ferula mervynii

ERZURUM İLİ KERKÜR (Ferula mervynii)

TÜR KORUMA EYLEM PLANI

2016 - 2020

HAZIRLAYANLAR

Mustafa TEL

Prof.Dr. Eyüp BAĞCI

Dr. Ümit SUBAŞI

Grafik Tasarım

Eda YILDIZ

İLETİŞİM BİLGİLERİ

T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

DOĞA KORUMA VE MİLLİ PARKLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Beştepe Mahallesi Alparslan Türkeş Caddesi No: 71

Tel: 0 312 207 50 00

ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI 13. BÖLGE

ERZURUM ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ

Ömer nasuhi bilmen mah. Kombina cad. Orman bölge müdürlüğü kampüsü 25050

Merkez-Yakutiye / Erzurum

Tel: 0 442 233 68 23

[email protected]

AK-TEL MÜHENDİSLİK

EĞT. TURZ. GIDA. SAN. TİC. LTD.ŞTİ.

1330.Sok No:16/16 Aşağıöveçler/ANKARA

Tel :(0 312) 472 40 17

[email protected]

0532 333 87 39

www.aktel1.com

5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserlerini Koruma Kanunu Gereği Telif Hakları Konusunda Yasal Uyarı:

Tür Eylem Planı'nın ve eklerinin, isim hakları, içeriği, şablonu, tasarımı ve içindeki tüm dokümanlara ait hakları

saklıdır. Tür Eylem Planı'nın içinde yer alan hiçbir doküman, sayfa, grafik, tablo, şekil, fotoğraf, tasarım unsuru

ve diğer unsurlar izin alınmaksızın kopyalanamaz, başka yere taşınamaz, alıntı yapılamaz, internet üzerinden

veya her ne şekilde olursa olsun yayınlanamaz ve kullanılamaz (arama motorlarının dizinleri için kullandıkları

geçici bellek kayıtlarından alınmış olsalar dahi)

Kullanıcılar; Tür Eylem Planı'nın telif hakkı konusunda Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın tüm talep ve

açıklamalarını kabul ettiklerini beyan ve taahhüt ederler.

Hakları saklı tutulmuş bu Tür Eylem Planı'nın ve ekleri; sahibi Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın muvafakati

olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, alıntı yapılamaz, başka bir yerde kullanılamaz.

Tür Eylem Planı'nın içinde yer alan tüm dokümanların, Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın önceden verilmiş açık

muvafakati olmaksızın başka bir raporda, akademik makale, eser yada medyalara kopyalanamaz.

i

ÖNSÖZ

Ülkemiz zengin bir biyolojik çeşitliliğe sahiptir. Bakanlığımızın temel vazifelerinden

biri de biyolojik çeşitliliğin korunmasıdır.Ülkemize özgü türlerimizin belirlenmesi ve

korunmasına yönelik çalışmaları yapmak, nesli tehlike altına düşmüş, düşebilecek türlerin

korunmasına yönelik eylem planlarını hazırlanmak Genel Müdürlüğümüzün görevleri

arasındadır.

2-4 Şubat 2014 tarihlerinde Genel Müdürlüğümüzün organizasyonunda ilgili kamu

kurumları bilim insanları ve sivil toplum kuruluşlarından uzmanların katılımı ile yapılan Nesli

Tehlike Altındaki Türlerin Korunması Stratejisi Eylem Planı Çalıştayında ülkemizde bulunan

bitki ve hayvan türlerinden 200-250 arası türün ülkemizde varlıklarını koruyabilmesi için özel

koruma tedbirlerine ihtiyaç olduğu belirlenmiştir. Genel Müdürlüğümüz de 2023 hedefleri

arasında bu türlerden en az 100’ü için eylem planı yaptırarak özel koruma tedbirlerini

uygulamayı hedeflemektedir.

Bu kapsamda endemik bir tür olan ve nesli tehlike altında olan Ferula mervynii

(Kerkür)’nin, Erzurum İli sınırları içinde araştırılması, türün korunması ve alternatif üretim

alanlarının tespiti için 2015 yılında Tür Eylem Planı hazırlanmıştır.

Bu plan çerçevesinde Ferula mervynii (Kerkür) için 2015-2020 yıllarını kapsayan bir

uygulama planı ortaya konmuştur. Literatür araştırmaları ve yapılan arazi çalışmaları

neticesinde Ferula mervynii (Kerkür) için işbirliği yapılacak kişi ve kurum/kuruluşlar tespit

edilerek toplantılar düzenlenmiş ve türü geleceğe taşıyabilmek için atılması gereken adımlar

bu çalışma ile bir araya getirilmiştir. Hazırlanan “Erzurum İli Kerkür (Ferula mervynii)

Tür Eylem Planı”nın biyolojik çeşitliliğimizi korumak adına gerekli katkıyı yapması

umuduyla planı hazırlayanlara özverili çalışmaları sebebiyle teşekkür ederim.

Nurettin TAŞ

Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürü

ii

ÖNSÖZ

Biyolojik çeşitlilik bir ülkenin biyolojik zenginliğidir. Ülkemiz hem tür, hem genetik

hem de ekosistem açısından zengin bir çeşitliliğe sahiptir. Türkiye, sahip olduğu ekosistem ve

habitat özelliğiyle biyolojik çeşitlilik açısından küçük bir kıta özelliği göstermektedir. Dünya

üzerinde 1,7 milyondan fazla bitki ve hayvan türünün tanımlandığı bilinmektedir. Maalesef,

son yüzyılda bu türlerin sayısı tarihte görülmemiş bir hızla azalmaya başlamıştır. 1970’ten

beri dünya üzerindeki bilinen türlerin yüzde 30’u yok olmuştur. Biyolojik çeşitliliğin azalması

insanlığın günümüzde karşılaştığı en ciddi küresel çevre tehditlerinden biri olarak

tanımlanmaktadır. İnsanın çevreyi olumsuz etkilediği bu çağda tür kayıplarının daha önceki

dönemlere kıyasla daha da hızlandığı görülmektedir.

Biyolojik çeşitlilikteki bu hızlı azalma halen yeryüzünün canlı kaynaklarından

sağlamakta olduğumuz ekolojik, ekonomik, manevi ve kültürel kazançları tehdit etmektedir.

Unutmayalım ki biyolojik çeşitlilik bizlere bırakılan bir emanettir. İnsanoğlu kadar her canlı

da yaşama hakkına sahiptir. Ulusal mevzuat ve uluslararası anlaşmalar çerçevesinde

korumakla yükümlü olduğumuz türlerin izlenmesi ve korunma esaslarının belirlenmesi büyük

önem arz etmektedir. Bu çerçevede Bakanlığımız, ülkemiz biyolojik çeşitlilik envanterinin

oluşturulması konusunda başta kamu kurumları olmak üzere, üniversiteler, sivil toplum

kuruluşları ve ilgili birimlerle koordineli bir şekilde çalışmaktadır. Bu maksada yönelik olarak

hazırlanan 16.03.2012 tarihli ‘’Tür İzleme ve Koruma Genelgesi’’ doğrultusunda ülkemi zde

biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik adımlar atılmaya başlanmıştır. Bu amaçla ülkemize

özgü endemik, nesli tehlike altında bulunan türlerin korunmalarına yönelik ‘’Tür Koruma

Eylem Planları’’ nın hazırlanması gerekli görülmüştür.

Bu amaçla “Ferula mervynii (Kerkür) Tür Eylem Planı’’ projesi kapsamında; endemik

bir tür olan ve nesli tehlike altında olan “Ferula mervynii (Kerkür)” türünün Erzurum ili

genelindeki yaşam alanlarının korunmasına temel olacak araştırmaların yapılması

sağlanmıştır. Biyolojik çeşitlilik bilincini artırmaya yönelik bu projenin hazırlanmasında

emeği geçen herkese teşekkür ederim.

Ahmet AKKİPRİK

Orman ve Su İşleri Bakanlığı (Doğa

Koruma ve Milli Parklar) 13.Bölge

Müdürü

iii

TEŞEKKÜR

Erzurum İli Kerkür (Ferula mervynii) Tür Koruma Eylem Planının hazırlanmasında,

TC. Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürü Ahmet AKKİPRİK’e Bölge Müdür

Yardımcısı Mustafa ŞENTÜRK’e, Erzurum Şube Müdürü Vekili Oğuzhan ŞAHİNOĞLU’na

Doğa Koruma ve Sulak Alan Şube Müdürü Mesut KARASU’ya, Orman Yüksek Mühendisi

Nurdan KAKŞİ’ye, Biyolog Esra KESKİN UZEL’e, Tekniker M.Mustafa TOPALOĞLUNA,

Orman Muhafaza Memuru Hasan BALAT’a, projenin her aşamasında bilgileriyle desteklerini

sunan proje danışmanız Prof.Dr. Eyüp BAĞCI’ya ve Proje Botanik uzmanımız Dr. Ümit

SUBAŞI’ya ayrıca şirket bünyesinde çalışan destek personellerimiz Ercan VELDET (CBS

Uzmanı)’e projenin bu zamanlara kadar gelmesinde koordinasyonu sağlayan

koordinatörümüz Mustafa TEL’e ve Ak-Tel Mühendislik Eğitim Turizm Gıda Sanayi ve

Ticaret LTD. ŞTİ. çalışanlarına, proje kapsamında yardımlarını esirgemeyen diğer kurum ve

kuruluşlara teşekkür ederiz.

iv

COĞRAFİ KAPSAM

Çalışma alanı; Kerkür (Ferula mervynii) türünün Erzurum İlindeki tüm yaşam

alanlarını kapsamaktadır.

v

PROJE EKİBİ

Mustafa TEL

(Proje Koordinatörü)

Prof.Dr. Eyüp BAĞCI

(Fırat Üniversitesi, Fen Fakültesi, Proje Danışmanı)

Dr. Ümit SUBAŞI

(Botanik Uzmanı)

DESTEK PERSONEL

Muharrem YILMAZ (Kamu Yöneticisi)

Ercan VELDET (Çevre Mühendisi, CBS Uzmanı)

Haydar KARACAN (Yük. Su Ürünleri Mühendisi)

Oya ORBAY (Biyolog)

Tolga ÇETİNKAYA (Biyolog)

vi

PROJE KÜNYESİ

PROJE SAHİBİNİN ADI ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI 13. BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ ERZURUM ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ

ADRESİ Ömer Nasuhi Bilmen Mah. Kombina Cad. Orman Bölge Müd. Kampüsü 25050 merkez - YAKUTİYE / ERZURUM

TELEFON FAKS E-POSTA

TEL : 4422336823 FAKS : 4422352433 [email protected]

İHALE KAYIT NUMARISI 2015/39437

BAŞLANGIÇ TARİHİ BİTİŞ TARİHİ

07 MAYIS 2015 03 EKİM 2015 (150 GÜN)

PROJENİN ADI ERZURUM İLİ KERKÜR (Ferula mervynii) TÜR EYLEM PLANI

PROJENİN YERİ ERZURUM İLİ

RAPORU HAZIRLAYAN KURULUŞUN ADI

AK-TEL MÜHENDİSLİK EĞT. TURZ. GIDA. SAN. TİC. LTD.ŞTİ.

