stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri*The Story of Persian Manuscripts in Istanbul Libraries: An IntroductionOsman G. ZGDENLzTrkiye ktphaneleri bugn slm yazmalar itibariyle dnyann en zengin ve en deerli koleksiyonlarna sahiptir. Arapa (160.000 cilt), Trke (70.000 cilt) ve Farsa (13.000 cilt) yaklak 250.000 cilt yazmadan oluan bu zengin koleksiyonun, mecmalarla birlikte 600.000 eseri bulduu tahmin edilmektedir. Arivlerde bulunan binlerce risle ve rapor ile zel koleksiyonlarda bulunan pek ok yazma bu sayya dahil deildir. Trkiye ktphanelerinde bulunan toplam 250.000 cilt civarndaki yazmadan yaklak 146.000 cilt kadar stanbul ktphanelerinde bulunmaktadr. Bu rakamlara gre, stanbul, bugn dnyada en ok slm yazmann topland ehir durumundadr. Elimizde kesin ve ayrntl kataloglar bulunmamakla birlikte, bugn Trkiye ktphanelerinde bulunan yazmalardan ancak %6-7sinin Farsa olduunu sylemek mmkndr. Bununla birlikte, bu yazmalar, eskilik, orijinallik ve sanat deeri itibaryla, saysal oranlarnn ok daha zerinde bir nem tamaktadr. ran*

**

Bu alma 14 Haziran 2005 tarihinde Berlin niversitesi Institut fr Islamwissenschaftta Die Geschichte der persischen Handschriften in den Istanbuler Bibliotheken bal ile verilen konferansn tam metnidir. Yazma ktphanelerindeki almalarm esnasnda deerli yardmlarn esirgemeyen Sleymaniye Ktphanesi Mdr Sayn Nevzat Kaya ve Sayn Emir Ee, Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktphanesinden Sayn Sevgi Kutluaya, Nuruosmaniye Ktphanesinden Sayn Hamide akr ve Gven Akana, tf Efendi Ktphanesinden Sayn Salih Orala, Tahran niversitesi Merkez Ktphanesinden Sayn H. Tak-zde ve Staatsbibliothek zu Berlinden Sayn Nicol Frtige burada teekkrlerimi sunuyorum. ** Yrd. Do. Dr. M.. Trkiyat Aratrmalar Enstits, ( stanbul).

2

Osman G. zgdenli

dili, edebiyat, tarihi ve kltr ile ilgili pek ok eserin eski ve muteber nshalar Trkiye ktphanelerinde bulunmaktadr. Bu yazmalarn oluumu uzun bir srete ve farkl yollarla gereklemitir. Bu alma, stanbul ktphaneleri rneinde, Trkiye ktphanelerinde bulunan Farsa yazmalarn oluumu ile ilgili bir n taslak oluturma gayretine matuftur. Anahtar Kelimeler: Farsa Yazmalar, ktphaneleri, Seluklu ve Osmanl Ktphaneleri. slm Yazmalar, stanbul

AbstractTurkish libraries today possess the richest and most valuable collection of Islamic manuscripts in the world. This priceless collection consists of approximately 160,000 manuscripts in Arabic, 70,000 in Turkish and 13,000 in Persian, making a total of 250,000, which rises to 600,000 if one includes majmas. These figures do not take account of the thousands of pamphlets and reports in the archives and manuscripts in private collections. Approximately 146,000 volumes of the total of 250,000 manuscripts kept in Turkish libraries are in Istanbul. According to the aforementioned figures Istanbul is the repository of the largest Islamic manuscripts collection in the world. Although we do not have systematic catalogues it is possible to say that only 6-7 % of those manuscripts kept in Turkey are written in Persian. However these manuscripts are extremely important in terms of their age, originality and artistic value. Ancient and valuable copies of many manuscripts regarding Iranian language, literature, history and culture are kept in Turkish libraries. These manuscripts were collected over a long period of time. This article is a preliminary step in tracing the development of the collections of Persian manuscripts in Turkish libraries, by studying the example of the Istanbul libraries. Keywords: Persian Manuscripts, Islamic Manuscripts, Istanbul Libraries, Saljuq and Ottoman Libraries.

Trkiye ktphaneleri bugn slm yazmalar itibariyle dnyann en zengin ve en deerli koleksiyonlarna sahiptir. Arapa (160.000 cilt), Trke (70.000 cilt) ve Farsa (13.000 cilt) yaklak 250.000 cilt yazmadan oluan bu zengin koleksiyonun1 mecmalarla birlikte 600.000 eseri bulduu tahmin edilmektedir. Arivlerde bulunan risle ve raporlar ile zel ktphanelerde bulunan pek ok yazma bu sayya dhil deildir. Trkiye ktphanelerinde bulunan yazmalar, sadece saysal deeri itibariyle deil, ayn zamanda konusu, mahiyeti ve tarih sre ierisinde1 Yazmalarn dillere gre dalmnn salkl esaslara dayanmadn belirtmek gerekir (bkz. Gnay Kut, stanbuldaki Yazma Ktphaneleri, ..E.F. Tarih Dergisi, XXXIII, (1982), s. 342 n. 2).

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

3

geirdii serven ile de olduka ilgi ekicidir. Bu alma, stanbul ktphaneleri rneinde Trkiye ktphanelerinde bulunan Farsa yazmalarn oluum sreci ile ilgili bir n taslak oluturma gayretine matuftur. I. stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalar: Trkiye ktphanelerindeki toplam 250.000 cilt civarndaki yazmadan yaklak 146.000 cilt kadar stanbul ktphanelerinde bulunmaktadr. Bu rakamlara gre, stanbul, bugn dnyada en ok slm yazmann bulunduu ehir durumundadr. stanbul yazma ktphaneleri arasnda, 111 vakf koleksiyonuna ait toplam 72.955 (53.958 Arapa; 14.831 Trke; 4.022 Farsa; 4 dier) cilt yazma ile Sleymaniye Ktphanesi2 ilk srada gelmektedir3. Bu ktphaneden sonra, srasyla; 18.602 (9.943 Trke; 6.963 Arapa; 1.615 Farsa) cilt yazma ile stanbul niversitesi Ktphanesi4,Yazmalarn says 16 ubat 2007 tarihi itibariyle ktphaneden edindiimiz gncel rakamlara dayanmaktadr. Sleymaniye Ktphanesi hakknda bkz. Orhan Bilgin, Turkey, The World Survey of Islamic Manuscripts, III, General ed. Geoffrey Roper, London 1994, s. 347-359; Halit Dener, Sleymaniye Umum Ktphanesi, Ankara 1957; Trkiye Yazma Eser Ktphaneleri ve Bu Ktphanelerde Bulunan Yazmalarla lgili Yaynlar Bibliyografyas, (IRCICA), stanbul 1995, s. 24-33; Seyyid Mahmd Mara-yi Necef, Kitbhneh ve nushah-yi hatt-yi kohen u nefs der-Turkiye, Gencne-yi ehb, III, Kumm 1381/2002, s. 353-361. 3 Sleymaniye Ktphanesinde bulunan yazmalardan ancak ok az bir ksmnn katalou yaynlanabilmitir: Trkiye Yazmalar Toplu Katalou, 34/1, T.C. Kltr Bakanl Ktphaneler Genel Mdrl, Ankara 1981 [Ali Nihat Tarlan Koleksiyonu]; Trkiye Yazmalar Toplu Katalou, 34/3, Ankara 1987 [Amcazade Hseyin Paa ve Hekimba Mustafa Nazif Efendi Koleksiyonlar]; Trkiye Yazmalar Toplu Katalou, 34/4, Ankara 1994 [ir Efendi Koleksiyonu]; Sleymaniye Ktphanesi Nuri Arlasez Koleksiyonu Yazmalar ndeks Katalou, stanbul 1991. Sleymaniye Ktphanesi hakkndaki bu katalog almalarna Fatemeh Mohajeri tarafndan hazrlanan ve Ayasofya Koleksiyonunda bulunan Farsa manzum eserleri tantan baslmam bir doktora tezi (Ayasofya Ktphanesinde Mevcut Olan Farsa Manzum Eserler, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1975) ile Hellmut Ritter tarafndan Fatih Koleksiyonu ve Herbert W. Duda tarafndan da Esad Efendi Koleksiyonunda bulunan Farsa manzum eserlere tantm yazlar zikredilebilir: Hellmut Ritter, Die persischen Dichterhandschriften der FatihBibliothek in Istanbul. Revidiert und herausgegeben von Benedikt Reinert, Oriens, 29-30, (1986), s. 110-258; Herbert W. Duda, Die persischen Dichterhandschriften der Sammlung Esad Efendi zu Istanbul, Der Islam, XXXIX, (1964), s. 38-70. Sleymaniye Ktphanesinde bulunan minyatrl yazmalarn katalou Nezihe Seyhan tarafndan hazrlanan baslmam bir yksek lisans tezine konu olmutur: Sleymaniye Ktphanesindeki Minyatrl Yazma Eserlerin Katalou, Yksek Lisans Tezi, Boazii niversitesi, stanbul 1991. 4 stanbul niversitesi Ktphanesinde bulunan Farsa yazmalarn katalou Tevfk Himpr Sobhn-Hsameddin Aksu tarafndan yaynlanmtr: Fihrist-i nushah-yi hatt-yi Frs-yi Dnegh-i stnbl, Tahran 1374/1995, s. 316. Farsa manzum eserlerden bazlar iin Prof. Dr. Ahmed Ate tarafndan hazrlanan kataloa da mracaat edilebilir: stanbul Ktphanelerinde Farsa Manzum Eserler, I, (niversite ve Nuruosmaniye Ktphaneleri),2

4

Osman G. zgdenli

16.381 (15.858 Arapa; 359 Trke; 164 Farsa) cilt yazma ile Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktphanesi5, 13.073 (9.043 Arapa; 3.090 Trke; 940 Farsa) cilt yazma ile Topkap Saray Mzesi Ktphanesi6, 11.120 (9.107 Arapa; 1.569 Trke; 443 Farsa)7 cilt yazma ile Bayezid Devlet Ktphanesi8, 8.765 (5.728 Arapa; 2.528 Trke; 509 Farsa) cilt yazma ile Millet Ktphanesi, 5.052 (3.667 Arapa; 919 Trke; 466 Farsa) cilt yazma ile Nuruosmaniye Ktphanesi9, 4.138 (3.836 Trke; 258 Arapa; 44 Farsa) cilt yazma ile stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl10,[yay. Nihad M. etin], stanbul 1968. stanbul niversitesi Ktphanesinde bulunan Arapa ve Trke yazmalar iin henz tam ve eksiksiz bir katalog yoktur. Arapa yazmalar iin Fehmi Edhem Karatay tarafndan balatlan alma yarm kalmtr: stanbul niversitesi Ktphanesi Arapa Yazmalar Katalou, I, Kuran ve Kraat, stanbul 1951; II: Tefsirler, stanbul 1953. Bu ktphanede bulunan minyatrl yazmalar hakkndaki u almalar da nemlidir: Fehmi Edhem Karatay-Ivan Stchoukine, Les manuscrits orientaux illustrs de la bibliothque de luniversit de Stamboul, Paris 1933; Hsamettin Aksu, stanbul niversitesi Ktphanesinde Bulunan Minyatrl, Resimli, ekilli, Cedvelli, Pln ve Harital TrkeArapa-Farsa Yazmalar, ..E.F. Sanat Tarihi Yll, XIII, (1988), s. 19-62. 5 Bu ktphanede bulunan yazmalardan sadece minyatrl olanlar tantlabilmitir: Kemal , Trk slam Eserleri Mzesindeki Minyatrl Kitaplarn Katalou, arkiyat Mecmuas, III, (1959), s. 51-90. 6 Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan Trke, Farsa ve Arapa yazmalarn katalou 1961-1969 yllar arasnda Fehmi Edhem Karatay tarafndan yaynlanmtr: Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, stanbul 1961; Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou, I-II, stanbul 1961; Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Arapa Yazmalar Katalou, I-IV, stanbul 1962-1969. 7 Orhan Bilgin, Turkey, s. 328. Yazmalarn dalm IRCICA tarafndan hazrlanan almada biraz farkl gsterilmitir (Trkiye Yazma Eser Ktphaneleri ve Bu Ktphanelerde Bulunan Yazmalarla lgili Yaynlar Bibliyografyas, s. 23). Gnay Kut yazma saysn toplam 11.098 olarak vermektedir ( stanbuldaki Yazma Ktphaneleri, s. 346). 8 Bayezid Devlet Ktphanesine ait ancak kk bir koleksiyonun katalou yaynlanabilmitir: Trkiye Yazmalar Toplu Katalou, 34/2, Ankara 1984 [Merzifonlu Kara Mustafa Paa Koleksiyonu]. Bayezid Devlet Ktphanesi hakknda bkz. Muzaffer Gkman, Bayezit Umum Ktphanesi, stanbul 1956. 9 Bu ktphanede bulunan Farsa manzum yazmalarn nemli bir ksm Prof. Dr. Ahmed Ate tarafndan hazrlanan u katalog almasnda tantlmtr: stanbul Ktphanelerinde Farsa Manzum Eserler, I, (niversite ve Nuruosmaniye Ktphaneleri), [yay. Nihad M. etin], stanbul 1968. Nuruosmaniye Ktphanesi hakknda bkz. Ali ngl, Nuruosmaniye Ktphanesi, M.. Fen-Edebiyat Fakltesi Trklk Aratrmalar Dergisi, VI, (1991), s. 141-149. 10 Bu ktphaneye ait yazmalar iin hazrlanan katalog almalar iin bkz. Nail Bayraktar, Atatrk Kitapl Osman Ergin Yazma Kitaplar Listesi, stanbul 1989; Nail Bayraktar, Atatrk Kitaplna Yeni Balanan Yazma Kitaplarn Alfabetik Katalou, I-II, stanbul 1991-1994; Nail Bayraktar, Atatrk Kitapl Osman Ergin Yazmalar Alfabetik Katalou, IIII, stanbul 1993-2001; Nail Bayraktar, Atatrk Kitapl Belediye Yazmalar, Cevdet Paa Yazmalar, ve Kurn- Kerimler Alfabetik Katalou, stanbul 1997; Nail Bayraktar, Atatrk Kitapl Muallim Cevdet Yazmalar Alfabetik Katalou, stanbul 1998; Nail Bayraktar, Atatrk Kitapl Trke Yazma Divanlar Alfabetik Katalou, stanbul 2001.

