493

კარლ მარქსი

1818-1883

ფი­ლო­სო­ფო­სი,­ის­ტო­რი­კო­სი,­სა­ზო­გა­დო­მოღ­ვა­წე­

და­ რე­­ვო­ლუ­ცი­ო­ნე­რი­ კარლ­ მარ­ქ­სი­ მე-19­ სა­უ­კუ­ნის­

ყვე­ლა­ზე­გავ­ლე­ნი­ა­ნი­სო­ცი­ა­ლის­ტი­მო­აზ­როვ­ნე­ა.­მი-

უ­ხე­და­ვად­ იმი­სა,­ რომ­ სი­ცოცხ­ლე­ში­ მას­ მეც­ნი­ე­რე­ბი­

არ­ აღი­ა­რებ­დ­ნენ,­ გარ­დაც­ვა­ლე­ბის­ შემ­დეგ,­ სო­ცი­ა-

ლის­ტუ­რი­ მოძ­რა­ო­ბის­ დროს,­ მის­მა­ სო­ცი­ა­ლურ­მა,­

ეკო­ნო­მი­კურ­მა­ და­ პო­ლი­ტი­კურ­მა­ იდე­ებ­­­მა­ სწრა­ფი­

აღი­ა­რე­ბა­ პო­ვეს.­ არ­ც­თუ­ დი­დი­ ხნის­ წი­ნათ­ კა­ცობ­­-

რი­ო­ბის­თით­ქ­მის­ნა­ხე­ვა­რი­ე.წ.­მარ­ქ­სის­ტუ­ლი­რე­ჟი-

მის­ ქვეშ­ცხოვ­რობ­და.­ ამ­წარ­მა­ტე­ბის­ გა­მო­ხში­რად­ხდე­ბო­და­მარ­ქ­სის­

იდე­ე­ბის­სა­ხეც­ვა­ლე­ბა­და­მი­სი­შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბის­მორ­გე­ბა­გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბულ­

პო­ლი­ტი­კურ­ვი­თა­რე­ბებ­ზე.­

კარლ­ჰა­ინ­რიხ­მარ­ქ­სი­და­ი­ბა­და­გერ­მა­ნი­ა­ში,­სა­შუ­ა­ლო­ფე­ნის­ოჯახ-

ში.­ 17­წლის­ასაკ­ში­იგი­ჩა­ი­რიცხა­ბო­ნის­უნი­ვერ­სი­ტე­ტის­იური­დი­ულ­ფა-

კულ­ტეტ­ზე.­ბონ­ში­იგი­და­ი­ნიშ­ნა­ჯე­ნი­ფონ­ვეს­ტ­ფა­ლენ­ზე­–­ტრი­რის­სა-

ზო­გა­დო­ე­ბის­ცნო­ბი­ლი­წევ­რის,­ბა­რონ­ფონ­ვეს­ტ­ფა­ლე­ნის­ქა­ლიშ­ვილ­ზე.­

ბა­რონ­მა­აზი­ა­რა­მარ­ქ­სი­ლი­ტე­რა­ტუ­რულ­რო­მან­ტიზ­მ­სა­და­სენ­ტ­-­სი­მო-

ნი­ა­ნურ­ პო­ლი­ტი­კას.­ მომ­დევ­ნო­ წელს­ მა­მამ­ მარ­ქ­სი­ ბერ­ლი­ნის­ უფ­რო­

პრეს­ტი­ჟულ­უნი­ვერ­სი­ტეტ­ში­გაგ­ზავ­ნა.­ ამ­პე­რი­ოდ­ში­მან­თა­ვი­და­ა­ნე­ბა­

რო­მან­ტიზმს­და­და­ინ­ტე­რეს­და­იმ­დროს­ბერ­ლინ­ში­გა­ბა­ტო­ნე­ბუ­ლი­ჰე-

გე­ლი­ა­ნე­ლო­ბით­და­ ახალ­გაზ­რ­დუ­ლი­ჰე­გე­ლი­ა­ნუ­რი­ მოძ­რა­ო­ბის­წევ­რი­

გახ­და.­ ჯგუ­ფი,­ რო­მელ­შიც­ შე­დი­ოდ­ნენ­თე­ო­ლო­გე­ბი­ ბრუ­ნო­ ბა­უ­ე­რი­და­

დე­ვიდ­ფრიდ­რიხ­ შტრა­უ­სი,­ აკ­რი­ტი­კებ­და­ ქრის­ტი­ა­ნო­ბას­ და­ ეწი­ნა­აღ-

მ­დე­გე­ბო­და­ პრუ­სი­ის­ ავ­ტოკ­რა­ტი­ას.­ სა­უ­ნი­ვერ­სი­ტე­ტო­ კა­რი­ე­რის­ გაგ-

რ­ძე­ლე­ბა,­ პრუ­სი­ის­ მთავ­რო­ბის­ მი­ზე­ზით,­ მარ­ქ­ს­მა­ ვე­ღარ­ შეძ­ლო­ და­

მან­ ჟურ­ნა­ლის­ტი­კას­ მიჰ­ყო­ ხე­ლი.­ 1842­ წლის­ ოქ­ტომ­ბერ­ში­ იგი­ გახ­და­

გავ­ლე­ნი­ა­ნი­ლი­ბე­რა­­ლუ­რი­„რაინის­გა­ზე­თის“­ (Rheinische Zeitung)­რე-

დაქ­ტო­რი,­რო­მელ­საც­ ინ­დუს­ტ­რი­ა­ლის­ტე­ბი­ მფარ­ვე­ლობ­დ­ნენ.­ მარ­ქ­სის­

კარლ მარქსი

494

სტა­ტი­ე­ბის­ გა­მო,­ რომ­ლე­ბიც­ მეტ­წი­ლად­ ეკო­ნო­მი­კუ­რი­ ხა­სი­ა­თის­ იყო,­

პრუ­სი­ის­მთავ­რო­ბამ­გა­ზე­თი­აკ­რ­ძა­ლა.­მარ­ქ­სი­საფ­რან­გეთ­ში­გა­და­ვი­და.

1848­ წელს,­ პა­რიზ­ში­ ჩას­ვ­ლის­თა­ნა­ვე,­ მარ­ქ­სი­ გერ­მა­ნელ­ ემიგ­რანტ­

მუ­შა­თა­ორ­გა­ნი­ზე­ბულ­ჯგუ­ფებ­სა­და­ფრანგ­სო­ცი­ა­ლის­ტ­თა­სხვა­დას­ხ­ვა­

სექ­ტებს­და­უ­კავ­შირ­და.­მან­გა­მოს­ცა­„გერმანულ-ფრანგული­წე­ლიწ­დე-

უ­ლი“­(Deutsch-Franzosische Jahrebucher),­რო­მელ­საც­უნ­და­და­ე­­კავ­ში­რე-

ბი­ნა­ ფრან­გი­ სო­ცი­ა­­ლის­­­ტე­ბი­ და­ გერ­მა­ნე­ლი­ რა­დი­კა­ლი­ ჰე­გე­ლი­ა­ნის-

ტე­ბი.­ გა­მო­ცე­მამ­დიდ­ხანს­ვერ­იარ­სე­ბა.­ პა­რიზ­ში­ ყოფ­ნის­პირ­ველ­სა­ვე­

თვე­ებ­ში­მარ­ქ­სი­კო­მუ­ნის­ტი­გახ­და­და­თა­ვი­სი­შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბი­გად­მოს­ცა­

სე­რი­ულ­ ნა­მუ­შევ­რებ­ში,­ რომ­ლე­ბიც­ ეკო­ნო­მი­კუ­რი­და­ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი­

ხელ­ნა­წე­რე­ბის­სა­ხელ­წო­დე­ბი­თაა­ცნო­ბი­­ლი­(1844).­ხელ­ნა­წე­რებ­ში­მარ-

ქ­ს­მა,­ლუდ­ვიგ­ფო­ი­ერ­ბა­ხის­ფი­ლო­სო­ფი­ის­გავ­­­ლე­ნით,­ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბა­კო-

მუ­ნიზ­მის­ ჰუ­მა­ნის­ტუ­რი­ კონ­ცეფ­ცი­ა.­

1884­ წლის­ მი­წუ­რულს­ მარ­ქ­სი­ პა­რი­ზი­დან­ გა­ა­ძე­ვეს­და­ ენ­გელ­ს­თან­

ერ­თად­ იგი­ ბრი­უ­სელ­ში­ გა­და­ვი­და.­ აქ­ მან­ ის­ტო­რი­ის­ ინ­ტენ­სი­უ­რი­ შეს-

წავ­ლა­ და­იწყო­ და­ შე­ი­მუ­შა­ვა­ ის­ტო­რი­ის­ მა­ტე­რი­ა­ლის­ტუ­რი­ კონ­ცეფ-

ცი­ა,­ რო­მე­ლიც­ „გერმანული­ იდე­ო­ლო­გი­ის“­ სა­ხე­ლით­ მი­სი­ სიკ­ვ­დი­ლის­

შემ­დეგ­გა­მოქ­ვეყ­ნ­და.­ ამ­ნაშ­რო­მის­ძი­რი­თა­დი­დე­ბუ­ლე­ბა­იყო­ის,­რომ­

„ადამიანთა­ ბუ­ნე­ბა­ და­მო­კი­დე­ბუ­ლია­ მა­ტე­რი­ა­ლურ­ მდგო­მა­რე­ო­ბა­ზე,­

რაც­ გან­საზღ­ვ­რავს­ მათ­ წარ­მო­ე­ბას“.­ მარ­ქ­ს­მა­ შე­ის­წავ­ლა­ წარ­მო­ე­ბის­

სხვა­დას­ხ­ვა­წე­სის­ის­ტო­რია­და­იწი­ნას­წარ­მეტყ­ვე­ლა,­რომ­იმ­ჟა­მინ­დელ­

ინ­დუს­ტ­რი­ულ­კა­პი­ტა­ლიზმს­ კო­მუ­ნიზ­მი­ შეც­ვ­ლი­და.

გერ­მა­ნულ­იდე­ო­ლო­გი­ა­ზე­მუ­შა­ო­ბი­სას­მარ­ქ­სი­იდე­ა­ლის­ტურ­სო­ცი­ა-

ლიზმს­ეწი­ნა­აღ­მ­დე­გე­ბო­და.­იგი­ასე­ვე­შე­უ­ერ­თ­და­კო­მუ­ნის­ტურ­კავ­შირს.­

1847­ წლის­დამ­ლევს,­ლონ­დონ­ში­ ჩა­ტა­რე­ბულ­ კო­მუ­ნის­ტუ­რი­ კავ­ში­რის­

კონ­გ­რეს­ზე,­მარ­ქ­ს­სა­და­ენ­გელსს­და­ე­ვა­ლათ­მცი­რე­ზო­მის­დეკ­ლა­რა­ცი­ის­

და­წე­რა.­ „კომუნისტური­პარ­ტი­ის­მა­ნი­ფეს­ტი“­ ჯერ­გა­მოქ­ვეყ­ნე­ბუ­ლი­არ­

იყო,­რომ­ 1848­წელს­ევ­რო­პა­ში­რე­ვუ­ლუ­ცი­ებ­მა­ იფეთ­ქა.

1848­წელს­მარ­ქ­სი,­რე­ვუ­ლუ­ცი­ის­დაწყე­ბის­გა­მო­კვლავ­საფ­რან­გეთ­ში­

გა­და­ვი­და,­შემ­დ­გომ­კი­—­გერ­მა­ნი­ა­ში.­კელ­ნ­ში­მან­გა­მოს­ცა­„ახალი­რა­ი-

ნის­გა­ზე­თი“ (Neue Rheinische Zaitung).­გა­ზე­თი­მხარს­უჭერ­და­რა­დი­კალ­

-­დე­მოკ­რა­ტი­ულ­ფრთას,­რო­მე­ლიც­პრუ­სი­ის­ავ­ტოკ­რა­ტი­ის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ­

გა­მო­დი­ო­და.­ მთელ­თა­ვის­ ენერ­გი­ას­ მარ­ქ­სი­ რე­დაქ­ტო­რულ­ სა­მუ­­შა­ოს­

უთ­მობ­და,­რად­გან­კო­მუ­ნის­ტუ­რი­კავ­ში­რი­ფაქ­ტობ­რივ­და­ი­შა­ლა.­გა­ზე-

თი­აიკ­რ­ძა­ლა­და­ 1949­წლის­მა­ის­ში­მარ­ქ­ს­მა­ლონ­დონს­შე­ა­ფა­რა­თა­ვი.

ლონ­დონ­ში­ ყოფ­ნი­სას­ მარ­ქ­სი­ ოპ­ტი­მის­ტუ­რად­ იყო­ გან­წყო­ბი­ლი­

ევ­რო­პა­ში­ მო­სა­ლოდ­ნე­ლი­რე­ვო­ლუ­ცი­ის­ მი­მართ.­ იგი­ კვლავ­ შე­უ­ერ­თ-

495

და­ კო­მუ­ნის­ტურ­ კავ­შირს­ და­ 1848­ წლის­ საფ­რან­გე­თის­ რე­ვო­ლუ­ცი­ი­სა­

და­ მი­სი­ შე­დე­გე­ბის­ შე­სა­ხებ­ და­წე­რა­ ორი­ დი­დი­ ზო­მის­ პამ­ფ­ლე­ტი­ ­ —­

„კლასობრივი­ბრძო­ლა­საფ­რან­გეთ­ში“­და­„ლუი­ბო­ნა­პარ­ტის­ 18­ბრი­უ­მე-

რი“.­იგი­მა­ლე­დარ­წ­მუნ­და,­რომ­ახა­ლი­რე­ვო­ლუ­ცი­ის­დაწყე­ბა­მხო­ლოდ­

ახა­ლი­კრი­ზი­სის­შე­დე­გად­იყო­შე­საძ­­­ლე­ბე­ლი­და­შე­უდ­გა­პო­ლი­ტი­კუ­რი­

ეკო­ნო­მი­კის­შეს­წავ­ლას,­ამ­კრი­ზი­სის­მი­ზე­ზე­ბი­სა­და­გა­რე­მო­ე­ბე­ბის­და-

სად­გე­ნად.

მარ­ქ­სის­მთა­ვა­რი­ნაშ­რო­მი­პო­ლი­ტი­კურ­ეკო­ნო­მი­კა­ში­ნე­ლი­ტემ­პით­

იწე­რე­ბო­და.­ 1857­ წელს­ მან­ გი­გან­ტუ­რი­ ზო­მის,­ 800-გვერდიანი­ ხელ­ნა-

წე­რი­ მო­ამ­ზა­და­ კა­პი­ტა­ლის,­ მი­წის­ სა­კუთ­რე­ბის,­ და­ქი­რა­ვე­ბუ­ლი­ შრო-

მის,­სა­­ხელ­მ­წი­ფოს,­სა­გა­რეო­ვაჭ­რო­ბი­სა­და­მსოფ­ლიო­ბაზ­­­რის­შე­სა­ხებ.­

„საფუძვ­ლები“­ (Outlines)­ 1941­ წლამ­დე­ არ­ გა­მოქ­ვეყ­ნე­ბუ­ლა.­ 1860-იანი­

წლე­ბის­და­საწყის­ში­ მარ­ქ­ს­მა­თა­ვი­და­ა­ნე­ბა­ სა­მუ­შა­ოს,­ რა­თა­და­ე­წე­რა­

სამ­ტო­მი­ა­ნი­ თე­ო­რი­ე­ბი­ ზედ­მე­ტი­ ღი­რე­ბუ­ლე­ბის­ შე­სა­ხებ,­ რო­მელ­შიც­

გან­ხი­ლუ­ლი­ იყო­ პო­ლი­ტი­კუ­რი­ ეკო­ნო­მი­კის­ თე­ო­რე­ტი­კო­სე­ბი,­ გან­სა-

კუთ­რე­ბით­დე­ვიდ­რი­კარ­დო­სა­და­ ადამ­ სმი­თის­ ნაშ­რო­მე­ბი.­ მხო­ლოდ­

1867­ წელს­ მო­ა­ხერ­ხა­ მარ­ქ­ს­მა­ გა­მო­ე­ცა­ „კაპიტალის“­ პირ­ვე­ლი­ ტო­მი,­

რო­მელ­შიც­ მო­ცე­მუ­ლი­ იყო­ კა­პი­ტა­ლის­ტუ­რი­ წარ­მო­ე­ბის­ წე­სის­ ანა­ლი-

ზი.­„კაპიტალში“­მარ­ქ­ს­მა­შე­ი­მუ­შა­ვა­ღი­რე­ბუ­ლე­ბის­შრო­მი­თი­თე­ო­­რი­ის­

სა­კუ­თა­რი­ვერ­სია­და­კონ­ცეფ­ცია­ზედ­მე­ტი­ღი­რე­ბუ­ლე­ბი­სა­და­ექ­ს­პ­ლუ-

ა­ტა­ცი­ის­ შე­სა­ხებ.­ მე­ო­რე­ და­ მე­სა­მე­ ტომ­ზე­ მუ­შა­ო­ბა­ 1860-იან­ წლებ­ში­

დას­რულ­და,­თუმ­ცა­მარ­ქ­სი­სი­ცოცხ­ლის­ბო­ლომ­დე­მუ­შა­ობ­და­ამ­ხელ­ნა-

წე­რებ­ზე­და­ისი­ნი­გა­მო­აქ­ვეყ­ნა­ენ­გელ­ს­მა­მარ­ქ­სის­სიკ­ვ­დი­ლის­შემ­დეგ.

მარ­ქ­სი­გარ­და­იც­ვა­ლა­1883­წლის­14­მარტს.­იგი­დაკ­რ­ძა­ლუ­ლია­ლონ-

დო­ნის­ ჩრდი­ლო­ეთ­ნა­წილ­ში,­ ჰა­ი­გე­ი­ტის­ სა­საფ­ლა­ო­ზე.

* * *

496

ჰეგელის სამართლის

ფილოსოფიის კრიტიკისათვის

შესავალი

გერ­მა­ნი­ი­სათ­ვის­რე­ლი­გი­ის­კრი­ტი­კა­ არ­სე­ბი­თად­დამ­თავ­რე­ბუ­ლი­ა,­ხო­ლო­რე­ლი­გი­ის­კრი­ტი­კა­ყვე­ლა­კრი­ტი­კის­წა­ნამ­ძღ­ვა­რი­ა.

ცთო­მი­ლე­ბის­ ამ­ქ­ვეყ­ნი­უ­რი­ არ­სე­ბო­ბა­ სა­ხელ­გა­ტე­ხი­ლი­ა,­ მას­შემ­დეგ,­ რაც­ მი­სი­ ზე­ცი­უ­რი­ orattio pro aris et focis1 უკუგ­დე­ბუ­ლი­ა.­ადა­მი­ანს,­რო­მელ­მაც­ზე­ცის­ფან­ტას­ტი­კურ­სი­ნამ­დ­ვი­ლე­ში,­სა­დაც­ის­ზე­კაცს­ეძებ­და,­მხო­ლოდ­თა­ვი­სი­თა­ვის­ანა­რეკ­ლი­იპო­ვა,­მიდ­რე­კი­ლე­ბა­აღარ­ექ­ნე­ბა­მხო­ლოდ­თა­ვი­სი­თა­ვის­მოჩ­ვე­ნე­ბა,­მხო­ლოდ­ურ­ჩხუ­ლი­იპო­ვოს­იქ,­სა­დაც­ის­თა­ვის­ჭეშ­მა­რიტ­სი­ნამ­დ­ვი­ლეს­ეძებს­და­უნ­და­ეძე­ბოს.