RAPORU HAZIRLAYAN

KURULUŞUN ADRESİ, TELEFON

FAKS

E-POSTA

MOBİL

WEB

1330.Sok No:16/16 Aşağıöveçler/ANKARA

Tel :(0 312) 472 40 17

Faks :(0 312) 472 61 39

e-posta: [email protected]

GSM: 0532 333 87 39

www.aktel1.com

vii

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ ........................................................................................................................................... 1

1. TÜRÜ TANIYALIM ............................................................................................................... 3

1.1 Hakkında Genel Bilgiler ......................................................................................................... 3

1.1.1. Taksonomik Hiyerarşi ........................................................................................................ 3

1.1.2. Apiaceae (Umbelliferae) Ailesi .......................................................................................... 3

1.1.3. Ferula Cinsinin Özellikleri ................................................................................................ 4

1.1.4. Türkiye’nin Ferula Türleri ................................................................................................. 5

1.1.5. Ferula mervynii Türünün Morfolojik Özellikleri .............................................................. 7

1.1.6..Ferula Cinsinin Tıbbi ve Ekonomik Önemi ...................................................................... 10

1.1.7..Ferula mervynii Türünün Biyolojik Özellikleri (Yaşam Evresi ) ...................................... 11

1.1.8. Çiçek ve Tohum Verimi ..................................................................................................... 17

1.2. Dünyadaki Durumu ............................................................................................................... 18

1.3. Türün Eylem Planının Kapsadığı Bölgedeki Durumu .......................................................... 18

1.3.1.Ferula mervynii Türünün Yaşam Alanına İlişkin Flora ve Vejetasyon Özellikleri ........... 19

1.3.2. Yaşam Alanı ....................................................................................................................... 20

1.3.3. Ferula mervynii Türünün Dağılımı ve Nüfusu ................................................................. 22

1.3.4. Ferula mervynii Yaşam Alanlarının Mülkiyet Durumu .................................................... 23

2. TÜR VE YAŞAM ALANINA YÖNELİK TEHDİTLER VE SINIRLAYICI FAKTÖRLER 23

2.1.Ferula mervynii Türü Üzerindeki Tehditler .......................................................................... 25

2.2. Bitki Çeşitliğine Yönelik Tehditler ....................................................................................... 26

2.3. IUCN Sınıflarının Yapısı ...................................................................................................... 27

3. İLGİLİ ULUSAL MEVZUAT VE ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER .............................. 28

4. HEDEFLER ............................................................................................................................. 29

4.1. İdeal Hedef ............................................................................................................................ 29

4.2. Faaliyet Hedefleri .................................................................................................................. 30

5.FAALİYETLER VE FAALİYET PLANLARI ........................................................................ 31

6. UYGULAMA DÖNEMİ ÇALIŞMA PLANI .......................................................................... 38

7. KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 41

viii

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1. Türkiye’nin İçinde Yer Aldığı Fitocoğrafik Bölgeler (Davis (1970) ...........................................2

Şekil 2. Ferula mervynii Morfoloji ............................................................................................................8

Şekil 3. F. mervynii’ nin Türkiye Dağılışı (A8: Erzurum; A9: Artvin) ......................................................20

Şekil 4. Ferula mervynii Tür Eylem Planı Paydaş Kurumlar İşbirliği Ağı ...............................................38

Şekil 5. Ferula mervynii Tür Eylem Planı Projesi Uygulama Şeması Ana Hatları ....................................39

FOTOĞRAFLAR DİZİNİ Fotoğraf 1. Ferula mervynii Genel Görünüm ............................................................................................12

Fotoğraf 2. Ferula mervynii’ ye Ait Çiçek Yapısı(1) ................................................................................13

Fotoğraf 3. Ferula mervynii’ ye Ait Çiçek Yapısı(2) ................................................................................13

Fotoğraf 4. Ferula mervynii’ ye Ait Meyve Yapısı (1) ..............................................................................14 Fotoğraf 5. Ferula mervynii’ ye Ait Meyve Yapısı (2) ..............................................................................14 Fotoğraf

6.

Ferula mervynii’

ye Ait Dip Yaprak Yapısı(1)

......................................................................15

Fotoğraf

7.

Ferula mervynii’

ye Ait

Dip Yaprak Yapısı(2)

......................................................................15

Fotoğraf

8.

Ferula mervynii’

ye Ait

Gövde (Okrea) Görünümü

.............................................................16

Fotoğraf

9.

Ferula mervynii’

ye Kök Görünümü

....................................................................................16

Fotoğraf

10. Ferula mervynii’ye Ait

Kurumuş Tohumlu Birey(1)

...........................................................17

Fotoğraf

11. Ferula mervynii’ye Ait Kurumuş Tohumlu Birey(2)

...........................................................17

Fotoğraf

12. Habitat Görünümü(1)............................................................................................................21

Fotoğraf

13. Habitat Görünümü(2)............................................................................................................21

Fotoğraf

14.

Ferula mervynii’nin Artvin –

Yusufeli (Sarıgöl) Populasyonu

.............................................22

Fotoğraf

15. Ferula mervynii

Yaşam Alanı (Erzurum –

Uzundere) Uydu Görünümü

..............................23

Fotoğraf

16. Ferula mervynii

(Kerkür) Bitkisi’nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(1).

.......................24

Fotoğraf

17. Ferula mervynii

(Kerkür) Bitkisi’nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(2)

........................24

TABLOLAR

DİZİNİ

Tablo 1.

Ferula

Taksonlarınm

Endemizın

Ve

IUCN

Kategorilerinin

Karşılaştınlması

................................6

Tablo 2. Ferula mervynii’

nin Fenoloji Takvimi

.......................................................................................11

Tablo 3. Ferula mervynii Bitkisinin Yaşam Alanı ve Çevresinin Florası

..................................................19

Tablo

4.

Ferula mervynii

(Kerkür) Bitkisi Tür Koruma Eylem Planı Tehditler ve Düzeyi

.......................25

Tablo 5. İlgili Ulusal Mevzuat ve Uluslararası Sözleşmeler

......................................................................29

Tablo 6. Ferula mervynii

Bitkisinin Tür Eylem Koruma Planı İdeal Hedefi

............................................29

Tablo 7. Kerkür (Ferula mervynii) Tür Koruma Eylem Planı Faaliyet Hedefleri

......................................30

Tablo 8. Ferula mervynii

Tür Eylem Planı İzleme

ve Değerlendirme Programı

.....................................40

KISALTMALAR BERN :Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarının Korunması

CITES :Sözleşmesi ve Nesli Tehlike Altındaki Türlerin Ticaretine İlişkin Sözleşme

CR :Critically Endangered(Kritik olarak tehlike altında)

EN :Endangered(Tehlikede)

EW :Extinct in the Wild(Doğada tükenmiş)

IUCN :Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği

LC :Az Tehdit Altında

R :Rare (Nadir)

Red Data Book of Turkish Plant : Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı

UNEP : Birleşmiş Milletler Çevre Programı

ve ark. : Ve Arkadaşları

VU : Zarar görebilir

WRI : Dünya Kaynakları Enstitüsü

WWF : World Wildlife Fund (Doğal Hayatı Koruma Vakfı)

ix

x

YÖNETİCİ ÖZETİ

Ülkemizde doğal olarak yayılış gösteren tüm türlerin nesillerinin devamlılığı için

biyolojik çeşitliliği meydana getiren unsurların bütüncül olarak değerlendirilmesiyle

oluşturulan strateji doğrultusunda yapılan korumaya yönelik eylemlerin tamamı Tür koruma

olarak ifade edilmektedir. Türün doğal yaşam alanında sürdürülebilir popülasyonlarının

sağlanmasına yönelik olarak; türün biyolojik ve ekolojik ihtiyaçlarını ve koruma ve

yararlanma ilkelerini tanımlayarak alandaki insan faaliyetlerinin ekonomik, kültürel ve sosyal

boyutlarını düzenleyen plan ise Tür Eylem Planı olarak ifade edilmektedir. Ülkemizin

biyolojik çeşitliliğinin zenginliği diğer ülke hatta bazı kıta biyoçeşitliliği ile karşılaştırılacak

olursa ne kadar zengin olduğu bilinen bir gerçektir. Buna karşılık, son yıllarda sürdürülebilir

kalkınmanın önemli ayaklarından birini oluşturan biyolojik zenginliğimizin çok kırılgan bir

noktada olması ise çok az bilinen bir durumdur. Bu kadar zengin biyoçeşitlilik yanında

önemli olan en ciddi konu, ülkemizde bazı türlerin neslinin tehdit ve tehlike altında olması,

düşük birey ve popülasyon seviyeleri nedeniyle türün hayatını sürdürebilme zorluğudur.

Ülkemizdeki bitki türlerinin hemen hemen 3’te birinin endemik olması ve bunlardan bir

kısmının lokal popülasyonlaraa sahip olması, değişen ve gelişen Türkiye’ de ekolojik ve

topoğrafik yapıların uğradığı değişiklikler de türlerin yok olma oranını artırmakta ve bunların

korunma yükümlüğünü tüm vatandaş ve devlet kurumlarına zorunlu kılmaktadır.

Bu amaçla, başlatılan tür eylem koruma planları ülkemizdeki bu türlerin korunmasını

bilimsel temeller çerçevesinde tek bir kurumun değil de belli bir koordinasyonla paydaş

kurumlarla sürdürülebilir korumayı hedeflemektedir. Model bir örnek çalışma olarak dünyada

sadece Erzurum–Uzundere ve Artvin-Yusufeli ilçe lerinden bilinen ve IUCN (2001)

kategorisine göre; CR (Critically Endangered/Kritik Tehkilede) seviyede tehlike altında olan

Ferula mervynii (Kerkür) bitkisi gibi Korunma zorunluluğu olan türlerle ilgili olarak kamu

kurumları, üniversiteler, sivil toplum örgütleri ve halkın daha çok işbirliği içerisinde olması

ülkemizin doğal zenginliğinin korunması bakımından büyük önem arzetmektedir.

1

GİRİŞ

Ferula mervynii (Sağıroğlu & Duman) 2007 yılında Kuzeydoğu Anadolu’dan ayrı bir

bir tür adıyla tanımlanmış ve uluslararası bir dergide yeni tür olarak yayınlanmıştır. Türün tip

lokaliteleri Türkiye Florası’ndaki grid sisteme göre A8 olarak Artvin ve Erzurum olarak

belirtilmektedir. Tür Ferula

cinsi içerisinde Güney Anadolu’da yayılış gösteren Ferula

coskunii’ ye benzerlik göstermekle beraber genel görünüşü, dip yaprakları, çiçeklenme şekli

ve merikarp özellikleri bakımından farklılıklar göstermektedir.

Bir ülkenin florasının zenginliği, o ülkede yetişen türlerin sayısı ile, ilginçliği ise

bitkilerin yayılışı ve çeşitli vejetasyon tiplerine sahip olması ile ölçülebilir. Ülkemiz, üzerinde

barındırdığı bitkiler açısından dünyada zengin ve ilginç ülkeler arasında yer alır. Bu zenginlik

ve ilginçlik çeşitli iklim tiplerinin etkisi altında olması, coğrafik durumu, jeolojik yapısı,

değişik topoğrafik yapılara ve toprak gruplarına sahip olması ve üç farklı fitocoğrafik

bölgenin

birleştiği yerde olmasından kaynaklanır (Davis & Hedge, 1975).

Türkiye kuzey

yarıkürede yer alan ülkeler arasında floristik açıdan önemli bir yere sahiptir.

Türkiye’nin bu

kadar çeşitliliğe sahip olmasının başlıca nedenleri

olarak; Avrupa’nın nispeten az engebeli

topografik

yapısına göre Türkiye’nin sahip olduğu oldukça fazla sayıdaki dağlık

kesimlerinden,

vadilerinden ve bu vadilerin barındırdığı mikroklimalarının etkisinden

kaynaklanmaktadır.

Ayrıca, Türkiye, Akdeniz, İran-Turan ve Avrupa-Sibirya gibi üç farklı

bitki coğrafyası

bölgesinin kesiştiği alanda bulunur

(Şekil 1); Asya, Avrupa ve Afrika

kıtalarının arasında köprü

oluşturur ve her üç kıta arasında karşılıklı bitki göçleri ile

çeşitliliğini artırır. İklimsel,

topografik, jeolojik ve edafik çeşitliliğe s ahiptir. Ayrıca Anadolu

toprakları tarımın ilk

yapılmaya başlandığı bölgelerden biridir ve buğday, arpa, çavdar, nohut

ve mercimek gibi

birçok tarım bitkisinin gen merkezidir (Davis & Hedge, 1975).

