i.ii. hahiynt Fakiiltesi Dergisi

Balwr 201516(1) 193-214

Fahruddin Razi ve Kadi Abdiilcebbar'In Subuti ve Haberl S1fatlara Konu Olan Ayetlere Yakla§Imi ve Degerlendirmesi*

Siileyman NAROL''

..

Ozet: Kur'an·• Kerim muhataplanna varhk aleminin sonsuz gii~ ve kudret sahibi olan yuce yarallCI· y1 onun vas.narm• pek ~ok ayette ortaya koyarak tamtmi$tlr. Allah Teala'Jl vasfeden bu ayetlerin onun zatma isnat edilip edilmeyecegi ve te'vil edilmesi konusu tefsir ve kelam alimleri arasmda en ~ok tart1~1lan konulardan birisi olmu$tur. Bu tartl$malan ilmi arenaya ta$1yan Mu'tezile'nln onemli mufessirlerinden Kadi AbdUicebbar (v. 415/1024) mezhebinin be$ temel inanc1 (usUI-i hamse) i~e­risiride ilk s1rada gelen tevhid ilkeleri geregi tenzih~i bir yakla$•m sergileyerek s1fatlan zatm aym kabul etmi$ ve onLann zattan ayn olmad1gm• soylemi$tir. Boyle olmamas1 durumunda birden fazla yarabcmm ortaya ~1kacagJm ileri surm~tur. Subiiti s1fatlann mastar olanlanm da aym gerek~eyle reddettni$tir. Haberi s1fatlann ise yarabCIJl varhklara benzemekten uzak lolmak i~in aklm l$1gJnda te'vil ediLmesi gerektigini savunmu$tur. Ehl-i Sunnet'in E$'ariyye koluna mensup olan Fahruddin Razi (v. 606/1209) ise kendi mezhebi gibi s1fatlarm zaon ne ayms1 ne de gayns1 oldugunu savun· mu$. subiiti Stfatlann mastar ya da manevi her ikislnl de Allah' a lzafe etmi$tir. Haberi s1fatlar konu· sunda ise kendi mezhep imam• E$'ari'den farklt bir yakla$1m ortaya koyarak bunlarm te'vil edilmesi gerektigini savunur ve yontem konusunda ayn d~ii.nmekle birlikte te'vil edilmesi konusunda Kadi Abdulcebbar ile aym dii$linii.r.

Anahtar Kelimeler: Kur'an, Razi, Kadi Abdulcebbar, S1fat, Te'vil

Abstract: (Fakhruddin Razi and Qadi Abd al·jabbar's approaches to and Interpretation of Verses which include the Divine and Immutable Attributes of Allah) Including the attributes of Allah in many verses, Holly Quran describes the Creator, the Most High, who has the greatest power, for its addressees. Whether these verses which describe Allah should be attributed to Him or be glossed is the most controversial issue b~tween the scholars of interpretation of Quran (Tefsir) and those of the Science of Discourse (Kalam). Qadi Abd al-jabbar (died in 415 by Hegira Calendar/1024 by Gre­gorian Calendar), who was one of the most important Interpreters of Quran among the scholars of Mu'tezile which took this issue into the scholarly area, took these attributes as the Self of Allah and

Bu makale "Mezhep Mensubiyetinin Kur'an'• Anlamaya ve Yorumlamaya Etkisi (~'ariyye ve Mu'tezile Omegi) isimli Doktora tezinden makale formabnda diizenlenerek yeniden hazirla~br.

** Dr., KONY A-Hi.iyi.ik il~e Mi.ifllisi.i.

194 • Siileyman NAROL

claimed that they are not different from the self of Allah, by applying an exonerating manner in ac­cordance with the school of thought. to which he belonged, on Oneness (Tewheed) belief which was the first of the five pillars of belief of th.at school of thought (usul-i hamse). He claimed that other­wise it would be possibly understood that there are more than one creator. Therefore, because of the same reason, he ilid not count the immutable attributes among the attributes of Allah. As for the descriptive attributes of Allah, he said that they should be Interpreted under the light of mind in or­der to avoid from associating the Creator with other beings. · Fakhruddin Razi (died in 606 by Hegi· ra Calendar/1209 by Gregorian Calendar) who belonged to Ash'ari branch of Sunni school of thought, claimed that the attributes of Allah are neither accurate description of Him nor non· associated with Him, and he attributed both divine and immutable attributes to Allah in the same way wit.'l the school of thought to which he was affiliated. As for the descriptive attributes; unlike AI-Ash'ari, the founder of Ash'ari school of thought, he thought that they should be glossed and he had the same idea with Qadi Abd al-Jabbar concerning glossing the descriptive attributes of Allah although they had different ideas with regards to the method of glossing.

Key Words: Quran, Razi, Qadi Abd ai-Jabbar, Attribute, Gloss.

Girl~

Allah'm varbguu inkar etmenin insarun akb.na ve sclim fttratma gore zor olmast nedeniyle insanlar ~irk yoluyla yarahcmm otoritesini payla~ma egili­minde bulunmu~lardtr. Bundan dolayt Kur'an-1 Kerim'de Allah'm varhgmdan \Ok birligine ve her konudaki e~sizligine vurgu yaptlmaktadtr.1 Kur'an esasen ba~tan sona, Fatiha'dan Nas'a kadar u!Uhiyyet konusunu ele alau~ ve iizerinde durmu~tur.

Uh1hiyyetle ilgili ayetlerin kahir ekseriyeti ise Allah'm Stfatlanna dair­dir.2 Tevhid dini olan islam'm yiice kitabt Kur'an-1 Kerim'de Allah'm stfat veya stfalanrun oldugu ifade edilemem.i~3 ancak mii~riklerin \Ok tann inanct redde­dilirken Allah TeaJ.a'run e~i, benzeri ve ortagt olmaktan miinezzeh oldugu vur­gulanuken onu diger varhklara benzemekten nefyeden tenziru stfatlar" ve J:.u­nun dt~mda zabndan irlsanlara ve diger varhklara yanstyan birtaktm kemal stfatlaria> muttastf oldugu vurgulanmt~hr.6

Stfatlar konusunda Hz. Peygamber devrinden ba~layarak Tabiun done­mine gelinceye kadar ilk di:inem islam toplumlarmda herhangi bir tarb~ma soz konusu olmamt~br. Onlar Allah TeaJ.a'ya ait bu Slfatlarm ge\tigi ayetleri ilk bakt~ta akla gelen sozliik anlamlart \er<;evesinde anlamt~ ve herhangi bir te'vile

Ozervarh, M. Sait, DiA "isbat-1 Vacib" md., I xxrr, s. 495; Ozier, Mevli.it, DiA, "Tevhid"

md, XXXXJ, s. 18. Topaloglu, Bekir, islam Kelamctlanna ve Filozoflanna Gore AIJah'm Varltgt (isbat-i

Vacib), DiB. yay., Ankara, 2001, s. 22.

Giine~, Kamil, islam D~cesinin $ekilleni~inde Aktl ve Nass, insan yay., istanbul, 2003, s. 195.

Hadid 57/3; Kasas 28/88; Rahman 55/26-27; Ankebut 29/6; thlas 112/2 vb. Bakara 2/29, 255; Yusuf U/76; Nisa 4/58, 134; Hac '22./61 vb.

<;:elebi, ilyas, DiA "S1fat'' md., XXXVII, s. 101.

Fahruddin Ran ve Kadi Abdulcebbar'm Subiitl ve Haberi S1fatlara Konu Olan Ayetlere Yakl~1nu .. •195

b~vurmanu~lardu. Ancak H. IT. asra gelindiginde stfatlar konusunda ihtilaflar ortaya ~tknu~ ve Mu'tezile bu stfatlan te'vil edenlere a~m tenzih~i bir tutumla kar~ 9karak konunun kelanu bir tarb~maya donii~mesinde biiyiik rol oynamt~­hr.7 Bu ~ah~ma stfatlar konusundaki tarh~malann taraflarmdan olan Mu'tezile ekoliiniin onemli miifessir/kelamctst olan Kadi Abdiilcebbar (v. 415/1024) ve Ehl-i Siinnet'in iki onemli itikadi ekoliinden birisi olan E~'ariyye'nin temsilcisi Fahruddin Razi'nin (v. 606/1209) bu konudaki tarb~malara temel te§kil eden ayetlere yakla~umru ve bu konudaki mezhebi gorii~lerinin Kur'an'I anlamaya ve yorumlamaya etkisini mukayeseli bir bi~imde ortaya koymayt ama9a~hr

Konuyla ilgili ayetlere ili~kin her iki miifessirin degerlendirmelerine ge~eden suatlarm taksimi ve bu konudaki gene! gorii~lerini aktarahm.

A. Razi ve Kadi Abdillcebbarm Stfatlann Taksimi ve Slfatlar Hak­kmdaki Gorii~leri

Razi ve Kadi Abdiilcebbar'm tevhid konusunun temelini olll§turan Al­lah'm stfatlarmt smtflandtrma bi9mini ve bu konudaki gorii~lerini ktsaca ele alacak olursak, Razi'nin stfatlan taksim ederken tefsirinde ve kelama clair eser­lerinde farkh smtflandmnalar yaphgm1 gormekteyiz.8 0, Tefsiri Kebir'de Bakara suresi 2/285. ayet ve ihlas suresinin tefsiri boliimiinde stfatlan selbi ve iza£1 (subuti) diye ikiye aytnr ve selbi stfatlan Allah'm zahnda bulunmast imkanstz olan stfatlar olarak nitelendirirken izafi (subuti) stfatlart da Allah'm zahnda bulunmast gerekli olanlar ~eklinde ifade eder.9 Kadi Abdiilcebbar da buna ben-