არა­რე­ლი­გი­უ­რი­ კრი­ტი­კის­ სა­ფუძ­ვე­ლი­ა:­ ადა­მი­ა­ნი­ ქმნის­ რე­ლი­გი­ას,­რე­ლი­გია­არ­ქმნის­ადა­მი­ანს.­სა­ხელ­დობრ,­რე­ლი­გია­არის­თვით­ც­ნო­ბი­ე­რე­ბა­და­თვით­გ­რ­ძ­ნო­ბა­ადა­მი­ა­ნი­სა,­რო­მელ­საც­თა­ვი­სი­თა­ვი­ან­ჯერ­კი­დევ­არ­მო­უ­პო­ვე­ბი­ა,­ან­და­იგი­კვლავ­და­უ­კარ­გავს.­მაგ­რამ­ადა­მი­ა­ნი­–­ეს­აბ­ს­ტ­რაქ­ტუ­ლი,­ქვეყ­ნის­გა­რეთ­მსუ­ფე­ვი­არ­სე­ბა­რო­დი­ა.­ადა­მი­ა­ნი,­ეს­არის­სამ­ყა­რო­ადა­მი­ა­ნი­სა,­სა­ხელ­მ­წი­ფო,­სა­ზო­გა­დო­ე­ბა.­ ეს­სა­ხელ­მ­წი­ფო,­ეს­სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ქმნის­რე­ლი­გი­ას,­სამ­ყა­როს­უკუღ­მართ­ცნო­ბი­ე­რე­ბას,­იმი­ტომ­რომ­ისი­ნი­უკუღ­მართ­სამ­ყა­როს­წარ­მო­ად­გე­ნენ.­რე­ლი­გია­არის­ზო­გა­დი­თე­ო­რია­ამ­სამ­ყა­რო­სი,­მი­სი­ენ­ციკ­ლო­პე­დი­უ­რი­კომ­პენ­დი­უ­მი,­მი­სი­ლო­გი­კა­პო­პუ­ლა­რუ­ლი­ფორ­მით,­მი­სი­სპი­რი­ტუ­ა­ლის­ტუ­რი­point d’honneur2, მი­სი­ენ­თუ­ზი­აზ­მი,­მი­სი­მო­რა­ლუ­რი­სან­ქ­ცი­ა,­მი­სი­სა­ზე­ი­მო­დაგ­ვირ­გ­ვი­ნე­ბა,­მი­სი­ნუ­გე­ში­სა­და­გა­მარ­თ­ლე­ბის­სა­ყო­ველ­თაო­სა­ფუძ­ვე­ლი.­ის­არის­ ადა­მი­ა­ნის­ არ­სე­ბის­ ფან­ტას­ტი­კუ­რი­ გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა,­ რად­გან­ადა­მი­ა­ნის­არ­სე­ბას­არა­ვი­თა­რი­ჭეშ­მა­რი­ტი­სი­ნამ­დ­ვი­ლე­არ­გა­აჩ­ნი­ა.­მა­შა­სა­და­მე,­რე­ლი­გი­ის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ­ბრძო­ლა­არა­პირ­და­პირ­იმ­სამ­ყა­როს­წი­ნა­აღ­მ­დეგ­ბრძო­ლა­ა,­რომ­ლის­სუ­ლი­ე­რი­სურ­ნე­ლე­ბა­რე­ლი­გია­არის.

რე­ლი­გი­უ­რი­სი­ღა­ტა­კე­ერ­თ­სა­და­იმა­ვე­დროს­არის­გა­მო­ხა­ტუ­ლე­ბა­ ნამ­დ­ვი­ლი­ სი­ღა­ტა­კი­სა­ და­ პრო­ტეს­ტი­ ნამ­დ­ვი­ლი­ სი­ღა­ტა­კის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ.­რე­ლი­გია­არის­ჩაგ­რულ­ქმნი­ლე­ბა­თა­ამო­ოხ­ვ­რა,­უგუ­

497

ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისათვის

ლო­ქვეყ­ნის­სუ­ლი­და­გუ­ლი­ა,­ისე­რო­გორც­იგი­არის­სუ­ლი­უსუ­ლო­მდგო­მა­რე­ო­ბა­თა.­ის­ოპი­უ­მია­ხალ­ხი­სა.

გა­უქ­მე­ბა­რე­ლი­გი­ი­სა,­რო­გორც­ხალ­ხის­ილუ­ზო­რუ­ლი­ბედ­ნი­ე­რე­ბი­სა,­ამ­ხალ­ხის­ნამ­დ­ვი­ლი­ბედ­ნი­ე­რე­ბის­მოთხოვ­ნა­ა,­მოთხოვ­ნა­თა­ვის­მდგო­მა­რე­ო­ბის­შე­სა­ხებ­არ­სე­ბულ­ილუ­ზი­ებ­ზე­ხე­ლის­აღე­ბი­სა,­ესაა­მოთხოვ­ნა­ისეთ­მდგო­მა­რე­ო­ბა­ზე­ხე­ლის­აღე­ბი­სა,­რო­მე­ლიც­ილუ­ზი­ებს­ სა­ჭი­რო­ებს.­ რე­ლი­გი­ის­ კრი­ტი­კა,­ მა­შა­სა­და­მე,­ ჩა­ნა­სახ­ში­კრი­ტი­კაა­გლო­ვის­ვე­ლი­სა,­რომ­ლის­წმინ­და­შა­რა­ვან­დე­დი­რე­ლი­გი­ა­ა.

კრი­ტი­კამ­ბორ­კი­ლებს­წარ­მო­სახ­ვი­თი­ყვა­ვი­ლე­ბი­იმი­სათ­ვის­კი­არ­ჩა­მო­აგ­ლი­ჯა,­რომ­ადა­მი­ან­მა­უფან­ტა­ზი­ო,­უნუ­გე­შო­ბორ­კი­ლე­ბი­ ატა­როს,­ არა­მედ­ იმის­თ­ვის,­ რომ­ მან­ ბორ­კი­ლე­ბი­ მო­იხ­ს­ნას­ და­ცოცხა­ლი­ყვა­ვი­ლი­მოს­წყ­ვი­ტოს.­რე­ლი­გი­ის­კრი­ტი­კა­გულს­უტე­ხავს­ადა­მი­ანს,­რა­თა­მან­იაზ­როვ­ნოს,­იმოქ­მე­დოს,­თა­ვი­სი­სი­ნამ­დ­ვი­ლე­გა­ა­ფორ­მოს­რო­გორც­გულ­გა­ტე­ხილ­მა,­გონს­მო­სულ­მა­ადა­მი­ან­მა,­რა­თა­ მან­ თვით­ თა­ვი­სი­ თა­ვი­სა­ და­ თა­ვი­სი­ ნამ­დ­ვი­ლი­ მზის­ ირ­გ­ვ­ლივ­იმოძ­რა­ოს.­რე­ლი­გია­მხო­ლოდ­ილუ­ზო­რუ­ლი­მზე­ა,­რო­მე­ლიც­ადა­მი­ა­ნის­გარ­შე­მო­მოძ­რა­ობს­მა­ნამ­დე,­სა­ნამ­იგი­თა­ვის­თა­ვის­გარ­შე­მო­მოძ­რა­ო­ბას­და­იწყებ­დეს.

მა­შა­სა­და­მე,­ის­ტო­რი­ის­ამო­ცა­ნა­ა,­მას­შემ­დეგ,­რაც­ჭეშ­მა­რი­ტე­ბის­იმ­ქ­ვეყ­ნი­უ­რო­ბა­გაქ­რა,­ამ­ქ­ვეყ­ნი­უ­რო­ბის­ჭეშ­მა­რი­ტე­ბა­და­ამ­ყა­როს.­უწი­ნა­რეს­ ყოვ­ლი­სა­ ის­ტო­რი­ის­ სამ­სა­ხურ­ში­ მყო­ფი­ ფი­ლო­სო­ფი­ის­ამო­ცა­ნა­ა,­მას­შემ­დეგ­რაც­ადა­მი­ა­ნის­თვით­გა­უცხო­ე­ბის­წმინ­და­სა­ხე­­გა­მომ­ჟ­ღავ­ნე­ბუ­ლი­ა,­თვით­გა­უცხო­ე­ბა­მის­უწ­მინ­დურ­სა­ხე­ებ­ში­გა­მო­ამ­ჟ­ღავ­ნოს.­ამით­ზე­ცის­კრი­ტი­კა­მი­წის­კრი­ტი­კად­იქ­ცე­ვა,­რე­ლი­გი­ის­კრი­ტი­კა­–­სა­მარ­თ­ლის­კრი­ტი­კად,­თე­ო­ლო­გი­ის­კრი­ტი­კა­­–­პო­ლი­ტი­კის­კრი­ტი­კად.

შემ­დ­გო­მი­ გად­მო­ცე­მა­ –­ ერ­თ­გ­ვა­რი­ წვლი­ლი­ ამ­ ნაშ­რო­მი­სა­ –­უწი­ნა­რეს­ ყოვ­ლი­სა­ უკავ­შირ­დე­ბა­ არა­ ორი­გი­ნალს,­ არა­მედ­ ასლს,­გერ­მა­ნულ­სა­ხელ­მ­წი­ფო­და­სა­მარ­თ­ლის­ფი­ლო­სო­ფი­ას,­–­მხო­ლოდ­და­მხო­ლოდ­იმ­მი­ზე­ზი­სა­გა­მო,­რომ­გერ­მა­ნი­ას­უკავ­შირ­დე­ბა.

ჩვენ­ რომ­ იგი­ გერმანული­ status quo3­სთვის­ დაგ­ვე­კავ­ში­რე­ბი­ნა,­თუნ­დაც­ერ­თა­დერ­თი­შე­სა­ფე­რი­ფორ­მით,­ე.­ი.­უარ­ყო­ფი­თად,­შე­დე­გად­მა­ინც­ისევ­ანაქ­რო­ნიზ­მი­დარ­ჩე­ბო­და.­თვით­ურ­ყო­ფაც­კი­ჩვე­ნი­ პო­ლი­ტი­კუ­რი­ აწ­მ­ყო­სი­ თა­ნა­მედ­რო­ვე­ ხალ­ხე­ბის­ ის­ტო­რი­ის­სა­კუჭ­ნა­ო­ში­უკ­ვე­დამ­ტ­ვე­რი­ა­ნე­ბუ­ლი­ფაქ­ტის­სა­ხით­არ­სე­ბობს.­თუ­

კარლ მარქსი

498

და­პუდ­რულ­ნაწ­ნა­ვებს­უარ­ვ­ყოფ,­მა­შინ­და­უ­პუდ­რა­ვი­ნაწ­ნა­ვე­ბი­მა­ინც­ხომ­ისევ­თვალ­წინ­მაქვს.­რო­დე­საც­მე­1843­წლის­გერ­მა­ნულ­მდგო­მა­რე­ო­ბას­ უარ­ვ­ყოფ,­ მა­შინ,­ ფრან­გუ­ლი­ წელ­თაღ­რიცხ­ვით,­1789­ წელ­ში­აც­ ძლივს­ ვიმ­ყო­ფე­ბი,­ მით­ უფ­რო­ ნაკ­ლებ­ ვიმ­ყო­ფე­ბი­თა­ნა­მედ­რო­ვე­ო­ბის­ფო­კუს­ში.

დი­ახ,­ გერ­მა­ნი­ის­ ის­ტო­რია­ თავს­ იწო­ნებს­ ისე­თი­ მოძ­რა­ო­ბით,­რო­მე­ლიც­ის­ტო­რი­ის­ცა­ზე­არც­ერთ­ხალხს­არც­მას­ზე­უწინ­გა­უ­კე­თე­ბია­და­არც­მის­შემ­დეგ­გა­ა­კე­თებს.­ჩვენ,­სა­ხელ­დობრ,­თა­ნა­მედ­რო­ვე­ხალ­ხე­ბის­რეს­ტავ­რა­ცი­ე­ბი­გა­ვი­ზი­ა­რეთ,­მა­თი­რე­ვო­ლუ­ცი­ე­ბის­გა­უ­ზი­ა­რებ­ლად.­ჩვენ­რეს­ტავ­რა­ცია­გან­ვი­ცა­დეთ,­ჯერ­ერ­თი,­იმი­ტომ,­რომ­ სხვა­ ხალ­ხებ­მა­ რე­ვო­ლუ­ცია­ გა­ბე­დეს,­ მე­ო­რეც,­ იმი­ტომ,­ რომ­სხვა­ხალ­ხებ­მა­კონ­ტ­რ­რე­ვო­ლუ­ცია­გა­ნი­ცა­დეს,­პირ­ვე­ლად­იმი­ტომ,­რომ­ჩვენს­ბა­ტო­ნებს­ში­ში­ჰქონ­დათ,­მე­ო­რედ­კი,­იმი­ტომ,­რომ­ჩვენს­ბა­ტო­ნებს­ში­ში­არ­ჰქონ­დათ.­ჩვენ,­ჩვენს­მოძღ­ვარ­თა­მე­თა­უ­რო­ბით,­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის­სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში­მუ­დამ­მხო­ლოდ­ერ­თხელ­ვიმ­ყო­ფე­ბო­დით,­მი­სი­და­საფ­ლა­ვე­ბის­დღეს.

სკო­ლა,­ რო­მე­ლიც­ დღე­ვან­დელ­ სი­სა­ძაგ­ლეს­ გუ­შინ­დე­ლი­ სი­სა­ძაგ­ლით­ აკა­ნო­ნებს,­ სკო­ლა,­ რო­მე­ლიც­ ყმის­ ყო­ველ­გ­ვარ­ ყვი­რილს­მათ­რა­ხის­ წი­ნა­აღ­მ­დეგ­ ამ­ბო­ხე­ბად­ აცხა­დებს,­ თუ­კი­ ეს­ მათ­რა­ხი­ძველ­თაძ­ვე­ლი,­ მემ­კ­ვიდ­რე­ო­ბი­თი,­ ის­ტო­რი­უ­ლი­ მათ­რა­ხი­ა,­ სკო­ლა,­რო­მელ­საც­ის­ტო­რი­ა,­რო­გორც­ის­რა­ე­ლის­ღმერ­თი­თა­ვის­მსა­ხურ­მო­სეს,­მხო­ლოდ­თა­ვის­a posteriori-ს­აჩ­ვე­ნებს,­სა­მარ­თ­ლის­ეს­ის­ტო­რი­უ­ლი­ სკო­ლა,­ ამი­ტომ­ გერ­მა­ნულ­ ის­ტო­რი­ას­ გა­მო­ი­გო­ნებ­და.­ იგი­გერ­მა­ნუ­ლი­ ის­ტო­რი­ის­ გა­მო­გო­ნე­ბა­ რომ­ არ­ იყოს,­ ის,­ შე­ი­ლო­კი,­მაგ­რამ­შე­ი­ლო­კი­მსა­ხუ­რი,­ფი­ცუ­ლობს­ყო­ვე­ლი­გირ­ვან­ქა­ხორ­ცის­თ­ვის,­რო­მე­ლიც­ხალ­ხის­გუ­ლი­დან­არის­ამოჭ­რი­ლი,­თა­ვის­თა­მა­სუქ­ზე,­თა­ვის­ის­ტო­რი­ულ­თა­მა­სუქ­ზე,­თა­ვის­ქრის­ტი­ა­ნულ­­­გერ­მა­ნულ­თა­მა­სუქ­ზე.

პი­რი­ქით,­გულ­კე­თი­ლი­ენ­თუ­ზი­ას­ტე­ბი,­გერ­მა­ნე­ლო­ბის­მოტ­რ­ფი­ა­ლე­ნი­სის­ხ­ლით­და­თა­ვი­სუფ­ლად­მო­აზ­როვ­ნე­ნი­რეფ­ლექ­სი­ით,­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის­ჩვენს­ის­ტო­რი­ას­ჩვე­ნი­ის­ტო­რი­ის­მიღ­მა­ტევ­ტონ­თა­ უღ­რან­ ტყე­ებ­ში­ ეძე­ბენ.­ მაგ­რამ­ მა­შინ­ რი­თი­ღა­ გან­ს­ხ­ვავ­დე­ბა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის­ ჩვე­ნი­ ის­ტო­რია­ გა­რე­უ­ლი­ ტა­ხის­ თა­ვი­სუფ­ლე­ბის­ის­ტო­რი­ი­სა­გან,­ თუ­კი­ მი­სი­ პოვ­ნა­ მხო­ლოდ­ ტყე­ებ­ში­ შე­იძ­ლე­ბა?­

499

ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისათვის

ამას­თა­ნა­ვე­ცნო­ბი­ლი­ა:­ტყეს­რა­საც­შეს­ძა­ხებ,­იმას­ვე­გა­მოგ­ძა­ხებს.­მა­შა­სა­და­მე,­მშვი­დო­ბა­ტევ­ტონ­თა­უღ­რან­ტყე­ებს!

ომი­გერ­მა­ნულ­წეს­წყო­ბი­ლე­ბებს!­რა­თქმა­უნ­და!­ისი­ნი­ის­ტო­რი­ის­დო­ნე­ზე­უფ­რო­დაბ­ლა­დგა­ნან,­ისი­ნი­ყო­ველ­კრი­ტი­კა­ზე­უფ­რო­დაბ­ლა­ არი­ან,­ მაგ­რამ­ ისი­ნი­ მა­ინც­ კრი­ტი­კის­ საგ­ნად­ რჩე­ბი­ან,­ ისე­რო­გორც­დამ­ნა­შა­ვე,­რო­მე­ლიც­ჰუ­მა­ნუ­რო­ბის­დო­ნე­ზე­დაბ­ლა­დგას,­ჯა­ლა­თის­ სა­გა­ნი­რჩე­ბა.­მათ­თან­ბრძო­ლა­ში­კრი­ტი­კა­კი­არაა­ვნე­ბა­თა­ვი­სა,­ არა­მედ­კრი­ტი­კა­არის­თა­ვი­ვნე­ბი­სა.­იგი­არ­არის­ანა­ტო­მი­უ­რი­და­ნა,­იგი­იარა­ღი­ა.­მი­სი­სა­გა­ნი­არის­მი­სი­მტე­რი,­რომ­ლის­უკუგ­დე­ბა­კი­არ­სურს­მას,­არა­მედ­მოს­პო­ბა.­ ვი­ნა­ი­დან­აღ­ნიშ­ნულ­წეს­წყო­ბი­ლე­ბა­თა­სუ­ლი­უკუგ­დე­ბუ­ლი­ა.­თა­ვის­თა­ვად­და­თა­ვის­თ­ვის­ისი­ნი­ღირ­ს­სახ­სო­ვა­რი­ობი­ექ­ტე­ბი­არ­არი­ან,­არა­მედ­ისი­ნი­იმ­დე­ნად­ვე­სა­ძულ­ვე­ლი­არ­სე­ბა­ნი­ა,­რამ­დე­ნა­დაც­მო­ძუ­ლე­ბუ­ლი.­კრი­ტი­კას­თა­ვის­თ­ვის­ამ­სა­გან­თან­თვით­შე­თან­ხ­მე­ბა­არ­სჭირ­დე­ბა,­რად­გან­მან­უკ­ვე­ გა­ას­წო­რა­ ან­გა­რი­ში­ მას­თან.­ ის­ თვით­მი­ზანს­ კი­ აღარ­ წარ­მო­ად­გენს,­ არა­მედ­ ჯერ­ კი­დევ­ მხო­ლოდ­ სა­შუ­ა­ლე­ბას.­ მი­სი­ არ­სე­ბი­თი­პა­თო­სის­აღ­შ­ფო­თე­ბა­ა,­მი­სი­არ­სე­ბი­თი­სა­მუ­შაო­–­მხი­ლე­ბა­ა.

საქ­მე­ეხე­ბა­ყვე­ლა­სო­ცი­ა­ლუ­რი­სფე­როს­მი­ერ­ერ­თ­მა­ნე­თის­და­ჩაგ­ვ­რა­­შე­ვიწ­რო­ე­ბის,­სა­ყო­ველ­თა­ო,­უმოქ­მე­დო­აშ­ლი­ლო­ბის,­თა­ვი­სი­თა­ვის­იმ­დე­ნად­ვე­დი­დად­დამ­ფა­სე­ბე­ლი,­რამ­დე­ნა­დაც­არ­დამ­ფა­სე­ბე­ლი­შეზღუ­დუ­ლო­ბის­გა­მო­სახ­ვას,­მთავ­რო­ბის­სის­ტე­მის­ჩარ­ჩო­ებ­ში­მოქ­ცე­ულ­გა­მო­სახ­ვას,­სის­ტე­მი­სა,­რო­მე­ლიც,­ცოცხ­ლობს­რა­ყვე­ლა­უბად­რუ­კო­ბა­თა­შე­ნახ­ვით,­თვი­თონ­სხვა­არა­ფე­რი­ა,­თუ­არ­უბად­რუ­კო­ბა­მთავ­რო­ბი­სა.

