyuta vəsaitinə malik faiz tarifli «toplama» əməliyyatı adlanır.

Burada bir tə- rəf «LĠBOR» alıcı tarifı üzrə valyuta vəsaitinin və faizlərin əsas borc məbləğini ödəyir

və bunun müqabilində digər valyuta vasitəsilə buna uyğun məbləğ və faizləri qəti müəyyən edilmiĢ

tarif üzrə qəbul edir. Kredit üzrə faiz tarifmin əsasım Avropa bazarmda yeni təĢkil olunmuĢ bankm və ya «LĠBOR»un faiz

tarifı təĢkil edir. «LĠBOR» Zarinq depozitə malik London banklararası bazarmda yerləĢdirilən tarifdir. Banklararası

London bazarmm iri bankları üçün əsas faiz tarifi hər gün yerli vaxt ilə ll00 radələrində 2 fəhlə

qüvvəsinin əmək haqqınm ödəniĢi üçün elan olunur. LĠBOR tarifləri Ġngiltərə bank sahiblərinin

assosasiyası tərəfındən qeydiyyatdan keçirilir. Bu qeydiyyat beynəlxalq səviyyəli 16 bankm təyin

etdiyi qiymətlərə əsaslanır. Buraya marja əlavə olunur. Bu da öz növbəsində borclu Ģəxsin maliyyə

vəziyyə- tindən, bazar münasibətlərindən və kreditin ödənməsi müddətindən ası- lıdır. LĠBĠD - Londonun banklararası bazarmm depozitlərinin cəlb edilməsi tarifidir. LĠBĠD depozitlər

üzrə ən baĢlıca faiz tarifı sayılır. LĠ- BĠD üzrə tariflər qeydiyyatdan keçmir. Belə ki, onlar LĠBOR

tarifindən 1,8% azdır. Svop «toplama» sövdələĢməsində likvidlik vəsaitlərinin investləĢ- məsi valyuta təhlükəsini aradan

qaldırır. Xarici valyutanm satıĢmı «toplama» saziĢinin Ģərtlərinə əsasən «forvard» müqaviləsinin Ģərtlərindən

asılı olaraq alıĢmı təmin edərək «report» adlanır. Xarici valyutanm alıĢı eyni zamanda «forvard» və

«toplama» sövdələĢmələrinin Ģərtlərinə uyğun olaraq həyata keçirilirsə bu «deport» adlanır. Bəzən «svop» əməliyyatı qızıl əĢyaları vasitəsilə keçirilir. Onlar mülkiyyətçilik hüquqlarmm

qorunub saxlanmasına və müəyyən müddət kimi xarici ticarət niĢanmm əldə olunması məqsədinə

xidmət edir. Valyuta təhlükəsinin sığortası üçün valyuta fyuçersləri tətbiq olunur. Valyuta kursuna dair fyüçerslər. Bu müəyyən miqdarda valyutanm gələcəkdə alqı-satqı saziĢidir. O, bu mənada forvard valyuta

müqavilələrinə daha çox oxĢardır.

KitabYurdu.az 227

Lakin onlarm fərqli cəhətləri aĢağıdakılardır: • Çox sadə yolla ləğv oluna bilər;

• Müəyyən olunmuĢ valyuta məbləği vasitəsilə imzalanır;

• Rəsmi birjalarda satılır;

• Fyüçers satıĢmı təĢkil edən tacirlər «pul marja» sım birjanm dillerlərinə ödəməlidirlər.

(əvvəlcədən pul ödəniĢi) Bu fyüçers öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə zəmanət verir.

Fyüçers satıcılarmı LIFFE valyuta kursu üzrə diler adlandırırlar. Onlar iri pul məbləğini dövriyyəyə

buxaxır və valyuta təhlükəsindən uzaqlaĢmaq üsullarmı axtarıb tapırlar. Sonda, yeni maliyyə vəsaitlərinin nəzərdən keçirilməsi (buraya; forvard saziĢləri, toplamalar,

onsiyon və fyüçerslər daxildir) 80-cı illərin əvvəllərində bazarlarm qeyri-sabitliyi nəticəsində irəli

sürülən tələblərə cavab verir. Bu ilk növbədə valyuta təhlükəsindən müdafiə olunmağa, kiçik itkilər

vasitəsilə Ģəxsi fəaliyyətini maliyyələĢdirməyə, müəyyən ehtiyatlara malik olmağa Ģərait yaradır. Və

ən nəhayət buraya spekulyasiya vəsaitləri də daxildir. Bundan baĢqa, maliyyə vəsaitləri ümumdünya

maliyyə inteqrasiyasmm (birliyinin) ən əsas və zəngin amillərindən biridir. Onlar müxtəlif ölkələrin

beynəlxalq və daxili bazarları arasmda münasibətlərin yaradılmasım təmin edir. Ġnteqrasiya bir sıra

üstünlüklərə malik olsa da, təhlükədən də uzaq deyil. ĠnkiĢaf etmiĢ qabaqcıl sənaye ölkələrinin hakim

dairələri və valyuta orqanları beynəlxalq bazarların, eləcə də valyuta məhlükəsinin müəyyən

dərəcədə tənzimlənməsini təmin edir.

KitabYurdu.az 228

MÖVZU9. BANKLARIN QĠYMƏTLĠ KAĞIZLARLA ƏMƏLĠYYATLARI

PLAN

1.QĠYMƏTLĠ KAĞIZ BAZARINDA KREDĠT TƏġKĠLATLARININ FƏALĠYYƏT NÖVLƏRĠ

2.BANKLARIN QĠYMƏTLĠ KAĞIZLARLA ĠNVESTĠSĠYA ƏMƏLĠYYATLARI

3.BANKLARIN QĠYMƏTLĠ KAĞIZLARLA BROKER VƏ DĠLER ƏMƏLĠYYATLARI

4.BANKIN TRAST ƏMƏLĠYYATLARI

1.QĠYMƏTLĠKAĞIZ BAZARINDA KREDĠT TƏġKĠLA TLARIN

FƏALĠYYƏT NÖVLƏRĠ Qiymətli kağızlar üzrə əməliyyatlarda banklarm iĢtirakı hər bir öl- kənin qanunvericiliyi tərəfmdən, milli

fond bazarmm xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, özünəməxsus qaydalarla idarə olunur. Müasir dövrdə qiy-

mətli kağızlar bazarmda ən aktiv fəaliyyət göstərən, qanunvericilik məhdudiyyəti olmayan bazar

iĢtirakçıları Almaniyanm universal bank- larıdır. ABġ-da isə əksinə kommersiya banklarma qeyri-dövlət

qiymətli kağızları üzrə əməliyyatları qadağan edilmiĢdir. Bizim ölkəmizdə bank qanunvericiliyinə əsasən, kredit təĢkilatları ənənəvi bank əməliyyatlarmı qiymətli

kağızlar bazarxnda həyata keçirə bilərlər. Hal-hazırda kommersiya bankları qiymətli kağızlar bazarmda pe- Ģdkav və qeyri-peĢəkar iĢtirakçılar

kimi fəaliyyət göstərirlər. Qeyri-peĢəkar iĢtivakçılar kimi kommersiya bankları nizamnamə kapitalını geniĢləndirmək və borc

vəsaitlərini cəlb etmək məqsədilə Ģəxsi qiymətli kağızlarım buraxırlar. Qiymətli kağızlar bazarında peĢdkar fəaliyyətlə peĢəkar iĢtirakçı kimi lisenziyası olan banklar məĢğul

ola bilərlər. Milli Bank aĢağıdakı peĢəkar fəaliyyətləri üçün lisenziya təqdim edir: • broker fəaliyyəti, fıziki Ģəxslərlə əməliyyatları istisna etməklə;

• fıziki Ģəxslərlə broker fəaliyyəti üzrə;

• diler;

• qiymətli kağızlarla etibarlı idarəetmə üzrə;

• depozit fəaliyyəti üzrə;

• klirinq fəaliyyəti üzrə.

Lisenziya almaq üçün, kredit təĢkilatlarınm heyətində hər bir peĢəkar fəaliyyəti üzrə ixtisas

Ģəhadətnaməsi olan mütəxəssislər çoxluğu təĢkil edilməlidir. Qiymətli kağızlar bazarmda qeyri-peĢəkar fəaliyyət, kredit təĢkilatları tərəfindən bank əməliyyatlarmın

həyata keçirilməsi üçün təqdim olunan lisenziya üzrə yerinə yetirilir.

2 BANKLARIN QĠYMƏTLĠ KAĞIZLARLA ĠNVESTĠSĠYA ƏMƏLĠYYA TLARI. Bankın qiymətli kağızlarla investisiya əməliyyatlan birbaĢa və dolayı gəlir əldə edilməsi üçün

ehtiyatlarm qiymətli kağızlara qoyuluĢunu xarakterizə edir. Qiymətli kağızlarm qoyuluĢundan əldə

olunan birbaĢa gəliri bank divident, faiz və likvidlik gəliri Ģəklində alır. Dolayı gəlirlər banklann qiymətli kağızlarmm nəzarət paketi vasi- təsilə müĢtərilərə təsiri nəticəsində

əmələ gəlir. Qiymətli kağızlara qoyuluĢlarm uçotu «Qiymətii kağızllarla əmə- liyyatlar» mühasibat balansımn aktiv

hesab bölməsində aparılır. • borc öhdəliklərinə qoyuluşlar;

• səhmlərə qoyuluşlar;

• hesaba alınmış veksellər;

«Azərbaycan Respublikasmm bank sistemi üçün Hesablar Pla- m»na əsasən Borc qiymətli kağızlann

uçotu üçün aĢağıdakı hesablar açılır və bu qruplar aktiv hesablara daxildir: 1401 Dövlətin borc güzəĢtli qiymətli kağızları - Milli valyutada;

KitabYurdu.az 229

dövlətin borc güzəĢtli qiymətli kağızları - xarici valyutada Bu qiymətli kağızlar 1402 və 1412-ci hesablarda əks olunan güzəĢti nəzərə almaqla əks olunur. Bu zaman: Dt - dövlətin alınan və girovdan qaytarılan borc güzəĢtli qiymətli kağızları əks olunur Kt - dövlətin satılan, geri qaytarılan, girov qoyulan və balansdan silinən borc güzəĢtli qiymətli kağızları

əks olunur 61 Qiymətli kağızlar üzrə faiz gəlirləri • qeyri maliyyə sektorunda borc qiymətli kağızları üçün faiz gəlir- ləri - milli valyutada

• Dövlətin borc güzəĢtli qiymətli kağızları üzrə güzəĢt gəlirləri - milli valyutada

• Dövlətin borc kupon qiymətli kağızları üzrə faiz gəlirləri - milli valyutada

• Rezident kommersiya sektorunun borc güzəĢtli qiymətli kağızları üzrə güzəĢt gəlirləri - milli

valyutada

• Rezident kommersiya sektorunun borc kupon qiymətli kağız- ları üzrə faiz gəlirləri - milli

valyutada

6109 Digər borc qiymətli kağızları üzrə faiz gəlirləri - Milli valyutada 611Qeyri maliyyə sektorunun borc qiymətli kağızları üzrə faiz gəlir- ləri - xarici valyutada

6112Dövlətin borc güzəĢtli qiymətli kağızlan üzrə güzəĢt gəlirləri - xarici valyutada

6113Dövlətin borc kupon qiymətli kağızları üzrə faiz gəlirləri - xarici valyutada

6114Qeyri-rezident kommersiya sektorunun borc güzəĢtli qiymətli kağızları üzrə güzəĢt gəlirləri - xarici

valyutada

6115qeyri-rezident kommersiya sektorunun borc kupon qiymətli kağızları üzrə faiz gəlirləri - xarici

valyutada

6116Rezident kommersiya sektorunun borc güzəĢtli qiymətli kağızları üzrə güzəĢt gəlirləri - xarici

valyutada

6117Rezident kommersiya sektorunun borc kupon qiymətli kağız- ları üzrə faiz gəlirləri - xarici

valyutada

6119 Digər borc qiymətli kağızları üzrə faiz gəlirləri - Milli valyutada • Girov qoyulmuĢ borc qiymətli kağızlar iizrə faiz gəlirləri

• Girov qoyulmuĢ borc qiymətli kağızları üzrə faiz gəlirləri - milli valyutada

• Girov qoyulmuĢ borc qiymətli kağızları üzrə faiz gəlirləri - xarici valyutada

• Dillinq əməliyyatları üçün qiymətli kağızlar üzrə faiz gəlirləri - milli valyutada

Kt 6141 Səhmlər üzrə faiz gəlirləri - milli valyutada • GüzəĢt gəlirləri - milli valyutada

• Kupon qiymətli kağızlar üzrə faiz gəlirləri - milli valyutada

• Repo müqavilələri əsasmda alınmıĢ qiymətli kağızlar üzrə

faiz gəlirləri - milli valyutada 6149 dilinq əməliyyatları üçün digər qiymətli kağızlar üzrə faiz gəlirləri - milli valyutada • Dillinq əməliyyatları üçün qiymətli kağızlar üzrə faiz gəlirləri - milli valyutada

Kt - 6151 Səhmlər üzrə faiz gəlirləri - xarici valyutada • GüzəĢt gəlirləri - xarici valyutada

• kupon qiymətli kağızlar üzrə faiz gəlirləri - xarici valyu-

tada • Repo müqavilələri əsasmda alınmıĢ qiymətli kağızlar üzrə faiz gəlirləri - xarici valyutada

6159 dillinq əməliyyatları üçün digər qiymətli kağızlar üzrə faiz gəlirləri - xarici valyutada Hesablarm debetində kommersiya banklarınm əldə etdiyi qiymətli kağızların məbləği, kreditdə isə

satılmıĢ qiymətli kağızlarm məbləği əks olunur. Analitik uçotda qiymətli kağızlarm ayrıca xüsusi Ģəxsi

hesabları olur. Banklarm qiymətli kağızlara qoyuluĢlarmm tədqiqi zamanı birba- Ģa və portfel investisiyalarım ayırmaq

lazımdır.

KitabYurdu.az 230

BirbaĢa investisiyalar (kapital qoyuluĢlara) - bu investisiya obyektlərinin idarə olunması məqsədilə

yönəldilən qoyuluĢlardır. Bank bu və ya digər kompaniyanm səhmlərinin nəzarət paketini əldə edərsə, o

zaman investisiyalarm qiymətli kağızlara qoyulduğu aĢkarlana bilər. Bank daimi müĢtərilərinin ticarət və

sənaye müəssisələrinin səhmlərinin nəzarət paketinin sahibi ola bilər. Bu zaman bank müəssisənin

istehsal və maliyyə fəaliyyətinə tam nəzarət edir və nəticə etibarilə by müəssisə- lərdə aparılan kredit

əməliyyatlarmın təhlükəliliyini azaldır. Mədaxil bazasım və fəaliyyətini geniĢləndtrmək üçün bank

qeyri-bank maliyyə kompaniyaları kimi iĢtirak edir. (investisiya və sığorta kompaniyalan. qeyri-dövlət

təqaüd fondları, lizinq kompaniyaları və s.) Bu kompaniyalar bankdan asılı olur və onlarm səhmlərinə

kapital qoyuluĢları birbaĢa inventisiyalarm forması kimi ifadə olunur. Portfel investisiyalarv. vahid Ģəkildə idarə olunan müxtəlif emitentli qiymət kağızlarm portfelinin

yaranması ilə həyata keçirilir. Portfel inventisiyalarmm məqsədi portfeldə yerləĢən qiymətli kağızlarm kurs məbləğinin artmasından

əldə olunan mədaxilin almma- sıdır. Qiymətli kağızlarm portfeli bu tiplərə ayrılır: Artım portfeli - inventisiya kapitalmm artırılmasma yönəldilir. Onun əsasmı məbləği artan qiymətli kağızlar təĢkil edir. Bu port- feldəki cari mədaxilin səviyyəsi

yüksək deyil. Mədaxil portfeli - yüksək cari mədaxillərin almmasmı təmin edir. Faiz ödəniĢləri və dividentlərin

məbləği bazar qiymətlərindən yüksək olur. Riskli kapital portfeli -buraya sürətlə inkiĢaf edən kompaniyaların gələcəkdə yüksək gəlir gətirəcək

qiymətli kağızları daxildir. Bu portfel təhlükəli olmağma görə fərqlənir, çünki aktivlərin məbləğinin

sürətlə artımı həyata keçməyə də bilər. TarazlaĢdırılmıĢ portfel - buraya sürətlə artan yüksək gəlirli və təh- lükəli kağızlar daxil olur. Bu

portfeldə kapitalm və cari mədaxilin artımı bir-birinə uyğunlaĢır. Bu portfeldə ümumi təhlükə

tarazlaĢdırıhr. XiisusilaĢmiĢ portfel - müəyyən növlü qiymətli kağızlardan təĢkil olunur (xarici qiymətli kağızlarm

portfeli, qısamüddətli qiymətli kağız- ların portfeli). Kommersiya banklarmm investisiya portfellərinin obyektlərinə dövlət, kooperativ, kommersiya (veksel,

bankların depozit sertifikatları və s) və bələdiyyəyə məxsus qiymətli kağızlar daxildir. Qiymətli kağızlar portfelini formalaĢdıran kommersiya bankları- nın mütəxəsisləri bankm investisiya

siyasətinə rəhbərlik edirlər. Adətən qiymətli kağızlar bazarımn əməliyyatlarmda iĢtirak edən banklarda, aktiv paylarm və qiymətli

kağızlarla bağlı əməliyyatlarm mədaxillərinin səviyyəsini müəyyən edən investisiya sənədi iĢlənib hazır-

lanır. Bir qayda olaraq, iri banklarda qiymətli kağızlarm sərbəst idarəsi və analitik Ģöbələr yaradıhr. Sərbəst bölmələr kimi qiymətli kağızlar üzrə dilinq Ģöbələri, uçot- əməliyyat, depozit saxlamaları və

qiymətli kağızlarm qeydiyyat Ģöbələri yaradıhr. Bank investisiyaları onların gəlirliliyi və likvidliyi baxımmdan 2 qrupa bölünür: Ġqtisadi tədqiqat üzrə bank investisiyalarınm mədaxili: • Yenidən likvidlik üçün qiymətli kağızlara həqiqi qoyuluĢlar (alıĢ- veriĢ üçün qiymətli kağızlarm

balans məbləği)

• Qiymətli kağızlara həqiqi uzunmüddətli qoyuluĢlar (qiymətli kağızlara uzunmüddətli

qoyuluĢlarm balans məbləği).

Portfel investisiyası formasmda bank ehtiyatlarmm qiymətli kağız- lara qoyuluĢları alıĢ-likvidlik saziĢi

əsasmda həyata keçirilir. Səhmlərin və borc öhdəliklərinin əldə olunması likvidlik qiyməti ilə balansa

daxil olur: Dt - əldə olunmuĢ faktiki qiymətlər üzrə; Kt - «Kredit təĢkilatlarmm kassası» - nağd vəsaitlər hesabma qiy- mətli kağızlarm əldə olunması zamam; MüĢtərinin hesabat krediti - müĢtərilərdən qiymətli kağızların almması zamam; Müddətli və nağd saziĢlərinin həyata keçirilməsi zamanı hesab- lanmalar tələbat uçotuna əsaslanan

hesablar üzrə aparılır. Əldə olunmuĢ qiymətli kağızlarm ödənməsi üçün vəsaitlərin köçürülməsi zamam:

KitabYurdu.az 231

Bank balansmda dövlət istiqrazlarmm uçotu cari bazar məbləği ilə ifadə olunur. Bununla əlaqədar, daima

qiymətli kağızlarm yenidən qiy- mətləndirilməsi həyata keçirilir. Digər qiymətləndirilmələrdə isə alıĢ-likvidlik üzrə əməliyyatların faizli borc öhdəliklərində əks olunur.

Burada borc öhdəliklərinin yeni sahibi əvvəlki sahibə faizli mədaxilin bir hissəsini ödəyir. Bu onunla

bağlıdır ki, borc öhdəliyinin sonuncu sahibu, bu öhdəliklərin ay və ya faizli mədaxilin ödəniĢ müddətinə

qədər əldə olunması nəzərə almmaya- raq, mədaxilin bütün məbləğini alır. Dünya təcrübəsinə uyğun olaraq, borc öhdəlikləri üzrə faiz məda- xili borc öhdəliklərinin sahibində

cəmləĢir və faiz mədaxilinin ödəniĢi zamanı cəmlənmiĢ mədaxilin məbləği bank balansından nəticəyə

köçürülür. Alıcı bazarda faizli borc öhdəliklərini əldə etmək üçün satıcıya fa-izli borc öhdəliklərinin saziĢ

müddətində cəmlənmiĢ faizlərini ödəyir. Bu əməliyyatlar aĢağıdakı kimi həyata keçirilir: Dt - faiz dövrünün baĢlanması vaxtı saziĢin bağlanma müddətinə qədər cəmlənmiĢ faiz mədaxilinin

faktiki qiymətlə əldə olunması: Kt - «Kredit təĢkilatlarmm kassası» - nağd vəsaitləri ilə qiymətli kağızlarm əldə olunması, yaxud «Milli

Bankda kredit təĢkilatlarmm müxbir hesabları» - nağd vəsaitlərlə qiymətli kağızlara görə hesablaĢma-

lar. Dt - «Faizli borc öhdəlikləri üzrə cəmlənmiĢ mədaxillərin beh Ģək- lində almması» Faizli borc öhdəliklərinin satıĢı zamanı satıcı alıcıdan cəmlənmiĢ faizli mədaxillərini (fond dövrünün

baĢlanğıcmdan saziĢin sona çatma müddətinə qədər mədaxillər) alır. Faizli borc öhdəliklərinin satıĢı üzrə əməliyyatlar bu cür ifadə olunur: Dt «Kredit təĢkilatların kassası» - nağd vəsaitlər vasitəsilə qiymətli kağızlarm reallaĢması, yaxud «Milli

Bankda kredit təĢkilatlarmın müxbir hesabları» - nağdsız qaydada qiymətli kağızlar üzrə hesablaĢma- lar. Pul vəsaitlərinin uçotu üzrə hesablar qiymətli kağızlarm reallaĢma məbləği ilə debetləĢir: Kt - realizə edilmiĢ qiymətli kağızlarm balans məbləğinə: Kt - əldə edilmiĢ mədaxilin məbləği Sonra hesab qalığı təyin edilir və nəticə «Qiymətli kağızlardan əldə olunmuĢ mədaxillər» hesabma

köçürülür. Bankların qeyri-dövlət qiymətli kağızlarma qoyuluĢları bazar qiy- mətlərinin və qiymətli kağızlar kursu

qeyri-daimliyi ilə əlaqədar təhlü- kənin artması xüsusiyyətinə malikdir. Qiymətli kağızlarm bazar

qiymət- lərinin aĢağı düĢməsinin bank fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinə mənfı təsirini aradan qaldırmaq

üçün Azərbaycan Respublikasmm Milli Ban- kı kommersiya banklarma dəyərsiz, qiymətli kağızlar üçün

ehtiyat fondu yaratmaq öhdəliyini təyin etmiĢdir. Birincisi qiymətli kağızlar üzrə ehtiyatlar hər rübün birinci iĢ günündə yaradılır. Ġkincisi, ehtiyatlar bankm səhmdar cəmiyyətin səhmlərinə qoyulu- Ģuzamanı yaradılır. Uçüncüsü, ehtiyat yaratmaq üçün bütün qiymətli kağızlar bazar qiymətli və bazar qiyməti olmayan

kağızlara bölünməlidirlər. Milli Bank dövlət qeydiyyat nömrəsi olan qiymətli kağızlarm bazar qiyməti olan qiymətli kağızlara aid

olmasmı göstərən digər meyarla- rı müəyyən etmiĢdir: Buraya:

• əmtəə birjasmın fond Ģöbəsinə daxil olan qiymətli kağızlar

• qiymətli kağızların birja qiymətlərinin Respublika qəzetlərində rəsmi dərci (nəĢri)

• qiymətli kağızlar dövriyyəsində məhdudiyyətlərin olmaması və s.

Konkret kağızın bazar qiyməti rübün sonuncu günündə balans məbləğindən aĢağı olarsa, bank Milli Bank tərəfindən təmin olunmuĢ qiymətli kağızlarm qoyuluĢu

əsasında ehtiyatlar yarada bilər. Ehtiyatlar balans məbləğinə daxil olan orta bazar qiymətlərinin aĢağı

düĢməsi zamanı yaradılır, lakin onun məbləği qiymətli kağızlarm balans məbləğinin 50%-ni təĢkil

etməlidir.

KitabYurdu.az 232

Məsələn, 1 yanvar 1997-ci il bank balansmda «Saleh» səhmdar cəmiyyətinin səhmlərinə qoyuluĢlar 40

milyon manat məbləği ilə ifadə olunmuĢdur. Səhmlərin hər biri 20000 manat qiymətləndirilmiĢdir. Bu

qiymətlər balansa daxil olur. Belə səhmlər bazar qiyməti olan qiymətli kağızlar kimi qəbul olunur. 1996-

cı il dekabrm sonuncu iĢ günündə bu səhmlərin alıĢ qiyməti 18000 manat, likvidlik qiyməti - 20000

manat təĢkil edir. Orta bazar qiyməti bir səhm üzrə 19000 manat təyin edilir. Beləliklə, bakn səhmlərə

qoyuluĢ üzrə ehtiyatları bu ölçüdə yaradılır: 1000x2000 səhm= 2000000 manat. Ehtiyatlarm yaradılması aĢağıdakı hesablarda qeyd olunur: Dt «Qiymətli kağızlarla əməliyyatlar üzrə hesablaĢmalar». Kt «Qiymətli kağızlara qoyuluĢlann ehtiyatları». Ehtiyatlar bütün qiymətli kağızların məbləğinin artması və azal- masmdan asılı olmayaraq, hər bir

qiymətli kağız üçün yaradılır. Qiy- mətli kağızlara qoyuluĢun yenidən qiymətləndirilməsi ehtiyatların ya-

ranmasma imkan yaradır, lakin qiymətli kağızlarm balans məbləğini dəyiĢmir. Qiymətli kağızlarm bazar qiymətinin balans məbləği üzrə artımı mühasibat tətbiqi ilə müĢaiyət olunur. Dəyərsiz qiymətli kağızlar üzrə yaradılmıĢ ehtiyatlarm təshih edil- məsi bank tərəfındən kvartal

nəticələrinə əsasən həyata keçirilir. Əgər qiymətli kağızların qiyməti hesabat rübünün nəticələrinə görə

bazar qiymətlərindən baha olarsa, ehtiyatlarm məbləğinin aĢağı düĢməsi baĢ verir. Bu aĢağıdakı kimi tətbiq olunur; Dt «Qiymətli kağızlara qoyuluĢlarm ehtiyatları» Kt «Qiymətli kağızların əməliyyatlarmdan əldə olunan mədaxil». Əgər qiymətli kağızların məbləği bazar qiymətlərindən aĢağı olarsa, ehtiyatların qiymətlərində artım

baĢ verir. Bununla belə, qiymətli kağızlarm ehtiyat məbləği balans məbləğinin 50%-i təĢkil etməlidir. Ehtiyatlara əlavələr olduqda, aşağıdakı şəbəkə yaranır: Dt «Qiymətli kağızlarla əməliyyatların məxaricləri»

Kt «Qiymətli kağız qoyuluĢlarınm ehtiyatları».

Digər hallarda qaydalarda isə bazar qiyməti olmayan və Milli Bank tərəfindən təyin olunmuĢ meyarlarını

təmin etməyən qiymətli kağızlar üzrə ehtiyatlar yaradılır, Korporativ qiymətli kağızlar üzrə ehtiyatlar yarandıqda 503-511 JNe-li hesablara əsasən qiymətli

kağızlarmm bazar qiyməti rübün sonuncu iĢ günündə faktiki likvidlik qiyməti ilə qəbul edilir. Bazar

qiyməti olmayan korporativ qiymətli kağızlar üzrə ehtiyat onlarm balans məb- ləğinin 50%-i miqdarında

təĢkil edilir. Qiymətli kağızlarm reallaĢması zamanı ehtiyatlarm məbləği 70102JSfb-li «Qiymətli kağızlarla

əməliyyatlardan əldə olunmuĢ mədaxil- lər» hesabına köçürülür. Bu zaman növbəti keçid həyata keçirilir: Dt «Qiymətli kağızlara mümkün qoyuluĢlarm ehtiyatları» Kt «Qiymətli kağızlarla əməliyyatlardan əldə olunmuĢ mədaxil- lər». Beləliklə, dəyərsiz qiymətli kağızların ehtiyatları bank üçün realizə edilmiĢ qiymətli kağızlarm

məbləğinin aĢağı düĢməsi ilə bağlı itkiləri aradan qaldıdır, çünki bu ehtiyatlar hesabma itkilərin əvəzi

ödənilir.