Giine~, Alai ve Nass, s. 195; <;elebi, DiA "Srfat" md., XXXVll, s. 101. Esasen Razi 'nin s1fatlan taksimi noktasmda tam bir birlikten soz etmek zor gorii.nrnekte­dir. Zira 0, farkh eserlerinde farkh taksimatlarda bulunmu~tur. Omegin Tefsir-i Kebir'dc giri~ boliimiinde (I, s. 149) ve el-Metalibii'l-Aiiyyede {ill, s. 235) Stfatlan hakiki, selbi ve izafi o!arak iit;'e aymrken yine tefsirinde ihlas suresini tefsir ederken s•fatlan Selbl ve izafi olmak iizere ikiye aymr. el-Muhassal'de de yine ayru ikili taksimab yaparken izafi slfatlan subuti olarak isimlendirir (er-Razl, Muhassalu Ejktlri'I-Miitekaddimin ve'l-Miitealtltirlnmine'l­Uiemai ve'l-Hukemfii ve'l-Miilekellimin, Mektebetii'I-Kiilliyyati'l-Ezheriyye, Kahire, tsz., s. 154.) En geni~ taksimah ise az onceki iki s~n~fland•rmayt yapb~ eserlerinden daha once yazd•~ (Eserlerin kronolojik sJralamas• if;in bkz: Alta~. E~ref, Faltreddin er- Rlizi'nin Eserle­rinin Kronolojisi <islam Dii$iiucesiniu Douii$iim c;agmda Fahreddin er-Rtizi), isam yay., istan­bul, 2013, s. 150-154.) Levamiu'l-Bcyyinat isimli eserinde yapar ve bu slfatlan 1-Hakiki 5•­fatlar 2-izafi s1fatlar 3-Selbi s•fatlar 4-Hakiki izafi slfatlar 5-Hakiki selbl s1fatlar 6-izafi selbi s1fatlar 7-Hakiki iziifi ve selbi s1fatlar olmak iizere yedi gruba aymr. (e.r-Razi, Levtimiu'l­Beyyiuat $erlw Esmiiillalti Tcnlti ve's-Srfiit, (tashih: Seyyid Muhammed Ebu Feras), Matba­atii~-$arloyye, M1S1r, 1323, s. 22-23.) er-Razi, Fahreddin Tefstru'l-Fahrir-Razi (Mefatihu'I-Gayb), Daru'l-Fikr, 1981, VII, s. 141-142; XXXII, s. 180. Bu s•fatlann taksirnah ve a~amalan ile ilgili geni~ bilgi i~in bkz: er­Razi, Muhassal, s. 154-194.

196 • Siileyman NAROL

zer bir taksimatta bulurunu§ ilave olarak fiili stfatlan da ayn bir grupta ele ala­rak stfatlan zati ve fiill olmak ilzere ikiye aymru§hr. Zati stfatlan ise kendi i9Jl­de subuti ve se1b1 .olmak iizere ikiye · aymru~ sub uti stfatlan Allah'm zahnda bulurunast gerekli olanlar, selb1 stfatlar ise zahnda bulunmast imkanstz olan stfatlar olarak nitelendirmi~tir. Her iki miifessir de haberi stfatlan selb1 stfatlar i~erisinde degerlendirir. Bu stfatlann te'vil edilmesi noktasmda da hemfikir olan miif~ssirlerimiz, yontem konusunda farkh di.i~iinmektedirler. Nitekim Kadl Abdiilcebbar, bu stfatlan te'vilde vahiyle istidlalin cruz olmadtgtru, Allah't bilmeden O'nunla ilgili nasslan anlamanm miimkiin olmadigtru, Allah't bilme­nin ise nasla degil aktl yoluyla miimki.in oldugunu ileri si.irerkento R.azi haben stfatlan tevil eder; Kur'an ve si.innetten deliller kullarur.11 Suatlar konusunda her iki miifessirin ayn dii~tiigu bir ba~ka nokta da stfatlann zattan ayn olup olmadtgt hususudur. Razi, stfatlarla ilgi}.i bir~ok konuda E~'ari (v. 324/935-36)

ile ayru dii§iinmektedir. Ona gore de Allah Tea!a'run stfatlan zat't ile kaimdir. Zatmm ayru olmadtgt gibi gayn da degildir. Stfatlar Allah i9n mi.irnkin olan emirlerdir.1l Ancak haben stfatlar konusunda E~'ari'nin aksine bu stfatlan tevil etme cihetine gider. <;iinkii ona gore bu stfatlan te'vil etmemek ve oldugu gibi btrakmak, Jafzm z~hirine tabi olam tecsime goti.iri.ir. Razi, haben stfatlarla ilgili Kur'an ve siinnetten bin;ok delil getirerek bu deliller t§tgmda onlan tevil eder.13

Kadi Abdiilcebbar'm tevhid ilkesinin temelinde Allah'm stfatlan konusu yer almaktadtr. ona gore Allah'm stfatlan zatlrun ayrudtr ve farklt olmast dii§ii­niilemez. Eger Allah'm stfatlan zahndan ayn kadim manalar olarak dii~i.iniili.ir­se ve bu kabul edilirse o zaman birden fazla kadirnin (teaddiid-i kudema) orta­ya ~kacag-tru ve bunun vahdaniyet Stfatlna ayktn olacagtru ve birden fazla ila­hm var olmast anlarruna gelecegini ifade ederek bunu reddeder ve bu stfatlan te'vil cihetine gider. 1~ Ona gore Allah'm biiti.in safatlan zatmm ayrustdtr. Yani

10 el-Kadi, Abdillcebbar el-Hemedani, $erhu'l-Usuli'l-Hamse, (thk. Abdulkerim Osman), Mektebetii Vehbe, Kahire, 1996, s. 226; <;elebi, islam inane; Sisteminde Alo1a1Jk ve Kadi Abdiilcebbar, Ragbet yay., istanbul, 2002, s. 250.

11 er-Razi, Esasii't-Takdis, s. 105-109. 12 ez-Ze.rkan, Muhammed, Fahreddin er-Razi ve Arauhu'l-Kelamiyye ve'l-Felsefiyye,

Daru'l-Fikr, tsz., s. 220-223. I ) er-Razi, Esasiit-Takdi s (thk. Ahmet Hicazi es-Saka), Mektebetii'l-Kiilliyyati'l-E.zheriyye,

Karure, 1986, s. 105-109. 1~ Golciik, $erafeddin, Keltim Tnrilri, Esra yay., Konya, 1992, s. 43; el-Magribi, Ali Abdul­

fettah, el- F1rnku'l Kcl§miyyc, Mektebetii Vehbe, Kahire, 1995, s. 212.

Fahruddin Razi w Kadi Abdiilcebbar'1n Subuti ve Haberi S1fatlara Konu Clan Ayetlere Yakl~1m1 .. • 197

Allah zahyla hayy, zahyla allm, zatlyla serru', zahyla baslr ve yine zattyla kadirdir.15

S1fatlar konusunda her iki miifessirin ve ait olduklan mezheplerin yakla­~Imlanru gene! olarak bu ~ekilde ifade ettikten sonra miifessirlerimizin Slrasiyla subutl ve haberi Slfatlarla ilgili ayetlere yakJa~lmini bu konudaki belli ba~h ayetlerden omekler vererek ele alahm.

B. Fahruddin Razi ve Kadi Abdillcebbarm SubO.ti S1fatlaxa Konu Olan .Ayetlere Yakla~mu

Subiltf szfatlar, "Allah'm zah.na nisbet edilen manalar olup O'nun ne oldu­gunu ifade eder. Baz1 yo rum farklan bulunsa da biitiin islam aiimleri bu sifatla­n kabul eder."16 Slfat-1 meani ve stfat-1 ikram ad1yla da amlan bu sliatlar hayat, ilim, irade17; kudret, tekvin,18 semi', basar ve kelam'cilr.l9 E~'arller'e gore tekvin s1fab hakiki bir sifat olma}'lp izafidir. Bu nedenle onlara gore subuti Sifatlann saJISI yedi Matfuidiler'e gore ise sekizdir.20 Mu'tezile ise subO.ti stfatlan ikiye aymr. Bunlann birincisi hayy, alim, kadir gibi mii~tak kelimelerden olu~anlar manevi Sifatlardir ki Mu'tezile bunlan kabul eder ve Allah'a izafe eder. ikincisi de hayat, ilim, kudret gibi manevi stfatlarm koklerini te~kil eden s1fatlardir ki bunlara mana ya da mefuu veya mastar Slfatlar denir. Mu'tezile bunlarl Allah'a izafe etmez. Yani onlar "Allah aiimdir'' hiikmiinii kabul eder fakat "Allah ilim sahibidir'' ifadesini kabul etmez.21 Razi ve Kadl her ikisi de subO.ti s1fatlann anla~Iimast konusunda kendi mezhepleri gibi dii~iinmektedir. Razi, bu Sifatla­nn Allah'm zahna z_aid manalax oldugun soylerken Kadi ise bu bu stfatlan (rna­nevi) zatln aym kabul ederek irade sifattm da fiill s1fatlar arasmda zikreder.u

15 el-l<adi, $erhu'l-Ustlli'l-Hnmse, s. 200-201, 210; $ehristini, Muhammed b. Abdi.ilkerim, ei-Milel ven-Niha/ (tsh. Ahmed Fehmi Muhammed), Dar'ul-Kiitiibi'l-hmiyye, Beyrut, 1992, I, s. 38; J~tk, Mu'lezileuin Dogu~u ve Keltiml Gorii~leri, AOiFY, Ankara, 1967.s. 67; c;:etebi, Aktletlzk ve Kndi A/Jdillcebbfir, s. 243-244.

16 c;:elebi, DiA "Sifat" md, XXXVII, s. 104. 17 I<adi'ya gore bu Sl.fat fiili stfatlardandtr. 11 ~'arilere ve Razi ye gore bu stfat Allah'm kudret s1fahna taalluk eder ayn bir stfat degil­

dir. 19 E~'arilere gore bu s1fat subuti stfatlardandtr, Mu'tezile ve Kadi'ye gore ise fiili bir 5lfatbr.

Bu konu Halku'J- Kur'an tar~malannn temelini olu~turup ayn bir 91h§manm konusu olacak kadar da geni~ oldugundan her iki mi.ifessirin bu stfata dair gorii~lerine burada yer verilmemi~tir.

lD Golci.ik, $erafeddin-Toprak, Si.ileyman, Kellim, Tek.in k.itabevi, Konya 1991, s. 203. ll c;:elebi, DiA "Sifat" md, XXXVII. s. 104; GOici.ik-Toprak, Kelam, s. 203; Giine§, Akrl ve Nass,

5.201-202. n c;:elebi, Akllal1k ve Kndl Abdiilccbbtir, s. 246, 255; Gi.ine~, Akrl ve Nass, s. 203.

198 • Silleyman NAROL

Subun sifatlar hakkmda her iki miifessirin ve ait olduklan mezhepleri olan E~'ariyye ve Mu'tezile'nin bu konudaki gorii~lerin.i bu ~ekilde aktardtktan soma ~imdi de Razi ve Kadl Abdillcebbar'm bu stfatlarla ilgili ayetlere yakla~t­rruna yer verelim.