რა­სა­ნა­ხა­ო­ბა­ა!­და­უს­რუ­ლე­ბე­ლი­და­ყო­ფა­სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­სა­მრა­ვალ­ნა­ირ­რა­სე­ბად,­რომ­ლე­ბიც­ერ­თ­მა­ნე­თის­პი­რის­პირ­დგა­ნან­თა­ვი­ან­თი­ წვრილ­მა­ნი­ ან­ტი­პა­ტი­ე­ბით,­ მურ­ტა­ლი­ სინ­დი­სით­ და­ უხე­ში,­მკაც­რი­სა­შუ­ა­ლო­ო­ბით,­რომ­ლებ­საც­სწო­რედ­მა­თი­ურ­თი­ერთ­ორაზ­რო­ვა­ნი­და­მი­უნ­დო­ბე­ლი­და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბის­გა­მო­ყვე­ლას­გა­ნურ­ჩევ­ლად,­თუმ­ცა­სხვა­დას­ხ­ვა­ნა­ირ­ფორ­მა­ლო­ბა­თა­დაც­ვით,­მა­თი­ბა­ტო­ნე­ბი­იყე­ნე­ბენ­რო­გორც­სა­კონ­ცე­სი­ოდ­დათ­მო­ბილ­არ­სე­ბებს.­და­თვით­ის­ფაქ­ტიც,­რომ­მათ­ბრძა­ნებ­ლო­ბენ,­მარ­თა­ვენ,­ფლო­ბენ,­მათ­უნ­და­შე­ა­ფა­სონ­და­აღი­ა­რონ,­რო­გორც­ზე­ცის­კონ­ცე­სი­ა!­მე­ო­რე­მხა­რეს­კი­თვით­ის­მბრძა­ნე­ბელ­ნი,­რო­მელ­თა­სი­დი­ა­დე­პი­რუ­კუ­შე­ფარ­დე­ბა­შია­მათ­რიცხ­ვ­თან!

კარლ მარქსი

500

კრი­ტი­კა,­რო­მე­ლიც­ამ­ში­ნა­არსს­ხელს­ჰკი­დებს,­ხელ­ჩარ­თუ­ლი­ბრძო­ლის­ კრი­ტი­კა­ა,­ხო­ლო­ხელ­ჩარ­თულ­ბრძო­ლა­ში­საქ­მე­იმას­კი­არ­ეხე­ბა,­მო­წი­ნა­აღ­მ­დე­გე­კე­თილ­შო­ბი­ლი,­თა­ნა­ბა­რი­წარ­მო­შო­ბის,­სა­ინ­ტე­რე­სო­მო­წი­ნა­აღ­მ­დე­გე­არის­თუ­არა,­არა­მედ­საქ­მე­ეხე­ბა­იმას,­რომ­გერ­მა­ნე­ლებს­ერ­თი­წუ­თი­თაც­არ­მივ­ცეთ­თვით­მოტყუ­ე­ბი­სა­და­მორ­ჩი­ლე­ბის,­თვით­გან­დ­გო­მის­სა­შუ­ა­ლე­ბა.­ნამ­დ­ვი­ლი­ჩაგ­ვ­რა,­და­ვურ­თავთ­რა­მას­ზედ­ჩაგ­ვ­რის­შეგ­ნე­ბას,­ამით­კი­დევ­უფ­რო­შე­მა­ვიწ­რო­ე­ბე­ლი­ უნ­და­ გავ­ხა­დოთ,­ ხო­ლო­ სირ­ცხ­ვი­ლი­ –­ კი­დევ­ უფ­რო­სა­მარ­ცხ­ვი­ნო,­რო­დე­საც­მას­გა­ვახ­მა­უ­რებთ.­გერ­მა­ნუ­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ყო­ვე­ლი­სფე­რო­და­სუ­რა­თე­ბუ­ლი­უნ­და­იქ­ნას­რო­გორც­გერ­მა­ნუ­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ partie honteuse4; ეს­გაქ­ვა­ვე­ბუ­ლი­ურ­თი­ერ­თო­ბა­ნი­იმით­უნ­და­ვა­ი­ძუ­ლოთ­ფერ­ხულ­ში­ჩა­ე­ბან,­რომ­მათ­მა­თი­ვე­სა­კუ­თა­რი­ მე­ლო­დია­ ვუმ­ღე­როთ!­ ხალხს­ უნ­და­ ვას­წავ­ლოთ,­ რომ­თვით­თა­ვი­სი­თა­ვის­შე­ე­შინ­დეს,­რა­თა­გამ­ბე­და­ო­ბა­შე­ვუქ­მ­ნათ.­ამით­გან­ხორ­ცი­ელ­დე­ბა­გერ­მა­ნე­ლი­ხალ­ხის­და­უძ­ლე­ვე­ლი­მოთხოვ­ნი­ლე­ბა,­ ხო­ლო­ ხალ­ხ­თა­ მოთხოვ­ნი­ლე­ბა­ნი­ თვით­ არი­ან­ პი­რა­დად­ მა­თი­დაკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბის­მი­ზე­ზე­ბი.

და­თვით­თა­ნა­მედ­რო­ვე­ხალ­ხე­ბის­თ­ვი­საც­ეს­ბრძო­ლა­გერ­მა­ნუ­ლი­status quo-ს­შეზღუ­დუ­ლი­ში­ნა­არ­სის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ­არ­შე­იძ­ლე­ბა­უინ­ტე­რე­სო­იყოს,­რად­გან­გერ­მა­ნუ­ლი­status quo გუ­ლახ­დი­ლი­დას­რუ­ლე­ბაა­ancien régime5-ისა­ (ძვე­ლი­რე­ჟი­მი­სა),­ ხო­ლო­ancien régime თა­ნა­მედ­რო­ვე­ სა­ხელ­მ­წი­ფოს­ და­ფა­რუ­ლი­ ნაკ­ლი­ა.­ გერ­მა­ნუ­ლი­ პო­ლი­ტი­კუ­რი­ აწ­მ­ყოს­ წი­ნა­აღ­მ­დეგ­ ბრძო­ლა­ თა­ნა­მედ­რო­ვე­ ხალ­ხე­ბის­წარ­სუ­ლის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ­ბრძო­ლა­ა,­ხო­ლო­ამ­წარ­სუ­ლის­მო­გო­ნე­ბა­ნი­მათ­ჯერ­კი­დევ­ტვირ­თად­აწევთ.­მათ­თ­ვის­ჭკუ­ის­სას­წავ­ლია­ის,­რომ­ისი­ნი­ხე­და­ვენ,­თუ­ancien régime, რო­მელ­მაც­მათ­თან­თა­ვი­სი­ტრა­გე­დია­გა­ნი­ცა­და,­რო­გორ­გა­ი­თა­მა­შებს­თა­ვის­კო­მე­დი­ას­გერ­მა­ნუ­ლი­სა­ი­ქი­ოს­მო­ცი­ქუ­ლის­სა­ხით.­ტრა­გი­კუ­ლი­იყო­მი­სი­ის­ტო­რი­ა,­სა­ნამ­ის­ქვეყ­ნის­წი­ნა­არ­სე­ბუ­ლი­ძა­ლა­იყო,­ხო­ლო­თა­ვი­სუფ­ლე­ბა­პი­რი­ქით­–­პი­რა­დი­ახი­რე­ბუ­ლი­აზ­რი,­ერ­თი­სიტყ­ვით,­სა­ნამ­მას­თვი­თონ­თა­ვი­სი­უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბა­სჯე­რო­და­და­უნ­და­და­ე­ჯე­რე­ბი­ნა.­სა­ნამ­ancien régime, რო­გორც­ქვეყ­ნის­არ­სე­ბუ­ლი­წეს­რი­გი,­ ჯერ­კი­დევ­მხო­ლოდ­ქმნა­დო­ბა­ში­მყოფ­ქვე­ყა­ნას­ებ­რ­ძო­და,­მის­მხა­რე­ზე­იდ­გა­მსოფ­ლიო­ისტო­რი­უ­ლი­ ცთო­მი­ლე­ბა,­ მაგ­რამ­ არა­ პი­როვ­ნუ­ლი.­ ამი­ტომ­ მი­სი­და­ღუპ­ვა­ტრა­გი­კუ­ლი­იყო.

501

ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისათვის

პი­რი­ქით,­ახ­ლან­დე­ლი­გერ­მა­ნუ­ლი­რე­ჟი­მი,­ეს­ანაქ­რო­ნიზ­მი,­აშ­კა­რა­წი­ნა­აღ­მ­დე­გო­ბა­სა­ყო­ველ­თა­ოდ­აღი­ა­რე­ბუ­ლი­აქ­სი­ო­მი­სა,­ქვეყ­ნის­საჩ­ვე­ნებ­ლად­გა­მო­ფე­ნი­ლი­არა­რა­ო­ბა ancien régime-სა,­ჯერ­კი­დევ­მხო­ლოდ­წარ­მო­იდ­გენს,­რომ­თა­ვი­სი­თა­ვი­სა­სჯე­რა,­და­მსოფ­ლი­ო­სა­გა­ნაც­ამა­ვე­წარ­მოდ­გე­ნას­მო­ითხოვს.­მას­რომ­თა­ვი­სი­სა­კუ­თა­რი­არ­სე­ბა­ სწამ­დეს,­გა­ნა­ის­მას­უცხო­არ­სე­ბის­მოჩ­ვე­ნე­ბის­ ქვეშ­და­მა­ლავ­და­და­თა­ვის­ხსნას­ფა­რი­სევ­ლო­ბა­სა­და­სო­ფიზ­მებ­ში­ეძი­ებ­და?­თა­ნა­მედ­რო­ვე­ancien régime მხო­ლოდ­უფ­რო­კო­მე­დი­ან­ტია­მსოფ­ლიო­წეს­რი­გი­სა,­ რომ­ლის­ ნამ­დ­ვი­ლი­ გმი­რე­ბი­ და­ი­ხოც­ნენ.­ ის­ტო­რია­ სა­ფუძ­ვ­ლი­ა­ნია­და­მრა­ვალ­ფა­ზას­გა­დის,­რო­დე­საც­მას­ძვე­ლი­ფორ­მა­სა­მა­რე­ში­მი­აქვს.­მსოფ­ლი­ო­­ის­ტო­რი­უ­ლი­ფორ­მის­უკა­ნას­კ­ნე­ლი­ფა­ზა­კო­მე­დი­ა­ა.­სა­ბერ­ძ­ნე­თის­ღმერ­თე­ბი,­რომ­ლე­ბიც­ერ­თხელ­უკ­ვე­ტრა­გი­კუ­ლად­სა­სიკ­ვ­დი­ლოდ­და­იჭ­რ­ნენ­ეს­ქი­ლეს­„მიჯაჭვულ­პრო­მე­თე­ოს­ში”,­კი­დევ­ერ­თხელ­კო­მი­კუ­რად­უნ­და­და­ხო­ცი­ლიყ­ვ­ნენ­ლუ­კი­ა­ნის­სა­უბ­რებ­ში.­რა­ტომ­არის­ის­ტო­რი­ის­ეს­მსვლე­ლო­ბა?­იმი­სათ­ვის,­რომ­კა­ცობ­რი­ო­ბა­თა­ვის­წარ­სულს­ნა­თე­ლი­მხი­ა­რუ­ლე­ბით­გან­შორ­დეს.­ ამ­ ნა­თელ­­­მ­ხი­ა­რულ­ ის­ტო­რი­ულ­ ხვედრს­ გა­მო­ვითხოვთ­ ჩვენ­გერ­მა­ნი­ის­პო­ლი­ტი­კუ­რი­ძა­ლე­ბი­სათ­ვის.

მაგ­რამ­ რო­გორც­ კი­ თვით­ თა­ნა­მედ­რო­ვე­ პო­ლი­ტი­კურ­­­სო­ცი­ა­ლუ­რი­სი­ნამ­დ­ვი­ლე­კრი­ტი­კას­და­ექ­ვემ­დე­ბა­რე­ბა,­რო­გორც­კი,­მა­შა­სა­და­მე,­კრი­ტი­კა­ჭეშ­მა­რიტ­ად­მი­ა­ნურ­პრობ­ლე­მე­ბამ­დე­ამ­ღ­ლ­დე­ბა,­მა­შინ­ვე­იგი­გერ­მა­ნულ­status quo-ს­ფარ­გ­ლებს­გა­რეთ­აღ­მოჩ­ნ­დე­ბა,­ანუ­ის­თა­ვის­სა­განს­თა­ვის­სა­გან­ზე­დაბ­ლა­შე­ა­ფა­სებ­და.­მა­გა­ლი­თი!­მრეწ­ვე­ლო­ბის,­სა­ერ­თოდ­სიმ­დიდ­რის,­სამ­ყა­როს­და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა­პო­ლი­ტი­კუ­რი­სამ­ყა­რო­სად­მი­თა­ნა­მედ­რო­ვე­ხა­ნის­ერ­თ­­ერ­თი­მთა­ვა­რი­პრობ­ლე­მა­ა.­რო­გო­რი­ფორ­მით­იწყებს­ეს­პრობ­ლე­მა­გერ­მა­ნელ­თა­და­ინ­ტე­რე­სე­ბას?­მფარ­ვე­ლო­ბი­თი­ბა­ჟე­ბის,­აკ­რ­ძალ­ვი­თი­სის­ტე­მის,­ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი­ეკო­ნო­მი­ის­ფორ­მით.­გერ­მა­ნო­ფი­ლო­ბა­ადა­მი­ა­ნი­დან­მა­ტე­რი­ა­ში­გა­და­სახ­ლ­და­და,­ამ­გ­ვა­რად,­ერთ­დი­ლას­ჩვენ­მა­ბამ­ბის­რა­ინ­დებ­მა­და­რკი­ნის­გმი­რებ­მა­პატ­რი­ო­ტე­ბად­ქცე­უ­ლი­იხი­ლეს­თა­ვი­ან­თი­თა­ვი.­ამ­რი­გად,­გერ­მა­ნი­ა­ში­შიგ­ნი­დან­მო­ნო­პო­ლი­ის­სუ­ვე­რე­ნი­ტე­ტის­აღი­ა­რე­ბას­იწყე­ბენ­იმით,­რომ­მას­სუ­ვე­რე­ნი­ტეტს­გა­რე­დან­ანი­ჭე­ბენ.­მა­შა­სა­და­მე,­ახ­ლა­გერ­მა­ნი­ა­ში­იმით­იწყე­ბენ,­რი­თაც­საფ­რან­გეთ­სა­და­ინ­გ­ლის­ში­დამ­თავ­რე­ბას­იწყე­ბენ.­ძველ­დამ­ყა­რე­ბულ­მდგო­მა­რე­ო­ბას,­რომ­ლის­მი­მართ­ეს­ქვეყ­ნე­ბი­თე­ო­რი­უ­ლად­ამ­ხედ­

კარლ მარქსი

502

რე­ბუ­ლან­და­რო­მელ­საც­ჯერ­კი­დევ­ით­მე­ნენ­ისე­რო­გორც­ბორ­კი­ლებს­ით­მე­ნენ­ხოლ­მე,­გერ­მა­ნი­ა­ში­მი­ე­სალ­მე­ბი­ან­რო­გორც­ლა­მა­ზი­მო­მავ­ლის­ ამო­მა­ვალ­ გან­თი­ადს,­ რო­მე­ლიც­ ძლივ­ძ­ლი­ვო­ბით­ კი­დევ­ბე­დავს­ ცბი­ე­რი­ (ლისტის)6­ თე­ო­რი­ი­დან­ ყვე­ლა­ზე­ ულ­მო­ბელ­ პრაქ­ტი­კა­ში­ გა­და­ვი­დეს.­ მა­შინ­ რო­დე­საც­ პრობ­ლე­მა­ საფ­რან­გეთ­სა­ და­ინ­გ­ლის­ში­ამ­ბობს:­პო­ლი­ტი­კუ­რი­ეკო­ნო­მი­ა,­ ანუ­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ბა­ტო­ნო­ბა­სიმ­დიდ­რე­ზე,­გერ­მა­ნი­ა­ში­ამ­ბობს:­ნა­ცი­ო­ნალ­­ე­კო­ნო­მი­ა,­ანუ­კერ­ძო­სა­კუთ­რე­ბის­ბა­ტო­ნო­ბა­ეროვ­ნუ­ლო­ბა­ზე.­ ამ­რი­გად,­საფ­რან­გეთ­სა­და­ინ­გ­ლის­ში­საქ­მე­ეხე­ბა­მო­ნო­პო­ლი­ის­გა­უქ­მე­ბას,­მო­ნო­პო­ლი­ი­სა,­რო­მე­ლიც­იქ­თა­ვის­უკა­ნას­კ­ნელ­შე­დე­გე­ბამ­დეა­გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი;­გერ­მა­ნი­ა­ში­კი­საქ­მე­ეხე­ბა­იმას,­რომ­გან­ვი­თა­რე­ბულ­იქ­ნას­მო­ნო­პო­ლია­უკა­ნას­კ­ნელ­შე­დე­გე­ბამ­დე.­იქ­საქ­მე­ეხე­ბა­გა­დაწყ­ვე­ტას,­აქ­კი­მხო­ლოდ­კო­ლი­ზი­ა­ზეა­ლა­პა­რა­კი.­ეს­საკ­მაო­მა­გა­ლი­თია­თა­ნა­მედ­რო­ვე­პრობ­ლე­მა­თა­გერ­მა­ნუ­ლი­ფორ­მი­სა,­მა­გა­ლი­თი­იმი­სა,­თუ­ჩვე­ნი­ის­ტო­რია­აქამ­დე,­ მსგავ­სად­მო­უ­ხე­შა­ვი­ ახალ­წ­ვე­უ­ლი­სა,­რო­გორ­ისა­ხავ­და­ამო­ცა­ნად­მხო­ლოდ­იმას,­რომ­გაც­ვე­თი­ლი­ის­ტო­რი­ე­ბი­ემე­ო­რე­ბი­ნა.

ამ­გ­ვა­რად,­მთე­ლი­სა­ერ­თო­გერ­მა­ნუ­ლი­გან­ვი­თა­რე­ბა­რომ­პო­ლი­ტი­კუ­რი­გერ­მა­ნუ­ლი­გან­ვი­თა­რე­ბის­ფარ­გ­ლებს­გა­რეთ­არ­გა­დი­ო­დეს,­გერ­მა­ნე­ლი­შეს­ძ­ლებ­და­აწ­მ­ყოს­პრობ­ლე­მებ­ში­მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის­მი­ღე­ბას,­უკე­თეს­შემ­თხ­ვე­ვა­ში­ისე­მა­ინც,­რო­გორც­მას­ში­მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის­მი­ღე­ბა­რუსს­შე­უძ­ლი­ა.­მაგ­რამ­თუ­ცალ­კე­უ­ლი­ინ­დი­ვი­დუ­უ­მი­ერის­ზღუ­დე­ე­ბით­ არ­ არის­ შე­ბო­ჭი­ლი,­ მთე­ლი­ ერი­ მით­ უფ­რო­ ნაკ­ლებ­არის­გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბუ­ლი­ერ­თი­ინ­დი­ვი­დუ­უ­მის­გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბით.­სკვი­თებ­მა­ერ­თი­ნა­ბი­ჯიც­ვერ­გა­დად­გეს­წინ­ბერ­ძ­ნუ­ლი­კულ­ტუ­რი­სა­კენ,­იმი­ტომ­რომ­სა­ბერ­ძ­ნე­თი­თა­ვის­ფი­ლო­სო­ფოს­თა­შო­რის­ერთ­სკვითს­ით­ვ­ლის.