3 .BANKLARIN QĠYMƏTLĠ KAĞIZLARLA BROKER VƏ DĠLER ƏMƏLĠYYATLARI Müasir dövrdə qiymətli kağızlar bazarmda banklar maliyyə bro- kerləri kimi müĢtərinin göstəriĢi ilə

qiymətli kağızlarm alıĢ-likvidlik fun- ksiyasmı vasitəçiliklə yerinə yetirirlər. Kommisioner kimi iĢtirak

edən banklar qiymətli kağızlarm alıĢ-satıĢı üzrə əməliyyatlarınm müĢtəriləri- nin hesabma həyata

keçirirlər. Belə hallarda bank komissiya müqaviləsi əsasmda fəaliyyət göstərir. Burada bank öz admdan,

lakin müĢtərinin hesabma bir neçə müqavilənin bağlanmasmı öhdəsinə götürür. Komis- siyanm

müqaviləsi müəyyən müddətə bağlamr. Qiymətli kağızların alıĢ- satıĢı üzrə saziĢləri banklar öz

müĢtəriləri üçün, müqavilənin əsasmda bağlaya bilərlər. TapĢırma saziĢi ilə əsasən bank, müĢtərilərin

(vəkalətçi) hesabma müəyyən hüquqi fəaliyyəti həyata keçirə bilər. SaziĢin yerinə yetirilməsinə görə

KitabYurdu.az 233

bank saziĢdə müəyyən olunmuĢ Ģərtlərə əsasən müka- fat alır. Banklar qiymətli kağızlarm alıĢ-satıĢı üzrə

saziĢləri birja və ya birjadan kənar bazarlarda tətbiq edə bilər. Əməliyyatlarm yerinə yetiril- məsi

zamanı banklar dilerlər kimi iĢtirak edirlər. Kommersiya bankları dövlət istiqraz bazarmda diler fəaliyyətini həyata keçirmək üçün Milli Bankla

müqavilə bağlamalıdır. Diler istiqrazlar üzrə saziĢləri Ģəxsən və Ģəxsi hesabı vasitəsilə bağlamalıdır. Sonra isə o, istiqrazları

investorlara satır, investorlar Ģəxsi mülkiyyət hüququna malik hüquqi və ya fiziki Ģəxslərdir. Ġnvestor

diler ilə xidmət barəsində müqavilə imzalayır. Ġstiqraz bazarmm bütün dilerləri, Milli Bankla müqaviləyə əsasən subdepozitor funksiyasını yerinə

yetirilər. Bunun üçün hər bir dilerə depozitorda 2 «depo» hesabı açılır: Hesab «A» - dilerə məxsus istiqrazlarm uçotu üçün hesab; Hesab «B» - investora məxsus bütün istiqrazlarm məbləğinin he- sablandığı hesab. Ġnvestorlarm «depo» hesabları üzrə uçotu dilerin investorla saziĢ xidmətinə yönəldilən subdepozitor

üsulu ilə həyata keçirilir. Ġnvestor bir subdepozitorm çərçivəsində yalnız bir «depo» hesabma malik ola

bilər. Lakin, investor bir neçə dilerlə müqavilə bağlamıĢsa, bir neçə subdepo- zitorda «depo» hesabmı

aça bilər. Ġnvestor alıĢ-likvidlik saziĢinə əməl etmədən, bir subdepozitorm «depo» hesabmdan istiqrazları

digər subdepozitorm «depo» hesabma köçürə bilər. Ġkinci, bazarda sövdələĢmədən əvvəl dilerlər depozitar Ģəxsi «tica- rət» subhesablarında ehtiyatda olan

istiqrazlara malik olmalıdırlar. Tica- rət subhesabı dilerin «depo» hesabma uyğun subhesabdır.

SövdələĢmə- lərin sonunda etibarnaməyə əsasən diler-satıcıların ticarət subhesabla- rmdan istiqrazlar

diler alıcılarm ticarət subhesablarına tədarükü həyata keçirilir. Dilerlərin ticarət subhesabları üzrə

əməliyyatlarm yerinə yeti- rilməsindən sonra, dilerlərin Ģəxsi hesabına alınmıĢ istiqrazlar «A» he-

sabmdan, investorlar üçün alınmıĢ istiqrazların «B» hesabma köçürülür. Ġkinci bazarda istiqrazlarm dövriyyəsi yalmz alıĢ-likvidlik formasmda ticarət sistemi üzrə keçirilir.

Ticarət sistemi istiqraz bazarmda diler və ya investor kimi iĢtirak etmək hüququna malik deyildir.

Ġnvesto- run göstəriĢlərini yerinə yetirdikdə istiqraz bazarmm dileri maliyyə bro- keri funksiyasmı

həyata keçirir, ona görə də belə əməliyyatlarm uçotu qiymətli kağızlar bazarmda bankm broker

əməliyyatlar uçotu qaydası ilə həyata keçirilməlidir. Broker əməliyyatları üzrə müĢtərilərin əldə etdiyi vəsaitlər 30601 M>-li «müĢtərilərin qiymətli

kağızlarla broker əməliyyatlarmdan və digər maliyyə aktivlərindən alınan vəsaitləri» adlı bank

balansmm pas- sivində qeyd olunur. Broker müqavilələri üzrə bankdan müĢtərilərə vəsait köçürülməsi bu hallarda baĢ verə bilər: • əgər müĢtərinin bu bankda hesabı açılıbsa;

MüĢtərinin cari hesabmm debeti; Kt «MüĢtərinin qiymətli kağızlarla broker əməliyyatlarmdan və digər maliyyə aktivlərindən alınan

vəsaitləri» • əgər müĢtəri bankda cari hesaba malik deyilsə və bu vəsaitləri baĢqa bankdakı hesabmdan

köçürürsə;

Dt «kredit təĢkilatlarmm respublikanm Milli Bankmda müxbir hesabları» • əgər müĢtəri istiqraz almaq üçün nəğd vəsait təqdim edirsə;

Dt «kredit təĢkilatlanmn kassası» Broker müqavilələri üzrə komisyon mükafatı ödənildikdə bu he- sablaĢmalar aparılır: Kt «Qiymətli kağızlardan alman gəlirlər» (mədaxil)

4 .BANKIN TRAST (ETĠBAR) ƏMƏLĠYYATLARI Trast (trust-etibarlı idarəetmə) - müĢtərini vəsaitləri (əmlakı, pulu, qiymətdi kağızları) və müqavilə

göstəriĢi üzrə əməliyyatlardır. Etibarlı idarəetmənin müqavilə Ģərtlərinə əsasən, bir tərəf (idarəetmənin

təĢkila- tma) digər tərəfə (etibarlı idarəetmənin rəhbərinə) müəyyən müddətə mülkiyyətinin idarə

edilməsi səlahiyyətini verir. Etibarlı idarəetmənin rəhbəri isə bu, mülkiyyətin təĢkilatların maraqlarma

uyğun idarə olun- masmı öhdəçiliyinə götürür. Ġdarəetmənin rəhbəri bu mülkiyyət üzərin- də müxtəlif

KitabYurdu.az 234

hüquqi və fiziki fəaliyyəti həyata keçirmə hüququna malikdir. Lakin, bu zaman o yalnız öz admdan

çıxıĢ edə bilər. Etibarlı idarəetmənin obyekthrinə müəssisələr, mülkiyyət kom- pleksləri, daĢmmaz əmlaka aid xüsusi

obyektlər, qiymətli kağızlar, qeyri-sənəd təyinatlı qiymətli kağızlar daxil olur. Bank təcrübəsində trast əməliyyatlarınm yaranması və inkiĢafı bir sıra obyektiv səbəblərlə nəticələnir. Birinci, bank əməliyyatlarmda kredit növlərinin gəlirləri, satılma səviyyəsində əməliyyatların

mədaxillərinin artması problemi mövcud- dur. Ġkinci, sənaye müəssisələrinin müĢtərilərinin bankda daha geniĢ xidmətlər alması ilə bağlı inkiĢaf edən

maraqları. Uçüncü, kredit kapitalı bazarmda rəqabətin kəskinləĢməsi, müĢtə- rinin cəlbolunması üçün banklarm

mübarizəsi, fıziki və hüquqi Ģəxslərə təqdim olunan xidmətlərin inkiĢafı. Dördüncüsü, banklar üçün etibarlı əməliyyatların üstünlüyü aĢağı- dakı xüsusiyyətlərə malikdir: • vəsaitlərin cəlbolunması üçün qeyri-məhdud imkanlar; bankm gəlirləri müĢtərilərin sayınm

çoxalması ilə artır;

• bank iĢinin aydm strukturu; müĢtərilərə xidmətlə bağlı bütün əməliyyatlar ayrı-ayrı Ģöbələrdə

cəmləĢir və yalnız bir funksinal Ģöbədə toplaĢır.

v) etibar əməliyyatlarmın yerinə yetirilməsində yüksək olmayan bank məsrəfləri; q) bankm müxbir münasibətlərinin geniĢlənməsi, banklararası ba-zarda bankın vəziyyətinin

yaxĢılaĢması, bank Ģöhrətinin artımı. Trast əməliyyatları bizim bank təcrübəsində yeni növlərdəndir. Etibarlı idarəetmənin rəhbərləri yalnız

Azərbaycan Respublikasınm hüquqi və ya fiziki Ģəxsləri ola bilər. (mülkiyyət sahibləri, himayədarlar.

vəsiyyatnaməni yerinə yetirənlər) Etibarlı idarəetmənin mülkiyyət tərəfi ilə (idarəetmənin təĢkilatçısı və etibarlı rəhbər - kredit təĢkilatı)

həyata keçirmək üçün 5 illik idarə müqaviləsi yazılıĢı Ģəkildə bağlamlır. Etibavlı idarəetmənin obyekti kredit təĢkilatlar üçün pul vəsaitləri (manat və xarici valyuta ilə), qiymətli

kağızlar, təbii qiymətli daĢlar, qiymətli metallar, istehsal maliyyə alətləri ola bilər. Təsərrüfat və ya

operativ idarəetmədə yerləĢən mülkiyyət etibarlı idarəetməyə təqdim olunur. Ġdarəetmə təĢkilatlardan etibarlı idarəçilərə verilən mülkiyyət həm idarəetmə təĢkilatçısmm, həm də

etibarlı idarəçinin xüsusi mülkiyyətin- dən ayrılmalıdır. Kredit təĢkilatlarda etibarlı idarəetmə üzrə

əməliyyat- lar xüsusi balansda həyata keçirilir. (etibarlı idarəetmə hesabında). Müqavilə üzrə bu xüsusi

balansm əsasmda bankm köçürülmüĢ balansmı təĢkil edir. Kredit təĢkilatlarm idarə strukturunun qərarı ilə bank idarəetmə- sinin ümumi fondu (BĠÜF) yaradılır. Bu

fondun yaradılması üçün Ģəxsi mülkiyyətin ümumi payının birləĢdirilməsi həyata keçirilməlidir. BĠÜF yaradılması haqqında qərarı kredit təĢkilatları tərəfmdən iĢ- lənib hazırlanmıĢ iki sənədi uyğun

qəbul edilir: • investisiya bəyannaməsi

• BĠÜF yaranması üçün ümumi Ģərtlər.

«Umumi Ģərtlər» in tərkibinə bunlar daxildir: • hüquqların təsviri və etibarlı idarəetmə təĢkilatlarmm vəzifəsi:

• mülkiyyət növlərinin təsviri (BĠÜF-də etibarlı idarəçi tərəfmdən qəbul olunmuĢ);

• idarəetmə təĢkilatçılarma təqdim olunan hesablaĢma müddəti və onun həcmi:

• etibarlı idarəçinin mükafat ölçüsü;

• BĠÜF-in tövsiyyə qaydalan və mənfəətli alıcılarm mədaxil ödəni- Ģi qaydaları.

Investisiya bəyannaməsinə BĠÜF mülkiyyətinin məbləği haqqında məlumat daxildir: • mülkiyyət növünün hər bir payı,

• hər növ qiymətli kağızların (səhmlər, istiqrazlar, veksellər) payı.

• BĠÜF investisiyasmm portfelinə daxil olanlar: valyuta qiymətlilə- rində yerləĢən vəsait payları da

aid edilir.

Etibar idarəçisı BĠÜF idarəsinin təĢkilatçılarmm mülkiyyətini ida-rə etmək üçün investisiya

bəyannaməsinə riayət etməlidir. Ġnvestisiya bəyannaməsi BĠÜF-in fəaliyyəti bitənə qədər dəyiĢdirilə

bilməz.

KitabYurdu.az 235

Kredit təĢkilatlan uçot və əməliyyatlarm ayn-ayrı həyata keçiril- diyi bir neçə BĠÜF yarada bilərlər. BIUF kredit təĢkilatlarının aĢağıdakı tələblərə cavabı zamanı yara- dılır. • bir ildən az olmayaraq fəaliyyət göstərirsə;

• BĠÜF yaradılması haqqında qərarm qüvvəyə mindiyi müddət- dən əvvəl iqtisadi normativlər,

ehtiyat tələbləri, öhdəlikləri yerinə yetiri- lirsə;

• BĠÜF yaradılması haqqmda qərarm qəbul olunması müddə- tindən əvvəlki son 4 rüb ərzində

itkiləri olmazsa.

Kredit təĢkilatı BĠÜF-ni Milli Bankda qeydiyyatdan keçirilməlidir. BĠÜF-nin qeydiyyatı üçün kredit təĢkilatı qeydiyyat orqanma növbəti sənədləri təqdim etməlidir: • Qeydiyyat üçün ərizə;

• BĠÜF mülkiyyəti yaranması və idarəetməsi üzrə ümumi Ģərtlər;

• Ġnvestisiya bəyannaməsi;

• Kvartalm sonunda mühasibat balansı (ikinci qaydalı hesablar üzrə);

• Kredit təĢkilatmm fəaliyyətinin mütləq iqtisadi normativlərinin hesablaĢmaları, mütləq ehtiyat

tələblərinin və öhdəliklərin yerinə yeti- rilməsinə aid (BĠÜF yaranması haqqmda qərar qəbulundan 1 il

əvvəl)

BĠÜF-ni yaradan kredit təĢkilatları ilə idarəetmənin təsisçiləri arasmda müqavilə yazılı Ģəkildə bağlanır.

Etibarlı idarəetmə müqaviləsinin bağlanması üçün kredit təĢkilatı «Ümumi Ģərtlər»i dərc edə bilər. Mülkiyyətin etibarlı idarəedilməsi müqaviləsində bir tərəfın baĢqa tərəfə hansı müddətə və hansı

mülkiyyəti təqdim etməsi, iĢlərin təĢkili, hesablaĢma qaydaları, əlaqələrin texniki Ģərtləri, tərəflərin

hüquq və və- zifələri, onlarm qarĢılıqlı məsuliyyəti əks olunmalı və mülkiyyət idarəsi üzrə etibarlı

idarəetməni ayrı-ayrı fəaliyyətinin məhdudiyyətləri əvvəlcə- dən ĢərtləĢdirilməlidir. Belə ki, BĠÜF Ģəxsi aktivlərin yalnız 15%-ni bir emitentin qiymətli kağızlarma qoya bilər. BĠÜF-ə daxil

olan vəsaitlər üzrə digər əməliyyat- ları investisiya bəyannaməsinə uyğun həyata keçirilməlidir. BĠÜF hər bir təsisçisinə etibarlı idarəçi pay iĢtirakı sertifıkatı tə- qdim etməlidir. Pay iĢtirakı sertifıkatı

mülkiyyət deyil və alıĢ-likvidlik müqaviləsinin tərkibi ola bilməz. Etibarlı idarəetmə müqaviləsi dayandırıldıqda mülkiyyət idarəet- mənin təsisçisinə köçürülür. Kredit təşkilatı BĠÜF-nin idarəetmə təsisçisinə ildə bir dəfə növbəti göstəriciləri təqdim etməlidir: •

• BĠÜF-də etibarlı idarəetmənin digər təsisçilərinin pay ölçüləri haqqmda məlumatı;

• Mülkiyyət sahibinin hesabat dövründə hesabat tərtibi tarixinə məxarici haqqmda məlumatı;

• Hesabat müddətində etibarlı idarəçinin aldığı gəlir haqqında mə- lumatı;

• Ġdarəetmə təsisçinin pay sertifıkatma daxil olan gəlirlər haqqmda məlumat;

• Ġnvestisiya bəyannaməsinə uyğun tərtib olunan investisiya portfelinin tərkibi haqqmda

məlumat.

Etibarlı idarəetmənin hesabı üzrə kredit təĢkilatlarmm balansı aĢa- ğıdakı kimi ifadə olunur: ġəkil 11.1 Kredit təĢkUatlannın balansı Hesab JVb-si Balans hesablarmm adı Hesab JV°-si Balans hesablarmın adı AKTĠV HESABLAR PASSĠV HESABLAR 801-802 Kassa/idarəetmədə qiymətli

kağızlar 851 Ġdarəetmənin kapitalı

(təsisçilər) 803 Qiymətli metallar 852 Ġdarəetmənin

hesablaĢmaları 804 Təqdim olunan kreditlər 853 ToplanmıĢ faiz gəliri- nin

faizli borc öhdəlik- ləri üzrə

verilməsi

805 Digər məqsədlərə sərf olunan

vəsaitlər 854 Ġdarəetmənin gəlirləri

KitabYurdu.az 236

806 Ġdarəetmənin hesablaĢmaları

855 Ġdarəetmənin mənfəəti 807 ÖdənilmiĢ toplanmıĢ faiz gəlir

(faizli borc öhdəlikləri üzrə)

808 Cari hesablar 809 Ġdarəetmənin xərcləri 810 Ġdarəetmənin itkiləri

BALANS BALANS

KitabYurdu.az 237

MÖVZU 10.KOMMERSİYA BANKLARININ DİGƏR ƏMƏLİYYATLARI ƏMƏLİYYATLARI

PLAN:

1.VASİTƏÇİLİK ƏMƏLİYYATLARININ MAHİYYƏTİ VƏ FORMALARI

2.LİZİNQ

3..TRAST ƏMƏLİYYATLARI

1. VASİTƏÇİLİK ƏMƏLİYYATLARININ MAHİYYƏTİ VƏ FORMALARI

Məlum olduğu kimi banklar öz fəaliyyətlərində tarixən formalaşmış özünəməxsus xüsusiyyətlərə və

mühüm əhəmiy- yətə malik aşağıdakı əməliyyatları yerinə yetirirlər; fıziki və hüquqi şəxslərin

kreditləşdirilməsi, kassa və hesablaşma əmə- liyyatları, investisiyaların həyata keçirilməsi və s. Son

vaxtlar kommersiya bankları qeyd olunanlardan əlavə vasitəçilik əməliyyatlarını da icra etməyə

başlamışlar. Mahiyyət etibarilə vasitəçilik əməliyyatları da digər əməliy- yatlar kimi banka mənfəət gətirən

əməliyyatlardır. Lakin digər əməliyyatlardan fərqli olaraq vasitəçilik əməliyyatlarında yalnız iki tərəf

deyil, əlavə olaraq digər fıziki və ya hüquqi şəxslor iştirak edirlər. Vasitəçilik əməliyyatlarının hər bir

forması son- rakı paraqraflarda geniş şəkildə nəzərdən keçiriləcək. Vasitəçilik əməliyyatları öz mahiyyətinə görə həm bank- ların, həm də müştərilərin mühüm maraq

dairəsindədir. Buna səbəb aşağıdakılardan ibarətdir: • vasitəçilik əməliyyatları əvvəlcədən təklif olunmuş xidmətlər əsasında qurulur və

tənzimlənir. Bunun əsasında vasitəçilik əməliyyatlarının təqdim olunma qaydası, artıq onların

konkret olaraq təklif olunduğu məqamda bank tərəfındən işlənmiş olur;

• bir çox hallarda banklar tərəfındən həyata keçirilən vasitəçilik əməliyyatları, ənənəvi

əməliyyatlardan fərqli olaraq müştərinin tələbatına daha çox uyğun gəlir;

vasitəçilik əməliyyatlarının inkişaf etdirilməsi vo təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq bankın bu

əməliyyatlara meylli müştəri dairəsi genişlənir; vasitəçilik əməliyyatları öz mahiyyətinə görə ənənəvi əməliyyatların bir çox növlərini özündə

birləşdirir ki, bu da həm kommersiya bankının universallığım təmin edir, həm də bank risklərinin

diversifikasiyasına imkan yaradır;

vasitəçilik əməliyyatlarmın kompleks xarakteri ilə bağlı ( > l i i ı ; K | bütövlükdə bank fəaliyyitinin səmərəliliyi

yüksəlir, nəticədə fəaliyyətdən əldə olunan gəlirin məbləği artır; bir çox hallarda vasitəçilik oməliyyatlarının artırılması biinklıırın fəaliyyətində yeni xidmət və fəaliyyət

sahələrinin, ıMıc|amotlərinin yaranmasınrşərtləndirir Bir qayda olaraq kommersiya bankları tərəfındən müştəri iiviin aparılan vasitəçilik əməliyyatlarına

aşağıdakılar aid edilir: lizinq; faktorinq; tıast əməliyyatları (etibarlı idarəetmə və agent xidmətləri).

2. LİZİNQ Artıq qeyd edildiyi kimi, lizinq əməliyyatları kommersiya banklarınm apardığı vasitəçilik əməliyyatlarının bir

formasıdır. Bos mahiyyətcə lizinq anlayışı nəyi əks etdirir: Lizinq - (Leasing ingilis söziindən olub icarə mənasını b'iklirir) ixtisasiaşmış lizinq şirkətinin, firmasının, bank

şöbə- sinin lizinqalan üçün əmiak oiaraq, həmın əmlakm müəyyən nniddətə icarəyə verilməsi ilə əlaqədar

olaraq əsas vəsaitlərə (maşın, qurğu, nəqliyyat vasitəloıi, istchsal təyinatlı tikililər və s.) investisiya

qoyuluşunun maliyyələşdirilməsidir. İlk baxışdan lizinq və icarə əməliyyatları bir - birinə oxşardırlar. Hər iki əməliyyat zamant bir şəxsin əmlakı

müqavilo əsasında digər şoxso müoyyon müddətə və müəyyən şoıtlork) mohsuldar istifadəyo vcrilir. Bununla

yanaşı, bu iki anlayış arastnda əsaslı fərqlər vardır, Belə ki, icarə əməliyya- tmda sövdələşmənin predmeti

olaraq icarədarın təsəmifat əməliyyatlarından müvəqqəti azad olan əmlakı çıxış edir. İcarə miinasibətləri iki

iştirakçı miilkiyyətçi və əmlakı müvəqqəti istifadə edən tərəf arasında yaradılır. I.izinq omoliyyallarmda iso xiisusi olaıaq bu əmoliyyatın hoyata kcçiıilməsi üçün icarodanu ovvulcodən

verilmiş sifarişi əsasmda əldə olunmuş əmlak miiqavilə əsasmda icarəyə verilir. Bu əməliyyatlarda əlavə

olaraq istehsalçı və ya əmlak verən, habclə öziinün maliyyə vəsaitlərini verən investor və ya lizinq

sövdələşməsini kreditləşdirən kommersiya bankı iştirak edir.

KitabYurdu.az 238

Diger tərəfdən bəzi elametlərine görə lizinq bank kredit- ləşməsinə oxşayır. Belə ki, müqavilə

tərəfləri arasında kredit münasibətləri kreditin əsas prinsipləri olan müddətlilik, ödənişlik və

qaytarılma əsasmda qurulur. Çox hallarda lizinq vəsaitlərin qaytarılmaq əsasında qoyuluşunu nəzərdə

tutur. Çünki müqaviləyə görə əmlakdan istifadə edən onun mülkiyyətçisinə amortizasiya ayırmalannı

ödəyir, bu isə kredit qaytarılan məbləğinə adekvatdır. Lizinq müqaviləsinin müddə- tinə gəldikdə isə

qeyd etmək lazımdır ki, lizinqin hansı formada həyata keçirilməsindən asılı olmayaraq həmin müddət

əmlakın istismarınm normativ müddətindən ya az olmalı ya da ona bərabər olmahdır. Lizinq

ödəmələrinin tərkibinə amortizasiya ayırmalarından əlavə digər ödəmələr, o cümlədən bu

sövdələşmə üzrə mülkiyyətçi tərəfindən istifadəyə verilmiş əmlakdan istifadəyə görə faizlər daxil

edilir. Elə ödenişlik prinsipi bu formada həyata keçirilir. Bu mövqedən nəzərdən keçirildikdə lizinqi

kreditləşmənin xüsusi spesifık forması kimi qiymətləndirmək olar. Onun xarakterik cəhətləri

aşağıda- kılardan ibarətdir:

kreditin ənənəvi formalarından fərqli olaraq lizinqdə ssudanın pul forması deyil, əmlak

forması təzahür edir; • təminat obyekti olan lizinq əmlakı kreditorun mülkiyyətində qalır;

• ssudanın məbləği əmlakın dəyəri (ilkin və ya qalıq) əsastnda müəyyən olunur.

Məhz elə lizinqin kreditləşmə ilə oxşar cəhətlərinə görə o kommersiya banklarınm maraq

dairəsindədir. Hal - hazırda Azərbaycan Respublikasmm qanun- vericiliyində iizinq emeliyyatlarının hüquqi

əsasları mövcuddur. 29 noyabr 1994-cü il tarixdə 931 N°-li qərarı ilə Azərbaycan Respublikası Ali

Soveti “Lizinq xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununu qəbul etmişdir. Bu qanunla lizinq müqaviləsinin subyektləri olaraq respublika ərazisində fəaliyyət göstərən hüquqi

və fıziki şəxslər ıııüəyyən edilmişdir. Azərbaycan Respublikasınm oıazisindu lizinq xidmutinin formaları müəyyən edilmişdir. Lizinq

xidməti yönəldilən vəsaitin mənbəyinə, lizinq haqqının tərkibinə və müqavilə subyektlərinin

iştirakına görə aşağıdakı formalarda həyata keçirilə bilər: 1)lizinq xidmətınin heyata keçirilmesine yönəldilən vəsaitin mənbəyinə görə;

-lizinq müəssisəsiniıı öz vəsa i t i hcsabına həyata keçirilən xidmət; -lizinq müəssisəsinin öz vəsaıti və digər mənbələrdən cəlb olunmuş vəsait hesabına həyata keçirilən

2)lizinq haqqımn tərkibinə görə:

-əmlakm satınalma dəyəri, digər xidmət xərcləri, habelə lizinq müəssisəsinin mənfəəti daxil edilməklə lizinq

haqqı ödənilən xidmət; -əmlakın satınalma dəyəri və lizinq müəssisəsinin mənl'əəti daxil edilməklə lizinq haqqı ödənilən xidmət; 3)lizinq müqaviləsi subyektlərınin işlirakına görə: -üç müxtəlif tərəfm (satıcı, lizinq müəssisəsi və icarəçi) iştirakı ilə həyata keçirilən xidmət; -iki tərəfın iştirakı ilə həyata keçirilən xidniət (bu halda maliyyə vəsaitinə ehtiyacı olan müossisə öz

mülkiyyətində olan əmlakı lizinq müəssisəsinə sataraq, onu icarəyə götürür). Qanunda lizinq müqaviləsinin məzmunu öz əksini tapmış, eyni zamanda müqavilə obyekti olaraq istehsal

təyinatlı binalar, dəzgahlar, maşınlar, avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri və sair əmlak müəyyən edilmişdir. Mövcud qanunla ölkə ərazisindo fəaliyyət göstərə biləcək lizinq müqaviləsi subyektlərinin-icarəçinin, lizinq

müəssi- səsinin, əmlak satıcısının hüquq və vəzifələri müəyyən edilmişdir. Beynəlxalq təcrübədən məlum olduğu kimi, “Əsas fondlar”a aid edilən istənilən daşınan və daşınmaz əmlak

lizinq obyekti ola bilər. Bəzi ölkələrin qanunvericiliyinə görə azad dövriyyəsi qadağan olunmuş bəzi əmlak

növləri lizinq obyekti ola bilməz. Təcrübodə lizinq obyekti olaraq tez-tcz maşın və avadanlıqlar, qurğular,

ııoqliyyat vasitələri, hesablama texnikası və rabitə vasitələri və s. istifadə edilir. Çoxsaylı təsərrüfat əməliy-

yatlarının icra olunduğu iqtisadiyyat həyatında istehsalın texniki bazasının yeniləşməsi prosesində, miixtəlif

mülkiyyət formalı müəssisə və təşkilatların əsas fondlarının təkmilIeşdirilməsi təzələnməsi prosesində lizinq bir neçə fimksiyanı yerinə yetirir: • Lizinq əsas fondlara vəsait qoyuluşunun bir formasıdir, Bu funksiyanı yerinə yetirərkən

lizinq istehsala investisiya qoyuluşunun maliyyələşdirilməsi kimi ənənəvi formanı tamam- layır.

Əmlakdan istifadə edən müqavilə vasitəsi ilə böyllk nn)hləğdo xüsusi vo borc vosaitlorini birdəfəlik

qoymadan ontt lazım olan əmlakı əldə edə bilir. Məhz elə bu xüsusiyyət lizinqi əmlakm adi alqı-

satqısından fərqləndirir.

• Lizinq istehsalın maddi-texniki təminatmın proqressiv metodu rolunu oynayır. Bu vasitə ilə

lızinq əmlakdan istifadi edənə, yeni texnikadan, onun mənəvi cəhətdən süretle köhnəldiyi şəraitdə

KitabYurdu.az 239

istifadə etməsinə imkan yaradır. Bu vasito daha çox səmərəli qiymətli maşın və avadanhqlar, mənəvi

köhnəlmə riski yüksək olan elektron hesablama texnikası, kommunikasiya vasitələri və s. istifadə

olunarkən verir.

• İqtisadiyyatm kənd tesərrüfatı və emal sənayesi müessi- sələrində istehsal vasitələrinə

mövsumi tələbatın ödənməsi v ü məhsulların daşmmasının təşkili. Bu halda lizinq əmlakından istifadə

edənlər onlara yalmz müəyyən bir dövrdə lazım olan texnikanın əldə olunmasına iri məbləğdə

vəsaitlər qoymurlar.