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

5

3.790 (3.284 Arapa, 390 Trke; 139 Farsa) cilt yazma ile Kprl Ktphanesi11, 3.228 (2.615 Arapa; 518 Trke; 95 Farsa) cilt yazma ile tf Efendi Ktphanesi, 2.952 (2,226 Arapa; 595 Trke; 131 Farsa) cilt yazma ile Hac Selimaa Ktphanesi, 2.337 (2.129 Arapa; 126 Trke; 82 Farsa) cilt yazma ile Murad Molla Ktphanesi, 2.116 (1.304 Trke; 633 Arapa; 179 Farsa) cilt yazma ile Arkeoloji Mzeleri htisas Ktphanesi, 1.171 (1.761 eser: 1.389 Trke, 274 Farsa, 98 Arapa) cilt yazma ile Yap Kredi Kltr Merkezi Sermet ifter Ktphanesi12 ve 1.274 (1.165 Trke; 68 Farsa; 41 Arapa) cilt yazma ile Ragp Paa Ktphanesi, bugn stanbulun en nemli yazma ktphaneleridir13. Bu byk ktphanelerin dnda, baz niversiteler ve aratrma merkezleri ile ahs ktphanelerde de pek ok yazma eser bulunmaktadr14. Elimizde btn yazmalar kapsayan ayrntl kataloglar bulunmamakla birlikte, bugn stanbul ktphanelerinde bulunan yazmalardan yaklak %78inin Farsa olduunu sylemek mmkndr15. zellikle son 60 ylBu ktphanede bulunan yazmalarn tamamnn fihristi IRCICA tarafndan yaynlanmtr: Ramazan een-Cevat zgi-Cemil Akpnar, Kprl Ktphanesi Yazmalar Katalou, I-III, stanbul 1406/1986. 12 Bu ktphanede bulunan yazmalarn byk ksmn Prof. Dr. M. Fuad Kprl (1080 eser) ve Prof. Dr. Cavid Baysunun (649 eser) kitaplar oluturmaktadr. Katalou iin bkz. Y. Dal - E. N. li - C. Serbest D. F. Tre, Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktphanesi Yazmalar Katalou, stanbul 2001. 13 stanbulda bulunan dier nemli yazma ktphaneleri ve bu ktphanelere ait ksm katalog almalar unlardr: stanbul Kandilli Rasathanesi Ktphanesi (Muammer Dizer, Kandilli Rasathanesi Kitapl Yazma Eserler Katalou, I, stanbul 1973; Rfk Seven, Kandilli Rasathanesi Kitapl Yazma Yaptlar Katalou, II, stanbul 1977; Muammer DizerAtil zg, Kandilli Rasathanesi Kitapl Takvim Katalou, stanbul 1973; G. Kut - H. Aynur - E. Karabacak - T. Tahaolu - C. er - F. Bykkarc, Boazii niversitesi Kandilli Rasathanesi Deprem Aratrma Enstits Trke, Arapa, Farsa Yazma Eserler Katalou, III, stanbul (yaynda), Dr. Emel Esin Ktphanesi (Mine Esiner zen, Dr. Emel Esin Ktphanesi Katalou. Yazma Eserler, stanbul 1995), Sadberk Hanm Mzesi Ktphanesi ( smail Bakar, Sadberk Hanm Mzesi Yazma Eserler Katalou. Hseyin Kocaba Koleksiyonu, stanbul 1997), Asker Mze (Askeri Mze Yazma Eserler Katalou, stanbul 1998). 14 stanbul yazma ktphaneleri hakknda bkz. Neriman Malko ztrkmen, stanbul ve Ankara Ktphaneleri, Ankara 1957; Meral Alpay-Safiye zkan, stanbul Ktphaneleri, stanbul 1982; Gnay Kut, stanbuldaki Yazma Ktphaneleri, s. 341-374; Orhan Bilgin, Turkey, s. 324-366; Ramazan een, Trkiyedeki Yazma Koleksiyonlar ve Bunlarn Kataloglarnn Neredilmesi, ..E.F. Tarih Dergisi, XXXV, (Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Hatra Says), (1994), s. 1-34; Trkiye Yazma Eser Ktphaneleri ve Bu Ktphanelerde Bulunan Yazmalarla lgili Yaynlar Bibliyografyas, s. 22-50; Muhammed Tak Dnepejh, Kitbhneh-yi stnbl, Nushah-yi Hatt, 10, (1358/1979), s. 275-285; Seyyid Mahmd Mara-yi Necef, Kitbhneh ve nushah-yi hatt-yi kohen u nefs der-Turkiye, s. 352380. 15 stanbul ktphanelerinde bulunan Farsa yazmalarn toplam saysnn yaklak 10.000 cilt civarnda olduunu tahmin etmekteyiz. Bu eserlerden ancak 5.500-6.000 cilt kadar katalog ve11

6

Osman G. zgdenli

ierisinde hazrlanan sistematik katalog almalar16 ve XX. yzyln bandan itibaren Paul Horn17, Felix Tauer18, Hellmut Ritter19, Ahmed Ate20, Adnan Sadk Erzi21, Mucteb Mnov22, Ramazan een23, Jrgen

tantm yazlarna konu olmutur. 16 Bkz. yukarda not 3-13. Bu katalog almalarna ilve olarak bilhassa Prof. Dr. Ekmelettin hsanolunun editrlnde IRCICA tarafndan yaynlanan u almalar zikredilebilir: Ramazan een-Cemil Akpnar-Cevad zgi, Trkiye Ktphaneleri slmi Tb Yazmalar (Arapa, Trke, Farsa) Katalou, ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1984; E. hsanoluR. een-C. zgi-C. Akpnar- . Fazlolu, Osmanl Astronomi Literatr Tarihi, I-II, stanbul 1997; Ekmeleddin hsanolu-Ramazan een-Cevat zgi, Osmanl Matematik Literatr Tarihi, I-II, stanbul 1999; E. hsanolu-R. een-M.S. Bekar-G. Gndz-A.H. Furat, Osmanl Corafya Literatr Tarihi, I-II, stanbul 2000; E. hsanolu-R. een-G. GndzM.S. Bekar, Osmanl Msik Literatr Tarihi, stanbul 2003; E. hsanolu-R. een-G. Gndz-M.S. Bekar, Osmanl Askerlik Literatr Tarihi, I-II, stanbul 2004. stanbul ktphanelerinde bulunan carafya ve tb yazmalar hakknda eski ve yetersiz olmakla birlikte u almalar da saylabilir: Cevdet Trkay, stanbul Ktphanelerinde Osmanllar Devrine Aid Trke-Arapa-Farsa Yazma ve Basma Corafya Eserleri Bibliyografyas, stanbul 1958; Muzaffer Gkman, stanbul Ktphaneleri ve Yazma Tp Kitaplar, stanbul 1959. 17 Persische Handschriften in Constantinopol, ZDMG, 54, (1900), s. 275-332, 475-509. 18 Les manuscrits persans historiques des bibliothques de Stamboul, I. Histoire Gnrale, Archiv Orientln, III/1, (1931), s. 87-118; II. Histoire de Muhammad, des Alides et des Halfas. Les Ksasul-Anbiy, Archiv Orientln, III/2, (1931), s. 303-326; III. Histoire de lIrn et de la Transoxiane, Archiv Orientln, III/3, (1931), s. 462-491; IV. Histoire des tats Turcs en Asie Mineure et de lempire Ottoman, Archiv Orientln, IV/1, (1932), s. 92107; V. Histoire des Indes - Index, Archiv Orientlni, IV/2, (1932), s. 193-207. 19 H. Ritter, 1928-1959 yllar arasnda Philologica st bal altnda kaleme ald yazlarda, stanbul ve Anadolu ktphanelerinde bulunan pek ok Arapa ve Farsa yazmay gn na kartmtr. Bu tantm yazlarnn nemli bir ksmnn yeniden yayn iin bkz. Beitrge zur Erschliessung der arabischen Handschriften in Istanbul und Anatolien, II, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt 1986, s. 1-682. 20 Prof. Dr. Ahmed Atein bilhassa stanbul ktphanelerinde bulunan Farsa yazmalar zerinde younlaan katalog ve tantm yazlar unlardr: Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, Trkiyat Mecmuas, VII-VIII, (1945), s. 94-135; Rad al-Dn Vatvtn Eserlerinin Baz Yazma Nshalar, ..E.F. Tarih Dergisi, X/14, (1959), s. 1-24; stanbul Ktphanelerinde Farsa Manzum Eserler, I, (niversite ve Nuruosmaniye Ktphaneleri), [yay. Nihad M. etin], stanbul 1968. 21 Trkiye Ktphanelerinden Notlar ve Vesikalar I, Belleten, XIV/53, (1950), s. 85-105; Trkiye Ktphanelerinden Notlar ve Vesikalar II, Belleten, XIV/56, (1950), s. 595-647. 22 Ez Hazin-i Turkiye -I-, Mecelle-yi Dnekede-yi Edebiyyt, IV/2, (1335/1956), s. 4275; Ez Hazin-i Turkiye -II-, Mecelle-yi Dnekede-yi Edebiyyt, IV/3, (1335/1956), s. 5189; Ez Hazin-i Turkiye -III-, Mecelle-yi Dnekede-yi Edebiyyt, VIII/3, (1340/1961), s. 1-29. 23 stanbul Ktphanelerinde Tarih ve Tercme-i Hale Dair Bilinmeyen Baz Yazmalar, ..E.F. Tarih Dergisi, XXII, (1968), s. 143-168; Trkiye Ktphanelerinde Bulunan Baz Mhim Yazmalar, ..E.F. Tarih Dergisi, XXIII, (1969), s. 83-110; Trkiye Ktphanelerindeki Tantlmam Baz Farsa Yazmalar, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, VIII/1-4, (1984), s. 5-70.

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

7

Paul24 ve Tevfk Him Sobhn25 gibi aratrmaclar tarafndan hazrlanan tantm yazlarna ramen, bugn stanbul ktphanelerinde bulunan Farsa yazmalarn ancak yars hakknda katalog ya da ayrntl tantm yazsna sahibiz26. II. Tarihsel Arkaplan: XI. yzyln ikinci yarsnda gerekleen Seluklu fetihleri ve ayn yzyln son eyreinde Trkiye Seluklu devletinin kuruluu Anadoluyu slm kltr muhitine dhil etmitir. XII. yzyl ortalarnda Anadoluda ilk medreselerin kurulduu ve ayn yzyln ikinci yarsnda telif, tercme ve istinsah eklinde yazl kltr faaliyetlerinin hz kazand grlmektedir27. Telif, tercme ve istinsah faaliyetlerinin ilk dnemleri hakknda bilgilerimiz olduka azdr. Bu bilgiler gnmze ulaabilen ancak snrl saydaki kitabn kitbet (fera, colophon) kaydna dayanmaktadr. Bugnk bilgilerimize gre Anadoluda telif edilen ilk eser, XII. yzyln hemen balarnda lys b. Ahmed ( bnul-Keml) el-Kayseriyye tarafndan Dnimendli Melik Ahmed Gz iin Kayseride kaleme alnan Kefulakabe isimli Farsa eserdir28. Daha eskisi bulununcaya kadar Anadolu corafyasnda istinsah edilen ve asl zamanmza ulaan en eski Farsa yazma ise Ebl-Fazl Hubey b. brhm b. Muhammed et-Tifls29 tarafndan 24 Safer 558/1 ubat 1163 tarihinde Konyada tamamlanan Kitbu vuchul-Kuran isimli eserin bugn tf Efendi Ktphansinde

24

Anonyme arabische und persische In-Handschriften aus den Sammlungen der Sleymaniye-Bibliothek (Istanbul), ZDMG, 144/2, (1994), s. 301-329. 25 Fihrist-i nushah-yi hatt-yi kitbhneh-yi Turkiye, Tahran 1373/1994. 26 Trkiye ktphanelerinde bulunan Farsa yazmalar hakkndaki katalog almalar ve tantm yazlarnn bir deerlendirmesi iin bkz. Osman G. zgdenli, Persian Manuscripts in Ottoman and Modern Turkish Libraries, EIr., (baskda), (imdilik bkz. www.iranica.com.newsite.articles/ot_grp7/ot_persianmanuscripts). 27 Anadoluda ilk medreseler XII. yzyl ortalarnda Danimendliler tarafndan Tokat ve Niksarda kurulmutur (Aptullah Kuran, Anadolu Medreseleri, Ankara 1969, s. 15-18). Yine bu dnemde Tabib brhm b. Eb Sad el-Magribnin Takvmul-adviyye isimli Arapa eserini Danimendliler adna kaleme alm olmas (bkz. A, III, s. 475) da Danimendlilerin Anadoluda ilk ilm faaliyetlere verdii destei gstermesi asndan dikkete deerdir. 28 Mecma, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 5426, vr. 244a-261a. Risale, Mikil Bayram tarafndan yaynlanmtr: Anadoluda Telif Edilen lk Eser. Keful-akabe, ..E.F. slm Tetkikleri Enstits Dergisi, VII/3-4, (1979), s. 291-307; Anadoluda Kaleme Alnan lk Farsa Eser. Keful-akabe, Konya 1981. Keful-akabenin de ierisinde bulunduu eyh Al b. Dsthod el-Ankar tarafndan 727/1326-1327 ylnda toplanarak yazlan bu mecma hakknda bkz. Hellmut Ritter, Philologika IX. Die vier Suhrawardi, Der Islam, XXV, (1938), s. 65-68; Ahmed Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, Trkiyat Mecmuas, VII-VIII, (1945), s. 122-123. 29 Mellif ve eserleri iin bkz. Ahmed Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, s. 97-101.

8

Osman G. zgdenli

bulunan mellif nshas (autograph)dr30. Bunu, shak b. Muhammed b. Omer b. Muhammed irvn tarafndan 586/1190-91 ylnda Erzincan (Mahrse-yi Erzincn)da istinsah edilen ve Ziyud-dn lkabyla tannan smal b. Ebil-Kasm el-Mustevf tarafndan Mengceklerden elMelikul-lem, el-dil, el-Mueyyed, el-Muzaffer, el-Mansr, el-Muchid, el-Merbit, Muhyiul-adl, Fahrud-duny ved-dn, zzul- slm velMuslimn, h, Gz, Ebul-Muzaffer unvan ve lkablaryla zikredilen Behrmh b. Dvud (1162-1225)31un husus ktphanesine hatra (ydigr) olarak sunulan Belamnin Tercume-yi trh-i Taber isimli eseri takip etmektedir32. Yine, bilinmeyen bir mstensih tarafndan 12 Cemzulevvel 593/2 Nisan 1197 tarihinde Saltuklu hanedanndan el-Melikulmuazzam Pdih-i azam, Husrev-i gt, zzud-devle ved-dn, Kutbulslm vel-Muslimn, Melikur-Rm vel-Ermen, Seyyid-i Mulku-ark vel-garb unvanlaryla zikredilen Ebl-Feth Melikh b. el-Melik Nsirud-dn Muhammed b. Saltuk (Salduk)33un husus ktphanesi iin hazrlanan Hkn (l. 595/1199)nin Hatmul-garib (Tuhfetul-Irkeyn) isimli eserinin en eski nshas da Anadoluda istinsah edilen ve gnmze ulaan en eski yazma rneklerindendir34. Bu yazmalar zerinde yer alan zel ktphane kaytlar (exlibris) bize XII. yzyln sonlarna doru, Dou Anadoluya hkim olan Mengcekler ve Saltuklular gibi mahall hanedanlarn saraynda artk husus ktphanelerin teekkl etmi olduunu ve yazl kltrn mahall hanedanlarn saraynda himye ve tevik grdn gstermektedir35. Bu arada Mengcek ve Saltuklular ile hemenBkz. Ek 1-2. tf Efendi Ktphanesi, Eki, nr. 1316: mstensih: Ebl-Fazl Hubey b. brhm b. Muhammed et-Tifls, (mellif hatt), istinsah tarihi: 24 Safer 558/1 ubat 1163, istinsah yeri: Konya. Nsha hakknda bkz. Ahmed Ate, Anadolu Ktphanelerinden Mhim Yazma Eserler (Amasya), Tarih Vesikalar, I/16, (1955), s. 23-25 (Burada nshann numaras muvakkat 3246 olarak verilmitir). 31 Bkz. Necdet Sakaolu, Trk Anadoluda Mengcekoullar, stanbul 2005, s. 67-95; C. E. Bosworth, Douundan Gnmze slam Devletleri, Trke terc. H. Canl, stanbul 2005, s. 294. 32 Bkz. Ek 3-4. Kitbhne-yi sitn-i Kods-i Rezev, (Mehed), nr. 7481. Nshann faksimile neri iin bkz. Tercume-yi Trh-i Taber, Havdis-i slh-yi 15 t 132 hicr, Aks-i nusha-yi mahfz dar-Kitbhne-yi Astn-i Kods, Bunyd-i Ferheng-i rn, Silsile-yi Aks-i Nushah-yi Hatt, 3, Tahran 1345/1966. 33 Bkz. C. E. Bosworth, Douundan Gnmze slam Devletleri, s. 296. 34 Bkz. Ek 5. sterreichische Nationalbibliothek (Wien), nr. 3118. Yazmann tantm iin bkz. rec Afr, Hatmul-garib= Tuhfetul-Irkeyn, nusha-yi muverrih-i 593 (Vn), Murif, XVI/2, 1378/1999, s. 3-38; rec Afr, Der-bre-yi Hatmul-garib, Murif, XVII/1, 1379/2000, s. 21-22; rec Afr, Fihrist-i destnevsh-yi Frs der-Kitbhne-yi Mill-yi Otr ve Arv-i Otr der-Vn, Tahran-Wien, 1382/2001, s. 84-87, 217 fig. 25. 35 Esasen Nizm de, Hamsesinin ilk czn tekil eden Mahzenul-esrr Mengcek hanedannn en mehr sims Fahrud-dn Behrmha ithaf etmitir (A. Ate, Hicr VIVIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, s. 102). Yine, Al b. Ahmed 13 bb30