Bu özellikler

Türkiye’yi ve biyoçeşitliliğini önemli kılmaktadır. Ülkemiz sahip olduğu biyolojik

kaynakların değerinin bilincinde olarak, biyolojik çeşitliliğin

korunması ve devamlılığının

sağlanarak insanlık yararına kullanılması adına yürütülen uluslararası süreçlerin yakın

takipçisi olmuştur. Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi

başta olmak üzere

birçok uluslararası sözleşmeye imza atmış ve taraf olmuş Türkiye, doğal biyoçeşitliliğimizin

korunması noktasında son yıllarda ciddi çabalar göstermektedir. Belirlenen amaçlara ulaşmak

için kamu kurumları, üniversiteler, sivil toplum örgütleri ve halkın daha çok işbirliği içerisine

girmesinin sağlanması hedeflenmektedir. Tedbir alınması zorunluluk arz eden türler kısa, orta

ve uzun vadeler düşünülerek önceliklendirilmiş ve bunların korunması için uygulanması

gereken yöntemler paydaş kuruluşlarla birlikte tanımlanmıştır

2

Bu türün ait olduğu Ferula cinsi Apiaceae familyası içinde 3. Büyük cins olup, dünya

üzerinde 180-185 türle temsil edilmektedir (Pimenov & Leonov, 2004). Ferula mervynii,

Dünyada sadece Artvin ve Erzuruma ait küçük popülasyonlardan kaydı bulunması nedeniyle

IUCN (2001) kategorilerine göre EN (Endangered B1 a- Tehlike atında) olarak

sınıflandırılmış, fakat CR (Critically Endangered B2 – Kritik olarak tehlike altında)

kategoroisinde değerlendirilmesi önerilmiştir (Sağıroğlu ve Duman, 2007). Türle ilgili yapılan

literatür araştırmaları ve arazi çalışmaları sonucunda Artvin ve Erzurum’dan 2-3 lokaliteden

kayıt verilen türün bu popülasyonlarının da bir kısmının yok olduğu saptanmıştır. Bölgede

projelendirilmiş ve yapımı devam eden baraj projeleri bu populasyonların yok edilmesinde

birinci tehdit ve tehlike olarak görülmektedir. Türün böyle sınıflandırılmasının en önemli

sebepleri olarak, türün yayılış alanın gittikçe azalması ve bu popülasyonlardaki olgun birey

sayısının ciddi azalışın olması ve bu durumun bu proje kapsamında yapılan arazi çalışmaları

sırasında da tespit edilmesi bitkinin ciddi tehdit altında olduğunu ve korunmaya ihtiyaç

duyduğunu göstermektedir.

Şekil 1: Türkiye’nin İçinde Yer Aldığı Fitocoğrafik Bölgeler (Davis (1970)’ e ; Anadolu Diyagonali

(Çaprazı); Grid Sistem (http://www.dkm.org.tr/anadolu-caprazi/anadolu-caprazi-nedir.php))

3

1. TÜRÜ TANIYALIM

1.1. Hakkında Genel Bilgiler

Literatürde Ferula isminin ilk kullanılışı Linne ile başlar. Linne ilk olarak Ferula

communis'i isimlendirmiştir. Ferula türleri Anadolu' da genel olarak Çaşır, Çakşır otu

olarak isimlendirilmektedir. Ferula cinsine ait bazı türler Umbelliferae familyasının

bazı cinsleri ile karıştırılmaktadır (Thapsia, Foeniculum). Doğu Anadolu bölgemizde de

Ferula türleri, Prangos (P. pabularia Llndl., P. paltyclaena Boiss., P. ferulacea Boiss.) ve bazı

Ferulago türleri (F. asparagifolia Boiss., F. longistylis Boiss.) ile Seseli andronakii Woron türü

çaşır veya çakşır otu olarak bilinmektedir. Van ve çevresinde Ferula türlerine (F. orientalis, R

hausknechtii) beliz adı verilmektedir. Anadolu'nun farklı bölgelerinde Ferula türlerine

değişik isimler verilmektedir. Bunların başlıcaları çağşır, çanşur, hiltik, bitik, asa otu

(Silifke), helizan, kerkür, siyabo, kasın (Sivas- F. szowitsiana )’dır.

1.1.1. Taksonomik Hiyerarşi

Kingdom

(Alem)

: Plantae

Division

(Bölüm)

: Magnoliophyta

Class

(Sınıf)

: Magnoliopsida

Subclass

(Altsınıf)

: Rosidae

Order

(Takım)

: Apiales

Family

(Aile)

: Apiaceae

Genus

(Cins)

: Ferula

Species

(Tür)

: Ferula mervynii

Sagiroglu & H.Duman

1.1.2. Apiaceae (Umbelliferae) Ailesi

Apiaceae familyası üyeleri genellikle internodlarda içi dolu ve kuvvetli gövdeye sahip otsu

bitkilerdir. Bitkiler sukkulent yada değildir. Yapraklar tabanda rozet şeklinde; gövdede

almaçlı dizilmiş; tabanda yaprak kını bulunur; basit ya da bileşik bazen peltattır, bileşik

olduğunda ternat, pinnat, bipinnat ya da çok pinnat bazen de palmat; yaprak kenarı düz,

parçalı, dikenli olabilir; stipul bulunmaz; yaprak büyüklüğü değişkendir; damarlanma pinnat,

palmat ya da paraleldir. Genellikle birleşik umbel, basit umbel nadiren simöz çiçek durumları

4

görülür. Çiçek durumunda 3 brakte vardır

ya da yoktur. Çiçekler genellikle brakteollü;

brakteoller küçüktür. Bitkiler genellikle

hermafrodittir, andromonoik, poligam ya da dioik

olabilir. Kaliks indirgenmiş; indirgenmemişse serbest ya da birleşik, kesinlikle kaliks tüpü

oluşturmaz, sepal 5, çok küçük. Korolla serbest; petal 5; beyaz, sarı, pembe ya da eflatun;

nadiren petalsizdir.

Stamen 5, perianttan bağımsız, sepallerle karşılıklı dizilir, fertil,

tomurcukta içe dönüktür. Ovaryum alt durumlu (1-)2 bölmelidir.

Stilus 2, tabanı genişleyip

stilopodyum oluşturmuştur. Plesantasyon axillar ya da apikaldir. Ovül her bölmede 1 ya da 2

tanedir. Meyve kuru, 2 merikarplı şizokarptır. Her merikarp 1 tohumludur; merikarpların iç

yüzleri birbirine bakar; arada birbirine bağlayan karpofor bulunur; dış yüz ise 5 birincil sırtlı,

nadiren 4 ikincil sırt da bulunur. Sırtlar arasında vitta (yağ kanalları) bulunur. Tohumlarda

yağlı endosperm bulunur (Pimenov and Leonov, 2004; Davis, 1972).

Apiaceae familyasındaki bitkiler genellikle kendilerine has bir kokuya sahiptirler, buna neden

taşıdıkları uçucu yağ, reçine zamk veya müsilaj karışımlarıdır. Bu karışımlar bitkinin özellikle

meyve, petiol, gövde, yaprak ve köklerinde yer alan salgı kanallarında bulunur. Apiaceae

familyasında Conium maculatum L., ve Aethusa cynapium L. gibi pek çok zehirli tür

bulunurken, Petroselinium crispum (Miller)A.W. Hill., Daucus carota L., Apium graveolens

L., Pastinaca sativa L., Foeniculum vulgare Miller, Pimpinella anisum L., Anethum

graveolens L., Coriandrum sativum L. ve Carum carvi L. gibi türleri sebze, şifalı bitki ve

baharat olarak değerlendirilir. Dorema ammoniacum D. Don. ve Aegopadium podagraria L.

gibi bazı türlerde uzun süre şifalı bitki olarak kullanılmıştır.

1.1.3. Ferula L. Cinsinin Özellikleri

Yurdumuzda 23 tür ve dört alt tür

ile temsil edilen Ferula

cinsi bitkileri otsu,

çok yıllık,

monokarpik veya polikarpik, çoğunlukla soğan (Allium) gibi kokan bitkilerdir. Kazık kök

kuvvetli olup, odunsudur. Gövde dallanması, alternat, karşılıklı veya vertisillat olup, gövde

tabanı

lifsi artık kınlarla örtülüdür. Gövde 0.2-10 cm

çapında, (20-)50-250(-500) cm

uzunluğunda, genellikle sağlam yapılı, dik, silindirik, genellikle belirgin oluklu, yeşilimsi-

mumsu veya menekşe renktedir. Tabanda bulunan alt gövde yapraklarının ayası genellikle

triangular-ovat, yaprak sapı genişleyerek gövdeyi sarıcı, tüylü ya da tüysüz, yaprak sapının

kınsız kısmı 0-50 cm; yaprak ayaları 3-7 pinnat, yaprak segmentleri ovat-oblong, filiform-

setaseous ile

linear arasında değişmekte, segmentler 1-70 mm, tüylü ya da tüysüz, uçları

akutakuminat,

segment lopları bazen 1-2 pinnatisekttir. Üst gövde yaprakları kınlı olup

5

oblong-ovat ile lanseolat arasında değişmektedir; daha yukarılarda giderek

küçülmektedir.

Kınlar çok iyi gelişmiş, genellikle derimsi, gövdeyi sarıcıdır. Çiçek

durumu panikulat-

korimboz, çiçekler genellikle hermafrodit, bazen yan umbellerde

erkek organlar

gelişmiştir.

Dallanma seyrek veya sık, tabana yakın veya uzaktır. Merkezi umbellalar verimli, saplı veya

sapsız, raylar genellikle dik yükselicidir.

Yan

umbellalar genellikle verimsiz, uzun saplı olup

bazen yan umbel yoktur.

Umbellulalar 6-55 çiçekli, olgun meyve sapı 1-20mm’dir. Brakteler

yoktur.

Brakteoller birkaç tane çok küçük, tüylü veya tüysüz, dökülücü bazen yoktur.

Sepaller

körelmiş veya yoktur. Petaller genellikle sarı renkte, tüysüz veya nadiren

tüylüdür.

Merikarplar; sırtta basık şekilde yassılaşmış, eliptik-oblong ile ovat-obovat

arasında

değişmekte, 5-20 x 3-15 mm, olgunlaştığında kahverengiden kremsi renge kadar değişiklik

gösterirler. Sırttaki kanatlar genellikle filiform, yan taraftakiler 0.3-4 mm genişliğindedir.

Merikarplar stilopodyuma yakın tarafta şişkin veya değil, kommisural yüzeyleri genellikle

düz, nadiren asperousdur. Stilus kalıcı veya dökülücü olup genellikle başcıklı; stilopodyum

konikal veya terete; reçine kanalları belirgin veya değil, sırt kısımdaki her valekulada 1-6,

kommisuralda ise 2-10 reçine kanallıdır. Kommissural taraftaki reçine kanalları karpofora

yakın veya uzaktır. Karpofor tabanda iki yarıklıdır. Tohum yüzeyi düz veya az konkavdır

(Peşmen, 1972; Sağıroğlu, 2004; Menglan and Watson, 2005).

Ferula isminin ilk kullanılışı Linne (1753) ile başlar. Linne, ilk olarak Ferula communis’i

isimlendirmiştir (Baytop, 1977). Linne’den sonra ilk ciddi araştırmayı Boissier (Boissier,

1872) yapmıştır; çalışmasını ‘Flora Orientalis’ adlı eserde toplamıştır. Boissier, bu eserde tüm

Ferula türlerini üç seksiyon altında toplamıştır; bu seksiyonlarda

toplam 29 tür belirtmiştir.

