ADAM KARPISKI JERZY KOJKO

FILOZOFIA, ZARYS HISTORII

GDYNIA 2001

2

RECENZENCI prof. dr hab. Wadysaw Paubicki prof. dr hab. Zbigniew Stachowski

Adiustacja i korekta Beata Raska

3

W S T P ________________________________________________________________ 4 Rozdzia I, FILOZOFIA STAROYTNEJ GRECJI I RZYMU ______________________________________________ 16 Rozdzia II, FILOZOFIA WCZESNOCHRZECIAJSKA I REDNIOWIECZNA ____________________________________________ 51 Rozdzia III, FILOZOFIA NOWOYTNA ___________ 78 Rozdzia IV, FILOZOFIA WSPCZESNA ______ 135 SOWNIK POJ FILOZOFICZNYCH ___________ 289 Bibliografia ___________________________________________________________ 313

4

WSTP1. co to jest filozofia1.1. Rozwaania wstpneWszyscy w pewnym sensie filozofujemy (std filozofia nie jest dla nas niczym zasadniczo nowym). Zaczyna si ono od potocznego dowiadczenia, gdy uzyskany dziki niemu obraz otaczajcej nas rzeczywistoci traci znamiona oczywistoci. Gdy zdziwienie i wtpienie, towarzyszce tej przemianie, podsuwaj coraz nowe problemy ostatecznie nierozstrzygalne - w tym momencie pojawia si filozofia. Dy ona do przedstawienia otaczajcej nas rzeczywistoci w sposb oglny, w wyniku czego moemy podj prb uwiadomienia - przede wszystkim sobie samemu przygniatajcej potg naszej niewiedzy, skrywajcej si za nastpujcymi pytaniami: 1. Czym jest wiat, jaka jest jego istota, jak jest zbudowany, czy istnieje wiecznie, czy zosta stworzony; czy wiat funkcjonuje wedug okrelonych praw, czy te jest zespoem bezwadnie wystpujcych zjawisk? 2. Czy wiat jest poznawalny przez czowieka, czy nie; czy czowiek moe kierowa nim, a moe to wiat albo jaka czysta lub nieczysta sia kieruje nami; czym jest czowiek: czy istot z tego wiata, a moe nie, czy zosta stworzony, czy sam si wytworzy w wyniku wasnego dziaania? 3. Jakie wartoci naley ceni najbardziej w naszym yciu - wasny aktywizm czy bierno i oczekiwanie na to, co samo si zici albo inni zrobi za nas to, co nieodzowne?

1.2. Pochodzenie nazwyDiogenes Laertios w ywotach i pogldach synnych filozofw (PWN,1984, s. 13) powiada, e terminu pierwszy uy Pitagoras (ok. 580-500) i on te pierwszy sam siebie nazwa filozofem, a mianowicie w Sikionie w rozmowie z Leonem, wadc Sikionu czy te Fliuntu. Wtedy to [...] Pitagoras powiedzia, e aden czowiek nie jest mdry, mdry jest tylko bg. Przeto filozofi nazywano mdroci (gr. sophia), a czowiekiem uprawiajcym filozofi i ju w niej wydoskonalonym - mdrcem (gr.sophos), natomiast filozofem tego, ktry mdro miuje (gr. phileo).

5

Cyceron relacjonowa za, e Pitagoras mia razu pewnego wizytowa wadc Fliuntu Leona. Gdy Leon zafascynowany wiedz Pitagorasa zada mu pytanie, na jakiej umiejtnoci si opiera, Pitagoras odpowiedzia: ycie ludzkie [...] przypomina w zjazd, ktry si odbywa z najwiksz okazaoci podczas wszystkich igrzysk Grecji. Albowiem podobnie jak jedni ubiegaj si tam o saw i zaszczytny wieniec, innych za sprowadza ch zarobku i zysku na kupnie lub sprzeday, a s te i tacy, i to chyba najszlachetniejsi, ktrzy nie szukaj ani poklasku, ani zysku, lecz przybyli po to, eby zobaczy i pilnie si przypatrze co i w jaki sposb si tam odbywa, tak samo i my przyszlimy do tego ycia i wiata jak gdyby z jakiego miasta na jaki uroczysty zjazd, jedni by suy sawie, inni pienidzom, a rzadko zdarzaj si i tacy, co za nic maj wszystko, gorliwie dociekajc istoty rzeczy; tych nazywamy mionikami mdroci, to jest filozofami. I tak jak tam najbardziej szlachetnie jest tylko przyglda si niczego dla siebie nie zyskujc, podobnie i w yciu ogldanie i poznawanie istoty rzeczy znacznie przewysza wszelkie inne zainteresowania. Sowo filozofia wywodzi si z jzyka greckiego i pochodzi od sw: phileo - lubi oraz sophia mdro; oznacza lubi, umiowa mdro. W jzyku polskim, w potocznym ujciu filozofem nazywamy czowieka mdrego, nie przejmujcego si losem, codziennymi drobiazgami, kopotami; czowieka, ktry zawsze w trudnej sytuacji znajduje jakie wyjcie.

1.3. Przedmiot filozofiiMylenie filozoficzne rozpoczyna si od mylenia potocznego. Pojawia si ono wtedy, gdy dowiadczenie potoczne przestaje wystarcza dla realizacji yciowych celw. Wedug K. Jaspersa dzieje si tak przede wszystkim w sytuacjach granicznych, np. w obliczu mierci, w cierpieniu, w walce. Mylenie filozoficzne prbuje przekroczy te zjawiska formuujc odpowied na pytanie dlaczego...?. Tradycja zna kilka podstawowych bodcw skaniajcych do zadawania pyta filozoficznych, s to m.in. denie do zbadania istoty rzeczy, zdziwienie i wtpienie. Platon zauwaa, e filozofia to wiedza potrafica dotyka tego, co jest zawsze takie samo pod tym samym wzgldem. Odsania ona co z istoty rzeczy, ktra zawsze istnieje, nie zwracajc uwagi na liczne, poszczeglne wypadki, jedynie uchodzce za rzeczywisto. Arystoteles uwaa, e pocztkiem filozofowania jest zdziwienie, e otaczajca nas rzeczywisto zoona jest ze zjawisk jakociowo rnych, e istnieje, cigle si zmieniajc itd. Wedug niego filozofia to przyjemno per se (sama w sobie, w czystej

6

postaci); poszukiwanie prawdy; poznawanie istoty rzeczy; teoretyczna forma ycia; jedny obok sawy i pienidzy cel ycia. To wiedza, ktra wie, w jakim celu kada rzecz jest wykonana. Thomas Hobbes uwaa filozofi za rodzaj poznania zdobytego poprawnym rozumowaniem, dotyczcym skutkw czy zjawisk, opartym na rozumieniu ich przyczyn czy te sposobw ich powstawania oraz poznania sposobw powstania opartego na poznaniu skutkw. Dla Immanuela Kanta filozofia bya ide doskonaej mdroci, ktra ukazuje nam ostateczne cele ludzkiego rozumu. Nale do niej dwie rzeczy: dostateczny zasb wiadomoci uzyskanych drog rozumow, a take systematyczny zwizek wiadomoci, czyli ich powizanie w idei caoci. Ludwig Wittgenstein uwaa, e celem filozofii jest logiczne rozjanienie myli. Filozofia nie jest teori, lecz pewn dziaalnoci. Dzieo bdce wynikiem tej nauki skada si zasadniczo z objanie. Wynikiem filozofii nie s wic tezy filozoficzne, lecz ich jasno. Filozofia winna rozjania i ostro rozgranicza myli, ktre s mgliste i niewyrane. Dla celw dydaktycznych i potrzeb niniejszego podrcznika filozofi nazwiemy historycznie zmienn istotow cao pogldw czowieka na otaczajc go rzeczywisto; pogldw wyjaniajcych istot, struktur i sposb istnienia owej rzeczywistoci; moliwoci jej poznania oraz przeksztacania; pogldw dotyczcych sensu bytowania jednostki ludzkiej, spoeczestwa, a take wartoci, ku ktrym czowiek i spoeczestwo d. Przedmiotem filozofii jest: - rzeczywisto, w ktrej czowiek yje (ontologia nauka o bycie); - wiedza ludzka o tej rzeczywistoci (gnoseologia nauka o poznaniu); - czowiek jako jednostka oraz spoeczestwo ludzkie i jego wytwory (antropologia nauka o czowieku). W antropologii wyrni mona istotowe pogldy, ktre dotycz czowieka, spoeczestwa ludzkiego i jego wytworw, ale s one analizowane i przedstawiane z okrelonego punktu widzenia, zawone do okrelonych dziedzin, midzy innymi: 1. Antropologii w wszym rozumieniu, czyli tych filozoficznych rozwaa, ktre koncentruj si na czowieku, ukazuj jego istot, miejsce w otaczajcej go rzeczywistoci. Tak rozumiana antropologia prbuje odpowiedzie na pytania: kim jest czowiek; dlaczego istnieje; jaki jest i jaki moe by; jakie wartoci powinien przyj, a jakie odrzuci; jaki preferuje, a jaki powinien preferowa sens ycia?

7

2. Filozofii religii, wyjaniajcej jej fenomen. 3. Filozofii spoeczestwa ludzkiego, wyjaniajcej ycie spoeczne, prawa w nim funkcjonujce, rdo oraz charakter tych praw. 4. Filozofii pastwa. 5. Historiozofii zajmujcej si sensem historii jako procesem dziejowym oraz formuujcej metodologi dziejopisarstwa. 6. Filozofii nauki; 7. Etyki bdcej nauk o moralnoci; 8. Antropologii spoeczno-kulturowej zajmujcej si wiedz o czowieku jako istocie zdolnej do tworzenia kultury i organizacji spoecznej. Istniej rwnie filozofie, chocia rzadziej artykuowane, wystpujce wewntrz kadej nauki szczegowej, kadej teorii, a nawet odkrycia naukowego. Filozofia jest wwczas zbiorem regu, zasad, za pomoc ktrych konstatuje si twierdzenia o okrelonych fragmentach rzeczywistoci i metody umieszczania tych twierdze w proponowanej teorii. Nauki szczegowe zawieraj okrelone ukady wyjaniajce, tworzone przez tezy tych nauk. Filozofia ujawnia si wtedy, gdy ukady te chce si przedstawi w wersji formalno-metodologicznej, gdy chce si je oddzieli od treci przedmiotowoteoretycznej. Mona wic mwi o filozofii medycyny, biologii, matematyki itd. Zajmujc si tak wyrnionym przedmiotem filozofia: - formuuje oglne zasady i pojcia bdce podstaw wszelkiego wyjaniania i konstruowania systemu twierdze o strukturze wiata jako caoci, o naturze jego skadnikw i wzajemnych relacjach midzy nimi (ontologia, metafizyka); - prowadzi badania nad rdami wszelkiego poznania, natur wartoci poznawczych, metodami formuowania prawdy oraz zastosowania wynikw bada do wypracowywania metodologii nauk szczegowych (epistemologia, gnoseologia); - jest analiz wszelkich wartoci okrelajcych sens ludzkiego istnienia i dziaania, sens historii i kultury ludzkiej, a take sens ycia (antropologia); na poszczeglnych szczeblach rozwoju filozofowie zajmowali si rnymi problemami - jedne preferujc, inne odsuwajc na drugi plan lub zupenie ich nie rozpatrujc. W staroytnej Grecji przedmiotem filozofii bya caa rzeczywisto, cay wiat i jego poszczeglne fragmenty Ju samo etymologiczne tumaczenie sowa filozofia wiadczyoby wic o tym, e kady, kto zajmowa si jakkolwiek dyscyplin naukow uchodzi za filozofa. Do dziedzin filozofii zaliczano logik, fizyk, astronomi, medycyn, estetyk, retoryk, a przede wszystkim matematyk. O jej znaczeniu niech

8

wiadczy napis widniejcy przy wejciu do szkoy Platona, od gaju herosa Akademosa zwanej akademi: niechaj nie wchodzi tu nikt, kto nie ma przygotowania matematycznego. Wraz ze wzbogaceniem si ludzkiej wiedzy o wiecie poszczeglne nauki zaczynay opuszcza filozoficzn komnat, usamodzielniajc si. Najwczeniej uczyniy to matematyka i fizyka. Proces ten rozpocz si ju w staroytnoci, a trwa do dzisiaj. W tej sytuacji filozofi okrzyknito krlow nauk i tak rol przypisano jej w pnej staroytnoci. Penic j filozofia usiowaa by encyklopedi ludzkiej wiedzy, nauk nauk, dziedzin zespalajc nauki szczegowe w jednolit cao, ksztatujc podstawy metodologiczne dla ich dalszego rozwoju. W okresie redniowiecza filozofii przypado inne miejsce. Zachowaa swj przydomek krlowej, ale bya tylko suebnic teologii. Oto jak przejrzycie opisa to E.Gilson: jak dusza przygotowuje sobie ciao, tak rwnie teologia przygotowuje sobie ciao filozoficzne, ktrego potrzebuje w celu popierania zbawczego dziea witej nauki. Teologia miaa posugiwa si filozofi: 1) do uzasadniania wiary; 2) do lepszego zrozumienia prawd teologicznych; 3) do rozwizywania problemw sprzeciwiajcych si wierze; 4) do wnioskowania z prawd wiary o innych prawdach wiary. Filozofia nowoytna oddzielia si od wiary i skoncentrowaa na czowieku, jego moliwociach poznawczych i formuowaniu systematw przedstawiajcych wiat jako funkcjonujcy, doskonay mechanizm. Filozofia staa si jedn z wielu innych nauk szczegowych, zachowujc sw odrbno przedmiotow. Formuuowaa dla nich podstawy metodologiczne oraz wykorzystywaa ich uoglnienia do tworzenia caociowej wizji wiata, konstruujc jednoczenie hipotezy dotyczce obszarw rzeczywistoci przez nauki szczegowe niezagospodarowane. I chocia w okresie nowoytnym filozofia zerwaa ze scholastyk, to dochowywaa jej wiernoci poprzez konstruowanie systemw przedstawiajcych wiat od pocztku do koca; systemw bdcych jednoczenie wszechwiedz. Wierno ta zauwaalna jest rwnie w innych sferach filozoficznego mylenia. Filozofia wspczesna rozwijana jest pod wpywem dokonujcych si rewolucji naukowo-technicznych i przemysowych, oraz potniejcej jednostronnoci tych zjawisk. Std w zakresie przedmiotu filozoficznych bada jestemy wiadkami parcelacji filozofii. Postpuje ona w gb nie rozwijajc kierunku wszerz, a wic pozostawiajc cao jako zadanie otwarte. Niedostatki rewolucji naukowotechnicznych uyniaj gleb dla filozofii mistycznych, pesymistycznych i innych irracjonalnych wyrazw losu czowieka. Obraz ten uzupenia filozofia neoscholastyczna, rozwijajca si do czasw wspczesnych. Przedmiotem jej s treci wiary chrzecijaskiej.