Qeyd olunanlara əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, lizinq iqtisadiyyatın bütün sahələrində

mühüm təsərrüfat əhəmiyyətli məsələlərin həilində xüsusi rol oynayır. Məlum oluğu kimi iqtisadiyyatda baş verən bütün əməliyyatlarda müxtəlif tərəflər- hüquqi və fıziki

şəxslər iştirak edirlər. Yəni bütün əməliyyatlar iştirakçılar tərəfindən həyata keçirilir. Lizinq

əməliyyatlarında da belə iştirakçılar vardır, onlar aşağıdakılardan ibarətdir. • lizinqverən;

• lizinqalan;

• lizinq əmlakmı göndərən (qoyan).

Lizinq əməliyyatmın adı çəkilən iştirakçısımn hər biri ayrı- ayrı vəzifələri yerinə yetirir. Lizinqverən - bu lizinq əmlakının mülkiyyətçisidir. 0, öz əmlakını digərinə razılaşdırılmış şərtlərlə

müvəqqəti istifadəyə verir. Lizinqalan - bu fərdi sahibkar kimi qeydiyyatdan keçmiş istənilən təşkilati-hüquqi formada fəaliyyət

göstərən hüquqi şəxs və ya fıziki şəxsdir. Onlar müqavilə İlə lizinq əmlakını məhsuldar

istifadəyə alırlar. Lizinq əmlakını göndərən - bu maşın və avadanlıqları hazırlayan müəssisə və ya lizinq əmlakım satan digər

hüquqi və ya liziki şəxsdir. Birinci qrup lizinqverənlər - kommersiya bankları, onların xiisusi bölmələri və ya digər maliyyə-kredit

müəssisələrindən ibarətdir. Qeyd olunanlar lizinq əməliyyatları ilə yalnız o vaxt məşğul ola bilərlər ki, bu

onların nizamnamələrində nəzərdə tutulmuş olsun. İkinci qrup lizinqveronloro – səhmdar cemiyyəti və ya digər təşkilati-hüquqi formada təşkıi olunan,

kommersiya təşkilatı kimi fəaliyyət göstərən, özünün təsis sənədlərinə və xüsusi lisenziyasına (icazə) görə

lizinqverən funksiyasmı yerinə yetirən lizinq şirkətləri aiddir. Lizinq şirkətlərinin təsisçiləri həm hüququ həm

də fiziki şəxslər (ayn-ayrt vətəndaşlar) ola bilərlər.

Lizinq təşkilatının aşağıdakı formaları mövcuddur: mövcuddur: • Lizinq əməliyyatlarının və konkret sövdələşmələrin maliy- yələşdiriiməsini həyata keçirmək

üçün yaradılan maliyyə lizinq şirkətləri;

• İxtisaslaşmış lizinq şirkətləri-bu şirkətler əmlakın oldo edilməsinin maliyyələşdirilməsindən

əlavə olaraq müştə- rilərə avadanlıqların saxlanması, təmiri, onun istifadəsi üzrə məsləhətlər

verilməsi kimi kompleks xidmətləri göstərirlər;

• Konkret sövdələşmələrdə iştirakçılar arasında vasitəçi funksiyasmı oynayan broker lizinq

şirkəti. Belə tip lizinqverənlərin üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, onun lizinq ödəmələrini almaq üçün

üstün hüququ vardır. Adətən müqavilədə göstərilir ki, vasitəçinin iflasa uğradığı halda lizinq

ödəmələri əsas lizinqverənə ödənməlidir. Sövdə- ləşmənin, lizinqin bu forması “sublizinq” adlanır.

Üçüncü qrup lizinqverənlər - lizinq əməliyyatlarını maliyyələşdirmək mənbələrinə malik olan istənilən

fırma, şirkət, müəssisə və təşkilatlann bölmələri, şöbə və idarələrini əhatə edir. Belə bölmələr öz əsas

fəaliyyətləri ilə yanaşı həm də lizinq əməliyyatları ilə məşğul olurlar. Çox vaxt belə bölmələr satışı

stimullaşdırmaq üçün avadanlıq istehsal edən iri istehsalçılar tərəfındən yaradılır. İqtisadi şəraitdən asılı olaraq lizinq sövdələşməsi iştirak- çılarının sayı artıb azala bilər. Bu bir çox

şərtlərdən asıhdır. Məlum olduğu kimi lizinq əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün lazım olan

maliyyə vəsaitləri müxtəlif mənbələr hesabına ola bilər. Bu ya xüsusi, özünəməxsus vəsaitlər və ya

cəlb olunmuş vəsaitlər hesabma edilə bilər.

• bir lizinq əməliyyatı və ya çoxsaylı lizinq əməliyyatları toplusunun, müqavilələrinin

kreditləşdirilməsi. Belə halda kreditin məbləği lizinqvcrənin kredit qabiliyyətindən və onun bir müştəri

kimi bankla münasibətlərindən asılı

olur;

KitabYurdu.az 240

• öhdəliklərin əldə edilməsi. Bu etibarlı, dayanıqlı lizinqa-

lanlann iştirakı ilə lıuyata kcçııılən iri sövdələşmələrdə istifadə olunur. Bu halda bank lizinqverəndən

onun icarədarlannın öhdəliklərini ıeqress (geri tələb etmə) hüququ olmadan alır. Burada nəzərə

alınan əsas göstəri- cilərdən biri həyata keçiriləcək lizinq lahiyəsinin kredit qabiliyyətliliyidir. Qeyd olunan hallarda bank krcditinin təminatını lizinq obyektı və lizinq üzrə ödəmələr təşkil edir. Təcrübədən məlum olduğu kimi, lizinq əmlakının xarak- teristikasından, lizinqalanın tələbatından,

vergiyə cəlbolun- madakı imtiyazlarından asılı olaıaq lizinqin müxtəlif formaları istifadə olunur. Bu

formalar aşağıdakılardan ibarətdir: rentinq, xayrinq, bank lizinqi, qayıdan lizinq (liz-bek), baş lizinq,

idxal lizinqi, klassik lizinq, operativ lizinq, əməliyyat lizinqi, tam lizinq, maliyyə lizinqi. Onların

daha çox yayılmış və tətbiq olunan formaları aşağıdakılardır:

-maliyyə lizinqi; -operativ iizinq. Maliyyə lizinqi - bu lizinqiıı bütövlükdə öz xərcini tam ödəyə bilən, bütün ödəmələri vaxtmda yerinə

yetirə bilən formasıdır. Bu formanın mövcud olduğu halda lizinqverən praktiki olaraq müqavilə

miiddəti dövriində lizinqin predmeti (miiqavilədə nəzərdə tutulan ödəməlori) dəyərini tam ödəyir və

bu sövdələşmədən mənfəət əldə edir. Maliyyə lizinqi bir neçə özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardan

ibarətdir: maliyyə lizinqində ya istehsalçı özü, ya da ki, avadanlığı göndərən iştirak edir. Müqavilə əsasında onlar

müəyyən edilmiş müddətlərdə avadanlığın qurulması, nizamlanması, onun texniki xidməti, cari təmiri

və s. kimi əlavə funksiyaları da yerinə yetirirlər.

• maliyyə lizinqi üzrə müqavilənin müddəti təqribən əmlakın istismarının normativ müddətinə

bərabərdlr.

Bununla bağlı olaraq müqavilə müddəti qurtardıqdan sonra əmlak lizinqalanm tam mülkiyyətinə

verilə bilər və ya onun tərəfındən qalıq dəyərinə alına bilər; lizinq obyektinin və onu göndərənin

seçilməsi hüququ lizinqalana məxsusdur. O bu hüquqdan istifadə edərək ən sərfəli olan obyekti və

daha çox səmərə verə biləcek lizinq obyektini gondərəni seçir, eyni zamanda lizinq əmlakından

yalnız sahibkarlıq məqsədi ilə istifadə edəcəyinə zəmanot verir; • lizinq əmlakınm əldə olunması şərti. Lizinq əmlakının müəyyən lizinqalana verilməsidir. Məhz

buna göre do maiiyyə iizinqində çox bahalı və nadir avadanlıqlann ahnıb lizinq verilməsi

mümkündür. Bu halda lizinqverən öz üzərinə çox yüksək səviyyədə risk götürmüş olur. ınüqavilənin

qüvvədo olduğu bütüıı dövr üçün ııəzordo tutulan lizinq ödəmələrinin tərkibində amortizasiyu ayırmalarııım

məbləği lizinq əmlakının müqavllo bağlanan andakı qiyməti və ya yenidən qiymətləndirilmlş dəyərini ya tam

əks etdirməlidir, ya da ona çox yaxın blr məbləğdə olmalıdır.

• Iizinq avadanlığının təsadüfı dağılması, itkisi və xarab olması riskini lizinqverən daşıyır. Lakin

müqavilo bağlanarkən qeyd olunanlarla bağlı risklərin, hətta sığorta risklərinin bütövlükdə

lizinqalana keçməsi nəzərdə tutula bilər.

Hal - hazırda bütün postsovet məkanmda eləcə do Azərbaycanda qanunvericilik və mövcud

təlimatlar ancaq maliyyə lizinqinə həsr edilmişdir. Operativ lizinqin təşkili məsələləri isə natamam,

kifayət dərəcədə işlənməmiş bir şəkildədir. Operativ Iizinq - bu lizinq əmiakının lizinq alana, müəyyən müddətə - həmin əmlakın istismarmın

normativ müddətindən çox az bir müddətə, verilməsini özündə əks etdirən müqavilə

münasibətləridir. Elə buna görə də lizinqverən zərər çəkməmək üçün həmin əmlakı onun istismarının

normativ müddəti dövründə bir neçə dəfə lizinqə verməli olur. Beynəlxalq təcrübədə operativ lizinq

hər bir ölkənin mülki qanunvericiliyi ilə tənzimlənir. Lizinqin bu formasınııı aşağıdakı xüsusiyyətleri vardır. operativ lizinq müqaviləsinin müddəti adətən 2-6 ildən artıq olmıır; • operativ lizinq müqaviləsi liziııqalan tərəfinden istenilən vaxt pozula bilər;

mürnkün risklərin hamısı lizinqverənin üzərinə düşür. Risklərin səviyyəsini aşağı salmaq tiçün

lizinqverən adətən əmhıkı öz hesabına sığoıla cdir, bu isə nəticədə lizinqverənin həmin sövdələşmə,

lizinq üzrə xərclərini artırır;

KitabYurdu.az 241

lizinqverənin qarşılaşdığı yüksək risklərə və əlavə xərclərə görə operativ lizinqdə lizinq ödəmələrinin

dərəcəsi bir qayda olaraq maliyyə lizinqində olduğundan yüksək olur; lizinqverən öz seçimi əsasında

əmlak əldə edir, sonra isə lıomiıı omlaka lizinq miiqavilosi əsasında ehtiyacı olan lizinqalanı tapır.

Məhz bununla bağlı olaraq həmin lizinq sövdələşməsi bağlanan anda bazarda yüksək tələbin olduğu

əmlakı seçmək problemi mövcud olur. Ona görə də belə məqamda lizinqverən əvvəlcədən bazarda

mövcud olan tələb və təklifı mütləq öyrənməlidir. Bu halda səhv qərar qəbul olunması və onun

nəticəsi olaraq zərərlərə yol verilməsi riski çox yüksək olıır. Fəaliyyətdə olan müəssisə gələcək inkişaf üçün maliyyə rcsurslarının çatışmazlığı ilo qarşılaşdıqda,

qayıdan lizinqə diqqət yetirməsi məqsədəuyğundıır. Mahiyyətinə görə bu, maliyyə lizinqinin bır

formasıdır. Lizinqin bu forması adətən aşağıdakı halda istifadə edilir:

Miiəssisə müəyyən məbləğdə avadanlığa və digər əsas vəsaitlərə malik olur. Lakin maliyyə

resurslarının çatışmazlığını lıiss cdir. Belə olduqda həmin müəssisə əmlakının bir hissəsini

ıxtisaslaşmış lizinq şirkətlərinə və ya kommersiya banklarımn aid şöbələrinə satırlar. Sonuncular

aldıqlan əmlakı elə həmin müəssisəyə lizinqə verirlər. Nəticədə lizinqalan müəssisə müvəqqəti olaraq

böyük məbləğdə sərbəst pul vəsaitlərinə malik olur, həmin vəsaitləri digər maliyyə problemlerinin

helline yönəldirlar. Sonru lizinqaiana müqavilənin müddəti qurtarana kimi həmin əmlakı almaq

imkanı verilir. Təcrübədə lizinqin daxili və beynəlxalq formaları da tətbiq edilir: Daxili lizinq - lizinqin bu formasmda iştirakçılar hamısı bir ölkə daxilində fəaliyyət göstərirlər. Beynəlxalq lizinq - lizinqin bu formasında iştirakçılar müxtəlif ölkələrdə fəaliyyət göstərirlər. Lizinq sövdələşmələrinin iqtisadi səmərəsi bu əməliyyatın düzgün təşkil olunmasından asıhdır.

Maiiyyə lizinqində ilkin olaraq gələcəkdə lizinqalan lizinq şirkətinə və ya bankın aid şöbəsinə ərizə

ilə müraciət edərşk gələcəkdə əməliyyat barəsində bəzi məlumatları - lizinq əmlakı haqqmda,

potensial lizinqverən haqqında, lizinq sövdəsinin müddəti və s. onlara bildirir. Lizinqverən ilkin məlumatlar əsasında lizinqverənin maliyyə vəziyyətini, ödəmələri həyata keçirmək

və kredit qabiliyyətliliyini tohlil edir, həınin dövrdo lizinq ənılakı vasitəsilə həyata keçirilən xidmətə

olan tələbatı qiymətləndirir, müqavilənin müddetini, ödəmələrin mütəmadiliyini, əmlakm dəyərini və

sövdələşmənin nəticələrinə təsir edə biləcək bu kimi digər amil və şərtlər nəzərdən keçirilir. Belə

təhlillərin nəticəsi qənaətbəxş olduqda iştirakçı tərəflər əmlakın göndərilməsi, verilməsi

müqaviləsinin və lizinq razılaşmasmın rəsmiləşdirilməsini həyata keçirirlər. Bu sənəddə tərəflərin

hiiquq və vəzifələri əks etdirilir. Müqavilənin mühüm elementlərindən biri də lizinq ödomələridir. Müqavilə bağlanmasmda mühüm

məsələlərdən biri də mümkün riskiərin sığorta olunmasıdır. Müqavilənin şərtlərindən, yəni tərəflərin

razılaşmasmdan asılı olaraq bu xorclor ya lizinqverən ya da lizinqalan tərəfındən ödənir. İstənilən

halda bu və ya digər tərofin əlavə xərcləri lizinq ödəmələri müəyyən edilərkən nəzərə alımr.

Lizinq ödəmələrinin səviyyəsinə bir çox amillər təsir edir: lizinq obyektinin dəyəri, onun

amortizasiya müddəti, lizinqin tipi və müddəti, lizinq üzrə ödəmələrin qrafiki, lizinqin şərtləri, əmlakın qalıq dəyəri ilə alınması mümkünlüyü, kredit resurslarının dəyəri, müəyyən edilmiş vergilərin

səviyyəsi, əlavə dəyər vergisinin həddi, beynəlxalq lizinqdə isə əlavə olaraq gömrük rüsumları. Bütün qeyd

olunanlar nəzərə alınmaqla son nəticədə lizinq ödəmələrinin tərkibinə aşağıdakılar daxil edilir: müqavilənin fəaliyyətdə olduğu bütün dövr ərzində amortizasiya ayırmaları; verilmiş kredit resurslarmn görə lizinqverenin komisyon haqları (mükafatları); müqaviləyə uyğun olaraq lizinqverənin əlavə xidmətlərinə görə haqq; lizinqverənin xüsusi vəsaitləri çatışmadıqda borc vəsaitlərdən istifadə etdiyinə görə kompensasiya

ödəmələri; müqavilo ilə əmlakın alınması nəzərdə tutulduqda əmlakın doyori, oııun qalıq doyoı i iso

pay şoklində lizinq ödəməsinə daxil edilir.' Tərəflər arasında bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq əmlakı göndərən onu lizinqalana verir. Tərəflər arasında

bu barədə akt tərtib olunur. Lizinq əməliyyatlarmın tətbiqinə və onun genişləndirilməsinə əsaslı surətdə şərait yaradan onun iştirakçıları

üçün müəyyən edilmiş vergi güzəştləri sistemidir. Vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsi lizinq əməliyyatlarmın

aparılması üçün güclü stimul yaradır. Azorbaycan Respublikasmda li/.inq xidmətini heyata keçirən müəssisələr üçün dövlət tərəfındən

müvafıq qaydada güzəştlər tətbiq olunması halı “Lizinq xidməti haqqında Azərbaycan

Respublikasının Qanunu”nun 12-ci maddəsində öz əksini tapmışdır. Lakin ölkə ərazisində lizinq

KitabYurdu.az 242

xidmətinin həyata keçirilməsinin hələ ki konkret mexanizmi olmadığından bu məsələ tam

işlənməmiş və qeyri - yetkin formadadar. Avropanın bir çox ölkolorindo, o cümlədən Rusiya Federasiyasının qanunvcriciliyində aşağıdakı

güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur. Lizinqverənlər maliyyə lizinqi üzrə, icra müddəti 3 ildən çox olmayan

müqavilolər əsasında əldə etdikləri monfəət vergisindən azad olunurlar.

Maliyyə lizinqi ilə məşğul olan və bu əməliyyatları kreditləşdirən kommersiya banklan bu

əməliyyatlar üzrə mənfəət vergisindən, əməliyyatlar uzunmüddətli xarakter daşıdıqda isə 3 il

müddətədək uməliyyatların nəticəsi üzrə vergidən azad olunurlar. Veıgi güzəştlori sistemi tizro lizinqalanlara da müəyyən güzəştlər verilir. Onlara əmlak vergisinin

həcmini azaltmağa (lizinq əmlakı müqavilə müddətində lizinqalanın balansınm aktivində əks

etdirilir), lizinq ödəmələrini məhsulun, xidmətlərin, görülən işlərin maya dəyərinə aid etməyə və bu

yolla mənfəətdən vergini azaltmağa icazə verilir. Qeyd olunanlarla yanaşı lizinq əmlakını satan və ya göndərən təşkilatlar da lizinqdən səmərə alır öz

fəaliyyətləri üçün maraq yaradırlar. Çünki lizinq nəticəsində onlar öz istehsal imkanlarınj və

məhsulun satış bazannı genişləndirməyə nail olur, ehtiyat hissələrinin satışından əlavə gəlir

mənbələri yaratmağa, lizinq əmlakmm buraxılış-nizamlama işləri, üzrə məsləhətlər vermək və yerinə

yetirmək, texniki xidməti və cari təmiri yerinə yetirmək imkanları əldə edir. Beynəlxalq təcrübədə lizinq əməliyyatlannm inkişaf dinamikasmı müəyyən edən amillərdən biri bu

əməliyyatlann iştirakçılar üçün nə dərəcədə cəlbedici, vacib, zəruri olmasıdır. Buııun üçün

aşağıdakılar nezərdən keçirilməlidir. Lizinqalaniar üçün lizinq əməliyyatları uzunmüddətli baıık kreditləşməsindən fərqli olaraq müəyyən

üstünlüklərə malikdir: • xüsusi, özünəməxsus vəsaitlər yayındırmamaqla əldə olunmuş əmlakın bütövlükdə

kreditləşdirilməsi;

bu əməliyyatlarda vergiqoyma və amortizasiya ayırmaları üzrə güzəştlərin tətbiqi; • avadanlıqların köhnəlməsi və digər risklərin Iizinqverənin üzərinə düşməsi;

• bank kreditləşməsi prosesindən fərqli olaraq Iizinq əməliyyatlarında daha çevik razılaşmanm

mümkün olması;

liziııq əməliyyatlarında çox cüzi cari məsrəflər hesabına daha çox avadanlıq, nəqliyyat vasitələri və digər

əmlak əldə elmok miimkündür. Digor hailarda (məsələn, bu əmlakı aldıqda) onun üçün xeyli məbləğdə

vəsaitlər lazım olur; Ii/,iıi(| omnliyyatında, l<reclill;).şm;) proscsindən fərqli olaraq, iiıııkık üçün lizinqalanın giıovu toləb olunmur.

liu iistünlüklərlə yanaşı lizinqin lizinqalanlar üçün çatışmaz cohotlori də vardır: adi kreditləşmə prosesindən fərqli olaraq lizinqin daha yiiksək dəyərə malik olması; inflyasiya nəticəsində lizinq ödəmələrinin artması ilə bağlı olan itkilərin çoxalması; omlakın mənəvi cəhotdon köhnolmosinə baxmayaraq lizinq ödomələri həcminin müqavilə müddətinin

sonuna kimi doyişməz saxlanması. Lizinq əməliyyatlarınm aparılnrası banklar üçün səmərəli ııoiico veron fəaliyyət sahosidir. Bıı əməliyyatlar

nəticəsində lıaııklar investisiyalar iiçiin yeni poliqonlar axtarıb tapır, ıı/.uıımüddotli lizinq əmoliyyatlarında

banklar sabit gəlir monbəyi əldə edir, vergiyə cəlb olunmada güzəştlərdən istifadə edir, bunun nəticəsində

özünün maliyyə potensialını artıra bilir. Banklarda lizinq əməliyyatlarına maraq yaradan bir sıra amillər Ibslin

ovvolində baxılmışdır. Biitiin bu qeyd olunanlarla yaııaşı yaddan çıxarmaq olmaz ki, lizinq əməliyyatları yüksək səviyyəli risklərlə

bağhdır. Onun soviyyosi opcrativ lizinqdə dalıa da yüksəkdir. Eyni zamanda lizinq biznesin kapitaltutumlu

formasıdır. Buna görə də lizinq şirkətləri böyük məbləğdo borc vəsaitləri cəlb etməkdə maraqlıdırlar. Qeyd olunanları təhlil etdikdə bclo bir nəticəyə gəlmək olur ki, bankların lizinq əməliyyatları ilo tokcə

bilavasitə, yəni lizinq şöbəsi və ya xüsusi idarə yaratmaqla deyil, həm də birbaşa məşğul olması da yüksək

səmərə verir. Belə bir hal banklara lizinq şirkətlərini kreditləşdirməyə, xüsusi törəmə müəssisələri yaradaraq

öz fəaliyyət dairəsini genişləndirməyə, lizinqin miixtəlif formalarım tətbiq etməyo, onun tətbiqi sərhədlərini

genişlondirməyə imkan verir.

KitabYurdu.az 243

Tərəfler arasmda bağlanmış lizinq müqaviləsi iştirakçilarin öhdəliklərini, hüquq və vəzifələrini əks

etdirən hüqüqı sənəddir. Hər bir tərəf müqavilə əsasmda öz üzərinə götürdüyü öhdəliyi yerinə

yetiraıəyə borcludur. Məhz elə lizinq əməliyyatınm səmərəliliyi tərəflərin müqavilədə nəzərdə

tutulmuş şərt və tələbləıi nə durucəde yerinə yetirilməsindən asılıdır. Bəs lizinq müqaviləsinə nə vaxt xitam verilə bilər? Müqaviləyə xitam verilməsi halları Azərbaycanın

qanunvericiliyində aşağıdakı kimi əks olunmuşdur: Lizinq müqaviləsinə aşağıdakı hallarda xitam verilir: • müqavilə müddəti qurtardıqda;

• icareçi müəssisə leğv edildikde;

• icarəçi və lizinq müəssisəsinin qarşılıqlı razılığı olduqda;

• məhkəmənin və ya arbitraj məhkəməsinin qərarı əsasında;

• qarşısıalınmaz qüvvə nəticəsində əmlak məhv olduqda;

• qanunvericilikdə və müqavilədə nəzərdə tutulan digər hallarda.

• .3 TRAST ƏMƏLİYYATLARI.

Kommersiya banklarının apardığı vasitəçilik əməliyyat- larından biri də trast əməliyyatlarıdır. Trast əməliyyatları - müştərinin tapşırığına əsasən əmlakın idarə olunması və digər xidmətlərin onun

maraq dairəsində, onıın xeyrinə kommersiya bankları və xüsusi maliyyə institutları tərəfındən aparılan əməliyyatlardır, Trast əməliyyatlarının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, əmlak sahibi onun idarə olunması hüququnu

mövcud qanunvericiliyə riayət etməklə müqavilə əsasmda digərinə - ya banka, ya da ki, xüsusi

maliyyə institutuna verir. Trast əməliyyatlarının həyata keçirilməsində müştərinin miixtolif növ omlakı iştirak cdo bilor. Trast əməliyyatlarının obyekti kimi aşağıdakı əmlak növləri iştirak edirlər: • istehsal və qeyri - istehsal xarakterli daşınmaz əmlak;

• nəqliyyat və rabitə vasitələrindən ibarət daşman əmlak;

• əmlak hüququ; pul vosaitləri;

• qiymətli kağızlar.

Əmlakın növündən, həmçinin mülkiyyətinin arzu və məqsədlərindən asılı olaraq trast

əməliyyatlarınm məzmunu və həmçinin onu yerinə yetirən bankın funksiyaları dəyişir. Trast

əməliyyatlarmı icra edərkən banklar iki mühüm rolda çıxış edə bilərlər. Birincisi, banklar müqavilə çərçivəsində müştərinin əmlakı üzrə müstəqil sərəncamlar vcrorok

müşterinin tam hüquqlu nümayəndəsi ola bilərlər. tkincisi, banklar müştərinin tapşırığına əsasən onun əmlakı ilo ciddi konkret əməliyyatları icra edə bilərlər. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində trast əməliyyatları banklar üçün xtisusi ınaraq kəsb cdir. Çünki bazara

keçid və bazar şəraitində yeni yaranmış çoxlu müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələrin çoxu heç də

əmlakın müxtəlif növləri ilə əməliyyatlar aparmaqda səriştəyə malik olmurlar. Ona görə də trast

əməliy- yatlarmın aparılmasmda marağı olan müəssisə, təşkilat və fiziki şəxslərin sayı artır. Banklar

və digər xüsusi institutlar trast əməliyyatlarına artan tələbatdan istifadə edərək bazarda öz mövqeyini

möhkəmlətmək üçün bir çox vacib məsələləri həll edirlər. Onlar əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: • aparılan əməliyyatlar və göstərilən xidmətlər dairəsinin genişləndirilməsi;

• müştəri bazasının genişləndirilməsi;

• müştəri bazasınm keyfıyyətinin yaxşılaşdırılması;

• bank bazarının digər seqmentlorinə (tərkib hissəsinə) daxil olması, müdaxilə etməsi;

• əlavə gəlir əldə edilməsi;

• müxtəlif müəssisə təşkilat, fıziki şəxslər üzərində nəzarətin oldə olunması;

üzərində nəzarətin ətdə oiunduğu müəssİSƏ, tƏŞkilät, flzikl şoxslərin trast

əməliyyatlarında iştirak edən müxtəlif fondları üzərində nəzarətin əldə olunması;

payda iştirak etməklə, təsisçi olmaqla, səhm paketinə nəzarətin əldə olunması vasitəsilə

iqtisadiyyata investisiya qoyuluşu ilə qanunvericiliklə banklar üçün müəyyən edilmiş

mehdudiyyetlərin ötülməsi;

fond bazarının iştirakçısı kimi bankın rolunun yüksəlməsi. Göründüyü kimi, trast

əməliyyatlarını apararkən banklar

KitabYurdu.az 244

yuxarıda qeyd olunan mühüm təsərrüfat əhəmiyyətli vəzifələri yerinə yetirirlər. Ona görə də trast

əməliyyatlarmm mahiyyəti nəzərdən keçirilərkən qeyd olunanları mütləq nəzərə almaq lazımdır. Bankm özünəməxsus spesifık xüsusiyyətindən, onun maliyyə bazarındakı vəziyyətinden və

mövqeyinden, onun müştəri bazasının vəziyyətindən və digər iqtisadi şərtlərden asılı olaraq bankın

trast şöbəsinin vəzifələri dəyişə bilər. Trast əməliyyatı göstəricilərinin təhlilini müxtəlif mövqelərdən

və yanaşma tərzi ilə aparmaq olar. Bunun üçün iştirakçılarm trast müqaviləsi pıcdmetinə ve onların

mülkiyyət hüququnun transformasiyasına münasibəti, onların trast əməliyyatlarında funksiyası,

iştirak- çıların statusu və s. mütləq nəzərdən keçirilməlidir. Trast əməliyyatlarınm iştirakçıları kimlərdir? Bunu nəzərdən keçirmək üçün ilk əvvəl trast

əməliyyatlarınm subyektlərini müəyyən etmək lazımdır. Trast əməliyyatlarının iştirakçıları

aşağıdakılardır. • Trastın təsisçisi;

• Etibarlı idarəedən;

• Benefisiar.

Trastın təsisçisi rolunda isə aşağıdakılar çıxış edə bilərlər: • Əmlakın sahibi;

• Hami;

• Vəsiyyəti yerinə yetiren.