Boissier, 1888’de, yayınladığı ek cilttekilerle beraber toplam 30 tür vermiştir. Boissier, bu

seksiyonları yaparken merikarplardaki vittae sayıları ve petallerin şeklini temel almıştır.

1.1.4. Türkiye’nin Ferula

türleri

Ferula

cinsi yurdumuzda Doğu Anadolu, orta Anadolu, Güney ve Güneydoğu Anadolu ile

Doğu Akdeniz de çokça yetişmektedir. Ortalama yükseklikleri 2 metreyi bulan sarı renkli

çiçekleri olan otsu bir

şifalı bitkidir. Anadolu’nun farklı bölgelerinde Ferula

türlerine

değişik isimler verilmektedir.

Ferula

drogları, geçmişte insanlar tarafından çok değişik

amaçlarla kullanılmıştır.

Günümüzde de çeşitli şekillerde kullanıldığı görülmektedir.

“çakşır”, Türkiye’deki Ferula

cinsinin

revizyonu

ile ilgili çalışmada (Sağıroğlu, 2005),

Ferula

cinsi yeni tanımlanan türler de

dahil edilerek altcins ve seksiyonlara ayrılmıştır.

Sağıroğlu (2005), cinsin ülkemizde 23 tür ve dört alt tür olmak üzere 27 taksonla temsil

6

edildiğini belirtmiş; bunların ülkemizdeki yayılışlarını göstermiştir.

Bu çalışma ile Türkiye Florasındaki

dokuz

endemik

taksona

sekiz

endemik

takson

daha

ekleyerek

17 endemik

taksonu

olan

(%62.9)

bir

cins

durumuna

getirilmiştir (Sağıroğlu,

2005). Tablo 1.’de ülkemizde yayılışa sahip Ferula taksonlarının endemizm durumları ve IUCN

kategorileri literatür verileriyle sunulmuştur. Bu tabloya göre 10 Ferula taksonu CR ve 5 taksonda

EN kategorisinde tehdit ve tehlike altındadır.

Tablo 1. Ferula

taksonlarınm

endemizın

ve

IUCN

kategorilerinin

karşılaştınlması

(Sağıroğlu, 2005).

Taksonlar

Endemizm

Tehlike kategorisi

Türkiye Florasına (Davis,

1972)’e göre

Sağıroğlu (2005)’e göre

RED data

Book’a göre Sağıroğlu

(2005)’e göre

1 F.

szowitsiana

LC

2 F. drudeana Endemik Endemik CR

3 F. cosk:unii sp. nov.

Endemik CR

4 F. mervynii sp.nov.

Endemik CR

5 F.communis VU

7 F. tingitana LC

8 F. duranii sp. nov. Endemik CR

9 F. lycia Endemik Endemik LR(cd) VU

10 F. hermonis VU CR

11 F. anatolica

Endemik Endemik DD CR

12

F. orientalis

subsp.

orientalis

LC

13 F.

orientalis subsp.

ingolensis

Endemik

Endemik

CR

14

F. brevipedicellata

Endemik

EN

15

F. halophila

Endemik

Endemik

VU

EN

16

F. rigidula

subsp.

rigidula

LC

17

F.

rigidula

subsp.

rupestris

VU

18

F.

parva

Endemik

Endemik

VU

19

F.

tenuissima

Endemik

Endemik

EN

20

F.

haussknechtii

VU

21

F. pesmenii

subsp.

nov.

pesmenü

Endemik

EN

7

22 F. pesmenii subsp. hadimensis Endemik CR

23 F. elaeochytris LC

24 F. longipedunculata Endemik Endemik EN CR

25 F. amanicola

Endemik Endemik EN CR

26 F. huber -morathü Endemik Endemik EN EN

27 F. caspica

- - VU VU

1.1.5. Ferula mervynii Türünün Morfolojik Özellikleri

Diğer Ferula Türlerinden kolayca ayrılan belirgin bir tür olan F. mervynii görünüş

olarak F. coskunii' ye benzer. Polikarpik, çok yıllık, kök silindirik-dikdörtgenimsi, 0.5-2 cm

genişliğinde, kök bazen 2 gövdeli. Gövde tabanında ipliksi yaprak sapı kalıntıları mevcut, 1-3

cm, gövde silindirik, 30-90 (-130) cm, tabanda 1,5-6 mm çapında, tüysüz. Taban

yaprakları triangular-ovat, 10-20 x 6-15 cm, tüysüz, kınsız yaprak sapı 1-3 cm; yaprak ayası

3-4 pinnat, son segmentler linear, 5-25 x 0,5-2 mm, gövde yaprak lopları daha uzun, uçları

akut-mukronat. Bütün kınlar zarımsı yapıda, tüysüz, oluklu, hafifçe şişkin, hafifçe mavimsi -

yeşil, linear-lanseolat, 4-10 x 0,2-0,5 cm; alt ve orta kısımdaki kınlar gövdeyi sarıcı; üst

taraftaki kınlar gövdeyi yarı sarıcı. Çiçeklenme durumu çok seyrek panikulat-kompound,

genellikle yan umbeller yok varsa merkezi umbel 2 cm uzunluğunda; ray'lar 4-11 tane, 2-8

cm, eşit değil, yükselici; umbellulalardaki çiçek sayısı 20-55 tane, olgun meyve sapı 5-15

mm, eşit değil. Brakteol genellikle yok, nadiren 2-4, 1-2 mm, linear-lanseolat, tüysüz,

dökülücü. Sepaller tamamen körelmiş. Petaller koyu sarı renkte, 1-1,5 mm, tüysüz, uçtan içe

kıvrık. Merikarplar eliptik-oblong, 4-5 (-7) x 2-4 mm, olgunlaştığında koyu kahve renkte

meyvenin sırt taraftaki kanatlar belli belirsiz filiform yapıda, yan taraftaki kanatlar 0,1-0,3

mm genişliğinde, commissural yüzey asperous; stilus kalıcı, sitilopodyum silindirik, belirgin

şekilde dalgalı; sırttaki her kanat arasında 2-4, karın tarafında ise 2-4 reçine kanallı,reçine

kanalları karpafora yada lateral kanatlara yakındır (Şekil 2). Çiçeklenme: 7-8. ay.

Yetişme ortamı ve yükseklik : Eğimli taşlı yerler, serpantin kayalıklar, 650-1100 m.

Tehlike kategorisi: CR. (Critically endangered)

Endemizm: Yöresel endemik.

8

Şekil 2 . F. mervynii. Morfoloji A(l): Taban yaprağı, A(2): Alt Gövde Yaprağı. B: Taban

Yaprağı. C: Meyveli Unıbel. D: Merikarp. E: Merikarpın Enine Kesiti (Sağıroğlu, 2005).

9

Meyye yapısı

Merikarpların rengi: Koyu kahverengi

Merikarpların şekli: Eliptik-oblong

Merikarpların ölçüleri: 4-7 x 2-4 mm Stilopodyumun şekli : Silindirik

Sırttaki kanat: Belli-belirsiz ipliksi

Yan kanat : 0.1-0.3 mm genişliğinde Sırtta her valekuladaki vittae sayısı :2-4 tane

Kommissural yüzeydeki vitta sayısı ve yüzeyin yapısı :2-4

Kommissural yüzeyin özelliği: Karpofora veya yan kanatlara yalcın ve yüzey süngerimsi.

Yüzey ornemantasyonu: Tüpsü, pulsu (Tubules, scale)yapıda. Tüpsü yapılar 2-6 µ

kalınlığında

Polen Özellikleri

Polen tipi :Radial-simetrili, trikolporate

Polen şekli :Perprolata

Polar eksen(P) :34.60 µ.

Ekvatoral eksen(E) :14.10 µ.

P/E :2.45 µ.

Apertür özelliği :Kolpus'lar (C) belirgin, dar ve uzun, 26.92 µ; por şekli oblata, endoapertür şeklinde uzamış, plg:3.58 µ., plt: 5.17 µ, plglplt: 0.68 µ.

Ekzin yapısı :Tektat

Omemantasyon : Rugulat

Taban yapraklarının özellikleri hariç, ince gövde özelliği, kın şekli ve yapısı, çiçeklenmesi,

küçük meyveli olması ile F. coskunii ' ye benzerlik: gösterir. F. coskunii 'den taban

yapraklarının 3-4 pinnat ve tüysüz oluşu, kınsız yaprak sapının kısa olması, umbellulalardaki

çiçek sayısının fazla olması, meyve sapının daha uzun olması, merikarplarının daha küçük ve

kommissural yüzeyin asperous olması, dorsal vitta'ların fazla olması ile ayrılır.

10

1.1.6. Ferula Cinsinin Tıbbi ve Ekonomik Önemi

Ferula cinsine ait bitkilerin yurdumuzda ve dünyanın değişik yerlerinde halk tıbbında

şifalı bitkiler olarak kullanıldığı bilinmektedir (Kılıc and Bagci, 2013). Günümüzde Ferula

drogları; kuvvet verici (afrodizyak), vücudu güçlendirici, mikrop öldürücü, öksürük sökücü,

kabızlıkta gevşetici olarak, hemoroid tedavisinde, idrar yolu hastalıklarında ve zehirlenmelere

karşı panzehir olarak kullanılmaktadır. Cinsin tıbbi ve farmakolojik özelliklerinden dolayı

birçok türün kimyasal yapısı çalışılmış olup halen devam etmektedir. Özellikle cinsin kokulu

ve aromatik yapıları olan uçucu yağları ve bu yağlarn bazı hastalıklar üzerindeki etkileri

üzerinde yapılmış birçok çalışma bulunmaktadır. Bitki üzerinde yapılan bu çalışmalarda;

benzoik asit, methanolik koumarinler, antibakteriyal sesquiterpenoidler, terpenoidler,

ferulenol, esterler, methanol, ethanol, sülfidler, fosfolipidler, germakrane alkol,13

hidroksimetilen 12 tetradekatrien gibi kimyasallar tespit edilmiştir. Çakşır otunun Yararları

olarak; cinsel isteği ve gücü arttıran önemli bir afrodizyak, sperm sayısını ve sperm

hareketlerini de arttırıcı etkisinin olduğu, kasların güçlenmesine ve s inir sistemine de olan

faydası nedeniyle sinirleri yatıştırma, sakinlik verme özelliği de bulunduğu bildirilmektedir.

Ferula cinsinin bazı türleri insanlar tarafından tüketilmektedir. Ferula meifoliae türü çok eski

tarihlerden beri bilinen ve kullanılan bir bitkidir. Doğu Anadolu’da haşlanıp acılığı

giderildikten sonra gıda olarak kullanılır, turşusu yapılır. Ayrıca hayvan yemi olarak da

kullanılır. Çakşır otu, kökleri toz edilip bal ile karıştırılıp kudreti arttırıcı olarak da

kullanılmaktadır. Orta ve Doğu Anadolu dağlarında yetişen diğer bir Ferula türü, F. rigidula

“suyabu” adıyla tanınır. Rayları (ışınları), Van bölgesinde hazırlanan, çok sevilen ve yenen

meşhur “Otlu peyniri”nin içine konmakta ve özel bir tad vermektedir. Ülkemizde yetişmeyen,

İran ve Türkistan’da yetişen Ferula assa-foetida türünün köklerinden elde edilen usâre

“şeytan tersi” adını alır. Bu madde sarımsı esmer renkte, sarımsak kokusunda, soğukta

sertleşen, sıcakta yumuşayan ve acı lezzettedir. İçerisinde, zamk, uçucu yağ ve organik asitler

vardır. Sinir sistemini yatıştırıcı, hazmı kolaylaştırıcı ve kurt düşürücü etkileri görülür.