Allah Teala'run hayat stfah Kur'an'da Allah'm vasft olarak be~ yerde gec;mektedir ve hepsinde elif-lamh (marife) olarak kullamlrru~hr.23 Allah Teala'run hayat sahibi olmast anlarruna gelir. Allah Teala'mn hakiki olarak zi­hinlerin dt~mda var olmast bu stfah ile mtimki.indi.ir. Bu stfat, ilim, kudret, ira­de, kelam, semi', basar, rahmet, gadap vb. stfatlarm ~arhdtr.24 Razi, Bakara suresi 2/255. Ayette r #1 .:;j1 _,;. ..;! ~! 'i. ki II Allah kendisinden ba$k.a lzi~bir ilah olmayandlr. Diridir, kayyumdur ... ", Al-i imran suresi 3/2. ayet ~1 ~ ..;! ~! 'i ki f #I "Allah ~endisinden ba$ka lzi~bir ilah olmayandzr. Diridir, k.ayyumdur ... ", Taha 20/111. a yet rfl1 A ~~ _;il ..:;;. j "BiiWn yiizler; diri, yaratzklarma hakim ve onlarz koruyup gozeten Aflalz'a boywz egmi?tir. ", Furkan suresi 25/58. ay'ette Js. uiSjj ~ J~ 'i cS~I .:;.ji"Sen, o oliimsiiz ve daima diri olana (Allalt'a) tevekkiil et ... " ve

Mii'min silresi 40/65. ayette j). ..J! ~! 'i .:;j1 ~ "0 diridir. O'ndan ba?k.a lri~bir ilah yokha." bu stfah ele ahr.

Razi, Bakara ~uresi 2/255. ayetin tefsirinde "hayy" stfah hakkmda onun zan, hakiki, nisbi ve izafi biiti.in Sifatlannda yokluk kabul etmeyen kamil bir

varhk demek oldugunu sayler ve bu stfahn Allah hakkmda biiti.in stfatlan i9ne aldtgtm hepsinin~dastm t~kil ettigini belirtir.::!5 Al-i imran 3/2 ve Taha 20/111. ayetlcrde de bu sureye abfta bulunarak benzer yorumlarda bulunur.26 Furkan sfuesi 25/58. ayette ise Allah Teala'mn Hz. Peygamber'e hitap ettigini ve kafirle­re kar~t miicadelede zararlan de£ edip her ti.irlii menfaati vermesi i9n Allah'a giivenip day an anlammda "Sen, o oliimsiiz ve daima diri olana (Allah 'a) tevekkiil et" dedigini, zira tevekkiiliin diriye yaptlaca8J.m, olmii~ olana yaptlmaSI duru­munda ki~iyi zarara ugratacag-tm, Allah Teala'mn ise olmez bir diri oldugunu, O'na giivenip dayanan kimsenin ise kesinlikle kaybetmeyeceguu bu ayetin ifade ettigini belirtirP Mii'min suresi 40/65. ayet ile ilgili olarak da ayetin "hayy" stfahmn sadece Allah'a ait oldugu manasmda ''hasr" ifade ettigini boy­Ieee bu ifadenin "zatr bakrmmdan oliimsiiz alan" anlammda oldugunu, onun da sadece Allah Teala oldugunu sayler. Aynca ''hayy" kelimesinin "derra.k" ve "fe'aai" anlammda oldugunu, derrak'in "miikemmel bir ilme", fe'aal'in ise "her

ll Bakara 2/255, Al-i imran 3/2, Taha 20/111, Furklin 25/58, Mii'min 40/65. 2' Yl1dmm, Suat, Kur'an'da U/rilziyyct, I~1k Akademi yay. istanbul, 2010, s. 256. 25 er-Rlizi, Tefsir, vn, s. 7-8. 26 er-Razl, Tefsir, Vll, s. 168; XXII, s. 120. 17 er-Razl, TeJsfr, XXIV, s. 103.

Fahruddln R!z:i \'e Kadi Abdiilcebbar'1n Subuti ve Haberi S1fatlara Konu Olan Ayetlere Yakla~mu .. • 199

~eye miikemmel manada giicii yeten kudret sahibi" anlammda oldugunu soy­Ier.28

j[jm Stfah ile iligili ayetlere geJince bu ayetJer ~ekimler ve tiirevJeriyJe bir­Jikte 900 Sa}'lStna ula~maktadtr ve Kur' an' da en ~ok kullarulan kelimelerden­dir.29 Bu nedenle Razi'nin konuya yakla~mu hakkmda bize bilgi vermesi bakl­mmdan 'Alim/el-'Alim ~eklindeki kullarumma yer verip diger stfatlara ge~ece-

' ., giz. I Alim Stfatuun ge~tigi Bakara suresi 2/29. ayetin tefsirinde f# !"~ ~ _;. j

"0, her §eyi lzakktyla bilendir" bu ayet ile Yusuf sfuesi 12/76. ayeti ~ c.S~ jS J_;;j ~ "her ilim saltibinin iistunde dalta iyi bir bilen vardtr" birlikte degerlendirildi­ginde Allah'm zah geregi iilim oldugunun ortaya ~tkhgmt soyleyen Mu'tezile'nin bu gorii~iine kar§t Razi ~oyle der: "Mu'tezile 76. ayeti delil getiri­yor ancak bu ayet umum ifade eder, "Allah o Kur'an't kendi ilmiyle indirdi" aye­ti3o ise has'hr; has ifade de umumi ifadeden daha gii9iidiir."31 Razi, bu ayette ve Allah'm ilimle alim oldugu ve bu stfahnm zabrun ne ayru ne de gayn oldugunu ifade ederken deli! getirdigi Nisa 4/166. ayette de ~'an alimlerin gorii~lerini kendisinin de benimsedigini ve Allah'm ilminin zabrun kendisi olmadtguu (zahrun ne ayrus1 ne gaynst oldugunu) sayler ve ~oyle der: "Alirnlerimiz bu ayet Allah Teiila'run bir ilminin olduguna delildir demi~lerdir. <;iinkii ayette Allah'm ilmi ('tlmuhu) ifadesini kullanarak ihni Allah'a izafe etmektedir. Eger Allah'm ilmi zabrun ayrus1 olmu~ olsaydx o zaman bir ~eyin kendi nefsine izafe edilmi~ olmast gerekirdi ki bu da muhaldir."32 Allah Teiila'run, ilim stfahnm en ~ok kullaruh~ bigmi olan el-' Aliml3, 'AlimJ.I, A'lem3s, Alim36 ifadelerinin ge~gi ayetlerde de Raz1'~ yakla~mru ayru ilke dogrultusunda olm~tur.37

:za er-Razi, Tefsir, XXVII, s. 85. '-' Yt!dlnm, Kur'an'da U/£/hiyyet, s. 189. » Nisa 4/166 ( ~ ~)i "Allah o Kur'an'1 keudi ilmiyle indirdi ")

31 er-Razi, Tefsir, II, s. 173. n er-Razi, Tcfsir, Xl, s. 114. 33 Yusuf 12/83, tOO; Zariyat 51/30; insan 76/30 vb. 31 Bakara 2/115, 158, 215; Al-i imran 3/34, 92, 115; Nisa 4/170, 176; Maide 5/7; Enam 6/83,

101; Yusuf 12/6 vb. 33 Al-i imran 3/36; Nisa 4/45; Nahl16/101; ~i.kak 84/23 vb. 36 En'am 4/73; Tevbe 9/94, 105; Ra'd 13/9; Mii'minun 23/92; Secde 32/6; Sebe 34/3; Ziimer

39/46; Ha~r 59/'12.; Cuma 62/8; Tegabiin 64/18; Cin 72/26.

37 el-' Alim i~in: er-Razi, Tefslr, XVIII, s. 196, 220; XXVill, s. 215; XXX, s. 262; 'A lim i~in bkz: er-Razi, Tefsir,IV, s. 24, 179; VIII, s. 24, 149, 209-210; Xl, s.l16, 123-124, s. 182-183; XllJ, s. 66, 125; XVIII, s. 93; A'lem i9n bkz.: er-Razi, Tifsir, VIII, s. 28; X, s. 119; XX, s. 118; XXXI, s. 113; Alim i~in bkz.: er-Razi, Tefslr, Xlli, s. 34; XVI, s. 167, 194; XlX, s. 17-18; XXIII, s. 118; XXV, s. 174, 242; XXVI, s. 286; XXIX, s. 93; XXX, s. 7.

200 • Siileyman NAROL

Allah Teala'run irade slfanyla ilgili olarak ise alimlerin O'nun irade sah.ibi oldugunda ittifak ettiklerini ancak irade kelimesinin manasmda yani Allah'm mi.irid olup olmadt& konusunda ihtilaf ettiklerini soyler. Razi'ye gore Allah'm iradesi muhdes olmaytp kadlm ve ezelldir. 0, bu konuda Allah'm iradesinin muhdes oldugunu soyleyen bir ktSlm Mu'tezlliler'e kar~i ~·kar ve onun iradesi­nin kadim ve ezeli oldugu ile ilgili deliller ortaya koyar. Bu stfat O'nun ilim stfah i.izerine zaid bir Slfathr.38 irade stfahrun Kur'an'da irade (dileyen),39 nza (Allah'm ho~nut olmas•)~o mehabbet (sevmesi),41 kerahet (ho~lanmamast)~2 ~ek­linde kullarumlarma yer veren Razl, kerahet kelimesinin Allah Teala'run ''bir ~eyi yapmamak istemesi" anlanunda oldugunu ve irade stfatma darul oldugu­nu ayn bir stfat olmadt&ru, E~'arl alimlerinin gori.i~i.ini.in de bu ~ekilde oldugu­nu ancak Mu'tezile'nin buna kar~1 oldugunu soyler.43

Razl, Allah Teala'run kudret sifahru ise, O'nun bir ~e~ yapmaya ya da yapmamaya gi.ic; yetirrnesi olarak tarif eder. Mi.ifessir, Allah'm kudret stfatma . delil olarak alemin hadis (sonradan olma) oldugunu her hadisin de bir muhdi­se muhtac; oldugunu onun da her ~eye gi.i~ yetiren Allah Teala oldugunu soyler. Kur'an'da Allah'm kudretinin delili olarak goklerin ve yerin yarahh~t hakkmda birc;ok ayet bulundugunu ayetlerde gec;en yarabnarun da Allah'm takdir ebnesi (gi.ic; yetirrne) ve tedbir'i (di.izenleme) anlanunda oldugunu soyler.44 O'na gore Allah ezelde kudret sahibidir. Allah'm kudretinin zahmn ayrus1 ve hadis oldu­gunu soyleyen Mu'tezile'ye kar~t c;tkar ve Allah Teala'run bpkt ilimle "alim", hayatla "hayy" oldugu gibi kudretiyle "kadir" oldugunu soyler.4s 0, Allah'm bu s1fatmm kar~th& olarak Kur'an-1 Kerim'de kadir,46 kadir,47 muktedir,48 kadi­run/kadin1n~9 ~eklinde farkh kullaru~lartrun bulundugunu aynca "melik'~ ismi-

35 er-Razi, Tefsir, D, s. 150; er-Razi, Fahruddin, el-Mesliilii'l-Hamsun fi Ustilid-din, (thk. Ahmed Hicazi es-Seka), Daru'l-Ceyl, Beyrut 1990, s. 52-53; cl-Muhassa.l, s. 168; el-Erbcln fi Uszilid-din (thk. Ahmed Hicazi es- Seka ), Mekteberu'l-Kiilliyyeti'l-Ezheriyye, Kahlre, 1986, I, s. 208.