სა­ბედ­ნი­ე­როდ,­ჩვენ,­გერ­მა­ნე­ლე­ბი,­სკვი­თე­ბი­არა­ვართ.რო­გორც­ ძველ­მა­ ხალ­ხებ­მა­ თა­ვი­ან­თი­ წი­ნა­ის­ტო­რია­ წარ­მო­

სახ­ვა­ში,­მი­თო­ლო­გი­ა­ში­გა­ნი­ცა­დეს,­ასე­ვე­ჩვენ,­გერ­მა­ნე­ლებ­მა,­ჩვე­ნი­მო­მა­ვა­ლი­ის­ტო­რია­აზ­რებ­ში,­ფი­ლო­სო­ფი­ა­ში­გან­ვი­ცა­დეთ.­ჩვენ­აწ­მ­ყოს­ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი­თა­ნა­მედ­რო­ვე­ნი­ვართ,­არ­ვართ­რა­მი­სი­ის­ტო­რი­უ­ლი­თა­ნა­მედ­რო­ვე­ნი.­გერ­მა­ნუ­ლი­ფი­ლო­სო­ფია­გერ­მა­ნუ­ლი­ის­ტო­რი­ის­იდე­ა­ლუ­რი­გაგ­რ­ძე­ლე­ბა­ა.­მა­შა­სა­და­მე,­რო­დე­საც­ჩვენ­ჩვე­ნი­რე­ა­ლუ­რი­ის­ტო­რი­ის­oeuvres incomplétes7­ მა­გი­ერ­ჩვე­ნი­იდე­ა­ლუ­

503

ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისათვის

რი­ის­ტო­რი­ის­oeuvres posthumes8, ფი­ლო­სო­ფი­ას­ვაკ­რი­ტი­კებთ,­მა­შინ­ჩვე­ნი­ კრი­ტი­კა­ იმ­ სა­კითხ­თა­ შო­რის­ იმ­ყო­ფე­ბა,­ რო­მელ­თა­ შე­სა­ხებ­აწ­მ­ყო­ამ­ბობს:­ that is the question9­რაც­წინ­წა­სულ­ხალ­ხებ­ში­თა­ნა­მედ­რო­ვე­ სა­ხელ­მ­წი­ფო­ წეს­წყო­ბი­ლე­ბა­თა­ პრაქ­ტი­კუ­ლი­ დარ­ღ­ვე­ვა­არის,­ის­გერ­მა­ნი­ა­ში,­სა­დაც­ეს­წეს­წყო­ბი­ლე­ბა­ნი­ჯერ­არც­კი­არ­სე­ბობს,­უპირ­ვე­ლეს­ყოვ­ლი­სა,­ამ­წეს­წყო­ბი­ლე­ბა­თა­ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი­ანა­რეკ­ლის­კრი­ტი­კუ­ლი­დარ­ღ­ვე­ვა­ა.­

სა­მარ­თ­ლი­სა­და­სა­ხელ­მ­წი­ფოს­გერ­მა­ნუ­ლი­ფი­ლო­სო­ფია­ერ­თა­დერ­თი­ ოფი­ცი­ა­ლურ­ თა­ნამ­დ­რო­ვე­ აწ­მ­ყოს­ al pari10­ მდგა­რი­ გერ­მა­ნუ­ლი­ის­ტო­რი­ა­ა.­ამი­ტომ­გერ­მა­ნელ­მა­ხალ­ხ­მა­ოც­ნე­ბა­თა­ეს­თა­ვი­სი­ის­ტო­რია­ თა­ვის­ არ­სე­ბულ­ მდგო­მა­რე­ო­ბებს­ უნ­და­ შე­უ­ერ­თოს,­ და­არა­მარ­ტო­ეს­არ­სე­ბუ­ლი­მდგო­მა­რე­ო­ბა­ნი,­არა­მედ­ამას­თა­ნა­ვე­მი­სი­აბ­ს­ტ­რაქ­ტუ­ლი­გაგ­რ­ძე­ლე­ბაც­კრი­ტი­კას­და­უქ­ვემ­დე­ბა­როს.­მი­სი­მო­მა­ვა­ლი­არ­შე­იძ­ლე­ბა­შე­მო­ი­ფარ­გ­ლოს­არც­მი­სი­რე­ა­ლურ­სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რივ­და­უფ­ლებ­რივ­წეს­წყო­ბი­ლე­ბა­თა­უშუ­ა­ლო­უარ­ყო­ფით­და­არც­მი­სი­იდე­ა­ლურ­სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რივ­და­უფ­ლებ­რივ­წეს­წყო­ბი­ლე­ბა­თა­ უშუ­ა­ლო­ გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბით,­ რად­გან­ თა­ვის­ რე­ა­ლურ­წყო­ბი­ლე­ბა­თა­უშუ­ა­ლო­უარ­ყო­ფა­მას­თა­ვის­იდე­ა­ლურ­წეს­წყო­ბი­ლე­ბებ­ში­აქვს,­ხო­ლო­თა­ვის­იდე­ა­ლურ­წეს­წყო­ბი­ლე­ბა­თა­უშუ­ა­ლო­გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა­თით­ქ­მის­უკ­ვე­გა­ნი­ცა­და­ მე­ზო­ბელ­ხალ­ხ­თა­ჭვრე­ტით.­ამი­ტომ­სა­მარ­თ­ლი­ა­ნად­მო­ითხოვს­პრაქ­ტი­კუ­ლი­პო­ლი­ტი­კუ­რი­პარ­ტია­გერ­მა­ნი­ა­ში­ფი­ლო­სო­ფი­ის­უარ­ყო­ფას.­მი­სი­უმარ­თებ­ლო­ბა­მის­მოთხოვ­ნა­ში­კი­არ­მდგო­მა­რე­ობს,­არა­მედ­იმა­ში,­რომ­შე­ჩერ­და­ამ­მოთხოვ­ნა­ზე,­რა­საც­ის­სე­რი­ო­ზუ­ლად­არც­ას­რუ­ლებ­და­და­არც­ას­რუ­ლებს­და­არც­შე­უძ­ლია­შე­ას­რუ­ლოს.­ის­ფიქ­რობს,­ეს­უარ­ყო­ფა­ იმით­ გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლოს,­ რომ­ ფი­ლო­სო­ფი­ას­ ზურგს­ აქ­ცევს­ და­თავ­მიბ­რუ­ნე­ბუ­ლი­ –­ მას­ზე­ რამ­დე­ნი­მე­ გა­ჯავ­რე­ბულ­ და­ გაც­ვე­თილ­ფრა­ზას­წა­ი­ბუტ­ბუ­ტებს.­მი­სი­თვალ­თა­ხედ­ვის­არის­შეზღუ­დუ­ლო­ბა­ ფი­ლო­სო­ფი­ას­ ასე­ვე­ გერ­მა­ნუ­ლი­ სი­ნამ­დ­ვი­ლის­ რკალ­ში­ რო­დი­თვლის­ ან­და­ კი­დევ­ ფი­ლო­სო­ფია­ გერ­მა­ნუ­ლი­ პრაქ­ტი­კი­სა­ და­ მის­მსა­ხურ­თე­ო­რი­ებ­ზეც­კი­დაბ­ლა­წარ­მო­უდ­გე­ნი­ა.­თქვენ­მო­ითხოვთ,­რომ­ ცხოვ­რე­ბის­ ნამ­დ­ვილ­ ჩა­ნა­სახს­ უკავ­შირ­დე­ბო­დეთ,­ მაგ­რამ­ გა­ვიწყ­დე­ბათ,­რომ­გერ­მა­ნე­ლი­ხალ­ხის­ცხოვ­რე­ბის­ნამ­დ­ვი­ლი­ჩა­ნა­სა­ხი­აქამ­დე­მხო­ლოდ­მი­სი­თა­ვის­ქა­ლას­ქვეშ­აღ­მო­ცენ­დე­ბო­და.­ერ­თი­

კარლ მარქსი

504

სიტყ­ვით­თქვენ­არ­შე­გიძ­ლი­ათ­ფი­ლო­სო­ფია­მოხ­ს­ნათ­ისე,­თუ­მას­არ­გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლებთ.

ამა­ვე­უსა­მარ­თ­ლო­ბას,­მხო­ლოდ­შებ­რუ­ნე­ბუ­ლი­ფაქ­ტო­რე­ბით,­სჩა­დი­ო­და­ფი­ლო­სო­ფი­ი­დან­წარ­მომ­დ­გა­რი­თე­ო­რი­უ­ლი­პო­ლი­ტი­კუ­რი­პარ­ტი­აც.

მან­ახ­ლან­დელ­ბრძო­ლა­ში­და­ი­ნა­ხა­მხო­ლოდ­ფი­ლო­სო­ფი­ის­კრი­ტი­კუ­ლი­ბრძო­ლა­გერ­მა­ნულ­სამ­ყა­როს­თან,­ის­არ­და­ფიქ­რ­და­იმა­ზე,­რომ­აქამ­დე­არ­სე­ბუ­ლი­ფი­ლო­სო­ფია­თვი­თონ­ეკუთ­ვ­ნის­ამ­სამ­ყა­როს­და­ მი­სი­ შევ­სე­ბა­ა,­ თუმ­ცა­ღა­ იდე­ა­ლუ­რი.­ თა­ვი­სი­ მო­წი­ნა­აღ­მ­დე­გის­მი­მართ­ კრი­ტი­კუ­ლად­ გან­წყო­ბი­ლი,­ იგი­ თა­ვის­ თავს­ უკ­რი­ტი­კოდ­ეპყ­რო­ბო­და,­რად­გან­ის­ფი­ლო­სო­ფი­ის­წა­ნამ­ძღ­ვ­რე­ბი­დან­ ­ გა­მო­დი­ო­და­და­მათ­გან­გა­მომ­დი­ნა­რე­შე­დე­გებ­ზე­ან­ჩერ­დე­ბო­და,­ან­და­სხვა­გზით­ მი­ღე­ბულ­ მოთხოვ­ნი­ლე­ბებ­სა­ და­ შე­დე­გებს­ ფი­ლო­სო­ფი­ის­უშუ­ა­ლო­მოთხოვ­ნი­ლე­ბე­ბად­და­შე­დე­გე­ბად­ასა­ღებ­და,­თუმ­ცა­ეს­უკა­ნას­კ­ნელ­ნი,­–­თუ­მათს­უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბას­ვი­გუ­ლის­ხ­მებთ,­–­პი­რი­ქით,­შე­იძ­ლე­ბა­მი­ღე­ბულ­იქ­ნან­მხო­ლოდ­აქამ­დე­არ­სე­ბუ­ლი­ფი­ლო­სო­ფი­ის,­ფი­ლო­სო­ფი­ის­რო­გორც­ფი­ლო­სო­ფი­ის,­უარ­ყო­ფით.­ამ­პარ­ტი­ის­უფ­რო­ახ­ლო,­უფ­რო­დაწ­ვ­რი­ლე­ბი­თი­აღ­წე­რის­უფ­ლე­ბას­ჩვენ­შემ­დე­გი­სათ­ვის­ვი­ტო­ვებთ.­მი­სი­ძი­რი­თა­დი­ნაკ­ლი­შემ­დეგ­ზე­შე­იძ­ლე­ბა­და­ვიყ­ვა­ნოთ:­მას­სწამ­და,­რომ­შე­იძ­ლე­ბო­და­ფი­ლო­სო­ფი­ის­გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა­თვი­თონ­ფი­ლო­სო­ფი­ის­გა­უ­უქ­მებ­ლად.

კრი­ტი­კა­ სა­ხელ­მ­წი­ფო­ და­ სა­მარ­თ­ლის­ გერ­მა­ნუ­ლი­ ფი­ლო­სო­ფი­ი­სა,­ რო­მელ­მაც­ ჰე­გე­ლის­ წყა­ლო­ბით­ თა­ვი­სი­ ყვე­ლა­ზე­ უფ­რო­თან­მიმ­დევ­რუ­ლი,­ უმ­დიდ­რე­სი­ და­ უკა­ნას­კ­ნე­ლი­ ფორ­მუ­ლი­რე­ბა­მი­ი­ღო,­ორი­ვე­ა,­რო­გორც­თა­ნა­მედ­რო­ვე­სა­ხელ­მ­წი­ფოს­და­მას­თან­და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი­სი­ნამ­დ­ვი­ლის­კრი­ტი­კუ­ლი­ანა­ლი­ზი,­ასე­ვე­გერ­მა­ნუ­ლი­ პო­ლი­ტი­კუ­რი­ და­ უფ­ლებ­რი­ვი­ ცნო­ბი­ე­რე­ბის­ მთე­ლი­ აქამ­დე­არ­სე­ბუ­ლი­წე­სის­ გა­დამ­წყ­ვე­ტი­უარ­ყო­ფა,­ცნო­ბი­ე­რე­ბი­სა,­რომ­ლის­უწარ­ჩი­ნე­ბუ­ლე­სი,­ყვე­ლა­ზე­უნი­ვერ­სა­ლუ­რი­და­მეც­ნი­ე­რე­ბად­ამაღ­ლე­ბუ­ლი­გა­მო­ხა­ტუ­ლე­ბა­სწო­რედ­სა­მარ­თ­ლის­სპე­კუ­ლა­ცი­უ­რი­ფი­ლო­სო­ფია­არის­თა­ვად.­თუ­გერ­მა­ნი­ა­ში­შე­საძ­ლე­ბე­ლი­იყო­მხო­ლოდ­სა­მარ­თ­ლის­სპე­კუ­ლა­ცი­უ­რი­ფი­ლო­სო­ფი­ა,­ეს­აბ­ს­ტ­რაქ­ტუ­ლი,­ზო­მა­გა­და­ჭარ­ბე­ბუ­ლი­აზ­როვ­ნე­ბა­თა­ნა­მედ­რო­ვე­სა­ხელ­მ­წი­ფო­სი,­რომ­ლის­ სი­ნამ­დ­ვი­ლე­ მიღ­მურ­ სამ­ყა­როს­ რჩე­ბა,­ თუნ­დაც­ ეს­ მიღ­მუ­რი­სამ­ყა­რო­მხო­ლოდ­რა­ინს­გაღ­მა­ყო­ფი­ლი­ყო:­ამ­დე­ნად­ვე,­პი­რი­ქით,­

505

ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისათვის

თა­ნა­მედ­რო­ვე­ სა­ხელ­მ­წი­ფოს­ გერ­მა­ნუ­ლი,­ ნამ­დ­ვი­ლი­ ადა­მი­ა­ნის­გან­გან­მ­ყე­ნე­ბე­ლი­წარ­მო­სახ­ვი­თი­სა­ხე­მხო­ლოდ­იმ­დე­ნად­იყო­შე­საძ­ლე­ბე­ლი,­რად­გა­ნაც­და­რამ­დე­ნა­დაც­თვი­თონ­თა­ნა­მედ­რო­ვე­სა­ხელ­მ­წი­ფო­ნამ­დ­ვი­ლი­ადა­მი­ა­ნი­სა­გან­გან­ყე­ნე­ბას­ახ­დენს,­ანუ­მთელ­ადა­მი­ანს­მხო­ლოდ­წარ­მო­სახ­ვი­თი­სა­ხით­აკ­მა­ყო­ფი­ლებს.­გერ­მა­ნე­ლებ­მა­პო­ლი­ტი­კა­ში­გა­ი­აზ­რეს­ის,­რაც­სხვა­ხალ­ხებ­მა­გა­ა­კე­თეს.­გერ­მა­ნია­მა­თი­თე­ო­რი­უ­ლი­სინ­დი­სი­იყო.­მი­სი­აზ­როვ­ნე­ბის­აბ­ს­ტ­რაქ­ცია­და­ქედ­მაღ­ლო­ბა­მი­სი­სი­ნამ­დ­ვი­ლის­ცალ­მ­ხ­რი­ვო­ბა­სა­და­დამ­დაბ­ლე­ბუ­ლო­ბას­თან­ მუ­დამ­ ფე­ხა­ყო­ლე­ბით­ მი­დი­ო­და.­ თუ,­ მა­შა­სა­და­მე,­ გერ­მა­ნუ­ლი­სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ო­ბის­ status quo (არსებული­ მდგო­მა­რე­ო­ბა)­ ancient régime-ის­(ძველი­რე­ჟი­მის)­დამ­თავ­რე­ბას­ გა­მო­ხა­ტავს,­თა­ნა­მედ­რო­ვე­სა­ხელ­მ­წი­ფოს­სხე­ულ­ში­ხი­მინ­ჯის­დამ­თავ­რე­ბას­წარ­მო­ად­გენს,­მა­შინ­გერ­მა­ნუ­ლი­ სა­ხელ­მ­წი­ფომ­ცოდ­ნე­ო­ბის­ status quo თა­ნა­მედ­რო­ვე­ სა­ხელ­მ­წი­ფოს­და­უმ­თავ­რებ­ლო­ბას,­თვით­მი­სი­სხე­უ­ლის­სი­წამ­ხ­დ­რეს­გა­მო­ხა­ტავს.

უკ­ვე­რო­გორც­გერ­მა­ნუ­ლი­პო­ლი­ტი­კუ­რი­ცნო­ბი­ე­რე­ბის­აქამ­დე­არ­სე­ბუ­ლი­წე­სის­გა­დამ­წყ­ვე­ტი­მო­წი­ნა­აღ­მ­დე­გე­სა­მარ­თ­ლის­სპე­კუ­ლა­ცი­უ­რი­ფი­ლო­სო­ფი­ის­კრი­ტი­კა­თვი­თონ­თა­ვის­თავ­ში­კი­არ­მიმ­დი­ნა­რე­ობს,­ არა­მედ­ ამო­ცა­ნებ­ში,­ რო­მელ­თა­ გა­და­საწყ­ვე­ტად­ მხო­ლოდ­ერ­თი­სა­შუ­ა­ლე­ბა­არ­სე­ბობს:­პრაქ­ტი­კა.

ის­მე­ბა­ კითხ­ვა:­ შე­უძ­ლია­ გერ­მა­ნი­ას­ პრაქ­ტი­კას­ მი­აღ­წი­ოს à la hauteur des principes11, ე.­ ი.­ მი­აღ­წი­ოს­ რე­ვო­ლუ­ცი­ას,­ რო­მე­ლიც­ მას­არა­მარ­ტო­თა­ნა­მედ­რო­ვე­ხალ­ხე­ბის­ოფი­ცი­ა­ლურ­დო­ნემ­დე­აამაღ­ლებს,­არა­მედ­აიყ­ვანს­ადა­მი­ა­ნურ­სი­მაღ­ლემ­დე,­რო­მე­ლიც­ამ­ხალ­ხე­ბის­უახ­ლო­ე­სი­მო­მა­ვა­ლი­იქ­ნე­ბა?

კრი­ტი­კის­იარაღს,­რა­საკ­ვირ­ვე­ლი­ა,­არ­შე­უძ­ლია­იარა­ღის­კრი­ტი­კა­შეს­ც­ვა­ლოს,­მა­ტე­რი­ა­ლუ­რი­ძა­ლა­ისევ­მა­ტე­რი­ა­ლუ­რი­ძა­ლით­ვე­უნ­და­და­ემ­ხოს,­მაგ­რამ­თე­ო­რი­აც­მა­ტე­რი­ა­ლურ­ძა­ლად­იქ­ცე­ვა,­რო­გორც­კი­ის­ ­მა­სებს­და­ე­უფ­ლე­ბა.­თე­ო­რი­ას­აქვს­უნა­რი,­მა­სე­ბი­და­იპყ­როს,­ რო­გორც­ კი­ ის­ ad hominem12­ ამ­ტ­კი­ცებს,­ ხო­ლო­ ad ho-minem ამ­ტ­კი­ცებს,­რო­გორც­კი­რა­დი­კა­ლუ­რი­ხდე­ბა.­რა­დი­კა­ლუ­რი­იყო,­ეს­იმას­ნიშ­ნავს­–­საქ­მეს­ძირ­ში­ჩას­წ­ვ­დე.­მაგ­რამ­ადა­მი­ა­ნი­სათ­ვის­ძი­რი­თვი­თონ­ადა­მი­ა­ნი­ა.­ცხა­დი­დამ­ტ­კი­ცე­ბა­გერ­მა­ნუ­ლი­თე­ო­რი­ის­რა­დი­კა­ლიზ­მი­სა,­მა­შა­სა­და­მე,­მი­სი­პრაქ­ტი­კუ­ლი­ენერ­გი­ი­სა,­არის­ მი­სი­ წარ­მო­შო­ბა­ რე­ლი­გი­ის­ გა­დამ­წყ­ვე­ტი­ პო­ზი­ტი­უ­რი­ გა­

კარლ მარქსი

506

უქ­მე­ბი­დან.­ რე­ლი­გი­ის­ კრი­ტი­კა­ იმ­ მოძღ­ვ­რე­ბით­ მთავ­რ­დე­ბა,­ რომ­ადა­მი­ა­ნი­უმაღ­ლე­სი­არ­სე­ბაა­ადა­მი­ა­ნი­სათ­ვის,­ასე­რომ,­მთავ­რ­დე­ბა­კა­ტე­გო­რი­უ­ლი­იმ­პე­რა­ტი­ვით,­რა­თა­პირ­ქ­ვე­და­ვამ­ხოთ­ყვე­ლა­ის­ურ­თი­ერ­თო­ბა­ნი,­რომ­ლებ­შიც­ადა­მი­ა­ნი­დამ­ცი­რე­ბუ­ლი,­და­მო­ნე­ბუ­ლი,­გან­წი­რუ­ლი,­სა­ძულ­ვე­ლი­არ­სე­ბა­არის,­ურ­თი­ერ­თო­ბა­ნი,­რო­მელ­თაც­იმა­ზე­უკე­თე­სად­ვერ­და­ვა­ხა­სი­ა­თებთ,­ერ­თ­მა­ფრან­გ­მა­ძაღ­ლის­გა­და­სა­ხა­დის­და­გეგ­მ­ვის­გა­მო­რომ­შეს­ძა­ხა:­საბ­რა­ლო­ძაღ­ლე­ბო!­სურთ,­რომ­თქვენც­ისე­მო­გეპყ­რონ,­რო­გორც­ადა­მი­ა­ნებს­ეპყ­რო­ბი­ან!