9

2. mylenie potoczne, naukowe i filozoficzne2.1. Mylenie potoczneIstotnymi momentami praktyki s: dziaanie, poznawanie, wartociowanie. W praktyce czowiek dowiadcza: 1) wiata, w tym innych ludzi; 2) siebie samego i efektw swego dziaania; 3) jednoci tego, co realne z tym, co idealne, jednoci bdcej zoeniem przeszoci, teraniejszoci i przyszoci. Ten oto tu i teraz konkretny czowiek yje w trzech wymiarach bytowania, tworzy trzy esencje: 1) taki, jaki jest; 2) taki, jakim chciaby by; 3) taki, jakim widz go inni ludzie. Wymienione uwarunkowania s rwnie podstaw rozwijania si mylenia potocznego. Mona stwierdzi, e dowiadczenie potoczne jest elementarn warstw praktyki.ELEMENTY MYLENIA POTOCZNEGO

1. Naturalne, konkretne twierdzenia obrazujce postaw realistyczn. 2. Przyjta postawa realistyczna wyraana w formie zasad zdrowego rozsdku. 3. Przekonania tymczasowe, osobiste, formuowane na podstawie dowiadcze jednostkowych 4. Przekonania niespjne, przemieszane z przesdami i uprzedzeniami. 5. Mylenie yczeniowe i wiara. 6. Wiedza zbiorowa, utrwalona i przekazywana z pokolenia na pokolenie. 7. Wiedza przemieszana z myleniem religijnym. 8. Wieloznaczno poj, ich niejasno i oglno konkretyzowana za pomoc jednostkowego dowiadczenia. Z myleniem potocznym cile wie si kategoria zdrowy rozsdek, wyraajca dziaanie i poznanie przednaukowe, w ktrym wiat jest dostpny naszemu poznaniu i dziaaniu. Jest to wiedza tworzona na podstawie intuicyjnych przekona, dowiadcze jednostkowych pozbawiona argumentacji naukowej. M. Heidegger okrela j jako bycie w wiecie. Mylenie potoczne ogranicza si do poznania zjawisk otaczajcego nas wiata oraz ukazania zwizkw, w jakich te zjawiska pozostaj.

10

Mylenie mitologiczne i religijne jest prb przekroczenia mylenia potocznego. Religi okrela si skomplikowan wielorako zjawisk. Mona powiedzie, e religia jest zwizana z podstaw sensu ludzkiego bytowania elementy mylenia religijnego 1. Uznanie istnienia sfery sacrum i profanum. 2. Wiara w byty lub zdarzenia supranaturalne (cuda). 3. Akceptacja kodeksu moralnego majcego sankcj supranaturaln (bosk). 4. Wiedza formuowana na podstawie przey religijnych. 5. Uznanie form domniemanego porozumiewania sie czowieka z bstwem, Bogiem. 6. Koncepcja oglnego celu wiata, wyznaczonego w nim miejsca dla czowieka, okrelenie celw jego ycia. Relacj zachodzc midzy filozofi a religi stanowi: 1. Przeciwiestwo. Filozofia jest alternatywnym myleniem dla mylenia religijnego. 2. Wspistnienie. Religia i filozofia rozwijaj si samodzielnie, jedna obok drugiej. 3. Wsppraca. Religia korzysta z osigni filozofii w uracjonalnianiu swoich twierdze, filozofia za rozszerza swj przedmiot badawczy o zjawiska religijne jako specyficzne zjawiska antropologiczne. Takie wanie mylenie moemy dostrzec w upowszechnianych w Chinach rozwaaniach Po Janga, w ktrych tumaczono, i poza rzeczywistoci istniej dwie siy Jang i In sprawiajce, e w wiecie istniej przeciwiestwa: ty i przd; gra i d; mski i eski; mae i wielkie. Przeciwiestwa te miay by prardem wszystkiego, co w wiecie istnieje. W wyniku ich poczenia si powstao pi elementw: woda, ogie, drzewo, metal i ziemia, ktre tworzyy rne zjawiska wiata. Elementami tymi rzdzi odwieczna sia zwana Tao. Ona wprawia w ruch wszystko, co istnieje. W ksigach Wedy opowiada si, e praprzyczyn wszystkiego bya Jednia, ani byt, ani niebyt, co ponadczasowego, ponadprzestrzennego. Zawieraa w sobie prasubstancj materialn, bezprzestrzenn przestrze oraz jedno wiata i ciemnoci. W hymnie Nasadija odnajdujemy fragment: Nie byo wwczas ani tego, co jest, ani tego czego nie ma, nie byo ani firmamentu, ani nieba, ktre jest ponad nim. Co stanowio pokryw? Gdzie to si znajdowao i pod czyj ochron? Czy woda bya t gbok przepaci (w ktrej to leao)? Nie byo mierci, a wic nie byo nic niemiertelnego. Nie byo wiata (rnicy) pomidzy noc i dniem. To jedyne oddychao samo i przez si bez tchu; innego anieli to nie byo nic. Ciemno bya, na pocztku wszystko to byo morzem bez wiata; zalek, ktry lea okryty upin, to jedno si narodzio moc ciepa (tapas). Mio pokonaa je z pocztku, bya ona ziarnem wyrastajcym z umysu. Wieszcze, badajc swe serca, przez mdro sw odnaleli wi tego, co jest w tym, czego nie ma.

11

Promie ich, rozpostarty w poprzek, czy by on pod tym, czy te ponad tym? Byli rodzcy nasienia, byy moce, moc sama w sobie poniej, a wola powyej. Kt zatem wie, kto orzek tutaj, skd si zrodzio to stworzenie? Bstwa przyszy pniej od tego stworzenia, kto zatem wie, skd to powstao? Ten, z ktrego to stworzenie powstao, czy stworzy on to, czy nie stworzy, najwyszy prorok w najwyszym niebie, on zaprawd wie, czy te nawet on nie wie?. W religii indyjskiej tumaczono, e czowieka stworzy Brahma, ktry rozci wasne ciao na dwie czci, z jednej stworzy mczyzn, a z drugiej kobiet. W ciaa te Atman wtrci dusze, dce do wyzwolenia si z ciaa, by powrci do swego prarda, do Atmana. Dusze mog si wyzwoli odpowiednim yciem na ziemi, zgodnym z prawdami witymi. Brahman stwarzajc ludzi, umieszcza ich w okrelonych warstwach-kastach. Wwczas z ust jego powstali Bramini (kapani) z ramion olbrzyma wyroli Radanija (rycerze) uda Puruszy day ywot Vajsyjom (rolnicy) a z ng nareszcie wytworzy si Sudza (suga). W okresie od 2000 r. p.n.e. teren Grecji opanowyway ludy indoeuropejskie. Pierwszymi byli Jonowie (w ST Jawanowie), po nich Achajowie, a nastpnie Dorowie. Ludno przedgrecka: Karyjczycy, Lelegowie, Pelazgowie (zwana azjanick) stworzya kultur egejsk. Odrniaa si od niej kultura kreteska (zwana przez Evansa kultur minojsk) z orodkiem na Krecie (2000 - 1200 r. p.n.e.), kultura helladzka (na ldzie greckim) oraz kultura cykladzka z orodkami na wyspach Morza Egejskiego. Kultur t niszczyli zrazu przybyli spoza gr Bakanu Protohellenowie, by j nastpnie przyswoi. Na Krecie istniaa najstarsza kultura. W religii kreteskiej dominowa kult bogi. Odpowiada on panujcemu systemowi gospodarczemu. Kobiety-gospodynie zajmoway si upraw roli, hodowl byda, co podwyszao ich rol i znaczenie. Zajciami mczyzn byo za eglarstwo i handel, tak wic przebywali oni w wikszoci poza domem. Od ok.1400 r. p.n.e. - od czasu najazdu na Kret Achajw - mczyni zaczli prowadzi bardziej osiady tryb ycia. Stosunki matriachalne przeksztacay si w patriarchalne. Znalazo to odzwierciedlenie w systemie religijnym W tekstach kreteskich z tamtego okresu - znajdujemy imiona bogw znanych pniej w Grecji. S to: Zeus (Dieus), Hera (Era), Posejdon (Poseidon), Atena (Athana), Artemida (Artemis), Hermes (Hermas), Hefajstos (Apaitijo), Dionizos (Divonuos). W epoce geometrycznej (1025 - 700 r. p.n.e.) Grecy mieli ju swoj religi. Ustrj rodowy zosta zastpiony systemem polis, miast-pastw rzdzonych przez arystokracj. Kilka gmin wiejskich zawiadywanych przez naczelnikw (zwanych u Homera

12

filobasileis krlowie gmin) czyo si w jeden wyszy organizm pastwowy. W VII wieku p.n.e. powstay epopeje Homera: Odyseja i Iliada, w ktrych wystpuj bogowie z rozwinitym kultem; urzd kapanw, liczne modlitwy i wezwania bstw, ktore odpowiadaj na proby czowieka. Homerycki idea kultury propagowa: zabaw, mio, przygod i wojn jak podstawowe filary cywilizacji greckiej. cilej filzry kultury wolnych obywateli utrzymywanych przez niewolnikw.ELEMENTY DOKTRYNALNE RELIGII GRECKIEJ

1. Antropomorfizm (bogowie yj jak ludzie, jak ludzie kochaj, zdradzaj, spiskuj przeciwko sobie, kc si, prowadz wojny itd.). 2. Pewna zayo czowieka z bogami. Nie sprzyjao to wyrobieniu postawy prawdziwie religijnej, kornej, bagalnej, przepojonej lkiem wobec witoci. 3. Pewna powaga czowieka wobec nawet niepowanych bogw. Czowiek uznaje wyszo bogw, podporzdkowuje si im, poniewa gruj oni nad nim sw niemiertelnoci. Wsplne dla wszystkich ludw indoeuropejskich jest to, e czowieka nazywano ziemskim, a bogw niebiaskimi. Funkcjonuje mit o przyrzdzaniu, kradzierzach, porywaniu napoju niemiertelnoci(gr. ambrozja). 4. Etyka: tyle z czowieka pozostaje, ile pozostaje z jego czynw, jego dziaalnoci, ktra moe by dla potomnych wzorem postpowania. Ci, ktrzy odznaczyli si szczeglnym mstwem czy niezwyk mdroci, stawali si herosami: pludmi, pbogami. Do krainy wiecznej wiosny Elysion, czyli na Pola Elizejskie, dostaj si nieliczni, wybrani. Pozostaych czeka mroczny i ponury Hades. 5. Wiara w niemiertelno duszy; propagowali j dopiero orficy. Hezjod (VIII i VII wiek p.n.e.) przeciwstawi si ideaom Homera. Gosi pochwa pracy, ktra oznacza ycie moralnie zdrowe, daje zadowolenie, szacunek i sympati bogw. Praca nie habi. Hab jest prnowanie. Zamiast pdu do sawy bohaterw Homera pojawia si nakaz szarej, ustawicznej, rzetelnej pracy codziennej. Idea ten wyraa sentencja: a gdy si oko Twoje ku bogactwu obraca, ja ci radz: praca, praca, praca. Jego dzieo Prace i dnie, zawiera opis stworzenia pierwszej kobiety: Pandory. Hefajstos zrobi na polecenie Zeusa kobiet, pikn i bogato uposaon przez wszystkich bogw, ale zarazem faszyw, ciekawsk i niezbyt mdr. Ofiarowa Pandor Epimeteuszowi, bratu Prometeusza, ktry przyj Pandor, mimo e Prometeusz ostrzega go. Pandora przyniosa z Olimpu zamknit puszk i otworzya j, uwalniajc zo, nieszczcia i choroby. W puszce zostaa tylko nadzieja.