311 Bakara 2/185. lO Ziimer 39/7; Fetih 48/8; Tevbe 9/100. •• Bakara 2(221.; Maide 5/54; TaM 20/39. •1 Tevbe 9/46; isra 17/38. 43 er-Razi, Tefsir I, s. 148; n, s . 150; er-Razi, Leviimiu'l-Beyt;iulit, s. 265. 44er-Razi ei-Metalibii'l-Aliyye mine'l-ilmi'l-hahi (thk. Ahmed Hicazi es-Seka), Daru'l-Kiitiibi'l­

Arabi, Beyriit, 1987, IV, s. 355; Kii~k, Fahreddiu er-Rnzi vc Ulrihiyyel Anlayr$1, Bastlmanu~ Y. Lisans Tezi, Konya, 2008, s. 65.

" er-Razi, el-Mesiiilii'l-Hamsriu, s. 51. 4' En' am 6/37, 65. 41 Miilk 67/1. ~ Kehf 18/45; Ktyame 75/45. 4

' Murselat 23; Ktyame 75/4.

Fahmddin Razi ve Kadi Abdillcebbar'an Subuti v~ Haberi Safatlara Konu Olan Ayetlere Yakla~mu .. • 201

nin de bu Sifata de}a}et ettigini, bunun da malikSO, melik51, malil<ii'}-mii}k52,

mellkSJ, miilk54 ~eklinde kullarumlanrun oldugunu aynca "kuvvet" kelimesinin de yine kudret s1fahru ifade ettigini bunun da "kaviyy" ve "zii'l-kuvveti"55 ~ek­

linde kullaruldi&na ayetlerden ornekler verir.56

Liigatte, olu~turmak, meydana getirmek, yaratmak, Jshlahta ise yoktan var etme anlamlarma gelens7 Te!.:vin s1fah konusunda Razi ve E~'arller,

Mu'tezile ile aym dii~nmekte ve bu s1fahn Allah Teala'run kudret s1fah iizeri­ne zaid bir s1fat oldugunu soylemektedirler. <;iinkii onlara gore yaratmak, nz1k vermek, ya~atmak, oldiirmek gibi fiili slfatlar Allah'm zahyla kaim olmayan hadis Sifatlardu. Bu fiiller ezell olan kudret s1fahrun yarahlrru~lara taalluk et­mesiyle meydana gelir bu nedenle de "tekvin" ger~ek suat degildir.58 Razl, Mati.iridller'in tekvin ile miikevvenin ayru olmad1&, tekvin'in ezeli ve zahn ayms1 miikevvenin ise had is oldugu yoni.indeki gorii~lerine kar~1 9karak tekvin ile miikevvenin ayru oldugunu soyler ve tefsirde buna dair bir takun akli delil­ler ileri siirer.s9 Zira Razl'ye gore tekvin (yaratma) ile mi.ikevven (yarahlan) ayru olmazsa miikevven (mahluk) de ezell olur. Eger tekvin'in sonucu yaratmaksa bu da kudret s1fahnda mevcuttur.60 Nitekim Razi bu gori.i~i.ine Bakara suresi 2/117. ayeti .)~ : (' ~ J !, l.J~ t··i ·.~ 111· . ·\it~ ..;..I " 'II '.x; "0 gokferi VC yeri

J • .._r ~ • _,.. ..........., !J ...r.'J J • .r-' (:} • I

omeksiz yaratand~r. Bir i$ehiikmetti mi ona sadece "ol" der, o da ltemen oluverir." deli! getirir ve ayetin tekvin ile miikevvenin ayru ~ey olduguna i~aret etmekte oldu­gunu soyleyerek: , Allah Tea.Ja'run "ona sadece "of" der, 0 da hemen oluverir. II aye­tinde kastedilen Allah'm olmas1ru istedigi ~eye "ol" dedigi ve o ~eyin hemen oldugu manas1 deg~ldir. <;iinkii bu gec;ersiz bir yakla~Imdu .... " dedikten sonra bunu ispat eden birc;ok deli! vard1r diyerek ayette ge~en kelimeleri dil yoni.in­den inceler ve tekvin s1fahrun hadis oldugu yoniindeki kendi gor~iine delil getirir ve ~oyle devam eder: "Ayette ge~en (ve iza) " ... d18"J zaman" sozi.i gele­cek ifade eder ve Allah Teala'run ol (kiin) sozi.i ile hiikmetmesi (~) fa-i taki­biyye sebebiyle birbiriyle alakahd!r. <;iinkii Allah "o zaman ona "of" der" bu-

50 Fatiha 1/3. st Taha 20/114; Ha~r 59/23; Nas 114/2. 52 A!-i Lnran 3/26. 53 Kamer 54/55. 51 Furkan 25/26, Hadid 57/2. 55 Hac '22./74; :lariyat 51/58. 56 er-Razi, Tefsir, T, s. 145-146; Levomiu'l-Beyyiniit, s. 236. 57er-Ragtb, el-isbehani, el-Miifrcdiit fi Gnribil-Kur'mz, I-II, Mektebetiis-Sekafetii't-Diniyye, Kahi-

re, 2005, "Kane" md., II, s. 572; Yiicedogru, Tevfik, DiA "TeJ.:viu" md., XXXX, s. 388-389. 58 Yiicedogru, DiA "Tekvin" md., XXXX, s. 389 . ., er-Razi. Tcfsir, I, s. 141-142. 60 er-Razi, el-Muhnssnl, s. 186-187; Yiicedogru, DiA "Tekvin" md., XXXX, s. 389.

202 • Siileyman NAROL

yurmu~tur ki muhdesten sonra gelen de muhdes olur bu nedenle "kiin" lafzl­run kadim olmas1 miimki.in degil<;iir."61 Miifessir tekvin s1fah ile ilgili diger ayet­lerde62 de ayru m!'!zhebi yakla~1m1 sergiler ve tekvinin ayn bir s1fat olmad1gt kudret s1fanrun sonucuna taalluk ettigi ve hadis oldugunu s6yler.63

Razi'nin semi' ve basar s1fatlanna yakla~uru da yine hayat ve ilim Slfahn­daki gibidir. 0, bu ik.i s1fatm da zahn ne ayru ne de gayn oldugunu ezeli ve ebedi oldugunu sayler. Kur'an'da on ayette64 birlikte ele alman bu ik.i Slfah Razt de eserlerinde6S birlikte ele alrr. Razi, Fatiha sCrresinin tefsiri boliimiinde s1fatlar konusunu ele alrrken Allah Teala'run semi' ve basir olduguna dair ayetlerden 6mekler verir. Onun ortaya koydugu bu ayetlerden bazuan ve iki kelimenin birlikte kuilaruldlgt ayetlerde bu ik.i Slfata yakl~trru ~oyledir.

' , Razi'nin zikrettigi birinci ornek $ilra suresi 42/11. ayet j}>j ~~ ~!:~._,:.;I

;_ ;>:it ~I "Omm benzeri hi~bir $e1J yoktur. 0, ltakk1yla i$ite,;dir, ltakklifa gorendir" tir. bu ayette Razi, "semi' ve basir" ifadelerinin Al1ah Teala'run duyulabilen her­~eyi duyan ve goriilebilen her~eyi goren olduguna i~aret ettigini her ne kadar diger varhklar da i~itse ve gorse de bu iki kelimenin (sem'i-baslr) i~itme ve gormenin miikemmel manada yalruzca Allah'a ait oldugunu ifade ettigini soy­ler.66 Taha suresi 20/46. ayette c.sjlJ ~~ ~ )! ut;;.; '} j\i "Allalz $6yle dedi: "Korkmaym, ~iinkii ben sizinle beraberim. j$itirim ve goriirilm. "" Allah Teala'run semi' ve baslr s1fatlanru onun ilmi olarak yorumlayan bir kls1m Mu'tezililer'e cevap verir ve bu iki s1fahn her birinin ayn ayn hirer s1fat oldugunu ve ayette, "ben sizin/e beraberim" ifadesinin ilim anlarrunda oldugunu dolaYJSlyla bu ik.i stfahn da ilim anlaffilnda almmas101n tekrar olacagtru soyler ve astl manaya uygun dii~meyecegini belirfu.67 Razi, Allah Teiila'run semi' ve basir stfatlanrun birlikte kullaruld!gt diger ayetlerde68 ve i~itir/i~itirim, goriir/goriiriim gozleri

61 er-Razl, Tefsir, IV, s. 29. 62 Al-i imran 3/47,59, En' am 6/73, Nahl16/40, Meryem 19/35, Yasin 36/82, Mii'min 40/68. 63 er-Razi, Tefsir, XX, s. 32 (Nahl16/40), vm, s. 59; Bakara 117'ye atlfta bulunur (Al-i imran

3/47 ile ilgili); VUI, s. 84-85 (Al-i imran 3/59); XJI[, s. 35 (Enam 7/73), XXI, s. 219 (Meryem 19/35), XXVI, s.l11 (Yasin 36/ 82), XXVU, s. 87 (Mii'min 40/68).

~ Nisa 4/58, 134; isra 17/1; Hac 22/61, 75; Lokman 31/28; Mu'min 40/20, 56; Sura 42/11; Miicadele 58/1.

60 er-Razi, c/-Mcsiiilii'l-Hmnsiill, s. 48; el-Erbciu ft U$11/id- diu, I, s. 239; e/-Metiilibii'I-Aiiyye, III, s. 187; Tcfsir, r, s. 148.

66 er-Razi, Tcfsir, xxvn, s. 155. 67 er-Razi, Tcfsir, XXII, s. 61. 65 64 numarah dipnotta yer alan ayetler. ~.: er-Razi, Tcfsir, X, s. 146, XI, s. 73; XXIII, s.

61, 71; XXV, s. 159; XXVII, s. 54, 80, 155i XXIX, s. 251. isra 1. ayette bu stfata degin­mez ancak Fatiha suresi tefsirinde stfatlar konusunu ele ahrken AUah'm semi' ve basir olu~una bu a yeti de omek verir. (Tcfsir, I, s. 148.)