თვით­ ის­ტო­რი­უ­ლა­დაც­ თე­ო­რი­ულ­ ემან­სი­პა­ცი­ას­ გერ­მა­ნი­ი­სათ­ვის­სპე­ცი­ფი­კუ­რად­პრაქ­ტი­კუ­ლი­მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა­აქვს.­გერ­მა­ნი­ის­რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი­წარ­სუ­ლი,­სა­ხელ­დობრ­თე­ო­რი­უ­ლი­ა,­ეს­რე­ფორ­მა­ცი­ა­ა.­რო­გორც­მა­შინ­ბე­რი­იყო,­ახ­ლა­ფი­ლო­სო­ფო­სია­ის,­რომ­ლის­ტვინ­შიც­რე­ვო­ლუ­ცია­იწყე­ბა.

ლუ­თერ­მა,­რა­საკ­ვირ­ვე­ლი­ა,­მო­ნო­ბა­ერ­თ­გუ­ლე­ბის­აღ­თ­ქ­მით­და­ა­მარ­ცხა,­იმი­ტომ­რომ­მის­ად­გილს­მან­დარ­წ­მუ­ნე­ბის­მო­ნო­ბა­დას­ვა.­მან­ავ­ტო­რი­ტე­ტის­რწმე­ნა­და­ამ­ს­ხ­ვ­რი­ა,­იმი­ტომ­რომ­რწმე­ნის­ავ­ტო­რი­ტე­ტის­რეს­ტავ­რა­ცია­მო­ახ­დი­ნა.­მან­ხუ­ცე­სე­ბი­ერის­კა­ცე­ბად­აქ­ცი­ა,­იმი­ტომ­რომ­ერის­კა­ცე­ბი­ხუ­ცე­სე­ბად­გა­და­აქ­ცი­ა.­მან­ადა­მი­ა­ნი­გა­რე­გა­ნი­რე­ლი­გი­უ­რო­ბი­სა­გან­გა­ან­თა­ვი­სუფ­ლა,­იმი­ტომ­რომ­რე­ლი­გი­უ­რო­ბა­მან­ადა­მი­ა­ნის­ში­ნა­გან­ქვეყ­ნად­აქ­ცი­ა.­მან­მო­ახ­დი­ნა­სხე­უ­ლის­ემან­სი­პა­ცია­ბორ­კი­ლე­ბი­სა­გან,­იმი­ტომ­რომ­მან­გულს­და­ა­დო­ბორ­კი­ლე­ბი.

მაგ­რამ,­ თუ­ პრო­ტეს­ტან­ტიზ­მი­ ამო­ცა­ნის­ ჭეშ­მა­რი­ტი­ გა­დაწყ­ვე­ტა­არ­იყო,­იგი­სწო­რი­დას­მა­მა­ინც­იყო.­ახ­ლა­უკ­ვე­საქ­მე­აღარ­ეხე­ბო­და­ერის­კა­ცის­ბრძო­ლას­მის­გა­რეთ­მყოფ­ხუ­ცეს­თან,­არა­მედ­საქ­მე­ეხე­ბო­და­თა­ვის­სა­კუ­თარ­ში­ნა­გან­ხუ­ცეს­თან,­თა­ვის­ხუ­ცურ­ბუ­ნე­ბას­თან­ბრძო­ლას.­და­თუ­გერ­მა­ნელ­ერის­კაც­თა­ხუ­ცე­სე­ბად­პრო­ტეს­ტან­ტულ­მა­გარ­დაქ­მ­ნამ­ერის­კაც­თა­ხუ­ცე­სე­ბი,­თა­ვა­დე­ბი­მთე­ლი­მა­თი­ სა­სუ­ლი­ე­რო­ პირ­თა­ კრე­ბუ­ლით­ –­ პრი­ვი­ლე­გი­რე­ბულ­თა­ და­ფი­ლის­ტე­რე­ბით­ –­ გა­ან­თა­ვი­სუფ­ლა,­ მა­შინ­ ხუ­ცუ­რი­ გერ­მა­ნე­ლე­ბის­ადა­მი­ა­ნე­ბად­ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი­გარ­დაქ­მ­ნა­ხალხს­გა­ან­თა­ვი­სუფ­ლებს.­მაგ­რამ­რო­გორც­ემან­სი­პა­ცია­თა­ვა­დებ­ზე­არ­შე­ჩერ­და,­ასე­ვე­ქო­ნე­ბის­სე­კუ­ლა­რი­ზა­ცი­აც­არ­შე­ჩერ­დე­ბა­ეკ­ლე­სი­ის­გა­ძარ­ც­ვა­ზე,­რაც­ყვე­ლა­ზე­უწინ­თვალ­თ­მაქ­ც­მა­პრუ­სი­ამ­მო­იყ­ვა­ნა­სის­რუ­ლე­ში.­მა­შინ­გლეხ­თა­ომი,­ეს­ყვე­ლა­ზე­რა­დი­კა­ლუ­რი­ფაქ­ტი­გერ­მა­ნი­ის­ის­ტო­რი­

507

ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისათვის

ი­სა,­თე­ო­ლო­გი­ა­ზე­და­იმ­ს­ხ­ვ­რა.­დღეს,­რო­დე­საც­თვი­თონ­თე­ო­ლო­გია­დამ­ს­ხ­ვ­რე­უ­ლი­ა,­ გერ­მა­ნი­ის­ ის­ტო­რი­ის­ ყვე­ლა­ზე­ არა­თა­ვი­სუ­ფა­ლი­ფაქ­ტი,­ჩვე­ნი­status quo­ფი­ლო­სო­ფი­ა­ზე­და­იმ­ს­ხ­ვ­რა.­რე­ფორ­მა­ცი­ის­წი­ნა­ დღეს­ ოფი­ცი­ა­ლუ­რი­ გერ­მა­ნია­ რო­მის­ ყვე­ლა­ზე­ უფ­რო­ ყურ­მოჭ­რი­ლი­ყმა­იყო.­თა­ვი­სი­რე­ვო­ლუ­ცი­ის­წი­ნა­დღეს­იგი­ყურ­მოჭ­რი­ლი­ყმა­არის­რომ­ზე­უფ­რო­ნაკ­ლე­ბის,­პრუ­სი­ი­სა­და­ავ­ს­ტ­რი­ი­სა,­და­ხავ­სე­ბუ­ლი­პრუ­სი­ე­ლი­იუნ­კ­რე­ბი­სა­და­ფი­ლის­ტე­რე­ბი­სა.

მაგ­რამ­რა­დი­კა­ლურ­გერ­მა­ნულ­რე­ვო­ლუ­ცი­ას­ამა­ვე­დროს­რო­გორც­ჩანს,­მთა­ვა­რი­სიძ­ნე­ლე­ეღო­ბე­ბა­წინ.

რე­ვო­ლუ­ცი­ე­ბი­ სა­ხელ­დობრ­ პა­სი­ურ­ ელე­მენტს,­ მა­ტე­რი­ა­ლურ­სა­ფუძ­ველს­ სა­ჭი­რო­ე­ბენ.­ თე­ო­რია­ რო­მე­ლი­მე­ ხალ­ხ­ში­ ყო­ველ­თ­ვის­მხო­ლოდ­ იმ­დე­ნად­ ხორ­ცი­ელ­დე­ბა,­ რამ­დე­ნა­დაც­ თვი­თონ­ ის­ მის­მოთხოვ­ნი­ლე­ბა­თა­გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა­არის.­ახ­ლა­შე­ე­სატყ­ვი­სე­ბა­თუ­არა­გერ­მა­ნუ­ლი­აზ­რის­მოთხოვ­ნებ­სა­და­გერ­მა­ნუ­ლი­სი­ნამ­დ­ვი­ლის­პა­სუ­ხებს­ შო­რის­ არ­სე­ბულ­ სა­ში­ნელ­ გან­ხეთ­ქი­ლე­ბას­ სა­მო­ქა­ლა­ქო­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ასე­თი­ვე­გან­ხეთ­ქი­ლე­ბა­სა­ხელ­მ­წი­ფოს­თან­და­თა­ვის­თავ­თან?­ იქ­ცე­ვი­ან­ თუ­ არა­ თე­ო­რი­უ­ლი­ მოთხოვ­ნი­ლე­ბა­ნი­ უშუ­ა­ლოდ­პრაქ­ტი­კულ­მოთხოვ­ნი­ლე­ბად?­არ­არის­საკ­მა­რი­სი­რომ­აზ­რი­გა­ნამ­დ­ვი­ლე­ბი­სა­კენ­ის­წ­რაფ­ვის,­თვი­თონ­სი­ნამ­დ­ვი­ლე­თა­ვად­უნ­და­ის­წ­რა­ფო­დეს­აზ­რი­სა­კენ.

მაგ­რამ­გერ­მა­ნია­პო­ლი­ტი­კუ­რი­ემან­სი­პა­ცი­ის­სა­შუ­ა­ლო­სა­ფე­ხუ­რებ­ზე­თა­ნა­მედ­რო­ვე­ხალ­ხებ­თან­ერ­თად­ერ­თ­დ­რო­უ­ლად­არ­ასუ­ლა,­თვით­იმ­სა­ფე­ხუ­რებ­საც,­რომ­ლე­ბიც­მან­თე­ო­რი­უ­ლად­დას­ძ­ლი­ა,­პრაქ­ტი­კუ­ლად­ჯერ­კი­დევ­ვერ­მი­აღ­წი­ა.­რო­გორ­ღა­უნ­და­გა­და­ახ­ტეს­ერ­თი­salto mortale-თი­არა­თუ­მხო­ლოდ­თა­ვის­სა­კუ­თარ­ზღუ­დე­ებს,­არა­მედ­იმა­ვე­დროს­თა­ნა­მედ­რო­ვე­ხალ­ხ­თა­ზღუ­დე­ებ­საც,­იმ­ზღუ­დე­ებს,­რომ­ლე­ბიც­სი­ნამ­დ­ვი­ლე­ში­უნ­და­შე­იგ­რ­ძ­ნოს­რო­გორც­თა­ვი­სი­ნამ­დ­ვი­ლი­ზღუ­დე­ე­ბი­სა­გან­გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბა­და,­რომ­ლე­ბის­მიღ­წე­ვა­საც­ის­უნ­და­ცდი­ლობ­დეს?­რა­დი­კა­ლუ­რი­რე­ვო­ლუ­ცია­შე­იძ­ლე­ბა­იყოს­მხო­ლოდ­რე­ვო­ლუ­ცია­რა­დი­კა­ლურ­მოთხოვ­ნი­ლე­ბა­თა,­რო­მელ­თა­წა­ნამ­ძღ­ვ­რე­ბი­და­წარ­მომ­შო­ბი­ად­გი­ლე­ბი,­რო­გორც­ჩანს,­აკ­ლია­მას­სწო­რედ.

მაგ­რამ­თუ­გერ­მა­ნია­აზ­როვ­ნე­ბის­მხო­ლოდ­აბ­ს­ტ­რაქ­ტუ­ლი­საქ­მი­ა­ნო­ბით­ახ­ლ­და­თან­თა­ნა­მედ­რო­ვე­ხალ­ხე­ბის­გან­ვი­თა­რე­ბას­ისე,­რომ­ამ­გან­ვი­თა­რე­ბის­ნამ­დ­ვილ­ბრძო­ლებ­ში­აქ­ტი­უ­რი­მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა­

კარლ მარქსი

508

არ­მი­უ­ღი­ა,­სა­მა­გი­ე­როდ­მან,­მე­ო­რე­მხრივ,­ამ­გან­ვი­თა­რე­ბის­ტან­ჯ­ვა­­ვა­ე­ბა­ნი­ისე­გა­ი­ზი­ა­რა,­რომ­მი­სი­სიტ­კ­ბო­ე­ბა­ნი,­მი­სი­ნა­წი­ლობ­რი­ვი­და­კა­მა­ყო­ფი­ლე­ბა­მას­არ­გა­უ­ზი­ა­რე­ბი­ა.­აბ­ს­ტ­რაქ­ტულ­მოქ­მე­დე­ბას­ერ­თი­მხრივ,­აბ­ს­ტ­რაქ­ტუ­ლი­ტან­ჯ­ვა­შე­ე­სა­ბა­მე­ბა­მე­ო­რე­მხრივ.­ამი­ტომ­გერ­მა­ნია­ერთ­მშვე­ნი­ერ­დი­ლას­ევ­რო­პის­დაშ­ლის­დო­ნე­ზე­აღ­მოჩ­ნ­დე­ბა,­ სა­ნამ­ იგი­ ოდეს­მე­ ევ­რო­პუ­ლი­ ემან­სი­პა­ცი­ის­ დო­ნე­ზე­დაჰ­ყოფ­დეს.­ის­შე­იძ­ლე­ბა­შე­ვა­და­როთ­ფე­ტი­შის­მსა­ხურს,­რო­მე­ლიც­ქრის­ტი­ა­ნო­ბის­სე­ნით­არის­შეპყ­რო­ბი­ლი.

თუ­გან­ვი­ხი­ლავთ,­უწი­ნა­რეს­ყოვ­ლი­სა,­ გერ­მა­ნულ­მთავ­რო­ბებს,­ვნა­ხავთ,­რომ­დრო­ის­პი­რო­ბე­ბის,­გერ­მა­ნი­ის­მდგო­მა­რე­ო­ბის,­გერ­მა­ნუ­ლი­გა­ნათ­ლე­ბის­ხა­სი­ა­თის­გა­მო,­ბო­ლოს­თა­ვი­ან­თი­სა­კუ­თა­რი­ბედ­ნი­ე­რი­ ინ­ს­ტინ­ქ­ტის­ გა­მო­ ისი­ნი­ იძუ­ლე­ბუ­ლი­ არი­ან­ შე­უ­ხა­მონ­ცი­ვი­ლი­ზე­ბუ­ლი­ ნაკ­ლო­ვა­ნე­ბე­ბი­ თა­ნა­მედ­რო­ვე­ სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი­სამ­ყა­რო­სი,­რომ­ლის­ხე­ი­რიც­ჩვენ­არ­გაგ­ვაჩ­ნი­ა,­ბარ­ბა­რო­სულ­ნაკ­ლო­ვა­ნე­ბებს­ancien régime­ისა,­რომ­ლი­თაც­ჩვენ­მთე­ლი­მო­ცუ­ლო­ბით­ვტკბე­ბით,­ ასე­ რომ­ გერ­მა­ნი­ამ­ სულ­ უფ­რო­ მე­ტად­ უნ­და­ მი­ი­ღოს­მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა­თა­ვის­status quo­ს­ფარ­გ­ლებს­იქით­მყოფ­სა­ხელ­მ­წ­ფო­წარ­მო­ნაქ­მ­ნე­ბის­გო­ნივ­რუ­ლო­ბა­ში­თუ­არა,­უგ­ნუ­რე­ბა­ში­მა­ინც.­არის­თუ­არა,­მა­გა­ლი­თად,­მსოფ­ლი­ო­ში­ისე­თი­ქვე­ყა­ნა,­რო­მე­ლიც­კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­უ­რი­სა­ხელ­მ­წი­ფო­წყო­ბი­ლე­ბის­ყვე­ლა­ილუ­ზი­ას­ასე­გუ­ლუბ­რ­ყ­ვი­ლოდ­ იზი­ა­რებ­დეს,­ მის­ რე­ა­ლო­ბა­თა­ გა­უ­ზი­ა­რებ­ლად,­რო­გორც­ეგ­რეთ­წო­დე­ბუ­ლი­კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­უ­რი­გერ­მა­ნი­ა?­ან­და­გა­ნა­სწო­რედ­გერ­მა­ნი­ის­მთავ­რო­ბას­არ­მო­უ­ვი­და­თავ­ში­აზ­რად­უხი­ა­კი­გან­ზ­რახ­ვა:­–­და­ე­კავ­ში­რე­ბი­ნა­ცენ­ზუ­რის­მი­ე­რი­ტან­ჯ­ვა­­წა­მე­ბა­ნი­საფ­რან­გე­თის­ სექ­ტემ­ბ­რის­ იმ­ კა­ნო­ნე­ბის­ წა­მე­ბას­თან,­ რომ­ლე­ბიც­პრე­სის­თა­ვი­სუფ­ლე­ბას­გუ­ლის­ხ­მო­ბენ!­რო­გორც­რო­მის­პან­თე­ონ­ში­ყვე­ლა­ერის­ღმერ­თებს­ნა­ხუ­ლობ­დ­ნენ,­ასე­ვე­წმინ­და­რო­მის­გერ­მა­ნულ­იმ­პე­რი­ა­ში­ყვე­ლა­სა­ხელ­მ­წი­ფო­ფორ­მის­ცოდ­ვებს­ ვნა­ხავთ.­ეს­ეკ­ლექ­ტიზ­მი­რომ­აქამ­დე­გა­უ­გო­ნარ­მწვერ­ვალს­მი­აღ­წევს,­ ამის­თავ­დე­ბია­სა­ხელ­დობრ­პო­ლი­ტი­კურ­­ეს­თე­ტი­კუ­რი­გა­უ­მაძღ­რო­ბა­რო­მე­ლი­მე­გერ­მა­ნე­ლი­მე­ფი­სა,­რო­მე­ლიც­ფიქ­რობს­გა­ი­თა­მა­შოს­ყვე­ლა­რო­ლი­მე­ფო­ბი­სა,­რო­გორც­ფე­ო­და­ლუ­რის,­ისე­ბი­უ­როკ­რა­ტი­უ­ლი­სა,­ რგორც­ აბ­სო­ლუ­ტუ­რი­სა,­ ისე­ კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­უ­რი­სა,­ რო­გორც­აუტოკ­რა­ტი­უ­ლის,­ისე­დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი­სა,­თუ­ხალ­ხის­პი­როვ­ნე­ბა­ში­არა,­მა­შინ­თა­ვის­სა­კუ­თარ­პი­როვ­ნე­ბა­ში­მა­ინც,­თუ­ხალ­ხის­თ­ვის­

509

ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისათვის

არა,­თა­ვი­სი­თა­ვის­თ­ვის­ მა­ინც.­გერ­მა­ნია­რო­გორც­ერ­თ­გ­ვარ­თა­ვი­სე­ბურ­სამ­ყა­როდ­ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი­უბად­რუ­კო­ბა­პო­ლი­ტი­კუ­რი­აწ­მ­ყო­სი,­სპე­ცი­ფი­კურ­გერ­მა­ნულ­ზღუ­დე­ებს­ვერ­და­ამ­ხობს­უიმი­სოდ,­თუ­პო­ლი­ტი­კუ­რი­აწ­მ­ყოს­სა­ერ­თო­ზღუ­დე­ე­ბი­არ­და­ამ­ხო.