Baharat olarak da Doğu ülkelerinde kullanılır . Ege bölgesinde ise kuru gövdesi baston olarak

kullanılır. Orta Asya ve diğer bölgelerde kökleri kaynatılarak elde edilen süt sonradan hava ile

temasta kahverenk alır ve donar. Bu, içecek olarak kullanılır. Köklerinden elde edilen özüt su

ile karıştırılarak lapa yapılır ve yenir. Güzel kokulu ve ekşimsi bir tadı vardır.

11

1.1.7. Ferula mervynii Türünün Biyolojik Özellikleri (Yaşam Evresi)

Ferula mervynii Haziran ayının başlarında çiçek tomurcuları görülmeye başlayıp, ilk

çiçeklerini bu ay içerisinde göstermektedir. Çiçeklenme dönemi Haziran ayı sonu ile

başlayıp Temmuz ayının ortalarına kadar devam etmektedir. Aynı zamanda ve aynı çiçek

üzerinde hem çiçek hemde meyve görülebilmektedir. Olgunlaşmamış ilk meyveler Temmuz

ayının ilk haftalarında gözlenmektedir. Olgunlaşmış ilk meyve ve tohumlar ise Temmuz

ayının son haftasında gözlenmektedir. Bu süreç Eylül ayının ilk haftalarına kadar devam

etmektedir (Tablo 2)

Tablo 2. Ferula mervynii’nin Fenoloji Takvimi

Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Vejetatif Dönem

Generatif

Dönem

Çiçek

Tomurcuğu

Çiçek

Olgunlaşmamış

Meyve

Olgunlaşmış

Meyve /Tohum

12

Fotoğraf 1. Ferula mervynii Genel Görünüm

Haziran 2015, Uzundere Erzurum

Foto: Dr. Ümit SUBAŞI

13

Fotoğraf 2. Ferula mervynii’ ye Ait Çiçek Yapısı (1)

Fotoğraf 3. Ferula mervynii’ ye Ait Çiçek Yapısı (2)



Foto: Dr. Ümit SUBA IŞ


14

Fotoğraf 4. Ferula mervynii’ ye Ait Meyve Yapısı (1)

Fotoğraf 5. Ferula mervynii’ ye Ait Meyve Yapısı (2)

Haziran 2015,

Uzundere Erzurum




15

Fotoğraf 6. Ferula mervynii’ ye ait Dip Yaprak Yapısı (1)

Fotoğraf 7. Ferula mervynii’ ye ait Dip Yaprak Yapısı (2)

Ferula mervynii Dip Yaprak, Uzundere-ERZURUM

Ferula mervynii Dip Yaprak , Uzundere-ERZURUM



Fotoğraf 8. Ferula mervynii’ ye ait Gövde (Okrea) Görünümü

Fotoğraf 9. Ferula mervynii’

ye ait Kök Görünümü

Ferula mervynii Yaprak Bağlantısı (Okrea), Uzundere-ERZURUM

Ferula mervynii Kök Yapısı, Uzundere-ERZURUM

16



17

1.1.8. Çiçek ve Tohum Verimi

Umbeldeki çiçek sayısı 35-50 arasında olup, merikarp açılmayan kuru meyve tipine sahiptir

(Fotoğraf 10;11).

Fotoğraf 10. Ferula mervynii’ye ait Kurumuş Tohumlu Birey (1)

Fotoğraf 11. Ferula mervynii’ye ait Kurumuş Tohumlu Birey (2)

Ferula mervynii Olgun Meyve, Uzundere-ERZURUM

Ferula mervynii

Tohum, Uzundere-ERZURUM

Foto: Prof.Dr. Eyüp BAĞCI

Foto: Prof.Dr. Eyüp BAĞCI

18

1.2. Ferula

Cinsinin Dünyadaki Durumu

Ferula cinsi, Güney-Batı Avrupa, Orta Avrupa, Orta Asya, Çin, Afganistan, Suriye,

Filistin-İsrail, Kuzey Afrika ve Kuzey Amerika’ya kadar geniş bir

coğrafyada yayılış gösterir.

Ferula cinsinin gen merkezi Orta Asya’dır.

Ferula,

Apiaceae familyasından dünyada en fazla

tür içeren üçüncü cins olması yönü ile de

ilginçtir. Dünyada şu ana kadar yaklaşık 445 Ferula

taksonu yayınlanmıştır.

Fakat bunların büyük bir kısmı sinonimdir.

Ferula cinsi, günümüz

dünyasında yaklaşık

180-185 tür ile temsil edilir (Peşmen, 1971; Pimenov and Leonov

2004;

Sağıroğlu, 2005; Elibol, 2009).

Ferula

cinsi ile ilgili 1947 yılında Korovin tarafından yapılmış bir monograf çalışması

vardır. Korovin, tüm Ferula’ları altı altcinse ayırmıştır. Korovin’den sonra

yazılan Filistin

florasında sekiz Ferula türü belirtilmiştir. Ancak burada bu altcinsler kullanılmamıştır. Türler

seksiyon adı altında verilmiştir. Seksiyonlar ise Boissier’in

sınıflandırması

dikkate alınarak

sunulmuştur (Zohary 1966 a;b). Suriye florasında sekiz Ferula

türü vardır. Buradaki türlerin

verilişinde herhangi bir altcins ve seksiyon ayırımı

yapılmamıştır (Mouterde, 198a;b). İran

Florası’nda ise 53 tür vardır. Bu bitkiler, altcins kullanılarak

Korovin’in Monografına uygun

şekilde verilmiştir

(Chamberlain and

Rechinger, 1987 a;b)

1.3. Türün Eylem Planının Kapsadığı Bölgedeki Durumu

Bitkinin tip lokalitesi (Tip A8. Artvin – Yusufeli Sarıgöl Yolu 1. Km. 650 m.

26.07.2002. M. Sağıroğlu- 2207)’dir. Ayrıca Artvin Yusufeli lokalitel erinden birkaç iyi

populasyonun var olduğu bildirilmekle beraber bu bölgede yapılan ve yapılacak olan

barajların sayısının fazla olması bitkinin geleceğinin ciddi tehlike altında olduğunu

göstermektedir. Ayrıca yapılan arazi çalışması sonrasında Ferula mervynii’nin Erzurum

sınırları içerisinde yayılışı Erzurum merkezine 84 km uzaklıkta bulunan Uzundere ilçesi ile

sınırlı olduğu görülmüştür. Muhtemel yayılış alanı olarak Uzundere ilçesine bağlı Altınçanak

köyü sınırları içerisinde yayılışa sahip Ferula mervynii, yaklaşık 0,156 km2 yayılış alanına

sahip olarak saptanmıştır. Yaklaşık ardarda 4 -5 tepe de yayılış gösteren bitkinin bu

lokalitedeki potansiyel birey sayısının 250-300 birey olarak sayılmıştır. Bunun dışında

Erzurum il sınırları içinde farklı lokalitelerde de arazi çalışması yapılmış fakat sadece bu

lokaliteden bitki örneğine rastlanmıştır. Var olduğu belirtilen Azort yaylası ve baraj girişi

lokalitelerinde yapılan arazi çalışmalarıında bitkiye rastlanmamıştır.

19

1.3.1.Ferula mervynii Türünün Yaşam Ala nına İlişkin Flora ve Vejetasyon Özellikleri

Türün yayılış alanında, 15 familyadan 19 takson gözlemlenmiştir. Bu taksonlardan

3’ünün uluslararası ölçekte tehlike sınıfları IUCN(2001)’göre Tablo 3’te sunulmuştur. Bu

taksonlardan 6’sı ise Ulusal ölçekte Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabına göre endemik olarak

değerlendirilmektedir.

Tablo 3. Ferula mervynii Bitkisinin Yaşam Alanı ve Çevresinin Florası

Familya Bilimsel Adı Türkçe adı Endemizm IUCN

Anacardıaceae Rhus coriaria L. Sumak Endemik VU

Scrophulariaceae Verbascum gracilescens Hub.-Mor. Sığır kuyruğu - -

Apiaceae Ferula szowitsiana DC. Çakşır - -

Anethum graveolens L. Dere otu - -

Caragana grandiflora (Bieb.) DC. Karagana

Brassicaceae Isatis erzurumica Davis, Erzurum çiviti - -

Ephedraceae Ephedra major Host Hum - LC

Liliaceae Asphodeline tenuior (Fischer)

Ledeb. ssp. tenuiflora (C.Koch)

Tuzlaci

Tesbihcik - VU

Polygonaceae Atraphaxsis billardieri Jaub. &

Spach. var. tournefortii (Jaub. &

Spach) Cullen

- - -

Boraginaceae Onosma sericeum Willd. Kağıt emcek - -

Fabaceae Chesneya elegans Fomin L. Hoş Çeşneya Endemik -

Fabaceae Astragalus eriocephalus Willd.

subsp. eriocephalus

Geven Endemik -

Lamiaceae Micromeria elliptica C.Koch, Kaya yarpuzu Endemik -

Phlomis armeniaca Willd. Boz şavlak Endemik

Poaceae Stipa caragana Trin. Kısakılaç - -

Geraniaceae Erodium oxyrrhynchum Bieb. Yaz iğneliği - -

Asteracae Helichrysum plicatum DC. subsp.

plicatum

Savran - -

Helianthemum nummularium (L.)

Miller

Güngülü - -

Ranunculaceae Consolida hohenackeri (Boiss.)

Grossh.

Gökmahmuz - -

20

1.3.2. Yaşam Alanı (Habitat)

Ülkemizde 2 (A8: Erzurum; A9: Artvin) ilimizden bilinen Ferula mervynii, Habitat olarak

eğimli taşlı yerleri ve serpantin kayalıklar tercih etmekte olup 650-1100 m. aralıktaki

yüksekliklerde yayılış göstermektedir (Fotoğraf 12 ve Fotoğraf 13).

Şekil 3 . F. mervynii’nin Türkiye Dağılışı (A8: Erzurum; A9: Artvin)

Fotoğraf 12. Habitat Görünümü (1)

Ferula mervynii Habitat Görünümü, Uzundere-ERZURUM

Ferula mervynii

Fotoğraf 13. Habitat Görünümü (2)

Habitat Görünümü, Uzundere -ERZURUM

21



22

1.3.3. Ferula mervynii Türünün Dağılımı ve Nüfusu

Ferula mervynii Erzurum ve Artvin olmak üzere ülkemize iki lokaliteden

bilinmektedir. Ancak burada yalnızca Erzurum il sınırları içerisinde bulunan dağılımından ve

populasyon büyüklüğü değerlendirilmiştir.

Ferula mervynii, Erzurum ili Uzundere ilçesi Altınçanak köyü sınırlarında yayılış

göstermektedir. Altınçanak köyü 0,156 km2 alanda (Fotoğraf 15) yayılış göster m ekte olup

buradaki populasyonda gözlenen birey 250-400 olarak tespit edilmiştir.

Fotoğraf 14. Ferula mervynii’ nin Artvin – Yusufeli (Sarıgöl) Populasyonu

Ferula mervynii Habitat Görünümü, Yusufeli-ARTVİN


23

Fotoğraf 15. Ferula mervynii Yaşam Alanı (Erzurum–Uzundere) Uydu Görünümü (Google,

2015)

1.3.4. Ferula mervynii Yaşam Alanlarının Mülkiyet Durumu

Ferula mervynii yayılış alanı mülkiyeti kamu arazisi olup hazineye aittir. Yusufeli lokalites i

bölgedeki baraj yapımından dolayı ve bölgenin su altında kalma tehlikesi altındadır (Fotoğraf

16;17).