Fahruddin Razi ve Kadi Abdillcebbar'm SubGti ve Haberl S1Catlara Konu Olan Ayetlere Yakl~•m1 .. • 203

idrak ede~ ~eklindeki kularumlann oldugu ayetlerde7o ayru ~ekilde O'nun i~itilmesi gereken her ~eyi i~ittigini ve goriilmesi gereken he ~eyi gordiigunii ve Sifatlann zahrun ne ayrus1 ne de gaynsl oldugu sayler.

Raz1'nin subun srfatlara yakla~muru aktardtktan sonra Kadl Abdiil­cebbarm bu konudaki gorii~lerine ve ayetlere yakla~nruna ge~elim.

Kad1, llayat suah ile ilgili olarak bu kelimenin Allah i~in stfat anlarrunda kullaruldt81 Bakara sliresi 2/255. ayette Allah'm kendisini uyuklama ve uyku­dan tenzih etmesinin, cisim olmadtgma delil oldugunu, ayru zamanda bu ifade­lerin onun her daim diri olduguna i~aret ettigini soyler.n Al-i imran 3/2, Taha 20/111, Furkan 25/58 ve Mii'rnin 40/65. ayetlere her iki tefsirinde de yer verme­mi~tir. Kadl'ye gore Allah zahyla diridir, hayatla diri degildir.71 Eger hayatla diri olmu~ olsayd1 cisim olmast gerekirdi, oysa All~ ezeli ve ebed1 olarak diri­dir. Bu srfat ona gore Allah Teala'run ilim ve kudret srfabrun da temelini olu~tu­rur. Ona gore alim ve kadir olan varhk ka~trulmaz olarak hayy olmahdu.73

Cenab-1 Hakk'm diger subun Sifatlanndan olan ilim srfabrun zahnm ayru oldugunu ve Allah Teala'nm ezelde alim oldugu gibi ebedde de alim olmaya devam edecegini belirtir. Yukanda da ifade edildigi gibi o, "Allah alimdir" hiikmiinii kabul eder fakat "Allah ilim sahibidir" ifadesini kabul etmez.74 Tefsi­rinde ilim srfahyla ilgili ayetlerde tespit ettigimiz kadarryla bu mezhebi ilkeyi korur.75 Omegin hayat srfah ile ilgili ele aldr8-trruz Bakara sliresi 2/255. ayetteki "Onlar onu11 ilminden, kendisinin diledigi kadarmdan ba~ka bir ~elJ kavrayamazlar." ifadesini tefsir ederken Allah Teala'run bir ilimle aJirn olduguna ve ayetteki "min" ifadesini delil "getirerek "ilminin bir krsrru" anlarrunda ayetin zahirinin onun bir ilimle alim olduguna soyleyenlere: "burada eger ayetin kashna baklitr­sa "min" ile ifade edilen ba'ziyet Allah'm bildigi ~eylerdir (ma'lumat). Allah'm insanlara ogrettigi ve i~aret ettigi bilginin dJ~mda hi~ kimse onun bilgilerini

69 En' am 6/103. Kr~.: er-Riizl, Tefsir, XIII, s. 139. 70 MiicadeJe 58/1, Meryem 19/42, 'Alak 96/14. Kr~.: er-Riizi, Tefsir, XXIX, s. 251; XXI, s. 225;

xxxn,s.22. 71 el-I<lidl, Abdiilcebbar el-Hemediinl, Miilegtibi!lii'l-Kur'an (thk. Adnan Muhammed

Zerzur), Dlirut-Tiirlis, Kahire, 1185, s. 130-131. 71 el-I<iidi, Abdiilcebblir el-Hemedli.ru, Tenzihii'l-Kur'an ani'l-Mcttii'n, Dlirun-Nehdati'I-

Hadise, Beyrut, tsz., s. 415. 13 el-I<lidl, $erlw'l-Uslili'l-Hnmse, s. 160-161. 14 el-Kadi, Tenzihu'l-Kur'nn, s. 415, 114; el-Kiidi, $erlm'l-Uslili'l-Hamse, s. 160, 195. 15 Kr~.: Tenzllm'l-Kur'nll, s. 22, 114, 161, 176,338-339, 391, 415, 417 (Ba,kara 2/32; Mliide 4/73;

Enfal 8!70, Yunus 10/14, Sebe' 34/21, Muhammed 47/31, Hadid 57/3, 25); Miile$t1/Jihii'l­Kur'nn, s. 492 (flihli 20/52), s.30.

204 • SU!eyman NAROL

ku~atamaz demektir." Diyerek Allah'm ilimle alim oldugunu soyleyenlerin bu delilini reddeder.76

iradc stfatuu fiili stfatlar arasmda zikreden ve bu Slfahn hadis oldugunu soyleyen Kadl,77 Allah'm ezelde (J_.it r-1 ~) ve ebediyyen {JI_.it 'J ~) semi' ve baslr oldugunu ve bu SJfatlartn zahrun ayru oldugunu soyler.78 Kur'an'I Kerlm'de semi' kelimesi hit;bir ayette mi.inferiden kullarulmarru~ "semi'un allm", "seml'un baslr" ~eklinde terkip olarak kullarul~ttr. Terkip ~eklindeki bu kullarumlarda 45 ayette Allah'1 tavsif eden bir stfat olarak kar~rm1za t;Ikar.79 Kadi, her iki tefsirinde de Bakara suresi 2/2tJ-4. ayet dt~mda bu ayetlere yer ver­mez. Bu ayette de sadece lafzlni zikredip get;er ve bu iki s1fatla ilgili bir at;~kla­ma yapmaz. Diger Stfat]ar]a iJgiJi ayetleri at;~kJarken yeri geldikt;e bu iki Slfah da at;tklar.so Omegin ihlas sfuesi 112/4. ayette "hayy" stfahm at;tklarken onun hayy olup bi.iti.in afaattan (yokluk) beri olduktan sorua her~eyi i~iten ve goren (semi' ve basir) olmastmn zorunlu oldugunu soyler.sl

Kudret stfattmn da ezeli ve ebedi oldugunu aym zamanda onun zattndan oldugunu82 soyleyen mi.ifessirimiz Furkan suresi 25/2. ayetin ..;.tl~l Jill 4J c..?~i c~~ ~j~ f~ j5 ._;1;.j ~I..}. 4; 4J /P._ rJj iilj ~ rJj ,_,i>j'Jij "0, gok/erin ve yeryiiziiniin miilkii (/riikiimranlrgr) kendisine ait olandrr. c;ocuk edimnemi~tir. Miil­kiinde lzirbir ortagz da yoktur. 0 her ~eyi yaratnll$ ve yarattrgr 0 ~Cljleri bir ol~iiye gore takdir etmi~tir." tefsirinde: "Bu ayet Allah'm kuUann fiillerini yaratttgma delil olmaz rru? denirse buna cevabtmiZ ~udur: buradaki takdir yaratma manasmda­dtr ancak yarahlan ~eylerden maksat kendisiyle faydalamlan dsimlerdir. Allah onlan yaratml~ ve diledigi ~ekilde takdir etmi~tir." diyerek kullann fiillerinin dsim olmadtguu, Allah'm kudretinin eseri olan yaratma eyleminin kullann fiillerini kapsamadtgtru nitekim bu ifadelerin oncesinde ayetin ba~ tarannda "0, gok/erilt ve yen;iiziiniin miilkii (lziikiimranlrgz) kettdisine ait olandzr ... " sozi.ini.in bulundugunu soyleyerek bu ifadeyi gori.i~lerine delil getirir.s3 Bu ayetin tefsi­rinde attfta bulundugu En'am suresi 6/101 ve 102. ayetlerd~ de yaratma keli­mesini (._;1;.) takdir etme anlarru verir ve bu yaratmarun kullarm fiillerini kap-

76 el-I<adi, Miit~tibihii'I-Kuran, s. 131-132, el-Kadi, Tenzilm'I-Kur'an, s. 51. 77 el-Kadi, $erlm'I-Usiili'I-Hnmse, s. 174. 78 el-I<acli, $erhu'I-Usilli'I-Hamse, s. 174. el-I<adi, ei-Miinye ve'I-Emc/ (thk. Isamiiddin Mu·

hammed Ali), Daru' l- Ma'rifeti' l-Carniiyye, iskenderiyye, 1985, s. 111-112. rJ Ytldmm, Kur'au'da Uliiltiyyet, s. 42. 60 Kr~.: el-Kadi, Miit~iibilzii'I-Kur 'an, s. 30, 642; el-Kadi, Tenzihu'I-Kur'au, s. 49, 488, 491, 81 el-Kadi, Teuzilm'I-Kur'au, s. 488. Semi ve basir stfab i-;in aynca bkz.: s. 491. sz el-Kadi, $erlm'I-Usrili'I-Hnmse, s. 155-156. 83 el-Kadi, Teuzilw'I-Kur'an, s. 289; el-Kadi, Miite~tibilzii'I-Kur'au, s. 528.