რა­დი­კა­ლუ­რი­ რე­ვო­ლუ­ცი­ა,­ სა­ყო­ველ­თა­ოდ­ ადა­მი­ა­ნუ­რი­ ემან­სი­პა­ცია­კი­არ­არის­უტო­პი­უ­რი­ოც­ნე­ბა­გერ­მა­ნი­ი­სათ­ვის,­არა­მედ,­პი­რი­ქით,­ნა­წი­ლობ­რი­ვი,­მხო­ლოდ­და­მხო­ლოდ­პო­ლი­ტი­კუ­რი­რე­ვო­ლუ­ცი­ა,­რე­ვო­ლუ­ცი­ა,­რო­მე­ლიც­შე­ნო­ბის­ბურ­ჯებს­ხე­ლუხ­ლებ­ლად­ტო­ვებს.­რა­ზეა­დამ­ყა­რე­ბუ­ლი­ნა­წი­ლობ­რი­ვი­მხო­ლოდ­და­მხო­ლოდ­პო­ლი­ტი­კუ­რი­რე­ვო­ლუ­ცი­ა?­იმა­ზე,­რომ­სა­მო­ქა­ლა­ქო­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ერ­თი­ნა­წი­ლი­თა­ვის­თავს­ათა­ვი­სუფ­ლებს­და­სა­ყო­ველ­თაო­ბა­ტო­ნო­ბას­აღ­წევს,­იმა­ზე,­რომ­ერ­თი­გან­საზღ­ვ­რუ­ლი­კლა­სი,­თა­ვი­სი­გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი­სი­ტუ­ა­ცი­ი­დან­გა­მო­სუ­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­სა­ყო­ველ­თაო­ემან­სი­პა­ცი­ას­წა­მო­იწყებს.­ეს­კლა­სი­ათა­ვი­სუფ­ლებს­მთელ­სა­ზო­გა­დო­ე­ბას,­მაგ­რამ­მხო­ლოდ­იმ­წა­ნამ­ძღ­ვა­რით,­რომ­მთე­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ამ­კლა­სის­სი­ტუ­ა­ცი­ა­ში­იმ­ყო­ფე­ბა,­ასე­რომ,­მა­გა­ლი­თად,­ფულ­სა­და­გა­ნათ­ლე­ბას­ფლობს­ან­სურ­ვი­ლი­სა­მებრ­შე­უძ­ლია­შე­ი­ძი­ნოს.

სა­მო­ქა­ლა­ქო­ სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ არც­ ერთ­ კლასს­ არ­ შე­უძ­ლია­ ეს­რო­ლი­ითა­მაშ­ოს­უიმი­სოდ,­თუ­თა­ვის­თავ­ში­და­მა­სებ­ში­ენ­თუ­ზი­აზ­მის­მო­მენ­ტი­არ­გა­მო­იწ­ვი­ა,­მო­მენ­ტი,­რო­დე­საც­ის­მთელ­სა­ზო­გა­დო­ე­ბას­სა­ერ­თოდ­უძ­მო­ბილ­დე­ბა­და­უერ­თ­დე­ბა,­მას­შე­ე­რე­ვა­და­მას­ში­მის­სა­ყო­ველ­თაო­წარ­მო­მად­გე­ნელს­გრძნო­ბენ­და­აღი­ა­რე­ბენ,­მო­მენ­ტი,­რო­დე­საც­მი­სი­პრე­ტენ­ზი­ე­ბი­და­უფ­ლე­ბე­ბი­ჭეშ­მა­რი­ტად­თვი­თონ­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­პრე­ტენ­ზი­ე­ბი­და­უფ­ლე­ბე­ბი­ა,­რო­დე­საც­ის­მარ­თ­ლა­სო­ცი­ა­ლუ­რი­თა­ვი­და­სო­ცი­ა­ლუ­რი­გუ­ლი­არის.­მხო­ლოდ­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­სა­ყო­ველ­თაო­უფ­ლე­ბა­თა­სა­ხე­ლით­შე­უძ­ლია­გან­სა­კუთ­რე­ბულ­კლასს­სა­ყო­ველ­თაო­ბა­ტო­ნო­ბა­და­ი­სა­კუთ­როს.­მაგ­რამ­ამ­ გან­მა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბე­ლი­ მდგო­მა­რე­ო­ბის­ და­საპყ­რო­ბად­ და­ ამით­პო­ლი­ტი­კუ­რად­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ყვე­ლა­სფე­როს­გა­მო­სა­ყე­ნებ­ლად­სა­კუ­თა­რი­სფე­როს­ინ­ტე­რე­სე­ბი­სათ­ვის­მარ­ტო­რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი­ენერ­გია­და­სუ­ლი­ე­რი­თვით­გ­რ­ძ­ნო­ბა­არ­კმა­რა.­რა­თა­რო­მე­ლი­მე­ხალ­ხის­რე­ვო­ლუ­ცია­და­სა­მო­ქა­ლა­ქო­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ამა­თუ­იმ­ცალ­კე­უ­ლი­კლა­სის­ ემან­სი­პა­ცია­ ერ­თ­მა­ნეთს­ და­ემ­თხ­ვეს,­ რა­თა­ ერ­თი­ წო­დე­ბა­მთე­ლი­ სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ წო­დე­ბად­ ით­ვ­ლე­ბო­დეს,­ ამი­სათ­ვის,­ პი­რი­ქით,­ სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ ყვე­ლა­ ნაკ­ლო­ვა­ნე­ბა­ რო­მე­ლი­მე­ სხვა­ კლას­ში­

კარლ მარქსი

510

უნ­და­იყ­რი­დეს­თავს,­ამი­სათ­ვის­გარ­კ­ვე­უ­ლი­წო­დე­ბა­სა­ყო­ველ­თაო­დაბ­რ­კო­ლე­ბის­ წო­დე­ბა,­ სა­ყო­ველ­თაო­ შეზღუდ­ვა­თა­ ხორ­ც­შეს­ხ­მა­უნ­და­იყოს,­ამი­სათ­ვის­რო­მე­ლი­მე­გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი­სო­ცი­ა­ლუ­რი­სფე­რო­მთე­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­სა­ყო­ველ­თაო­ცნო­ბილ­და­ნა­შა­უ­ლად­უნ­და­ით­ვ­ლე­ბო­დეს,­ასე­რომ,­ამ­სფე­როს­გან­გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბა­სა­ყო­ველ­თაო­თვით­გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბად­მოგ­ვევ­ლი­ნე­ბა.­იმი­სათ­ვის,­რა­თა­ერ­თი­წო­დე­ბა­par excellence13­ გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის­წო­დე­ბა­იყოს,­ამი­სათ­ვის,­პი­რი­ქით,­მე­ო­რე­წო­დე­ბა­აშ­კა­რა­ჩაგ­ვ­რა­­მო­ნო­ბის­წო­დე­ბა­უნ­და­იყოს.­საფ­რან­გე­თის­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბი­სა­და­საფ­რან­გე­თის­სამ­ღ­ვ­დე­ლო­ე­ბის­ სა­ყო­ველ­თაო­უარ­ყო­ფით­მა­ მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბამ­ გა­ნა­პი­რო­ბა­მი­სი­უახ­ლო­ე­სი­მო­მიჯ­ნა­ვე­და­მის­და­მი­და­პი­რის­პი­რე­ბუ­ლი­კლა­სის­–­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­სა­ყო­ველ­თა­ო­­და­დე­ბი­თი­მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა.

მაგ­რამ­ყო­ველ­გან­სა­კუთ­რე­ბულ­კლასს­გერ­მა­ნი­ა­ში­აკ­ლია­არა­მარ­ტო­თან­მიმ­დევ­რო­ბა,­სიმ­კ­ვეთ­რე,­მა­მა­ცო­ბა,­ულ­მობ­ლო­ბა,­რომ­ლე­ბიც­შეს­ძ­ლებ­დ­ნენ­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­უარ­ყო­ფი­თი­წარ­მო­მად­გენ­ლის­და­ღი­და­ეჩ­ნი­ათ­მის­თ­ვის.­ასე­ვე­თი­თო­ე­ულ­წო­დე­ბას­აკ­ლია­აგ­რეთ­ვე­ის­სუ­ლი­ე­რი­სი­ფარ­თე,­რო­მე­ლიც­წუ­თი­ე­რად­მა­ინც­თა­ვის­თავს­ხალ­ხის­სულ­თან­აიგი­ვებს,­აკ­ლია­ის­გე­ნი­ა­ლო­ბა,­რო­მე­ლიც­მა­ტე­რი­ა­ლურ­ ძა­ლას­ პო­ლი­ტი­კურ­ ძა­ლად­ გა­ნა­სულ­დ­გ­მუ­ლებს,­ ის­ რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი­გა­ბე­დუ­ლე­ბა,­რო­მე­ლიც­მო­წი­ნა­აღ­მ­დე­გეს­შე­უ­პო­ვარ­პა­როლს­მი­ახ­ლის:­მე­არა­ფე­რი­ვარ,­მაგ­რამ­უნ­და­ვი­ყო­კი­ყვე­ლა­ფე­რი.­ გერ­მა­ნუ­ლი­ მო­რა­ლი­სა­ და­ პა­ტი­ოს­ნე­ბის­ მთა­ვარ­ სა­ფუძ­ველს,­არა­მარ­ტო­ინ­დი­ვი­დუ­უ­მე­ბი­სა,­არა­მედ­ასე­ვე­კლა­სე­ბი­სა­საც,­უფ­რო­წარ­მო­ად­გენს­ის­თავ­და­ჭე­რი­ლი­ეგო­იზ­მი,­რო­მე­ლიც­თა­ვის­შეზღუ­დუ­ლო­ბას­აღი­ა­რებს­და­ამ­შეზღუ­დუ­ლო­ბას­ნე­ბას­აძ­ლევს­მის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ­ ძა­ლა­ და­ მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა­ მო­ი­პო­ვოს.­ ამი­ტომ­ გერ­მა­ნუ­ლი­სა­ზო­გა­დო­ბის­სხვა­დას­ხ­ვა­სფე­რო­ე­ბის­ურ­თი­ერ­თო­ბა­დრა­მა­ტუ­ლი­კი­ არ­ არის,­ არა­მედ­ ეპი­კუ­რი­ა.­ თი­თო­ე­უ­ლი­ მათ­გა­ნი­ თა­ვის­თა­ვის­გრძნო­ბას­ და­ და­ნარ­ჩე­ნე­ბის­ გვერ­დით­ თა­ვი­სი­ გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი­პრე­ტენ­ზი­ე­ბით­გან­ლა­გე­ბას­იწყებს­არა­მა­შინ,­რო­დე­საც­მას­ჩაგ­რა­ვენ,­არა­მედ­მა­შინ,­რო­დე­საც­დრო­თა­ვი­თა­რე­ბა­ნი­მი­სი­ხელ­შეწყო­ბის­გა­რე­შე­სა­ერ­თო­თა­ნა­ზი­არ­სა­ფუძ­ველს­ქმნი­ან,­რო­მელ­ზე­დაც­მას­თა­ვის­მხრივ­შე­უძ­ლია­ზე­მოქ­მე­დე­ბა­მო­ახ­დი­ნოს.­გერ­მა­ნი­ის­სა­შუ­ა­ლო­კლა­სის­მო­რა­ლუ­რი­თვით­გ­რ­ძ­ნო­ბაც­კი­მხო­ლოდ­იმ­შეგ­ნე­ბა­ზეა­დამ­ყა­რე­ბუ­ლი,­ რომ­ ყვე­ლა­ და­ნარ­ჩე­ნი­ კლა­სებს­ ფი­ლის­ტე­რუ­ლი­

511

ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისათვის

სა­შუ­ა­ლო­ო­ბის­სა­ერ­თო­წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი­იყოს.­ამი­ტომ­არა­მარ­ტო­გერ­მა­ნე­ლი­მე­ფე­ე­ბი,­რომ­ლე­ბიც­ტახტს­mal-á-propos14­ აღ­წე­ვენ,­არა­მედ­ სა­მო­ქა­ლა­ქო­ სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ თი­თო­ე­უ­ლი­ სფე­როც­ თა­ვის­და­მარ­ცხე­ბას­გა­ნიც­დის,­ვიდ­რე­ის­თა­ვის­გა­მარ­ჯ­ვე­ბას­იზე­ი­მებ­დეს,­თა­ვის­სა­კუ­თარ­ზღუ­დე­ებს­ავი­თა­რებს,­ვიდ­რე­ის­მის­პი­რის­პირ­მ­დ­გომ­ზღუ­დე­ებს­გა­და­ლა­ხავ­დეს,­თა­ვი­სი­უგუ­ლო,­სულ­მოკ­ლე­არ­სე­ბა­ძა­ლა­ში­ შეჰ­ყავს,­ სა­ნამ­ ის­ თა­ვი­სი­ დიდ­სუ­ლო­ვა­ნი­ არ­სე­ბის­ ძა­ლა­ში­შეყ­ვა­ნას­შეს­ძ­ლებ­დეს,­ასე­რომ,­თვით­დი­დი­რო­ლის­შეს­რუ­ლე­ბის­ხელ­საყ­რე­ლი­შემ­თხ­ვე­ვა­ყო­ველ­თ­ვის­უკ­ვე­გავ­ლი­ლია­ხოლ­მე,­ ვიდ­რე­იგი­გაჩ­ნ­დე­ბო­დეს,­ ასე­რომ,­ყო­ვე­ლი­კლა­სი,­რო­გორც­კი­მას­ზე­მაღ­ლა­მდგომ­კლას­თან­ბრძო­ლას­და­იწყებს,­უკ­ვე­გაბ­მუ­ლია­ხოლ­მე­ მას­ზე­ დაბ­ლა­ მდგომ­თან­ ბრძო­ლა­ში,­ ამი­ტომ­ თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბა­მე­ფო­ბის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ­ბრძო­ლა­ში­იმ­ყო­ფე­ბა,­ბი­უ­როკ­რა­ტია­–­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბას­თან­ბრძო­ლა­ში,­ბურ­ჟუ­ა­ზია­–­ყვე­ლა­მათ­წი­ნა­აღ­მ­დეგ­ბრძო­ლა­ში,­მა­შინ­რო­დე­საც­პრო­ლე­ტა­რი­უკ­ვე­იწყებს­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ას­თან­ბრძო­ლას.­სა­შუ­ა­ლო­კლა­სი­კი­დევ­ვერ­ბე­დავს­თა­ვი­სი­თვალ­საზ­რი­სი­დან­ემან­სი­პა­ცი­ის­აზრს­სწვდეს,­და­უკ­ვე­სო­ცი­ა­ლურ­მდგო­მა­რე­ო­ბა­თა­ გან­ვი­თა­რე­ბა,­ ისე­ვე­ რო­გორც­ პო­ლი­ტი­კუ­რი­ თე­ო­რი­ის­ წინ­ს­ვ­ლა,­ თვი­თონ­ ამ­ თვალ­საზ­რისს­ მოძ­ვე­ლე­ბუ­ლად­ ან,­ყო­ველ­შემ­თხ­ვე­ვა­ში,­პრობ­ლე­მა­ტუ­რად­მა­ინც­აცხა­დებს.­საფ­რან­გეთ­ში­საკ­მა­რი­სი­ა,­რომ­ადა­მი­ა­ნი­რა­ღაც­იყოს,­რა­თა­ყვე­ლაფ­რად­ყოფ­ნა­მო­ინ­დო­მოს.­გერ­მა­ნი­ა­ში­ადა­მი­ა­ნი­არა­ფე­რი­უნ­და­იყოს,­თუ­ყვე­ლა­ფერ­ზე­ხე­ლის­აღე­ბა­არ­სურს.­საფ­რან­გეთ­ში­ნა­წი­ლობ­რი­ვი­ემან­სი­პა­ცია­სა­ყო­ველ­თა­ოს­სა­ფუძ­ვე­ლი­ა,­გერ­მა­ნი­ა­ში­სა­ყო­ველ­თაო­ემან­სი­პა­ცია­ ყო­ვე­ლი­ ნა­წი­ლობ­რი­ვის­ condotio sine qua non15 არის.­საფ­რან­გეთ­ში­მთე­ლი­თა­ვი­სუფ­ლე­ბა­უნ­და­წარ­მოშ­ვას­სა­ფე­ხუ­რებ­რი­ვი­გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის­სი­ნამ­დ­ვი­ლემ,­ხო­ლო­გერ­მა­ნი­ა­ში­–­ასე­თი­გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის­შე­უძ­ლებ­ლო­ბამ.­საფ­რან­გეთ­ში­ხალ­ხის­თი­თო­ე­უ­ლი­კლა­სი­პო­ლი­ტი­კუ­რი­იდე­ა­ლის­ტია­და­თა­ვის­თავს­უწი­ნა­რეს­ყოვ­ლი­სა­გან­სა­კუთ­რე­ბულ­კლა­სად­კი­არ­გრძნობს,­არა­მედ­სა­ზო­გა­დოდ­სო­ცი­ა­ლურ­მოთხოვ­ნი­ლე­ბა­თა­წარ­მო­მად­გენ­ლად.­ამ­გ­ვა­რად,­გან­მა­თა­ვი­სუფ­ლებ­ლის­რო­ლი­დრა­მა­ტულ­მოძ­რა­ო­ბა­ში­რიგ­რი­გო­ბით­ფრან­გი­ხალ­ხის­სხვა­დას­ხ­ვა­კლას­ზე­გა­და­დის,­სა­ნამ­იგი­სა­ბო­ლო­ოდ­იმ­კალსს­მი­აღ­წევ­დეს,­რო­მე­ლიც­სო­ცი­ა­ლურ­თა­ვი­სუფ­ლე­ბას­ახორ­ცი­ე­ლებს­ უკ­ვე­ არა­ გარ­კ­ვე­ულ,­ ადა­მი­ან­თა­ გა­რეთ­ მდე­ბა­რე­ და­ მა­

კარლ მარქსი

512

ინც­ადა­მი­ან­თა­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­მი­ერ­შექ­მ­ნილ­პი­რო­ბა­თა­ვა­რა­უ­დით,­არა­მედ,­პი­რი­ქით,­ადა­მი­ა­ნის­არ­სე­ბო­ბის­ყვე­ლა­პი­რო­ბას­სო­ცი­ა­ლუ­რი­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის­ვა­რა­უ­დით­აორ­გა­ნი­ზებს.­პი­რი­ქით,­გერ­მა­ნი­ა­ში,­სა­დაც­პრაქ­ტი­კუ­ლი­ცხოვ­რე­ბა­ისე­ვე­უსუ­ლოა­რო­გორც­სუ­ლი­ე­რი­ცხოვ­რე­ბა­არაპ­რაქ­ტი­კუ­ლი,­სა­მო­ქა­ლა­ქო­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­არც­ერთ­კლასს­არც­მოთხოვ­ნი­ლე­ბა­აქვს­და­არც­უნა­რი­სა­ყო­ველ­თაო­ემან­სი­პა­ცი­ი­სა,­სა­ნამ­მას­თა­ვი­სი­უშუ­ა­ლო­მდგო­მა­რე­ო­ბა,­მა­ტე­რი­ა­ლუ­რი­აუცი­ლებ­ლო­ბა,­თვი­თონ­თა­ვი­სი­ვე­ბორ­კი­ლე­ბი­არ­აიძუ­ლე­ბენ­ამას.

მა­შა­სა­და­მე,­რა­ღაა­გერ­მა­ნუ­ლი­ემან­სი­პა­ცი­ის­პო­ზი­ტი­უ­რი­შე­საძ­ლებ­ლო­ბა?