Qeyd olunanların şəxsində əməliyyatları həm fıziki həm də hüquqi şəxslər apara bilər. Hüquqi

şəxslər rolunda müəssisə və təşkilatlar, dövlət idarəetmə orqanları, beynəlxalq təşkilatlar və s. çıxış

edə bilərlər. Trast əməliyyatlarımn ikinci ıştirakçısı etibarlı idarəedəndir. Bu o şəxsdir ki, əmlakın

sahibi müqavilə əsasında öz mülkiyyətini və ya mülkiyyət hüququnu müvəqqəti olaraq ona

idarəetməyə və ya konkret olaraq hər hansı bir əməliyyatı icra etmək üçün verir. Trast

əməliyyatlarının həyata keçirilməsi komisyonçular vasitəsilə icra olunur. Komisyonçu - komisiya miiqavilusi əsasında müştəriııin omlakı hesabına öz adından müoyyən

əməliyyatları icra etmək öhdəliyini götürmüş şəxsdir. Komisyonçu icra etdiyi işə görə komisyon

haqqı (mükafatı) alır. Komisyonçu rolunda həm fizıki həm də hüquqi şəxslər çıxış edə bilərlər. Hüquqi şəxs rolunda isə

kommersiya bankı, xüsusi maliyyə institutu, trast şirkəti çıxış edə bilər. Trast əməliyyatının digər iştirakçısı müvəkkil şəxsdir. Müvəkkil şəxs müştərinin tapşııığına əsasən, onun hesabına və onun adından fəaliyyət göstərən

şəxsdir. Onun xidmətləri müştəri tərəfmdən mövcud xidmət tarifləri, yaxud müqavilə osasında

ödənilir. Trast əməliyyatlarmm digər iştirakçısı benefisiardır. Benefisiar (onu səmərə əldə edən də adlandırırlar). Trast nniqaviləsinin xeyrinə bağlandığı şəxsdir.

O, gəlirləri trast şirkətindən alır. Benefısiar kimi həm fıziki, həm də hüquqi şəxslər çıxış edə bilərlər. Trast oməliyyatlarınm mahıyyoti və məzmunu təlılil edilərkən nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, bu

əməliyyatlar həyata keçirilərkən onun iştirakçıları nrasında maliyyə - iqtisadi xaraktcrli münasibətlər

yaramr. Bu münasibətlərin xaraktcri daha çox trast müqaviləsinin şərtlərindən, trast üzrə verilən

əmlakın tipindən, aparılan əməliyyatın öz məzmunundan və iştirakçıların rolundan asılı olur. Trast əməliyyatları zamam iştirakçılar arasında yaranan maliyyə - iqtisadi münasibətlər sistemi

aşağıdakı kimi tezahür edir. Trast əməliyyatlarımn müxtəlif mərhələlərində müxtəlif iştirakçılar çıxış

edir və əməliyyatm məzmunu bunlardan asılı olur: münasibətlərin iştirakçılan, münasibətlerin

predmeti, əməliyyatın məzmunu, əməliyyafın vadaredici, sövqedici səbəbləri.

I mərhələ - a) Iştlrakçılar - 1) trastın təsisçisi

2)etibarlı idarəedən

. b) münasibətlərin predmeti - əmlak və ya əmlak hüququ.

v) əməliyyatın məzmunu. 1)trastın təsisçisi əmlakı və ya əmlak hüququnu digərinə etibarlı idarəetməyə müvəqqəti istifadəyə

verir.

2)etibarh idarəedən əmlakı idarə edir və ya onunla konkret tapşırıqları yerinə yetirir.

q) əməliyyatın vadaredici səbəbləri

KitabYurdu.az 245

1)trastın təsisçisi üçün bu gəiirin əldə edilmə- sindən və ya müəyyən əməliyyatın keçirilməsindən

ibarətdir.

2)etibarh idarəedən üçün bu əməliyyata görə mükafatın alınmasından ibarətdir.

II mərhələ.

a)bu mərhələnin iştirakçıları:

1)etibarh idarəeden;

2)etibarh idarəedənin tərəf- müqabili;

b)münasibətlərin predmeti - əmiak və ya əmlak hüququ.

v) əməliyyatın məzmunu.

1)etibarh idarəedən əmlak və ya əmlak hüququnu idarə edir, sövdələşmələr həyata keçirir, əməliy-

yatlar icra edir.

2)etibariı idarəedənin tərəf - müqabili əmiak və ya əmlak hüququndan istifadə edərək fəaliyyət

göstərir.

q) əməliyyatın vadaredici səbəbləri. 1)etibarh idarəedən ya gəlir əldə edir, ya da ki, sadəcə təsisçinin tapşırığını yerinə yetirir.

2)etibarh idarəedənin tərəf - müqabili öz fəaliyyətinin xarakterinə uyğun olaraq xüsusi maraqları

üçün çaiışır. III mərhələ.

a)mərhələnin iştirakçıları:

1)trastın təsisçisi 2)benefısiar

b) münasibətlərin predmeti - əmlakın idarə olunmasından əldə olunan gəlir və ya əmlak hiiququ.

v) əməliyyatın məzmunu. 1)trastın təsisçisi benefısiara çatacaq gəlirin ona verilməsi barədə sərəncam verir.

2)benefisiar əməliyyatda benefisiar şəxsində çıxış edəcək şəxsi müqavilədə əks etdirir.

q) əməliyyatın vadaredici səbəbləri. 1)trastın tosisçisi üçiiıı bu sobəb benefısiarın fəaliy- yət göstərmosi üçün vosaitlo təmin

olunmasından ibarətdir.

2)benefısiar üçün bu səbəb trast müqaviləsi üzrə gəlir əldə edilməsindən ibarətdir.

IV mərhələ.

a)mərhələnin iştirakçıları:

1)etibarlı idarəedən

2)benefisiar.

b)münasibətlərin predmeti - əmlakın idarə olunmasından əldə olunan gəlir və ya əmlak hüququ.

v) əməliyyatın məzmunu: 1)etibarlı idarəeden əməliyyat nəticəsində əldə olunan gəliri, benefısiara çatası mükafatı çıxmaq şərti

ilə təsisçiyə verir.

q) əməliyyatın vadaredici səbəbləri: 1)etibarlı idarəedən iiçiin bu trastın təsisçisinin tapşırıqlarım yerinə yetirməkdən ibarətdir. 2)benefısiar üçün bu əldə olunmuş gəlirin istifadə olunmasından ibarətdir.

V mərhələ.

a)əməliyyatın iştirakçıları - digər əməliyyatçılar yoxdur, münasibətlər bankm trast şöbəsinin

daxilində yaranır.

b)münasibətlərin predmetı - trast əməliyyatlarından əldə olunan komisyon haqqı (mükaftıt).

v) əməliyyatın məzmunu - əldə olunmuş mükafatm, gəlirin bölüşdürülməsi. inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, trast əməliyyatlarının təsnifatı trast əməliyyatlarmın

formasından, tipindən, aparılan əməliyyatların xarakterindən asılıdır. Bu xüsusiyyətlərindən asılı

olaraq trast əməliyyatlarının bir neçə növünü fərqləndirirlər. Trast əməliyyatlarının aşağıdakı növləri vardır: • etibarlı idarəetmə;

• agent xidmətləri.

Etibarlı idarəetmə trast əməliyyatlarmda əmlak mülkiy- yətçisi ilə etibarlı idarəedən arasında yaranan

münasibətlərin formasıdır. Onlar arasmda bağlanmış müqaviləyə əsasən mülkiyyət sahibi öz

mülkiyyətinin idarəetmə hüququnu etibarlı idarəedənə verir. Bu hüquq əsasında etibarlı idarəedən

müxtəlif sövdələşmələr bağlaya və icra edə bilər.

KitabYurdu.az 246

O, eyni zamanda mülkiyyətçidən müəyyən göstəriş və tapşırıqlar alarkon müqavilə osasında digər

hüquqi horokotlor edə bilər. İcra etdiyi əməliyyatlara görə o, komisyon mükafatı alır. Etibarlı

idarəedən öz fəaliyyəti zamanı müqavilədə nəzərdə tutulduğu kimi öz adından, lakin mülkiyyət

sahibinin əmlakı hesabına və onun tapşırığına əsasən çıxış edir. Eyni zamanda fəaliyyətinin

nəticələrinə görə maddi məsuliyyət daşıyır. Əməliyyatın etibarlı idarəetmə formasında həm fıziki, həm də hüquqi şəxslər üçün əməliyyatlar

yerinə yetirilir. Fiziki şəxslər üçün yerinə yetirilən əməliyyatlar aşağıdakılardır: əmlakın varisliyə, mirasa verilməsi;

• müqavilə əsasmda əmlakın idarə edilməsi;

• iş bacarığı olmayan şəxslərin əmlakı üzərində tam və ya natamam qəyyumluq və hamilik.

Hüquqi şəxslər üçün yerinə yetirilən əməliyyatlar aşağıdakılardır:

əmlak və əmlak hüququnun, qiymətli kağızlar portfelımn idarə ediiməsi;

pensiya (təqaüd) fondlarının vəsaitlərinin idarə edilməsi;

xeyriyyəçilik və digər xiisusi təyinatlı fondların idarə edilməsi; i nve s t i s i ya ş i r kə t l ə r i və f ond la r ın ın ida r ə e d i lmə s i .

Bu əməliyyatları ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək. Əmlakın varisliyə, mirasa verilməsi. Bu əməliyyat bütün varislərin maraqlarına riayət olunması ilə bağlıdır. Əməliyyatı yerinə yetirərkən, etibarh idarəedən

varisliyi sənədləşdirmək iiçiin əvvəlcə məhkəmənin qərarmı alır. Sonra miras qoyulan əmlakı

toplayır, onun tərkibini miiəyyən edir. Əmlak sahibinin horcları iizrə hesablaşmalar aparır, inzibati

xərcləri və vergiləri ödəyir. Əmlakın qalan hissəsini varislər arasında vəsiyyət əsasında, vəsiyyət

olmadıqda isə ölkədə fəaliyyətdə olan varislik qanunu əsasında bölüşdürür. Miiqavilə əsasında omlakın idarə edilməsi. Əməliyyatm bu növü trastın təsisçisinin və ya

benefısiarm maraqları əsasmda həyata keçirilir. Bu əməliyyat vasitəsi ilə pul vəsaitlərinin

yerləşdirilməsi, sonradan idarəetmək hüququ ilə daşınmaz əmlak ahnması, qiymətli kağızlar

çantasının formalaşdırılması və s. kimi əməliyyatlar icra ediiir. Adətən fiziki şəxslər yüksək

peşəkarlığa və informasiyaya malik olmadıqları halda öz əmlaklarının idarə edilməsini bankın trast

şöbəsinə həvalə edirlər. Burada əsas məqsəd gəlir əldə edilməsindən ibarətdir. İş bacarığı olmayaıı şəxslərin əmlakı üzərində tam və ya ııatamam qəyyumluq və hamilik.

Əməliyyatlarm bu forması iş bacarığı olmayanların əmlaklarının idarə edilməsi zərurəti yarandıqda

meydana çıxır. Trast təşkilatı bu tip əməliyyatlarla hamilərin marağınm müdafıəsi məqsədilə

sövdələşmələr, müqavilələr bağlaya və mübahisəli məsələləri həll edə bilərlər.

Onlar həmçinin mülkiyyət sahibinin digər tapşırıqlarını icra edə bilərlər. Əməliyyatm bu

forması bir tərəfdən hamilərin, qəyyumların maraqlarmı müdafıə məqsədilə, digər tərəfdən isə gəlir

əldə etmək məqsədilə həyata keçirilir. Əmlak və əmlak hüququnun, qiymətli kağızlar portfehnın idarə edilməsi. Bu əməliyyatlar öz

mahiyyətine göre həm fıziki, həm də hüquqi şəxslər üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu bazar

iqtisadiyyatı şəraitində qiymətli kağızlar portfelınm idarə edilməsinin aktuallığı və səmərəli olması

ilə bağlıdır. Bu əməliyyatları həyata keçirərkən trast təşkilatı qiymətli kağızlar portfelınm

vəziyyətini, onun inkişaf istiqaməti və meyllərini təhlil edərək icra edəcəyi əməliyyatların

mahiyyətini müəyyən edir və bu əsasda trastın təsisçisinin tapşırıqlarım icra edir. Pensiya (təqaüd) fondlarının vəsaitlərinin idarə edilməsi. Bu tip əməliyyatların aparılması zərurətinin

mənbəyi qeyri - dövlət təqaüd fondlarının uzunmüddətli resurslara malik olmasıdır. Buna görə də

fondlar həmin vəsaitləri səmərəli yerləşdirməkdə maraqlıdırlar. Bu fondlar trast əməliyyatları

vasitəsilə sərbəst vəsaitləri depozitə yerləşdirir, qiymətli kağızlarm səmərəli portfelını formalaşdırır,

digər təsərrüfat- maliyyə əməliyyatlarına vəsait qoyurlar. Bu vasitə ilə fondlar öz fəaliyyəti üzrə

xərcləri ödəmək üçün gəlirlər əldə edirlər, fondun aktivlərini artırırlar. Xeyriyyəçilik və digər xüsusi təyinatlı fondların idarə edilməsi. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində çoxlu

xeyriyyəçilik və müxtəlif yardım fondları yaradılır. Bu fondlar müxtəlif mənbələrdən vəsaitlər cəlb

edərək xeyli miqdarda sərbəst pul vəsaitlərinə malik olurlar. Bu fondlarla əməliyyatlar apararkən

trast təşkilatı iki mühüm funksiyanı yerinə yetirir. Bunlardan birincisi fondun vəsaitlərinin səmərəli

şəkildə yerləşdiril- məsindən, ikincisi isə həmin vəsaitlərin fondun vəzifələrinə uyğun olaraq

bölüşdürülməsindən ibarətdir.

KitabYurdu.az 247

Investisiya şirkətləri və fondlarmm idarə edilməsi. Dünya bank təcrübəsindən məlum olduğu kimi

əməliyyatlann bu növü trast əməliyyatlarımn məcmuyunda üstün çəkiyə malikdir. Bu əməliyyatları

icra edərkən banklar fondların pul vəsaitlərini yerləşdirir, onun səhmdarlarının siyahısını aparır,

dəyişiklikləri

KitabYurdu.az 248

MÖVZU 11.BANK MENECMENTİ VƏ MARKETİNQİ

PLAN:

1.Bankın idarəetmə strukturu

2.Bank aktivlərinin qorunması

3.Bank marketinqi və onun əsas istiqamətləri

1.Bankın idarəetmə strukturu Bank menecmenti idarəetmənin xüsusi sahəsi olmaqla, bazar iqtisadiyyatının inkişafı şəraitində

ortaya çıxır. Bank əməliyyatlarmm inkişaf etmiş ölkələrdə olan əməliyyatlar səviyyəsinə çatdığı

mərhələdə bu xidmətlərə qiymətli kağızlarla, kredit kartları ilə, valyuta ilə əməliyyat- lar, digər

kommersiya bankları və strukturlarımn səhmlərinin yerləşdi- rilməsinə kömək, müştərilərə onlarm

vəsaitlərinin səmərəli yerləşdiril- məsində xidmət, investisiya layihələrinin qiymətləndirilməsi,

lizinq, faktorinq və digər əməliyyatlar aiddir. Qeyd etmək lazımdır ki, belə şərait- də bankm

nizamnamə kapitalı digər kommersiya bankları üçün ehtiyyat fonduna çevrilə bilər. Bank

menecmenti bu və ya digər proqrammı sa- dəcə olaraq kreditləşdirmir, həmçinin kreditlərin necə sərf

olunmasma nəzarət edir. Xüsusən isə, onlarm hansı məqsədlərə sərf olunmasma və vaxtmda geri

qaytarılmasma nəzarəti öz üzərinə götürür. Ümumi şəkildə bank menecmenti bankm strateji və taktiki planlaş- dırması, təhlil, tənzimləmə və

bank fəaliyyətinə nəzarətlə əlaqədar olan münasibətlərin, maliyyə resurslarmm, marketinq

fəaliyyətinin, bank əməliyyatlarınm yerinə yetirən işçi qrupunun idarəolunmasmı tərənnüm edir. Bank menecmenti kommersiya banklarmm öz funksiyalarmı yeri- nə yetirmələri ilə bilavasitə bağlı

olan praktiki fəaliyyətdir. Bu aspektdə bank menecmenti idarəedici obyektlərə: bankm aktiv və

passiv əmə- liyyatlarma, hesablama-kassa əməliyyatlarma, normativ maliyyə göstə- ricilərinin yerinə

yetirilməsinə, daxili audit və nəzarətə təsir sistemi kimi çıxış edir. Beləliklə bank menecmenti bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə və asılılı- qda olan aşağıdakı parametrlər

sistemini təşkil edir: İqtisadi-maliyyə göstəriciləri;

Bankm qarşısmda duran məsələlərin həllinə cavab verən təşki- lati quruluş;

Bank məhsullarınm texnoloji-funksional idarəedilməsi.

Hər bir bank öz fəaliyyətində daxili nəzarət mexanizmlərinin adekvatlığım təmin etmək məqsədilə

aşağıdakı əsas prinsipləri və qaydaları rəhbər tutmalıdır: a)Mükəmməl təşkilati struktur;

b)Zəruri siyasət və uçot qaydaları;

C)Aktivlərin qorunması üçün tədbirlər;

d) Daxili audit üzrə səmərəli proqram.

Bank işinin və siyasətinin ümumi strateji istiqamətlərinin, o cümlədən daxili nəzarət siteminin

yaradılması və həyata keçirilməsi, ha- belə bank əməliyyatlarmm düzgün və səmərəli aparılması

üçün bankm Müşahidə şurası və İdarə Heyəti məsuliyyət daşıyır. Bankm Maliyyə- təftiş komissiyası

isə bankm qanunlara, normativ aktlara, habelə bankm özünün siyasətinə və qaydalarma əməl

edilməsini təhlil etmək məqsədilə, onun əməliyyatlarımn müntəzəm auditinin keçirilməsi üçün

məsuliyyət daşıyır.

Daxili nəzarət mexanizmləri bank fəaliyyətində potensial səhvlərin, nöqsanlarm və itkilərin vaxtmda

aşkar edilməsi və qarşısmm alın- masımn, bank risqlərinin minimuma endirilməsinin mühüm

vasitəsidir. Daxili nəzarət mexanizmlərinin yaradılması bank əməliyyatlarmm etibarlılığı,

təhlükəsizliyi, səmərəliliyi və qanunvericiliyə uyğunluğunu təmin etmək üçün zəruridir.

Təşkilati struktur bankda səlahiyyətlərin və vəzifələrin dəqiq və aydm bölgüsünü nəzərdə tutur.

Müşahidə şurası tərəfmdən təsdiq edilmiş müvafiq siyasətdə, məsələn kreditlərin verilməsi,

investisiyalarm həyata keçirilməsi, yaxud ticarət (valyuta, qiymətli kağızlar üzrə alqı- satqı) və s.

KitabYurdu.az 249

əməliyyatlarınm aparılması üçün işçilərin səlahiyyətləri aydm və dəqiq reqlamentləşdirilməlidir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, bankm hər bir işçisi tərəfındən aparılan kreditləşmə, investisiya, valyuta və

qiymətli kağızlar üzrə alqı-satqı və s. əməliyyatlarmm həcmi məhdudlaşdırılır. Bu məhdudlaşdırma

limitlərlə müəyyənləşir. Bunun üçün: limitlər üzrə monitorinq və hesabat sistemləri yaradılmalıdır;

müntəzəm surətdə rəhbərliyə, Müşahidə şurasma və Maliyyə- təftiş komissiyasına siyasətə

əməl edilməsi barədə hesabatlar təqdim edilməlidir.

Hər bir kommersiya bankınm ayrı-ayrı fəaliyyət növü üzrə müvafiq siyasət və daxili prosedur

qaydaları işlənib hazırlanır, habelə həmin siyasətə və qaydalara əməl olunmasma nəzarət etmək üçün

adekvat nəzarət sistemləri müəyyənləşdirilir: hər bir siyasət Müşahidə şurası tərəfindən təsdiq olunur;

hər bir siyasət ən azı ildə bir dəfə yenidən nəzərdən keçirilir;

bütün əməkdaşlar bankm siyasəti ilə və onların sahəsinə aid olan qaydalarla tamş olur;

Kredit təşkilatlarmda minimum aşağıdakı daxili siyasət, prosedur və qaydalarm işlənib hazırlanması

zəruridir: bankın idarəetmə strukturu və qərarlarm qəbul edilməsi prose- durları; bankm ayrı-ayrı struktur bölmələri və əməkdaşları arasmda hüquq və vəzifələri

reqlamentləşdirən sənədlər; bankm daxili audit xidmətinin fəaliyyətini tənzimləyən qaydalar;

bankm kredit siyasətini, vəsaitlərin cəlb edilib yerləşdirilməsini tənzimləyən qaydalar;

bankın likvidliyinin, aktiv və passivlərinin idarə olunması siya-

səti; qiymətli kağızlarm buraxılması və investisiya siyasəti;

müştəri hesablarmm açılması və hesabların aparılması qayda-

ları; kompüter sistemləri, onları istifadəsi və təhlükəsizliyinin qo- runması qaydaları;

kadr siyasəti;

digər siyasət, prosedur və qaydalar.

Qyed etmək lazımdır ki, bu siyasət qüvvədə olan qanunvericilik, Milli Bankm təlimat, qaydalar və

normativ göstərişlərinin tələblərinə cavab verməlidir. Bankm rəqabətqabiliyyətli və yüksək səviyyədə fəaliyyətini təmin etmək məqsədilə bankm daxilində

işçilərin vəzifələri elə bölüşdü- rülməlidir ki, hər bir əməliyyatın əvvəlindən sonunadək onunla bir

şəxs məşğul olmasm, yəni hər bir əməliyyatın icrası və həmin əməliyyat üzrə nəzarət eyni şəxs

tərəfmdən aparılmasm. Yəni, kreditlərin sənədləş- dirilməsi ilə məşğul olan bank əməkdaşı, kredit

vəsaiti vermək səlahiy- yətlərinə malik olmalı deyil. Və yaxud, müxbir hesablarla əməliyyat aparan

bank işçisi, bu əməliyyatları balans və şəxsi hesablara işləyə bil- məz və s. Bankm kadr siyasəti yürüdülərkən vəzifələr periodik olaraq bir- birini əvəz edir. Onu da nəzərə alaq

ki, bu prosesin səmərəli olması üçün əvəzetmənin müddəti kifayət qədər uzun olmalıdır. Həmçinin

bankm bütün əməkdaşları, hətta rəhbər işçiləri də birbaşa ildə azı iki həftə fasiləsiz öz iş yerlərini

tərk etməlidirlər ki, (məzuniyyət vaxtı) bu müd- dətdə onların işini başqa əməkdaşlar yerinə

yetirsinlər.

2. BANK AKTİVLƏRİNİN QORUNMASI «Banklar haqqmda» Azərbaycan Respublikası Qanunu və Azərbaycan Respublikası Milli Bankmın

«Banklarda daxili nəzarət və daxili auditin təşkili» Qaydaları banklarda daxili audit xidmətinin

olmasmı tələb edir və daxili auditin «bank aktivlərinin təhlükəsizliyini təmin edən müvafıq nəzarət

mexanizmlərinin mövcudluğunu və adek- vatlığım, bankm səhmdarlara, nəzarətedici orqanlara və

ictimaiyyətə təqdim etdiyi dövri hesabatlarm dəqiqliyini, tamlığım və dürüstlüyünü təsdiq etmək»

kimi məqsəd daşıdığmı göstərir. İstənilən kommersiya bankınm uçot sistemi Milli Bankm müəyyən

KitabYurdu.az 250

etdiyi beynəlxalq uçot standartlarma, müasir bank işi prinsiplərinə uyğun olmalıdır. Bankm uçot

məlumatları onun həqiqi maliyyə vəziyyətini və əməliyyatlarm dəqiq nəticələrini əks etdirir. Hər bir

bankda gündəlik əməliyyatlarm uçotu, məlumatlarm təhlili barədə daxili təlimatlar olmalıdır.

Müvafiq sənədlər bankm uçot qaydalarma uyğun olaraq gündəlik işlənir, bankm əməliyyatlarım və

fəaliyyətini, habelə müəyyən tarixə bankm maliyyə vəziyyətini əks etdiriir. Köməkçi sənədlərə

gəldikdə isə, məsələn, depozitlər, kreditlər, qiymətli kağızlar və valyuta əməliyyatları barədə

sənədlər balans, dövriyyə-qalıq cədvəli və şəxsi hesablara uyğun olmalıdır. Bu zaman mühasibat

müxabir- ləşmələrini təsdiq edən bütün sənədlərin əsli olmalıdır. Sənədləşmə və sistemlər elə tərtib

edilməlidir ki, hər hansı bir əməliyyat bankm balan- smdan keçərkən onu əvvəldən axıradək izləmək

mümkün olsun. Kommersiya bankında aktivlərin qorunması yalnız bankm səla- hiyyətli əməkdaşları tərəfindən

həyata keçirilir. Bunun üçün səmərəli proseduralar müəyyən olunub tətbiq edilməlidir. Nağd pulla

işləyən bank işçiləri onlar üçün nəzərdə tutulmuş pul vəsaitləri ilə təmin edilməlidirlər. Bu işçilərin

tədqiqat aparması və məsuliyyəti müəy- yənləşdirməsi yalmz bu yolla mümkün ola bilər. Əgər

nəzərə alınmayan hallar müəyyən olarsa, məsələn vəsait çatışmazlığı və s. Bu barədə dərhal məlumat

verilməlidir. Bunun üçün də bank tərəfındən xüsusi qaydalar tətbiq olunur. Məlumat verildikdən

sonra bütün səbəblər araşdırılmalıdır. Müəyyən vəziyyətlərdə birgə mühafizə tətbiq edilməlidir.

Birgə mühafizə zamanı müəyyən əşyalarm, yaxud sənədlərin fiziki mühafizəsi üçün iki və daha çox

şəxs eyni dərəcədə məsuliyyət daşıyır (məsələn, məxfi məlumatm, pul və qiymətlilərin saxlandığı

sey- flərin açarlarınm müxtəlif şəxslərdə olması). Həmin vəzifələr, məhz bu məqsədlə təyin edilmiş

əməkdaşlara həvalə edilir, qalan əməkdaşlara bu vəzifələrin mövcudluğu barədə məlumat verilmir.

Bir əməkdaşın işinin digəri tərəfmdən yoxlanmasım, yaxud təsdiq olunmasmı tələb edən

əməliyyatlarm aparılmasmda ikili nəzarət müəyyən edilir. (Məsələn, nağd pul çeklərinin ödənilməsi).

Bütün banklar ən mühüm aktivləri və sənədləri qorumaq üçün fövqəladə vəziyyətlərdə, məsələn təbii

fəlakət zamanı, yaxud bankm əmlakına başqa növ daxili və xarici zərər vurul- masınm qarşısım

almaq məqsədilə müvafiq plan hazırlamb tətbiq edilir.

❖ 3.BANK MARKETİNQİ VƏ ONUN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ

Marketinqitı əsas məqsədi istehsalçmı istehlakçmm konkret ehtiyaclarma istiqamətləndirməkdən

ibarətdir. İstehsalçı marketinqin prinsi- pləri əsasmda fəaliyyət göstərərək öz strategiyasmı

istehlakçmm tələblə- rinin qeydiyyatma yönəldir və istehlakçı ilə münasibətlərin qurulması haqında

fikirləşir. Bank sistemində marketinqin prinsiplərinin genişlənməsi və marketinqin strateji bank

planlaşdırılmasma daxil edilməsi 80-cı illərdən start götürməyə başladı. Uzun müddət banklar öz iş

ənənələrinə əsaslanaraq strateji planlaşdırmaya və marketinqə lazımi əhəmiyyət vermirdilər. 60- cı

illərin ortasma qədər banklar iş fəaliyyətində praktiki olaraq reklam ilə məşğul olmurdular. Bu

dövrün sonuna yaxm reklam kompaniyası keçirildi və bunun da məqsədi hər hansı bir konkret banka

diqqətin cəlb edilməsi deyil, sadəcə bank fəaliyyətinin məşhurlaşması idi. Yalnız 70-ci illərdə

müxtəlif banklar öz müəssisələrinin və onların fəaliyyətinin reklamına ciddi yanaşdılar. Məhz bu

zaman bank xidmətləri arasmda marketinq xidmətindən söhbət açmaq mümkün oldu. 80-cı ildə

banklar marketinqin bütün üsullarma yiyələndilər və öz fəaliyyətinin strateji planlaşdırılması ilə fəal

məşğul olmağa başladılar. 80-cı illərin ikinci ya- rısmda ABŞ-da bank marketinqi kommersiya

bankınm idarə sistemində bütövlük təşkil edirdi. Bu müasir şərait onunla səciyyələnirdi ki, banklar

bu problemə diqqəti artırırdılar. Bu prosesin əsasmda iki ənənə dururdu ki, bu da bütün dünya

iqtisadiyyatı üçün xarakterikdir: -bank institutlarının və xidmətlərinin beynəlmilləşdirilməsi

-maliyyə bazarının ikili tənzimlənməsi.

Xarici banklarm təcrübəsində bank öz marketinqinə istehlakçı tapılmasmm aləti kimi yanaşmır. Bank marketinqi aşağıdakı məsələləri həll edir: 1)Mövcud və potensial bazarların bank fəaliyyətinin müəyyənləşdi- rilməsi;

2)Konkret bazarların seçilməsi və sifarişçinin ehtiyaclarının müəyyənləşdirilməsi;

3)Mövcud və yeni xidmət növlərinin uzun və qısamüddətli məqsəd- lərinin müəyyənləşdirməsi;

4)Yeni xidmət növlərinin təcrübədə tətbiqi və bankın həmin pro- qramın reallaşdırılmasına nəzarəti.