~ >J.i.;i.\i ~..:.J ~\5 .. ~~ _;-" -j! <i! 'i- r-# ~..:.J ~~ .;.'j ~..:.J jS jl;. j

Fahruddin Ra.rl ve K.1di Abdiilcebbar'tn Subuti ve Haberi Stfatlara Konu Olan Ayetlere Yakl~tnu .. • 205

samadtgtm, onun kudretinin eseri olarak cisimleri yaratbgtrur benzer ifadelerle ::>rtaya koyar.ss Kadl, tespit edebildigirrtiz kadanyla Allah'm kudret SI.fahnm Kur'an'da yer ali~ bi~imleri olan kadir, kadir, kadirfm vb. kelimelerin ge~tigi iyetlere yer vermemi~tir. Bu stfah Allah'm kudretine i~aret eden bir~ok ayetin :efsirinde "Allah'm kudretine delildir"s6, "kadirdir"s7 vb. ifadeleri ile a~tldarken ~le alan miifessir, Allah'm kadir/kadir oldugunu kabul eder ancak Allah'm ''ilimle alim", "hayatla hayy" olu~unu reddettigi gibi mastar S1fat (stfat-1 mearu I olan "kudretle kadir" ifadesini de kabul etmez.88 Hatta oyleki Allah Teala'mn limle alim/alim, kudretle kadir/kadir, hayatla hayy oldugunu soyleyenleri "Al­alz ii~iin ii~iinciisiidiir" diyenlerle ayru sonuca varmakla hatta daha da ileri git­

nekle su~layarak: "Onlar baba, ogul ve kutsal ruh olmak iizere ii9 uknfimdan >iu~an bir ilah anlayt~tm benimserken Allah, ilim, kudret, hayat ve irade sahi­Jidir diyen Mii~ebbihe ve onun gibi. di.i~iinenler (E~'ariyye, Kerramiyye) ii~­:ii, dordi.inci.i ... onuncu ilahlar ilave etmi~lerdir" diyerek bunlarm sozlerine tibar edilemeyecegini soyJer.S9

Tek-vin stfattru da fiill stfatlar i~inde degerlendiren Kadi, Allah Teala'nm :endine ozgii bir~ok fiilin faili oldugunu soyler. Bu nedenle Allah Teala'run liri)'Ok fiilini i~e alan ve kendine ozgii fiilerin faili olmaSI nedeniyle O'na mi.i­lebbir (yoneten), mukaddir (takdir eden), miin~i (i~a eden, yaratan) dendigi ~hi tekvin stfah geregi miikevvin (yaratan) de denir.9D Ona gore bu stfat kudret tfahmn i.izerine zaid bir stfat olup hadistir. Allah bu slfattna yaratmaya ba~la­ltgt anda sahip olmu~tur. Nitekim bu konuyla ilgili Bakara sfiresi 2/117. ayeti

~~;} ti j~ ~!i lyi ~ 11!) ._,fj'ilj -?1~1 6~ "0, gokleri ve yeri omeksiz yara-71ldlr. Bir i$e lziikmetti mi ona sadece "of" der, o da Jzemen oluvcrir." tefsir ederken

oyle der: "iJh ~ .J J~ L..iu lri .._....:..;Ill" sozii Allah'm yaphgt her ~eyi bu sozle aphgma delildir. Bu ise onun soziiniin ve konu~masJJUn muhdes olmamastm erektirir. <;iinkii eger muhdes olursa, onu ba~ka bir sozle muhdes ktlrm~ olur i bu da siirekli devam eden ve sonu gelmeyen bir durum ortaya 9kanr" dedi­!r bizim bu konuda cevabtmtz: "onlarm bu soyledikleri ~eli~kilidir. <;iinki.i yetin zahiri O'nun "ol" dedigidir. Bu Iafiz ise iki harften olu~maktadtr. Arala­ndaki bag sebebiyle biri digerine tekaddiim eder, obiirii de ondan sonra gelir; u durumda o harf, muhdes olur (sonradan meydana gelir.) Boylece onlann bu

el-Kadi, Miit~iibi!Jii'I-Kur'an, s. 251-252. el-Kadi, Tenzllm'I-Kur'an, s. 24, 304. el-Kadi, Tcnzllm'I-Kur'an, s. 214. el-Kadi, Tenzllm'l-Kur'an, s. 415. el-Kadi, Tenzllm'I-Kur'all, s. 114. el-Kadi, ei-Mugn! fi ebviibi't-Tevlzld ve'I-Adale (thk. Mahmud Muhammed Kasun ve diger­leri), Kahire,1382- 1385, XX/2, s. 191-193.

206 • Siileyman NAROL

sozleri ge-;ersiz olur. <;iinkii " 'of' der,o da ftemen oluverir." sozii bunun gelecege ait olmastm gerektirir ki bu hadis olma (sonradan olma) alametidir. <;iinkii yarahlam (miikevven) fa harfi ile "kiin" soziine atfetmi§tir. Bu da onun hemen arkasmdan olmasmt (meydana gelmesini) gerektirir ki muhdesten hemen sonra gelen de ancak muhdes olur. Bizim bundan (bu ayetten) kasd1nuz §Udur: Allah bir i§e hiikmetti mi onu herhangi bir engel olmaksJzm hemen yarahr ve ya­par ... "91 Kadi, bu stfatla ilgili diger ayetlerde92 de aym yakla§tnu siirdiiriir ve tekvin stfahrun kudret stfah iizerine zaid bir stfat oldugu ve hadis oldugunu soyler.93

C. Fahruddin Razi ve Kad.i Abdiilcebbar'm Haberi Stfatlara Konu Olan Ayetlere Yakla§mu

Haberl Sifntlar, Kur'an ve siinnette Allah'a izafe edilen ve hakiki manala­nm bilmenin miimkiin olmadJgt stfatlardrr.~ Kur'an'da Allah'a izafe edilen ve Allah'm eJi,9s yiizii,!16g6zii,97 gelmesi,9s yonelmesi (istiva),99 yakmla§masttoo vb.

sJfatlann anla§tlmaSI ve yorumlanmas• konusu mezhepler arasmda en <;ok tarb­

§tlan konular arasmda yer almt§hr. Selefiler ve ilk donem E§'ariler bunlan ma­hiyetlerinden soz etmeden ve te'vile tabi tutmadan oldugu gibi kabul ederken101

91 el-Kadi, Teuzilw'I-Kur'au, s. 34; el-Kadi, Miit~fibihii'l-Kur'au, s. 106'da benzer ifadelerle daha ge~ olarak ele allr.

92 Al-i imran 3/47; Nahl16/40; Meryem 19/35; Yasin 36/82. 93 ~.: el-Kadi, Tenzilm'l-K11r'an, s. 68, 248; el-Kadi, Miit~abi!rii'l-K11r'au, s. 442-443,579. <» <;:elebi, DiA "Sifar md, XXXVII, s. 105; Golciik-Toprak, Kelfim, s. 195-196. 95 Maide 5/64; sad 38/75; Feth 48/10; Zariyat 51/47. 96 Bakara 2/115; Kasas 28/88; Rahman 55/27. w Hud 11/37; Tiiha 20/39; Tur 52/48; Kamer 54/14. 98 Bakara 2/210, Fecr 89/22. 99 Furkan 25/59; Secde 32/4; Fusstlet 41/11. 100 Necrn 53/8-18, 101 el-~'ari, Ebu'I-Hasen Ali b. ismail, el-ibfiue a11 Usrilid-Diyfi11e (thk. Be~ir Muhammed

Uyiln), Mektebetii Diiri'l-Beyan, DliTie~k, 1990, s. 97 vd.; Giine~. Akrl ve Nass, s. 216; <;ele­bi, DiA "Sifat" md., XXXVll, s. 105.

Fahruddin Riizi ve Kadi Abdulccbbar'm Subuti ve Haberi St(atlara Konu Olan Ayetlere Yakl~tmt .. • 207

Matiir!di yarahlrru~lara has bir mana ve muhtevay1 Allah'a izafe etmemek i~in, "Nihai ger~egi bilen yalruz Allah'hr" demek suretiyle haberi Siiatlara sozliik ve dil bilimi i9nde .mecazi manalar verilmesi gerektigini soyler. Mesela, "yed" kelimesine "el" anlarru verildigi takdirde bildigimiz manada bir el tasavvuru :J.ogar; bunun insan e!ine benzemedigini soylemek idrak a~IStndan hi<;bir ~ey ifade etmez. Ancak yed kelirnesine "kudret" manast verilirse bu problem orta­:ian kalkrru~ olur.102 Nitekim haberi Stfatlara konu olan ayetlerin tefsirinde bu rakla~tmt a9k<;a goriilmektedir.10J

Mu'tezile ve Kadi Abdiilcebbar ise haberi stfatlann Allah'a nisbetini caiz ;ormezler ve bu stfatlan selbi stfatlar i<;erisinde degerlendirirler.104 Bu stfatlann e'vil edilmemesi durumunda yarat:lklara benzemekten miinezzeh olan Allah reata'y:t varhklara benzetmek isteyenlere kap1 a<;aca&.ru ve yanlt~ anla~IImalara \eden olaca~ru soyleyerek te'vili SaVUI\urlar. Haberl slfatlart anlayabilmenin \.Ilah'1 bilmekten ge<;tigi, Allah't bilmenin de vahiyle degil akiiia olmas1 gerek­igini soyler.IOS

Razi stfatlar konusunda Etariler gibi dii~iinmekle birlikte haberi s1fatlar :onusundaki yakla~mu ile onlardan aynhr ve bu stfatlarm te'vil edilmesi gerek­igini bundan ka<;Inilmast durumunda da te~bih ve tecsime gidecek anlamalar •labilecegini soyler. Bu konuda Mu'tezile ve Kadi Abdiilcebbar'a yakm bir go­ii~ ortaya koyan Razl, bu stfatlann anla~tlmasmda nakli delilleri esas ahr, 1u'tezile ve Kadi' den bu yoniiyle ayrthr. 0, haberi stfatlann te'vil edilmesini o adar onemsemi~tir ki bu stfatlan a9klamak iizere kaleme aldt~ selefin ozellik­! de ibn Teymiyyenin106 ele~tirilerine maruz kalan Esasut-Takdis isimli eserini e bu stfatlart a9kJarnak i<;in yazrru~, akli ve nakli deliller I~tgmda bu stfatlan ;Iklam1~hr.107 0, Haberl stfatlardan olan vech/vechullah ile ilgili Bakara sfuesi

:ei-Matiiridi, Ebu Mansur, Kita/lii't-Tevhld (th.k. Bekir Toplaloglu-Muhammed Aru~), Darus-5adtr, Beyrut, tsz., 5. 138, «;elebi, DiA "Sifat" md, XXXVTI, s. 105. el-Matiindi, Muhammed b. Mahmud, Te'vl/atri Ehlis-Srinue (Tefsiru'l-Matiiridi), (thk. Mecdi Ba5elliim), Daru'l-Kiitiibi'I-ilmiyye, Beyrut, 2005. Yiiz ile ilgili Bakara 2/15 (I, 5. 545); Kamer 54/88 (VITI, 5. 206), Rahman 55/27 (IX, 5. 472); El ile ilgili· Maide 4/64 (lli, s. 551-552); Sad 38/75 (Vffi, s. 646-647); Fetih 48/10 (IX, s. 298-299); Zariyat 51/47 (IX, 5. 390); Goz ile ilgili HCtd 11/37 (VI, 5. 129-130); Taha 39 (VTI, 5. 280); TCir 48 (IX, s. 414); Kamer 14 (IX, 5. 447).

«;elebi, Akr/cr/r/c ve IVidi Abdlilcebbar, 5. 249. Yavuz, Yusuf ~vki, DiA"istiva" md., XXITI, 5. 403; «;elebi, Akrlcrllk ve IVidf Abdiilcebbtlr, 5. 250 Razi'nin bu eserini ibn Teymiyye ele~tirmi~ ve bu kitaba kar~• bir reddiye yazmt~hr. Bkz.: ibn Teymiyye, Ahmed b. Abdilhalim, Nakdii Esasii't-Ta/cdis (thk. ed-Diivey~, Mu5a b. Sii­Ieyman), I. bask!, Medine, 1425. er-Razi, Esasri't-Ta/cdis, s. 105-107.