პა­სუ­ხი:­ ისე­თი­ კლა­სის­ ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა­ში,­ რო­მე­ლიც­ რა­დი­კა­ლუ­რი­ბორ­კი­ლე­ბით­ არის­შე­ბო­ჭი­ლი,­სა­მო­ქა­ლა­ქო­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­არც­ერთ­კლასს­არ­წარ­მო­ად­გენს,­ისე­თი­წო­დე­ბის­ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა­ში,­რო­მე­ლიც­ყვე­ლა­წო­დე­ბის­დაშ­ლას­წარ­მო­ად­გენს,­ისე­თი­სფე­როს­ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა­ში,­რო­მე­ლიც­უნი­ვერ­სა­ლუ­რი­ხა­სი­ა­თი­საა­თა­ვის­უნი­ვერ­სა­ლურ­ტან­ჯ­ვა­თა­გა­მო­და­რო­მე­ლიც­არა­ვი­თარ­კერ­ძო­გან­სა­კუთ­რე­ბულ­უფ­ლე­ბა­ზე­ პრე­ტენ­ზი­ას­არ­აცხა­დებს,­რად­გან­მის­მი­მართ­რა­ი­მე­კერ­ძო­გან­სა­კუთ­რე­ბულ­უსა­მარ­თ­ლო­ბას­კი­არ­იდე­ნენ,­არა­მედ­უსა­მარ­თ­ლო­ბას­სა­ერ­თოდ;­რო­მელ­საც­უკ­ვე­აღარ­შე­უძ­ლია­ის­ტო­რი­უ­ლი­ტი­ტუ­ლი­მო­იშ­ვე­ლი­ოს,­არა­მედ­ჯერ­კი­დევ­მხო­ლოდ­ადა­მი­ა­ნუ­რი­ტი­ტუ­ლი­შე­უძ­ლია­მო­იშ­ვე­ლი­ოს,­რო­მე­ლიც­გერ­მა­ნუ­ლი­სა­ხელ­მ­წი­ფო­წყა­ლო­ბის­შე­დე­გებ­თან­რა­ი­მე­ცალ­მ­ხ­რივ­წი­ნა­აღ­მ­დე­გო­ბა­ში­კი­არ­იმ­ყო­ფე­ბა,­არა­მედ­ამ­წყო­ბი­ლე­ბის­წა­ნამ­ძღ­ვ­რებ­თან­ყო­ველ­მ­ხ­რივ­წი­ნა­აღ­მ­დე­გო­ბა­ში­ა,­და­ბო­ლოს,­ისეთ­სფე­როს­ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა­ში,­რო­მელ­საც­არ­შე­უძ­ლია­თა­ვი­სი­თა­ვის­გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბა,­თუ­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ყვე­ლა­და­ნარ­ჩე­ნი­სფე­რო­სა­გან­არ­გან­თა­ვი­სუფ­ლ­და­და­ამით­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ყვე­ლა­და­ნარ­ჩე­ნი­სფე­რო­არ­გა­ან­თა­ვი­სუფ­ლა;­რო­მე­ლიც,­ერ­თი­სიტყ­ვით,­ადა­მი­ა­ნის­სრუ­ლი­და­კარ­გ­ვაა­და,­რო­მელ­საც,­მა­შა­სა­და­მე,­მხო­ლოდ­ადა­მი­ა­ნის­სრუ­ლი­კვლავ­მო­პო­ვე­ბით­შე­უძ­ლია­მო­ი­პო­ვოს­თა­ვი­სი­თა­ვი.­ეს­დაშ­ლა­სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­სა­გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი­წო­დე­ბის­სა­ხით­არის­პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტი.

პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტი­გერ­მა­ნი­ი­სათ­ვის­პირ­ვე­ლად­მხო­ლოდ­შე­მოჭ­რი­ლი­ სამ­რეწ­ვე­ლო­ მოძ­რა­ო­ბის­ შემ­წე­ო­ბით­ იწყებს­ წარ­მო­შო­ბას,­რად­გან­ პრო­ლე­ტა­რი­ატს­ ქმნის­ არა­ ბუ­ნებ­რი­ვად­ წარ­მო­შო­ბი­ლი,­არა­მედ­ ხე­ლოვ­ნუ­რად­ წარ­მო­ე­ბუ­ლი­ სი­ღა­რი­ბე,­ არა­ მე­ქა­ნი­კუ­რად,­

513

ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისათვის

სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ სიმ­ძი­მით­ და­ჩაგ­რუ­ლი­ მა­სა­ ადა­მი­ა­ნე­ბი­სა,­ არა­მედ­მი­სი­ მკვეთ­რი­ დაშ­ლის,­ უმ­თავ­რე­სად­ სა­შუ­ა­ლო­ წო­დე­ბის­ დაშ­ლის­შე­დე­გად­წარ­მომ­დ­გა­რი­მა­სა­ადა­მი­ა­ნე­ბი­სა,­თუმ­ცა­თან­და­თა­ნო­ბით,­რო­გორც­ეს­თა­ვის­თა­ვა­დაც­გა­სა­გე­ბი­ა,­ბუ­ნებ­რი­ვად­წარ­მო­შო­ბი­ლი­სი­ღა­რი­ბეც­ და­ ქრის­ტი­ა­ნულ­­­გერ­მა­ნუ­ლი­ ბა­ტონ­ყ­მუ­რი­ წო­დე­ბის­რი­გებ­ში­შე­დის.

რო­დე­საც­პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტი­აქამ­დე­არ­სე­ბუ­ლი­მსოფ­ლიო­წყო­ბი­ლე­ბის­დაშ­ლას­გვა­უწყებს,­ამით­ის­მხო­ლოდ­თა­ვი­სი­სა­კუ­თა­რი­არ­სე­ბო­ბის­სა­ი­დუმ­ლო­ე­ბას­გა­მოთ­ქ­ვამს,­რად­გან­ის­ამ­მსოფ­ლიო­წყო­ბი­ლე­ბის­ფაქ­ტი­უ­რი­დაშ­ლა­არის.­რო­დე­საც­პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტი­კერ­ძო­სა­კუთ­რე­ბის­უარ­ყო­ფას­მო­ითხოვს,­ამით­ის­მხო­ლოდ­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­პრინ­ცი­პად­აყე­ნებს­იმას,­რაც­სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ­მის­პრინ­ცი­პად­და­ა­ყე­ნა,­რაც­მას­ში­მი­სი­თა­ნაქ­მე­დე­ბის­გა­რე­შე­გან­ს­ხე­უ­ლე­ბუ­ლა,­რო­გორც­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­უარ­ყო­ფი­თი­შე­დე­გი.­მა­შინ­პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტი­ქმნა­დო­ბა­ში­მყო­ფი­ქვეყ­ნის­მი­მართ­იმა­ვე­უფ­ლე­ბა­ში­იმ­ყო­ფე­ბა,­რა­უფ­ლე­ბა­შიც­იმ­ყო­ფე­ბა­გერ­მა­ნი­ის­მე­ფე­უკ­ვე­შექ­მ­ნი­ლი­ქვეყ­ნის­მი­მართ,­რო­დე­საც­ის­ხალხს­თა­ვის­ხალხს­უწო­დებს,­რო­გორც­ცხენს,­თა­ვის­ცხენს.­მე­ფე,­აცხა­დებს­რა­ხალხს­თა­ვის­კერ­ძო­სა­კუთ­რე­ბად,­ამით­მხო­ლოდ­იმას­გა­მოთ­ქ­ვამს,­რომ­კერ­ძო­მე­სა­კუთ­რე­არის­მე­ფე.

რო­გორც­ფი­ლო­სო­ფია­პრო­ლე­ტა­რი­ატ­ში­თა­ვის­მა­ტე­რი­ა­ლურ­იარაღს­პო­ვებს,­ასე­ვე­პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტი­ფი­ლო­სო­ფი­ა­ში­თა­ვის­სუ­ლი­ერ­ იარაღს­ პო­ვებს,­ და­ რო­გოც­ კი­ აზ­რის­ მე­ხი­ სა­ფუძ­ვ­ლი­ა­ნად­მოხ­დე­ბა­ამ­გუ­ლუბ­რ­ყ­ვი­ლო­ხალ­ხის­ნი­ა­დაგ­ში,­მა­შინ­მოხ­დე­ბა­გერ­მა­ნელ­თა­ემან­სი­პა­ცია­ადა­მი­ა­ნე­ბად.

შე­ვა­ჯა­მოთ­შე­დე­გი:გერ­მა­ნი­ის­ ერ­თა­დერ­თი­ პრაქ­ტი­კუ­ლად­ შე­საძ­ლე­ბე­ლი­ გან­თა­

ვი­სუფ­ლე­ბა­ არის­ გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბა­ იმ­ თე­ო­რი­ის­ თვალ­საზ­რი­სით,­რო­მე­ლიც­ადა­მი­ანს­ადა­მი­ა­ნის­თ­ვის­უმაღ­ლეს­არ­სე­ბად­აცხა­დებს.­გერ­მა­ნი­ა­ში­ემან­სი­პა­ცია­შუ­ა­სა­უ­კუ­ნე­ობ­რი­ო­ბი­სა­გან­შე­საძ­ლე­ბე­ლია­მხო­ლოდ­რო­გორც­ემან­სი­პა­ცია­აგ­რეთ­ვე­შუ­ა­სა­უ­კუ­ნე­ობ­რი­ო­ბის­ნა­წი­ლობ­რივ­დაძ­ლე­ვა­თა­გან.­გერ­მა­ნი­ა­ში­არა­ვი­თა­რი­სა­ხე­მო­ნო­ბი­სა­არ­შე­იძ­ლე­ბა­მო­ის­პოს­უიმი­სოდ,­თუ­მო­ნო­ბის­ყვე­ლა­სა­ხე­არ­მო­ის­პო.­სა­ფუძ­ვ­ლი­ა­ნი­გერ­მა­ნია­ვერ­მო­ახ­დენს­რე­ვო­ლუ­ცი­ას,­თუ­სა­ფუძ­ვ­ლი­ა­ნად­არ­მო­ახ­დი­ნა­რე­ვო­ლუ­ცი­ა.­გერ­მა­ნე­ლის­ემან­სი­პა­ცია­ადა­მი­ა­ნის­ემან­სი­პა­ცი­ა­ა.­ამ­ემან­სი­პა­ცი­ის­თა­ვი­ფი­ლო­სო­ფი­ა­ა,­ხო­ლო­გუ­ლი­მი­

კარლ მარქსი

514

სი­–­პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტი.­ფი­ლო­სო­ფი­ას­არ­შე­უძ­ლია­გან­ხორ­ცი­ელ­დეს­პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტის­გა­უ­უქ­მებ­ლად,­ხო­ლო­პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტი­ვერ­გა­ა­უქ­მებს­თა­ვის­თავს­ფი­ლო­სო­ფი­ის­გა­ნუ­ხორ­ცი­ე­ლებ­ლად.

რო­დე­საც­ ყვე­ლა­ ში­ნა­გა­ნი­ პი­რო­ბა­ შეს­რულ­დე­ბა,­ გერ­მა­ნუ­ლი­აღ­დ­გო­მის­დღეს­გა­ლუ­რი­მამ­ლის­ყი­ვი­ლი­გვა­უწყებს...

515

ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისათვის

ბურჟუაზია და კონტრრევოლუცია

რო­დე­საც­მარ­ტის­წარ­ღ­ვ­ნამ­–­ამ­მი­ნი­ა­ტუ­რულ­მა­წარ­ღ­ვ­ნამ­გა­და­ი­ა­რა,­ბერ­ლი­ნის­მი­წის­ზე­და­პირ­ზე­მან­და­ტო­ვა­არა­ბუმ­ბე­რა­ზე­ბი,­არა­რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი­ტი­ტა­ნე­ბი,­არა­მედ­ძვე­ლი­ყა­ი­დის­ქმნი­ლე­ბა­ნი,­ჯუ­ჯა­ ბურ­ჟუ­ა­ზი­უ­ლი­ ფი­გუ­რე­ბი­ –­ შე­ერ­თე­ბუ­ლი­ ლან­დ­ტა­გის­ ლი­ბე­რა­ლე­ბი,­პრუ­სი­ის­შეგ­ნე­ბუ­ლი­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი.­პრო­ვინ­ცი­ებ­მა,­რო­მელ­თაც­ყვე­ლა­ზე­უფ­რო­გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი­ბურ­ჟუ­ა­ზია­გა­აჩ­ნ­და,­–­რა­ი­ნის­პრო­ვინ­ცი­ამ­და­სი­ლე­ზი­ამ,­–­შეს­ძ­ლო­ახალ­სა­მი­ნის­ტ­რო­ებ­ში­მთა­ვა­რი­კონ­ტინ­გენ­ტის­წარ­გ­ზავ­ნა.­მათ­მის­დევ­და­მთე­ლი­წყე­ბა­რა­ი­ნის­იურის­ტე­ბი­სა.­იმ­დე­ნად,­რამ­დე­ნა­დაც­ფე­ო­და­ლე­ბი­უკა­ნა­რიგ­ში­სწევ­დ­ნენ­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ას,­რა­ი­ნის­პრო­ვინ­ცი­ამ­და­სი­ლე­ზი­ამ­ ძველ­ პრუ­სი­ულ­ პრო­ვინ­ცი­ებს­ და­უთ­მო­ ად­გი­ლი­ სა­მი­ნის­ტ­რო­ებ­ში.­ბრან­დენ­ბურ­გის­სა­მი­ნის­ტ­რო­მარ­ტო­ო­დენ­ერ­თი­ელ­ბერ­ფელ­დე­ლი­ტო­რის­მეშ­ვე­ო­ბით­ღა­არის­რა­ი­ნის­პრო­ვინ­ცი­ას­თან­და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი.­ჰან­ზე­მა­ნი­და­ფონ­დერ­ჰა­იდ­ტი!­ამ­ორ­სა­ხელ­შია­პრუ­სი­ის­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­თ­ვის­მთე­ლი­გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბა­1848­წლის­მარ­ტ­სა­და­დე­კემ­ბერს­შო­რის!

პრუ­სი­ის­ ბურ­ჟუ­ა­ზია­ სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი­ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის­მწვერ­ვა­ლებ­ზე­ იქ­ნა­ ატყორ­ც­ნი­ლი,­ მაგ­რამ­ არა­ ისე,­ რო­გორც­ მას­სურ­და:­გვირ­გ­ვინ­თან­მშვი­დო­ბი­ა­ნი­გა­რი­გე­ბის­გზით,­ არა­მედ­რე­ვო­ლუ­ცი­ის­მი­ერ.­ამი­ე­რი­დან­მას­თა­ვი­სი­სა­კუ­თა­რი­ინ­ტე­რე­სე­ბი­კი­არ­უნ­და­და­ეც­ვა­გვირ­გი­ვი­ნი­სა­გან,­ე.­ი.­თა­ვის­თა­ვი­სა­გან,­რად­გან­გვირ­გ­ვი­ნი­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­თვალ­ში­წარ­მო­ად­გენ­და­იმ­ღვთა­ებ­რივ­სა­ბურ­ველს,­რომ­ლის­უკან­მას­უნ­და­და­ე­მა­ლა­თა­ვი­სი­მი­წი­ე­რი­ინ­ტე­რე­სე­ბი,­ –­ არა­მედ­ ხალ­ხის­ ინ­ტე­რე­სე­ბი,­ რად­გან­ სა­ხალ­ხო­ მოძ­რა­ო­ბამ­გა­უკ­ვ­ლია­ მას­ გზა­ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სა­კენ.­ შე­უ­ვა­ლო­ბა­ ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­სა­კუ­თა­რი­ინ­ტე­რე­სე­ბი­სა,­და­ამ­ინ­ტე­რე­სე­ბის­შე­სა­ბა­მის­პო­ლი­ტი­კუ­რი­ფორ­მე­ბი­სა­კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­ურ­ენა­ზე­გად­მო­თარ­გ­მ­ნით­ნიშ­ნავ­და­გვირ­გ­ვი­ნის­შე­უ­ვა­ლო­ბას.­აქე­დან­გერ­მა­ნე­ლი­და­გან­სა­კუთ­რე­ბით­კი­პრუ­სი­ის­ ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­ ოც­ნე­ბა­ კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­ურ­ მო­ნარ­ქი­ა­ზე.­ ამი­ტომ,­ თუმ­ცა­ თე­ბერ­ვ­ლის­ რე­ვო­ლუ­ცია­ თა­ვი­სი­ გა­მო­ძა­ხი­ლი­თურთ­გერ­მა­ნი­ა­ში­მე­ტად­ხელ­საყ­რე­ლი­იყო­პრუ­სი­ის­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ი­სათ­ვის,­რად­გან­მი­სი­წყა­ლო­ბით­პრუ­სი­ის­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ას­ჩა­უ­ვარ­და­ხელთ­სა­ხელ­მ­წი­ფო­სა­ჭე,­მაგ­რამ­ამას­თა­ნა­ვე­ამ­რე­ვო­ლუ­ცი­ამ­აურ­­­და­უ­რია­

კარლ მარქსი

516

მას­ან­გა­რი­შე­ბი,­რად­გან­ამი­ე­რი­დან­პრუ­სი­ის­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­ბა­ტო­ნო­ბა­და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი­იყო­ისეთ­პი­რო­ბებ­თან,­რო­მელ­თა­შეს­რუ­ლე­ბა­მას­არც­უნ­დო­და­და­არც­შე­ეძ­ლო.

­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ას­ხე­ლი­არ­გა­უნ­ძ­რე­ვი­ა.­მის­თ­ვის­ბრძო­ლა­მან­ხალხს­მი­ა­ნე­ბა.­ ამი­ტომ­ძა­ლა­უფ­ლე­ბა,­რო­მე­ლიც­მას­მი­არ­თ­ვეს,­ იყო­არა­მტერ­ზე­გა­მარ­ჯ­ვე­ბუ­ლი­სარ­დ­ლის­ძა­ლა­უფ­ლე­ბა,­არა­მედ­ძა­ლა­უფ­ლე­ბა­უშიშ­რო­ე­ბის­კო­მი­ტე­ტი­სა,­რო­მელ­საც­ძლე­ვა­მო­სილ­მა­ხალ­ხ­მა­თა­ვი­სი­ინ­ტე­რე­სე­ბის­დაც­ვა­მი­ან­დო.

კამ­პ­ჰა­უ­ზე­ნი­ კი­დევ­ გრძნობ­და­ ამ­გ­ვა­რი­ მდგო­მა­რე­ო­ბის­ მთელ­უხერ­ხუ­ლო­ბას­და­მი­სი­სა­მი­ნის­ტ­როს­მთე­ლი­სი­სუს­ტეც­გა­მომ­დი­ნა­რე­ობს­სწო­რედ­ამ­გრძნო­ბი­სა­და­აგ­რეთ­ვე­იმ­პი­რო­ბე­ბი­სა­გან,­რომ­ლებ­მაც­იგი­გა­მო­იწ­ვი­ეს.­ამი­ტომ­სირ­ცხ­ვი­ლის­ერ­თ­გ­ვა­რი­სი­წით­ლე­გა­დაჰ­კ­რავს­მი­სი­მთავ­რო­ბის­ყვე­ლა­ზე­უტი­ფარ­აქ­ტებს.­აშ­კა­რა­ურ­ცხ­ვო­ბა­და­თავ­ხე­დო­ბა­წარ­მო­ად­გენ­და­ჰან­ზე­მა­ნის­პრი­ვი­ლე­გი­ას.­წი­თე­ლი­ელ­ფე­რი­ ქმნის­ერ­თა­დერთ­გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბას­ორი­ვე­ამ­მხატ­ვარს­შო­რის.

არ­უნ­და­ავუ­რი­ოთ­მარ­ტის­რე­ვო­ლუ­ცია­პრუ­სი­ა­ში­არც­ინ­გ­ლი­სის­1648­წლი­სა­და­არც­საფ­რან­გე­თის­1789­წლის­რე­ვო­ლუ­ცი­ებ­ში.

1648­წლის­რე­ვო­ლუ­ცი­ა­ში­ბურ­ჟუ­ა­ზია­ახალ­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბას­თან­კავ­შირ­ში­იბ­რ­ძო­და­მო­ნარ­ქი­ის,­ფე­ო­და­ლუ­რი­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბი­სა­და­გა­ბა­ტო­ნე­ბუ­ლი­ეკ­ლე­სი­ის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ.

1789­წლის­რე­ვო­ლუ­ცი­ა­ში­ბურ­ჟუ­ა­ზია­ხალ­ხ­თან­კავ­შირ­ში­იბ­რ­ძო­და­მო­ნარ­ქი­ის,­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბი­სა­და­გა­ბა­ტო­ნე­ბუ­ლი­ეკ­ლე­სი­ის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ.

1789­წლის­რე­ვო­ლუ­ცი­ას­თა­ვის­პირ­ველ­სა­ხედ­(ყოველ­შემ­თხ­ვე­ვა­ში­ ევ­რო­პა­ში)­ მარ­ტო­ო­დენ­ 1648­ წლის­ რე­ვო­ლუ­ცია­ ჰქონ­და,­1648­ წლის­ რე­ვო­ლუ­ცი­ას­ –­ მხო­ლოდ­ ნი­დერ­ლან­დე­ბის­ აჯან­ყე­ბა­ეს­პა­ნე­თის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ.­ორი­ვე­რე­ვო­ლუ­ცი­ამ­მთე­ლი­სა­უ­კუ­ნით­გა­უს­წ­რო­თა­ვის­პირ­ველ­სა­ხეს­არა­მარ­ტო­დრო­ის,­არა­მედ­ში­ნა­არ­სის­მი­ხედ­ვი­თაც.