Bank xidmətləri bazarınm və onlarm potensial istehlakçılarmm öy- rənilməsi üçün banklar ənənəvi

olan tipoloji və seqmentləşmə kimi sə- naye marketinqi üsulundan istifadə edirlər.

KitabYurdu.az 251

Tipləşdirmə sosial xüsusiyyətlər əsasında istehlakçıları, eləcə də sosial-iqtisadi və demoqrafık

amilləri aşkar edir. Bazar seqmentləşməsi onu ayrı-ayrı sahələrə bölür, bu da istehlak- çılarm spesefık tələbi kimi

xarakterizə olunur. Burada təklifın spesefik tərəfləri də nəzərə almır. Seqmenləşmənin məqsədi - ayrı-

ayrı istehlakçı- lar dəstəsinin konkret xidmət növlərinə olan münasibətlərini ayırd et- məkdir. Bazarın

seqmentlərə bölünməsi xidmətlər təklifini istehlakçılar və potensial bazarlar ilə uyğunlaşdıraraq idarə

etməyə imkan verir. Bu eləcə də uzunmüddətli bazar strategiyasmı işləyib hazırlamağa da şərait

yaradır. Bazarm seqmentləşməsi ilə banklar iki əsas prinsip vasitəsilə istehsal prosesini qururlar. 1.məhsuldar prinsip (buraya kredit xidmətləri bazarı, əməliyyat xidmətləri bazarı, investisiya

xidmətləri bazarı, istiqamətləndirilmiş xid- mətlər bazarı daxildir)

2.sifarişçi və müştəri prinsipi (buraya isə daşınmaz əmlakın sahib- ləri, korporsiyalar, hakim

bazarlar və istiqamətləşdirilmiş şöbələrin müştə- riləri aiddir)

Bazarm ayrı-ayrı seqmentlərinin seçilməsinin mənası bankm səylə- rinin bütün bazar sisteminə boş

yerə sərf edilməməsindədir. Əsas mənam müəyyən seqmentə istiqamətlənmək təşkil edir. Bazar seqmentini əsasən müştərilər

qrupu adlandırırlar ki, onlar da eyni növlü xidmətlərə tələblərini yönəldir və bu tələblərin xərcini

ödəməyə qadirdir- lər. Bazarı seqmentləşdirərək banklar növbəti mühakimələrə əsaslanır- lar: bazarm seqmentləri daha dəqiq göstərilməlidir:

müxtəlif seqmentlər barəsində toplanmış məlumat onların təh- lili və qiymətləndirilməsi üçün

kifayət qədər olmalıdır:

seçilmiş seqmentlər banka hiss olunan dərəcədə əhəmiyyətli gə- lir gətirməlidir:

seçilmiş seqmentlərin əsasmda bankın xidmətlərin inkişafı, əl- verişli reklamı ilə bilavasitə

məşğul olan bölmələri mövcud olmasıdır və s.

Bazarm seqmentləşdirilməsi - çox çətin və böyük əmək tələb edən prosesdir. O, bank xidmətləri

sahəsində geniş təcrübə və bilik tələb edir. Seqmentləşmənin məqsədi təkcə müəyyən bazarda hər

hansı istehlakçı- lar dəstəsini seçməkdən ibarət deyil. Buraya eləcə də bank xidmətlərinə qarşı

müxtəlif, əsaslı tələblər irəli sürməyi bacaran istehlakçıları arayıb axtarmaq prosesi də daxildir.

Seqmentləşdirmə mütləq prosesdir. Belə ki, hər bazarda vəziyyət dəyişir və bununla da

istehlakçılarm tələbləri, vərdişləri ilə bağlı bank xidmətlərinin yığımı da dəyişir. Marketoloqlar adətən seqmentləşmə prosesini icra etməyə kömək edən bir neçə əlamətləri qeyd

edirlər. Coğrafi seqmentləşmə - regional prinsiplər əsasında qurulur və daxili bazarda ayrı-ayrı

seqmentlər kimi müəyyən şəhər və ya ərazi çıxış edir. (bu da əhalinin sıxlığmdan və inzibati

quruluşundan asılıdır.) Demoqrafik seqmentləşmə - bank xidmətləri bazarmın dərindən öyrənilməsində geniş vüsət almışdır.

Belə ki, demoqrafık bölgü sorğu- nun müxtəlifliyi ilə zəncirvari əlaqə təşkil edir. İstehlakçılarm

demoqrafik miqdarı çox asanlıqla kəmiyyət və təsnifat cəhətdən qiymətləndirməyə məruz qalır.

Psixoqrafik seqmentləşmə - istehlakçılarınm həyat tərzinin öyrən- məsinə yönəlmişdir. İstehlakçılar

dəstəsinin fərqlənən əlamətləri sırasın- da (onlar bankm nəzarəti altmdadır) adətən, onlarm dainıi

müştəri kimi fəaliyyət göstərmələri əsas əlamətlərdən biridir. Geodemoqrafik seqmentləşmə - geoqrafik və demoqrafik seqment- ləşmənin ümumiliyini təşkil edir.

Burada oxşar vərdiş və zövqlərə malik olan, eyni həyat tərzi yaşayan, adətən eyni region və ya

ərazidə yaşayan bir qrup əhali nəzərə alınır. Marketinqin strategiyası - marketinqin vasitəsi ilə bankın məqsə- dinə nail olmaqdır. Bütün başqa

kommersiya müəssisələri kimi banklar da qarşılarmda qoyduqları konkret məqsədlərdən başlayaraq

inkişaf proqrammı təyin etməlidir. Konkret məqsədlərin qısa və dürüst ifadəsi böyük əhəmiyyətə

malikdir. Bu da öz növbəsində bankın bazarda fəa- liyyətinə dəqiq istiqamət verir və bankm qəbul

etdiyi qərarlarm icrasmı daha keyfiyyətli və ardıcıl edir. Bankm məqsədlərinin qısa-dürüst ifadəsi

əməkdaşlarm, səhmdarların və müştərilərin bankm fəaliyyətinin əsas istiqamətlərinə və qabaqcadan

təyininə qarşı tutduqları mövqeni açıq- layır. Adətən, bankm nail olmaq istədiyi bir neçə məqsədi mövcuddur. Bunlardan bir neçəsi kəmiyyətcə

(məsələn; səhm vasitəsi ilə müəyyən gəlirin əldə edilməsi) ifadə olunur. Digərləri isə qısa və dürüst

təsviri ifadəyə malikdir. Məsələn; yeni xidmətlərə yiyələnmə və fəaliyyət dairə- sinə daxil olma.

KitabYurdu.az 252

Bankın məqsədbri qabaqcadan müəyyən olunur. Bu ya vasitəli, ya da vasitəsiz üsullar ilə

mümkündür. Lakin bu cür yanaşma bazarda uzun müddət çalışan banklara şamil edilir. Onlar üçün bir qayda olaraq kəmiyyətcə qiymətləndirilən məqsəd- lərin qısa-dürüst ifadəsi

xarakterikdir. Məqsədlərini dərindən işləyib hazırlayan banklarda real məqsədlə- rin perarxik quruluşu mövcuddur.

Bura aşağıdakıları aid etmək olar: bankların perspektiv məqsədləri (gəlirin maksimallığı, yaşamaq üçün mübarizə, səhmdarların

gəlirinin maksimallığı, korporasiyanm in- kişafmm maksimallığı və s.)

orta müddətli məqsədlər (bazar borcunun yüksəlişi, səhm gəliri üzrə hesablaşmalarm artımı,

müştəri dairəsinin genişlənməsi, maliyyə kapitalmm inkişafı və s.)

qısamüddətli məqsədlər (fəal sahələrin gəliri, kapitalm səmərə- si, investisiyalarm gətirdiyi

gəlir, əməkdaşlarm ixtisaslaşdırılması və s.)

Məqsədlərə nail olmaq üçün hər bir bank şəxsi strategiyasmı işləy- ib hazırlayır. Strategiyanm

işlənib hazırlanması dedikdə: -ikinci dərəcəli məqsədlərin təyini;

-qarşıya qoyulmuş tapşırıqlarm açıqlanması;

-konkret fəaliyyət dairəsinin təkmilləşməsini başa düşülür.

Mürəkkəb təşkilati quruluşa və geniş fılial sisteminə malik olan banklar vahid strategiya ilə kifayətlənə bilməzlər. Buna görə də, onlar bir-biri ilə sıx bağlılıq əmələ

gətirən strategiyalar üçbucağı yaradırlar ki, baraya bankm inkinci dərəcəli strategiyası: -regional strategiya

-filiallarm strategiyası

-konkret likvidlik strategiyası daxildir.

Strategiyalar üçbucağmm aşağı təbəqəsi yuxarı təbəqənin artıq iş- ləyib hazırladığı strategiyalar

planma arxalanır. Ona görə də, konkret fəaliyyət dairəsi, bankm ikinci dərəcəli strategiya plam

regional strateg- iyanın əsas tapşırğı kimi nəzərdən keçirilir. Sonuncu təbəqə olan konkret likvidlik

strategiyası bank xidmətlərinin hər bir növünə dair müəyyən olunmuş məqsədlərin nailiyyətinə

yönəlmişdir. Düzgün işlənib hazır- lanmış və ifadə olunmuş strategiya bank bölmələrinin razılıqlı

şəkildə həyata keçirdiyi fəaliyyət dairəsinin və məlumat mübadiləsinin əsasını təşkil edir. İşlənib

hazırlanmış və ümumi qəbul olunmuş strategiyanm reallaşması periodik olaraq bank tərəfmdən

məqsəd və praktiki tapşırıq- ların uyğunluğunu təhlil edir. Seçilmiş strategiyalarm tələbinə bankm və

onun əməkdaşlarmm təşkilat tərkibi, quruluşu cavab verməlidir. Bankın və onun əməkdaşlarmm təşkilatçılıq tərkibinin təhlili se- çilmiş strategiyalar baxımmdan

kodların dəyişdirilməsi və idarəetmənin yenidən təşkilinin quruluşunun qəbul etdiyi qərarlarm əsasım

formalaş- dırır. Praktiki cəhətdən bütün banklar marketinq stratejiyasma malik- dirlər. Lakin buna baxmayaraq hər

bir bankm marketinq strategiyası rəsmi qəbul edilir və dəqiq ifadə olunaraq strategiyanm bütün

təbəqələ- rinə şamil edilir. Bankm strategiyası növbəti suallara cavab verməlidir: -bank bu və ya digər məqsədlərə necə nail olmalıdır?

-bank hansı bazarlara istiqamətləndirilir?

-bazarlarm tərkibinə hansı yolla daxil olmalıdır?

-bazarlar sisteminə nə kimi xidmətlər şəbəkəsini təklif etməyə ha- zırlaşır?

KitabYurdu.az 253

MÖVZU 14. BANK RİSKLƏRİ

PLAN

1.BANK FƏALİYYƏTİNDƏ RİSKLƏR VƏ ONLARIN TƏSNİFATI

2.RİSKLƏRİN İDARƏOLUMASI SİSTEMLƏRİ

3.BANKDAXİLİ RİSK LİMİTLƏRİ

4.MANİTORİNQ VƏ QİYMƏTLƏNDİRMƏ

1 .BANK FƏALİYYƏTİNDƏ RISKLƏR VƏ ONLARIN TƏSNİFATI

Bank fəaliyyətinə dair risklər 3 kateqoriyaya bölünür:

maliyyə riskləri:

funksional risklər:

bank fəaliyyətinə dair xarici risklər.

Maliyyə viskləri aktiv və passivlərin strukturunda, dəyərində, gəlirliyində, həcmində mövcud olan

gözlənilməz dəyişikliklər ilə sıx alaqədardır. Funksional risk hər hansı bir məhsulun yaradılması və

lidmətlərin göstərilməsi prosesinə aiddir. Bankm fəaliyyəti funksional riskə meyllidir, funksional

risklər maliyyə-təsərrüfat prosesində tam kəcmli, vaxtlı-vaxtmda nəzarət edilməməsi və lazımi

informasiyanm to- planıb təhlil olunması nəticəsində meydana çıxır. O maliyyə risklərindən az

deyil, lakin funksional riskin miqyasmı tə’yin etmək və eyniləşdirmək çox mürəkkəbdir. Funksional

risklər özləri də yarım hissələrə ayrılırlar bölmək olar:

Maliyyə riskləri.

Kredit riski.

Kredit riski ilk növbədə borc alan şəxslərin, o cümlədən də kontraqentlərin öhdəliklərini yerinə

yetirmədikləri təqdirdə mümkün maliyyə itkisi deməkdir. Kredit riski kontraqentlərin balansı və ya

balansarxası öhdəlikləri zamam meydana çıxır. Tərəfdaş, borclu tərəf, cmitent tərəfındən nəinki

formal, hətta qeyri-formal öhdəliklər üzrə kredit riski yarana bilər. O həm real, həm də tam nominal

itkilərə səbəb ola bilər. Kredit riskinin əsas tərkib hissələrindən biri sahə riskidir (iqtisadiyyatm hər

hansı sahəsi). Sahə riski borclu şəxsin inkişaf sa- fcəsinin prespektivləri və onun yerləşmə məntəqəsi

ilə əlaqəli olub ölkədə mövcud risk üzrə qeyri- müyyənlik ilə sıx şəkildə üzlaşır. Ölkədəki risk

səviyyəsi əcnəbi borc alan şəxslərə kreditin verilməsində əhəliyyətli yer tutur və borc alan şəxsin

yaşadığı ölkəyə aid risk amillərinin fəaliyyətindən çox asılıdır. Kredit riski tam olaraq kreditin

təqdimatmda, qiymətli kağızları portfelinin təşkilində, banklararası aməliyatlarm, valyuta

əməliyyatlarmm icrasmda zəmanətli və zaminli fəaliyyət növündə qiymətli kağızlarm istehsalmda

və diler fəaliyyəti sa- hələrində mövcud olur.

Likvidlik riski. Bankm likvid olması bankm əmanətçilərinin və digər borclular qarşısmda

öhdəliklərini vaxtında yerinə yetirmək fikvidlik bacarığıdır. Kifayət qədər ödəniş qabiliyyətinin

olmaması riski

isə bankm vaxtlı-vaxtmda öz öhdəliklərini yerinə yetirə bilməməsi əlverişsiz şəraitdə bankm ayrı-ayrı

aktivlərinin satışı deməkdir. İfrat ödəniş qabiliyyəti riski- bankm yüksək likvid aktivlərinin ifrat çoxluğu

nəticəsində gəlirin itkisi riskinin meydana çıxması deməkdir. Bu da bank üçün ödənişli resurslar vasitəsi

ilə azgəlirli aktivlərin əsassız maliy- yələşdirilməsinin nəticəsidir. Əgər kredit təşkilatı əmanətçilər

qarşısmda vaxtlı-vaxtmda öz öhdəliklərini yerinə yetirə bilmirsə onda «koma effekti» meydana çıxır.

Yəni, depozitlərin axmı baş verir və hesablarda qalan qalıq prinsipial surətdə ödəniş qabiliyyətinin

azalmasma şərait yaradır. Likvidlik (ödəniş qabiliyyəti) riskini müəyyən etmək çox mürəkkəbdir. Ən əsası ona görə ki, bankm

likvidliyinə bir çox amillər təsir göstərir. Bu amillərə bank da öz növbəsində əks təsir göstərə bilmir.

KitabYurdu.az 254

Təcrübədə bir sıra göstəricilərdən istifadə edilir. Onlarm hər biri bankm likvidliyini müəyyən edən anı

xarakterizə edir. Göstəricilərin ilk növbədə məlum qrupuna balans likvidliyinin əmsalları daxildir. Aktivlərin likvidlik

səviyyəsini xarakterizə edən ən sadə əmsallardan biri kredit təşkilatmm likvid aktivlərinin ümumi

aktivlərə olan nisbətidir. Bunlar haqda fəsil 3-də damşmışıq. Passivləri daimi şəkildə nəzərə almaq üçün az davamiyyətli aktivlər ilə likvidli aktivlərin qarşılıqlı

əlaqəsini nümayiş etdirən əmsallardan digər əmsallarm sırasma az likvidli aktivlər ilə daimi passivlər,

likvid aktivlər ilə daha böyük öhdəliklər, kreditlər ilə aktiv-depozitlər arasmda əlaqəni dəqiq əks etdirən

əmsallar aiddir. Likvidlilik əmsallarmm hesablanması zamanı prinsipial surətdə belə bir sual meydana

çıxır: Aktivlərdən hansı birini likvidli hesab etmək olar? Cavab birmə’nalı deyildir. Belə ki, həm sənaye

müəssisələrinin maliyyə analizinin (təhlilinin) təcrübəsi, həm də ticarət sahəsi hal-hazırda aktiv- lərin

hansı birinin likvidli olmasmı əmsallarm meydana çıxmasma şərait yaratmışdır. Bu mə’nada banklara

dair əsas problem meydana çıxın müəyyən müddət ərzində ödənilən, lakin bu müddətə kimi sıfra bərabər

dövrüyyəyə olan kredit qoyuluşu likvidli kredit qoyuluşu kimi tədqiq edilməlidirmi? Bu məqsədlə, MB-

nm xüsusi yanaşmasma uyğun olaraq. likvid aktivlər kredit qoyuluşundan ibarət olmayan yüksəklikvidli

aktivlərə və 30 gün ərzində ödənilməyi nəzərdə tutan kreditlərdən ibarət likvidli aktivlərə bölünür.

Uyğun düzəlişlər bank üçün məcburidir. Bu göstəricilər nəzarət məqsədilə deyil, yalmz riskin bankdaxili

nəzarəti məqsədilə istifadəsi zamanı 30 gün ərzində aktivlərin likvid aktivlərə keçməsi muddəti çox

olduğundan, bu intervalı 2.5-3 dəfə azaltmaq daha məqsədəuyğundur. Balansm likvidliyinin

qiymətləndirilməsi məqsədilə əmsallarm təhlili metodundan, başqa digər alətlərdən də istifadə olunur.

Buna misal olaraq: aktiv və passivlərin müddətinə görə təhlili göstərmək

olar. Lakin bu cür təhlilin analitik dəyəri çox aşağı olduğundan onu, daha təfsilatlı likvidlik əmsallarmm

təhlili üçün zəruri olan ani mərhələ kimi nəzərdən keçirmək mümkündür. Balansm likvidlilik göstəriciləri sadə, nisbi istifadə sayəsində vüsət almışdır. Bununla belə onlar

prinsipial çatışmamazlığa malikdirlər. Bu cür yanaşma zamanı bankı fəaliyyətdə olan təşkilat kimi deyil,

ləğv olmağa hazır olan aktiv və passivlərin portfeli kimi nəzərdən keçirilir. Bu cür mülahizə bankm

nəzarət orqanları və investorlar vasitəsi ilə xaricdən təhlilinə təmamilə münasibdir, lakin bu ehtimal bank

daxilində idarəetmə sənədləri üçün qətiyyən yararsızdır. Belə halda balans likvidliliyinin təhlilini pul

vəsaitlərinin dövrüyyəsinin təhlili və qiymət- lindirilməsi vasitəsi ilə tamamlamaq zəruridir. Bu zaman

vəsaitlərin, geriyə, onlarm arasmdaki fərqi, ayrı-ayrı dərəcələrə bölünməsini nəzərə alan pul vəsaitlərinin

dövriyyəsi haqqmda hesabatm tərtibatı mərkəzi element kimi çıxış edir. Qiymət riski bank risklərinin bütöv qrupu olub, kredit və likvidlik riskləri ilə birlikdə əsas maliyyə

risklərini təşkil edir. Qiymət riskləri aktivlərin və bank öhdəliklərinin gəlirliyininin, o cümlədən də

dəyərinin gözlənilmədən dəyişməsi mümkünlüyü ilə sıx əlaqədardır. Bu qrupa üç əsas risklər qeyri aid

edilir:

faiz dərəcəsinin dəyişilmə riski,

bazar riski

valyuta riskləridir:

Faiz ddVdcəsinirı dəyişmə riski kredit qoyuluşuna, eləcə də öhdəliklərə təsir göstərir. Bazar riski aktivlərin bazar qiymətinin dəyişməsi riskinə deyilir. Valyuta riski xarici valyutada aktiv və passivlərin konvertasiya (qiymətin dəyişməsi) riski mövcud

olduğu zaman meydana çıxa bilir. Valyuta və faiz dərəcəsinin dəyişmə riskinin bank işində birinci dərəcəli əhəmiyyət daşıdığım nəzərə

alsaq, onların ayrı-ayrılıqda təhlil edilməsi zəruriliyini vurğulamalıyıq. Qiymət riskinə isə qalan

aktivlərin, ilk növbədə isə qiymətli kağızlarm qiymətlərinin dəyişməsi ilə əlaqədar riskləri aid edilir. Faiz dərdcəsinin dəyişməsi riski bank gəlirinə faiz dərəcəsinin ümumi səviyyəsinin gözlənilməz

dəyişikliklərinin mənfı təsiri deməkdir.

KitabYurdu.az 255

Faiz dərəcəsinin dəyişməsi riski qeyri-sabitliyin nəticəsi olub, bazar iqtisadiyyatmda qeyri- müəyyənlik

faktoru kimi həmişə fəaliyyət göstərir. Passiv və aktiv əməliyyatlar üzrə eləcə də ayrı-ayrı maliyyə alətləri üzrə də faiz dərəcəsini fərqləndirilir.

Bununla belə onlarm arasmda dəqiq qarşılıqlı əlaqələr və tabelik əlaqələri mövcuddur. Bu da faiz

dərəcəsinin ümumi strukturu haqqmda mülahizə yürütməyə imkan verir. Məsələn: depozit üzrə dərəcəsin

enmə ənənəsi, bilavasitə borclu şəxslərin kreditləşdirilməsi dərəcəsinin enməsinə şərait yaradır. Maliyyə bazarı mexanizmi nə qədər çox inkişaf edirsə, o zaman məlum qanunauyğunluq də daha aydm

nəzərə çarpır. Maliyyə bazarmm daha çox mürəkkəbləşməsi və rəqabətin artması faiz dərəcəsinin dəyişmə riskini bank

maliyyə menecmentinin əsas aspektinə çevirir. Faiz dərəcalərinin enməsi zamanı bank daha ucuz fondlar ilə münasibət yaradır və az məbləğdə gəlir

alaraq vəsaitlərini yerləşdirir. Əks tendensiyaların müşahidə olunması aktiv əməliyyatlarm gəlirinin,

eləcə də resurslara görə ödənişin artımma gətirib çıxarır. Beləliklə, likvidlik riski kimi hər bir bank faiz dərəcəsinin dəyişmə riskinə meyllidir. Keçmiş Sovet

Respublikalarmm bir çoxunda faiz dərəcələrinin dəyişmə riskinə likvidlilik riski ilə müqayisədə dövlətin

kəskin tənzimləmə qanunu üzündən diqqət yetirilmirdi. Azərbaycan Respublikası üçün də bu fakt özü də

xarakterikdir. Lakin buna baxmayaraq yenə də burada likvidliyin idarəolunmasma çox fıkir verilirdi

nəyin ki, faiz dərəcəsinin dəyişilməsinə. Bu müəyyən qədər aktiv və passivlərin ödənilməsinin prinsipial surətdə qısa müddəti ilə

şərtləndirilmişdi. Burada digər səbəb banklarm əvvəllər maneəsiz olaraq dərəcələrinin əlverişsiz

dəyişkənliyi nəticəsində bank vaxti keçmiş vəsaiti müştərilərə, ilk növbədə isə əmanətçilərə üzərinə

keçirmək iqtidarmda idi. Buna baxmayaraq, hər zaman bank faiz dərəcəsinin dəyişkənlik riskinə dair

məsuliyyətin bir hissəsini müştərinin üzərinə qoymaq ixtiyarına malikdir. Lakin bu cür siyasətin

məqsədəuyğunluğunun müəyyən olunması zamanı (onu «aqressiv» də adlandınrlar) iki mülahizədən

birinci istifadə olunur. Müştərinin digər bankm xidmətlərindən istifadə etmək mürəkkəb olduğu üçün

faiz dərəcəsinin cəmi müəyyən olunur, faiz dərəcəsinin artması zamanı isə müddətli əmanət və

depozitlər üzrə faiz dərəcəsinin cəmi təyin edilir. Faiz dərəcələrinin idarəolunması strategiyasmm

planmda ikinci mülahizə ilk baxışdan o qədər də aydm deyildir. Faiz dərəcəsinin dəyişkənlik riskinin

böyük bir hissəsinin borc alan şəxsin üzərinə qoyan bank bu şəxsin ödəniş qabiliyyətinin enməsinə şərait

yaradır və bununla da bütünlükdə kreditin və faizinin itirilməsinə gətirib çıxarır. Sənaye və ticarət

müəssisələri ilə müqayisədə maliyyə təşkilatları riskin bu növü ilə idarəetmədə daha böyük imkanlara

malikdirlər. Göstərilən risk növləri ilə bərabər bazis riski də mövcuddur. Faiz dərəcələrinin dəyişkənlik riskinin

əksinə olaraq o faiz dərəcəsinin ümumi səviyyəsinin dəyişməsi ilə deyil, faiz dərəcələrinin strukturunda

hərəkətlə ilə sıx əlaqədardır. Başqa sözlə desək o ayrı-ayrı faiz dərəcələrinin

hərəkətlə assimetriyanm yaranması ilə şərtləşdirilmişdir. Məsələn, bank hər cürə imkanlardan istifadə edib ödəniş müddəti nzrə aktiv və passivlərin arasmda

uyğunluğa, mütanisibliyə nail olur. Lakin faiz dərəcəsinin dəyişmə riskinə meyllilin hələ də ləğv

edilməmişdir. Əgər kreditlər üzrə dərəcələr bilavasitə banklararsı kreditlərin faiz dərəcəsi ilə

əlaqədardırsa depozitlərin faiz dərəcəsi bundan asılı deyildir. Aktiv və passivlərin gəlirliyiyi müəyyən

edən baza dərəcələrinin dövrüyyəsində hər hansı bir uyğunsuzluq ya gəlir gətirə, ya da itkilərə səbəb ola

bilər. Nəticədə faiz dərəcəsinin dəyişmə riski iştirak etməkdə hələ də davam edir. Valyuta riski aktivlərin yaranması zamam və xarici dövlətlərin valyutasmdan istifadə etməklə resurs

mənbələrini cəlb edilməsi zamam yaramr. Valyuta riski bir sıra amillər ilə yaranmış, bu amillərin

sırasmda onlarm yalnız bir hissəsi normal bazar qüvvələrinin fəaliyyəti ilə şərtləndirilmişdir. Valyuta

kursuna əhəmiyyətli dərəcədə ölkənin iqtisadi inkişafınm tendensiyaları təsir edir. Valyuta kursuna eləcə

də valyuta tənzimlənməsi siyasətinin dəyişkənliklərindən başlayaraq bütün siyasi məqamlər və sosial

gərginliyin səviyyəsi təsir göstərir. Valyuta riskirıin 3 əsas tərkib hissəsini qeyd etmək olar.

KitabYurdu.az 256

Mübadilə kursunun dəyişkənlik kursu-mübadilə kursunun gözlənilmədən dəyişməsi nəticəsində

xarici valyutada vəsait qoyu- luşunun qiymətdən düşməsi riski;

Konvertasiya riski- mübadilə əməliyyatlarmm keçirilməsi zamanı mövcud məhdudiyyətlər ilə sıx

əlaqədardır;

Açıq valyuta mövqeyi riski- bankm valyuta aktivləri və bankm xarici valyuta üzrə öhdəliklərinin

parametrləri üzrə uyğunsuzluqları zamanı meydana çıxır.

Kredit riski çərçivəsində valyuta riskinin düzgün qiymətləndirilməsi likvidliliyin böhranı ilə nəticələnə

bilər, ya da borc alan şəxsin tərəfmdən kredit riskinin amilinə çevrilə bilər. Valyuta riski bütün balans və

balansarxası əməliyyatlarda xarici valyuta vasitəsi ilə iştirak edir. Lakin kredit təşkilatı riskin amillərinə

əhəmiyyətsiz (bilinməz) dərəcədə təsir göstərə bilər. Deməli kredit təşkilatı şəxsi maraqlanm qoruyaraq,

riski vaxtlı-vaxtmda müəyyən etməli və onun mümkün nəticələrini məhdudlaşdırmalıdır. Bazar riski - faiz dərəcəsi, xarici valyuta məzənnəsi və kapitahn (həmçinin bazar qiymətli kağızlarm)

qiymətlərindəki enib-qalxmalarm nəticəsində bank aktivinin bazar dəyərini dəyişməsindən itkiyə səbəb

ola bilən ehtimaldır. Bu anlayışa əsasən bazar riski riskin mənbəyindən asılı olaraq aşağıdakı

kateqoriyalara bölünə bilər:

❖ Faiz dərəcəsi riski - faiz dərəcəsinin dəyişilməsi nəticəsində yaranan riskdir. Bu risk mənbəyi ilk

növbədə faiz gətirən maliyyə

alətlərinə təsir edir;

Xarici valyuta riski - valyuta məzənnələrindəki dəyişikliklərə görə yaranan riskdir. Bu risk mənbəyi

xarici valyutada yerləşdirilən alətlərin portfelinə təsir edir. O, həmçinin ticarət əməliyyatları müxtəlif

valyutalarda aparıldıqda və sonradan qiymətləndirmə uçotu və hesabatları yerli valyutaya çevirildikdə

bankın ümumi portfeli xarici valyuta riski ilə üzləşə bilər;

Kapital riski - kapitalm və digər bazar giymətli kağızlarımn qiymətlərindəki dəyişikliklərə görə

yaranan riskdir. Bu risk mənbəyi kapital portfelinə, eləcə də hecinq və spekulyasiya məqsədləri üçün

istifadə edilən kapitalm törəmə alətlərinə təsir göstərir;

Əmtəə-mal riski - əmtəə-mal qiymətlərindəki dəyişikliklərə görə yaranan riskdir. Bu risk mənbəyinin

təsir göstərdiyi portfellər faktiki əmtəələrdən (məsələn, qızıl) və ya əmtəə fyuçerslərindən və forvard

müqavilələrindən ibarət ola bilər. Bu riskin banklara təsiri onların fəaliyyətindən asılı olacaqdır.