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

9

hemen ayn dnemlerde Gneydou Anadoluya hkim olan Artuklularn husus ktphaneleri iin istinsah edilen ve gnmze ulaan drt farkl eserin tamamnn Arapa oluu dikkate deerdir36. XII. yzyln sonlarna doru kltr ve eitim faaliyetlerinin younlamasyla birlikte, Anadoluda medreselerin saysnn oalmaya baladn grmekteyiz. Bu medreselerin kk de olsa birer ktphane ya da kitaplk ihtiva etmi olmas ok muhtemeldir. Nitekim emsud-dn Altun-Aba tarafndan 598/1201 ylnda Konyada kurulan medresede bir de ktphane bulunduu bilinmektedir37. Bu ktphaneden gnmze ulaan baz kitaplar uzun sre Konya Yusuf Aa Ktphanesinde muhafaza edilmi olup bugn Konya Yazma Eserler Ktphanesinde bulunmaktadr38. Seluklular zamannda bakent Konyada bata Eb Sen Mahmd b. Mustevf Emr el-Hc tarafndan 670/1271 ylnda in ettirilen Nizmiyye Hankh Ktphanesi39, eyh Sadrud-dn-i Konevnin imret diye adlandrlan kk klliyesinde 673/1274 ylnda tesis edilen ve ierisinde Sadrud-dn-i Konev ile Muhyid-dn-i Arbnin eserlerinin baz mellif nshalarnn da bulunduu Sadrud-dn-i Konev Ktphanesi40 ve Sircudhlinde htiyrt-i h-nme adyla hazrlad h-nme hlsasn, muhtemelen 574/117879 ylnda, Saltuklulardan Ebul-Feth Melikh b. Muhammede takdim etmitir (Muhammed Emn Riyh, Osmanl Topraklarnda Fars Dili ve Edebiyat, Trke terc. Mehmet Kanar, stanbul 1995, s. 52). 36 Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 1686, 2456; Kprl Ktphanesi, Sultan Ahmed Camii, nr. 52; Millet Ktphanesi, Ali Emiri, Mteferrika, nr. 210. Bkz. Sheyl nver, Artkllar Ktphaneleri Hakknda Yeni Tetkikler, III. Trk Tarih Kongresi. (Ankara 15-20 Kasm 1943), Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara 1948, s. 221-224. 37 Vakfiye kaydnda, ktphane iin her yl vakf gelirlerinden 100 dnr denek ayrld grlmektedir (bkz. Osman Turan, Seluklu Devri Vakfiyeleri I, emseddin Altun-aba, Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, XI/42, (1947), s. 202). 38 Mikil Bayram, Sadreddin Konev Ktphanesi ve Kitaplar, Trkler, VII, ed. H.C. Gzel-K. iek-S. Koca, Ankara 2002, s. 585-586; A. Ate, Anadolu Ktphanelerinden Mhim Yazma Eserler (Amasya), s. 10-11. 39 Mjgn Cunbur, Ktphane Vakfiyelerinden Notlar, Erdem, I/3, (1983), s. 713. 40 Sadrud-dn-i Konevnin ktphanesine ait Rebul-hir 665/Aralk 1266 tarihinde tanzim olunan ve bugn Tahranda Kitbhne-yi Melikte 4263 numara ile kaytl bulunan Mecmua ierisindeki bir fihrist Prof. rec Afr tarafndan yaynlanmtr: Fihrist-i Kitbhne-yi Sadrud-dn-i Konev, Tahkkt-i slm, X/1-2, (1374/1995), s. 477-502. Bu ktphanede bulunan kitaplarn Osmanllar zamannda vakf defterlerine kaydedilen iki fihristi daha gnmze ulamtr (bkz. Konya Vakf Defteri, Belediye Ktphanesi, Muallim Cevdet, O. 116/1, vr. 6b-8b; brahim Hakk Konyal, bideleri ve Kitbeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964, s. 501-503). Bu nemli ktphanenin yazmalar pek ok aratrmaya konu olmutur: Mustafa Can, Sadreddin Konevnin Eserleri ve Ktphanesi, Seluk niversitesi Seluk Dergisi, 4, (1989), s. 113-127; Trk Ktphaneciler Dernei 40. Yl Ktphanecilik Kurultay (30 Kasm-1 Aralk 1989) Bildiriler, Ankara 1990, s. 176-189; Mikil Bayram, Sadreddin Konev Ktphanesi ve Kitaplar, s. 585-589. Ktphanenin yeri iin bkz. Hasan znder, Sadreddin Konev Mamresinin Mimar Teekkl, Seluk niversitesi Seluk Dergisi, 4,

10

Osman G. zgdenli

dn-i Urmev soyundan Bedrud-dn Mahmdun hanm Kutlu-Melek tarafndan Konya Atabekiyye medresesi nne yaptrlan Drul-Huffz ierisindeki ktphane olmak zere, daha baka ktphanelerin de kurulduu bilinmektedir41. Seluklu bakenti Konyadaki ktphanelerin yan sra42, Seluklu devletinin sonlarna doru Sultan III. Alud-dn Keykubd tarafndan Uluborluda, beylikler devrinde ise Candaroullar tarafndan Kastamonuda byk bir klliye ierisinde bir ktphane kurulmutur43. Yine, kitap istinsah faaliyetlerine baklrsa, Kayseri44 ve Sivas45 gibi ehirlerde bulunan medreselerde de birer ktphane bulunduunu tahmin etmek mmkndr. XIII. yzyln ikinci yarsnda saylar iyice artan bu ktphanelerde pek ok Farsa ve Arapa kitabn toplandn tahmin etmek mmkndr.(1989), s. 142-143. Bu ktphaneye ait nemli yazmalarn tantm iin bkz. A. Ate, Anadolu Ktphanelerinden Mhim Yazma Eserler (Amasya), s. 10-19; A. Ate, Konya Ktphanelerinde Bulunan Baz Mhim Yazmalar, Belleten, XVI/61, (1952), s. 49-130; H. Ritter, Autographs in Turkish Libraries, Oriens, VI, (1953), s. 69-72; Abdlbk Glpnarl, Mevln Mzesi Yazmalar Katalou, I, Ankara 1967, s. 202-203. 41 Bu ktphanelere ait baz kitaplar bugn Yusuf Aa Ktphanesinden Konya Yazma Eserler Ktphanesine intikl eden kitaplar arasnda bulunmaktadr (M. Zeki Oral, Kitap Kitabeleri, Ant, I, (1948), s. 5; Mehmet nder, Konya Maarif Tarihi, Konya 1952, s. 36 n. 5; M. nder, Mevlana ehri Konya, Konya 1962, s. 352-355). 42 Seluklu devri Konya ktphaneleri iin bkz. Mehmet nder, Seluklular ve Osmanllar Devrinde Konya Ktphaneleri, Konya, XIV/131-132, (1949), s. 5-7; Mjgn Cunbur, Seluklu Devri Konya Ktphaneleri, Seluk niversitesi Seluk Dergisi, II/1, (1986), s. 37-44; Mustafa Can, Seluklular Devri Konya Ktphanelerinin Tarihesi, s. 45-58. 43 M. Cunbur, Ktphane Vakfiyelerinden Notlar, s. 714. 44 emsud-dn Ebul-Fazl Ahmed b. Muhammed Meydn-yi Nbr tarafndan 17 Ramazn 497/12 Haziran 1104 tarihinde kaleme alnan es-Sm fl-esm isimli eser AbdulCm b. Abdur-Rahmn b. Muhammed b. Abdur-Rahmn-i Hamt tarafndan 1 Ramazn 638/16 Mart 1241 tarihinde Kayseri ehrindeki Muhlisiyye Medresesinde istinsah edilmitir (Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 4680 (mikrofilmi: Tahran niversitesi Ktphanesi, nr. F. 431. Bkz. Muhammed Tak Dnepejh, Fihrist-i Mkroflmh-yi Kitbhne-yi Merkez-yi Dnegh-i Tahrn, I, Tahran 1348/1969, s. 334). Yine, Sleymaniye Ktphanesinde bulunan bir mecma da Muhammed b. Huseyn-i Kzern tarafndan 11 Receb 748/16 Ekim 1347 tarihinde Kayseri ehrinde Gevher Nesibe Hatun Dru-ifsnda (Dru-if-yi Nesibiyye) istinsah edilmitir (bkz. Ayasofya, nr. 3605, mikrofilmi: Tahran niversitesi Ktphanesi, nr. F. 404). Bkz. Ek 8. 45 Kutbud-dn-i rznin Sivasta Shibiyyetu-emsiyye medresesinde Evil-i Muharrem 683 (20-30 Mart 1284) tarihinde istinsah edilen Nihyetul-idrk f diryetil-eflk isimli eseri iin bkz. Kprl Ktphanesi, nr. 956 (Ramazan een-Cevat zgi-Cemil Akpnar, Kprl Ktphanesi Yazmalar Katalou, I, stanbul 1406/1986, s. 486). Yine, VI/XII. yzyl sonlarnda Tranh b. Kvurd Medresesinde istinsah edilen bir yazma zerinde de yerleim yeri olarak Sivas ismi okunmaktadr (bkz. rec Afr, Mekm-i encme der-nusha, Nmeyi Bahristn, 5, (1381/2002), s. 73). Bununla birlikte, Kirmn Seluklularna ait olmas gereken Tranh b. Kvurd Medresesi ile Anadoludaki Sivas ehri arasnda ne gibi bir iliki olabilecei imdilik zlmeyi bekleyen bir sorun olarak durmaktadr.

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

11

Bu dnemde eitli vakf ktphanelerinin yan sra, baz Seluklu sultanlar ile devlet adamlarnn da zel ktphanelerinin bulunduu bilinmektedir. Ebl-Fazl Hubey b. brhm b. Muhammed et-Tifls tarafndan kaleme alnan Kmilut-tabr isimli eserin brhm b. Muhammed b. Hc Hmid el-Erzincn tarafndan Sultan I. zzud-dn Keykvus b. II. Kl-Arslann husus ktphanesi iin hazrlanan 614/1217 tarihli bir nshas46, el-Huseyn b. Muhammed b. Al el-Mun el-Cafer elRugad ( bn Bb) tarafndan kaleme alnan el-Evmrul-Aliyye flumril-Aliyye isimli eserin XIII. yzyln sonlarnda brhm b. sml b. Eb Bekr el-Kayser tarafndan Sultn III. Giysud-dn Keyhusrev b. III. Kl-Arslann husus ktphanesi47 iin istinsah edilen olduka gzel bir nshas gnmze ulamtr. Sultan I. Alud-dn Keykubdn husus ktphanesi iin hazrland bilinen yegne eser ise Arapadr48. Her hlkrda, tpk vakf ktphaneleri gibi Seluklu Sultanlarnn ahs ktphanelerinde de pek ok Farsa ve Arapa yazmann toplandna phe yoktur49. Bu yazmalardan bazlarnn Seluklulardan sonra Konyaya hkim olan Karamanoullarnn eline getii ve bu hanedann hkmdarlarnn husus ktphanelerine intikal ettii anlalmaktadr50. Seluklu devletinin kuruluu ile balayan ran kltrnn Anadoluya tanmas hadisesi Mool istilsndan sonra olduka hz kazand. Memleketlerinin Moollar tarafndan yaklp ykldn gren, aralarnda edip, air ve limin de bulunduu pek ok ranl, Anadoluya snarakTopkap Saray Mzesi Ktphanesi, Yeni Gelenler, nr. 5626 (bkz. Sheyl nver, Anadolu Seluklular Zamannda Umum ve Husus Ktphaneler, Atatrk Konferanslar, 1964-1968, Ankara 1970, s. 9). 47 Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 2985. Bu nshann tpk basm yaynlanmtr: bn Bb, el-Evmirul-Aliyye fl-umril-Aliyye, yay. Adnan Sadk Erzi, TTK, Ankara 1956. 48 Ahmed b. Sad b. Mehd b. Abdus-Samed el-Osmn ez-Zencn, Letiful-Aliyye f fezilis-seniyye, Sleymaniye Ktphanesi, ir Efendi, nr. 316: Zl-kade 625/Ekim 1228, istinsah yeri: es-Sultniyye el-muazzamiyye el-Aliyye. Eser hakknda bkz. hsan Fazlolu, Sultn I. Aleddin Keykubata Sunulan Siysetnme: Letiful-Aliyye f fedilis-seniyye, Dvn, 1, stanbul 1997, s. 225-239. Trke tercmesi iin bkz. Zencn, Sultana tler. Aleddin Keykubata Sunulan Siysetnme, Trke terc. H. Hseyin Adalolu, stanbul 2005. 49 Seluklu devri ktphaneleri kitap kaytlarna dayanlarak Sheyl nver tarafndan incelenmitir: Seluklular Zamannda ktphaneler zerine Yeni rnekler ve Baz Mlhazalar, III. Trk Tarih Kongresi. (Ankara 15-20 Kasm 1943), Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara 1948, s. 642-646; Anadolu Seluklular Zamannda Umum ve Husus Ktphaneler, Atatrk Konferanslar, 1964-1968, Ankara 1970, s. 3-27. 50 Ahmed b. Sad b. Mehd b. Abdus-Samed el-Osmn ez-Zencn, Letiful-Aliyye f fezilis-seniyye, Sleymaniye Ktphanesi, ir Efendi, nr. 316: Sultan Alud-dn Keykubdn husus ktphanesi iin hazrlanan mellif nshas. Bu nshann daha sonra Karamanolu brhm Beye intikl ettii anlalmaktadr. Eser iin bkz. yukarda not 48.46