13

2. 2. Mylenie naukowe i filozoficzne2.2.1. Poznanie filozoficzne W historii filozofii wyksztatowao si klasyczne rozumienie poznania filozoficznego. Wedug ksidza prof. Stanisawa Kamiskiego klasycznie rozumiane poznanie filozoficzne powinno by: 1) autonomiczne, czyli metodologicznie niezalene od innych typw wiedzy oraz majce odrbny przedmiot, cel i w konsekwencji metod; 2) realistyczne, czyli dotyczce rzeczywistoci istniejcej niezalenie od poznania (z przedmiotowym, a nie wiadomociowym, poznawczym czy jzykowym punktem wyjcia); 2) specjalistyczne, lecz cakowicie uniwersalne, czyli dotyczce wszystkiego, co realnie istnieje (wychodzc poza ograniczenia kategorialne), ale wycznie w okrelonym aspekcie struktury ontycznej ("bytu jako bytu"), ujtej w jzyku analogiczno-transcendentalnym (analogia); 3) racjonalne, czyli akceptujce tezy oparte wycznie na intersubiektywnie kontrolowanym dowiadczeniu lub intelektualnej oczywistoci oraz otrzymane w wyniku stosowania odpowiednich regu metodologicznych w moliwym dla nich zakresie (przyjmuje si genetyczny empiryzm, gnoseologiczny intelektualizm i metodologiczny racjonalizm); 4) teoretyczno-mdrociowe, czyli wyjaniajce w wietle ostatecznych (w porzdku bytowym) racji, oraz angaujce (poznanie tego, co suszne i cenne, powinno wpywa na wypenianie przez poznajcego wynikajacych z tego obowizkw); 5) koniecznociowe, czyli dajce w zasadniczych sprawach kanoniczne prawdy, tzn. gdy w punkcie wyjcia tzw. rozum szczegowy ujmuje niebanaln (bez porednictwa jakichkolwiek znakw) konkretn tre istniejc, a intuicja intelektualna z obiektywn oczywistoci - konieczne relacje proste w stanach rzeczy (kontrolujc te ujcia od strony jezykowych sformuowa jako sdy analityczne) oraz gdy uyte rozumowania maja charakter niezawodny (dedukcja lub redukcja, o ile wskazuje jedn racj uniesprzeczniajc ontycznie jaki stan rzeczy). 2.2.3. Filozofia a nauka Nauk okrelamy nieustanne odkrywanie i wyjanianie faktw i prawidowoci wystpujcych w otaczajcym nas wiecie. Badania naukowe to uzasadnianie, systematyzowanie i opracowywanie wynikw badawczych i przekazywanie ich w procesie nauczania. Funkcjami nauki s: 1) odkrywanie i opisywanie faktw, ich wasnoci, prawidowoci i wystpujcych midzy nimi zalenoci; 2) wyjanianie faktw poprzez odwoywanie si do innych faktw i prawidowoci bardziej uniwersalnych; 3) prognozowanie faktw przyszych; 4) systematyczne opracowywanie i logiczne porzdkowanie wynikw poprzez

14

formuowanie poj, definicji, twierdze, hipotez, teorii i caych systemw wyjaniajcych; 5) przekazywanie wynikw; 6) weryfikowanie wynikw badawczych; 7) prowadzenie bada metodologicznych. Filozofia zajmuje si obszarami dotychczas przez nauk niezagospodarowanymi. Jest metodologiczn podstaw dla kadej nauki szczegowej. Ponadto, filozofia wypenia "luki" wystpujce pomidzy naukami. 2.2.4. Wzorce filozofowania W historii filozofii utrwaliy si nastpujce "wzorce filozofowania": 1) klasyczny (cel: teoretyczny i praktyczny). Wszystkie zagadnienia podporzdkowane byy zbadaniu ostatecznej podstawy i struktury bytu jako bytu. Filozofia penia funkcje praktyczne poprzez konstruowanie etyki oraz rozwiza spoeczno-politycznych. Uksztatowa si rwnie cel pragmatyczny polegajcy na uczeniu skutecznego dziaania w sprawach dla ycia najwaniejszych (sofici); 2) redniowieczny - teocentryczny. Punktem wyjcia jest pojcie Boga i relacja do niego wiata i czowieka. 3) kartezjaski, ktrego podstawowym celem jest uczyni filozofi nauk cis. Podstawow kategori jest tu wtpienie, czyli zawieszenie kadego twierdzenia, ktre moe by cokolwiek wtpliwe. Ostatecznym fundamentem filozofii jest zasada cogito, wiadomoci indywidualnej czowieka - cogitatio. Poprzez analiz treci cogitatio (treci zmysowych, pojciowych, emocjonalnych) mona przej do metafizyki, do pytania o natur wszechrzeczy. Punktem wyjcia jest zaoenie: moja wiadomo a reszta wiata. Podstawowym problemem jest przejcie od wypowiedzi na temat mojej wiadomoci do wypowiedzi o wiecie zewntrznym; 4) kantowski. Charakteryzuje go metoda transcendentalna i koncepcja sdw syntetycznych a priori. Filozofia ta okrelana jest rwnie "przewrotem kopernikaskim". W relacji podmiot-przedmiot przedmiot jest konstruowany przez podmiot; 5) heglowski. Podstaw jest spekulacja metafizyczna wyjaniajca racj istnienia rnorodnoci wiata i kultury ludzkiej; 6) pozytywistyczny zawiera postulat oparcia wszelkiej wiedzy na faktach dowiadczalnych. Przyjmuje sie w nim zaoenie, e nie mona przej od opisu faktw do twierdze metafizycznych; 7) antropologiczny. Punktem wyjcia jest jednostka ludzka, jej ycie indywidualne ujte autonomicznie lub w relacji do spoeczestwa, historii, Boga. We wzorcu tym odnale mona nastpujce stanowiska filozoficzne: * indywidualizm i amoralizm M.Stirnera; * filozofia ufnej wiary J.H.Newmana;

15

* tragizm wewntrznego ycia S.Kierkegaarda; * zwizku ycia wewntrznego jednostki z histori i kultur spoeczestwa, W.Dilthey; * nihilizm i pesymizm ycia jednostkowego, A.Schopenhauer; * ujcie ycia jako faktu biologicznego, w ktrym pd do peni ycia, podnoci i dynamizmu bierze przewag nad deniem do doskonaoci, harmonii i porzdku, F.Nietzsche; 8) marksowski, antyspekulatywistyczny, przyjmujcy zaoenie, e czowiek jest istot spoeczn i praktyka pozwala wyjani jego istot.Wspczesna filozofia pozostaje pod wpywem: kantyzmu, heglizmu, pozytywizmu, filozofii ycia i marksizmu. We wspczesnej filozofii mona odnale nastpujce kierunki: neotomizm, personalizm, chrzecijaski ewolucjonizm, pragmatyzm, fenomenologi, pozytywizm logiczny, filozofi analityczn, egzystencjalizm, psychoanaliz, strukturalizm i marksizm.

16

Rozdzia I, FILOZOFIA STAROYTNEJ GRECJI I RZYMUStudia nad histori filozofii rozpoczynamy od tzw. cudu helleskiego, czyli od poznawania rnych koncepcji filozoficznych powstaych w staroytnej Grecji w VII i VI w. p.n.e. W tym czasie maoazjatyckie miasta greckie osigny wysoki poziom w rozwoju ekonomicznym, spoeczno-politycznym i kulturalnym. Rozkwit handlu, zwaszcza morskiego, rozwj rzemiosa, techniki i nauki by dzieem prnej warstwy kupieckiej. Kupcom nie wystarczaa ju istniejca wiedza o otaczajcym wiecie. Prowadzenie handlu wymagao posiadania wielu umiejtnoci z zakresu inynierii, budowy statkw, astronomii, geografii, a w oglnoci - naukowej interpretacji zjawisk przyrodniczych i spoecznych. Wywoao to rozwj bada naukowych, w tym rwnie powstanie rnych wyobrae o wiecie jako caoci, dajc pocztek systemom filozoficznym. Wspomnianego cudu helleskiego oczywicie nie byoby, gdyby Grecy nie mieli moliwoci poznania wiedzy ju istniejcej, rozwijanej na Dalekim Wschodzie, w staroytnych Chinach, Indiach, w Babilonii i Egipcie. Istotne jest to, e wiedza ta bya dostpna tylko kapanom, ludziom wtajemniczonym, miaa wic charakter sakralny. Grecy dokonali jej laicyzacji, upowszechnili j i wykorzystali praktycznie. Filozofia tworzya si ponadto na gruncie wyobrae religijnych istniejcych w samej Grecji. Wspomniane warunki formuowania si koncepcji filozoficznych spowodoway odrzucenie pytania: Kto stworzy wiat? Jego miejsce zajy poszukiwania odpowiedzi na pytanie: Z czego powsta wiat? Jaka jest arche (prapocztek, prazasada) powstania wiata? Grecy zaczli poszukiwa osnowy, prasubstancji, ktra byaby pocztkiem, a jednoczenie istot otaczajcych czowieka zjawisk wiata. Odnajdywanie rnych odpowiedzi na pytanie, co jest istot zjawisk wiata, ycia spoecznego lego u podstaw tworzenia si wielu szk filozoficznych.

17

1. PresokratycyHilozoizm (gr. hyle - materia i dzoe - ycie) jest pogldem filozoficznym, formuowanym przez wczesnych materialistw greckich i goszcym, e caa rzeczywisto, nie tylko jej wyrnione elementy, jest oywiona, posiada zdolno ycia, przemiany i doznawania. Pierwszymi hilozoistami byli: Tales, Anaksymander i Anaksymenes z Miletu oraz Heraklit z Efezu.

1.1. Tales z Miletu (ok. 624-547 r. p.n.e.)Powszechnie mwi si, e skoro Tales umia przepowiedzie zamienie soca (28 maja 585 r. p.n.e.), to by uczonym astronomem. Nic bardziej bdnego. Tales kierowa si obliczeniami technicznymi nie potrafic uzasadni swoich oblicze, przepowiada zjawiska nie znajc ich przyczyn. Posiad zatem umiejtno, a nie wiedz naukow. Wiedza naukowa od umiejtnoci rni si: 1) uporzdkowaniem - trafne, pojedyncze obserwacje, nawet zgodne z rzeczywistoci nie s jeszcze wiedz naukow; 2) stopniem zanalizowania i wyraeniem czego w postaci poj - nie wystarczy powiedzie, e rzecz ma si nastpujco; 3) udowodnieniem, e jest tak, jak mwimy; 4) celem - nauka poszukuje prawdy dla niej samej, gdy tymczasem w rozwijaniu umiejtnoci chodzi o prawdy cenne praktycznie. Tales uwaa, e wszystko jest z wody, z wody powstao i z wody si skada. Zmiana otaczajcej rzeczywistoci jest przemian wody. rdo tych przemian nie znajduje si poza przyrod, ale tkwi w niej samej (hilozoizm). Tales obserwujc nasiona, zauway, e rozwijaj si one wtedy, gdy maj pewien stopie wilgotnoci. Nasiona wysuszone nie kiekuj. Pisa o nim Arystoteles w Metafizyce: Tales przyjmujc, e woda jest arche zerwa z mitologi. Zamiast o bytach fantastycznych, czyli bstwach wody Okeanosie i Tetydzie, rozmawia o wodzie jako realnym przedmiocie. Ponadto odrzuca pytanie: kto stworzy wiat jako pytanie mitologiczne. Pyta jaki jest wiat, z czego si skada, jakie jest jego arche?. Diogenes Laertios przypisuje Talesowi nastpujce wypowiedzi, ktre s okrelonymi mdrociami ycia: Za trzy rzeczy dzikuj losowi: po pierwsze, e si urodziem czowiekiem, a nie zwierzciem, po wtre, e si urodziem mczyzn, a nie kobiet, po trzecie, e si urodziem Grekiem, a nie barbarzyc; Gadulstwo nigdy nie zwiastuje rozumnej myli; Jednej szukaj mdroci, jedn wybieraj warto, uwolnisz si od gadatliwych jzykw ludzkich;

18

Najtrudniej jest pozna samego siebie. Ten jest szczliwy, kto ma zdrowe ciao, bogat dusz i natur podatn na ksztacenie; Jak wdziczno okaesz rodzicom, takiej spodziewaj si od swoich dzieci.

1.2. Anaksymander z Miletu (ok. 609-546 r. p.n.e.)By autorem pierwszej mapy wiata, modelu wszechwiata. Stworzy te pierwsze planetarium. Przenis do Grecji, znany wczeniej w Babilonii i Egipcie, zegar. By autorem dziea pt.: O przyrodzie. Przyj, e zasad wiata jest apeiron (gr. apeiros - nieokrelony). W swym dziele uzasadnia, e prasubstancj nie podlegajc zniszczeniu musi by jaka nieokrelona, bezkresna substancja, ktra jest niewyczerpalnym rdem caej zmiennej rzeczywistoci przyrodniczej. Natura powstaa z bezkresu i cigle jest bezkresem. Rzeczywisto nie powstaje na drodze zwykej transformacji zjawisk, jak to tumaczy Tales, ale drog wyaniania si z przeciwiestw. Polega to na wzajemnej walce ywiow, w czasie ktrej na przykad woda gasi ogie. Narodziny nowego s wynikiem mierci czego innego. Sdzi wszystkiego, co powstaje i ginie jest czas. Niektrzy historycy filozofii sdz, e w wypowiedziach Anaksymandra chodzio o prawo, ktre rzdzi wiatem, prawo, ktre zawieraoby odpowied na pytanie: dlaczego? Powiadaj, e wyszed on poza zwyk obserwacj, e posuy si dedukcj, gdy zasada, z ktrej zbudowana jest rzeczywisto, musi by bezkresem, bowiem w przeciwnym razie wyczerpaaby si. Anaksymandrowi przypisuje si sformuowanie pojcia nieskoczonoci. W rozwaaniach tego filozofa odnajduje si take pocztki antropologii. Pisa on: Na pocztku czowiek powsta ze zwierzt innego gatunku[...]. Zwierzta za powstay (z wilgoci), ktra parowaa wskutek dziaania soca. Natomiast czowiek powsta z innego zwierzcia, mianowicie z ryby, i by do niej pocztkowo podobny. Aecjusz stwierdza, e Anaksymander gosi, i pierwsze zwierzta narodziy si z wilgoci i pocztkowo byy pokryte usk; po upywie pewnego czasu wyszy na ld i tu, po zrzuceniu z siebie uski, w krtkim czasie zmieniy swj tryb ycia. Pseudo-Plutarch pisa o nim: Anaksymander, przyjaciel Talesa, twierdzi, e bezkresne zawiera w sobie wszelk przyczyn powstawania i rozpadu wszystkiego. Z niego to wyoniy si niebiosa i w ogle wszystkie wiaty, ktrych ilo jest nieskoczona. Gosi nastpnie, e z wiecznego wynika rozpad, a duo wczeniej powstanie powtarzajcych si

19

cyklicznie tych wszystkich wiatw. Twierdzi on rwnie, e przy powstawaniu obecnego wiata z wiecznego apeironu wyoni si twrczy pierwiastek ciepa i zimna, a utworzona z niego sfera ognia obleka powietrze otaczajce ziemi, podobnie jak kora obleka drzewo. Gdy sfera ognia pka i zwara si w kilka piercieni, powstay soce, ksiyc i gwiazdy.

1.3. Anaksymenes z Miletu (ur. ok. 546 r. p.n.e.)Twierdzi, e prapocztkiem, arche wszystkiego jest powietrze. Jest ono w cigym, ruchu przechodzc w rne stany. Albo ulega rozrzedzeniu i wtedy nastpuje ocieplenie, albo zagszczeniu - i wtedy nastpuje ochodzenie. Rozrzedzone powietrze przeobraa si w ogie, a zagszczone w stan wiatru, chmury, wod, a wreszcie zamienia si w ziemi i skay. w. Augustyn w Pastwie Boym pisa o nim: Wszelkie przyczyny wszechrzeczy umieci w powietrzu nieskoczonym; istnieniu bogw nie przeczy i nie przemilcza o nich; wierzy jednak, e nie przez nich powietrze owe jest stworzone, lecz, e i oni z powietrza powstali. Plutarch za zauwaa: Albo jak stary Anaksymenes nie uznajemy ani zimna, ani gorca za co, co istnieje samoistnie, lecz za oglne stany materii, powstajce na skutek zmian. Mwi, e to, co cignite i zagszczone, jest zimne, to za, co rozrzedzone i lune, gorce. Std te nie bez powodu mwi si, e czowiek wydycha z ust gorco i zimno. Ozibia si bowiem dech wypychanego przez usta i gstnieje w nich, natomiast przy ustach szeroko otwartych staje si on gorcy wskutek rozrzedzenia.

