FILOZOFIA NOWOŻYTNA XVIII wiek– pocz. XX wieku

Historia etyki (z elementami

historii filozofii)

Søren Kierkegaard (wym. sern kjerkegor)

(1813 – 1855)

Główne wybrane prace:

Bojaźń i drżenie. Choroba na śmierć 1843.1849 (pol. wyd. 1972)Albo-albo 1843 (pol. wyd. 1976, 1982)Okruchy filozoficzne. Chwila 1844 (pol. wyd. 1988)O pojęciu ironii z nieustającym odniesieniem do Sokratesa 1841 (pol. wyd. 1999)

Pojęcie lęku. Proste rozważania o charakterze psychologicznym, odniesione do dogmatycznego problemu grzechu pierworodnego autorstwa Vigiliusa Haufniensisa 1844 (pol. wyd. 2000)Wprawki do chrześcijaństwa Anti-climacusa wydane przez S. Kierkegaarda 1850 (pol. wyd. 2002)

W filozofii Kierkegaarda obecna jest krytyka filozofii spekulatywnej transcendentalnej, zwłaszcza Heglowskiej ze względu na wagę jaką przypisuje ona temu, co ogólne, a więc rozumowe.

Ważne problemy przed jakimi staje człowiek jako jednostka nie są rozwiązywane wg Kierkegaarda rozumowo, lecz w wyniku wyboru, na poziomie istnienia. Wolny wybór jest decyzją, która nie dokonuje się według jakiejś ogólnej reguły czy prawa.

Egzystencja – samorealizacja poprzez wolny wybór między alternatywami; poprzez zaangażowanie następuje przekroczenie ogólności.Relacja Bóg – Człowiek nie ma charakteru racjonalnego, lecz jest przekroczeniem przepaści - skokiem wiary.

Kierkegaard wyróżnił trzy fazy życia człowieka, które w jego mniemaniu, odpowiadały także trzem okresom jego własnej egzystencji.

• Faza estetyczna - okres studiów nacechowany cynizmem

• Faza etyczna – przełom moralny (1836)• Faza religijna – konwersja religijna w roku śmierci ojca (1838)

Faza estetyczna – dominacja doznań zmysłowych, pragnienie przeżyć zmysłowych i silnych emocji, brak standardów moralnych, określonej wiary religijnej, brak formy nadawanej życiu, dążenie do nieskończoności pojmowanej jako brak ograniczeń. Miłość ma charakter namiętności i cechuje ją zmienność obiektów ku którym się kieruje.

W tej fazie życia pojawia się odczucie braku satysfakcji i poczucie rozproszenia jaźni podążającej za przyjemnościami i radościami. Człowiek pogrąża się w rozpaczy widząc, iż w tej fazie życia nie istnieje perspektywa zbawienia. Wybiera między pozostaniem na tym poziomie życia a skokiem na kolejny poziom.

Faza estetyczna ma dwie odmiany:• bezpośrednią, której personifikacją jest

Don Juan stale zmieniający kochanki i odczuwający satysfakcję z samych kolejnych podbojów miłosnych

• refleksyjną, w której dochodzi do namysłu nad przeżyciami wewnętrznymi, pojawia się nastrój i warunki do zmiany fazy.

Faza etyczna – człowiek akceptuje określone zasady moralne i obowiązki, poddaje się nakazom rozumu, podejmuje trud nadania życiu formy. Małżeństwo jako instytucja etyczna jest wyrazem prawa rozumu.

Fazę etyczną charakteryzuje heroizm. Bohater tragiczny – jednostka podporządkowuje się temu, co ogólne. Rezygnuje z samego siebie, z własnej indywidualności , by podporządkować ogólnym zakazom/nakazom etycznym.

Świadomość etyczna oparta jest na ogólnych zasadach, nie pojmuje natury grzechu, a słabości traktuje jako możliwe do przezwyciężenia. Siła woli i rozumu (jasność pojęć). Człowiek etyczny jest przekonany o własnej samowystarczalności moralnej.

Personifikacją fazy etycznej jest Sokrates.Jednakże człowiek może sobie uświadomić własną niesamowystarczalność moralną, swoją winę i grzech.

Świadomość grzechu pozostaje w sprzeczności z fazą etyczną, gdyż oznacza niezdolność człowieka do wydobycia się ze stanu upadku moralnego i osiągnięcia zbawienia. Sprzeczność ta umożliwia przejście do kolejnej fazy życia.