2. TEHDİTLER VE SINIRLAYICI FAKTÖRLER

Çalışma sırasında elde edilen bulguların değerlendirmesinden ve literatür araştırması

sonrasında türü tehdit eden dört ana problem tespit edilmiştir. Tehditler ve tehdit düzeyleri

Tablo 4’de verilmekte olup, tehditlerle ilgili ayrıntılı bilgiler aşağıda verilmiştir.

24

Fotoğraf 16. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi’nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(1)

Fotoğraf 17. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi’nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(2)

Ferula mervynii Habitat Görünümü, Uzundere -ERZURUM

Ferula mervynii Habitat Görünümü, Uzundere -ERZURUM



25

Tablo 4. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi Tür Koruma Eylem Planı Tehditler ve Düzeyi

Tehditler Etkisi Tehdit düzeyi

Bölgede antropojenik etkilerin

genişlemesi

Türün tamamen alandan yok

olmasına sebep olacaktır. Kritik

Bölgede yapılacak tarım ve orman

faaliyetleri

Sürülmesi veya seki kesilmesi sonucu

tür tamamen yok olacaktır Kritik

Bölgede baraj benzeri yapıların, alanın

su bakımdan fakirleşmesine ve

mikroklima özelliğini değiştirmesi

Bitkilerin gelişmemesi veya tohum

bırakamaması sonucu birey sayısının

azalmasına, yakın ve uzun vadede

bitkinin populasyonlarını tehdit

etmektedir.

Yüksek

Yörede çakşır bitkisinin toplanarak

kullanıması sonucu toplanarak

yanlışlıkla da olsa kullanılma ihtimali

Bitkinin az olan popülasyon ve birey

sayısının tamamen yok olması Orta

2.1. Ferula mervynii Türü Üzerindeki Tehditler

Bitkinin Artvin - Yusufeli popu lasyonu türün otörleri (Sağıroğlu & Duman, 2002)

tarafından birey sayısı açısından daha iyi populasyonlara sahip olduğu fakat bölgede yapılan

ve yapılacak baraj çalışmalarının bitkinin neslinin tehdit edebileceğini rapor etmişlerdir.

Bitkinin Erzurum–Uzundere populasyonu genel olarak yerleşim alanına yakın yerler olması

nedeniyle antropojenik(insan) etkilerle tehdit altındadır. Bunun yanında özellikle tip

lokalitesininde bitkinin ilçenin (Yusufeli) merkezinde yerleşim yerinde bulunması bitkinin

tehdit ve tehlike seviyesini artırmaktadır. Erzurum–Uzundere lokalitesi ise aynı şekilde

Altınçanak köyünün üst kesimleri olması ve yerleşim alanına çok yakın ve sınır olması

nedniyle ve özellikle şahıs mülkiyetinin hemen sınırında bulunması nedeniyle ciddi tehlike

altındadır. Arazinin kadastro dışı ve hazine arazisi olması bitkinin korunmasında çeşitli

kolaylıklar getirmekle beraber yörede yapılacak her türlü tarımsal, ormansal ve antropojenik

faaliyetler bitkinin populasyon sayısının azalmasına sebebiyet verecektir. Bu bağlamda

yapılan Tür Koruma Eylem Planı büyük önem arzetmektedir.

26

2.2. Bitki Çeşitliliğine Yönelik Tehditler

Biyoçeşitlilik; kara, deniz ve diğer sucul habitatlarda ve ekolojik komplekslerdeki canlılar

arasındaki çeşitliliktir ve tür içinde, türler arasında ve ekosistemlerdeki farklılıkları kapsar

(UNEP, 1992). Küresel Biyoçeşitlilik Stratejisi kapsamında desteklenen tanıma göre

biyoçeşitlilik; bir bölgedeki gen, tür ve ekosistemlerin tamamıdır (WRI, IUCN and UNEP

1992). Castri ve Younes ise biyoçeşitlilik için daha farklı bir tanım geliştirmiştir: ―Biyoçeşitlilik, genetik, taksonomik ve ekolojik ölçekli organizasyonların

farklı düzeyleri

arasındaki hiyerarşik etkileşimlerin bir bütünüdür (Castri ve Younes, 1996). Populasyonlar

(kendi gen havuzlarıyla birlikte), türler ve ekosistemler de bu üç ölçek arasındaki etkileşim

noktalarındaki temel taşlardır (Solbrig,1991).

Norse ve arkadaşları (1986) biyoçeşitliliği üç temel sınıfa ayırmışlardır: (i) genetik çeşitlilik,

(ii) tür çeşitliliği ve (iii) ekosistem çeşitliliği. Buna göre: genetik çeşitlilik türler arasındaki,

DNA düzeyinde oluşan farklılıkları incelemektedir. Genetik çeşitliliğin ölçülmesinde temel

olarak gen havuzunu oluşturan popülasyonlar incelenmektedir.

Tür çeşitliliği ekosistem

içerisindeki farklı türler arasındaki etkileşimleri

inceler ve temel etkileşim öğesi türlerdir.

Ekosistem çeşitliliği ise farklı ekosistemleri

ve bunlar arasındaki etkileşimleri incelemektedir.

Tür çeşitliliğinin kaybı doğal bir süreçtir. Fosil ve tarihsel verilerden elde ettiğimiz

kadarı ile tüm türler belirli bir yaşam süresine sahiptir. Tahminle re göre her yüz milyon yılda

bir tür yok olmaktadır. Bu yok olmaları açıklamak için farklı araştırıcılar türler arası rekabet,

iklim değişiklikleri, ölümcül genlerin birikimi, akrabalar arası çaprazlanma stresi gibi farklı

teoriler ortaya atmıştır. Türlerin kaybında, kayba neden olan etkinin rastgele olup olmadığına

bağlı olarak 2 farklı süreç bulunmaktadır.

Rastgele olmayan etkiler: Ormanların kesilmesi, habitatların parçalanması gibi belirlenebilme

şansı olan, insan kaynaklı etkilerdir. Bu olaylarda bir

popülasyon parçalanabilir veya

amamen ortadan kalkabilir. Ayrıca, bu etki sonucunda güçlenen yeni bir popülasyon yerel

popülasyonu baskılayarak yok olmasına neden olabilir. Önceden belirlenemeyen rastgele

etkiler: Doğal dinamiklerin işin içine daha çok karıştığı bu süreçte, etkiler önceden tahmin

edilememektedir:

1.

Nüfus belirsizliği: Popülasyon büyüklüğü hayatta kalma şansı açısından

en temel

etkendir (Lande ve Barrowclough, 1987). Araştırmalar

100 bireyden daha az olan bir

popülasyonun soyunu devam ettirebilme

şansının oldukça düşük olduğunu

göstermiştir. Yani küçük popülasyonlar

yok olmaya daha yakındırlar.

27

2. Çevresel belirsizlikler: İklimlerdeki ani değişiklikler, besin kaynaklarının azalması,

hastalık ve zararlıların yaygınlaşması, rekabetin artması gibi çevresel etkenler tür

çeşitliliğinin kaybolmasında önemlidir (Shaffer, 1987).

3. Doğal felaketler: Sel, fırtına yangın kuraklık gibi doğal felaketler de tür çeşitliliğini

etkiler. Bunlar genellikle çok kısa sürer, ancak etkisi oldukça büyük olur.

4. Genetik belirsizlik: Genomda meydana gelen rastgele değişiklikler ve mutasyonlar da

tür kaybına neden olur.

Rastgele ve Rastgele olmayan etkenler, birlikte veya tek başlarına çalışarak, türlerin

çeşitliliğini etkilemektedirler.

2.3. IUCN Sınıflarının Yapısı

Türlerin kaybolma tehlikesi ile karşı karşıya olması ve azalması ile ilgili sorunlar 1992 BM

konferansında geniş olarak tartışılmıştır. Sonuçta IUCN (International Union for Conservation

of Nature) (1995) kırmızı kategorileri oluşturulmuştur.Buna göre:

1- Kaybolma Tehlikesi Taşıyan Türler:

� Nesli tükenmiş/Yok Olmuş (Extinct, EX): Son 50 yılda yabani formda bulunmayan,

ancak tarımsal yöntemlerle (kültürlemelerle) nesli devam ettirilen türlerdir. Bununla

beraber, bu türler ancak kültürde yaşatılabildikleri için çoğu araştırıcı ―doğada yok

olmuşǁ (EW, Extinct in the Wild) tanımının kullanılmasının daha uygun görmektedir

(Koopwitz ve Kaye, 1990).

� Nesli tükenme tehlikesi taşıyan türler (Endangered, EN) : Kısa bir süre içerisinde

(birkaç on yıl) doğadaki yabani formlarının yok olacağı öngörülen türlerdir. Bu gruba

birey sayısı kritik sayıda azalmış ve/veya habitatları ciddi bir şekilde zarar

görmüş/azalmış taksonlar girer.

� Kaybolma eğiliminde olan türler (Vulnerable, VU) : Olumsuz şartlar devam ettiği

takdirde, yakın bir gelecekte nesli tükenme tehlikesi taşıyan türler grubuna gireceği

öngörülen türlerdir. Bu gruba, popülasyonları çok fazla dağılan, habitatları şiddetli bir

şekilde bozulan veya popülasyonlarının çoğu veya tamamının boyutunun küçüldüğü

taksalar girer.

28

� Nadir bulunan türler (Rare, R) : Sadece belli bir coğrafik bölgede veya habitatta,

küçük, yerel bir popülasyon olarak bulunan türlerdir. Şu anda kaybolma riski olmasa

da insan eliyle ve/veya doğal etkenlerle habitatlarının tahrip edilmesi durumunda bir

üst tehlike seviyesine dâhil edilebilirler.

� Tanımlanmamış (Indeterminant,I) türler: Bu gruptaki türler, kaybolma riski veya

eğilimi taşıyan veya nadir bulunan türleridir, ancak bu sınıflardan hangisine

yerleştirilmesi gerektiğinin belirlenebilmesi için daha fazla bilgiye ihtiyaç

duyulmaktadır.

2- Durumu Bilinmeyen Türler:

� Yeterince bilinmeyen türler (K): Yukarıda anlatılan kategorilerden birine dahil

olduğundan şüphelenilen, ancak bilgi eksikliği nedeniyle henüz belirlenememiş

olan türlerdir.

� Belirsiz türler (?, Status Unknown): Bu türler hakkında herhangi bir bilgi

bulunmamaktadır.

� Aday (Candidate, C): Yukarıda tarif edilen kategorilerden birine dahil olduğundan

şüphelenilen ancak hala incelenmekte olan türler bu gruba girer.

3- Tehlikede Olmayan Türler:

� Güvenli veya kaybolma riski taşımayan türler (Not Threatened, NT): Yok

olma tehlikesi içermeyen türleri tanımlayan sınıftır.

3. İLGİLİ ULUSAL MEVZUAT VE ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER

Ferula mervynii, tüm populasyonları göz önüne alındığında tehlike kategorisi IUCN

(2001)’e göre Critically Endangered (Kritik Tehlikede) B1ab(i,ii,iii) ver 3.1

(http://www.iucnredlist.org/details/200169/0) olarak değerlendirilmiştir (Duman, H. &

Sağıroğlu, M., 2014). Bununla birlikte türün, Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarının

Korunması (BERN) Sözleşmesi ve Nesli Tehlike Altındaki Türlerin Ticaretine İl işkin

Sözleşme (CITES) uluslararası mevzuatlarda herhangi bir değerlendirmesi bulunmamaktadır.