1.4. Heraklit z Efezu (ok. 544-484 r. p.n.e.)Dla Heraklita podstaw wszechrzeczy jest wiecznie ywy, wiecznie zapalajcy si i gasncy ogie. Wszystko pochodzi z ognia - mwi - i w ogie si obraca. Wszystko dzieje si zgodnie z przeznaczeniem, a rzeczy istniejce cz si na zasadzie przeciwiestw. Wszystko jest pene dusz i demonw. Ogie jako elementarne tworzywo ulega przemianom drog w gr i w d. Ogie zagszczony wilgotnieje, a zgnieciony zamienia si w wod, woda za przeksztaca si w ziemi. Ziemia roztapia si, zamieniajc si w wod, z wody za tworzy si powietrze, ktre z kolei zasila ogie. Cykl ten trwa 10800 lat (rok heraklitejski). Wszechwiat nie jest raz na zawsze skonstruowany, wszechwiat jest procesem, jego podstawowym atrybutem jest zmienno. Wszystko pynie (panta rhei) - mwi Heraklit. Niepodobna wstpi dwukrotnie do tej samej rzeki, bo ju inne napyny w ni wody. Obrazem

20

rzeczywistoci jest rwnie mier. Obawiamy si jednej mierci, a ju wielu mierciom uleglimy. Dla duszy mierci jest sta si wod, dla wody mierci jest sta si ziemi. Natura jest cig mierci i cigym rodzeniem si. Ta sama natura cigle jest nie ta sama, bo jest cigle inna. Do tej samej rzeki wstpujemy i nie wstpujemy. Nie moemy powiedzie, e jestemy, bo jestemy i nie jestemy zarazem. Prawd jest tylko to, e si zmieniamy. Trwanie jest zudzeniem naszych zmysw. Osnow natury rzeczy jest jedno i walka przeciwiestw. Midzy przeciwiestwami nie ma staych granic. W naturze nie ma czynnikw trwaych i bezwzgldnych, stanw absolutnych. Ten czon przeciwiestwa, ktry prowadzi do powstawania, Heraklit nazywa wojn i sporem, ten za, ktry prowadzi do zaognienia wiata - zgod i pokojem. Filozof pozostawi w spucinie szereg refleksji natury etycznej i gnoseologicznej. Powiada: zymi wiadkami s oczy i uszy ludziom, ktrzy maj dusz barbarzycw; jeden jest wart tyle, co dziesi tysicy, jeli jest najlepszy. Rozrnia dwie moralnoci: przecitn, ktr posiad tum oraz wysz, ktr odznacza si mdrzec. Tum wyej ceni zdrowie ni chorob, ciepo ni zimno. Mdrzec za wie, e przeciwiestwa s potrzebne, e zo czyni dobro przyjemnym, a gd kae ceni nadmiar. Uwaa, e wraenia odbierane przez zmysy musz by przetworzone przez rozum, a ten posiadaj wszyscy oprcz niewolnikw. Przyjmowa, e prawda jest wzgldna tumaczc, i woda morska jest zdrowa dla ryb, ale zabjcza dla czowieka. Mwi: nie wystarczy duo wiedzie, eby by mdrcem; rozlega wiedza nie nauczya mdroci ani Hezjoda, ani Pitagorasa, ani Ksenofanesa, ani Hekatajosa. Poniewa mdro polega na jednym: pozna rozumn myl, ktra rzdzi wszystkim przez wszystko zuchwalstwo naley tumi bardziej ni poar; lud powinien walczy w obronie prawa, tak jak w obronie murw; wszyscy ludzie yjcy na ziemi trzymaj si z dala od prawdy i sprawiedliwoci i z powodu haniebnej niewiedzy kieruj si chciwoci i dz sawy; nie suchaem nikogo, ale pytaem sam siebie, dogrzebywaem si prawdy sam w sobie, wasnym wysikiem mylowym i ostatecznie nauczyem si wszystkiego sam od siebie; mylenie jest najwiksz dzielnoci. Krytykowa pogldy i zachowania religijne ludzi. Powiada: wiata tego, bdcego jednoci wszystkiego, nie stworzy aden z bogw ani z ludzi, ale zawsze by, jest i bdzie ogniem wiecznie ywym; oczyszczaj si, mac si krwi, jak gdyby kto wszedszy w boto my si botem. Wariatami wydaj si ci, ktrzy to czyni tym, co na nich patrz. I do posgw boskich

21

zanosz mody, tak jak gdyby kto rozmawia z domami, nie majc pojcia o bogach i herosach, jacy s.

1. 5. Ksenofanes z Kolofonu (ok. 580-488 r. p.n.e.)Uwaa, e podstaw rzeczywistoci s: woda, powietrze, ogie i ziemia. Te cztery ywioy uzna za cztery elementy bytu, z ktrych powstaje nieskoczenie wiele wiatw. Bg ma posta kuli i w niczym nie jest podobny do czowieka; jest cay widzeniem i syszeniem, ale nie oddycha; jest cay rozumem i jest wieczny. Wszystko, co podlega stawaniu si, jest zniszczalne. Dusza jest tchnieniem. Krytykowa Homera opisujcego mity, zwaszcza za to, e upodabnia bogw do ludzi. Powiada: gdyby byki, konie i lwy posiaday rce i mogy nimi malowa i posgi tworzy jak ludzie, to konie malowayby postacie bogw podobne do koni i takie ciaa im daway, a byki podobne do bykw, takie dajc im ksztaty, jakie dany gatunek wanie posiada. Etiopowie twierdz, e bogowie s czarni i paskonosi, a Trakowie, e s niebieskoocy i rudowosi; ludzie przypuszczaj, e bogowie rodz si tak, jak oni, e nosz ludzkie ubrania i maj ludzki gos i posta; bogowie wcale tych wszystkich rzeczy ludziom nie objawili, ale ludzie sami, wasnym wysikiem, stopniowo osigaj to, co lepsze.

1.6. PodsumowaniePrzedstawione koncepcje filozoficzne mona okreli jako materialistyczne, poniewa arche, podstaw wszechrzeczy, jest element materialny, przyrodniczy. wiat jest wic materialny i obiektywny, tzn. istnieje obiektywnie, niezalenie od wiadomoci czowieka. Podlega okrelonym prawom, ktre ludzie mog pozna. Rzeczywisto jest zmienna, jest procesem. Prawda ma charakter wzgldny. Czowiek moe poznawa wiat poprzez zmysy i rozum, ale to, co zostanie przyswojone nie ma charakteru absolutnego. Przedstawione pogldy mona interpretowa take w inny sposb. Formuowane koncepcje s przykadem zaistniaej relacji: ja czowiek podmiot wiat mnie otaczajcy, przedmiot mojego poznania. Postrzegany wiat jest rnorodny, przejawia si w nieskoczonej iloci zjawisk. Czowiek, podmiot wiata, chcc pozna otaczajc go rzeczywisto, pragnie odnale to, co jest trwae, co znajduje si w kadym zjawisku, co jest niezmienne, co pozostaje zawsze wod, ogniem, powietrzem, czy ziemi. ywioy te mog wyraa jedno istniejc w rnorodnoci. Wystarczy zatem pozna jedno, aby pozna ca rzeczywisto. Rnorodna rzeczywisto jest

22

wic nieuchronnym, koniecznym przejawem odgadnitej ju jednoci. Istniejce, konkretne zjawiska s zatem wynikiem przeznaczenia, s zdeterminowane istnieniem jednoci, ktra wprawdzie ulega przeksztaceniom, ale poniewa owa jedno jest poznana, to rwnie zmieniajce si zjawiska mog by poznane. Wymienieni filozofowie dostrzegali ponadto potrzeb poznania czowieka, rozwijajc refleksje antropologiczne. Zwrcili uwag na to, e miar oceny postpowania czowieka s zasady etyczno-moralne. Chocia w antropologii tej dominoway sentencje, aforyzmy, to krytyka okrelonych zachowa czowieka suya jego doskonaleniu, w tym sensie bya antropocentryczna. Istotnym zagadnieniem jest krytyka wierze religijnych, zwaszcza antropomorfizmu bogw i prymitywnych form kultu. Wypowiedzi na temat duszy wskazuj, e rozumiano j fizycznie jako doskonalszy element materii, element oywiajcy istnienie. Krytyka wierze - jak mona sdzi - wynikaa z przyjcia tezy, e rzeczywisto zmienna nie jest godna wysiku poznawczego czowieka. Tak jak czowiek powinien dy do poznania jednej, wiecznej zasady wiata, tak samo powinien dy - powiada Ksenofanes - do poznania Boga, ktry jest kulisty. Krytyka religii staa si rwnie podstaw dla rozwijania teorii alienacji religijnej, czyli takiego sposobu dziaania czowieka, w ktrym stwarza on najpierw obraz Boga, ktremu si pniej podporzdkowuje, oddajc mu cze midzy innymi w rnorodnych zachowaniach kultowych.

1.7. Parmenides z Elei (ok. 515 - ok. 450 r. p.n.e.)Ok. 540 r. p.n.e. Grecy, gwnie Joczycy, zaoyli koloni w Lukanii nad Morzem Tyreskim, nazywajc j Ele - gr. Hyele (dzi: Castellmare della Bruca). Miasto to byo wanym portem i orodkiem handlowym. Na pocztku V wieku powstaa w nim znaczca szkoa filozoficzna eleatw, za zaoyciela ktrej uwaa si Ksenofanesa. W roku 500 p.n.e. by on ju dojrzaym mczyzn, a przypuszczalnie w latach 480-470 napisa swoje filozoficzne dzieo w formie wierszowanej pt. O prawdzie i mniemaniu. 1.7.1. Ontologia Przyroda nieustannie zmienia swe wasnoci i formy wyrazu. Mona o niej powiedzie tylko to, e si staje. Z tego te powodu nie mona jej nazwa bytem, gdy bytem jest to, co jest, istnieje samo z siebie i nie moe nie istnie. Przyroda nie moe by bytem, bo byt nie moe przesta by. Z koniecznoci - mwi Parmenides trzeba powiedzie i myle, e tylko to, co jest, istnieje. Bo byt jest, a niebytu nie ma. Przyj zatem ontologiczn zasad tosamoci. Z niej wyciga nastpujce wnioski: byt nie ma pocztku, bo musiaby powsta z niebytu, a niebytu nie ma; byt nie ma

23

koca, jest wieczny, jest cigy, bo kada przerwa byaby niebytem; byt jest nieruchomy i w ogle niezmienny, jest niepodzielny, bo cz bytu byaby niebytem; byt jest wic stay i jeden, jest przeciwiestwem stawania si i mnogoci. 1.7.2. Gnoseologia Wiedz o rzeczywistoci zdobywa si tylko drog dedukcji. Ona zaspokaja potrzeb umysu: jedno i stao. Parmenides poznanie zmysowe uzna za niewiarygodne. Operowa tylko pojciami, zerwa czno pomidzy bytem a dowiadczeniem, wiedz a faktami rzeczywistoci. Rozumowa: skd wiemy, e niebytu nie ma? Bo o niebycie nie mona pomyle. Jeli mylimy, to mylimy zawsze o bycie. Ta sama rzecz jest i jest mylana. Tym samym jest myl i rzecz, ktrej myl dotyczy, bo nie mona znale myli bez czego istniejcego, co wypowiada si w myli. Umys ludzki jest bierny, moe odtwarza tylko co istniejcego. Myl zatem nigdy nie bdzi, w swej treci jest jednake rna od tego, co rzeczywicie istnieje. Sta wic na stanowisku tosamoci myli i bytu. Diogenes Laertios pisa: Parmenides twierdzi, i filozofia skada si z dwch czci. Jedna dotyczy prawdy, druga mniemania. Kryterium prawdy jest rozum. Parmenides mwi:>>oby sia przyzwyczajenia nie zmusia ci kroczy po tej drodze, na ktrej wyrokuje nieodpowiedzialne oko, such chwytajcy odgosy, a take jzyk; tylko rozumem rozsdzaj najbardziej sporny i najwaniejszy problem>>. 1.7.3. Antropologia Ziemia ma ksztat kulisty i ley w rodku wszechwiata. Parmenides tumaczy, e istniej dwa elementy (arche) - ogie i ziemia: pierwszy ogie spenia funkcj twrcz, drugi jest materi formowan przez ogie. Pierwsz przyczyn powstania czowieka jest soce rdo ciepa oraz zimna, praelementw, z ktrych wszystko si skada. Dusza i rozum s jednym i tym samym, czowiek skada si z duszy i ciaa - bya to dwoista koncepcja czowieka.