Bazar riski aktiv, passivlərin və balansarxası hesablarm dəyərinə təsir edən bazar amillərinin mümkün

təsiri ilə şərtləşdirilmişdir. Bir sıra hallarda «bazar riski» termini «qiymət riski» anlayışına bərabər

tutulur. Bu valyuta riski və faiz dərəcələrinin dəyişmə riskinin qiymət riski kimi bərəbərhuquqlu, ayrıca

qruplaşdırılması zamanı baş verir. Bu zaman qiymət riskinin əsas tərkib hissəsi kimi bazar riski çıxış

edir. Təsnifata bu cür yanaşma «bazar riski» və «qiymət riski» terminlərini sinonimləndirir. Bazar

riskinin dəqiq təyin edilməsinə mühasibat uçotunun tətbiq edilən qeydaları təsir göstərir. Maliyyə

institutları öz balans maddələrinin dəyər qiymətini möəyyənləşdirdikləri zaman bazar riski açıq-aydm

nəzərə çarpır, balans maddələrinin dəyər qiymətinin müəyyənləşdirilməsi isə hər bir iş gününün sonunda

ümumi vəziyyəti təyin edən bazar qiymətindən irəli gəlir. Misal üçün: paylı investisiya fondları iştirak

etməyə məcburdurlar. Belə hallarda bazar dəyərinin hər hansı bir dəyişikliyi o dəqiqə aktiv və

passivlərin maliyyə institutunun işində əks olunur. Iş gününün sonunda aktivlərin ən aşağı bazar

qiymətləri ilə qiymətləndirilməsi kəskin xassə daşıyır. Bir çox qərb ölkələrində bank balansınm

maddələrinin qiymətləndirilməsinə olan bu cür yanaşmanm tətbiqi məsələləri hələ də müzakirə olunur və

Danimarka tipli ölkələrdə yalnız təcrübədə ondan istifadə edilir. Lakin bu prosesin formal və real

tərəflərinin müəyyən etmək (fərqləndirmək) zəruridir. Riskin nəzərə almmamış amilləri nəticəsində

itkilər ilə əlaqədər kifayət qədər məlumatlandırılmamaq bu amillərin təmamilə yoxluğu demək deyildir.

Belə hallarda risk amilinin təsir səviyyəsi artıma məruz qalır və bir qayda olaraq yekun nəticədə daha

çox itkilərə yol verilir. Əlavə gecikmələr almın səmərənin (mənfəətin) vaxtlı-vaxtsız

qeydiyyatı zamanı da meydana çıxır. Kredit təşkilatları aktivbrin nominal dəyər üzrə qeydiyyatı zamanı

da bazar riskinə xüsusilə meylli olurlar.

KitabYurdu.az 257

Bazar qiyməti üzrə aktivlərin gündəlik qiymətləndirilməsi təcrübəsinin tərəfdarları belə hesab edirlər ki,

bu üsullar maliyyə durumunu daha düzgün əks etdirir. Lakin banklara qarşı bu cür təcrübənin tətbiq

edilməsi çətin olduğundan onun üstünlüyü daha azdır. Və bu zaman maliyyə institutları daha geniş

mövqelərə sahib olurlar. Banklar iki səbəbə görə bazar riskirıə meylli olurlar. Birincisi, ən əsası bankm balansında, aktiv maddələrin ölçülərinin və qiymətli kağızlar portfelinin

dəyişməsi riski nəticəsində baş verir. Lakin, bank tərəfindən emissiya edilən (buraxılan) qiymətli

kağızlarm bazar qiymətinin enməsi onların yenidən emissiyası zamanı əlavə xərclərə səbəb ola bilər. tkincisi, aktivlərin bazar dəyərinin qiymətləndirilməsi ilə əlaqədar riskin əsas səbəblərindən biri də əsas

maliyyə kapitalmm ümumi dəyərinin müəyyən olunmasıdır. Əsas fondlarm dəyər qiymətinin yenidən

qiymətləndirilməsi dövrü olaraq həyata keçirilir və bir qayda olaraq cari bazar qiymətini qeyri- adekvat,

müxtəlif cür əks etdirir. Banklar sənaye müəssisələri ilə müqayisədə az miqdarda riskə meyllidirlər. Milli

banklarm aktivlərində əsas kapitalm payı 15-30% arasmda tərəddüd edir. Fəaliyyətdə olan müəssisələrdə

isə əsas kapitalm payı aktivlərin dəyər qiymətinin 3/2-dən yüksəkdir. Banklar daha çox risk amilinin

tə'sirinə meyllidirlər. Meyllilik xüsusiyyəti kredit əməliyyatlarımn icrasımn çərçivəsi daxilində

kontraqent biznesinin dəyər qiymətinin qiymətləşdirilməsi, o cümlədən də investləşdirmə zamanı

meydana çıxır. Hal-hazırda bazar riskinin qiymətləndirilməsi beynalxalq miqyasda fəaliyyət göstərən banklar üçün

xüsusi aktuallıqa malikdir. 1996-ci ilin yanvar aymda bank nəzarəti üzrə Bazel komitəsi riski nəzərə

almaqla bank kapitalmm kifayət qədər almasmı müəyyən edən proseduralara düzəliş qə'bul etmişdir.

Bununla bərabər kredit təşkilatlarmda kapitahn kifayət qədər olmasmı müəyyən etmək üçün bazar riskini

ölçən şəxsi bankdaxili model işlənib hazırlamışdır. İnflyasiya riski banka hərtərəfli tə'sir göstərir. Bank aktivlərinin qiymətdən düşməsində təzahür edən

inflyasiyanm mənfı təsiri daha aydın hiss olunur. Qiymətdən düşən bank aktivlərinin çox hissəsini pul

vəsaitləri və maliyyə qoyuluşu təşkil edir. Bank kredit verir və o müəyyən zaman kəsiyindən sonra

inflyasiyanm dəyərsizləşdirdiyi pul vasitəsi ilə qaytarılır. Lakin yüksək inflyasiya əhəmiyyətli dərəcədə

bank əməliyyatlarınm gəlirini artıra bilər ( bu o qədər aşkar olmasa da). Fəaliyyət xüsusiyyətlərinə

əsasən banklar adətən həm banklararası

əməliyatların, həm də müştərilərə kreditin verilməsi üzrə kredit multiplikatorunun fəaliyyəti hesabına pul

vəsaitinin sürətlə artımı zamanı nailiyyət əldə edirlər. Bank gəlirinə inflyasiyanm təsir etdiyi digər

əlverişli amillərindən biri vasitəçi ticarət şirkətlərinin borc alan şəxslərin ödəniş qabiliyyəti kapitalm

sürətli dövriyyəsi zamanı kəskin şəkildə yüksəlməsində büruzə çıxır. Haqqmda söhbət gedən risk amili

tez-tez əhəmiyyətli dərəcədə gecikmələr ilə fəaliyyət göstərir. Bu da kreditlərin qaytarılmamasmm

kəskin artımmda öz əksini tapmışdır. Burada söhbət kreditorlarm əsas qrupu tərəfindən bank

kreditlərinin ödəniş qabiliyyətinə olan tələbin enməsindən gedir. Bu da Milli bank sisteminin yaranma

müddətindən indiyə kimi faiz dərəcələrinin ümumi dəyişilməsi tendensiyalarmm artma və azalmasmm

əvəz edilməsinin səbəblərindən biri idi. Son illərdə ölkədə inflyasiya tempinin sörətlə artması bank

aktivlərinin kəskin dəyərdən döşməsinə səbəb olmuşdur. Odəniş qabiliyyətinin olmaması riski digər risklərdən törəmədir. O bankm öz kapitalmdan yüksək olan

toplanmış itkilərin və zərərin ümumi miqdarmm banklarm öhdəliyini yerinə yetirə bilməməsi təhlükəsi

ilə sıx əlaqədardır. Kifayət qədər olmayan likvidlilik əvvəlcə Milli Bankdakı müxbir hesablarmda

meydana çıxan debet saldosu ilə ifadə olunan bankın müvəqqəti texniki ödəniş qabiliyyətinin enməsi ilə

nəticələnir. Bankm real ödəniş qabiliyətinin olmaması bilavasitə «iflas» anlayışı ilə əlaqədardır. Mənfı

şəxsi kapital göstərir ki, hətta aktivlərin realizəsi zamanı kreditorlara olan məbləği ödəməyə vəsait

çatmır. Deməli, bank mülkiyyətçilərinin kapitalı yox dərəcəsindədir, ona görə də söhbət ya bankm

ləğvindən, ya da bank sahibinin dəyişdirilməsindən gedə bilər. Bankların inflası prosedurası milli

qanunvericilikdə tədricən əksini tapmışdır. Buna görə də bank fəaliyyətinin dayandırılması faktmı bank

əməliyyatlarmm keçirilməsinə dair lisenziyanm geriyə almması ilə əlaqələndirən yalnış təsəvvürlər geniş

yayılmağa başladı. Lakin lisenziyanm geri almması bankm likvidliyinə dair minimal tələblərə cavab verə

bilməməsi deməkdir. Bank fəaliyyətinin təmamilə dayandırılması isə onun bir müəssisə kimi ləğvi

KitabYurdu.az 258

deməkdir. Bu proseduranm maneəsiz realizəsi üçün MB və məhkəmə orqanlarmm qarşıhqlı fəaliyyəti

böyük əhəmiyyətə malikdir. Funksional risklər bir sıra hallarda iştirak edir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi maliyyə riski ilə

müqayisədə funksional riski pul vahidi vasitəsi ilə ifadə etmək və aşkara çıxartmaq daha mürəkkəbdir.

Onlar subyektiv və obyektiv səbəblər, eləcə də sistemli xaos vasitəsi ilə şərtləşdirilmişlər. Bir qayda

olaraq, kredit təşkilatları funksional riskləri daxili auditin inkişafı, sənəd dövrüyyəsinin

təkmilləşdirilməsi, daxili metodlarm işlənib hazırlanması, ayrı-ayrı əməliyyatlarm texniki-iqtisadi yöndə

əsaslandırılması, eləcə də əməliyyatların irəlicədən düşünülmüş

resurslar ilə təminatı vasitəsilə minimalaşdırmağa can atırlar. Əməliyyatlarm texniki-iqtisadi yöndə

əsaslandırılması, o cümlədən də irəlicədən düşünülmüş resurslar ilə təminatı metodı-texniki və

mütəxəssis təchizatına aiddir. Strateji risk strateji idarəetmənin səhvləri ilə sıx əlaqədardır. Bu səhvlərin yaranmasma ilk növbədə

təşkilatm məqsədlərini səhv ifadə edilməsi, realizə zamanı səhv resurs təminatı, və bank işində riskin

idarəetməsində yanlış addımlar daxildir. Maliyyə resursları və mütəxəssis təminatmm yanlış olmasına

səbəb olan ambisiyah məqsədlər nüfuzun itməsi və əhəmiyyətli itkilər ilə nəticələnə bilər. Burada

daşmmaz əmlaka qoyulan əsassız irimiqyaslı investisiyalar və yeni region bazarlarma səmərəsiz çıxış

klassik misaldır. Bankm risk qarşısmda qoyan strateji səhvlərin digər nümunəsi kimi törəmə maliyyə

vəsaitləri ilə keçirilən əməliyyatlar risk səviyyəsini düzgün hesablanması çıxış edir. Bu zaman

göstərilmiş fəaliyyət istiqamətinin inkişafı risk idarəetməsinin müəyyən sistemlərinin yaradılmasmda

kapital qoyuluşu ilə müşaiət olunmur. Bankm iş fəaliyyətində müxtəlif texniki və texnologiyanm istifadəsi ilə əlaqədar riskə texnoloji risk

deyilir. Bu zaman avadanlığm iş fəaliyyətində meydana çıxan nasazlığm aradan qaldırılmasma sərf

olunan vəsaitin doğurduğu itkiləri, eləcə də bankdaxili hakim informasiyaya sanksiyasız daxil olma

meydana çıxır. Riskin bu növü hər bir müəssisənin iş fəaliyyətində iştirak edir. Lakin texnoloji riskin

bank üçün idarəolunması birinci dərəcəli əhəliyyətə malikdir. Texnoloji riskin meydana çıxmasma tipik

misal elektron ödəniş sistemində dəyişikliklər və kompyüter hiyləgərliyidir (xakerlər). Effektivsizlik riski əməliyyatlarm icrasmda və müsbət nəticələrə nail olmasmda bankm məsrəfləri

arasmda uyğunsuzluq (bərabərsizlik) təhlükəsi ilə əlaqədərdir. Bank sistemində müəssisələrdən fərqli

olaraq zərərli məsrəflərin idarə olunması daha mürəkkəbdir. Belə ki, sənaye müəssisələri ilə müqayisədə

bank gəlirinin əsas tərkib hissəsinə -(təmiz faiz gəlirinə) bankm faizsiz məsrəflərinin nə kimi təsir

göstərməsini müəyyən etmək çətindir. Burada əməliyyat məsrəfləri anlayışmm indiyə kimi qeyri-sabit

olduğunu nəzərə almaq zəruridir. Belə ki, Mühasibat uçotunun hesabat plamnda əməliyyat məsrəflərinə

bankm faiz xərcləri daxil olur. Lakin iqtisadi məntiqə əsasən əməliyyat məsrəfləri faiz xərclərinə

müqavimət göstərir. Faiz xərcləri bankm kredit resurslarma görə ödənişləridir (iqtisadi baxışdan-ticarət

müəssisəsinin əldə etdiyi xam malın ödənişinə oxşardır). Əməliyyat məsrəfləri isə bank əməliyyatları ilə

əlaqədar vəsait itkisi deməkdir. Onlarm ən əsas hissəsindən biri də aylıq məvacibdir. Kommersiya

bankmın işçi qüvvəsinin məvacibi bilavasitə bir sıra əməliyyatları icra edərək inzibatı

xərclərə aid edilir. Buna görə də ciddi surətdə risklərin idarə olunmasım icra edən banklar bir sıra

hallarda mühasib təsnifatma uyğun gəlirdən, məsrəfdən və bankm balansarxası hesablarda olan

vəsaitlərdən istifadə edirlər. Yeni texnologiyanın vz məhsulun tatbiqi riski. Əlavə məsrəflər riski iqtisadi mənimsəmə riski ilə sıx

əlaqədardır: bu yeni bank məhsulu, xidmətləri, əməliyyatları, bölmələri və ya texnoloqiyasmm

planlaşdırılması faktı ilə bağlı olan riskdir. Bank mahiyyətinə görə bazarda məhsulunu təqdim edən digər

müəssisələrdən ciddi sürətdə fərqlənmir. Buna görə də vəsaitlərin cəlb olunması və yerləşdirilməsi bank

üçün daha əlverişli şərait ilə eləcə də potensial müştərilər axınma nail olmaq məqsədilə əlaqələndirilir.

Lakin bu prosesin həyata keçirilməsinə çoxlu marketinq riskləri təsir göstərir. Marketinq riskinin xüsusi

hallarından, eyni zamanda bütünlükdə bank riskinin əsas növlərindən biri məhsullarm tətbiqi riskidir.

Belə ki, marketinqin dözgön aparılmaması nəticəsində bazarda yeni məhsula olan təlabat gözləniləndən

az ola bilər ki, bu da nəticədə banka böyök məgləüdə ziyan dəyməsinə gətirib çıxara bilər.

KitabYurdu.az 259

Digər xarici riskhr. Bu qrupa maliyyələşməmiş risklər daxildir. Funksional risklərdən fərqli olaraq onlar

banka qarşı xarici risk kimi çıxış edirlər. Risklərin bu qrupunun bank işinin nəticə etibarı ilə

səmərəliyinə təsiri böyükdür, və riskin bu qrupunun bank işinin nəticə etibarilə səmərəli olmasım

rəsmiləşdirilməsi daha mürəkkəb prosesdir və bu xüsusi bacarıq tələb edir. Dövlətin tənzimlənmə şərtləri ilə uyğunsuzluq riski və ya ümumiyyətlə uyğunsuzluq riski həm dövlətin

tənzimləmə şərtlərinin gözlənilmədən dəyişilmə amilləri, həm də bankdaxili idarəetmə sisteminin

problemləri, eləcə də bank işinin nəzarəti vasitəsilə şərtləndirilə bilər:

birincisi, uyğunsuzluq riski nəticəsində buraxılan itkilər tənzimləyici və nəzarət orqanlarmm

sanksiyalan ilə bağlı meydana çıxa bilər;

ikincisi, bank nüfuzuna xələl gələ bilər (nüfuzun itməsi riski);

üçüncüsü, itirilmiş mənfəətin və ya bank fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması üzündən meydana çıxan

itkilərə, eləcə də əməliyyatlarm gəlirinin enməsi nəticəsində böyük itkilərə yol verilir.

Lazımi qaydada qanunvericiliyin tamamlanması və dəyişdirilməsi vasitəsilə vəziyyətin, təlimatm

yenidən təşkili imkanlarmm olmaması, eləcə də bankm şəxsi fəaliyyətini mövcud normativ aktları ilə

bərabərləşdirmək bacarığma malik olmaması uyğunsuzluq riskinin itkilərinin yaranmasma gətirib

çıxarır. Niifuzun itirilməsi (reputasiya) riski bankm və ya digər maliyyə

idarəsinin şəxsi nüfuzunu etibarlı işgüzar partnyor kimi saxlamaq qabiliyyətinin olmaması ilə

əlaqədardır. Bankm ödənişli resurslardan asılılığı bu cür riskə müqavimətini daha zəif edir. Hətta bankın

eti- barsızlığma dair təşvişin əsassız olduğunun sübuta yetməsi zamanı əmanətçilərin inammın itməsi bu

bankm vəsaitinin və ödəniş qabiliy- yətinin itkisinə şərait yarada bilər. Əhali tərəfmdən bankm

nüfuzunun zərbəyə məruz qalmaması üçün bank milli bank içtimaiyyəti və hakimiyətin yerli orqanları

qarşısmda nüfuzunu qoruyub saxlamağa diqqət yetirməlidir. Nüfuzun itirilməsi riskinin nəzarətinə dair

keçirilən tədbirlər likvidliliyin qorunub saxlanmasma (hesablarda vəsait gecikməsinin yoxluğu), şübhəli

əməliyyatlarm icrasmm dayandı- rılmasma (məsələn: pul əskinazlarım saxtalaşdırılması əməliyyatları),

müxtəlif mənşəli region layihələrində iştirak prosesinə xidmət edir və s. Lokal viskldr bankm diqqət mərkəzində və nəzarəti altında olan risklərə deyilir. Əksinə olaraq bankm

nəzarəti altmdan çıxan risklər, ya lokal, ya da qeyri lokal olur. Qiymətləndirilməyən və bankm iş

fəaliyyətinə geniş miqyasda təsir edən risklərə qeyri-lokal risklər deyilir. Bəzən riskin yeni amillərinin meydana çıxması və tipik bank əməliyyatmm icrası zamanı lokal risk qeyri

lokal riskə çevrilir. Məsələn: əlavə kreditin verilməsi, borc alan şəxsin və bir qrup borc alan şəxslərin kredit payının artımı

zamanı risk qeyri-lokal ola bilər. Bunu doğuran əsas səbəblərdən biri verilmiş kreditlər ilə bank kapitalı

arasmda qarşılıqlı əmillərin genişlənməsidir. Burada digər misal yeni bank xidmətinin tətbiqinə aiddir.

Özü-özünüzdə bu cür idarəetmə qərarı nöqsansız ola bilər. Lakin istisna deyil ki, idarəetmə qərarı resurs

və ya maddi-texniki təchizat sahəsində yaranan gərginliyin əsas səbəbləri olan riski bankm nəzarəti

altmdan çıxaracaqdır.

2. RİSKLƏRİN İDARƏOLUNMA SİSTEMLƏRİ Risklərin idarə edilməsi prosesi bankm fəaliyyətinə xas olan risklərin müəyyən edilməsi,

qiymətləndirməsi, onlar barədə hesabatlarm hazırlanması, məqbul risk limitlərinin müəyyən edilməsi

vasitəsi ilə onlara nəzarət edilməsi və risklərin azaldılmasıdır. Risklərin idarə edilməsi funksiyası Müşahidə Şurası səviyyəsindən işçilərin səviyyəsinə kimi bank

daxilində yuxarıdan aşağı istiqamətdə müəyyən edilən vəzifə və səlahiyyətlərin ümumi strukturudur. Bu

funksiyanm əsas məqsədi bankm fəaliyyətinə xas olan spesifik riskləri müəyyənləşdirmək və

qiymətləndirmək, həmin risklər barədə hesabat vermək, onlara nəzarət etmək və azaltmaq üçün istifadə

olunan üsulları təyin etməkdən ibarətdir. Bu məqsədlə risklərin idarə edilməsi funksiyası aşağıdakılarm aydın müəyyənləşdirilməsini tələb edir:

KitabYurdu.az 260

Risklərin idarə edilməsi funksiyası tərəfmdən nəzarət edilə risklərin həcmi. Risklərin həcmi

səciyyəvi olaraq bankm hər bir əməliyyat bölməsinin üzləşdiyi müəyyən risklər haqqmda ətraflı

məlumatı təsvir edən Risk Xəritəsinin yaradılması vasitəsilə müəyyən edilir.

Risklərin idarə edilməsi funksiyasmı həyata keçirən təşkilati strukturunun bankm ümumi təşkilati

strukturunun daxilindəki mövqeyi.

Risklər haqqmda məlumatm qiymətləndirməsi, onlar barədə hesabatlarm hazırlanması, nəzarət

edilməsi (limitlərin müəyyən edilməsi) və işgüzar qərarlarm qəbul edilməsi prosesinə daxil edilməsi

metodologiyası. Hər bir bank fəaliyyətinin xüsusiyyətlərinə və əldə edilən məlumatlara uyğun olaraq öz

metodologiyasım yaratmahdır.

Cədvəl 5.1. Maliyyə riskinin bəzi növlərininidarəetmə üsulları

Riskin Növü

Idarəetmənin yolları, metodlan, texnikası Maliyyə və təşkilatı vəsaitlər

Maliyyə riskinin

bütün növləri Analiz (təhlil), nəzarət, monitorinq,

limitlərin myəyyən ol- unması, daxili

audit, idarə olunan informasiya

sistemləri.

Limitlər, hesabat mərkəzləri,

idarə olunan hesabat,

vəziyyətlər, standartlar,

təlimatlar, əsas- namələr

Kredit Riski

Kredit portfelinin olunması,

avtorizasiya, devirsifikasiya, təchizat,

qiymətin təşkili, kapitalm

toplanmasmda iştirak.

Itkilərə yol verilməsi zamanı

kreditlər üzrə rezervlərin

(ehtiyatlarm) yaradılması,

kredit reytinqləri.

Likvidlik Riski

Aktiv və passivlərin idarə olunması,

balansm idarə olunması, pul

vəsaitlərinin dövrüyyəsinin idarə

olunması, faizlərin idarə olunması,

portfelin aktiv sürətdə idarə olunması,

fondların konvertasiya edilməsi,

təhlükəsizlik

Birinci və ikinci dərəcəli

rezervlər ehtiyatlar) mi-

nibank, pul bazarmm

vəsaitləri.

KitabYurdu.az 261

Faiz dərəcələrinin

dəyişilməsi riski Aktiv və passivlərin idarə olunması,

iqtisadi partlayışm idarə olunması,

xacirləşdirmə, qiymətin təşkil

olunması.

Faiz fyüçersləriri, opsiyonlar,

svoplar.

Valyuta Riski

Açıq valyuta mövqelərinin idarə

olunması,xecirləşdirilmə,

diversifikasiya

Valyuta fyüçersləri,

opsiyonlar, svoplar, pul

bazarımn vəsaitləri.

Yüksək riskin xarakterik olduğu sahələrdə irəliləyişə nail olmaq fiçün banklar qərarlarlarm qəbulunun

xüsusi mexanizmini inkişaf etdirməlidirlər. Bu mexanizm kredit təşkilatlarmm riskin hansı növü qəbul

etmək iqtidarmda olduğunu qiymətləndirməlidirlər; gözlənilən gəlirin uyğun riskin tələblərinə cavab

verə bilib-bilməməsini təyin etməlidir. Bunun əsasmda risk amillinin təsirini azaldan tədbirlər plam

işlənib hazırlamalı və təcrübədə tətbiq edilməlidir. Bu tapşırığm realizə metodu riskin idarə olunması

sisteminin işlənib hazırlanması deməkdir. Risklərin idarəetmə sisteminin işlənib hazırlanması öz növbəsində bank rəhbərliyinə riskin bu və ya

digər növünü aşkar etmədə, məhdudlaşdırmağa, ölçməyə və nəzarət etməyə icazə verir və bununla da

onun təsir qüvvəsini minimuma endirir. Qeyd olunduğu kimi riskin idarə olunması sistemi bir sıra

elementlərdən ibarətdir. Bank səviyyəsində bu sistemin elementləri 5.1-ci sxemdə göstərilmişdir.

Sxem yigmaq

lazimdi burda

səhifə 143 Sxem

5.1 KitabYurdu.az 262

Riskin idarə olunması sistemi strateji idarəetmə, təşkilatçı bölmələr səviyyəsində bu və ya digər

əməliyyat zamam riskin nəzarəti üçün bir sıra bölmələrin qarşılıqlı əlaqələri çərçivəsində həyata

keçirilən konkret tədbirlər plam ilə realizə edilir.

Riskbrin idarə edilmasi qaydalan, bankda risklərin idarə edilməsi düzgün tətbıqini təmin etmək

məqsədilə riayət olunmalı prosedurları tam və aydm müəyyən edən daxili qaydalardır.

Bu qaydalar, Risklərin idarə edilməsi bölməsi və Risklərin İdarəe- dilməsi Komitəsi (RİK)

tərəfindən hazırlamr, İdarə Heyəti ilə razılaşdırılır və Müşahidə Şurası tərəfindən təsdiq edilir.

Risklərin idarə edilməsi qaydaları bankm fəaliyyətinə və üzləşdiyi risklərə uyğun olması məqsədi ilə

müntəzəm olaraq RİK tərəfmdən təhlil edilir, təkmilləşdirilməsinə və ya yenidən işlənməsi barədə

rəyə gəldikdə bunu həyata keçirir və müvafiq qaydada təsdiq olunması üçün tədbirlər görür.

Risklərin idarə edilməsi qaydaları hazırlanarkən aşağıdakılar nəzərə almmalıdır:

Bankm ümumi biznes strategiyası;

Bankm riskə qarşı dözümlülüyü. Bu hədəflənmiş mənfəəti əldə etmək üçün bank öz üzərinə

götürəcək vəzifələrin və həyata keçirəcək əməliyyatlarm risk dərəcəsidir. Riskə qarşı dözümlülük

səviyyəsi öz əksini bankm əməliyyat bölmələri üçün təyin edilmiş risk limitlərində tapır;

Bank tərəfindən aparılan əməliyyatlarm həcmi, xüsusiyyəti və mürəkkəbliyi;

Daxili nəzarət prosedurlarmın keyfiyyəti;

Daxili təcrübənin səviyyəsi. Bu səviyyə risklərin idarə edilməsi bölməsinin əməkdaşlarınm

müvafiq sahədə müxtəlif tapşınqlarm yerinə yetirməsi üçün tələb olunan xüsusi bilik və təcrübəyə

malik olmaları ilə müəyyən edilir;

Bankm keçmiş risk təcrübəsi və risklərin təzahürü. Bəzən bankm keçmiş fəaliyyəti nəticəsində

bəzi risk amilləri özünü elə göstərir ki, onlarm gələcəkdə ayrıca olaraq nəzarət edilməsi və

qiymətləndirilməsi tələb edilir;

Bankm mükafatlandırma siyasəti və xüsusilə bank rəhbərliyinin və işçilərinin

mükafatlandırılmasmm bankm fəaliyyət nəticələrindən asılılığı. Buraya hər bir işçinin və hər bir

istiqamətdə fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün bal sistemi və ballarm mükafatlandırma məbləği

ilə uyğunlaşdırılması daxil olmahdır;

Bankm risklərin idarə edilməsi bölməsi risklərin idarə edilməsi qaydalarım tərtib edərkən hüquq,

vergi və mühasibat uçotu məsələləri kimi digər amilləri nəzərə almalıdır, çünki bu məsələlər bankm

limit

strukturuna təsir göstərə bilər.

Hər bir əsas risk kateqoriyası üçün risklərin idarə edilməsi qaydaları, Risklərin idarə edilməsi

bölməsində çalışan mütəxəssisləri tərəfındən müvafıq bölmə rəhbərlərinin köməyi ilə tərtib edilməli

və RİK-ə təqdim olunmalıdır. RİK-in tövsiyyələri əsasında bu qaydalar Müşahidə Şurası tərəfindən

təsdiq edilir.