Faza religijna – jednostka w obliczu Boga. To, co w człowieku ma wymiar nieskończony, to ruch ku Bogu.Nakazy Boga są absolutne i nie mogą być oceniane z perspektywy ludzkiego rozumu.

Relacja między człowiekiem a Bogiem ma charakter osobisty, partykularny. Bóg, Absolut, absolutne Ty nie może być obiektem, którego istnienie można udowodnić [rekurs do Pascala].

Uświadomiwszy sobie grzech, grzeszność i wyobcowanie człowiek odkrywa w sobie potrzebę Boga. Akt wiary wiąże się z konstatacją nieprzezwyciężalnej sprzeczności (absurdalności) między ogólnymi zasadami moralnymi a nakazem Boga.

Nie rozum, a jedynie wiara, skok w ciemność, może tę sprzeczność przezwyciężyć.

Personifikacją fazy religijnej życia jest Abraham – rycerz wiary, postawiony wobec boskiego nakazu zgładzenia swego syna Izaaka.

Religia Starego Testamentu – religia prawa (umowy), przestrzeganie prawa, życie pośmiertne, sprawiedliwość – wartość fundamentalna.Religia Nowego Testamentu – religia łaski, miłosierdzia, zaprzeczenie sprawiedliwości – miłosierdzia nie można w pełni uzgodnić ze sprawiedliwością.

Już w religii starotestamentowej, w opowieści o Abrahamie i Izaaku (por. Bojaźń i drżenie), ujawnia się konflikt rozumu i wiary, normy moralnej i nakazu Bożego, życia społecznego i życia jednostkowego, a więc tego, co ogólne z tym, co szczegółowe.

Rycerz wiary - konflikt między etyką a wiarą i bohater tragiczny - konflikt w obrębie etyki

Wiara, inaczej niż etyka, nie daje rozstrzygnięć ogólnych i satysfakcjonujących, lecz pozostawia niepokój, niepewność, w końcu bojaźń i drżenie.

Wiara nie jest źródłem mediatyzacji między ogólną regułą (normą) a indywidualnym nakazem (Boga).

Wiara, a więc to, co subiektywne, wiąże się z rezygnacją ze zrozumienia i porozumienia za pomocą języka wyrażającego ogólność, i tym samym racjonalność. Subiektywizacja oznacza izolację od społeczeństwa i jego reguł.

Jednostka nie może jednak pozostawać wyłącznie w wymiarze indywidualnej wiary, ponieważ nie jest to stan możliwy do osiągniecia i utrwalenia, lecz wymaga powtórzeń, ponawianych aktów wiary.

To, co ogólne, racjonalne, społeczne może być zanegowane tylko na pewien czas.

Religijność A i BReligijność A – ogólnoludzki charakter, cecha różnych religii. Ma wymiar etyczny: ogólne normy. Cechuje ją stałość i schematyczność, będące podstawą pewności wiary i pewności eschatologicznej, a w religiach soteriologicznych – pewności zbawienia.

Religijność B – ma charakter paradoksalny, irracjonalny. To są właściwości chrześcijaństwa. Chrześcijaninem się jest, a mimo to nie rozumie się, czym jest chrześcijaństwo. Egzystencja polega na istnieniu i rozumienie egzystencji polega na istnieniu (por. koncepcję Dasein u Heideggera) .

Dystans między człowiekiem a Bogiem jest nieskończony. Dlatego nie jesteśmy w stanie Go zrozumieć. Ujęcie pojęciowe, zrozumienie Boga odznaczałoby przybliżenie się do Boga lub Boga do nas, a więc przekroczenie nieskończoności.

Irracjonalność religii buduje wiarę.Ludzki i jednostkowy charakter Boga (Chrystus), który zarazem jest pozaczasowy i niematerialny jest nie do pojęcia, jest absurdem. Absurd zaś jest przedprożem wiary.

Rodzi się pytanie, czy można sensownie mówić o dialogu człowieka z Bogiem, skoro człowiek nie ma pewności, czy Bóg zwraca się do niego. Czy jest to wezwanie, pokusa, czy majak?

Religijność B jest sposobem istnienia wyłamującym się z uwarunkowań ponadjednostkowych (społecznych), zanika i wraca do poziomu religijności A, by znowu się odrodzić.

Religijność człowieka jest rozpięta między obiema odmianami religijności i realizuje się poprzez przechodzenie od jednej do drugiej i powracanie do punktu wyjścia.(Na podst. K. Toeplitz, Kierkegaard, Warszawa 1975, 1980)