1.8. Zenon z Elei (ok. 490-430 r. p.n.e.)Uwaa, e istnieje wiele wiatw, a prni nie ma. To, co jest w przyrodzie, powstaje z ciepa i zimna, z suchoci i wilgoci. S to stany przechodzce w siebie nawzajem. Ludzie powstali z ziemi, a dusza jest mieszanin czterech elementw, przy czym istniej one w stosunku proporcjonalnym. Broni eleackiej teorii o jednoci i niezmiennoci bytu. Czyni to poprzez konstruowanie dowodw na niemoliwo

24

zajmowania przeciwstawnych stanowisk. Znane s cztery argumenty zaprzeczajce moliwoci istnienia ruchu, tzw. aporie (paradoksy): Dychotomia Przedmiot bdcy w ruchu, gdy ma przeby jak drog, musi przeby najpierw poow drogi, pniej poow poowy drogi. Przedmiot musi zatem przeby nieskoczon ilo odcinkw, czego w skoczonym czasie nie mona dokona. Ruch jest wic niemoliwy. Achilles Najszybszy biegacz nie dogoni najwolniejszego. Achilles nie dogoni wia, bo gonicy musi dobiec do miejsca, z ktrego wyszed goniony w, a ten przejdzie ju dalej i tak bdzie zawsze. Ruch jest wic niemoliwy. Strzaa Lecca strzaa w chwili teraniejszej nie porusza si, lecz spoczywa i tak samo jest w kadej innej chwili. Czas skada si z chwil, dlatego strzaa nie porusza si, lecz spoczywa. Ruch jest wic niemoliwy. Stadion Z przeciwnych stron poruszaj si po liniach rwnolegych, z jednakow szybkoci, dwa przedmioty, ktre pozostaj w jednakowym stosunku do trzeciego przedmiotu pozostajcego w spoczynku. Kade z poruszajcych si cia pokonuje t sam odlego w rnym czasie zatem odlego w stosunku do ciaa poruszajcego si z przeciwnej strony pokonana zostanie w czasie dwukrotnie krtszym ni wzgldem przedmiotu nieruchomego. Jeli wic pokonana przestrze i szybko ruchu w obu przypadkach s jednakowe, powstaje paradoks: dwukrotnie mniejszy odstp czasu odpowiada dwukrotnie wikszemu, czyli poowa jest tosama z caoci. Zenon z Elei popeni w swoim rozumowaniu bd nie uwzgldni problemu stosunku skoczonoci do nieskoczonoci. Operujc czciami niecigymi, skoczonymi chcia odtworzy wielkoci cige, nieskoczone, a to nie jest moliwe. Czas, przestrze, ruch nie s sumami momentw je stanowicych. Nie s czym samoistnym. S atrybutami rzeczy materialnych.

1.9. Eubulides, ucze Euklidesa z MegaryPrzypisuje mu si twierdzenia wyraajce istot rozumowania oderwanego od empirycznego poznania: 1. Kamca. Jeeli kamca mwi, e kamie, to zarazem kamie i mwi prawd; 2. Elektra. O Orestesie Elektra wie, e jest jej bratem, ale gdyby stan przed ni zasonity, Elektra nie wiedziaaby tego, o czym wie. 3. ysina. Kto straci jeden wos, nie staje si jeszcze ysy. Kiedy zatem zaczyna si ysina.

25

4. Rogacz. Rogw nie zgubie, a czego nie zgubi, to posiadasz, wic masz rogi.

1.10. Empedokles (ok. 493-433 r. p.n.e.)Empedokles jako posta czy cechy filozofa, natchnionego kapana, maga i cudotwrcy. Pochodzi z miasta Agrygentu na Sycylii. Anaksagoras twierdzi, e dziki jego wiedzy mona kontrolowa ywioy, dziki niej mona uciszy wiatr, wywoa deszcz, a nawet wydoby umarych z Hadesu. 1.10.1. Ontologia Od Parmenidesa przyj myl, e byt nie moe powsta z niebytu oraz e niemoliwe jest, aby to, co jest, przestao istnie. Ale twierdzenie to odnosi do prostych skadnikw rzeczy: wody, powietrza, ognia i ziemi, ktre s realne i pierwotne. Nie mog one gin ani powstawa, ale cz si i rozpadaj, tworzc rne zjawiska, rzeczy, ktre powstaj i gin, ulegajc zmianie. Empedokles zadawa take pytanie: dlaczego owe cztery pierwiastki cz si i rozpadaj? Odpowiada, e obok wymienionych pierwiastkw istniej jeszcze siy mioci i niezgody. Sia mioci powoduje czenie si pierwiastkw, a rezultatem jej dominacji jest harmonia i zgoda na wiecie, natomiast sia niezgody jest rdem rozpadu, dysharmonii i wieloci w przyrodzie. wiat istnieje cyklicznie. Kady cykl obejmuje cztery etapy, z ktrych dwa nale do siy mioci, a dwa do siy niezgody. Najpierw istnieje jaki stan pierwotny, w ktrym nie dziaa adna z si. ywioy s w bezruchu, kady na swoim miejscu i w doskonaym adzie. Na drugim etapie dziaa sia niezgody i nastpuje pomieszanie ywiow. Po tym okresie sia niezgody, dziaajc dalej, powoduje cakowity chaos i rozmieszanie si ywiow. Czwarty etap rozpoczyna dziaanie siy mioci, ktra czy rozmieszane ywioy i tworzy stan harmonijnego ich wspistnienia. Empedokles przyjmujc, e proste skadniki, cztery pierwiastki, istniej wiecznie, zoone za powstaj i gin, godzi niezmienno ze zmiennoci. To pozwalao mu sta si obroc wolnoci i demokracji. 1.10.2 Gnoseologia Bya konsekwencj przyjtych zaoe ontologicznych. Empedokles mwi, e czowiek postrzega zjawiska dziki dziaaniu siy mioci, bo ona czyni, e podobne cignie do podobnego i poznaje podobne. Aby oko mogo dostrzega przyrod musi zawiera wszystkie siy. Postrzeganie moliwe jest tylko przy bezporednim zetkniciu si organu zmysowego z postrzegan rzecz. Rzeczy i nasze zmysy wydzielaj "wypywy", ktre spotykaj si dajc obraz rzeczy.

26

1.10.3. Antropologia Empedokles uwaa, e istnieje dusza, ktra wciela si w rozmaite postacie zwierzt i rolin. Mwi: byem ju kiedy chopcem i dziewczyn, i rolin, i ptakiem, i niem ryb rzucajc si w wodzie. Mona domniemywa, e tymi i podobnymi uwagami zapowiada teori ewolucji. Istoty mniej doskonae powstay przed istotami bardziej doskonaymi. W rozwaaniach Empedoklesa odnajdujemy zrby teorii uczu. Tumaczy on, e przyjemno powstaje z tego, co podobne w ywioach i ich mieszaninie, przykro za z tego, co przeciwne. Czowiek jest ukadem ywiow. Ci, w ktrych ywioy s rozmieszczone zbyt rzadko, s tpi i atwo si mcz; ci, w ktrych gsto, s impulsywni, zaczynaj wiele rzeczy, a mao kocz; ci, co maj dobry ukad ywiow w rkach, s dobrymi rzemielnikami; ci, co w jzyku - dobrymi mwcami.

1.11. Anaksagoras (500-428 r. p.n.e.)Urodzi si w Klazomenach opodal Smyrny, osiad natomiast w Atenach. Zosta oskarony o bezbono, zarzucano mu goszenie pogldw, e soce nie jest bstwem, lecz rozgrzanym kamieniem. Z tego powodu musia opuci miasto. Osigniciem jego filozofii byo jasno sformuowane rozrnienie pomidzy duchem a materi. 1.11.1. Ontologia Jako zasad wiata przyj nie jeden pierwiastek, jak to czynili pierwsi myliciele joscy, nie cztery elementy, jak Empedokles, lecz nieskoczon ilo zarodkw. Arystoteles nazwa je homojomeriami, czyli czsteczkami podobnymi. Homojomerie wprawiane s w ruch przez rozum, ktry stanowi si istniejc jako immanentna wasno wiata. Wszystko co istnieje, zoone jest z rnych zarodkw. Wszystko jest wic zoone, w kadej rzeczy jest cz innej, we wszystkich jest cz wszystkiego. 1.11.2. Gnoseologia Jeeli w kadej rzeczy znajduj si wszystkie zarodki, to w jaki sposb odrniamy jedn rzecz od drugiej? Anaksagoras wyjania, e jest to moliwe dziki temu, e w rnych rzeczach cechy te istniej w odmiennej proporcji. Czowiek poznaje tylko te skadniki, ktre przewaaj i wedug nich rozpoznaje okrelone zjawiska. Za t rnorodnoci zmysy czowieka nie nadaj, jest granica, poniej ktrej nasze poznanie jest niemoliwe. W psychologii wspczesnej takie zjawisko okrela si

27

mianem progu wiadomoci. Poza tym nasze zmysy s obiektywne, czyli wiarygodne.

1.12. Demokryt z Abdery (ok. 460-360 r. p.n.e.)Pochodzi z Abdery na pnocy Grecji. Za jego duchowego poprzednika uznaje si Leucypa. Demokryt by wybitnym uczonym o olbrzymiej wiedzy, niestety jego szedziesit dzie zagino. Wrd nich byy m.in. pisma etyczne, teoria wszechwiata, traktat o planetach, o przyrodzie, o naturze czowieka, o duszy i wiele innych. 1.12.1. Ontologia Przyj zaoenie, e caa otaczajca nas rzeczywisto skada si z atomw, czyli niepodzielnych czsteczek materii (gr. atomos - niepodzielny). Atomy rni si midzy sob trzema cechami ilociowymi, a mianowicie: ksztatem (s okrge, wklse i haczykowate), pooeniem oraz porzdkiem. Poruszaj si w prni, po torach cile okrelonych (po liniach prostych) i nie mog zbacza. Wirujc w prni, podobne atomy cz si ze sob, tworzc wci nowe wiaty. Obdarzajc atomy ruchem przysugujcym im immanentnie, Demokryt usun z przyrody siy samoistne, oddziaujce na przyrod jako czynnik zewntrzny. Nie unikn jednak fatalizmu. Stojc na stanowisku, e kady ruch atomu jest cile zdeterminowany, wszystko to, co si dzieje, jest wynikiem takiego, a nie innego uoenia atomw, filozof z Abdery popad w skrajny fatalizm. Przypadek zosta cakowicie usunity. Mwi: nic nie dzieje si bez przyczyny, lecz wszystko z jakiej racji i koniecznoci. 1.12.2. Gnoseologia Demokryt uwaa, e w rzeczywistoci istniej tylko atomy i prnia, a takich okrele jak ciepo, sodycz, barwa nie ma. S one subiektywne to ludzkie mniemania, wasnoci umowne". Demokryt chcc unikn subiektywizmu, uzna, e wraenia nie s obrazem rzeczywistoci, ale stanem umysu. Wedug niego nie mona pozna rzeczywistoci na podstawie treci dostarczanych przez zmysy. Poznajemy j poprzez rozum. Filozof ten rozrni dwa rodzaje wiedzy: prawdziw, to jest t, ktr otrzymujemy w wyniku pracy rozumu oraz ciemn, do ktrej naley wszystko to, co uzyskujemy poprzez zmysy. Wiedzy zmysowej nie negowa, ale podkrela jej subiektywno, niepewno. Zaprzecza istnieniu siy rozumnej kierujcej wiatem w sposb celowy. Rozum analizowa jako donios, ale ludzk wadz pozwalajc pozna wiat. Nie pyta wic o pierwsz przyczyn, ale poszukiwa bliszych przyczyn.

28

Czowiek moe postrzega otaczajc go rzeczywisto, bo atomy przenikaj z zewntrz do organw zmysowych. Przedmioty postrzegane wysyaj podobizny, eidole, ktre docierajc do postrzegajcego organu, pozwalaj spostrzec istniejcy przedmiot. 1.12.3. Antropologia Przyjmowa, e czowiek posiada dusz, ale analizowa j podobnie jak ciao. Zjawiska psychiczne rozpatrywa tak samo jak cielesne, jako ukady i ruch atomw. Zakada, e dusza skada si z atomw wyrniajcych si regularnoci i ruchliwoci. Odrnia czyny moralne od tych, ktre s speniane pod przymusem - albo dla innych, albo dla przypodobania si innym. Mwi: nie z bojani, lecz z obowizku naley si wystrzega bdw. Za najwysze dobro uwaa zadowolenie, a za rodek jego pozyskania - rozum. Zadowolenie jest to stan harmonii, ciszy i spokoju ducha. Mona go osign, zachowujc umiar, bo nawet rozkosze w nadmiarze obracaj si w swoje przeciwiestwo. Zadowolenie da si uzyska tylko suchajc rozumu. Rozum powinien kierowa namitnociami. Rozkosze umysowe s niemiertelne, zmysowe za krtkotrwae, przelotne. Bya to etyka eudajmonistyczna i intelektualistyczna. Greckie sowo eudaimon oznacza szczliwy. Eudajmonizmem nazywamy wic tak doktryn etyczn, ktra upatruje naczelny motyw postpowania ludzkiego w zabieganiu o rozmaicie pojmowane szczcie osobiste, bd zaleca je jako cel dziaania. Demokryt pozostawi szereg mdroci yciowych. Oto niektre z nich: postpowanie moralne polega nie tylko na nie czynieniu za, gdy ju sama ch uczynienia krzywdy jest niemoralna; dusza jest tym samym, co umys; sowo jest cieniem czynu; ludzie pierwotni obserwujc takie zjawiska niebieskie, jak grzmoty, byskawice, pioruny, zblienia gwiazd, zamienia soca i ksiyca, wpadali w przeraenie i sdzili, e przyczyn tych zjawisk s bogowie.