208 • Siileyman NAROL

2/115. ayette ~I ~j fJ 1)_,; ~U "Nereye donerseniz Allalr'm yiizu (zatz) oradadrr" te'vil yapmarun zorunlu oldugunu soyleyerek ayette ge~en vecfz kelimesini ~e­§itli §ekillerde tevil eder. Razl'ye gore bu ayette "A11ah'm yi.izu" ifadesi "A1-lah'm zah" anlarrundadtr. Yine ona gore veclz den maksat kast ve niyetle ona yonelme anlarrundadu ki bunun omegi En'am 6/79. ayette, "Yiiziimii, gokleri ve yeri yarata11a fevirdim (yani Ona yoneldim.)" ge911ektedir. Vecfz kelimesinin bir b~ka anlamt ise Allah'm nzastdtr tzpkt "Biz ancak Allah 'm yiizii ifill (rrzasz ifin) sizi doyuruyoruz"IOS ayetinde oldugu gibi.109 Miifessir "vech" kelimesinin ge~tigi diger ayetlerde dello bu kelimeye "Allalt'm rrzasr" anlarruru verrni§ ve haberl stfatlan te'vil yolunu terdh etmi~tir.111 Razi, haberi stfatlardan olan "yed" keli­mesi ile ilgili olarak Al-i imran 3/73. ayette ~~ *!. ~~ ~! ji "De ki:"Liituf Allalt'm elindedir." Allah'm elinden maksat "onun kadir ve muktedir olu~udur" der.112

Yine "el" kel!mesinin ge~tigi Fetih 48/10 ve Maide 5/64 ve Hadid 57/29 vb. ayet­lerde de "Allah'm eli" ifadesini Allah'm yardtmt, kudreti, korumast (lufz), nime­ti, mi.ilku ve tasarrufu olarak te'vil eder.113 "Ayn" kelimesinin ise Allah'm ilrni, korumast, gozetmesi ve ku§atmast 114 anlammda oldugunu soyleyen Razl, Al­lah'm af§a istiva etmesi konusundaki ayetJerdettS de, te'vi)in ZOrunlu oJdugunu sayler ve bu ayetlerdeki istiva kelimelerini tevil ederek istila (Allah'm kudret, gii~ ve iktidan )116, yonelmesi (dumdi.iz ve dosdogru olarak)117 hukumran olarak ar~1 yaratmast ve onu yi.iceltmesi118 gibi anlamlar verir. Ancak Secde suresi 32/4. ayette ..;.~t > <.5_;:..:.1 p "sonra ar~a istiva eden Allalz'trr." farkh bir tutum sergi­leyerek te'vile kar~l ~tkar ve bu ayetin anlamtyla ilgi §Oyle der: "Alirnler, bu ve benzeri ayetlerle ilgili iki yol takip etrni~lerdir. Birincisi bu gibi ayetlerde neyin kastedildigini izahtan ka~mma, ikindsi ise bu ayetleri izah etme yoludur. ~u iki yoldan ilki daha saglam ve hikmete daha uygundur ... "119 Mustafa Oztl.irk'iin de dedigi gibi Razi'nin ayru konuda birbiriyle tamamen ztt olan iki ayn goru~u hem de stfatlar konusu gibi miihim bir alanda soylemi~ olmast ~ok tutarh go­rlinmemektedir. Mustafa Oztiirk bu iki farkh goru~e neden olarak bazt kaynak-

1os insan 76/9. 109 er-Razl, Tefsir, IV, s. 23. 110 Bakara 2/272; Ra'd 13/'12; Rfun 30/38-39; i.nsan 76/9; Leyl92/20. 111 er-Razi, Tefsir, VII, s. 74; XIX, s. 43-44; XXV, s. 126-128; XXX, s. 236; XXXI, s. 206-207. 112 er-Razi, Tcfsir, VITI, s. 109. 113 er-Razi, Tefslr, XXVUI, s. 87; XII, s. 45-46; XXIX, s. 249. m Taha 20/39 (er-Razt, Tefsir, XXIT, s. 53-54.) 115 Tahii 20/5; Furkan 25/59; Fussllet 41/11. 11' Tahii 20/5 (er-Razl, Tefsir, XXll, s. 7.) 117 Fussllet 41/11 (er-Razl, Tefs!r, XXVII, s. 105.) 118 Furkiin 25/59 (er-Razl, Tefslr, XXIV, s. 104.) 119 er-Razi, Tefsir, XXV, s. 169.

Fahruddin Razi ve Kadi Abdiilcebbarm Subuti ve Haberi Sua tiara Konu Clan Ayellere Yakl~•m1 .. • 209

Jarda da ge~tigi iizere Secde suresi tefsirinin Raz1'ye degil ogrencisi $emseddin el-HUi'ye ait oldugunu gostermekte ve bu gorii~i.in ogrencisine. a it olabilecegini soylemektedir.l:!O

Razl, Allah'm ar~a istivasmm "oturmasr" anJammda olmadrgmr ve Allah Tea.Ia'run mekandan mi.inezzeh oldugunu ifade ettigi Mii'min suresi 5/7. ayetin ffi.J ~ Z>~ ti_;;- c)"j .}y..il 5M .:n.ilf "Ar~'z ta~tyanlar ve omm ~evresinde bulunanlar (melekler) Rablerini hamd ederek tespilz ederler ... " tefsirinde detayhca ele ahr ve Allah'm ar~a oturmadt~ru birtakzm delillerle a~1klayarak ~oyle der: "Bu ayet Allah Teala'nm ar~ta bulunmaktan miinezzeh olduguna delildir. <;unkii bu ayette Allah "ar~r yuklenenler" buyurmu~ bir ba~ka ayette de "0 giin Rabbinin Ar§'mr, iistlerinde bulunan sekiz (melek) yiiklenir .. "121 buyurmu~tur. Eger Rahman

ar~ta oturm~ olsayd1 melekler alemin ilahm1 ta~n:ru~ olurlard1. Bu fasittir ve yanJI~br."l22

Haberl s1fatlan selbl srfatlar arasmda zikreden Kadl Abdiilcebbar bu st­fatlarm te'vil edilmesi gerektigini soylerken bu stfatlan bilinen anlamlannm d1~mda kabul edenleri te~bih yolunu benimseyenlerden daha biiyiik bir hata

• I , ~ I ; 1 1 ~.,. I• l I -1 • ; ,

i~d~ goriir.123_ Maide 5/64. ayette J! I_,Jli ~ IHj ff...ltl ~ .O_,lli tJjl ~ ,)A:JI sJlij

Hit~~ ~\.:1_,..!+0 m~ "Bir de Yalzudiler, "Allalz'm eli bagltdzr" dediler. Soyledikle­rinden otUrii kendi elleri baglansm ve Ianete ugrasmlar! Haytr, onun iki eli de apkttr, -:liledigi gibi verir." ayetin zahirine gore mana verilemeyecegini ve te'vil edilmesi gerektigini soyler. 0, ayette Yahudilerin Allah'm elini kastetmediklerini onu :imrilikle su~ladtklanru ve Allah Teala'nm da onlan kmac:U~ ve tam aksine :omert oldugunu ifad~ etmek i9n "iki eli a9rkhr" dedigini soyler ve ayette ge~en "Allalz'm i/..:'i eli" ifadesinin cimrilik veya comertlik anlarrunda kullaruldigmi, utekim Araplann bu tiir kullarumlarrrun oldugunu belirterek buna dair ornek­er verir. Ayette ge~en "Allah 'm iki eli" ifadesinin Yasln suresi 36/71. ayettekim mllanimla ayru oldugunu soyler.ns "Allahm eli" ifadesi ile ilgili diger ayetlerde ie te'vil yolunu benimser ve yed kelimesine kuvvet/kudret anlarru verir.l~ "AI-

10 Oztiirk, "Tefsirde Fahreddin er-Raii", isliim Dii~iincesinin Donii~iim <;ngrnda Fnhreddin er­Rilzi', isam yay., istanbul, 2013, s. 295.

!I Hilla 69/17 (~t.l +;;,;! pji .!lj.i ):;. ~4N.J ~~j J;. .l.!Wtj)"Melek/er onrm kly11nrrndad1r. 0

giin Rnbbinin nr$rnl, b11nlarm da iistiinde sekiz la$'Y"' taw." a er-Razi, Tefsir, XXVII, s .. 33. a Giine~, Akli ve Nass, s. 217.

~ .)}:Jt; ~ ~ LO~i ~~i ..:.4;. ~ ~ 81;. ~i ljJ. rJji "Gormediler mi ki biz onlnr i~in, el/erimizin

(kudretimizin) eseri olml hayuanlar ynratflk da onlar !111 hnyr.•anlara sahip oluyorlar." 5 el-Kadi, Miite~iibihii'l-KIIr'nu, s. 231-232; Tenzilm'I-Kur'nu, s.l20. 6 Fetih 48/10 (ei-Kadi, Miife$ilbillii'l-Kur'an, s. 620-621; el-Kadi, Tcnzilm'l-Kur'an, s. 393);

Zariyat 51/47 (Tenzilm'I -K11r'an, s. 402).