ორი­ვე­რე­ვო­ლუ­ცი­ა­ში­ბურ­ჟუ­ა­ზია­იყო­ის­კლა­სი,­რო­მე­ლიც­ნამ­დ­ვი­ლად­ ედ­გა­ მოძ­რა­ო­ბას­ სა­თა­ვე­ში.­ პრო­ლე­ტა­რი­ატს­ და­ ქა­ლა­ქის­მო­სახ­ლე­ო­ბის­იმ­ფე­ნებს,­რომ­ლე­ბიც­არ­ეკუთ­ვ­ნოდ­ნენ­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ას,­ან­არ­გა­აჩ­ნ­დათ­ჯერ­ჯე­რო­ბით­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ი­სა­გან­გან­ცალ­კე­ვე­ბუ­ლი­ინ­ტე­რე­სე­ბი,­ან­და­ისი­ნი­არ­შე­ად­გე­ნენ­და­მო­უ­კი­დებ­ლად­გან­ვი­თა­რე­

517

ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისათვის

ბულ­კლა­სებ­სა­თუ­კლას­თა­ნა­წილს.­ამი­ტომ­იქაც­კი,­სა­დაც­ისი­ნი­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ­გა­მო­დი­ოდ­ნენ,­მა­გა­ლი­თად,­1793­და­1794­წწ.­საფ­რან­გეთ­ში,­ისი­ნი­იბ­რ­ძოდ­ნენ­მხო­ლოდ­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­ინ­ტე­რე­სე­ბის­გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­სათ­ვის,­თუმ­ცა­არა­ბურ­ჟუ­ა­ზი­უ­ლი­წე­სე­ბით.­ საფ­რან­გე­თის­ მთე­ლი­ ტე­რო­რიზ­მი­ სხვა­ არა­ იყო­ რა,­ თუ­ არა­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­მტრებ­თან,­აბ­სო­ლუ­ტიზ­მ­თან,­ფე­ო­და­ლიზ­მ­თან­და­მეშ­ჩა­ნო­ბას­თან­პლე­ბე­უ­რი­სა­შუ­ა­ლე­ბით­გას­წო­რე­ბა.

1648­ წლის­ და­ 1789­ წლის­ რე­ვო­ლუ­ცი­ე­ბი­ არ­ იყო­ ინ­გ­ლი­სი­სა­და­ საფ­რან­გე­თის­ რე­ვო­ლუ­ცი­ე­ბი,­ ისი­ნი­ ევ­რო­პუ­ლი­ ყა­ი­დის­ რე­ვო­ლუ­ცი­ე­ბი­იყ­ვ­ნენ.­ისი­ნი­არ­წარ­მო­ად­გენ­დ­ნენ­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­გარ­კ­ვე­უ­ლი­ კლა­სის­გა­მარ­ჯ­ვე­ბას­ძველ­პო­ლი­ტი­კურ­წყო­ბი­ლე­ბა­ზე;­ისი­ნი­აცხა­დებ­დ­ნენ­პო­ლი­ტი­კურ­წყო­ბი­ლე­ბას­ევ­რო­პის­ახა­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­სათ­ვის.­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ამ­გა­ი­მარ­ჯ­ვა­ამ­რე­ვო­ლუ­ცი­ებ­ში;­მაგ­რამ­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­ გა­მარ­ჯ­ვე­ბა­ ნიშ­ნავ­და­ მა­შინ­ ახა­ლი­ სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი­ წყო­ბი­ლე­ბის­ გა­მარ­ჯ­ვე­ბას,­ ბურ­ჟუ­ა­ზი­უ­ლი­ სა­კუთ­რე­ბის­ გა­მარ­ჯ­ვე­ბას­ფე­ო­და­ლურ­ზე,­ერის­გა­მარ­ჯ­ვე­ბას­პრო­ვინ­ცი­ა­ლიზ­მ­ზე,­გა­მარ­ჯ­ვე­ბას­კონ­კუ­რენ­ცი­ი­სა­–­ამ­ქ­რებ­ზე,­სა­კუთ­რე­ბის­გა­ნა­წი­ლე­ბი­სა­–­მა­ი­ო­რატ­ზე,­მე­სა­კუთ­რი­სად­მი­მი­წის­და­მორ­ჩი­ლე­ბი­სა­–­მი­წი­სა­მე­სა­კუთ­რის­და­მორ­ჩი­ლე­ბა­ზე,­გა­ნათ­ლე­ბი­სა­–­ცრუ­მორ­წ­მუ­ნე­ო­ბა­ზე,­ოჯა­ხი­სა­–­გვარ­ზე,­ მრეწ­ვე­ლო­ბი­სა­ –­ გმი­რულ­ სი­ზარ­მა­ცე­ზე,­ ბურ­ჟუ­ა­ზი­უ­ლი­სა­მარ­თ­ლი­სა­–­შუ­ა­სა­უ­კუ­ნე­ობ­რივ­პრი­ვი­ლე­გი­ებ­ზე.­1648­წლის­რე­ვო­ლუ­ცია­იყო­მე­17­სა­უ­კუ­ნის­გა­მარ­ჯ­ვე­ბა­მე­16­სა­უ­კუ­ნე­ზე,­1789­წლის­რე­ვო­ლუ­ცია­იყო­მე­18­სა­უ­კუ­ნის­გა­მარ­ჯ­ვე­ბა­მე­­1­7­­­ზე.­ეს­რე­ვო­ლუ­ცი­ე­ბი­მთე­ლი­იმ­დ­რო­ინ­დე­ლი­მსოფ­ლი­ოს­მოთხოვ­ნი­ლე­ბებს­უფ­რო­ გა­მო­ხა­ტავ­დ­ნენ,­ ვიდ­რე­ სამ­ყა­როს­ იმ­ ნა­წი­ლე­ბი­სას,­ სა­დაც­ისი­ნი­მიმ­დი­ნა­რე­ობ­დ­ნენ,­ე.­ი.­ინ­გ­ლი­სი­სა­და­საფ­რან­გე­თი­სა.

­ პრუ­სი­ის­ მარ­ტის­ რე­ვო­ლუ­ცი­ა­ში­ მსგავ­სი­ არა­ფე­რი­ ყო­ფი­ლა.­–­თუ­თე­ბერ­ვ­ლის­რე­ვო­ლუ­ცი­ამ­გა­ა­უქ­მა­კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­უ­რი­მო­ნარ­ქია­საქ­მით,­ხო­ლო­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­ბა­ტო­ნო­ბა­იდე­ა­ში,­მარ­ტის­რე­ვო­ლუ­ცი­ას­პრუ­სი­ა­ში­უნ­და­და­ემ­ყა­რე­ბი­ნა­კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­უ­რი­მო­ნარ­ქია­იდე­ა­ში,­და­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­ბა­ტო­ნო­ბა­საქ­მით.­მე­ტად­და­შო­რე­ბუ­ლი­იმას,­ რომ­ ყო­ფი­ლი­ყო­ ევ­რო­პის­ რე­ვო­ლუ­ცი­ა,­ იგი­ წარ­მო­ად­გენ­და­ევ­რო­პის­რე­ვო­ლუ­ცი­ის­მარ­ტო­ო­დენ­უბად­რუკ­გა­მო­ძა­ხილს­ჩა­მორ­ჩე­ნილ­ ქვე­ყა­ნა­ში.­ ნაც­ვ­ლად­ იმი­სა,­ რომ­ წინ­ გა­ეს­წ­რო­ თა­ვი­სი­ სა­უ­კუ­ნი­სათ­ვის,­ იგი­ ნა­ხე­ვარ­ სა­უ­კუ­ნე­ზე­ მე­ტით­ ჩა­მორ­ჩე­ბო­და­ თა­ვის­

518

ეპო­ქას.­იგი­იმ­თა­ვით­ვე­მე­ო­რა­დი­ მოვ­ლე­ნა­იყო,­მაგ­რამ­ცნო­ბი­ლი­ა,­რომ­შებ­რუ­ნე­ბუ­ლი­ავად­მ­ყო­ფო­ბა­ნი­უფ­რო­ძნე­ლად­გან­სა­კურ­ნა­ვია­და­ამა­ვე­დროს­უფ­რო­მე­ტად­არ­ღ­ვე­ვენ­ორ­გა­ნიზმს,­ვიდ­რე­პირ­ვე­ლი­და­ა­ვა­დე­ბა.­საქ­მე­ეხე­ბო­და­არა­ახა­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­შექ­მ­ნას,­არა­მედ­ბერ­ლინ­ში­იმ­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­აღ­დ­გე­ნას,­რო­მე­ლიც­პა­რიზ­ში­გარ­და­იც­ვა­ლა.­მარ­ტის­რე­ვო­ლუ­ცია­პრუ­სი­ა­ში­ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რიც,­გერ­მა­ნუ­ლიც­კი­არ­ყო­ფი­ლა.­იგი­იმ­თა­ვით­ვე­პრო­ვინ­ცი­ა­ლუ­რი,­პრუ­სი­უ­ლი­იყო.­ვე­ნის,­კა­სე­ლის,­მი­უნ­ხე­ნის­და­ყვე­ლა­სხვა­ჯუ­რის­პრო­ვინ­ცი­ა­ლუ­რი­აჯან­ყე­ბე­ბი­მას­თან­ერ­თად­მიმ­დი­ნა­რე­ობ­დ­ნენ­და­პირ­ვე­ლო­ბა­საც­ეცი­ლე­ბოდ­ნენ­მას.

­იმ­დროს,­რო­დე­საც­1648­და­1789­წლე­ბის­რე­ვო­ლუ­ცი­ე­ბი­აღ­სავ­სე­იყ­ვ­ნენ­სა­კუ­თა­რი­ღირ­სე­ბის­უსაზღ­ვ­რო­გრძნო­ბით,­რად­გა­ნაც­ისი­ნი­ შე­მოქ­მე­დე­ბის­ გვირ­გ­ვინს­ წარ­მო­ად­გენ­დ­ნენ,­ ბერ­ლი­ნელ­თა­პა­ტივ­მოყ­ვა­რე­ო­ბა­ 1848­ წელს­ იმა­ში­ მდგო­მა­რე­ობ­და,­ რომ­ ისი­ნი­ანაქ­რო­ნიზმს­წარ­მო­ად­გენ­დ­ნენ.­მა­თი­შუ­ქი­ემ­ს­გავ­სე­ბო­და­შო­რე­ულ­ვარ­ს­კ­ვ­ლავ­თა­სი­ნათ­ლეს,­რო­მე­ლიც­ჩვე­ნამ­დე,­დე­და­მი­წის­მცხოვ­რებ­ლე­ბამ­დე,­აღ­წევს­მი­სი­გა­მომ­ს­ხი­ვე­ბე­ლი­ვარ­ს­კ­ვ­ლა­ვის­ჩაქ­რო­ბი­დან­100­000­წლის­შემ­დეგ.­მარ­ტის­რე­ვო­ლუ­ცია­პრუ­სი­ა­ში­წარ­მო­ად­გენ­და­ასეთ­მცი­რე,­–­რო­გორც­სა­ერ­თოდ­ყო­ვე­ლი­ვეს­მცი­რე­ზო­მით­წარ­მოგ­ვიდ­გენ­და­იგი,­–­ვარ­ს­კ­ვ­ლავს­ევ­რო­პი­სათ­ვის;­მი­სი­სი­ნათ­ლე­იყო­უკ­ვე­დი­დი­ხნის­გახ­რ­წ­ნი­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­მი­ერ­გა­მოს­ხი­ვე­ბუ­ლი­სი­ნათ­ლე.

­გერ­მა­ნუ­ლი­ბურ­ჟუ­ა­ზია­ისე­დუ­ნედ,­ისე­ლაჩ­რუ­ლად­და­ნე­ლა­ვი­თარ­დე­ბო­და,­რომ,­იმ­მო­მენ­ტ­ში,­რო­დე­საც­იგი­მტრუ­ლად­უპი­რის­პირ­დე­ბო­და­ფე­ო­და­ლიზ­მ­სა­და­აბ­სო­ლუ­ტიზმს,­ასე­ვე­მტრუ­ლად­და­პი­რის­პი­რე­ბუ­ლი­აღ­მოჩ­ნ­და­პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტი­სა­და­ქა­ლა­ქის­მო­სახ­ლე­ო­ბის­ყვე­ლა­ფე­ნის­მი­მარ­თაც,­რო­მელ­თა­ინ­ტე­რე­სე­ბი­და­იდე­ე­ბი­პრო­ლე­ტა­რი­ატს­ენა­თე­სა­ვე­ბოდ­ნენ.­პრუ­სი­ის­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ამ­არა­მარ­ტო­მის­უკან­და­ი­ნა­ხა­მტრუ­ლად­გან­წყო­ბი­ლი­კლა­სი,­არა­მედ­თა­ვის­წი­ნა­შეც­მთე­ლი­ევ­რო­პა.­პრუ­სი­ის­ბურ­ჟუ­ა­ზია­არ­ჰგავ­და­1789­წლის­საფ­რან­გე­თის­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ას,­იგი­არ­იყო­ისე­თი­კლა­სი,­რომ­მთე­ლი­ახა­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­სა­ხე­ლით­და­პი­რის­პი­რე­ბო­და­ძვე­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­წარ­მო­მად­გენ­ლებს­–­მო­ნარ­ქი­ა­სა­და­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბას.­იგი­რა­ღაც­ისე­თი­წო­დე­ბის­დო­ნემ­დე­ჩა­მოქ­ვე­ით­და,­რომ­გან­კერ­ძო­ე­ბუ­ლი­იყო­გვირ­გ­ვი­ნი­სა­გა­ნაც­და­ხალ­ხი­სა­გა­ნაც,­ორი­ვე­სად­მი­ოპო­ზი­

519

ბურჟუაზია და კონტრრევოლუცია

ცი­უ­რად­იყო­გან­წყო­ბი­ლი­და­ცალ­­­ცალ­კე­თვი­თე­უ­ლი­თა­ვის­მტრის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ­გა­უ­ბე­და­ვად­მოქ­მე­დებ­და,­რად­გან­ყო­ველ­თ­ვის­ორი­ვეს­ან­ზურ­გ­ში­ხე­დავ­და­ან­თა­ვის­წი­ნა­შე.­იგი­თა­ვი­დან­ვე­მზად­იყო­ხალ­ხი­სათ­ვის­ეღა­ლატ­ნა­და­ძვე­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­გვირ­გ­ვი­ნო­სან­წარ­მო­მად­გე­ნელს­მო­რი­გე­ბო­და,­რად­გან­იგი­უკ­ვე­თვი­თონ­ეკუთ­ვ­ნო­და­ძველ­სა­ზო­გა­დო­ე­ბას.­ბურ­ჟუ­ა­ზია­ატა­რებ­და­არა­ახა­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ინ­ტე­რე­სებს­ძვე­ლი­სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­წი­ნა­შე,­არა­მედ­გა­ახ­ლე­ბულ­ინ­ტე­რე­სებს­დრო­მოჭ­მულ­სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში;­მას­ეპყ­რა­რე­ვო­ლუ­ცი­ის­სა­ჭე,­არა­იმი­ტომ,­რომ­მის­უკან­ხალ­ხი­იდ­გა,­არა­მედ­იმი­ტომ,­რომ­ხალ­ხი­უბიძ­გებ­და­მას;­იგი­სა­თა­ვე­ში­იდ­გა­არა­რო­გორც­ახა­ლი­სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი­ინი­ცი­ა­ტი­ვის­წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი,­არა­მედ­რო­გორც­ძვე­ლი­ სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი­ ეპო­ქის­ უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბის­ გა­მომ­ხატ­ვე­ლი.­ეს­იყო­ძვე­ლი­სა­ხელ­მ­წი­ფოს­ქა­ნი,­რო­მელ­მაც­თვი­თონ­კი­არ­გა­იკ­ვ­ლია­გზა,­არა­მედ­რო­მე­ლიც­მი­წის­ძ­ვ­რამ­ამო­აგ­დო­ახა­ლი­სა­ხელ­მ­წი­ფოს­ზე­და­პირ­ზე.­ურ­წ­მუ­ნო­თა­ვი­სი­თა­ვის­მი­მართ,­ურ­წ­მუ­ნო­ხალ­ხის­მი­მართ,­გა­უ­ბე­და­ვად­მდრტვი­ნა­ვი­მა­ღა­ლი­ფე­ნის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ­და­მძრწო­ლი­და­ბა­ლი­ფე­ნის­წი­ნა­შე,­ეგო­ის­ტუ­რი­რო­გორც­ერ­თის,­ისე­მე­ო­რის­მი­მართ­და­თა­ვი­სი­ეგო­იზ­მის­შემ­გ­ნე­ბი,­რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი­–­კონ­სერ­ვა­ტო­რე­ბის­მი­მართ­და­კონ­სერ­ვა­ტი­უ­ლი­რე­ვო­ლუ­ცი­ო­ნე­რე­ბის­მი­მართ,­თა­ვი­სი­სა­კუ­თა­რი­ლო­ზუნ­გე­ბი­სად­მი­უნ­დობ­ლო­ბით­გამ­ს­ჭ­ვა­ლუ­ლი,­ფრა­ზე­ბით­იდე­ე­ბის­მა­გი­ერ,­მსოფ­ლიო­ქა­რიშ­ხ­ლით­დამ­ფ­რ­თხა­ლი­და­ამა­ვე­ქა­რიშ­ხ­ლის­ექ­ს­პ­ლო­ა­ტა­ცი­ის­გამ­წე­ვი,­–­ყო­ველ­გ­ვარ­ენერ­გი­ას­მოკ­ლე­ბუ­ლი,­პლა­გი­ა­ტი­ყო­ვე­ლი­მხრით,­უხამ­სი,­რად­გან­ იგი­ არ­ იყო­ ორი­გი­ნა­ლუ­რი,­ ხო­ლო­ ორი­გი­ნა­ლუ­რი­ თა­ვის­უხამ­სო­ბა­ში,­–­თა­ვი­სი­სა­კუ­თა­რი­სურ­ვი­ლე­ბით­მო­ვაჭ­რე,­უინი­ცი­ა­ტი­ვო,­ურ­წ­მუ­ნო­ხალ­ხის­მი­მართ,­მსოფ­ლიო­ის­ტო­რი­ულ­მო­წო­დე­ბას­მოკ­ლე­ბუ­ლი,­–­შეჩ­ვე­ნე­ბუ­ლი­მო­ხუ­ცი,­რო­მე­ლიც­გან­წი­რუ­ლია­თა­ვი­სი­ბებ­რუ­ლი­ინ­ტე­რე­სე­ბის­შე­სა­ბა­მი­სად­წარ­მარ­თოს­და­შერ­ყ­ვ­ნას­სი­ცოცხ­ლით­სავ­სე­ხალ­ხის­პირ­ვე­ლი­ახალ­გაზ­რ­დუ­ლი­სწრაფ­ვა­ნი.­ბრმა,­ყრუ,­უკ­ბი­ლო,­ყოვ­ლად­და­ძა­ბუ­ნე­ბუ­ლი,­–­ასე­თი­აღ­მოჩ­ნ­და­პრუ­სი­ის­ბურ­ჟუ­ა­ზი­ა,­რო­დე­საც­ის,­მარ­ტის­რე­ვო­ლუ­ცი­ის­შემ­დეგ,­პრუ­სი­ის­სა­ხელ­მ­წი­ფოს­სა­თა­ვე­ში­მო­ექ­ცა.

კარლ მარქსი

520

1.­ სიტყვა­საკურთხევლისა­და­კერის­დასაცავად.

2.­ პატიოსნების­საკითხი.

3.­ არსებული­მდგომარეობისათვის.

4.­ სამარცხვინო­მხარე.

5.­ ძველი­რეჟიმისა.­

6.­ ზმნა:­ლისტინგ­ნიშნავს­„ცბიერს“,­მაგრამ­ამასთანავე­აქ­იგულისხმება­ფრ.­ლისტის­პროტექციონისტული­აგიტაცია.­

7.­ არასრული­ნაწარმოებების.

8.­ სიკვდილშემდგომ­ნაწარმოებებს.

9.­ ესაა­საკითხი.

10.­ თანაბარ­დო­ნე­ზე

11.­ პრინციპულ­სიმაღლეზე.

12.­ ადამიანებთან­შეფარდებით.

13.­ უპირატესად.

14.­ უდროოდ.

15.­ აუცილებელი­პირობა.