1.13. PitagoreizmW VI wieku p.n.e. w Italii w Krotonie powstaa szkoa filozoficzna bdca waciwie zwizkiem etyczno-religijnym. Jej zaoycielem by Pitagoras (ok. 582-500 r. p.n.e.). I

29

chocia pitagorejczycy nie uczestniczyli w toczonych walkach politycznych, to przyczyli si do partii arystokratycznej, majc nadziej, e przez ni bd mogli urzeczywistni swe surowe i konserwatywne hasa moralne. W tym czasie w staroytnej Grecji, pod wpywem kultury wschodniej, zaczy si tworzy zwizki misteryjne (gr. mysteria - tajemnice), oparte na tajnych naukach i misteriach, czyli zabiegach znanych tylko wtajemniczonym, a majcych umoliwi duszom obcowanie z bstwem. Misteria dionizyjskie odbyway si w Delfach, misteria powicone bogom podziemnym, ku czci Demeter i Persefony, w Eluzis. Pitagorejski zwizek etyczno-religijny nalea do orfickiego nurtu religijnofilozoficznego powstaego w Persji. Wierzenia tego nurtu zawieraj mityczn opowie o trackim piewaku Orfeuszu, domniemanym synu Apollina. Mit w wykorzystywano w mistycznym kulcie Dionizosa - Zagreusa. Wedug tajemnej nauki orfikw Zagreus, syn Zeusa i Persefony, zosta z woli zazdrosnej Hery rozszarpany i poarty przez Tytanw. Ocalone przez Aten serce pokn Zeus i wkrtce mia z Semele drugiego syna - Dionizosa. Tytanw zniszczy piorunem, lecz z ich popiow powsta rodzaj ludzki o naturze pboskiej, dionizyjskiej (duchowej), ptytanicznej (zmysowej). Obowizkiem czowieka stao si jego uwolnienie przez ascez od pierwiastka tytanicznego. Cel ten nie moe by jednak osignity w jednym yciu, dlatego pitagorejczycy wierzyli w metempsychoz, tzn. w istnienie i wdrwk dusz. Dusze preegzystuj, czyli poprzedzaj istnienie cia. Odbywaj wdrwk, wcielajc si w rne ciaa: zwierzce, rolinne, ludzkie i trwaj po mierci ciaa, do ktrego wcielaj si za kar, celem oczyszczenia si. Ciao jest tedy dla duszy wizieniem i suy tylko do jej wyzwolenia. Praktyki religijne byy rodkiem oczyszczajcym dusz, ktra musi wciela si dotd, a wreszcie osignie pene wyzwolenie w Dionizosie. W kulcie orfikw wystpowa rodzaj chrztu (obrzdowe oczyszczenie) oraz komunia (spoywanie surowego misa ofiarnego zwierzcia).Pitagorejczycy przyjli, e jednym ze rodkw oczyszczania duszy jest ycie wieczne i praca naukowa, na co kadli duy nacisk. Wierzenia pitagorejskie dotyczce duszy i metempsychozy sprowadzay si do dogmatw: 1) dusza istnieje oddzielnie od ciaa; 2) dusza moe czy si z dowolnym ciaem; 3) dusza jest trwalsza od ciaa; 4) ciao jest dla duszy wizieniem; 5) dusza jest wiziona w ciele za popenione przez ni winy, ucielenienie duszy jest za wynikiem jej upadku; 6) dusza bdzie wyzwolona z ciaa, gdy odpokutuje za winy; 7) ycie cielesne ma na celu suy wyzwoleniu duszy; 8) nieszczciu, jakim jest wcielenie, mona zapobiec przez praktyki religijne - misteria.

30

W V wieku zwizek pitagorejski podzieli si na: akuzmatykw, to jest tych, ktrzy chcieli koncentrowa si na kultach religijnych i matematykw, to znaczy tych, ktrzy obok kultu religijnego rozwijali badania naukowe. 1.13.1. Pogldy filozoficzne Uczeni pitagorejscy dokonali szeregu odkry w dziedzinie geometrii, astronomii, w muzyce oraz matematyce. Osignicia te wykorzystywali przy formuowaniu swoich koncepcji filozoficznych. Uwaali, e wszystko jest liczb i z niej powstao. Liczba bya rozumiana jako realna sia w przyrodzie, bya przyczyn ruchu, zmiennoci przyrody. W przyrodzie istniej dwa czynniki: ksztatujcy i ksztatowany; ograniczajcy i ograniczany. Tym pierwszymi jest liczba. Dziki takiemu podejciu filozofia ta za istotny czynnik wiata uznanaa nie materi, lecz jej form. Pitagorejczycy wszdzie dopatrywali si przeciwiestw, ktrymi byy: 1) granica i bezkres; 2) parzyste i nieparzyste; 3) jedno i mnogo; 4) prawe i lewe; 5) pierwiastek mski i eski; 6) spoczynek i ruch; 7) linia prosta i krzywa; 8) wiato i ciemno; 9) dobro i zo; 10) kwadrat i figura poduna. 1.13.2. Antropologia Diogenes Laertios rozprawia o Pitagorasie: Zabrania on ludziom modli si o co dla siebie, poniewa nikt nie wie, co moe mu naprawd przynie poytek. Opilstwo nazywa lapidarnie szkod i potpia wszelki nadmiar [...] O sprawach erotycznych mwi tak: >>Zmysowych rozkoszy naley zaywa w zimie, mniej na jesieni i na wiosn, zaywanie ich o kadej porze jest szkodliwe dla zdrowia>>. Gdy kto go zapyta: >>Kiedy naley uprawia mio?>> Odpowiedzia: >>Kiedy chcesz si osabi>>. Pitagoras ycie ludzkie dzieli na okresy: dziecicy (przez pierwsze dwadziecia lat), nazywajc go wiosn; modzieczy (nastpne dwadziecia lat), okrelone jako lato; modego czowieka (kolejne dwadziecia lat), nazywajc ten czas jesieni; starczy (ostatnie dwadziecia lat), bdcy zim. Uwaa on, e midzy przyjacimi wszystko powinno by wsplne. Przyja mwi - jest rwnoci. Przestrzega tej zasady w swojej szkole. Uczniowie czyli majtki. Przez pierwsze pi lat milczco suchali wykadw Pitagorasa, nie majc prawa go oglda. Kiedy zdali ju egzamin i wykazali si znajomoci wiedzy, dopiero wtedy mogli zobaczy swojego mistrza, przychodzi do jego domu i prowadzi dysputy. Pitagorasa sdzi, e dusza czowieka skada si z trzech czci: umysu, rozumu i podliwoci. Umys i podliwo posiadaj take inne istoty ywe, rozumem za wzrnia si tylko czowiek. Dusza mieci si w czci od serca do mzgu. W czci znajdujcej si w sercu jest dusza podliwa, natomiast rozum i umys zajmuj mzg.

31

Dusza jest niewidzialna. Dusza po opuszczeniu ciaa bdzi w powietrzu. Hermes czyste dusze prowadzi do najwyszych regionw, z ktrymi nie mog si styka dusze nieczyste. Aby tak mogo by te nieczyste s wizane przez Erynie. Powietrze jest pene dusz. ni si one ludziom, ktrzy modl si do nich. Czowiek ma w swoim yciu jeden cel: powinien nakoni dusz do dobrego. Szczliwy jest ten, kto posiada dusz dobr, w przeciwnym razie nie osignie radoci. Niektre sentencje Pitagorasa: Pami naley wiczy; Prawu trzeba pomaga, a z bezprawiem walczy; W gniewie nic nie mwi i nic nie czyni; Ognia mieczem nie porusza; Wagi nie przechyla; Wasnego serca nie zjada; Ciaru nie dokada, ale raczej go ujmowa; Podobizn boga nie zdobi palca; awki nie wyciera pochodni; Nie oddawa moczu, zwracajc si ku socu; Nie chodzi utart drog; Zbyt chtnie nie podawa prawicy; Pod swoim dachem nie mie jaskek; Nie ywi ptakw drapienych; Ostrze miecza odwraca; Ten, kto wyjeda z kraju, niech si nie oglda za siebie; Staro jest podobna do kurczenia si, tak jak modo do ronicia.

1.14. Protagoras i sofici, nauczyciele mdrociW V wieku p.n.e. w Atenach powsta zupenie odmienny system filozoficzny, oparty na zasadach humanizmu i relatywizmu. Rozwijali go sofici, spord ktrych najwybitniejszym okaza si Protagoras (ok. 481- 411 r. p.n.e.). Sofici byli przekonani, e nie ma prawdy powszechnej i obiektywnej. Kade zjawisko mona okreli za pomoc dwch sprzecznych ze sob twierdze i oba mog by zarwno prawdziwe, jak i faszywe. Takie stanowisko wymagao pewnej umiejtnoci udowadniania, posiadania, choby bdnego, ale wasnego sdu. Potrzeba ta spowodowaa rozwj takich nauk, jak retoryka i erystyka. Najczciej stosowanym argumentem w dyskusji by argument ad hominem, postulujcy badanie czy wypowiedziany przez adwersarza argument nie jest sprzeczny z twierdzeniem wczeniej przez niego wypowiedzianym.

32

Sofici nie byli filozofami, a raczej nauczycielami, wychowawcami przygotowujcymi innych do ycia publicznego. Pocztkowo yczliwie przyjmowani przez Grekw, pniej oskarani o deprawacj modziey, burzenie wiary i tradycji. Std pojcie sofista pocztkowo miao pozytywne znaczenie i znaczyo tyle co uczony, z biegiem czasu nabrao ono pejoratywnego sensu, znaczc pseudouczonego. Sowa sofizmat, sofistyczny rwnie zyskay pejoratywne treci, oznaczajce rozumowanie z rozmysem zbudowane faszywie, pozornie wygldajce poprawnie, a wykorzystujce wieloznaczno poj, niecisoci oraz bdy logiczne. Sofici porzucili w konsekwencji wczeniejszy przedmiot zainteresowa naukowych, badania przyrody zastpujc badaniami humanistycznymi - dzi mona by rzec, i zajmowali si kultur. Skupiali si na dialektyce, retoryce, polityce, etykce, jzyku. Nauka - wedug nich - miaa suy praktyce, pomaga w rozwijaniu umiejtnoci. Prowadzc spory, posugiwali si metod dedukcyjn i dialektyk. 1.14.1. Gnoseologia Protagoras i inni sofici wyraali nieufno do wiedzy, do moliwoci poznawczych czowieka. Prezentowali pogld, e prawd poznajemy zmysami (sensualizm); nie ma prawdy powszechnej, dla kadego czowieka jest ona czym innym (relatywizm); o wyszoci prawdy jednego czowieka nad prawd drugiego decyduje uyteczno praktyczna (praktycyzm); niektre prawdy uchodzce za powszechne s wynikiem umowy spoecznej (konwencjonalizm). Protagoras uwaa, e poznanie jest wzgldne, bo jest oparte na postrzeeniach, a te bywaj odmienne u rnych jednostek. Jest tak dlatego, e poznanie ma charakter bierny, moe zawiera jedynie odbicie przedmiotw zewntrznych. Przyczyna wzgldnoci spostrzee tkwi we wzgldnoci samej rzeczywistoci. Mwi on, e wszystko, co jest zjawiskiem dla ludzi, istnieje. Poniewa zjawiska s rnorodne i wzgldne, to rnorodna i wzgldna jest rzeczywisto. Jest to wynikiem tego, e materia ujawnia si w wielu formach. Dlatego moliwe i prawdziwe s najbardziej sprzeczne sdy o rzeczywistoci. Protagoras przyj dla swej filozofii haso: Czowiek jest miar wszystkich rzeczy, istniejcych, e istniej, i nieistniejcych, e nie istniej. Haso to istotnie odzwierciedla jego pogldy. Wszystkie odpowiedzi na kade pytanie s trafne, bo ich autorem jest czowiek.

33

2. sokrates (ok. 469-399 r. p.n.e.)Urodzi si i y w Atenach. Cae ycie odda dziaalnoci nauczycielskiej. Uczy bezinteresownie. By doskonaym, retorykiem umiejcym kad z spraw przedstawi w dobrym wietle. Pozostawa czowiekiem niezalenym i dumnym. Nie dba o swoje sprawy majtkowe. Przygldajc si rnym towarom, mia pewnego razu powiedzie: Jak wiele jest rzeczy, ktrych potrzeby nie odczuwam. Czsto powtarza: Srebro i purpura uyteczne s na scenie, ale nie w yciu. Jego druga ona, Ksantypa, bya dla niego najwikszym utrapieniem. Strofowaa go, zarzucajc mu, e jest nierobem, nie dba o dom, o swoje ubranie, o wygld. Jej wymylania przyjmowa z wyrozumiaoci. Kiedy pewnego razu ona naurgaa mu i wylaa na gow wiadro wody, Sokrates powiedzia: Czy nie mwiem, e kiedy Ksantypa grzmi, to potem lunie deszcz. A gdy Alkibiades powiedzia: Wymylania Ksantypy s nie do zniesienia, Sokrates odpar: Ja si przyzwyczaiem, tak jak si mona przyzwyczai do cigego warkotu koowrotka. A ty, na przykad, czy dobrze znosisz gganie gsi?. Alkibiades odrzek: Tak, ale one daj mi jaja i pisklta. Sokrates odpowiedzia mu: A mnie Ksantypa urodzia synw. Innym razem mwi: Pojem za on jdz, tak jak jedcy wybieraj narowiste konie. I tak jak oni, jeeli potrafi ujedzi takiego konia, dadz sobie rad ze wszystkimi, tak i ja, dziki temu, e mog wytrzyma z Ksantyp, potrafi wspy ze wszystkimi ludmi. W 399 r. p.n.e. fabrykant Anytos, mwca Lykon i poeta Meletos oskaryli Sokratesa o demoralizacj modziey oraz bezbono. Sd uzna go winnym i skaza na mier przez wypicie cykuty. Chocia przyjaciele uatwiali Sokratesowi ucieczk, on nie skorzysta ze sposobnoci, wypi trucizn, poddajc si wyrokowi sdowemu.

2.1. Pogldy etyczne SokratesaBy przekonany, e cnota jest dobrem bezwzgldnym. Arete (cnota) oznaczaa przede wszystkim konkretn umiejtno albo skuteczno w dziaaniu, ktra zaleaa od waciwego zrozumienia czy te wiedzy na temat tego zadania. Arete oznaczao take powszechn funkcj, ktr powinnimy realizowa ze wzgldu na nasze wsplne czowieczestwo. Takie wartoci, jak sprawiedliwo, odwaga, panowanie nad sob s zaletami moralnymi zawsze i wszdzie, wywodz si bowiem z natury rzeczy, a nie s ustanawiane przez ludzi- s zatem powszechne i jednakowe dla wszystkich. Te zalety moralne przewyszaj inne dobra, o ktre ludzie zabiegaj (zdrowie, bogactwo, sawa), a ktre w skutkach mog by ze. Sokrates uwaa wic, e s dobra wysze i nisze. Mwi: Czy nie wstydzisz si dba o pienidze, saw, zaszczyty, a nie o rozum, prawd i o to, by dusza staa si najlepsza. Stanowisko to mona okreli moralizmem, a Sokratesa uzna za twrc etyki.