12

Osman G. zgdenli

Seluklu devletinin hizmetine girdi. Bu kimseler, daha XIII. yzyln balarnda balayan ran kltr ve edebiyatnn Anadoluda yeniden canlandrlmasnda mhim rol oynadlar. Farsa baz medreselerde eitim dili hline geldi. Yer, ahs ve meslek isimlerinde nemli lde Farsa kelimelerden istifade edildi. Resm vesikalarn yan sra, baz din ve hukuk kaytlarda da Farsa kullanlmaktayd. Bu dnemde Arapa kaleme alnan baz eserlerin ierisine Farsa iir ve ibareler girdii gibi51, Anadoluda Farsa kullanan melliflerin Arapa mkltlarn aabilmeleri iin de kitaplar kaleme alnd52. Bu gelimeler Anadoluyu youn bir ekilde ran kltr sahasnn tesirine sokmutur. Bu dnemde bilhassa Orta Anadolu ehirlerinde tarih, edebiyat, felsefe ve tasavvufla ilgili pek ok Farsa eserin telif veya istinsah edildii grlmektedir. Orta Anadolu ehirleri arasnda zellikle Mevln Celluddn-i Rm, Sultan Veled ve Sadrud-dn-i Konev gibi mutasavvf ve limlerin yaad Seluklu bakenti Konya dikkat ekicidir53. Konyann yan sra; Aksaray54, Nide55, Kayseri56, Ankara57, Krehir58, Amasya59,629/1231 ylnda kaleme alnan el-Bulga fl-hikme isimli eser iin bkz. Ragp Paa, nr. 679, vr. 134b, 221a. Prof. Dr. Nihat Keklik bu eseri Muhyiddin Arabye isnat ederek tpk basm olarak yaynlamtr: Muhyiddin Arab, el-Bulga fl-hikme, (Felsefede Yeterlilik), ed. Nihat Keklik, stanbul 1969, s. 26. 52 Bunlardan bir tanesi zamanmza ulamtr. Aslen Sivasl olan Ahmed b. Ahmed b. Ahmed Domnis byle bir dnce ile 693/1293-94 ylnda Mucmelul-akvl f hikem vel-emsl isimli eseri kaleme almtr. Eser rec Afr - Mahmd Umdslr tarafndan tpk basm olarak yaynlanmtr: Mucmelul-akvl f hikem vel-emsl, Tahran 1381/2002, s. XIV). 53 710/1310 ylnda Konyada Erefolu Muhammed b. Sleymn adna bir felsefe kitab olan el-Fuslul-erefiyye kaleme alnmtr. 720/1320-1321 ylnda ayn blgede bir risaleler mecmas meydana getirilmitir (Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar, Ankara 19882, s. XIV). 54 XIV. asrn hemen banda Farsa olarak nazmettii Anadolunun gzyalarn Gazan Hana gnderen sf ir Seyfud-dn Fergannin Aksarayda ikmet ettii bilinmektedir (A. Ate, Anadolunun Unutulmu Byk Bir airi: Sayf al-Dn Muhammed al-Fargn, Belleten, XXIII/91, (1959), s. 453-456; A. Ate, stanbul Ktphaneleri Farsa Manzum Eserler, s. 208). Muhammed b. Al el-Ktib-i Aksar, Musmeretul-ahbr 734/1333-34 ve 745/1344-45 yllarnda iki defa Aksarayda istinsah etmitir (bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 3143; Yeni Cami, nr. 827). Kez Kd Ahmed Nigdev tarafndan kaleme alnan el-Veledu-efk isimli eserin gnmze ulaan yegne nshas da bilinmeyen bir mstensih tarafndan 12 Muharrem 741/9 Temmuz 1340 tarihinde Mednetu Druz-zafer Aksarda istinsah edilmitir (Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 4518). 55 Kd Ahmed Nigdev 733/1332-33 ylnda el-Veledu-efki Nidede bir zviyede kaleme almtr (Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 4518. Eser hakknda bkz. Mehmet Altay Kymen, Trkiye Seluklular Tarihine Dair Yeni Bir Kaynak: el-Veled-efik, T.T.K. Belgeler, XV/19, (1993), s. 1-22). 56 Ensut-tlibn ve celsus-slihn (ya da vr. 65adaki fera kaydna gre Rubiyt ve letif-i Giys), Kayseri, VII/XIV. yzyl, ( stanbul niversitesi Ktphanesi, FY, nr. 701. Bkz. T. Sobhn-H. Aksu, Fihrist, s. 316; Ahmed Ate, stanbul Ktphanelerinde Farsa51

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

13

Sivas60 ve Erzincan61 gibi ehirler, Seluklu ve Beylikler zamannda Anadoluda Farsa eserlerin telif veya istinsah edildii nemli merkezler durumunda idi62. Burada u nemli soru ile karlamaktayz: Bu dnemde Farsa kitaplar istinsah eden kimseler kimlerdi? Devrin kaynaklarnda bu konuda her hangi bir bilgi bulunmadn peinen belirtmeliyiz. Bununla birlikte, mstensihlerin isimlerinin sonunda kulland nisbeler, bize bu dnemde Anadoluda Farsa kitaplarn oaltlmas ii ile uraan kimselerin kimlii hakknda az da olsa fikir verebilmektedir. simlerinin sonunda bilhassa elKonev, el-Aksar, el-Kayser/Kayseriv/Kayseriyye, el-Ankarav/Ankr, el-Amasyev/Amas, el-Erzincn ve es-Sivas gibi nisbeleri tayan mstensihlerin okluu63, bu dnemde Orta Anadolu ehirlerinde kitapManzum Eserler, s. 105-107. Keza bkz. Evhadddin Hamid-i Kirmn, Rubiler, ner. ve Trke terc. Mehmet Kanar, stanbul 1999, giri, s. 31; Mikil Bayram, eyh Evhadud-dn Hmid el-Kirmn ve Evhadiyye Hareketi, Konya 1999, s. 119-122). Kayseride istinsah edilen bir baka eser de Nsirud-dn Svs tarafndan kaleme alnan ve bugn Paristeki Bibliothque Nationale (Persan, nr. 174)de bulunan bir tezkiredir (Bkz. Francis Richard, Catalogue des manuscrits Persans, I. Ancien Fonds, Paris 1989, s. 192). Bu yazmadan rendiimize gre, Mnisul-hevrid adn tayan ve tezkirenin nc ksmn tekil eden bu eser Nasr er-Rammd es-Sat es-Svs tarafndan Kayseride milad 1272 ylnda kaleme alnarak devrin Seluklu hkmdar III. Giysud-dn Keyhusreve sunulmutur. erisinde pek ok deerli minyatr de ihtiva eden bu eser ayn zamanda Anadoluda hazrlanan ilk minyatr rneklerindendir (bkz. F. Richard, Catalogue, s. 191-195; Gner nal, Trk Minyatr Sanat (Balangcndan Osmanllara Kadar), Ankara 1995, s. 52-53). 57 Halet Efendi, ilave nr. 238 (A. Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, s. 109, 122-123). 58 Felek-nme isimli Farsa eserini 702/1301-1302 ylnda lhanl hkmdar Gzn Han adna kaleme alan Glehr ve XIV. yzyln nemli edibi k Paa, Krehirde yaamtr. 59 Bir eyhin, Hermes Trismegistosun Kitbu zecrun-nefsini istinsah ettirip ehrin kdsna hediye ettii grlmektedir (Barbara Flemming, Trkler, Anadolu Beylikleri, A, XII/2, s. 286); Redud-dn Vatvtn Hadikus-sihrinin Tabrikn Hc b. Melikh tarafndan 844/1440-41 ylnda Amasyada istinsah edilen nshas iin bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail, nr. 497 (bkz. A. Ate, Rad al-Dn Vatvtn Eserlerinin Baz Yazma Nshalar, ..E.F. Tarih Dergisi, X/14, (1959), s. 16). 60 Necmud-dn Dyenin Mirsadul-ibd isimli eserinin 620/1223-24 ylnda Sivasta istinsah edilen nshas iin bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 2841 (S. nver, Anadolu Seluklular Zamannda Umum ve Husus Ktphaneler, s. 10). Yine Sivasta 653/1255-56 ylnda kaleme alnan bir icze iin bkz. Kastamonu Genel Kitaplk, nr. 7 (bkz. A. Ate, Kastamonu Genel Kitaplnda Bulunan Baz Mhim Arapa ve Farsa Yazmalar, Oriens, V/1, (1952), s. 43). 61 Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 3147 (mstensih: Kutluca b. Abdullh, Erzincn, 696/1296); Kitbhne-yi Astn-i Kods-i Rezev, Mehed, nr. 7481 (bkz. Tercume-yi Trh-i Taber, Havdis-i slh-yi 15 t 132 hicr, Tahran 1345/1966, s. 492). 62 Barbara Flemming, Trkler, Anadolu Beylikleri, A, XII/2, s. 285-286. Daha bkz. M. Fuad Kprl, Trkler, III. Edebiyat, A, XII/2, s. 531-565. 63 Burada sadece birka rnek vermekle yetiniyoruz: Burhn b. ... mer el-Hfiz el-Aksar,

14

Osman G. zgdenli

oaltlmas ii ile uraan cidd bir yerli mstensih topluluunun varln gstermektedir. Yine ayn kaytlardan anlaldna gre, Seluklular zamannda Anadolu ehirlerine mensup yerli mstensihlerin yan sra, trl sebeplerle Anadoluya gelen ran asll mstensihler de Anadolu ehirlerinde faaliyet hlinde idiler. Bugn Sleymaniye Ktphanesinde bulunan ve Hvce Nsirud-dn-i Ts tarafndan keleme alnan Tansh-nme-yi lhn (vr. 1102) ile Kd Beyzv tarafndan telif edilen Nizmut-tevrh (vr. 103174)i ihtiva eden bir mecma aslen Gney randaki Kzern kasabasna mensup olan Muhammed b. Huseyn tarafndan 11 Receb 748/16 Ekim 1347 tarihinde Kayseri ehrinde Gevher Nesibe Hatun Dru-ifsnda (Druif-yi Nesibiyye) istinsah edilmitir64. Anadoluda Farsa eserleri istinsah edenler arasnda eitli din, sosyal ve ekonomik zmrelere mensup kimseler bulunmakta idi. Mevlnnn olu Sultan Veledin azadl klesi olan Osmn b. Abdullh tarafndan 25 Ramazn 723/27 Eyll 1323 tarihinde Konyada istinsah edilen bir Mesnev nshas olduka dikkate deerdir65. Bununla birlikte Seluklular zamannda ok daha profesyonel bir meslek erbbnn teekkl etmi olduunu dnmek yanl olmayacaktr. Tpk Seluklular gibi, beylikler dneminde baz beyler de lim ve sanatkrlar saraylarna davet etmilerdir. Anadoluda faaliyet hlinde olan bu lim ve sanatkrlarn rencileri genellikle dorudan doruya beyler, bey ailesinin gen yeleri ve saray halknn sekin kimseleri idi. Sleymaniye Ktphanesinde bulunan ve Malatyal olduu anlalan Musfir b. Nsir tarafndan Emr Cell mer isimli bir beyin ocuunu eitmek iin muhtemelen XIV. yzyln ikinci yars veya XV. yzyln ilk yarsnda toplanan Ensul-halva ve celsul-salva isimli mecma bu duruma ak bir ekilde hitlik etmektedir66. te yandan Seluklular ve beylikler zamannda bilhassa Mevlevler tarafndan istinsah edilen Farsa eserler de dikkat ekmektedir.706/1306 (Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 2910); eyh Ceml el-Mevlev elKayser, 680/1280-1281 (Sleymaniye Ktphanesi, Nafiz Paa, nr. 659); Muhammed b. brhm Hfiz el-Amasyav, 751/1349-50 (Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 4837); eyh Al b. Dst-Hod b. Hvce b. Hc Kimr el-Rif el-Ankr (ceddehu el-Halt), 727/1327 (Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 5426); Ahmed b. Muhammed b. Al elErzincn, 780/1378? (Fatih, nr. 2781). Daha bkz. yukarda not 46-47. 64 Bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 3605 (mikrofilmi: Tahran niversitesi Ktphanesi, nr. F. 404. Bkz. Muhammed Tak Dnepejh, Fihrist-i Mkroflmh-yi Kitbhne-yi Merkez-yi Dnegh-i Tahrn, I, Tahran 1348/1969, s. 465). 65 Bkz. Nihad M. etin, Mathnawnin Konya Ktphanelerindeki Eski Yazmalar, arkiyat Mecmuas, IV, (1961), s. 104. 66 Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 1670. Bu mecmann tantm iin bkz. A. Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, s. 128-131; Muhammed Emn Riyh, Osmanl Topraklarnda Fars Dili ve Edebiyat, s. 147.

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

15

Telif ve istinsah faaliyetleri XIV. yzylda Orta Anadolu ehirlerinin yan sra, Anadolunun u blgelerine kadar yaylmtr: Bugn Bayezit Devlet Ktphanesi Veliyddin Efendi koleksiyonunda bulunan bir yazmadan67, 723/1323 ylnda Antalyada bir medresede, rencilerin daha kolay anlayabilmesi iin Arapa bn Friz erhinin Farsa olarak izah edildiini renmekteyiz68. Necmud-dn Dyenin Mirsdul-ibd adl eseri 752/1352 ylnda dalk mntkada bir yerleim yeri olan stinos (Korkuteli)da istinsah edilmitir69. Cemlud-dn Muhammed b. Muhammed el-Aksar, Amasya valisi dgeldi (l. 783/1381-82) iin telif ettii Asila ve acvibe isimli eserini, halkn Arapaya nazaran daha kolay anlayabilmesinden dolay Farsa olarak kaleme aldn kaydetmektedir70. Ysuf b. Muhammed b. brhm, Bat Anadoluda u beyi olan Aydnolu s Bey iin, Arapa Keful-esrr benzer skntlardan dolay Farsaya tercme ettiini yazmaktadr71. Ayn grn Abdullh b. Muhammed b. Cafer b. Hayynn bir rislesini Hidyetul-gab f ahlkin-neb adyla Farsaya tercme eden brhm b. el-Hseyin el-Kars tarafndan da tekrarlanm olmas dikkate deerdir72. XIV. yzyln sonlarnda Bat Anadoluda kaleme alnd anlalan bir baka eser de anonim Risle-yi celliyyedir73. XIV. yzyln son eyreinde ise Sinop gibi Anadolunun en u kesinde yer alan bir ehirde Farsa resm bir muhasebe kitab olan Knnus-sade istinsah edilmitir74.67 Kemlud-dn Buruglav, erh-i Kasde-yi bnul-Friz, bkz. Mecma, Bayezit Devlet Ktphanesi, Veliyddin Efendi, nr. 1819, vr. 115b-128b (1 Rebul-evvel 723/9 Mart 1323). Bkz. A. Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, s. 125. 68 Kemlud-dn Buruglav, erh-i Kasde-yi bnul-Friz, vr. 115b. Esasen Bedrud-dn Yahy tarafndan kaleme alnan et-Tarassul ilet-tevessul isimli mnat mecmasnn gnmze ulaan yegne nshas da 684/1285 ylnda Antalya (Antly er-Rm)da istinsah edilmitir (bkz. O. Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar, s. XVI). 69 Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 2067. Bu yazma ayn zamanda Hamidoullarnn Antalya kolundan bir hanedan yesinin de adn ortaya karmaktadr: Emr Abdur-Rahm b. Sadr-i Sadu-ehd Ynus Bey (bkz. F. Meier, Stambuler Handschriften dreier persischer Mystiker: Ain al-qudt al-Hamadn, Nam ad-dn al-Kubr, Nam ad-dn ad-Dja, Der Islam, XXIV/1, (1937), s. 31-32 n. 1). 70 Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 69 (bkz. A. Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, s. 126 n. 2). 71 Bayezit Devlet Ktphanesi, Veliyddin Efendi, nr. 1630 (A. Ate, Hicr VI-VIII. (XIIXIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, s. 127-128). 72 Mecma, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 5426, vr. 321a (bkz. A. Ate, Hicr VIVIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, s. 124). 73 Ragp Paa, nr. 670, vr. 246a-249b (bkz. A. Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, s. 131-132). 74 Bkz. Ek 6-7. Felek Al-yi Tebrz, Knnus-sade der-siykat, Staatsbibliothek zu Berlin, Ms. Or. Oct. 2556 (mikrofilmi: Kitbhne-yi Dnegh-i Tahrn, F. 2862). Yazma hakknda bkz. Verzeichnis der orientalischen Handschriften in Deutschland, XIV/1,