Risklərin idarə edilməsi bölməsi və RİK müntəzəm olaraq hər bir risk kateqoriyası üzrə risklərin

idarə edilməsi qaydalarma düzəlişlər etmək üçün tövsiyələr verir. Bundan əlavə lazım gəldikdə

Risklərin idarə edilməsi bölməsi bankm spesifık risklərinin idarə edilməsi qaydalarında fəaliyyət

mühitindəki yeni hadisələri dərhal və uyğun olaraq əks etdirilməsini təmin edir.

3 .BANKDAXİLİ RİSK LİMİTLƏRİ

Limitlər Risklərin idarə edilməsi komitəsinin və İdarə Heyətinin tövsiyələri əsasmda Müşahidə

Şurası tərəfindən təsdiqlənməlidir.

Limitlərin təyin edilməsi riskin mümkün səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinə aiddir. Limitlərin

təyin edilməsini bank rəhbərliyi bankm strategiyasma uyğun olaraq qəbul edir. Bu limitlərə

bankdaxili qərarlarda, təlimatlarda və metodikalarda öz əksini tapır. Bütün bunlardan sonra, bankm

mövcud fəaliyyətini qoruyub saxlamaq nçün bankın əsas fəaliyyət istiqamətləri üzrə bölmələrdən

KitabYurdu.az 263

ibarət strateji plan işlənib hazırlanması gələcəkdə daha çox inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı

şəraitində yaranacaq yeni banklara da aiddir. Strateji plan öz növbəsində strateji və operativ

idarəetmələr, eləcə də bank fəaliy- yətinin ayrı-ayrı istiqamətləri üzrə operativ plan vasitəsilə həyata

keçi- rilir. Sənədlərin bu cür yığımı bank əməkdaşlarımn fəaliyyət dairəsinin metodiki əsaslarmı

təşkil edir və bu da konkret əməliyyatlarm icrası öçün zəruri olan nəzarət ilə limitlərin ümumi

sisteminin təməlini qoyur.

Bu cür sistem əməkdaşları rəhbərlik tərəfmdən planlaşdırılan riskin arzulanan səviyyəsinə

istiqamətləndirilməsi zamanı səmərəli olur. Misal üçün, limitlər kəskin və konservativ olarsa, bu

zaman bank menecerləri riskin cüzi olduğu bank əməliyyatlarmı həyata keçirməyə can atırlar.

Limitlərin əksinə olaraq qeyri -müəyyən, məhdudiyyətlərin isə jhəmiyyətsiz olması, bank

əməkdaşlarma riski çox olan əməliyyatlara diqqət yetirməyə şərait yaradır.

Nadir hallarda ümumiləşdirilmiş və aqregirləşmiş limitlərdən S>arət bankdaxili sənədlərə rast

gəlinir. Onlar ayrı-ayrı bank əməliy- yatları üzrə risk səviyyəsinin bank kapitalı və ya gəlirinin

miqdarı kimi ğöstəricilər vasitəsilə qarşılıqlı əlaqədə əsaslanır. (bu cür yanaşmaya *arakterik misal

borc alan şəxslərin kredit reytinqi bazası, bank

kapitalımn normativi və gəliri üzrə planlı istiqamət əsasmda faiz dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi

metodikasıdır). Bu cür metodikalar təkmilləşdirilir və onlarm praktiki tətbiqinə ölçülərinə görə

müxtəlif olan kredit təşkilatlarımn iş fəaliyyətində rast gəlinir. Lakin bu metodikalar iri banklarm

işində daha geniş tətbiq edilir.

Müşahidə Şurasmm və İdarə Heyətinin kapital bölgüsü ilə bağh qərarlarmı əks etdirmək məqsədilə

Riskə məruz Kapital əməliyyat bölməsi səviyyəsində təyin olunmalıdır. Riskz məruz kapital, hər bir

biznes bölməsinin məruz qaldığı əsas riskləri əks etdirmək məqsədi ilə, həm bazar, həm də kredit

riski elementlərini daxil etməlidir. Digər ele- mentlər, məsələn əməliyyat riskinin miqdarmı təyin

etmək üçün metodologiyalar mövcud olduqda istifadə olunmalıdır.

Bazar riski limitləri, biznes bölmələri və treyderlər üzrə müəyyən edilməli və nəzarət edilməlidir.

Limitlərin ehtimallarla ölçülməsi, (məsələn Riskə məruz Dəyər) müxtəlif bazar və yaxud bank

xidmətləri üzrə mövqeləri ümumi ölçü vasitəsilə müqayisə etmək imkanı yaratdığı üçün əhəmiyyətli

üstünlüklərə malikdir. Riskə məruz Dəyər limitləri isti- fadə olunmadıqda, biznes bölməsi və

treyderlər səviyyəsində həssaslıq limitləri müəyyən edilə bilər.

Kredit riski limitləri hər bir qarşı tərəf və yaxud müştəri üçün müəyyən edilməlidir. Biznes

bölmələri, yeni kredit öhdəlikləri qəbul etməzdən əvvəl Risklərin İdarə Edilməsi Departamenti ilə

kredit limitlərinin mövcudluğunu yoxlanmalıdır. Bundan əlavə, limitlər hər bir qarşı tərəf üçün

aşağıdakıları nəzərə almaqla “ölçülə bilən” kredit riskləri üçün müəyyən edilə bilər:

Bazarla əlaqədar əməliyyatlar üzrə potensial təhlükələr

Təsbit edilmiş və ya birbaşa kredit təhlükələri üçün

Tam dəyər əsasmda kreditin ödənilməsi riski.

Cəmləşmə riski. Risklərin idarə edilməsi Komitəsi tərəfındən kreditlərin cəmləşməsi limitləri də

müəyyən olunur. Bu limitlərə aşağıdakılarla bağlı risklərin cəmlənməsi nəzərdə tutulur:

Qarşı tərəf qrupları (məsələn, qarşılıqlı əlaqəli müəssisələr)

Ayrı-ayrı ölkələr və ya ölkə qrupları

Sənaye sektorları

Kredit reytinqi

Limitlərin təhlili. Risk limitləri mütəmadi olaraq və tələb olunduqda təhlil edilməlidir. Bu proses,

illik (və ya daha müntəzəm) büdcə və planlaşdırma prosesinə bağlı olmalıdır və keçmiş və gələcək

risklə ölçülən fəaliyyəti, eləcə də strateji qərarları nəzərə almalıdır. Ayrı-ayrı əməliyyat limitləri

daha müntəzəm şəkildə Risklərin İdarə Edilməsi Komitəsi tərəfindən deyil, biznes bölmələrinin

başçıları tərəfmdən təhlil edilə bilər.

KitabYurdu.az 264

Yeni xidmətbr üçün rəsmi proses müəyyən edilməlidir. Bu prosesə yeni xidmətin məntiqi

əsaslandırması, mövcud sənədlərə edilməli dəyi- şikliklər, qiymətləndirmə prosesi, potensial qarşı

tərəflərin siyahısı, mü- vafiq nəzarət prosedurları, sistemlərin və risk təhlili vasitələrinin möv- cud

olması barədə tam məlumat daxildir.

4. MONİTORİNQ VƏ QİYMƏTLƏNDİRMƏ

Risklərin İdarə Edilməsi Departamenti, bütün risk ölçülərinə ayrı- ayrılıqda və ya ümumilikdə

nəzarət etməli və müntəzəm olaraq müvafıq qarşı tərəf limitləri ilə müqayisə etməlidir.

Əlavə olaraq, Risklərin İdarə Edilməsi Departamenti bankm kredit riski təhlükəsi olan sənaye

sahələri üzrə daima tədqiqat aparmalı, eləcə də gələcəkdə kredit problemlərinin yaranmasma gətirib

çıxara bi- lən problemlərin ilkin əlamətlərini aşkar etmək məqsədi ilə, borc alan müəssisələrin

fəaliyət vəziyyətini tədqiq etməlidir. Bu səbəbdən, həmin sənaye sahələri və ya borcalanlar üzrə

mövcud və gələcək kredit riski təhlükəsinin yenidənqiymətləndirməsi tələb olunur.

Risklərin monitorinqi. Bazar, kredit və likvidlik riskləri biznes bölmələri, bank xidmətləri,

əməliyyatçı və əməliyyat səviyyəsi növləri üzrə toplanmasmdan əlavə olaraq, Risklərin İdarə

Edilməsi Depar- tamenti tərəfındən bütün bank üzrə toplanmalıdır. Toplanmış risklər gündəlik

ümumi bank təlimatları və limitləri əsasmda nəzərdən keçiril- məlidir. Risklərin İdarə Edilməsi

Departamenti, Risklərin İdarə Edil- məsi Komitəsinə və İdarə Heyətinə bank və biznes bölmələri

səviy- yəsində risklərin cəmləşməsi haqqmda ümumi şərh təqdim etməlidir.

Bank üzrə limitlərə aşağıdakılar daxil ola bilər:

Biznes bölmələri və bank xidmətləri üzrə Riskə məruz Dəyər limitləri (bazar riski)

İri kredit təhlükələri

Yüksək səviyyəli kredit cəmləşməsi üzrə limitlər

Risklərin İdarə Edilməsi Departamenti müəyyən olunmuş risk limitlərinin ölcülməsi vasitəsilə

düzəliş tədbirlərini razılaşdırmaq üçün İdarə Heyətinin məsul üzvünə müraciət etməlidir.

Qiymətləndirmə. Bank Risklərin İdarəedilməsi Departamenti vasitəsilə yuxarıda qeyd olunan risk

növləri ilə üzləşmə təhlükəsinə nəzarət etməlidir. Bunu seçilmiş modelə uyğun olaraq bir neçə

üsulla həyata keçirmək olar. Bundan başqa bank faiz dərəcəsi, xarici valyuta məzənnəsi və kapital

(bazar qiymətli kağızlarm) qiymətlərindəki enib- qalxmalarm nəticəsində yaranan risklərə birgə

nəzarət edən daha təkmilləşmiş yanaşma tətbiq etməlidir və onlarm hərəkətindəki qarşılıqlı əlaqəni

nəzərə almalıdır.

Bütün mövqelər Müşahidə Şurası tərəfındən təsdiq edilən prosedur və qaydalardan istifadə etməklə

ən azı gündəlik sərbəst olaraq və cari bazar şəraitinə uyğun yenidən qiymətləndirilməlidir. Cari

bazar şəraitində yenidənqiymətləndirmə, mümkün olduqda, bazar yönəmli müstəqil treyderlərin

qüvvələrdən istifadə edərək hesablanmalıdır.

Bu yenidənqiymətləndirmə həm bazar, həm də kredit riskini hesablamaq üçün əsas şərtləri müəyyən

edir.

Müəyyən qiymətləndirmə alqoritmləri bank portfelnin tərkibindən və bazar haqqmda məlumatlarm

mövcudluğundan asılıdır. Ayrı-ayrı mövqelərin və ümumi portfelin cari bazar şəraitində

yenidənqiymətləndirilməsi bütün risk ölçüləri üçün əsasdır.

Kredit riskinin qiyməthndirilməsi. Kredit risklərinin kəmiyyətinin təyin olunması sadəcə olaraq

ayrı-ayrı müştəri üçün kreditin ödənilməməsi ehtimalmm hesablanması deyildir. O, həmçinin

risklərin spesifık müştəriyə və ya sənayeyə doğru konsentrasiyasmı və girovun dəyərindəki

dəyişiklikləri əks etdirməlidir. Bu cür məlumatlar bütün kredit portfeli və yaxud ayrı-ayrı kreditlər

üzrə risklərin hesablanması məqsədi ilə təhlil edilməlıdır.

Kredit risklərini müəyyən etmək üçün aşağıdakı ölçülər hesablana

bilər:

KitabYurdu.az 265

Qabaqcadan ödənilmə riski;

Cari təhlükə;

Potensial risk təhlükəsi;

Gözlənilən zərər;

Gözlənilməyən zərər;

Hesablaşma riski

Qabaqcadan ödənilmə riski: bu risk müştərinin və ya əks tərəfın krediti ödəyə bilməməsi

nəticəsində yaranan zərər riskidir. Bu zaman zərərin ölçüsü qüvvədə olan bazar dərəcələrindən asılı

olur. Qabaqcadan ödənilmə riski, kredit ekvivalentliyi prinsipinə görə ölçülməlidir və riskin

vəziyyətinin cari bərpa dəyərinin bazardakı dəyişikliklərin nəticəsi kimi müəssisənin gələcək

potensial risk təhlükəsinin bəzi çoxsayh təxminlərinin cəmini əks etdirməlidir.

Cari təhlükə: bu əks tərəfin bu gün krediti ödəyə bilmədiyi və vəziyyətin cari bazar şəraitində

yenidənqiymətləndirilməsinə ekvivalent olduqda yaranan zərər növüdür.

Potensial risk təhlükəsi: əks tərəf gələcəkdə müəyyən olunmuş müddət ərzində krediti ödəyə

bilmədikdə nəyin itiriləcəyini əks etdirən əməliyyatm, gələcək cari bərpa dəyərinin

qiymətləndirilməsidir. Mükəmməl təcrübəyə əsasən, bu dəyər simulyasiya vasitəsilə əldə

olunmahdır və bazarm dəyişkənliyi, portfelin təsiri, əvəzləşdirmə müqavilələri, girov və digər kredit

vasitələrini (zəmanətlər, akkreditivlər

və s.) nəzərə almaqla, Riskə məruz Dəyərə görə bazar riski simulyasiyasma analoji olmalıdır.

Nisbətən mürəkkəbləşdirilmiş alternativ təcrübəyə görə, potensial risk təhlükəsini hesablamaq üçün

qiymətləndirmələrdən etibarlı istifadə oluna bilər.

Gözhnihn zərər, mövcud məlumata əsasən bankm üzləşəcəyi ehtimal edilən zərərlərin səviyyəsini

əks etdirir. Bu, gələcək potensial təhlükənin əks tərəfin krediti ödəyə bilməməsi ehtimalı və nəzərə

alınmış yığılma dərəcələri ilə riyazi ehtimaldır. Gəlirlərə tətbiq edilən kredit riski dəyəri kimi

istifadə edilən gözlənilən kredit itkisi ölçüləri, bankı uzun müddətli istifadə olunan kredit

zərərlərindən qorumaq üçün bir vasitədir.

Gözlənilməyən zərər, faktiki zərərin gözlənilən zərərdən yuxarı və ya aşağı olacağı ehtimalım əks

etdirir. Gözlənilməyən zərərin səviyyəsi, müəyyən edilmiş etibarlıhq səviyyəsi çərçivəsində ən pis

kredit zərərini ölçməklə qiymətləndirilir. Müəyyən edilmiş etibarlılıq səviyyəsi çərçivəsində

gözlənilməyən zərərləri hasil etmək üçün kifayət risk kapitalmm bölüşdürülməsi ilə gözlənilməyən

zərər ölçüləri, bankı gözlənilən kredit zərərindən xeyli yüksək olan qısamüddətli zərərlərdən

qoruyan vasitədir.

Hesablaşma riski: əks tərəfdən gözlənilən ödənilməmiş məbləğlərdir ki, burada dəyər artıq bank

tərəfmdən əks tərəfə göndərilmişdir. Məsələn, hesablaşma riski xarici valyuta əməliyyatları ilə və ya

qiymətli kağızlarm sərbəst təchiz edilməsı zamanı (ödəniş qəbul edilməzdən əwəlki təchizat) yarana

bilər. Spot xarici valyuta əməliyyatları baş verdiyi halda, bu riskin saat qurşağmdakı fərqlər,

valyutanm ödənilməsi və onun benefısiarmm hesabma göndərilməsi zamanı yaranan vaxt fərqlərinə

görə meydana çıxması ehtimal edilir.

5.RİSKLƏRƏ NƏZARƏT

Banklar tərəfmdən təsdiq edilmiş bütün əməliyyatlar, əməliyyatı təşəbbüsü ilə birləşən audit izi

saxlanılmaqla, vaxtlı-vaxtmda işlənilir. Ödəmələrin hamısma yuxarı vəzifəli işçi tərəfmdən müvafıq

surətdə icazə verildikdən sonra ödəmələrə təşəbbüs edən biznes bölməsindən asılı olmayan işçi

tərəfmdən bu proses icra edilir.

Eyni zamanda bankm sahib və məsul olduğu aktivlərin qorunması və müştəri aktivlərinin müəyyən

edilib bank aktivlərindən ayrılmasım təmin etmək üçün nəzarət sistemi fəaliyyət göstərir. Bu zaman

idarəetmə orqanları nəzarət organlarma vaxtlı-vaxtmda tələb olunan məlumatm verilməsini təmin

KitabYurdu.az 266

etmək üçün lazımi tədbirlər görməlidir. Idarə Heyəti, müvafiq kapital tələblərinə davamlı və əyani

şəkildə riayət edir.

Monitorinq və qiymətləndirmə prosedurlarına gəldikdə, qeyd etmək

lazımdır ki, bu sahədə hər bir bankırı kredit vermə və əməliyyat funksiyalarmm idarəetməsindən

müstəqil müvafiq xəzinə funksiyası olur. Xəzinədarlıq bölməsi isə bu zaman hər bir biznes

bölməsinin xalis nağd vəsait axınma nəzarət etmək üçün məsuliyyət daşıyır.

Daxili audit bölməsi bank əməliyyatları üzərində mühasibat uçotu və digər nəzarətlə bağlı

məsələləri qiymətləndirir və sonra İdarə Heyəti və Müşahidə Şurasma bu haqda hesabat verir. Daxili

audit, risklərin idarə edilməsı üzrə strategiya ilə əlaqədar yoxladığı hər bir sahədə kom- pyüter

sisteminin və digər əməliyyat sistemlərinin adekvatlığmı xüsusilə qiymətləndirilir.

Gözlsnilməyən halların planlaşdınlması. İdarə Heyəti, fəaliyyətin davamlılığı üzrə ətraflı planlarm

yaradılmasım və normal biznes əməliyyatlarma təsir göstərəcək hər hansı bir pozuntu halınm aşkar

edilməsi məqsədi ilə bu planlarm yoxlamlmasmı təmin edir.

Informasiya Sistemləri və Risklərin idarə edilməsi. İT tətbiq etmə strukturu Kompyüter sisteminin

İT tətbiq etmə strukturu, bank üzrə risklərin idarə edilməsi tələblərini müəyyən edir. Tətbiq etmə

strukturunun tələbləri aşağıdakılar daxil olmaqla müxtəlif növ risklərin idarə edilməsi üzrə icra

edilən funsiyaları əhatə edir:

Bazar və kredit risklərinin idarə edilməsi

Kapital bölgüsü

Aktiv və öhdəliklərin idarə edilməsi

Fəaliyyət nəticələrinin qiymətləndirilməsi

Nəzarət orqanma hesabatlarm verilməsi

Tətbiq etmə strukturu hər bir funksiyaya aydmlıq gətirməkdən əlavə, bu funksiyalarm daxilində

tətbiq edilən metodologiyaları da müəyyən edir. Texnoloji baxımdan, tətbiq etmə strukturu

mürəkkəbləşmiş metodologiyadan yaranması ehtimal edilən sistem məhdudiyyətlərini nəzərə alır.

Tətbiq etmə strukturu, risk emalırıın ayrı-ayrı biznes bölmələrinə mərkəzsizləşdirilməsilə

müqayisədə mərkəzləşdirilməsinin növünü və səviyyəsini təyin edir.

Risk sistemləri üzrə mərkəzləşdirilmiş və mərkəzsizləşdirilmiş emalı arasmda seçim aşağıdakılar

tərəfmdən müəyyən edilir:

Risklərin idarə edilməsi sistemlərinin tələb etdiyi funksiyalarm

icrası

Tələb olunan nəzarət səviyyəsi

Mərkəzləşdirilmiş sistemin həyata keçirilməsindən yaranan asanlıqlar

Tətbiq etmə strukturu planlaşdırılmamış sorğular daxil olmaqla, bütün risk hesabatlarmm tezliyini

və formatmı təyin edir.

Tələb olunanlara aşağıdakılar daxildir:

Front ofis,

Risklərin İdarə Edilməsi Departamenti,

Kreditlərin verilməsi,

Kapital bölgüsü və fəaliyyətin qiymətləndirilməsi,

Nəzarət orqanlarma hesabatlarm verilməsi,

Front ofis: “həqiqi-vaxt” rejimində risk hesablamalarmm və kredit limitlərinin yoxlanmasmı həyata

keçirmək üçün tələb olunan risklərin idarə edilməsi sistemi;

Risklərin İdarə Edilməsi Departamenti: bazar mövqeyi haqqmda məlumat iş günü ərzində və iş

günündən sonrası müddətdə yenilənməlidir;

KitabYurdu.az 267

Kreditlərin verilməsi: Bankm ölçüsündən asılı olaraq, kreditlər üzrə əməliyyatlarm həcmi haqqmda

məlumat iş günündən sonrakı müddətdə qruplara görə hazırlanmalıdır;

Kapital bölgüsü və fəaliyyətin qiymətləndirilməsi: hesablama prosesinin intensivliyindən asılı olaraq,

strateji idarəetmə vasitəsi kimi istifadə olunan bu proses günlük və ya hətta həftəlik olaraq

hesablanmalıdır;

Nəzarət orqanlarına hesabatların verilməsi: nəzarət orqanlarmm tələblərindən asılı olaraq

fərqlənəcəkdir.

Bu zaman risklərin təhlili əməliyyatı keçirilməzdən əvvəl, əməliyyatm ehtimal edilən təsiri haqqmda

qabaqcadan məlumat verən ssenari təhlilləri yaradılması məqsədəuyğundur. Sonrakı əməliyyatlar,

bütün biznes bölmələrinin təsirə məruz qalmış sistemlərinin yeniləşməsi ilə həqiqi vaxtda yeniləşir.

Məlumatlann toplanması və tamlığı. Məlumatlarm strukturu bank üzrə məlumatlarm toplanması

tələbləri, o cümlədən, quruluşu, detallaşdırmanm dərəcəsi və yerləşdirilməsi ilə müəyyən edilir.

Məlumatlarm 2 növü mövcuddur:

dinamik məlumatlar

baza məlumatları

Hər iki məlumat növü nəzərə almmalıdır.

Dinamik məlumatlar bazara aid olmayan (xarici valyuta, qiymətli kağızlar) və aşağıdakı müntəzəm

yeniləşən məlumatlardır:

Əməliyyatlar haqda məlumatlar;

♦> Bazar şəraiti haqda məlumatlar;

♦> Qiymət/məzənnə haqda məlumatlar

Əməliyyat haqqında məlumatlar: qarşı tərəf, xidmətin növü, nominal məbləğlər, əməliyyat tarixi,

nağd vəsait hərəkəti haqqmda ətraflı məlumatlar, valyuta, məzənnələr, hesablaşma haqqmda

məlumatlar və s. daxil olmaqla əməliyyat haqqmda ətraflı məlumatlardır.

Bazar şəraiti haqqında məlumatlar. xidmətin növünə və ya əməliyyatm aparıldığı qarşı tərəfə əsasən

umimiləşdirilmiş əməliyyatlar haqqmda icmal məlumatlar hesab edilir.

Qiymət/məzənrıə haqqında məlumatlar. bazar qiymətlərinə və məzənnələrinə dair məlumatı əks

etdirir.

Baza və yaxud sabit məlumatlar risk strukturuna görə istifadə edilən aşağıdakı məlumatlardır:

♦♦♦ Məhsul haqqında məlumatlar;

♦♦♦ Müştəri haqqında məlumatlar;

♦♦♦ Limit haqqında məlumatlar;

Risk modelləri

Məhsul haqqında məlumatlar: spesifik alətlər və xidmətin növləri, o cümlədən kreditlər, qiymətli

kağızlar və səhmlər haqqmda məlumatı əks etdirir.

Müştəri haqqında məlumatlar. spesifık qarşı tərəflər, eləcə də kredit dərəcələri, əvəzləşdirmə

müqavilələrinə dair məlumatı göstərir.

Limit haqqında məlumatlar: bazar mövqeyi, qarşı tərəf və riskə məruz kapitalı əks etdirir və əvvəlki

sistemlərdə saxlanılan vəziyyətə istinad edir.

Risk modelləri: bank daxilində tətbiq edilən risk modelləri mərkəzləşdirilmiş qaydada saxlanılan və

ardıcıllığı təmin etmək üçün paylanan modeldir.

Risklərin idarə edilməsi prosesi zamanı istifadə olunan məlumatların düzgünlüyünü təmin etmək

üçün, bu cür məlumatlarm saxlanması və yenilənməsi üzrə xüsusi inzibatçılıq səlahiyyətlərini təyin

etmək vacib hesab olunur. Bu, valyuta məzənnələri, qarşı tərəf haqqmda ətraflı məlumat, risk

modelləri və s. kimi baza məlumatları üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu istiqamətdə iki metod

tətbiq edilə bilər:

♦♦♦ Bölüşdürülmüş inzibatçdıq

KitabYurdu.az 268

♦♦♦ Mərkəzləşdirilmiş inzibatçüıq

Böliişdürülmüş inzibatçılıq: məsələn, xüsusi müştərilərlə münasibətlərin yaradılması üçün

məsuliyyət daşıyan satış sahələri, həmin qarşı tərəflər haqqmda sabit məlumatlar üzrə məlumatm

inzibatçılıq hüququnun bölgüsü.

Mərkəzhşdirilmiş inzibatçılıq: baza məlumatlarm yenilənməsi və tamlığı üçün, məlumatlarm

saxlanılması üçün xüsusi funksiya yaradılır. Bu proses, çox zaman, xüsusilə hərtərəfli inkişaf etmiş

qlobal banklarda ardıcıllığm yaradılması üçün daha effektiv metod olduğunu isbat etmişdir.

Texniki struktur, sistemin təhlükəsizliyinin tələb olunan səviyyəsini müəyyən edən və bankm

informasiyasmm və sistemlərinin tamlığmı və məxfıliyini təmin edən bir quruluşdur.

Təhliıkəsizliyin əsas sahələrinə aşağıdakılar daxildir:

Məlumatlardan istifadə etmək hüququ: sistemə girişin müxtəlif səviyyələri;

İstifadəçilərə nəzarət: istifadəçilərin eyniləşdirilməsi və parollar;

Şəbəkə təhlükəsizliyi: kənar şəxslərin məlumatm səlahiyyətsiz istifadəsinin qarşısmı almaq;

Model təhlükəsizliyi: qəbul edilən fərziyyələrin və metodlarm mükəmməlliyini təmin edir.

İnformasiya texnologiyaları üçün risk strukturu, risk strukturu haqqmda bilik və təcrübə yaratmaq

və həyata keçirmək üçün ixtisas- laşmış işçi heyətinin işə götürülməsini təmin edir. Sistem işçiləri

risklərin idarə edilməsinin fəaliyyət aspektləri haqqmda dolğun biliyə malik olmalıdır. Bu isə, öz

növbəsində texnoloji və biznes baxımmdan texniki problemlərin düzgün həllini sürətləndirən əsas

amillərdəndir.

Risk sistemlərini inkişaf etdirmək məqsədi ilə ixtisaslaşmış işçi heyəti, yeni xidmətləri və

metodologiyaları nəzərə almaqla, sistemi vaxtlı-vaxtmda təkmilləşdirmək üçün gündəlik

dəstəkləməli və bu sahədə təcrübəni ardıcıl surətdə inkişaf etdirməlidir.

Ehtiyat surətlərin yaradılması, bərpa etmə və fövqəladə halların planlaşdınlması. Texniki struktur

bankm texniki təminatında və ya tele- komunikasiya sistemlərində baş verə biləcək pozuntu

hallarma və nasaz- lıqlara tab gətirməsini təmin etmək üçün ehtiyat surətlərin yaradılması və bərpa

etmə üzrə adekvat prosedurlar müəyyən edir. Nasazlıq halları baş verdikdə fövqəladə hallar üzrə tam

planlar mövcud olmalıdır.

Planlarm əhatə etdiyi əsas sahələr aşağıdakılardır:

♦> Qəza hallarının aradan qaldırılması və bərpa

♦♦♦ Sistemin dayanmasına qarşı davamlılıq

♦♦♦ Ehtiyat surətlər

*t* Ehtiyatlar

Qəza hallarının aradan qaldırılması və bərpa: texniki nasazlıq baş verən zaman sistemlərin

müəyyən məsafədə və ya ayrıca bir mexanizmin üzərində yenidən bərpa edilməsini təmin etmək

üçün prosedurlar möv- cud olmalıdır. Yenidən bərpa edilməyə, üzləşdirici disklər, güzgülü və yaxud

ehtiyat surətli məlumatlar bazasmm köməyi ilə nail olmaq olar.

Sistemin dayanmasına qarşı davamlılıq: sistemlərdə dayanmaya qarşı davamlılıq dərəcəsi elə

quraşdırılmalıdır ki, texniki nasazlıq baş verdikdə sistemin tamlığı saxlanıla bilsin.

Ehtiyat surətlər: ən azı hər gün müvafiq ehtiyat surətləri yaradıl- malı və arxivləşdirilməlidir.

Ehtiyatlar: baş verən hər hansı qəzanı müəyyən etmək və ona qarşı bir tədbir görmək üçün texniki

ehtiyatlar 24 saat ərzində mövcud olma- lıdır.

Sistemlə bağlı qəza hallarmın bərpası və ya fövqəladə planlara əla- və olaraq, ümumi sistemin

dayanmasma qarşı zəruri əməli prosedurlar mövcud olmalıdır.