34

Ludzie dlatego bdz, doznaj strat, gdy nie wiedz, co jest dobrem. Dobro i poytek w sokratejskiej etyce s ze sob zwizane. To samo dotyczy szczcia: szczliwy jest ten, kto zna i dba o dobro, a najwyszym dobrem jest cnota. Cnot rozumia jako tyzn yciow, dzielno, sprawno w spenianiu zawodowych czynnoci, czyli jako to, co przynosi czowiekowi poytek. Zaproponowa ponadto definicj cnoty rodu ludzkiego, rozumiejc przez ni sprawiedliwo, odwag i panowanie nad sob. Wszelkie zo pochodzi z niewiedzy. Jeeli dobro jest poyteczne, a kady czowiek chce czyni rzeczy poyteczne, to nie ma powodu sdzi, e kto czynic co, czyni to, aby nie mie poytku. A jeli s czyny ludzkie ze, nie przynoszce poytku, to wynika to z niewiedzy ludzkiej. Wiedza jest wic warunkiem cnoty, moralnego i poytecznego postpowania w yciu. Sokrates mwi tak: Jest to jedno i to samo wiedzie, co jest sprawiedliwe i by sprawiedliwym. Cnota jest wiedz. Stanowisko to okrelamy mianem intelektualizmu etycznego. Kadej cnoty mona si uczy, bo jest wiedz, a wiedzy mona si nauczy. W tezie tej Sokrates wyraa swj sprzeciw wobec pluralizmu etycznego sofistw. W rozwaaniach etycznych posugiwa si swoim wewntrznym gosem, daimonion, ktry mia go powstrzymywa od zego czynu. Gos ten wyraa pomoc bogw, jakiej ci udzielaj czowiekowi w trudnych chwilach. Etyka Sokratesa uzupeniona bya wic elementem religijnym.

2.2. Sokratejska metoda filozofowaniaFilozof ten naucza na ulicy, na placach ateskich, w czasie przypadkowych spotka, korzysta z wszystkich okazji. Z kadym napotkanym interlokutorem dyskutowa o tym, co jest, a co nie jest dobrem, piknem, sprawiedliwoci, zmierzajc przede wszystkim na drodze indukcji do zdefiniowania poj oglnych. By przekonany, e w pojciach oglnych zawarta jest wiedza pewna, absolutna. W metodzie sokratejskiej mona dostrzec trzy stopnie: 1) elenktyk; 2) protreptyk; 3) maieutyk. Elenktyka Na wstpie interlokutor by doprowadzany do przekonania, e jego wiedza jest pozorna, iluzoryczna, nieprawdziwa. Dostawszy np. polecenie podania definicji pikna, majc trudno w opisaniu pojcia, rozpaczliwie prbowa je wyjani, a w kocu przyznawa, e nie wie. Protreptyka To stopie, w ktrym Sokrates zachca do zdobywania wiedzy. Stosowa przy tym dyrektyw:

35

Nie wiem, lecz wiem, e nie wiem, a wiem, e mona bdzie wiedzie i ja sam bd mg wiedzie, jeeli dokonam wszelkich niezbdnych wysikw, czyli pracy, jaka jest konieczna dla osignicia wiedzy. Maieutyka - sztuka poonicza Bya to pomoc w zdobywaniu wiedzy, w definiowaniu poj. Posugiwano si ni, zbierajc fakty konkretne, o ktrych wiedziano, e s, np. sprawiedliwe lub niesprawiedliwe. Fakty te pozwalay uchwyci co oglnego, co w konsekwencji pozwalao zdefiniowa sprawiedliwo. Uycie kontrastu, przeciwiestwa sprawiedliwe - niesprawiedliwe pozwalao janiej zrozumie tre pojcia. A oto kilka wybranych sentencje Sokratesa: bogactwo i szlachetne urodzenie nie przynosz chway; sam nie wiem nic poza tym, e wiem, e nic nie wiem; jedni yj po to, by je, inni jedz po to, by y.

3. cynicy3.1. Antystenes z Aten (ok. 440-366 r. p.n.e.)Uwaa, e najwaniejsza w yciu czowieka jest cnota, wszystko inne jest obojtne, take wiedza. Pojcia nie s samoistnym rdem poznania. Poznanie ogranicza si do postrzee (sensualizm). Przyjmowa, e istniej tylko konkretne rzeczy: jest tylko ten oto czowiek, a nie ma czowieczestwa, istniej krowy i byki, ale nie ma zwierzt w ogle. Rzeczy nie mona definiowa, mona je tylko opisywa. 3.1.1. Etyka Jedynym dobrem z natury i celem ycia jest cnota. Wszystko inne jest dobrem, ale tylko konwencjonalnym. Cnoty mona si nauczy, a przejawia si ona w czynach. Do szczcia wystarcza czowiekowi tylko cnota. Cynicy potpiali wszystkie inne dobra, ktrych nie mogli mie, naleeli bowiem do klasy spoecznej o najniszym standardzie yciowym. Std temu, czego nie posiadali, odmawiali wartoci. Czowiek moe by obojtny na wszystko z wyjtkiem cnoty. Moe by wwczas prawdziwie wolny i cakowicie niezaleny. Cynicy wykazywali obojtno wobec rnych dbr, take wobec losu. Ci, co si cakowicie uniezalenili, nazywani byli mdrcami. Potpiali system pastwowy i spoeczny. Oto niektre wypowiedzi Antystenesa: pastwa gin wtedy, kiedy nie umiej odrni ludzi zych od dobrych; na pytanie [...]co robi, aby sta si doskonaym?, odpowiedzia: Wyzby si swych wad, a jakie one s, dowiesz si od ludzi, ktrzy ci znaj;

36

naley liczy si z opini nieprzyjaci, bo oni pierwsi dostrzeg nasze bdy; cnota jest ta sama u mczyzny i u kobiety.

4. cyreneicy4.1. Arystyp z Cyreny (ok. 435-350 r. p.n.e.)Sprawy praktyczne uwaa za waniejsze od teoretycznych. Czowiek poznaje tylko wasne stany, a nie rzeczy, ktre te stany wywouj (subiektywizm). Czowiek dy do uzyskania stanu przyjemnoci, a unika przykroci, dlatego dobrem jest przyjemno. Stanowisko takie okrelano w Grecji hedonizmem. Hedonizm Arystypa wyraa si w przekonaniu, e: 1) przyjemno jest jedynym dobrem; 2) przyjemno jest stanem przelotnym, chwilowym, trwa tylko wtedy, kiedy dziaa bodziec; 3) przyjemno jest natury cielesnej; 4) przyjemno jest stanem pozytywnym; 5) przyjemnoci rni si jedynie intensywnoci, nie rni si za jakoci. Oto niektre wypowiedzi Arystypa: Ci, ktrzy najobficiej jedz, nie s zdrowsi od ludzi jedzcych tylko tyle, ile im trzeba, podobnie mdrzy nie s ci, ktrzy czytaj wiele, ale ci, ktrzy czytaj rzeczy uyteczne; Na pytanie: Co daa ci filozofia?, odrzek: To, e mog czu si swobodnie w kadym domu; Jak przewag nad innymi ludmi maj filozofowie? T, e gdyby zostay zniesione wszystkie prawa, my ylibymy tak samo, jak yjemy teraz; Rzecz chwalebn nie jest odmawia sobie przyjemnoci, lecz umie nad nimi panowa i nie by ich niewolnikiem.

5. PLATON - ARYSTOKLES (OK. 427-347 R. P.N.E.)By uczniem Sokratesa i twrc idealizmu obiektywnego. W gaju herosa Akademosa zaoy szko filozoficzn, ktr nazywano Akademi Platosk.

5.1. OntologiaPlaton przyj, e istniej dwa wiaty: zmysowy - materialny i idealny - duchowy. Pierwszy z nich jest zmienny i niedoskonay, poniewa stanowi niepene odbycie wiata

37

idei, jest jego cieniem. wiat idei jest natomiast wieczny, niezmienny i doskonay, jako cie partycypuje w rzeczach materialnych. Filozof ten przyjmowa, e przedmiotami poj s nieznane nam z bezporedniego dowiadczenia idealne byty, o ktrych moemy by pewni, e s zawsze i wszdzie niezmienne, doskonae, ale o ktrych moemy tylko myle. Byty te nazywa Platon ideami. Jest ich wiele, stanowi odrbny wiat zbudowany hierarchicznie: od niszych do coraz oglniejszych i wyszych, a do najwyszej - idei dobra, zwanej Demiurgiem. Idee s rzeczywistoci, bo s niezmienne, trwae, zawsze jedne i te same. To, co postrzegamy, np. ko, ko, to nie s przedmioty rzeczywiste, s to widziada, widoki, wygldy rzeczywistych bytw, idei konia czy ka. Istot bytu idei wyjania Platon w Pastwie, posugujc si opowieci o jaskini. Ludzi mona porwna - powiada - do niewolnikw uwizionych w jaskini. Przykuci do skay, tyem do wejcia, skd pada wiato, mog oglda tylko zjawy, cienie pezajce po cianie przeciwlegej do wejcia. Przed wejciem wdruj rzeczywiste byty idee, rzucajc cie na cian obserwowan przez niewolnikw - ludzi. Tak tedy czowiek poznajc to, co go otacza, poznaje tylko cienie rzeczywistego wiata. Byt - idee wieczne i niezniszczalne s wzorcami rzeczy, ktre czowiek poznaje zmysowo. Mnogoci i rnorodnoci wiata zmysowego rzdzi rozum, dlatego zachowany jest w nim ad i porzdek. wiat zmysowy zosta stworzony z rozmysem przez przyczyn sprawcz - Demiurga. Przyczyn celow s natomiast idee, modele, wzory rzeczy zmysowo obserwowanych. Trzeci przyczyn powstania wiata jest przyczyna materialna. Tworzy j materia, budulec, z ktrego powstaj rzeczy. Spotykamy tu stanowisko filozoficzne zwane teleologizmem. Uznaje ono, e wiat zmysowy zosta celowo urzdzony przez si zewntrzn. Idee nie s bytami fizycznymi ani psychicznymi. Platon nie mg rozwiza problemu natury idei. Waha si midzy uznaniem jej jako bytu logicznego a bytu religijnego.

5.2. Dusza ludzkaPojcie to byo znane niemal od pocztku filozofii. Najpierw filozofowieprzyrodnicy w duszy upatrywali czynnik ycia, bez ktrego ciao jest martwe. ycie za jest stanem bytu wprowadzonym w ruch. Platon przyj to rozumienie duszy, ale wanie dlatego okreli j jako przeciwiestwo materii, ktra jest tworzywem bezwadnym. Dusza wprawia ycie w ruch i w tym ujciu jest czym samoistnym, tym co poznaje, posugujc si ciaem i zmysami. W filozofii Platona dusza zaspokajaa pragnienie niemiertelnoci.

38

Czowiek jest niemiertelny poprzez dusz. Ta jest niematerialna i niemiertelna; jest wieczna; niezalena od ciaa; zoona z czci rozumnej, mstwa i podliwoci; doskonalsza od ciaa. Poznaje idee, a przez to jest rdem prawdy, dobra i tego wszystkiego, co jest cenne w czowieku; jest istot czowieka. Czowiek to dusza wadajca ciaem; dusza jest zarazem uwiziona w ciele. To dwukonny zaprzg z wonic. Funkcj wonicy ma peni dusza rozumna. Dusza jest podmiotem poznania; kada rzecz ginie od swoistego za. Zem dla duszy jest np. niesprawiedliwo, tchrzostwo, ale to jej nie umierca, zatem nic jej nie umierci. Dlaczego dusza tak rozumiana zczya si z ciaem tak niedoskonaym? Dlatego, e zaciy na niej grzech i musi go odkupi pobytem w ciele. Gdy odkupi win, stanie si wolna. rodkiem wyzwolenia jest poznanie prawdy.

5.3. GnoseologiaPlaton mwi, e rzeczy mona widzie, ale nie mona o nich myle, o ideach za mona myle, ale nie mona ich widzie. Uznawa zatem dwa rodzaje poznania: zmysowe i rozumowe. Poznanie zmysowe daje niewiele, pozwala pozna tylko cienie. Zmysowe doznania stwarzaj jedynie okazj do uwiadomienia sobie, przypomnienia (anamnezji) tego, co dusza, preegzystujc w wiecie idei, ju poznaa. Postrzeganie zmysowe nie wywouje poj, ale je przypomina. Dusza, przed poczeniem si z ciaem, posiada ju wiedz o ideach; ogldaa idee w poprzednim yciu i zachowaa o nich pami. A zatem poznanie zmysowe jest tylko zudzeniem, domysem. Rzeczywistym poznaniem jest poznanie racjonalne, poznanie idei. Nie mogc jednak pomin wiata zjawiskowego, Platon wyrni: wiedz dyskursywn (rozumowanie porednie, prowadzce do prawdy) i wiedz intuicyjn (bezporedni, bdc rodzajem patrzenia intelektualnego, samodzieln prac rozumu). W tworzeniu nauki wiedza empiryczna jest niewystarczajca, moe ona przedstawia tylko fakty przemijajce. Nauka za powinna poszukiwa prawd powszechnych, jest wiedz o tym, co istnieje wiecznie. Std platoskiemu terminowi nauka odpowiada najbardziej matematyka, chocia jest ona jeszcze niedoskonaa, bo operuje empirycznymi obrazami i przyjmuje tezy bez uzasadnienia. Na wyszym poziomie wzgldem niej znajduje si dialektyka jako sztuka dochodzenia do prawdy na drodze samego tylko zestawiania poj i twierdze, ich syntezy i analizy. Zapocztkowaa ona rozwj logiki, a w niej dedukcji.

5.4. Antropologia

39

Najwysz wartoci w yciu czowieka jest cnota, bdca adem i harmoni duszy; deniem do celu idealnego. Kada cz duszy powinna wsptworzy harmoni, mie swoj cnot. Cnot duszy rozumnej jest mdro i wiedza; duszy impulsywnej mstwo; duszy podliwej - panowanie nad sob. Wszystkie trzy czci powinny tworzy harmoni wewntrzn duszy. Jest tak wtedy, gdy kada jej cz peni sobie tylko waciwe funkcje. Wtedy czowiek postpuje sprawiedliwie. Ludzie s li tylko dlatego, e rozum nie spenia waciwych zada. Wady charakteru to rodzaj schorze psychicznych. Rado i szczcie wypywaj z pikna, wiedzy i harmonijnie uksztatowanego ycia. Platon rozrnia dwa dobra: idealne i realne. Uwaa, e dobra s uoone hierarchicznie. Na szczycie jest idea dobra. Dobra realne s pocztkiem i nieuchronnym etapem na drodze do dobra idealnego. Wyrnia cztery rodzaje cnt: rozwag, ktra jest podstaw susznego postpowania; sprawiedliwo, oznaczajc rzetelno w stosunkach spoecznych i handlowych; mstwo jako nakaz nie ustpowania, ale wytrwania w niebezpieczestwie i w gronych chwilach; umiarkowanie, ktre pozwala poskramia podania i nie ulega namitnociom, lecz prowadzi ycie godziwe.