16

Osman G. zgdenli

Trkiye ktphanelerinde bulunan Farsa yazmalarn oluumunda, Anadoludaki telif ve istinsah faaliyetlerinin yan sra, ran ve Arap memleketlerinden eitli sebeplerle Anadolu corafyasna g eden lim ve ediblerin beraberlerinde getirdii kitaplarn da nemli rol oynad anlalmaktadr. Bugn Konya Yusuf Aa Ktphanesinde bulunan ve Mevdd b. Omer b. Mevdd tarafndan 6 Safer 651/6 Nisan 1253 tarihinde istinsah edilen bir yazmann sahibi Aksarayda ikmet eden Safud-dn Al b. Mesd el-Hfiz es-Salms (mukm bi-Aksar) olarak gzkmektedir75. Yine slm tebli iin Anadoluyu dolaan Trk dervilerinin ellerinde de, bir ksmn doudan muhtemelen Horsn ve Mverun-nehirden getirmi olmalar muhtemel bir takm kitaplar bulunmakta idi. Anadoluya yeni gelen lim ve edibler Anadoluda sadece telif faaliyetlerinde bulunmamlar, ayn zamanda baz eserleri istinsah ederek medrese ktphanelerine vakfetmilerdir76. Seluklu devletinin zayflayarak yklmasndan sonra ortaya kan Anadolu beylikleri dneminde Trkenin yava yava nem kazanmaya balamas, Farsann Anadolu corafyasndaki gcn azaltmtr. Akehirli (Ak-ehirl) Bahyi b. alcann ad zikredilen ve XIV. yzylda Glhisrda hazrlanan Arapa-Farsa tematik bir szln satr aras Trke (Ouzca) tercmesi77, Farsa ve Arapann yan sra, Trkenin de artk Glhisr gibi u vilyetlerde yaz dili olarak douuna ahitlik etmektedir78.Persische Handschriften, I, herausgegeben von Wilhelm Eilers, beschrieben von Wilhelm Heinz, Wiesbaden 1968, s. 150. Yazma el-Hk-yi Snob tarafndan 788/1386-87 ylnda istinsah edilmi ve daha sonra Mahmd b. Ahmed b. Muhammed Ysuf b. Yakb-i Ams isimli biri tarafndan satn alnmtr. 75 Konya Yusuf Aa Ktphanesi, nr. 4820/2, s. 241-404 (bkz. A. Ate, Kastamonu Genel Kitaplnda Bulunan Baz Mhim Arapa ve Farsa Yazmalar, Oriens, V/1, (1952), s. 37). 76 Buna rnek olarak Humy-nme zikredilebilir (ner. Arberry, London 1963, s. 11). Bu eser brhm b. Trkeri tarafndan yazlarak Ahmed b. Trkerinin vakf olan Sleymnehr mescidine vakfedilmitir (B. Flemming, Trkler, Anadolu Beylikleri, A, XII/2, s. 285). 77 Eserin neri iin bkz. Eski Ouzca Szlk. Bahayi Lgati, hazrlayan Fikret Turan, stanbul 2001. 78 Trkenin Anadolu corafyasnda XII ve XIV. yzyllarda yaz dili olarak douu pek ok aratrmaya konu olmutur. Bu aratrmalar arasnda unlar zikredilebilir: M. Fuad Kprl, Anadoluda Trk Dili ve Edebiyatnn Tekmlne Umm Bir Bak, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1980, s. 333-343; M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1981, s. 231-242; Mecdut Mansurolu, Anadolu Metinleri, (XIII. Asr), Trkiyat Mecmuas, VII-VIII, (1942), s. 82-94; Mecdut Mansurolu, The Rise and Development of Written Turkish in Anatolia, Oriens, VII, (1954), s. 250-264; ehabettin Tekinda, zzet Koyunolu Ktphanesinde Bulunan Trke Yazmalar zerinde almalar, I, Trkiyat Mecmuas, XVI, (1971), s. 134-139; Hasibe Mazolu, Seluklular Devrinde Anadoluda Trk Edebiyatnn Balamas ve Trke Yazan airler, Malazgird Armaan, Ankara 1972, s. 297-316; Mustafa zkan, Seluklu ve Beylikler Devri Edebiyat, Trkler, VII, Ankara 2002, s. 637; Ahmet Kartal, Anadoluda Farsa iir Syleyen Trk airler (XI.- XVI.

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

17

Bununla birlikte, Farsa, Trkenin yaz dili olarak artk yaygnlk kazanmaya balad XIV. yzyl sonlarnda dahi bilhassa Seluklu geleneklerinin canl olarak yaad ran kltrnn tesirindeki Orta Anadolu ehirlerinde hl tercih edilen dil durumunda idi79. XIV. yzyln sonlarnda Azz b. Erder-i Esterbd (l. 800/1397-98), balangta Arapa yazmak istedii eserini yaygn teamle uyarak Farsa yazdn dile getirmektedir80. Buna bal olarak Konya, Aksaray, Kayseri, Sivas, Tokat ve Amasya gibi Orta Anadolu ehirlerinde Farsa eserlerin telif ve istinsahnn XIV. yzyl boyunca ve XV. yzyln ilk yarsnda da devam ettii grlmektedir81. Btn bu faaliyetlerin XIII ve XIV. yzyllarda ran kltr muhitinin tesirinde bulunan Anadoluda cidd bir Farsa yazma birikimi yarattna phe yoktur. III. Osmanl Ktphanelerinde Farsa Yazmalar: Kurulu devri Osmanl ktphaneleri hakknda elimizde yeterli bilgi bulunmamakla birlikte82, I. Murad (1360-1389)83 ile elebi Sultan Mehmed (1403Yzyllar), Trkler, VII, Ankara 2002, s. 682-695; Mikil Bayram, Seluklular Zamannda Malatyada lm ve Fikr Faaliyetler, I.-II. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (20-21 Mays 1991), Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi, Konya 1993, s. 119-124; Mikil Bayram, Anadoluda Telif Edilen lk Trke Eser Meselesi, V. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (25-26 Nisan 1995), Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi, Konya 1996, s. 95-100. 79 Farsann Anadolu corafyasndaki tarih tekml u almalarda incelenmitir: A. Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, s. 94-135; M. Fuad Kprl, Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten, VII/27 (1943), s. 379485; Cl. Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, Trke terc. Erol yepazarc, stanbul 2000, s. 324-331; Mikil Bayram, Anadoluda Kaleme Alnan lk Farsa Eser. Keful-Akabe, Konya 1981, s. 3-15; Muhammed Emin Riyh, Osmanl Topraklarnda Fars Dili ve Edebiyat, Trke terc. Mehmet Kanar, stanbul 1995, s. 28-66 (bu eserde baz grlerin sk bir eletirisi iin bkz. Adnan Karaismailolu, Gecikmi Bir Tenkit; Osmanl Topraklarnda Fars Dili ve Edebiyat Kitab, Yedi klim, Say 137, (2001), s. 53-58); Vahhb Vel- lhme Mifth, Nigh be-revend-i nufz ve gosteri-i zebn edeb-i Frs der-Turkiye, Tahran 1374/1995; Saime nal Savi, Anadoluda Farsa Gramer almalar, Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, IV, Konya 1994, s. 121-126; Mrsel ztrk, Seluklu Aratrmalarnda Farsann nemi, I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, II, Konya 2001, s. 181-189. 80 Bezm rezm, Trke terc. Mrsel ztrk, Ankara 1990, s. 491. 81 Anadolu ehirlerinde XIV. yzyln ikinci yars ile XV. yzyln ilk yarsnda istinsah edildii anlalan Farsa yazmalar arasnda unlar saylabilir: Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 5426, vr. 182a-192b (Ankara, XIV. yzyl ortalar); Ragp Paa, nr. 670 (Aydn, 763/1361-62); Ayasofya, nr. 4015 (Ldik, 808/1405-6); Kprl Ktphanesi, nr. 1597 (Drun-nect Bayburd, 840/1436-37. 82 smail E. Ernsal, Medieval Ottoman Libraries, Erdem, I/3, (1983), s. 745-754. 83 eyh Cemlud-dn Aksaraynin Kitbu reddi erhi mecmaul-bahreyn isimli Arapa eserinin I. Murad Ktphanesi iin hazrland anlalmaktadr (Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, 1472. Bkz. Sheyl nver, kinci Selime Kadar Osmanl Hkmdarlarnn Husus Ktphaneleri Hakknda, IV. Trk Tarih Kongresi. (Ankara 10-14 Kasm 1948), Kongreye

18

Osman G. zgdenli

1421)84in zel ktphanelerine ait baz kitaplar gnmze ulamtr. Bu kitaplarn dillerinin Arapa oluu dikkat ekicidir. II. Muradn husus ktphanesine ait gnmze ulaan kitaptan ancak birisi Farsadr85. Sz konusu kitap Abdul-Kdir-i Mergnin Meksidul-elhn isimli eseridir86. Fatih Sultan Mehmed (1451-1481)in zel ktphanesine ait kitaplar ise daha fazladr. Bu kitaplar arasnda her ne kadar din ilimlere ait Arapa eserlerin ounlukta oluu dikkat ekse de, Farsa eserler de az deildir87. Farsa, Osmanl devletinin ilk bir buuk yzyl ierisinde, Arapann yeniden canlanmas ve Trkenin gelimesi ile birlikte, Seluklu dnemine gre nemli lde g yitirmi gzkmektedir. Bununla birlikte, II. Byezd (1481-1512) ve Yavuz Sultan Selm (1512-1520) dnemlerinde Osmanl sultanlarnn yeniden Farsaya ilgi duyduu bilinmektedir. ocukluk dnemlerinde iyi bir eitimden geen Osmanl sultanlar, ilim dili olarak Arapay, edebiyat dili olarak da Farsay mkemmel bir ekilde renmekte idiler. Bunun tbii bir neticesi olarak, pek ok Osmanl hkmdar ran edebiyatna ilgi duymutur. k elebinin bir kaydndan, daha I. Murd zamannda Osmanl saraynda eh-nme (h-nme) okunduu anlalmaktadr88. Seh Begin bir kaydna gre de, II. Mehmed (1451-1481)in sohbetlerinde bulunan Mevln Ali eleb Fenr, zaman zaman sultana Firdevsnin h-nmesinden beyitler okumakta idi89. Evliy elebinin bir kayd, bu gelenein Osmanl saraynda XVII. yzylSunulan Tebliler, Ankara 1952, s. 297-298). 84 elebi Sultan Mehmedin husus ktphanesine ait hepsi Arapa 6 farkl eserden oluan 16 cilt kitap iin bkz. S. nver, kinci Selime Kadar Osmanl Hkmdarlarnn Husus Ktphaneleri Hakknda, s. 299-301. 85 S. nver, kinci Selime Kadar Osmanl Hkmdarlarnn Husus Ktphaneleri Hakknda, s. 301-304. Dier iki kitaptan birisi Ahmednin Trke dvn (Hmid-i Evvel Ktphanesi, nr. 1082), dieri de Evhd en-Nesefnin Arapa Cmiul-kebr isimli eseridir (bkz. Fatih, nr. 1688). 86 Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Revan, nr. 1726 (bkz. S. nver, kinci Selime Kadar Osmanl Hkmdarlarnn Husus Ktphaneleri Hakknda, s. 303-304). 87 Sheyl nver, Fatih Sultan Mehmedin ktphanesinde Arapa kitaplarn ounlukta olmasna ve dvnnda Farsa iirler bulunmamasna dayanarak onun Arapay Farsadan daha iyi bildii sonucuna ulamtr ( kinci Selime Kadar Osmanl Hkmdarlarnn Husus Ktphaneleri Hakknda, s. 305). Oysa, ran edebiyatnn pek ok sekin eserinin Fatih Sultan Mehmedin husus ktphanesi iin hazrlanm nshalar gnmze ulamtr (bkz. aada not 117). 88 Ahmed nm bir kimesne nm-i nmlerine ehnme be-hnde ki behv-i mtedrik-i mahbbdur (bkz. k elebi, Meir -uar or Tezkere of q elebi, ed. G. M. Meredith-Owens, (G.M.S. N.S. vol. XXIV), London 1971, s. 19b). 89 Merhm Sultn Mehmed ile mushib db esn-y mshibinde acem fzelsnn kelimtn nakl idb gh h-nme-yi Firdevs ebytndan cester cester ve gh mutebere erndan pereste okuyub pdihla mushebet iderdi (bkz. Sehi Beg, Het Bihit. The Tezkere of by Seh Beg, ed. Gnay Kut, Harvard 1978, s. 322).