Risklərirı idarə olunması və daxili nəzarət üzrə əsas prinsiplər aşağıdakılardır:

Bankm üzərinə götürdüyü risk öhdəlikləri üzrə məhdudiyyətlər müəyyən olunur;

KitabYurdu.az 269

İşçilərə yalmz göstərilmiş məhdudiyyətlər çərçivəsində fəaliyyət göstərmək üçün səlahiyyətlər

verillir;

Öhdəliyin götürülməsi, təsdiqlənməsi və yerinə yetirilməsi üzrə bölgü müəyyən olunur;

Hərtərəfli yoxlama və nəzarət sistemləri tətbiq edilir.

KitabYurdu.az 270

MÖVZU 15.BANK AUDİTİNİN ƏSASLARI

PLAN:

1.Banklarda daxili audit

2.Daxili auditin növləri və prinsipləri

3.Milli Bankın banların daxili və kənar auditorlarla münasibətləri

1.Banklarda daxili audit

Daxili audit – bankın daxili nəzarət və risklərin idarə edilməsi sistemlərinin fəaliyyətinin

səmərəliliyini artırmaq məqsədi ilə yaradılmış və icra orqanlarmdan müstəqil olan gəlir gətirməyən

xidmətidir. Daxili audit xidməti, risklərin idarə edilməsi, nəzarət və idarəçilik proseslərinin

səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi, habelə artırılması istiqamətində bankın öz məqsədlərinə

çatmasında köməklik göstərir. Daxili audit bank aktivlərinin təhlükəsizliyini təmin edən müvafiq nəzarət mexanizmlərinin

mövcudluğunu, bankm səhmdarlara, nəzarətedici orqanlara və ictimaiyyətə təqdim etdiyi dövri

hesabatlarm dəqiqliyini, tamlığmı və dürüstlüyünü təsdiq edir. Daxili audit bankın daxili nəzarət

sistemlərinin mütəmadi yoxlamlması prosesinin, habelə bankm etibarlı və prudensial idarə edilməsini

və fəaliyyətini təmin edən daxili nəzarət sisteminin bir hissəsidir. Daxili audit bankm Müşahidə

Şurasından və İdarə Heyətindən müstəqil olaraq fəaliyyət göstərir. Əgər, bankın fəaliyyəti zamanı nəzarət mexanizmləri, əməliyyat proseduraları - qeyri-səmərəlilik,

uyğunsuzluqlar, yaxud saxtakarlıq və ya qəsdən manipulyasiya nəticəsində dəyə biləcək zərər

minimuma endirilə bilərsə, daxili audit proqramı mükəmməl hesab edilə bilər. Səmərəli audit bank

fəaliyyətinə nəzarətitəmin edir, bank əməliyyatlarınm dəqiqliyinə və etibarlıhğına xidmət göstərir. Daxili audit işinin məqsəd və vəzifələri əsasən daxili audit bölməsindən bankm aşağıdakı sahələrdə

fəaliyyətinin yoxlanılmasmı, qiymətləndirilməsini və müvafıq hesabatlarm verilməsini tələb edir: Qüvvədə olan Azərbaycan Respublikasmm qanunvericiliyinə və AMB-nin normativ

xarakterli aktlarma və göstərişlərinə riayət olunması;

Risklərin tənzimlənməsi və idarə edilməsi;

Daxili nəzarət sisteminin mövcud olması;

Yeni bank əməliyyatlarmm, sistemlərinin və proseslərinin hazırlanmasmda və tətbiqində

keyfiyyət prosedurları;

Bank aktivlərinin qorunması üzrə sistem və prosedurlar;

Uçot məlumatlarmm adekvatlığmı və düzgünlüyünü təmin etmək üçün sistem və prosedurlar;

Bəzən, daxili audit bölməsi bankm reqlamentində (daxili qaydalarda, prosedurlarda və

əsasnamələrdə) dəyişikliklərin edilməsi üzrə tövsiyələr də verə bilər. Daxili auditin məqsəd və vəzifələri, aşağıdakılardan ibarətdir:

Bankın ayrı-ayrı əməkdaşları və struktur bölmələrinin icra etdiyi əməliyyatlarm

qanunvericiliyə, normativ aktlara və daxili sənədlərə uyğunluğunu müəyyən etmək

məqsədilə, mütəmadi olaraq yoxlamalarm aparılmasmı təmin etmək;

bankın əməkdaşları tərəfindən qanunvericiliyin, normativ aktlarm, təlimatların, daxili

sənədlərin, peşə etikası standartlarmın tələblərinin pozulması faktlarım tədqiq etmək,

uyğunsuzluqları, yaxud saxtakarlıq əlamətlərini aşkara çıxarmaq;

aşkar edilmiş nöqsanların aradan qaldırılması və buna nəzarət məqsədilə tövsiyələr

işləyib hazırlamaq;

aparılmış yoxlamalarm nəticələri və aşkar edilmiş hər bir faktm müvafiq qaydada

sənədləşdirilməsini təmin etmək;

aparılmış yoxlamalarm nəticələri, aşkar edilmiş yeni risqlər, nöqsan və çatışmazlıqlar və

onlarm aradan qaldırılması barədə vaxtmda bank rəhbərliyinə məlumat vermək;

bankm əməkdaşları tərəfindən qanunvericiliyin, normativ aktlarm, daxilı sənədlərin

tələblərinin öyrənilməsi üzrə işin təşkilinə nəzarət etmək;

mühasibat uçotu və hesabat sisteminin adekvatlığım təhlil et-

mək; inzibati nəzarət mexanizmləri və qaydalarm, habelə əməliyyatlarm səmərəliyinə qiymət

vermək;

KitabYurdu.az 271

yeni siyasət formalaşdırılarkən və köhnə siyasətə yenidən baxılarkən, yaxud yeni fəaliyyət

növlərinin planlaşdırılması prosesində və onlarm tətbiqinin müxtəlif mərhələlərində nəzarət

mexanizmlərinin mövcudluğunu təmin etmək.

Daxili audıt xidməti əməkdaşlarmm bankları yoxlama məqsədilə, uçot-hesabat, mühasibat, pul-

hesabat və digər sənədlərə icazəsi olur. Onlar bank əməkdaşlarmm hərəkətlərinin, icra etdiyi

əməliyyatların qanunvericiliyin, normativ aktlarm və daxili sənədlərin tələblərinə uyğun olub-

olmamasım təyin etməklə məşğuldurlar. Bankm bütün struktur bölmələrinin fəaliyyətini yoxlamaq,

ayrı-ayrı əməliyyatlann müvəqqəti dayandırılması barədə tövsiyələr vermək, zəruri hallarda daxili

auditə aid olan bir sıra məsələlərin həllinə bankm digər struktur bölmələrinin əməkdaşlarım cəlb

etmək daxili audit işçilərinin birbaşa vəzifələridir. Eyni zamanda bank əməkdaşları da daxili audit xidməti işçiləri ilə qarşılıqlı münasibətdə müəyyən

vəzifələri yerinə yetirməlidirlər. Dəqiq desək, bank işçiləri qanunvericiliyin pozulması, həmçinin

banka zərər vurulması faktları barədə daxili audit xidmətinə məlumat verməli, iş prosesində

əməliyyatlarm, normativ aktların, daxili sənədlərin və peşə etikası standartlarmm tələblərinə

uyğunluğu şübhə doğurduqda, daxili audit xidməti əməkdaşları ilə məsləhətləşmələr aparmalıdırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, daxil audit xidmətinin yaradılması bütün banklar üçün zəruridir. ştat üzrə

daxili audit xidmətinin say tərkibi bank aktivlərinin, bankm fılial şəbəkəsinin miqyasmdan, bankın

daxili nəzarət üzrə siyasətinin müəyyən etdiyi vəzifələrin həcmi və xarakterindən asılı olaraq,

Maliyyə-təftiş komissiyası və İdarə Heyətinin təklifləri ilə Müşahidə şurası tərəfindən müəyyən

olunur. Daxili audit xidmətinin rəhbəri, üzvləri və ya daxili auditor, vəzifəyə bankm Müşahidə

şurasınm və Maliyyə-təftiş komissiyasmm təqdimatı ilə İdarə Heyəti tərəfindən təsdiq olunur. Ölkə

ərazisində fəaliyyət göstərən xarici bankların filiallarında, onların baş bankı tərəfındən müntəzəm

surətdə audit keçirilərsə, həmin filiallarda ştat üzrə auditor olmaya bilər, lakin həmin filiallarda bu

qaydaların tələblərinə cavab verən daxili nəzarət sisteminin yaradılması zəruridir. Hər bir bankm müvafiq daxili audit proqramı işlənib hazırlanır. Onu da nəzərə alaq ki, auditor

müstəqil olmalıdır. Öz vəzifələrini icra etmək üçün lazımi səlahiyyətlərə malik olmahdır. Bu zaman

auditorun səriştəli olması vacib şərtdir. Belə ki, o, ali iqtisadi təhsilə, müvafiq peşə təcrübəsinə malik

olmalı, bank əməliyyatlarma və audit keçirilməsinin beynəlxalq qaydalarına bələd olmalıdır.

Xüsusən, beynəlxalq miqyasda qəbul olunmuş uçot standartlarmdan xəbərdar olmalıdır. Audit proqramı bankın Maliyyə-təftiş komissiyası və Müşahidə şurası tərəfindən təsdiq edilməli və

müntəzəm surətdə nəzərdən keçirilməlidir. O, yazılı formada olmalı və auditin məqsədlərini əks

etdirməli və kifayət qədər geniş miqyasda olmalıdır. Yoxlamlan hər bir sahə üzrə ətraflı iş

proqramlarma malik olan proqramda zəruri audit işinin aydm və dəqiq təsviri olmalı, habelə işin

miqyasmdan asılı olaraq bankm ayrı-ayrı departamentlərində konkret əməliyyatlarm yoxlanılması

proseduraları göstərilməlidir. Proqramda nəzərdə tutulan proseduralar, digər amillərlə yanaşı bank

əməliyyatlarınm həcmindən və mürəkkəbliyindən asılı olaraq dəyişdirilə bilər. Daxili audit proqramı əsasən aşağıdakı məsələlərin həllinə yönəldilməlidir: Müşahidə şurası və rəhbərlik tərəfmdən müəyyən olunmuş siyasətə və qaydalara əməl

edilməsi, o cümlədən əməliyyatların aparıl- masma müvafıq icazələr ahnmasınm təsdiqi;

Qüvvədə olan qanunvericiliyə və normativ aktlara əməl edil-

məsi; Bank sənədlərinin müfəssəlliyi, o cümlədən bütün əməliy- yatların müvafiq hesablarda

uçotunun düzgün və vaxtmda aparılması;

Bank aktivlərinin təhlükəsizliyi, maliyyə hesabatlarmda onlarm düzgün uçotu;

Gəlir və xərclərin dəqiq uçotunu, qanuniliyini və bankm siyasətinə uyğunluğunu müəyyən

etmək üçün onlarm ətraflı təhlili. Bura hesablamalarm və sənədlərin dəqiqliyini təmin etmək

məqsədilə depozit- lər və kreditlər üzrə faizlər, vaxtmda aparılmamış ödənişlər üçün cərimələr,

xidmət haqqı və s. kimi kompüter hesablamalarınm və sənəd- lərin seçmə yolu ilə yoxlanılması da

daxildir;

Müvafıq sənədləşmələrin aparılması və girova nəzarət, habelə akkreditivlər və təminatlar

kimi balansarxası maddələrin uçotunun apa- rılması;

Balansdan silinmiş kreditlərdən dəyən zərər barədə sənədlərin

təhlili;

KitabYurdu.az 272

Əvvəldən axıradək hər bir əməliyyat üzrə dəqiq və lazımi qaydada təsdiq edilmiş sənədlərin

olması;

Kompüter texnikasmm, proqram təminatınm təhlükəsizliyi və etibarlığı, habelə fövqəladə

vəziyyətlər üçün planlarm tərtib edilməsi (məlumatların təhlükəsizliyi, saxlanması və bərpası).

Audit başa çatdıqdan dərhal sonar auditor rəyi tərtib edilir. Bu rəy auditin məqsədlərini, miqyasım,

nəticələri barədə hesabatı və problemlərin aşkara çıxarıldığı hər bir sahə üzrə ətraflı tövsiyələri əks

etdirir. Bu zaman tövsiyələrdə auditin nəticələrinin qısa xarakterik təsviri, tələb olunan islah

tədbirləri, bu tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün məsul şəxlərin adı və onlarm həyata keçirilməsi

müddətləri göstərilir. Hazır rəylər birbaşa bankm müşahidə şurasma və maliyyə- təftiş komissiyasma,

rəylərin surətləri isə bankm idarə heyətinə və şöbə rəislərinə təqdim edilir.

2.DAXİLİ AUDİTİN NÖVLƏRİ VƏ PRİNSİPLƏRİ Audit ildə azı bir dəfə keçirilməlidir. Auditin keçirilməsi müddəti, adətən auditin keçiriləcəyi hər bir

sahə ilə əlaqədar risq dərəcəsindən asılıdır. Kredit təşkilatlarmda daxili nəzarət sisteminin, o cümlədən daxili audit işinin vəziyyəti, Milli Bank

tərəfindən yoxlamlır. Bundan başqa Milli Bank tərəfindən kredit təşkilatlarmdan vaxtaşırı olaraq

daxili nəzarət sisteminin vəziyyəti və keçirilmiş audit yoxlamalarmm nəticələrinə dair hesabatlar

tələb edilə bilər. Bank auditi «Banklarda daxili audit və nəzarət orqanmm auditorlarla əlaqəsi» (Bazel Komitəsinin

sənədi, avqust 2001-ci il) sənədinə müvafıq müəyyənləşir. Daxili auditin prinsipləri aşağıdakıları əhatə edir:

Davamlılıq;

Müstəqillik;

Tərəfsizlik;

Peşəkarlıq;

İşin miqyası;

Məxfılik

Davamlılıq. Daxili audit fəaliyyəti daimi olaraq həyata keçirilir. Müstdqillik. Daxili audit, gündəlik nəzarət prosesindən daxil edilməyən bir fəaliyyət növü olmalıdır.

Müstəqillik daxili auditin obyektivlik və tərəfsizlik prinsipləri əsasmda həyata keçirilməsini təmin

edir. Tərəfsizlik. Daxili audit qərəzsiz olmalı və müdaxilədən kənar şəkildə həyata keçirilməlidir. Peşəkar səriştə. Daxili auditor öz vəzifələrini həyata keçirmək üçün lazım olan bilik və təcrübəyə

malik olmalıdır. İşin miqyasi. Daxili audit işinin miqyası bankm bütün fəaliyyətini və strukturunu əhatə etməlidir. Məxfilik. Daxili auditor öz vəzifələrini həyata keçirərkən əldə etdiyi məlumatlarm qorunmasında və

istifadəsində sayıq olmalı və bu məlumatları şəxsi maraqlar üçün və ya bankın məqsədlərinə zərər

verəcək şəkildə istifadə etməməlidir. Daxili audit işinə aşağıdakılar daxildir: Daxili nəzarət sistemlərinin effektivliyinin və adekvatlığmın yoxlanılması və


Risklərin idarəedilməsi medotologiyasımn tətbiqinin və effektivliyinin təhlili;

Elektron informasiya və ödəniş sistemləri və bank xidmətləri daxil olmaqla, maliyyə və

idarəedici informasiya sistemlərinin təhlili;

Mühasibat yazılarınm və maliyyə hesabatlarmm dəqiqliyinin və etibarlıhğmm yoxlanılması;

Aktivlərin qorunması vasitələrinin təhlili;

Risk ehtimalı ilə əlaqədar bank kapitalınm qiymətləndirilməsi sisteminin təhlili;

Fəaliyyətlərin səmərəliliyinin və xərclərin effektivliyinin (qiymət baxımından sərfəlilik)


Spesifik daxili nəzarət və əməliyyat prosedurlarmm işləməsinin yoxlanılması;

Qaydalarm və prosedurlarm həyata keçirilməsini, qanunvericiliyə və daxili davranış

məcəllərinə (etika qaydalarma) riayət olunmasmı təmin edən sistemlərin təhlili;

Normativ-hüquqi sənədlərlə tələb olunan hesabatların etibarlılığmm və vaxtlı-vaxtmda

hazırlanmasınm yoxlanılması;

Xüsusi tədqiqatlarm həyata keçirilməsi.

KitabYurdu.az 273

Daxili Auditin Əsasnaməsi daxili audit xidmətinin məqsədlərini, funksiya və səlahiyyətlərini təsvir

edir. Əsasnamə eyni zamanda rəhbərliyə bankm strukturu çərçivəsində daxili audit xidmətinin

mövqeyinin möhkəmləndirilməsində kömək edir. Daxili auditin müxtəlif növləri vardır:

Maliyyə auditi Normativ qaydalara riayət olunmasının auditi Əməliyyat auditi ♦♦♦ İdarəetmə auditi

Maliyyə auditi: məqsədi uçot sisteminin və məlumatlarmm, eləcə də maliyyə hesabatlarmm

etibarlılığım qiymətləndirməkdir; Normativ qaydalara riayət olunmasmın auditi'. məqsədi qanunlara, təlimatlara, qayda və

prosedurlara riayət olunmasmı təmin etmək üçün yaradılmış sistem və prosedurlarm keyfiyyətini və

uyğunluğunu qiymətləndirməkdir; Əməliyyat auditi: məqsədi sistem və prosedurlarm keyfiyyətini və uyğunluğunu qiymətləndirmək,

təşkilati strukturu diqqətlə təhlil etmək və audit işi ilə bağlı metodlarm və resursların adekvatlığım

qiymətləndirməkdir; İdarəetmə auditi: məqsədi rəhbərliyin risklərə və nəzarətə münasibətinin keyfiyyətini

qiymətləndirməkdir; Daxili audit bölməsi bank strukturunun bütün hissələrində bankm fəaliyyətini yoxlamaq və

qiymətləndirmək hüququna malikdir. Bu səbəbdən daxili audit bölməsi auditin təkcə bir növü

üzərində cəmləşməməli, hər dəfə əldə ediləcək audit məqsədlərindən asılı olaraq, ən uyğun audit

növündən istifadə etməlidir. Audit yoxlamaları aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir. (cədvəl 13.1) Cədvəl 13.1 Audit yoxlamalarının növləri

Növ Təsvir

Audit Auditin məqsədi, daxili nəzarət sistemi barədə rəy bildirmək üçün

kifayət qədər əsas yaratmaqdır. Audit, maliyyə və əməliyyat nəzarəti

aspektlərinin ətraflı tədqiqatmdan ibarətdir.

Məhdud təftiş Məhdud təftişin həcmi auditlə müqayisədə daha az sahəni əhatə edir

və DAB rəhbərinin qərarı ilə başlanıla və yaxud illik Audit Planma

daxil edilə bilər. Məhdud təftiş yoxlamamn ilkin nəticələrinə

əsaslanaraq audit yoxlamasma çevrilə bilər.

Monitorinq/ Mütəmadi

audit Sorğu, müşahidə, meyllilik təhlili və əsas risk göstəricilərinin

monitorinqi.

Xüsusi layihə Adi audit tədbirlərinin həcminə uyğun gəlməyən uzunmüddətli,

müfəssəl şəkildə istiqamətlənmiş layihələr. Yoxlamamn həcmi və işin

məqsədi DAB direktoru tərəfindən müəyyən edilir.

Zəruri layihə Adi audit tədbirlərinin həcminə uyğun olmayan müəyyən risklərin və

məsələlərin üzərində cəmləşən qısamüddətli, məhdud həcmli

yoxlamadır. Layihənin miqyası İdarə Heyəti tərəfmdən müəyyən

olunur və onun tələbi üzrə həyata keçirilir.

3.MİLLİ BANKIN BANKLARIN DAXİLİ VƏ KƏNAR AUDİTORLARI İLƏ

MÜNASİBƏTLƏRİ

KitabYurdu.az 274

Banklarda onlarm balans üzrə və balansdankənar fəaliyyətlərinə aid risklərə, əməliyyatlarm

xüsusiyyətinə və mürəkkəbliyinə uyğun olan və eləcə də bankm bazar şəraitində və əməliyyatlarm

şərtlərindəki dəyişikliklərə cavab verən effektiv daxili nəzarət sistemi qurulur. Daxili nəzarət sistemi

bankm həyata keçirdiyi əməliyyatlar nəticəsində yaranan risklərə qarşı qeyri-adekvat olduqda MB

banklarm baş rəhbəıiiyi ilə müvafiq müzakirələr aparır və daxili nəzarət sisteminin təkmil-

ləşdirilməsi üçün bankm gördüyü tədbirlərə nəzarət edir. Milli Bank banklarm daxili nəzarət sistemlərini qiymətləndirərkən, onlardan aşağıdakı məsələlərə

xüsusi diqqət yetirilməsiııi tələb edir: Tarixən daxili nəzarət pozuntuları ilə əlaqəli fəaliyyət və ya vəziyyətlər;

Bankın əməliyyat mühitindəki dəyişikliklərin daxili nəzarət cəhətləri, məsələn:

Yeni rəhbərlik və ya baş işçi heyəti;

Yeni və ya yenidən təşkil edilmiş informasiya sistemləri;

Sürətli inkişaf edən sahələr/fəaliyyətlər;

Yeni texnologiyalar;

Yeni əməliyyat və ya fəaliyyətlər (xüsusilə mürəkkəbləri);

Korporativ yenidənqurma, birləşmələr və alqılar; və

Yeni filiallarm və şöbələrinin açılması, müəssisələrin təsis edilməsi və ya ahnması, onların

fəaliyyətinin genişləndirməsi (o cüm- lədən, müvafiq iqtisadi və tənzimləyici mühitdəki

dəyişikliklərin təsiri).

Daxili audit xidməti bankm siyasətini müəyyən etmir və daxili nəzarətlə bağlı qaydalar istisna

olmaqla, bu qaydalarm doğruluğunu təsdiq etmir. Əgər bank rəhbərliyi qanuni və normativ aktlara və

ya bankm daxili prosedurlarma zidd olan qərarlar qəbul edərsə, daxili audit bölməsi bu barədə

Audit Komitəsinin, İdarə Heyətinin və lazım gəldikdə Müşahidə Şurasının Sədrinə məlumat verir. Bu

bankm özü üçün də vacibdir. Çünki, prudensial olmayan qayda və tədbirlər əmanətçilərin və digər

kreditorlarm, səhmdarlarm mənafelərinə, həmçinin kredit sisteminin uyğun şəkildə çahşmasma zərər

gətirə bilər və bankm likvidliyinə mənfi təsir edə bilər. Kənar auditorlara gəldikdə isə, onlar bankm maliyyə hesabat- larmın düzgünlüyünü təmin edəcək

dərəcədə daxili nəzarət sistemi haqqmda biliyə malik bir sistemi əhatə edir. Kənar auditorlar

müəyyən etdikləri nöqsanlar barədə bank rəhbərliyinə və nəzarətedici orqanlara hesabat verir. Bu

zaman kənar auditorlar tərəfindən müəyyən edilən daxili nəzarət qüsurlarmı aradan qaldırmaq üçün

tədbirlərin görülməsi vacib şərtlərdən hesab edilir. Kənar auditorlar nəzarət orqanm verdiyi məlumatdan faydalı anlayış əldə edə bilərlər, məsələn,

yerində aparılan yoxlamanm nəticəsi kimi, rəhbərliyin görüşləri və ya bankla digər görüşlər. Nəzarət

orqanı kənar auditordan daxili audit bölməsinin fəaliyyəti və iş keyfiyyəti barədə rəy verməsini tələb

edə bilər. Milli Bank kənar auditora bankm fəaliyyətinin xüsusi yoxlamasmı aparmağım tapşıra bilər. Aidiyyatı

sahələrə aşağıdakılar daxildir: Prudensial məlumatları hazırlamaq üçün bankın tətbiq etdiyi metodlar;

Daxili nəzarət sistemlərinin (o cümlədən daxili audit bölməsinin) strukturunun və

fəaliyyətinin adekvatlığı;

Bankm qanun və qaydalara riayət etməsi;

Uçot qaydalarma riayət edilməsi üzrə rəy.

Nəzərə almaq lazımdır ki, kənar auditor əsassız və qərəzli məlumat verilməsi ilə bağlı məsuliyyət

daşıyır. Daxili auditorun təmin etdiyi məlumat kənar audit prosedurlarmm xüsusiyyətinin, vaxtınm və

həcminin müəyyən edilməsində faydalı ola bilər. Buna baxmayaraq, kənar auditor maliyyə

hesabatları üzrə audit rəyi bildirmək üçün müstəsna məsuliyyətə malikdir. Kənar auditora

əhəmiyyətli daxili audit hesabatları barəsində məlumatlardan istifadə etmək hüququ verilməlidir.

Daxili auditor kənar auditorun işinə təsir göstərə biləcək vacib məsələlər barəsində ona məlumat

verir. Kənar auditor da, öz növbəsində adətən daxili audit işinə təsir göstərə biləcək vacib məsələlər

barəsində daxili auditora məlumat verir. Kənar və daxili auditorların birgə işinin bir neçə üstün cəhəti vardır. İlk növbədə onlar, bankm

fəaliyyət və əməliyyatları barəsində mükəmməl biliklər qazanmaq və bankm daxili auditorlarımn

yerinə yetirdikləri audit yoxlamalarınm təkrarlanmasmm səviyyəsini azaltmaq imkam verir. Əlavə

olaraq, bu əməkdaşhq kənar auditora bankda audit işinin əhatəsini artırmağa imkan yaradır. Bu

KitabYurdu.az 275

əməkdaşlıq, bankın xidmətlərinin sayınm, mürəkkəbliyinin və filial əməliyyatlarmm və bunun

nəticəsində tələb olunan audit işinin artdığı dövrdə xüsusilə faydalı olur. Bu münasibətlər qarşılıqlı

əməkdaşlıq və audit təcrübəsinə əsaslanır. Qarşılıqlı münasibətdə etibarlılığm səviyyəsi artdıqca, bu

əməkdaşlığm nəticəsi aşağıdakı cədvəldə göstərildiyi kimi hər iki tərəfə maddi gəlir gətirir.(cədvəl

13.2.)

Cədvsl 13.2.

Kənar və daxili auditin qavşılıqlı münasibət nəticələri

Mərhələ 1 Kənar auditorlar tərəfindən nəzarət edilən və idarə edilən

fəaliyyətin həyata keçirilməsi Daxili audit bölməsi (DAB) işçiləri, kənar audit işçi

qrupu ilə birgə fəaliyyət göstərərək kənar auditorlarm iş

proqramlarmda göstərilmiş işi yerinə yetirir və kənar

audit işçi qrupunun baş üzvü tərəfindən nəzarət olunur.

Kənar auditorlarm işçi qrupu, sonradan bankm maliyyə

hesabatlarmm tamlığım, etibarlılığım və düzgünlüyünü

təsdiq etmək üçün həmin işdən istifadə edə bilər.

Mərhələ 2 Kənar auditor tərəfındən idarə edilən fəaliyyətin yerinə

yetirilməsi DAB əməkdaşları, kənar audit üzrə iş proqramlarmda

göstərilmiş işi yerinə yetirərkən kənar audit işçi qrupu

tərəfindən nəzarət edilmədən fəaliyyət göstərir. Bu kənar

auditorlar bankda olmadıqda baş verə bilər. Kənar

auditorlar, bu işin tamamlanması üçün müddət

müəyyən edir və görülən işi, maliyyə hesabatlarmm tam-

lığım, etibarlılığını və düzgünlüyünü təsdiq etmək

məqsədilə istifadə etmək üçün təhlil edir. Əmək-

daşlığm bu səviyyəsinə nail olmazdan əvvəl, kənar audit

işçi qrupu Daxili Audit heyətinin fəaliyyətini

qiymətləndirir.

KitabYurdu.az 276

Mərhələ 3 Kənar auditin standart daxili audit prosedurlarma etibar

etməsi Kənar auditorlar, DAB tərəfindən yerinə yetirilən işlərə

etibar etməyi qərara ala və nəticədə görülən işin həcmini

azalda bilərlər. Məsələn, il ərzində bankm filiallarmm

birində daxili audit aparılmışdırsa və kənar auditorlar

görülən işin keyfiyyətindən və nəticələrindən

razıdırlarsa, kənar auditorlar ilin sonunda həmin filialm

auditini aparmamağı və ya minimum audit işi həyata

keçirməyi qərara ala bilər.

Kənar auditorlarm daxili audit işindən və məlumatlarmdan istifadə edə biləcəyi bəzi sahələr

aşağıdakılardır: Uçot sistemini təsvir edən blok-sxem və ya təsviri qeydlər;

Daxili nəzarətin qiymətləndirilməsi sorğusunun nəticələri və ya daxili nəzarət üzrə sorğu

vərəqəsi;

Uçot sistemində nəzarətin yoxlanılması;

Maliyyə hesabatlarmdakı elementlərin substantiv yoxlamlması;

Daxili auditorun təmin etdiyi məlumata əsasən, kənar auditorun filiallara getməsi barədə

qərarm qəbul edilməsi;

Daxili auditorun təmin etdiyi məlumata əsasən, kompüter sisteminin yoxlamlması barədə

qərarm qəbul edilməsi.

KitabYurdu.az 277

fƏnn: bank işi mühazirə müəllimi: dos., İfd, ceyhun nəsib oğlu … · 2016. 10. 4. ·...

Documents