5.5. PastwoPlaton w dziele Pastwo (Politeia) opisa ustrj pastwowy. Porwna pastwo do czowieka. Podobnie jak dusz ludzk, tak i spoeczestwo dzieli na trzy czci: - cz pierwsz powoan do kierowania pozostaymi; funkcj t powinni peni filozofowie; - drug cz stanowiliby pomocnicy, stranicy-wojskowi, ktrych zalet jest mstwo; - trzeci cz tworzyliby wykonawcy, rzemielnicy, robotnicy, rolnicy. W tak rozumianym pastwie wszyscy winni robi to, co do nich naley. Dobro pastwa wymaga, aby stanowicy cz pierwsz i drug byli wolni od chciwoci, nie posiadali wasnoci indywidualnej, on ani dzieci. W takim ujciu byo to pastwo ascetyczne, realizujce dobro oglne, a nie indywidualne dobra doczesne. By to obraz pastwa komunistycznego, opartego na zasadzie wsplnego wyrzeczenia si i majcego wsparcie w religii, ktra jest niezbdna do kierowania ludem.

6. Arystoteles (ok. 384-322 r. p.n.e.)Urodzi si w Stagirze na Pwyspie Trackim. Pochodzi z rodziny lekarskiej. By nauczycielem Aleksandra Macedoskiego. Po powrocie do Aten zaoy szko zwan liceum (nazwa pochodzi od okrelenia szpalerw ogrodu - Likeion) lub perypatetyck

40

(od przechadzania si). Pomimo, e by uczniem Platona, odnosi si krytycznie do swojego mistrza. Odrzuci idee jako fikcje i uzna je za bezuyteczne.

6.1. LogikaArystoteles przyj od Platona teori wiedzy, odrzuci za teori bytu. Bdc realist, nie mg pogodzi si z istnieniem realnych idei poza realnymi rzeczami jednostkowymi. Zgodzi si natomiast z tym, e w pojciach oglnych istnieje wiedza. Przyj zatem, e byt jest jednostkowy, a wiedza o nim oglna. Arystoteles w swoich dociekaniach konstruowa nauk o wiedzy i nauk o bycie. Logika zajmujca si wiedz ogln oddzielia si od metafizyki, traktujcej o bycie jednostkowym. Poznajc logik, uczymy si posugiwania pojciami i sdami. Pojcia wymagaj prawidowych definicji, sdy za dowodw. Pojcia oglne ze wzgldu na sw oglno s usystematyzowane w formie hierarchii. Pojcia o najwyszej oglnoci s niedefiniowalne. W podobny sposb zbudowane s sdy. Podstaw hierarchii sdw jest hierarchia racji i nastpstwa. Sdy bardziej oglne stanowi racj dla mniej oglnych. Dowodzenie prawdziwoci sdw polega na umieszczaniu ich w hierarchii sdw i sprowadzaniu ich do sdu wyszego, ktry moe stanowi racj dla sdu dowodzonego. Arystoteles konstruujc logik, jako podstaw swych rozwaa przyj twierdzenie, e byt jest jednostkowy, a dopiero cechy oglne wyraaj jego istot. Przekonanie to ujawnio si rwnie w rozwijaniu ludzkiej wiedzy o otaczajcym wiecie. Wiedz uzyskan, ju posiadan, porzdkujemy, wykadamy, stosujc schemat dedukcyjny: od ogu do szczegu, natomiast wtedy, gdy chcemy pozna jaki fragment rzeczywistoci, musimy zastosowa schemat indukcji, tzn. zbieramy dane jednostkowe i nastpnie, na ich podstawie, formuujemy tezy oglne. Wprowadzona indukcja pozwolia Arystotelesowi nada waciwe znaczenie zmysom w powstawaniu wiedzy o wiecie. By przekonany, e trzeba zetkn si z rzeczywistoci, aby co o niej wiedzie. Umys jest niezapisan tablic; nie ma w nim adnych idei wrodzonych. Od postrzee, drog stopniowej abstrakcji, okrelania cech oglnych, umys dochodzi do poj oglnych. Na podstawie materiau dostarczanego przez postrzeenia poznaje to, co w rzeczach jednostkowych jest oglne. Filozofi podzieli Arystoteles na: logik - miaa by dyscyplin przygotowawcz; filozofi teoretyczn - w ktrej wyrnia fizyk i matematyk oraz filozofi pierwsz czyli praktyczn, zawierajc etyk i polityk. Filozofia pierwsza miaa by nauk o najwyszej abstrakcji. Jej przedmiotem by byt jako taki, jego powszechne wasnoci. Filozofi t zaczto z czasem nazywa metafizyk.

41

Arystoteles uwaa (zob. Metafizyka), e postrzeenia zmysowe wprawdzie dostarczaj autorytatywnej wiedzy o poszczeglnych faktach, ale nie daj odpowiedzi na pytanie dlaczego. Na pytanie to pozwala odpowiedzie dopiero mdro (filozofia), jest ona bowiem wiedz o pewnych zasadach i przyczynach. Filozofia musi zatem: 1) zawiera wiedz o wszystkich rzeczach, mimo e nie bdzie przedstawia wiedzy o ktrej z nich w szczeglny, indywidualny sposb; 2) umoliwia poznanie trudnych rzeczy, nieatwych do poznania dla czowieka przecitnego (wraenia zmysowe s wsplne wszystkim, dlatego s atwe i nie s znamieniem mdroci); 3) bada i naucza o przyczynach, szuka odpowiedzi na pytanie dlaczego. Mdrzec, powiada Arystoteles, nie moe podlega niczyim rozkazom, lecz sam musi rozkazywa i nie moe sucha innego, ale na odwrt, mniej mdry musi go sucha". U podstaw filozofii, tumaczy Arystoteles, ley zdziwienie. Dziki dziwieniu si ludzie obecni, jak i pierwsi myliciele, zaczli filozofowa. Kto jest bezradny i dziwi si, ten poznaje swoj niewiedz.

6.2. OntologiaBytem s tylko konkretne rzeczy. Stanowi one samoistny byt: substancj. Jakoci, stosunki, relacje itd. s to przypadoci substancji. Nic nie jest bardziej absurdalne, pisze Arystoteles w Metafizyce, jak twierdzenie, e istniej pewne byty poza tymi, ktre widzimy w wiecie materialnym i e byty te s tymi samymi, co i byty zmysowe z t rnic, e s one wieczne, podczas gdy tamte s zniszczalne. Substancja jest bytem czego albo akcydentalnym, albo samoistnym, jest po prostu powszechnikiem. Skada si z materii i formy. Form jest ta cz substancji, ktra jest tosama z pojciem oglnym. Materi za ta cz, ktra wykracza poza tre pojcia oglnego. Na przykad, czowiek jest substancj skadajc si z formy (jest istot mylc) i materii (jest jednostkow istot cielesn). Arystoteles daje inny przykad: materi jest marmur, czynnoci rzebiarza stanowi form, produkt pracy rzebiarza jest substancj. Dwa elementy: materia i forma s rwnie niezbdne, ale nie s rwnie wane. Waniejsz dla Arystotelesa bya forma.

6.3. GnoseologiaPoznanie waciwe jest poznaniem poj, ktre mwi nam czym jaka rzecz jest naprawd, czyli przedmiotem poznania jest forma. Skonstruowanie pojcia formy pozwolio Arystotelesowi mwi o istocie rzeczy, o jej cechach istotowych, a wic o cechach konstytutywnych, pniej nazywanych atrybutami, tj. o takich cechach rzeczy, bez ktrych dana rzecz nie jest t rzecz. Atrybuty, cechy istotnociowe

42

rzeczy mona wyjani poprzez odwoanie si do przyczyn: materialnej, sprawczej, celowej lub formalnej. Byy one czterema zasadami wyjaniania. Przyjcie przez Arystotelesa formy jako siy sprawczej dziaajcej celowo nadao pojciu formy jej ostateczny sens. Forma bya z jednej strony czynnikiem pojciowym, a z drugiej czynnikiem aktywnym. Arystoteles opisywa j jako energi, aktywno, ktrej istot jest dziaanie. Mona wic rzec, e forma jest energi, a materia potencjalnym tworzywem. Poniewa, tumaczy Arystoteles, poszukujemy pierwszych zasad i najwyszych przyczyn, musi przeto istnie jaki Byt, do ktrego nale te zasady i przyczyny na mocy jego wasnej natury. Jest on pocztkiem, rdem zarwno powstawania, jak i poznawania; jest on Pierwszym Motorem. wiat jest cigiem przyczynowo i celowo uporzdkowanych zdarze, a poniewa w acuchu przyczyn nie moemy poszukiwa pierwszej przyczyny w nieskoczono, musi istnie Pierwszy Motor, ktry nie ma przyczyny powodujcej jego istnienie. Posiada on szczeglne wasnoci, tzn. jest: 1) nieruchomy i niezmienny; 2) niezoony; 3) niematerialny; 4) istot duchow; 5) rozumem; 6) celem wiata; 7) myleniem, poprzez ktre objawia si; 8) tylko jeden; 9) konieczny; 10) doskonay.

6.4. AntropologiaCzowiek skada si z duszy i ciaa. Dusza jest form, energi ciaa, razem z ktrym stanowi nierozczn cao. Dusza nie moe istnie bez ciaa, ani ciao bez duszy. Ciao jest poruszane przez dusz penic funkcje: rolinne - odywianie i ronicie; zwierzce - postrzeganie, podanie, odczuwanie przykroci i przyjemnoci; mylenia (waciwa tylko czowiekowi) - rozumowanie i kierowanie wol. Rozum, gdy poznaje, jest rozumem teoretycznym. Arystoteles rozrnia rozum czynny (samorzutno duszy) i bierny (receptywno poznania). Rozum czynny wprawia w ruch rozum bierny, staje si w ten sposb przyczyn samorzutnych poczyna duszy. Przez rozum czynny dusza jest przyczyn pierwsz w mikrokosmosie czowieka, tak jak Bg w makrokosmosie. Nie ma innego dobra ni dobro realne. Ludzie realizuj cele okrelone. Najwyszym celem jest osignicie szczcia; jest nim doskonao jednostki. Taki pogld etyczny nazywamy eudajmonizmem (gr. eudajmon - szczliwy). Arystoteles wyrnia cnoty: dianoetyczne (mdro, rozsdek) i etyczne (hojno, mstwo). Najwiksze szczcie w jego przekonaniu przynosi czowiekowi postpowanie wedug zasady zotego rodka". Arystotelesowi przypisuje si sentencje:

43

Korzenie wychowania s gorzkie, ale owoc jego jest sodki; W wychowaniu s potrzebne trzy rzeczy: talent wrodzony, nauka i wiczenie; Ludzie wyksztaceni rni si od niewyksztaconych tym, czym ywi od umarych; Przyjaciel jest jedn dusz zamieszkujc w dwch ciaach; Jedni ludzie s tak oszczdni, jakby mieli wiecznie y, inni tak rozrzutni, jakby mieli natychmiast umrze; Filozofia daa mi to, e bez przymusu czyni to, co inni czyni z obaw przed prawami; Wobec przyjaci zachowujmy si tak, jak bymy sobie yczyli, aeby oni wobec nas si zachowywali; Najlepszym wyposaeniem na staro jest wyksztacenie.

7. STOICYPod koniec IV wieku powsta w Atenach nowy kierunek filozoficzny zwany stoicyzmem (gr. stoa poikile - rnobarwny portyk, barwna brama). Filozofia ta rozwijaa si etapami: 1. Stara Stoa - szkoa ateska; naleeli do niej: Zenon z Kition (336-264) zaoyciel, Chryzyp (280-205), Kleantes (331-232). 2. rednia Stoa - szkoa rodyjska; jej przedstawicielami byli: Panaitios (185-110), Poseidonios (ok. 135-50). 3. Nowa Stoa - szkoa rzymska; reprezentowali j: Seneka zwany Modszym (4 r. p.n.e. - 65 r. n.e.), Epiktet (ok. 50-130), Marek Aureliusz (121-180).

7.1. OntologiaSdzili oni, e wiat jest materialny, oywiony i doskonay. Bytem jest tylko to, co dziaa i podlega dziaaniu. Istniej jedynie byty cielesne, rzeczy jednostkowe. Poza wiatem materialnym nic nie istnieje. Pojcia oglne s fikcjami, wytworami mowy, pustymi wyraeniami, ktre nie maj odpowiednika w rzeczywistoci. Stanowisko takie okrelamy nominalizmem. Rzeczy jednostkowe skadaj si z elementu biernego i czynnego. Czynnik bierny (u Arystotelesa materia) jest tworzywem, materiaem przeksztacanym przez czynnik czynny (u Arystotelesa forma). Element czynny jest materialny, tworzy go materia wysubtelniona, podobna do ognia albo powietrza. Nazywano go pneum - ona przenikaa ca materi, dziaajc w niej celowo i ksztatujc j nadawaa rzeczom cechy jakociowo rne, na przykad rozum u czowieka.

44

Z przedstawionych twierdze wynika, e stoicy powrcili do joskiego hilozoizmu. Wszechwiat jest jeden, pisa Marek Aureliusz, i bg jest jeden we wszystkim, i substancja jedna, i prawo jedno, rozum jest wsplny we wszystkich rozumnych istotach i prawda jedna, i jeden cel dla istot jednorodnych i jednego uywajcych rozumu". wiat materialny jest doskonay, to nie zbir przypadkowych zjawisk. Wszystko jest absolutnie konieczne, bo jest skutkiem dziaania pneumy, ktra dziaa racjonalnie, jak wieczny logos, jest nie tylko fatum, ale i opatrznoci. Prawo rozumu i prawo przyrody byo dla stoikw jednym i tym samym. Przyjli wic pogld wyraajcy mechanistyczny determinizm w skrajnej wersji tosamy z fatalizmem Fatalizm to pogld, e wiatem rzdzi nieznana czowiekowi sia, ktorej nie moe si on przeciwstawi (ac. fatum - los, nieodwracalna sia). Wyjaniajc powstanie i dzieje wiata, stoicy skorzystali z od