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

19

ortalarnda hl devam etmekte olduunu gstermektedir90. te yandan, pek ok Osmanl sultannn Farsa iir kaleme ald bilinmektedir. ehzde Cem Sultan, Yavuz Sultan Selm, Kanun Sultan Sleymn, ehzde Byezd ve Sultan III. Murdn kaleme ald pek ok Farsa iir gnmze ulamtr91. Osmanl sultanlarnn ran dili ve edebiyatna duyduu byk ilgi, ounluu edebiyat ve tarihle ilgili olmak zere pek ok Farsa eserin Osmanl saray ktphanesinde toplanmas sonucunu dourmutur. Fatih Sultan Mehmed ve halefi II. Beyzd devrin mehur airi Cm (l. 898/1492)92 ile yazm93 ve airi stanbula davet etmitir94. Hatta mellifin bizzat kendi eliyle yazd Silsiletuz-zeheb isimli eserini II. Byezde gnderdii bilinmektedir95. Cmnin eserlerinin bugn stanbul 96 ktphanelerinde bulunan eski ve deerli nshalar , onun Osmanl90

Tfl eleb Sultn Murd Han huzurunda h-nme okdukda hlar dild iderdi (bkz. Evliy elebi Seyahatnmesi. Topkap Saray Badat 304 Yazmasnn Transkripsiyonu Dizini, I, ed. Orhan aik Gkyay, stanbul 1996, s. 317). 91 Osmanl hanedan yelerinin Farsa dvnlar iin bkz. adi Aydn, Farsa Divan Sahibi Osmanl Sultanlar ve Divnlarnn Nshalar, Nsha, arkiyat Aratrmalar Dergisi, II/6, (2002), s. 45-56; Asgar Dilperpr, Nushah-yi hatt-yi dvn-i sultn Selm-i Osmn derkitbhneh-yi Turkiye, Name-i Aina, II/1, (1996), s. 46-55; Cokun Ak, stanbul Ktphanelerindeki El Yazmas Padiah Divanlar: XV-XVII. Asr, Uluda niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, III/2, (1988), s. 23-39. 92 Hayat ve eserleri iin bkz. Ali Asgar Hikmet, Cm, Hayat ve Eserleri, Trke terc. M. Nuri Genosman, stanbul 1949; Z.V. Togan, Cm - Hayat, A, III, s. 15-18; Mehd Ferahn Monferid, Peyvend-i siyset u ferheng der-asr-i zevl-i Timriyn ve Safeviyn (873-11/1468-1505), Tahran 182/2003, s. 307-313. 93 Gnmze ulaan yazma mektuplar iin bkz. Moll Cmnin Ftih Sultn Mehmed Hazretlerine nazmla irsl buyurduklar sret-i nmedir ..., Mecma, tf Efendi, nr. 2253/1, vr. 1 (bkz. Tevfk Himpr Sobhn, Fihrist-i nushah-yi hatt-yi kitbhneh-yi Turkiye, Tahran 1373/1994, s. 324); Cm, Nmeh ve munat, ner. Esamud-dn Urunbayev-Esrr Rahmanov, Tahran 1378/2000, s. 269-270, 272-274, 282-283, 307-310. 94 Hanna Sohrweide, Dichter und Gelehrte aus dem Osten im osmanischen Reich (14531600). Ein Beitrag zur trkisch-persischen Kulturgeschichte, Der Islam, 46/3, (1970), s. 265; H. Ritter, Ayasofya Ktphanesinde Tefsir lmine Ait Arapa Yazmalar, Trkiyat Mecmuas, VII-VIII, (1945), s. 66. 95 Bkz. Ek 9. Sleymaniye Ktpanesi, ir Efendi, nr. 159: Silsiletuz-zehebin 876/1471-72 tarihli nshas. Bkz. A. Ate, stanbul Ktphanelerinde Farsa Manzum Eserler, s. 393. 96 Bkz. Kulliytnn 877-895/1472-1490 tarihleri arasnda yazlm mellif nshas iin bkz. Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, nr. 678. Tefsrul-Kurnnn ierisinde mellif tarafndan yazlm iirleri iin bkz. Ayasofya, nr. 405 (bkz. Ek 10. H. Ritter, Ayasofya Ktphanesinde Tefsir lmine Ait Arapa Yazmalar, s. 66). Silsiletuz-zehebin 876/1471-72 tarihli nshas iin bkz. Sleymaniye Ktphanesi, ir Efendi, nr. 159. Cmnin eserlerinin stanbul ktphanelerinde bulunan dier nshalar iin bkz. F. E. Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, s. 235-260; A. Ate, stanbul Ktphanelerinde Farsa Manzum Eserler, s. 393-446; T. Sobhn-H. Aksu, Fihrist, s. 731 (index); Herbert W. Duda, Die persischen Dichterhandschriften der Sammlung Esad Efendi

20

Osman G. zgdenli

corafyasnda ulat hretin en ak delilidir. yle ki, hibir ran air ve yazarnn eseri, Osmanl corafyasnda Cmnin eserleri kadar tercme ve istinsah edilmemitir. Fatih Sultan Mehmed, evvel ehzdelii esnasnda Manisada, ardndan da sultanlnn ilk yllarnda Edirnede bir ktphane kurdurmutu97. O, stanbulun fethinden sonra in edilen Eski Sarayda, stanbuldaki ilk Osmanl ktphanesinin de kurucu olmutur. Bu ktphane daha sonra Yeni Saraya tanm ve Topkap Saray Mzesi Ktphanesinin ekirdeini oluturmutur. Bugne ulaan baz kitap kaytlar, sultanlarn yan sra, baz st dzey Osmanl brokratlarnn da zel ktphaneleri bulunduunu ortaya koymaktadr98. Osmanl sultanlar ile devrin ileri gelenleri, zel ktphanelerin yannda, medrese rencileri ile halkn istifadesi iin de pek ok vakf ktphanesi kurdurmulardr. Fethi mteakip stanbulda ilk vakf ktphanesi Eyb klliyesinde kurulmutur99. Bunun yan sra, fetihten sonra bir blm medrese hline getirilen Ayasofya ile Zeyrek Medresesi100 ve eyh Vef (Muslihud-dn Mustafa) klliyesinde101 de kk bir ktphane bulunduu anlalmaktadr. Ayasofya ve Zeyrek medreselerinde bulunan kitaplar daha sonra 875/1471 ylnda Fatih klliyesinin tamamlanmasndan sonra, burada bulunan ktphaneye nakledilmitir102. stanbulda kurulan bu ilk ktphanelerde yer alan kitaplar hakknda elimizde yeterli bilgi yoktur.zu Istanbul, Der Islam, XXXIX, (1964), s. 46. 97 Sheyl nver, lim ve Sanat Bakmndan Fatih Devri Notlar, stanbul 1947, s. 41. 98 Fatih Sultan Mehmedin vezr-i azam Mahmd Paa (l. 878/1474)nn zel ktphanesi iin istinsah edilen Kd-zdenin erhul-mulahhas fl-heye isimli eseri iin bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 3404: mstensih: Ahmed b. Safullh el-Bistm, Selh-i Receb 867/19 Nisan 1463. 99 smail E. Ernsal, Ftih Devri Ktphaneleri ve Molla Ltf Hakknda Birka Not, ..E.F. Tarih Dergisi, XXXIII, (1982), s. 58-59. 100 Muhtemelen snrl miktarda kitab ihtiva eden bu ktphanelere ait baz kitap vakf kaytlar gnmze ulamtr: Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 3208: Fatih Sultan Mehmedin Kzasker Mahmd b. Seyd Ahmed tarafndan tasdik edilen Zl-kade 869/Temmuz 1465 tarihli kitap vakf kayd. Fatih Sultan Mehmed, Mahbb elebi ve ad bilinmeyen iki kii tarafndan Zeyrek Medresesine vakfedildii anlalan drt kitabn vakf kayd iin bkz. S. nver, Fatih Klliyesi, s. 15-16. 101 Burada bulunan kitaplarn eyh Vef tarafndan vakfedildii anlalmaktadr. Bir vesikadan bu ktphanede 33 Kurn, 30 Kurn cz, 59 tefsir, usl-i tefsr ve tecvd, 50 hads, 12 usl-i fkh, 35 fkh, 100 tasavvuf, 21 belgat ve gramer, 14 tb, 14 lugt, 7 felsefe, 5 kelm, 3 mantk 6 astronomi ve 21 Trke ve Farsa dvn olmak zere toplam 381 adet kitap bulunduu anlalmaktadr ( smail E. Ernsal, Fatih Devri Ktphaneleri, s. 71 n. 70). Muhr-i Vef ibaresini tayan bir mhrle mhrlenen eyh Vef klliyesindeki ktphaneye ait kitaplardan birinin daha sonra Kprl Ktphanesine girdii anlalmaktadr (Abdlkadir Erdoan, eyh Vefa, Hayat ve Eserleri, stanbul 1941, s. 8-9). 102 smail E. Ernsal, Fatih Devri Ktphaneleri, s. 62.

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

21

Bununla birlikte, devrin kltr zellikleri gz nnde bulundurulduunda, bu ktphanelerin pek ok Farsa yazmay da ihtiva ettii muhakkaktr103. XV. yzyln ikinci yarsnda bakent stanbulun yan sra, Edirne104, Bursa105, skp106, Amasya107, Konya108, Afyon109 ve Beyehir110 gibi Osmanl ehirlerinde de nemli miktarda kitap koleksiyonunu ihtiva eden ktphaneler bulunmakta idi111. Ancak, bu ktphaneler daha ok din ilimlerle ilgili retimde bulunan medreselere ait olduu iin, ktphanelerde bulunan kitaplarn byk ounluunu da Arapa eserler oluturmakta idi112. stinsah faaliyetleri itibariyle, XV. yzyldan itibaren yazmalarn saysnda hzl bir art gzlemlenmektedir. stanbul ktphanelerindeMesel Sleymaniye Ktphanesinde bulunan bir Kimy-yi sadet nshas Zl-hicce 884/ubat 1480 tarihinde Vezr-i azam Mehmed Paa tarafndan Eyb Medresesine vakfedilmitir (bkz. Hz. Hlid, nr. 178). Keza bkz. S. nver, Fatih Klliyesi, s. 15-16. 104 Edirnede andarl-zde brhm Paa tarafndan kurulan imrette bir ktphane bulunmakta idi. Bunun yan sra, Cmi-i Cedd mezzini Al Fakh b. brhm tarafndan vakfedilen kitaplar ile Cmi-i Ceddde bir ktphane kurulmutu. Yine, Edirnede Fatih devri mderris ve eyhlerinden de Mesd Halfe tarafndan kurulan kk bir tekke ktphanesi bulunmakta idi ( smail E. Ernsal, Fatih Devri Ktphaneleri, s. 63-64). 105 Bursada Mevln Mehmed b. Armagan (Moll Yegn) tarafndan yaptrlan mescidde yaklak 2900 kitaptan oluan byk bir ktphanenin bulunduu anlalmaktadr ( smail E. Ernsal, Fatih Devri Ktphaneleri, s. 64. Yine Umur Beyin kurduu ktphane iin bkz. Murad Yksel, Kara Timurtaolu Umur Beyin Bursada Vakfettii Kitaplar ve Vakfiye Kaytlar, Trk Dnyas Aratrmalar, 31, (1984), s. 137-147. 106 skpte, II. Murad devri mersndan shk Bey olu s Bey tarafndan Safer 874/Austos 1469 tarihinde zengin bir ktphane kurulmutur (Hasan Kalei, Yugoslavyada lk Trk Ktphaneleri, Trk Kltr, IV/38, (1965), s. 168-172; smail E. Ernsal, Fatih Devri Ktphaneleri, s. 64). 107 Hzr Paann Amasyada 870/1465-66 ylnda Amasya medresesinin yannda bir ktphane kurdurduu anlalmaktadr ( smail E. Ernsal, Fatih Devri Ktphaneleri, s. 64). 108 Sadrud-dn Konev derghndaki ktphane (Osmanllar zamannda bu ktphaneye ait tahrr ve eriyye defteri kaytlar iin bkz. Belediye Ktphanesi, M.C. O. 116/1, vr. 6b-8b; Mustafa Can, Sadreddin Konevnin Eserleri ve Ktphanesi, s. 120) ve Hoca Ferruh mescidindeki ktphane (Feridun Nafiz Uzluk, Fatih Devrinde Karaman Vakflar Fihristi, Ankara 1958, s. 20) 109 Fatih Sultan Mehmedin vezr-i azamlarndan Gedik Ahmed Paa tarafndan Afyonda ina ettirilen cmi, hamm, imret ve medreseden oluan klliye ierisinde yer alan bu ktphane hakknda kaynaklarda fazla bilgi bulunmamaktadr ( smail E. Ernsal, Fatih Devri Ktphaneleri, s. 70). 110 S-ba Mescidinde bir ktphane bulunmakta idi (F. N. Uzluk, Fatih Devrinde Karaman Vakflar Fihristi, s. 38). 111 smail E. Ernsal, Fatih Devri Ktphaneleri, s. 63-65. 112 Mesel andarl-zde brhm Paa tarafndan Edirnede kurulan imretin bir de ktphanesi bulunmakta idi. maretin 859-69/1455-65 yllarna ait vakfiyelerinde ismi zikredilen; tefsr, hads ve fkh gibi ilimlere ait 99 kitap da Arapa idi ( smail E. Ernsal, Fatih Devri Ktphaneleri, s. 63).103

22

Osman G. zgdenli

bulunan 692 Farsa tarih yazmas zerinde yaplan tahlil bir inceleme, istinsah tarihi bilinen toplam 666 yazmadan; 11 yazmann XIII. yzyla, 33 yazmann XIV. yzyla, 90 yazmann XV. yzyla, 241 yazmann XVI. yzyla, 173 yazmann XVII. yzyla, 65 yazmann XVIII. yzyla ve 53 yazmann da XIX. yzyla ait olduunu ortaya koymutur113. Grld gibi, istinsah faaliyetlerinde XVII. yzyla kadar hzl bir ykseli, bu tarihten sonra ise cidd bir d gzlemlenmektedir. Burada u soruya cevap aramak gerekecektir: istinsah edilen eser saysnda XV ve XVI. yzyllardaki hzl ykseli neyi ifade etmektedir ve nasl izah edilebilir? Bu soruya cevap bulabilmek iin evvel stanbul ktphanelerinde bulunan Farsa yazmalarn nerelerde istinsah edildii zerinde durmak gerekecektir. Esasen peinen kabul etmek gerekir ki, yazmalarn istinsah yerlerinin tespit edilebilmesi, pek ok yazmann zerinde istinsah kayd bulunmamasndan dolay olduka zordur114. Bununla birlikte, stanbul ktphanelerinde bulunan Farsa tarih yazmalar zerine yaplan bir aratrma, istinsah yerleri hakknda bir dereceye kadar fikir sahibi olabildiimiz toplam 125 yazmadan; 73 yazmann (%58,4) ran ( ran, Afganistan, Mvern-nehir ve Hindistn), 38 yazmann (%30,4) Osmanl (Anadolu ve Rumeli) ve 14 yazmann (%11,2) da Arap (Irak, Suriye ve Arabistan) corafyasnda istinsah edildiini ortaya koymutur115. stihsah yeri itibariyle; stanbul (16), rz (12), Tebrz (7), Hert (6), Badd (5), Yezd (3), sfahn (3), Buhr (3), irvn (3) ve Kirmn (2) gibi ehirler nde gelmektedir. Tpk Farsa yazmalar gibi, Trkiye ktphanelerinde bulunan pek ok Arapa yazmann da ran corafyasnda kaleme alnd veya istinsah edildii dorudan ya da ran kltr sahas ile ilikili olduu grlmektedir116. Bu durumda stanbulda bulunan Farsa yazmalar istinsahBkz. Osman G. zgdenli-Abdulkadir Erdoan, stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalar Hakknda Baz Mlhazalar, Name-i Aina, 15-16, (2004), s. 63-84. 114 Baz ak istinsah kaytlarnn yan sra, yazmalarn sunulduu hkmdar, devlet adam ya da grevlilerin ikmet ettii ehirler ile zaman zaman mstensihlerin tadklar nisbeler de, az da olsa bize bu konuda bir fikir verebilmektedir. 115 O. G. zgdenli-A. Erdoan, stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalar Hakknda Baz Mlhazalar , s. 80-82. 116 Biz yzlerce rnek arasndan burada sadece birkan zikretmekle yetiniyoruz: 731/133031 ylnda Sultniye ehrinde istinsah edilen bir mecma iin bkz. Ragp Paa, nr. 1480. 732/1331-32 ylnda sfahnda Nizmiyye Medresesinde istinsah edilen bn Kemmneye ait Arapa bir erh iin bkz. Ayasofya, nr. 2392. Ayn durum Anadolu ktphanelerindeki pek ok Arapa yazma iin de geerlidir: 544/1149-50 ylnda Nbrda Nizmiyye Medresesinde istinsah edilen Arapa bir mecma iin bkz Kastamonu Genel Kitaplk, nr. 127 (A. Ate, Kastamonu Genel Kitaplnda Bulunan Baz Mhim Arapa ve Farsa Yazmalar, Oriens, V/1, (1952), s. 35-36). Yine, el-Abd ... Muhammed b. Emrn el-Hfiz tarafndan 682/1283-84 ylnda Mergada istinsah edilen bnul-Hcibin Muhtasarulmuntahs iin bkz. Yozgat Maarif Ktphanesi, nr. 428 (A. Ate, orum ve Yozgat113