29

Tablo

5. İlgili Ulusal Mevzuat ve Uluslararası Sözleşmeler

Uluslar Arası Sözlemenin Adı

Koruma Statüsü

Türkiye’nin sözleşmeye

taraf olduğu tarih ve

yayımlandığı Resmi Gazete

Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam

Ortamlarının Korunması (BERN)

Sözleşmesi

- 20 ŞUBAT 1984

RG:18318

Nesli Tehlike Altındaki Türlerin

Ticaretine İlişkin Sözleşme

(CITES)

- 20 HAZİRAN 1996

RG: 22672

4. HEDEFLER

4.1. İdeal Hedef

Bitkinin in – situ korunması ideal hedef olmakla beraber, bunun yapılması için merkezi

idare ile (Erzurum Orman ve Su İşleri Müd.) görüşmeler yapılmıştır. Bitkinin yetişme

alanında korunmasına yönelik yapılması gerekenler bağlamında halkın bilgilendirilmesi, Milli

parklar çalışanlarının bilgilendirilmesi, eğitilmesi, bölgenin koruma planının hazırlanması bu

çalışmalardan bazılarıdır. Ex–situ koruma sağlanması için de çalışmaların yapılması

gerekmektedir. Bununla birlikte toplanan bitki örneklerinden herbaryum örnekleri

hazırlanarak Ankara Üniversitesi, Fırat Üniversitesi Herbaryumlarına verilmiştir. Ayrıca

toplanan tohumlar merkezi idareye teslim edilerek tohum bankalarına gönderilmeleri ve ex –

situ korunmaları sağlanmıştır. Böylece modern biyolojik koruma yöntemleri kullanılarak

bitkinin ex – situ korunmasına çalışılmıştır.

Tablo 6.

Ferula mervynii’nin Tür Koruma Eylem Planı İdeal Hedefi

İdeal Hedef No

İDEAL HEDEF

UYGULAMA ZAMAN

1.

Kerkür bitkisini ve yaşam alanını korumak ve sürdürülebilir yönetimini sağlayarak gelecek nesillere

aktarmak

2016-2020

30

4.2. Faaliyet Hedefleri

Ferula mervynii Tür Koruma Eylem Planı kapsamında 4 faaliyet hedefi ve bu hedefler altında

toplam 13 faaliyet belirlenmiştir.

Tablo 7. Kerkür (Ferula mervynii) Tür Koruma Eylem Planı Faaliyet Hedefleri

Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin mevcut popülasyonunun ve

yaşam alanının korunması sağlandı.

Bu faaliyet hedefinin gerçekleşmesi için aşağıdaki faaliyetler öngörülmüştür.

1.Her yıl düzenli olarak bitkinin çiçeklenme (Temmuz ve Ağustos ayları)döneminde bireylerini saymak.

2. Kerkür bitkisinin habitatını ve popülasyonunu etkileyebilecek faaliyetlerin her yıl düzenli olarak izlemek ve raporlamak.

3.Türün yaşam alanının uygun olan yerlerinde türü ve habitatı korumak için tel örgüyle çevirmek.

4.Türün mevcut yayılış alanı sınırlarının düzenli olarak her yıl GPS yardımıyla ölçmek ve haritalandırmak.

5.Türün Erzurum ilindeki muhtemel diğer populasyon ve yaşam alanlarını belirlemek için araştırma yapmak.

Faaliyet Hedefi 2: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin populasyonunda %50 artış

sağlandı.

Bu faaliyet hedefinin gerçekleşmesi için aşağıdaki faaliyetler öngörülmüştür.

1. Her yıl, bitkinin meyveye geçtiği dönemde (Temmuz-Eylül) tohumlarını toplamak ve kontrollü ekimini yapmak.

2. Kerkür bitkisinin neslinin devamı açısından tohumlarını gen bankalarına ve botanik bahçelerine göndermek

3. Bitkilerin yeni populasyonlarının oluşturulması için üretimi yapılan bireylerin uygun habitatlara aktarılması

Faaliyet Hedefi 3: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin biyolojik ve ekolojik özellikleri

hakkında bilgi eksikliği giderildi.

Bu hedefin gerçekleşebilmesi için aşağıdaki faaliyetler öngörülmüştür.

1. Türün sera çalışmalarında kontrollü fide yetiştirerek çimlenme verimi potansiyelini araştırmak.

2. Kerkür bitkisinin tıbbi ve etnobotanik, kimyasal , genetik ve moleküler özelliklerini belirlemek

Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları ve bölge halkının %

50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında farkındalık yaratıldı.

Bu hedefin gerçekleşebilmesi için aşağıdaki faaliyetler öngörülmüştür.

1. Türün tanıtımına yönelik basılı materyal (afiş, broşür, yapboz, takvim, kalem vb) hazırlamak ve ilgi gruplarına ve yöre halkına dağıtmak.

2. Bitkiyi bayrak tür olarak belirleyip tanıtmak.

3. Uzundere Kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi ve Orman ve Su İşleri 13. Bölge Müdürlüğü web sitelerinde bitkinin tanıtımına yönelik bilgi vermek.

4. Uzundere İlçesi ve Altınçanak köyü okullarında öğrencilere yönelik türün önemi ve korunması konusunda eğitim toplantılarını yapmak.

31

5. FAALİYETLER VE FAALİYET PLANLARI

Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı.

İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı.

Faaliyet no ve faaliyet adı 1.Her yıl düzenli olarak bitkinin çiçeklenme (Temmuz ve Ağustos ayları)döneminde

bireylerini saymak.

Faaliyetten sorumlu kurum ve kuruluşlar

Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü

Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar Hizmet Alımı

Faaliyetin yeri Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü

Faaliyetin zamanı ve sıklığı 2016-2020 yılları, Temmuz ve Ağustos aylarında yılda iki kez

Faaliyet akış planı

Erzurum Şube Müdürlüğü ve Bilim uzmanı tarafından birlikte bitkinin habitatındaki Kerkür bitkisi bireyleri, tek tek sayılacak, genç ve çiçekli bitki sayıları belirlenecek.

Bitkilerin sayılmasında geçici işaretleme yapılacak ve sayım yapıldıktan sonra işaretler kaldırılacaktır.

Personel, ekipman ve maliyet

Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli ve bilim uzmanı

Seyahat, konaklama ve alet ve ekipman giderleri

Yönetici yorumu

İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı.

Faaliyet no ve faaliyet adı 2. Kerkür bitkisinin habitatını ve popülasyonunu etkileyebilecek faaliyetlerin her yıl düzenli olarak izlemek ve raporlamak




Faaliyetin yeri Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü ve çevresi

Faaliyetin zamanı ve sıklığı 2016-2020 yılları, Haziran ve Ekim aylarında yılda iki kez

Faaliyet akış planı Erzurum Şube Müdürlüğü ve Bilim uzmanı tarafından bitkinin yaşam alanı izlenecek ve raporlanacak




Yönetici yorumu

32

İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin

mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı.

Faaliyet no ve faaliyet adı 3.Türün yaşam alanının uygun olan yerlerinde türü ve habitatı korumak için tel örgüyle

çevirmek.

Faaliyetten sorumlu kurum

ve kuruluşlar


Destekleyen kişi, kurum ve

kuruluşlar

Uzundere Kaymakamlığı, Altınçanak köyü muhtarlığı ve Hizmet Alımı


Faaliyetin zamanı ve sıklığı 2016-2020 yılları arasında

Faaliyet akış planı Erzurum Şube Müdürlüğü, Bilim uzmanı ve Altınçanak köyü muhtarı ile birlikte bitkinin

yaşam alanı belirlenerek uygun olan yerlerin çevresi tel örgüyle çevrilecek.

Personel, ekipman ve maliyet Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli ve bilim uzmanı

Seyahat, konaklama ve alet ve ekipman giderleri (çit, tel örgü, profil demir vb.)

Yönetici yorumu


mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı.

Faaliyet no ve faaliyet

adı

4.Türün mevcut yayılış alanı sınırlarının düzenli olarak her yıl GPS yardımıyla ölçmek ve

haritalandırmak.

Faaliyetten sorumlu

kurum ve

kuruluşlar


Destekleyen kişi, kurum

ve kuruluşlar Hizmet Alımı


Faaliyetin zamanı ve

sıklığı 2016-2020 yıllarında Temmuz, Ağustos aylarında yılda bir kez

Faaliyet akış planı Erzurum Şube Müdürlüğü ve Bilim uzmanı ile birlikte bitkinin yayılış alanının sınırları GPS ile

belirlenerek haritalara işlenecek

Personel, ekipman ve

maliyet



Yönetici yorumu

33

İlgili Hedefler

Faaliyet Hedefi 1: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür

bitkisinin mevcut popülasyonunun ve yaşam alanının korunması sağlandı.

Faaliyet no ve faaliyet adı

5.Türün Erzurum ilindeki diğer muhtemel popülasyon ve yaşam alanlarını belirlemek için araştırma yapmak.

Faaliyetten sorumlu

kurum ve

kuruluşlar


Destekleyen kişi, kurum ve

kuruluşlar

Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Hizmet Alımı

Faaliyetin yeri

Erzurum ili geneli


sıklığı

2016-2017 yılları içerisinde

Faaliyet akış planı Erzurum Şube Müdürlüğü, Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Hizmet Alımı

ile birlikte bitkinin Erzurum ilindeki diğer popülasyon ve yaşam alanlarını belirlemek için iş birliği içerisinde bilimsel araştırmalar yapacak


maliyet

Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, ormancılık araştırma teknik personeli, öğretim elemanı ve bilim uzmanı


Yönetici yorumu

Faaliyet Hedefi 2: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisinin

popülasyonunda %50 artış sağlandı.

İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 2: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür

bitkisinin popülasyonunda %50 artış sağlandı.


1. Her yıl, bitkinin meyve sonrası dönemde (Temmuz-Eylül) tohumlarını toplamak ve kontrollü ekimini yapmak.



Destekleyen kişi, kurum ve kuruluşlar

Hizmet Alımı

Faaliyetin yeri

Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü ve çevresi

Faaliyetin zamanı ve sıklığı

2018-2020 yıllarında Hazıran ve Ekim ayında birer kez


Faaliyet hedefi 3.2 ye türün çimlenme potansiyeli sonucuna göre Erzurum Şube Müdürlüğü, Üniversite ve Bilim uzmanı ile birlikte bitkinin meyveye geçtiği

dönemde tohumları toplanacaktır. Toplama işleminde bitkiler, rastgele seçilecek, 30 birey ve her birinden 20-40 (toplam 600-1200) tohum toplanacaktır. Toplanan

tohumlar ekilerek yerleri işaretlenecektir.


maliyet

Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, öğretim elemanı ve bilim uzmanı


Yönetici yorumu

34


popülasyonunda %50 artış sağlandı.


2. Kerkür bitkisinin neslinin devamı açısından tohumlarını gen bankalarına ve botanik bahçelerine göndermek




Faaliyetin yeri


2017-2018 yıllarında Ağustos- Eylül ayında

Faaliyet akış planı Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü tarafından toplanan tohumlar Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tohum gen bankasına ve botanik

bahçelere gönderilecek.


Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, bilim uzmanı

Yönetici yorumu


biyolojik ve ekolojik özellikleri hakkında %50 bilgi eksikliği giderildi.


biyolojik ve ekolojik özellikleri hakkında %50 bilgi eksikliği giderildi.

Faaliyet no ve faaliyet adı 1. Türün sera çalışmalarında kontrollü fide yetiştirerek çimlenme verimi potansiyelini

araştırmak.




Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü, Fidanlık Müdürlüğü, Hizmet Alımı

Faaliyetin yeri



Faaliyet akış planı Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü, Erzurum

Orman Fidanlık Müdürlüğü, ve bilim uzmanı tarafından toplanan bitki tohumlarının fidanlık sera çalışmalarında kontrollü fide yetiştirerek çimlenme potansiyeli araştırılacak.


Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü Fidanlık Müdürlüğü teknik personelleri, bilim uzmanı

Yönetici yorumu

35

İlgili Hedefler


biyolojik ve ekolojik özellikleri hakkında bilgi eksikliği giderildi.


2. Kerkür bitkisinin tıbbi ve etnobotanik, kimyasal , genetik ve moleküler özelliklerini

belirlemek

Faaliyetten sorumlu

kurum ve kuruluşlar


Destekleyen kişi, kurum

ve kuruluşlar

Hizmet Alımı

Faaliyetin yeri


sıklığı


Faaliyet akış planı Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü ve öğretim

elemanları ile birlikte bitkinin ve kimyasallarının belirlenmesi ve farmakolojik,

antimikrobiyal, antioksidan vb. etkileri araştırılacak


maliyet

Erzurum Şube Müdürlüğü teknik personeli, öğretim elemanı


Yönetici yorumu

Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları

ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında farkındalık yaratıldı.

İlgili Hedefler

Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında

farkındalık yaratıldı.


1. Türün tanıtımına yönelik basılı materyal (afiş, broşür, yapboz, takvim, kalem vb) hazırlamak ve ilgi gruplarına ve yöre halkına dağıtmak.




Uzundere kaymakamlığı, Uzundere belediyesi

Faaliyetin yeri


sıklığı

2016-2020 yıllarında


Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Kerkür bitkisinin tanıtımına yönelik afiş, broşür, yapboz, masa takvim, kalem, rozet, gibi materyal ilgi

gruplarına tanıtımı ve dağıtımı yapılacaktır.

Tanıtım amacıyla Uzundere kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü

ve Uzundere okullarında çerçeveli afişleri asılacak.


maliyet

Erzurum Şube Müdürlüğü personeli

Yönetici yorumu

36

İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi

grupları ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında farkındalık yaratıldı.

Faaliyet no ve faaliyet adı 2. Bitkiyi bayrak tür olarak belirleyip tanıtmak.





Faaliyetin yeri




Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 13. Bölge Müdürlüğü Erzurum Şube Müdürlüğü Kerkür bitkisinin bayrak tür olarak tanıtımına yönelik afiş, broşür, yapboz, masa takvim, kalem, rozet,

gibi materyal ilgi gruplarına tanıtımı ve dağıtımı yapılacaktır. Tanıtım amacıyla Uzundere kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü

ve Uzundere okullarında çerçeveli afişleri asılacak.

Personel, ekipman ve maliyet Erzurum Şube Müdürlüğü personeli

Yönetici yorumu

İlgili Hedefler

Faaliyet no ve faaliyet adı 3. Uzundere Kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi ve Orman ve Su İşleri 13. Bölge Müdürlüğü web sitelerinde bitkinin tanıtımına yönelik bilgi vermek.





Faaliyetin yeri



Faaliyet akış planı Uzundere Kaymakamlığı ve Uzundere Belediyesi ile görüşmeler yapılarak kurumların web sitesinde türün tanıtımına yönelik doküman hazırlanacak. Bu kurumların web sitesinde türün tanıtımı yapılacak



Yönetici yorumu

Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında

farkındalık yaratıldı.

37

İlgili Hedefler Faaliyet Hedefi 4: Beş yıllık (2016-2020) uygulama süreci sonunda Kerkür bitkisi ile ilgi grupları ve bölge halkının % 50’sine yönelik türün önemi ve korunması hakkında farkındalık yaratıldı.

Faaliyet no ve faaliyet adı 4.Uzundere İlçesi ve Altınçanak köyü okullarında öğrencilere yönelik türün önemi ve korunması konusunda eğitim toplantılarını yapmak.




Uzundere kaymakamlığı, Uzundere ilçe milli eğitim müdürlüğü

Faaliyetin yeri Uzundere ilçesi, Altınçanak köyü, muhtemel alanlar


2016-2020 yılları Mayıs ayında yılda bir kez

Faaliyet akış planı Erzurum Şube Müdürlüğü tarafından, Uzundere Kaymakamlığı ve İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü ile Nisan ayında ön görüşme yapılacak. Mayıs ayı 3. veya 4. haftasında öğrencilere Kerkür bitkisinin tanıtımı konusunda ilköğretim öğrencilerine yönelik bir sunu yapılacaktır.

Sunu Erzurum Şube Müdürlüğü personelleri tarafından verilecektir.



Yönetici yorumu

38

6. UYGULAMA DÖNEMİ ÇALIŞMA PLANI

Ferula mervynii (Kerkür) bitkisinin Tür eylem planı kapsamında öngörülen işbirliği ve

çalışma planı şeması aşağıda görülmektedir.

Şekil 4 . Ferula mervynii Tür Eylem Planı Paydaş Kurumlar İşbirliği Ağı

39

Şekil 5 . Ferula mervynii Tür Eylem Planı Projesi Uygulama Şeması Ana Hatları

40

Tablo 8. Ferula mervynii Tür Koruma Eylem Planı İzleme ve Değerlendirme Programı

İzleme Dönemi

Süresi İzleme Kıstasları Başarı puanı

Değerlendirme (≥50 başarılı)

I. Dönem

3. yıl

1.Koruma planı oluşturuldu mu? 2. Koruma bandı oluşturuldu mu? 3. Antropojenik etkiler önlenebildi mi? 4. Popülasyon artışı sağlandı mı? 5. Birey sayısında artış sağlandı mı? 6. Yeni populasyonlardaki bitkiler gelişebildi mi? 7. Halkın bilinç düzeyinde artış var mı 8. Bölge halkında koruma üzerine eğitim verildi mi? 9. Planın yürütülmesinde paydaşların görevleri belirlendi mi? 10.Paydaşlar arası işbirliği sağlanabiliyor mu?

Evet: 10

Hayır: 0

II. Dönem

5. yıl

1. Popülasyon artışı sağlandı mı? 2. Birey sayısında artış sağlandı mı ? 3. Halk ve kurumlarTür Koruma konusunda bilinçli mi? 4. Türle ilgili Bilimsel çalışmalar yapılabildi mi? 5. Bitkinin sera çalışmaları yapıldı mı? 6. Sera çalışmaları sonucu tohum ve bitkinin çimlenme

yüzdesi arttı mı? 7. Yeni populasyonlardaki bitkiler gelişebildi mi? 8. Çevredeki baraj yapımları mikroklimayı değiştirdi mi? 9. Paydaşlar arası koordinasyon sağlıklı yürüyor mu? 10. İlgili mevzuat hükümleri uygulanıyor mu?

Evet: 10

Hayır: 0

III. Dönem

7. yıl

1. Popülasyon artışı sağlandı mı? 2. Birey sayısında artış sağlandı mı? 3. Mikroklimatik değişiklikler bitkinin gelişimini etkiledi

mi? 4. Paydaşlar arası koordinasyon sağlıklı yürüyor mu? 5. Yeni habitatlarda bitkinin yaşam alanları aktif mi? 6. Bitki açısından tehdit ve tehlike unsurları ortadan

kaldırıldı mı?

Evet: 10

Hayır: 0

IV. Dönem

10. yıl

1. Popülasyon artışı sağlandı mı? 2. Birey sayısında yeterli artış sağlanabildi mi? 3. Bitkiler yaşam ortamlarında sağlıklı mı? 4. Bitki açısından tehdit ve tehlike unsurları ortadan

kaldırıldı mı? 5. Popülasyonlarda ve birey sayılarında azalma

saptandımı? 6. İlgili mevzuat uygulanabiliyor mu? 7. Tür eylem koruma planı başarıya ulaştımı?

Evet: 10

Hayır: 0

V. Dönem 15. Yıl

1.Türün tehlike sınırları IUCN kategorisine göre değişebildi mi?

2. Paydaşlar eylem planının başarılı buluyor mu? 3. Koruma Eylem planı diğer Bitki türleri için

uygulanabilir mi?

Evet: 20

Hayır: 0

41

7. KAYNAKLAR

Baytop,

A.,

Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları: Ankara, 1997.

Boissier, E.,

Flora Orientalis, Volumen Secundum, Geneve, Switzerland, 1872.

Boissier, E.,

Flora Orientalis, Suplement 23., Basileae et Genevae, Switzerland, 1888.

Castri, F. and Younes, T. (1996). Introduction: Biodivesity, The Emergence of a New

Scientific field –

Its Perspectives and Constrains. In: di Castri, F. and Younes T.

(Eds.). Biodiversity Science and Development. Towards a New Partnership. CAB

International & IUBS, Wallingford, UK, pp. 1-11.

Chamberlain, D.F.,

Rechinger,

K.H.,

Ferula L. In: KH. Rechinger, ed. Flora Iranica Graz:

kademische Druck-u. Verlagsanstalt, s: 387 -425, (1987a).

Chamberlain, D.F.,

Rechinger,

K.H.,

Ferula L. In: KH. Rechinger, ed. Flora Iranica Graz:

Akademische Druck-u. Verlagsanstalt, s:317 -384, (1987b).

Davis, P. H., Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vol. 4, Edinburgh University

Press, Edinburgh, (1972).

IUCN,

1995. IUCN Red List

Categories. IUCN, Gland, Switzerland.

Koopwitz, H., Kaye, H.,

Plant Extinction. A Global Crisis.

Christopher Helm, London (2nd

ed.)

(1990)..

Lande, R., Barrowclough, G.F.

(1987). Effective population size, genetic variation, and

their use in population management. In: Soulé, M.J., (Ed.). Viable Populations of

Conservation. Cambridge Univ. Press, Cambridge, pp.87-124.

Menglan,

S.,

Watson,

M.F.,

Ferula L., Flora of China, 14, 174-180, (2005).

Mouterde, S.J.

Ferula L. In: D. El-machreq, ed. Nouvelle Flore Du Liban Et,

De La Syrie

Tome II Second, Atlas, Beyrouth, s:298-302, (1986b).

Mouterde, S.J.,

Ferula L. In: D. El-machreq, ed. Nouvelle Flore Du Liban Et

De La Syrie

Tome II Texte. Beyrouth, s:639 -643, (1986a).

Peşmen

H.,

Materials for a Flora of Turkey XXIV: Ferula and Ferulago.

Notes from the

Royal Botanic Garden Edinburgh vol. 31, 1971.

Peşmen,H.

Ferula L., P.H. Davis (Ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands,

Edinburg University Press. Edinburg. 4. Cilt, pp. 440-453, 1972.

Pımenov, M. G., and Leonov, M. V., “The Asian UmbelliferaeBiodiversity

Database

(ASIUM) with Particular Reference to South-West Asian Taxa”, Turk J. Bot.,

28:139-

145, (2004).

42

Sağıroğlu, M., Türkiye Ferula L. (Apiaceae) Cinsi’nin Revizyonu, Doktora tezi, Gazi

Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2005.

Shaffer, M., 1987. Minumun viable population: Coping with uncertainity. In Soulé, M.J.,

(Ed.). Viable Populations of Conservation. Cambridge Univ. Press, Cambridge, pp.59-

68.

Solbrig, O. T (Ed.). 1991. From Genes to Ecosystems: A Research Agenda for Biodiversity ,

IUBS, Paris.

UNEP (United Nations Environment Programme) , 1992. Convention on Biological

Diversity, June 1992. UNEP, Nairobi.

WRI, IUCN,UNEP 1992. Global Biodiversity Strategy: Guidelines for Action to Save,

Study, and Use Earth‘s Biotic Wealth Sustainably and Equitably. WRI Publications,

Baltimore, MD.

Zohary,M. Ferula L. In: M. Zohary, ed. Flora palaestina (plate), Jerusalem: Israel Academy

of Sciences and Humanities, s:629-637, (1966b).

Zohary,M. Ferula L. In: M. Zohary, ed. Flora palaestina (text), Jerusalem: Israel Academy of

Sciences and Humanities, s: 435-439, (1966a).

ferula mervynii

Documents