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

23

yerlerine gre iki farkl gruba tasnif etmek ve her bir gruptaki yazmalarn oluum sreleri zerine ayr ayr dnmek gerekecektir. Osmanl corafyasnda istinsah edilen Farsa yazmalar byte altna aldmzda, bu yazmalardan bir ksmnn dorudan doruya Osmanl Sultanlar ya da hanedan yeleri ile ilikili olduu grlmektedir. Fatih Sultan Mehmed117, II. Byezd118, ehzde Korkud119 ve ehzdeKtphanelerinden Bz Mhim Arapa Yazmalar, slm limleri Enstits Dergisi, I, (1959), s. 53). El- tkn (el-Harr)nin el-Makmtul-edebiyyesinin 711-17/1311-17 yllar arasnda yazlan ve Orta randan geen airin Burcerdde 715/1315 ylnda vuku bulan bir zelzeleyi de haber verdii mellif nshas iin bkz. orum Genel Kitapl, nr. 1937 (A. Ate, orum ve Yozgat Ktphanelerinden Bz Mhim Arapa Yazmalar, s. 69-70). 117 Firdevs, h-nme, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 3288: mstensih: Al Ekber b. abn b. Haydar Ktib-i sfahn, 19 Rebul-hir 861/16 Mart 1457 (bkz. Fatemeh Mohajeri, Ayasofya Ktphanesinde Mevcut Olan Farsa Manzum Eserler, s. 11); Huseyn, sr, Ayasofya, nr. 2124: 878/1473-74 (bkz. F. Mohajeri, ayn tez, s. 46); Szen, Kulliyt, Fatih, nr. 3831: mstensih: Glen, 880/1475-76, stanbul; Manev, Der-trh-i feth-i Egrboz, Fatih, nr. 4080: 874/1469-70 (bkz. H. Ritter, Die persischen Dichterhandschriften der Fatih-Bibliothek in Istanbul, s. 116-117, 210). Daha bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 1692, 2008; Bayezit Devlet Ktphanesi, Veliyddin Efendi, nr. 1360 (bkz. A. Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, s. 99, 114, 119); Ayasofya, nr. 2266 (bkz. Trk Cilt Sanat Sergisi, (25 Kasm-1 Aralk 1968), Sleymaniye Ktphanesi Koleksiyonlarndan Seilmi Yazma Eserler, Ankara 1968, s. 10); Topkap Saray Ktphanesi, Hazine, nr. 1417 (bkz. F. E. Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, s. 59). Yine, stanbul ktphanelerindeki bu eserlerin dnda, Vassf tarafndan kaleme alnan Tecziyetul-emsr ve tezciyetul-asr isimli eserin Ahmed b. Eb Bekr b. Muhammed e-rz tarafndan 866/1461-62 ylnda Fatih Sultan Mehmed iin hazrlanm bir nshas bugn Viyanada bulunmaktadr (Gustav Flgel, Die arabischen, persischen, trkischen Handschriften der kaiserlichen und kniglichen Hofbibliothek zu Wien, II, Wien 1865, s. 181-183, nr. 959). Bunun yan sra, Al b. Ahmed tarafndan kaleme alnan htiyrt-i h-nme isimli eserin Fatih Sultan Mehmed iin hazrlanan bir nshas bugn Gotha Ktphanesinde (nr. 48) bulunmaktadr (bkz. Riyh, Osmanl Topraklarnda Fars Dili ve Edebiyat, s. 52). Fatih Sultan Mehmedin husus ktphanesine ait dier eserler iin bkz. stanbul Ktphanelerinde Fatih Husus Ktphanesi ve Fatih a Melliflerine Ait Eserler, stanbul 1953. Fatih Sultan Mehmede ait kitap mhr iin bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 4597 (Gnay Kut-Nimet Bayraktar, Yazma Eserlerde Vakf Mhrleri, Ankara 1984, s. 17). 118 Mneccim Bl, Risle der-ilm-i heye, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 2588: Ramazn 886 (24 Ekim-22 Kasm 1481) civar, muhtemelen mellif nshas (E. E. hsanoluR. een-C. zgi-C. Akpnar- . Fazlolu, Osmanl Astronomi Literatr Tarihi, I, stanbul 1997, p. 42); Cm, evhidun-nubuvvet, Fatih, nr. 4045: 898/1492-93, (H. Ritter, Die persischen Dichterhandschriften der Fatih-Bibliothek in Istanbul, s. 219-221; Fatemeh Mohajeri, Ayasofya Ktphanesinde Mevcut Olan Farsa Manzum Eserler, s. 65); Cm, Silsiletuz-zeheb, Ayasofya, nr. 1855; Necmud-dn Dye, Mirsdul-ibd, Nuruosmaniye, nr. 2586: istinsah tarihi: 911 (F. Meier, Stambuler Handschriften dreier persischer Mystiker: Ain al-qudt al-Hamadn, Nam ad-dn al-Kubr, Nam ad-dn ad-Dja, s. 33). II. Byezde ait kitap mhr iin bkz. orlulu Ali Paa, nr. 169 (Gnay Kut-Nimet Bayraktar, Yazma Eserlerde Vakf Mhrleri, s. 17). 119 smail E. Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi, II, Kurulutan Tanzimata Kadar Osmanl

24

Osman G. zgdenli

Ahmedin120 zel ktphanesi iin hazrlanm pek ok Farsa eserin nefis nshalar gnmze ulamtr. II. Byezd, Topkap Saraynda babas Fatih Sultan Mehmedin kurduu ktphaneyi, adna yazlan ya da kendisine hediye edilen kitaplarla daha da zenginletirmitir121. II. Byezidin yan sra, oullarndan lim ve air ehzde Korkudun da byk bir ktphanesi olduu bilinmektedir122. Yine, Yavuz Sultan Selm123 ile Kanun Sultan Sleyman124n zel ktphaneleri iin istinsah edilmi baz Farsa kitaplar da gnmze ulamtr. Farsa eserlerin Osmanl sultanlarnn zel ktphaneleri iin istinsahnn XVI. yzyldan sonra artk yava yava azalmaya balad grlmektedir125. Bu durum Osmanl sultanlarnnVakf Ktphaneleri, Ankara 1991, s. 36. 120 Cm, evhidun-nubuvvet, Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 4171/1: 898/1492-93, mstensih: eyh Uveys el-Mergn (yazma, ehzde Ahmedin ktphanesi iin hazrlanmtr. Bkz. A. Ate, stanbul Ktphanelerinde Farsa Manzum Eserler, s. 394); Anonim, Zubdetun-nasyih min es-sahih, Staatsbibliothek zu Berlin, Ms. Orient. Oct. 2288 (bkz. Verzeichnis der orientalischen Handschriften in Deutschland, XIV/1, Persische Handschriften, I, s. 155-156). Eser, ehzde Ahmed iin 10 abn 906/29 ubat 1501 tarihinde Amasyada kaleme alnm Farsa (muhtemelen mellif hatt) anonim bir nasihatnmedir. 121 smail E. Ernsal, The Development of Ottoman Libraries from the Conquest of Istanbul (1453) to the Emergence of the Independent Library, Belleten, LX/227, (1996), s. 103-108; smail E. Ernsal, The Catalogue of Byezid IIs Palace Library, ..E.F. Ktphanecilik Dergisi, 3, (1992), s. 55-66; S. nver, kinci Selime Kadar Osmanl Hkmdarlarnn Husus Ktphaneleri Hakknda, s. 309-311. 122 smail E. Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi, II, s. 36. 123 Aksar, Asila ve acvibe, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 70 (bkz. A. Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, s. 127). Yavuz Sultan Selime ait kitap mhr iin bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 3335, 3133 (Gnay Kut-Nimet Bayraktar, Yazma Eserlerde Vakf Mhrleri, s. 17). 124 Yazmalar u eserde toplanmtr: Kanun Sultan Sleymann 400. lm Yldnm Dolaysyla (7 Eyll 1566-7 Eyll 1966) Sergi Katalou, stanbul 1966. Kanun Sultan Sleymana ait kitap mhr iin bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 3087 (Gnay Kut-Nimet Bayraktar, Yazma Eserlerde Vakf Mhrleri, s. 38). 125 Sonraki dnemlerde Osmanl Sultanlar iin istinsah edildiini bildiimiz eserler unlardr: Nazar b. Hasan-i Gln el-Deylem el-Kever (Nakb), Tercume-yi Merikut-tevrh (bkz. Storey, Edebiyyt-i Frs, s. 513), Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 3022: 956/1549, istinsah yeri: Edirne, (min nukeb el-Kever nshas olmal, Kanunnin olu ehzde Selm iin); Seyyid Lokmn b. Seyyid el-Huseyn el-Urmev, ahanhnme-yi Murd-i Slis, (III. Murdn tarihi, II cilt), stanbul niversitesi Ktphanesi, FY, nr. 1404: Selh-i Ramazn 989/28 Ekim 1581, mstensih: Alud-dn Mansr-i rz, III. Murd Ktphanesi iin, (58 adet minyatr vardr); Urf, Dvn, Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 3852: mstensih: Ahmed b. Huseyn, 1039/1629-30, Sultan IV. Murdn ktphanesi iin; Sib-i Tebrz, Dvn, stanbul niversitesi Ktphanesi, FY, nr. 1317: 1120/1708-9, Sultan III. Ahmedin ktphanesi iin; Vassf, Tecziyetul-emsr ve tezciyetul-sr, stanbul niversitesi Ktpanesi, FY, nr. 15: XII/XVIII. yzyl, istinsah yeri: stanbul Beikta, Sultan I. AbdlHamd iin.

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

25

Farsaya olan ilgisinin azalmas ve devrin deien edeb zevkleri ile alkal olmaldr. XV ve XVI. yzylarda pek ok lim ve airin eitli sebeplerle ran ve Mverun-nehrden Osmanl lkesine g ettii bilinmektedir126. Osmanl lkesine gelen bu lim ve airlerin nemli bir ksm devrin sultanlarndan himye ve kabul grmlerdir127. XV ve XVI. yzyllarda istinsah edilen Farsa yazmalardan bir ksmnn bu dnemde ran corafyasndan Osmanl lkesine gelen bu edib, air ve limler tarafndan kaleme alnd anlalmaktadr. Mr Seyyid Al b. Muzaffer et-Ts tarafndan kaleme alnan Hunkr-nme, ran corafyasndan gelen limler tarafndan telif edilen ve devrin sultan iin istinsah edilen eserlere iyi bir rnektir. Mellif, Tstan Tebrz ve Merga yolu ile stanbula gelmi ve eserini Fatih Sultan Mehmede takdim etmitir128. Bu eserin Fatih Sultan Mehmedin ktphanesi iin hazrlanan gzel bir nshas bugn Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunmaktadr129. Bu arada Anadoluda bilhassa daha Seluklu devletinin son zamanlarnda balayan Mevlev mstensihlerin istinsah faaliyetlerinin XV. yzyldan itibaren bsbtn artt grlmektedir130.Osmanl lkesine muhaceret eden ran asll edib ve airler u almalarda incelenmitir: Hanna Sohrweide, Dichter und Gelehrte aus dem Osten im osmanischen Reich (1453-1600). Ein Beitrag zur trkisch-persischen Kulturgeschichte, Der Islam, 46/3, (1970), s. 263-302; Tahsin Yazc, Prsnevisn-i sy-yi sagr, Tahran 1371/1992; Ahmet Kartal, Osmanl Medeniyetini Besleyen Kltr Merkezleri. -Edeb Adan-. (XI. Asrdan XVI. Asrn Sonuna Kadar Trk Edebiyat ile Fars Edebiyatnn Mnasebetleri), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 1999; Dninme-yi edeb-i Frs. Edeb-i Frs der Antol ve Blkn, ed. Hasan Ane, VI, Tahran 1383/2005. 127 H. Sohrweide, Dichter und Gelehrte aus dem Osten im osmanischen Reich (1453-1600), s. 265-267. 128 Bkz. R. Anhegger, Mulnin Hunkr-nmesi, ..E.F. Tarih Dergisi, I/1, (1949), s. 145-166. 129 Hazine, nr. 1417. Bkz. F. E. Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, s. 59; R. Anhegger, Mulnin Hunkr-nmesi, s. 145-166. Eser, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde baslmam bir doktora tezine konu olmutur: Refet Yaln Balata, Hunkr-nma (Tevrh-i l-i Osmn), Mr Seyyid Al b. Muzaffer-i Mal, ..E.F. Fars Dili ve Edebiyat Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1992. 130 Beylikler ve Osmanllar devrinde el-Mevlev mahlasn tayan mstensihlerin istinsah faaliyetlerine u rnekleri vermek mmkndr: Bedrud-dn b. Himmetyr el-Mevlev, Ramazn 838/31 Mart-29 Nisan 1435 (Konya Mzesi Ktphanesi, nr. 654); el-Abd Muhammed b. Al el-Mevlev, Ramazn 896/8 Temmuz-6 Austos 1491 (Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 2854); Huseyn b. Hasan el-Mevlev, Muharrem 931/28 Ekim-26 Kasm 1524 (Ayasofya, nr. 4165); Derv Cafer el-Mevlev, 1059/1649; Derv AbdulKerm el-Mevlev, 1078/1667-68 ( stanbul niversitesi Ktphanesi, FY, nr. 724, 1369); Derv Yakb b. Atullh Efendi el-Mevlev, 1086/1675-76 (Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi, nr. 1635). Daha baka rnekler iin bkz. Hellmut Ritter, Philologika, XI: Mauln alladdn Rm und sein Kreis, Der Islam, XXVI, (1942), s. 142-143, 149, 230,126

26

Osman G. zgdenli

Bununla birlikte, stanbul ktphanelerinde bulunan Farsa yazmalarn nemli bir ksmnn Osmanl corafyas dnda ve byk ounlukla da ran corafyasnda istinsah edildii anlalmaktadr. Bu yazmalar arasnda bilhassa baz lhanl (Sultan Olcyt131, Redud-dn Fazlullh132, Emr Gzn133), Akkoyunlu-Karakoyunlu (Uzun Hasan134, Pr Budak135, Sultan Yakb136), Timurlu (hruh137, brhm Sultn138, Bay-Sungur139, Eb234-235. 131 Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktphanesi, nr. 538-541 (bkz. O. G. zgdenli, TurcoIranica. Ortaa Trk- ran Tarihi Aratrmalar, stanbul 2006, s. 166). 132 Trh-i Vassfn zerinde Rab-i Red ktphanesinin mhr bulunan 712/1312 tarihli mellif nshas iin bkz. Nuruosmaniye, nr. 3207 (bkz. O. G. zgdenli, Turco-Iranica. Ortaa Trk- ran Tarihi Aratrmalar, s. 307-338). 133 Belamnin Tercume-yi Trh-i Taber isimli eserinin zahriye kaydna gre Emr Gzn adna hazrlanan nshas iin bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 4281. 134 Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann ktphanesi iin istinsah edilen Nrud-dn elEjdernin Gzn-nme isimli eserinin yegne nshasnn 1909 ylnda Rza Tevfik tarafndan ran edebiyat tarihisi E. Brownea hediye edildii bilinmektedir. Yegne nshas Cambridge niversitesi Ktphanesinde bulunan bu eser hakknda bkz. Edward G. Browne, A Descriptive Catalogue of the Oriental Mss. Belonging to the Late E.G. Browne, ed. Reynold A. Nicholson, Cambridge 1932, s. 231-236; Ahmed Munzev, Fihristvre-yi kitbh-yi Frs, II, Tahran 1375/1996, s. 1033). 135 Ebul-Feth Pr Bdk Bahdur Hn (bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 3779, 2810, 3853, 3862, 3779. Son yazma bugn: Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktphanesi, nr. 1986, 1987, 1988); h ve hzde-yi lemiyn es-Sultn b. es-Sultn Pr Bdk (Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 4112. Bugn: Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktphanesi, nr. 1927, bkz. H. Ritter, Die persischen Dichterhandschriften der FatihBibliothek in Istanbul, s. 168, 172, 194, 207). 136 Bkz. Ek 10. Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 405 (H. Ritter, Ayasofya Ktphanesinde Tefsir lmine Ait Arapa Yazmalar, s. 66; A. Ate, stanbul Ktphaneleri Farsa Manzum Eserler, s. 405). 137 Abdullh b. Lutfullh b. Abdur-Red (Hfiz-i Ebr), Mecmaut-tevrh (Zubdetuttevrh), Ayasofya, nr. 3353: IX. yzyl, es-Sultnul-Azam hruh Bahdurun Ktphanesi iin; Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Hazine, nr. 1653: 819, mellif hatt, eser hruh Bahdurn Ktphanesi iin hazrlanmtr, 142 minyatr ihtiva etmektedir (bkz. F. E. Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, s. 38). Kez bkz. Trk ve slm Eserleri Mzesi, nr. 456 (bkz. H. Ritter, Autographs in Turkish Libraries, s. 65-66). 138 Allf, Vel-nme, Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 2297: Sultnul-azam ... Mugsudduny ved-dn Ebl-Feth brhm Sultn (A. Ate, stanbul Ktphaneleri Farsa Manzum Eserler, s. 338). 139 Nizm-yi Arz, ehr makle, Sleymaniye Ktphanesi, ir Efendi, nr. 285: Hert, 835/1431 (bkz. Trkiye Yazmalar Toplu Katalou, 34/4, Ankara 1994, s. 541-542); Nizmyi Arz, ehr makle, Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktphanesi, nr. 1954: 835/1431, mstensih: ... es-Sultn (bkz. Kemal , Trk slam Eserleri Mzesindeki Minyatrl Kitaplar Katalou, arkiyat Mecmuas, III, (1959), s. 74-75); Sen, Hadktul-hakka, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 1762/1: mstensih: Mesd b. Mansr b. Ahmed, 791/1389, rz (bkz. A. Ate, stanbul Ktphaneleri Farsa Manzum Eserler, s. 27; Fatemeh Mohajeri, Ayasofya Ktphanesinde Mevcut Olan Farsa Manzum Eserler, s. 16).

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

27

Sad140, Hseyin-i Baykara141, Ulu Beg142) ve Safev (h sml143, h Tahmsb144, h I. Abbs145) hkmdarlar ile devlet ileri gelenlerinin zel ktphaneleri iin hazrlanan pek ok deerli yazma dikkat ekmektedir. Bunun yan sra, rann mahall hkimleri146 ile devrin ileri gelen baz aileleri iin istinsah edilen147 pek ok deerli yazma da bugn stanbul ktphanelerinde bulunmaktadr. zellikle Tebrz148, rz149, sfahn150,Bay-Sungurun ktphanesi iin bkz. Ruknud-dn Humyn-ferruh, Kitb ve kitbhneh-yi hanh-yi rn, II, ez sadr-i slm t asr-i konn, Tahran 1347/1968, s. 106-112. 140 Bkz. Ek 11. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 4055 (H. Ritter, Die persischen Dichterhandschriften der Fatih-Bibliothek in Istanbul, s. 212). 141 Mrhvnd, Ravzatus-saf, Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 3173: 18 Cemzul-hir 934/10 Mart 1528, mstensih: Derv Muhammed b. Al. Nsha mellifin torunu Giysuddn b. Hummud-dn Hvndemr tarafndan 933/1526-27 ylnda yeniden gzden geirilerek tashih edilmitir. 142 Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Buhr, Tevrh-i lem, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, III. Ahmed, nr. 2935: IX/XVI. yzyl, (Ulug Beg el-Krgen Ktphanesi iin), (F. E. Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, s. 43); Redud-dn Fazlullh-i Hemedn, Cmiut-tevrh, III. Ahmed, nr. 2935: tarihsiz,, Ulu Bey Ktphanesi iin; Seyyid Mneccim, Risle-yi ekl-i mugn ve zill, Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, nr. 1362: istinsah tarihi: 837/1433, Ulu Bey Ktphanesi iin ( hsan Fazlolu, Osmanl Felsefe-biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu, Divan. lm Aratrmalar, XIV, (2003), s. 22 n. 82). 143 Firdevs, h-nme, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Hazine, nr. 1485: istinsah tarihi: 928/1522, mstensih: Muhammed b. Cemlud-dn el-Ktib. Yazma hakknda bkz. Gner nal, ah smail Devrinden Bir ehname ve Sonraki Etkileri, ..E.F. Sanat Tarihi Yll, V, (1973), s. 497-529. 144 Hac Muhammed b. Hc Al b. Hc Muhammed (Bgm), Trh-i Firzh, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 3055: X/XVI. yzyl, mstensih: Bende-yi dergh Muhammed Kivm Ktib-i rz, h I. Tahmsbn ktphanesi iin (Munzev, Fihristvre, II, s. 1196-1197). 145 h I. Abbs tarafndan vakfedilen bir Mecma iin bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Hekimolu Ali Paa, nr. 725 (bkz. Ek 17). 146 Firdevs, h-nme, Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktphanesi, nr. 1978: IX/XV. yzyl, Seltnul-lem Sultn Mrz iin (K. , Trk slam Eserleri Mzesindeki Minyatrl Kitaplar Katalou, s. 80-81); Anonim, Kisasul-enbiy, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Hazine, nr. 1236: IX/XV. yzyl, Abdul-Melik b. Abdul-Kdir-i Kirmn iin hazrlanmtr. Sad, Kulliyt, Orta randa hkm sren Alud-dn isimli mahall bir hkim adna 831/1427-28 ylnda istinsah edilmitir (bkz. Fatemeh Mohajeri, Ayasofya Ktphanesinde Mevcut Olan Farsa Manzum Eserler, s. 35). 147 Munud-dn Yezd, Mevhib-i lh, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 4227: 27 Ramazn 808/18 Mart 1406, mstensih: Huseyn b. Muhammed b. Huseyn b. Mahmd elMaruf bi-Perdedr, istinsah yeri: Yezd, (Emr Shib-i Azam Hvce Rhud-dn Muhammedzdenin evi iin; Mrhvnd, Ravzatus-saf, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 3227: 994/1585-86, mstensih: Mr Hd-yi Yezd, istinsah yeri: Yezd (bkz. Ek 12); Mrhvndn Ravzatus-saf, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 3230: Bu yazmann Safevlerden Bahdr Han Ustacaluya ait olduu anlalmaktadr (bkz. Ek 13). 148 Redud-dn Fazlullh, Kitbut-tevzht, Hac Selim Aa Ktphanesi, nr. 785: f Ebvbul-birr-i enb-i Tebrz f Medresetil-hikemiyye, Evhir-i Muharrem 716/14-23 Nisan

28

Osman G. zgdenli

Kum151, Erdebl152, Yezd153, Hert154, Buhr155 ve Semerkand156 gibi ran ve Mverun-nehir ehirlerinde istinsah edilen eser saysnn ok oluu dikkat ekicidir. Bu eserler arasnda bilhassa ran sanat tarihi iin nem tayan, devrin mehur hattatlarnn kaleminden kan ve tannm sanatlar tarafndan minyatrlerle sslenen157 pek ok yazma bulunmaktadr. Sultn Al el-Mehed158, Muhammed el-Kivm e-rz159, h Mahmd-i1316, mstensih: Muhammed b. Hall b. brhm b. Aff e-irvn el-Hurremdet. Keza daha bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 4371. 149 Trk ve slm Eserleri Mzesi, nr. 1921, 1955, 1984 (K. , Trk slam Eserleri Mzesindeki Minyatrl Kitaplar Katalou, s. 52-53, 75-76, 82-83); Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 2608, 3812 (H. Ritter, Die persischen Dichterhandschriften der FatihBibliothek in Istanbul, s. 156, 162, 163); Ayasofya, nr. 4792 (F. Meier, Stambuler Handschriften dreier persischer Mystiker: Ain al-qudt al-Hamadn, Nam ad-dn al-Kubr, Nam ad-dn ad-Dja, s. 24); Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 2566: bi-makm-i Eb shkiyye-yi musall-yi rz (A. Ate, stanbul Ktphaneleri Farsa Manzum Eserler, s. 128). 150 md Fakh-i Kirmn, Kulliyt, 796/1394, sfahn, Medrese-yi Safr, mstensih: Kmrev en-Nassh e-rz (bkz. A. Ate, stanbul Ktphaneleri Farsa Manzum Eserler, s. 274). 151 Muhammed b. Emr Fazlullh el-Msev, Essahut-tevrh [Trh-i Hayrat], Sleymaniye Ktphanesi, Turhan Hatice Sultan, nr. 224: Evhir-i Cemzul-hir 895/11-20 Mays 1490, Kum. 152 zzet Koyunolu Ktphanesi (Konya), nr. 1006 (A. Ate, stanbul Ktphaneleri Farsa Manzum Eserler, s. 19). 153 Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 3227. 154 stanbul niversitesi Ktphanesi, FY, nr. 292, 293 (A. Ate, stanbul Ktphaneleri Farsa Manzum Eserler, s. 183-184; Fehmi Edhem Karatay-Ivan Stchoukine, Les manuscrits orientaux illustrs de la bibliothque de luniversit de Stamboul, Paris 1933, s. 34-35); Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktphanesi, nr. 1919, 1943 (K. , Trk slam Eserleri Mzesindeki Minyatrl Kitaplar Katalou, s. 64-65; H. Ritter, Die persischen Dichterhandschriften der Fatih-Bibliothek in Istanbul, s. 226); Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 3267: Hfiz-i Ebr, Mecmaut-tevrh, 9 abn 828/26 Haziran 1425, mstensih: Muhammed b. Mutahhar b. Ysuf b. Eb Sad el-Kd en-Nsbr. 155 K. , Trk slam Eserleri Mzesindeki Minyatrl Kitaplar Katalou, s. 53. 156 Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 2810 (H. Ritter, Die persischen Dichterhandschriften der Fatih-Bibliothek in Istanbul, s. 135). 157 Mesela bkz. Firdevs, h-nme, Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktphanesi, nr. 1984: Mstensih: Muhammed Ktib-i rz, 956/1549. Eser rzda 12 sanat tarafndan 7 senede hazrlanmtr ve Safev minyatrclnn zirvesini tekil etmektedir (bkz. K. , Trk slam Eserleri Mzesindeki Minyatrl Kitaplar Katalou, s. 82-84). 158 stanbul niversitesi Ktphanesi, FY, nr. 497, 504; Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktphanesi, nr. 1913, 1940. Sanat hakknda bkz. Hvndemr, Hulsatul-ahbr, Ayasofya, nr. 3190, vr. 477b; Abbs kbl, Kibletul-kuttb Sultn Al Mehed, Mecelle-yi Dnekede-yi Edebiyt, XIII/2, (Tahran 1344/1965), s. 87-93; Necb Ml Herev, Trh-i nushah-perdz ve tashh-i intikd-yi nushah-yi hatt, Tahrn 1380/2001, s. 124-125. 159 Bkz. Ek 15-16. stanbul niversitesi Ktphanesi, FY, nr. 480; Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 3055: mstensih: Bende-yi dergh Muhammed Kivm Ktib-i rz. Sanat hakknda bkz. Mehd Beyn, Ahvl ve sr-i honevisn, III, Tahran 1348/1969, s. 815).

stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Yazmalarn yks: Bir Giri

29

Nbr160, Muhammed Huseyn-i Tebrz161 ve md el-Hasan162 gibi tannm hattatlara ait yazmalar bu cmledendir163. O halde burada u soruya cevap aramak gerekecektir: lhanl, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Timurlu ve Safev hkmdarlarnn husus ktphanelerine ait pek ok deerli yazma nasl olmu da stanbul ktphanelerine ulamtr? XVI. yzylda Osmanl ktphanelelerinde Farsa eserlerin saysnn artmas ile Osmanl fetihleri arasnda bir iliki var mdr? Bugn stanbul ktphanelerinde bulunan Farsa yazmalarn bir blmn, dorudan ya da dolayl olarak, Osmanl fetihleri ile ilikilendirmek mmkndr. Yavuz Sultan Selm zamannda gerek Suriye ve Msr gibi yeni fethedilen yerlerden getirilen yazmalar, gerekse sahiplerinin lm ile dalan zel ktphanelerden temin edilen kitaplarla Topkap Saraynda byk bir koleksiyon kurulduu bilinmektedir164. Bugn stanbul ktphanelerinde bulunan son Memlk hkmdar Kansu Gavr (15011516)nin zel ktphanesine ait baz yazmalar bu durumu teyid etmektedir. Bu yazmalardan birisi h-nmenin erf (erf-i mid, Huseyn b. Hasan b. Muhammad el-Huseyni el-Hanef, l. 920/1514)165 tarafndan Trkeye yaplan manzum tercmesinin 916/1510 ylnda bizzat mtercim tarafndan Sultan Kansu Gavrnin zel ktphanesi iin hazrlanan nshasdr166. Bu eserlerin yan sra, Sleymaniye Ktphanesinde Kansu GavrninMecma, stanbul niversitesi Ktphanesi, FY, nr. 1425, 1426 (T. Sobhn-H. Aksu, Fihrist, s. 621-622). Sanat hakknda bkz. Mehd Beyn, Ahvl ve sr-i honevsn, I, Nestalik-nevsn, Tahran 2536/19772, s. 295-296. 161 stanbul niversitesi Ktphanesi, FY, nr. 1425 (bkz. T. Sobhn-H. Aksu, Fihrist, s. 621). 162 stanbul niversitesi Ktphanesi, FY, nr. 1427, 1428, 1437 (bkz. T. Sobhn-H. Aksu, Fihrist, s. 622-623, 626). 163 stanbul niversitesi Ktphanesi, FY, nr. , 480, 497, 504, 1425, 1426, 1427, 1437 (bkz. A. Ate, stanbul Ktphanelerinde Farsa Manzum Eserler, nr. 492, 519, 531, 542, 571, 579); Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktphanesi, nr. 1913, 1940 (bkz. K. , Trk slam Eserleri Mzesindeki Minyatrl Kitaplar Katalou, s. 62, 67-68; T. Sobhn-H. Aksu, Fihrist, s. 222). 164 Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, I, stanbul 1977, s. 243; smail E. Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi, II, s. 38. Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan Cemzulhir 923/Haziran 1517 tarihli bir raporda Haleb kalesinde bul