210 • Siileyman NAROL

lalt'm yiizii" ifadesinin gec;tigi ayetlerde127 ise "veclt" kelimesini Razi gibi "Al­lah'm zah" olarak te'vil eder.128 Goz (ayn) kelimesinin gec;tigi Hud 11/37, Tfu 52/48, Kamer 54/14. ayetlerde de yine te'vil yoluna gider ve bu kelimeye Al­lah'm ilmi/bilgisi ve gozetimi anlamlanm verir.l211 Habert stfatlar konusunda en c;ok iizerinde durulan kelimelerden birisi olan istiva kelimesi hakkmda Kadi Abdi.ilcebbar, Bakara suresi 2/29. ayetin tefsirinde bu stfatla ilgili ~oyle der: "Bu ayetteki "istiva"'dan murad "Allalt TeQ/a sonra semayt yaratmaya yiineldilkastetti" anlanudtr. <;i.inki.i semaya istiva, insanlar hakkmda &.ec;erli oldugu ~ekilde Allah Teala ic;in caiz olmaz bu nedenle ayetin devammda .;.ol_r..;. (:? ~j..:.i"onlart yedi giik halinde diizenleyendir'' buyurmu~tur"1.30 Miite§abilzii'l-Kur'an'da ayru ayeti daha detayh tefsir eden Kadi, istiva'run "istila ve iktidar" anlanuna geldigme dair Arap ~iirinden omekler vererek bir taklm akli izahlar yapar.131 Bu stfahn gec;tigi diger ayetlerde132 de istiva kelimesine istfla (yiinelme), kudret/iktjdar ve kasd manalanru vererek te'villerde bulunur.IJJ

SONU<;

Razi, stfatlan zahn ne ayrust ne de gayns1 oldugunu soyleyen Ehl-i Si.in­net gibi di.i~i.ini.irken Kadi, tevhid ilkesi nedeniyle tenzihc;i bir tutum sergileyen ve Stfatlan zahn ayrust olarak goren Mu'tezile gibi di.i~i.inmektedir. Hftlbuki naslarda ac;tk olarak onun bu gori.i~i.ini.i destekleyecek bir delil bulunmamakta­dtr. Daha ac;tk bir ifadeyle stfatlann zahn ayrus1 ya da gaynst oldugu yoni.inde Kur'an ve si.innette kesin bir delil bulunmamaktadtr. Aynca bu konu imam bir konu da degildir.13-l Kaldt ki stfat dedigimiz ~ey ismi niteleyen, ona ait vastflan ortaya koyan ~ey demektir. Bu nedenle Stfatlann zahn ayru oldugunu soylemek, onu stfat olmaktan c;tkartr ve Stfat mefhumunu ortadan kaldmr. Kur'an'da ge­c;en Allah'm Stfatlanru kabul ettikten sonra onlan zahn ayrust kabul etmek ba~­langtc;ta varhgt kabul edilen bir ~eyi sonradan yok farz etmek anlamma gelece-

127 Bakara 2/115; Kasas 28/88, Rahman 55/27. 123 el-Kadi, Miite~tibihii'I-Kuran, s. 105-106, 637; Tenzihu'I-Kur'au, s. 33, 312. 1:!9 Kr~.: el-Kadi, Miileitibilrii'I-Kuran, s. 380-381. 631, 635 (Hud 11/37 ye abfta bulunur);

Te1Jzilm'I-Kur'an, s. 403, 407 ( 403. sh de yer alan Tur 52/48. ayetin tefsirine abfta bulunur.) 1l0 el-Kadi, Tenzilw'I-Kur'an, s. 21.

n• el-Kadi, Miite~tillilrii'I-KIIr'an, s. 72-75

m Bakara 2/29; A'raf 7/54, Yuniis 10/3; Ra'd 13/2; Taha 20/5; Furkiin 25/59; Fusstlet 41/11. 1» Kr~.: el-Kadi, Mrile~tibi!Jii'/-Kuran, s. 285, 351, 403, 531; el-Kadi, Tenzihu'l-Kur'an, s. 21,

253,370. 1:14 Giine~, Aktl ve Nass, s. 209; Ozier, Mevliit, is/tim Dii?Jiucesindc Tev!Jid, Ragbet yay., istanbul,

2005, s. 162.

Fahruddin Ra~i ve Kadi Abdulcebbar'm Subuti ve HaberiS•fatlara Konu Olan Ayetlere Yakl~mu .. • 211

ginden ~eli~kili bir stfat-zat anlayt~l olacaknr.J35 Bu konuda dogru olan yakla­~~m Allah'm ezeli ve ebedi olarak bu s1fatlara sahip oldugu!la inanarak Allah Teala'run bunlarla vasillam~mm mahiyetine ve keyfiyetine dalmadan bunlan Allah'a havale etmektir. Nitekim Selef alimleri bu konularla ugra~marm~, Ehl-i Si.innet'e mensup ba.ZI kelam alimleri ise Mu'tezile'ye cevap verme ihtiyao his­settikleri ic;in bu konuyla ilgileruni~lerdir.'36

Sifatlar konusunda Razi ve Kadl Abdiilcebbar'm ayn~hgi bir ba~ka nokta da mastar (meani) s1fatlardu. Razi ve Ehl-i Siinnet'in aksine Kadi, mearu stfatla­n reddederek onun zat'a nisbet edilmesine kar~1 ~1kar. Raz'i, Allah'm ilimle alim, kudretle kadir oldugu yoniindeki yakla~muyla ilim, hayat, kudret gibi mastar stfatlan kabul ederken Kadi Abdiilcebbar birden fazla kldemin ortaya ~Ikaca~ encti~esinden hareketle buna kar~1 9~br.

Kadi Abdillcebbar'm Hadid suresi 57/3. ayetin tefsirinde Allah Teala'run evvel oldugunu ifade eden "o e-vveldir" k1smin1 a~tklarken, birden fazla kldemin ortaya 9kacagi yoniindeki endi~esini ortaya koyan ~u ifadeleri: " .JA> .J; J..u_, 'JJI .;fi ~ rl..!JJ) 4 _,! .;'J t....UJ il:>J iJ.UJ Ws. .)W 411 ~ ;y J} .J~ ._p (j_j\il"

("0, eooeldir" ifadesi Allah Teala'run ilim, kudret, hayat ve ktdem s1fatlarmm oldugunu soyleyenlerin sozlerinin bani olduguna delalet eder. <;i.inkii Eger bu stfatlar onun ic;in ge<;erli olacak olursa O'nun evvel olmaSI sahih olmaz.)"137 bizce yersiz ve gereksiz bir hassasiyetin sonucudur. <;i.irikii ilim, kudret, hayat ve k1dem gibi mastar kelimelerle ism-i fail ~eklinde gelen alim, kadir, hayy ve kadim kelimeleri sonu~ta ayru manayt vermektedir. Dolayisyla bunlann Allah'a izafe edilmesinden t~addi.id-i kudema gerekmez. Nitekim Ehl-i Siinnet'in mas­tar ile ism-i failin sonu~ta ayru anlama geldigini soylemesi ve Kur' an' da Bakara 2/255 ve Nisa 4/166 vb. ayetlerde buna dogrudan i~aret eden lanzlann yer alma-51 mastar s1fatlann Allah'a izafe edilmesinde bir sakmcarun bulunmad1~ru or­taya koymaktadtr.13S

S1fatlar konusundaki tarh~malarm i.izerinde en ~ok yogunla~hgi konu­lardan birisi de haberi sifatlardtr. Bu konudaki tarb~marun esasiDI da bu stfatla­nn nastl anl~Ilaca& ve te'vil edilip edilemeyecegi hususu te~kil eder. Daha once suatlar konusunda da ifade ettigimiz gibi Selefiyye ve E~'ari bu sifatlan konu edinen ayetlerin yorumlanmasma kar~I ~arak bu Stfatlarm Allah ic;ifl hakiki anlam ifade ettiklerini bu nedenle t~bih ve ta'tile ba~vurmadan ve key-

•» Giine~, Akr/ ve Nnss, s. 212. 136 Ozier, is/tim Dii$iillcesiude Tevhid, s.162. m el-Kadi, Tenzi/,'1-Kur'nn, s. 415. •:~a Giin~, Akrl ve Nnss, s. 204; es-Sabuni, Nureddin, Mtitiiridiyye Aknidi (<;ev. Bekir Topa­

loglu), D.i.B. yay., Ankara, 2005, s. 73.

212 • Siileyman NAROL

fiyetleri hakkmda herhangi bir yorumda bulunmadan aynen oldugu gibi kabul edilmesi gerektigmi savunurken E.azi ve Kadi Abdiilcebbar bu s1fatlann tevil edilmesi gerektiginde hemfikirdirler. Habert slfatlann te'vilinde hemfikir olan iki mlifessirin yontem konusunda ayn~hklan goriilmektedir. Razl, bunlan na­kille te'vil ederken Kadi ise bu stfatlan anlayabilmenin Allah'1 bilmekten ge<;tigi Allah'1 bilmenin de vahiyle degil akllla olmas1 gerektigini sayler.

Haberi s1fatlar konusunda Razi, Kadi Abdiilcebbar ve onlar gibi bu ko­nudaki ayetleri tevil edenlerin yakla~Lmlrun <;ok da isabetli olmadigm1 soyle­mek istiyoruz. <;iinku Allah Teala'run mahiyetini tam olarak bilmek biz kullar ic;in mlimklin olmad1gmdan ve akhn smnlarmm otesinde bir durum oldugun­dan onun s1fatlanrun keyfiyetinjn tarn olarak bilinmesi de miimkiin degildir. Esasen boyle bir yiiklimlillligumiiz de bulunmamaktad1r. Kald1 ki Hz. Pey­gamber' den ve sahabeden bu ayetlerin nasJl anla~J!acagma dair herhangi bir yorum ve kesin bir bilgi de bulunmamaktadrr.139

Razi ve Kadi Abdi.ilcebbar bu slfatlan ele ahp te'vil ederken Allah Tealil'YJ yarahklara benzemekten tenzih etmek gayesiyle hareket etmi~lerdir. Ancak bunu yaparken her iki miifessirimiz de Allah'm ne oldugu noktasmda tammlay1a bir nitelemenin i<;erisine girmi~lerdir. Allah Teala'YJ tarumlamak yani O'nun ne oldugunu soylemek smuland1rmak olacakhr.140 Habuki ·naslarda yer ald1~ ~ekliyle herhangi bir tarumlamadan ka<;marak bpk1 imam Malik'in kendisine istiva hakkmda sorulan soruya: "istiva" malum, "key£" mechuldi.ir; buna inanmak vacip, sua! sormak ise bid'attir"141 ~eklinde cevap vermesi gibi istiva'YI kabul etmek ve keyfiyetine dalmamak, tarumlamaYJO ve dolaYJSiyla da SJrurlandma bir yakla~1m olmayacagmdan bizce daha kabul edilebilir goriili­mektedir.

Haberl s1fatlar konusunda ister bunlann tevil edilmesi isterse onlan te'vile tabi tutmadan bilakeyf Allah'a ait olduklan kabul edilsin burada dikkat­lerden ka<;mamasl gereken bir husus da bu konudaki tarb~malara tak!ltp ayet­lerin bi.itiini.iyle anla~•lamamast ve vermek istedigi ilaru mesajlann bu tarb~ma­larm golgesinde kalmamasJrur ki bizce bu, istivanm ya da bu konudaki diger stfatlann keyfiyetinj bilmekten daha <;ok onem arzetmektedir. Ornegin A'raf

• ' , ' C ' .. • '; $ ! I $

suresi 7/54. ayette ._,:.;.AJI ~ t..S_;:.:..I f r,\.!1 ~..) ..,..;j~lj S>lj.-L!JI ~ t..S.ill ~I r.J .J! "$iipltesiz sizin Rabbiniz, gokleri ve yeri altt giin i~inde (altt evrede) yaratan ve Ar$'a

139 Koc;yigit, Hadisfilerle Keliimcrlar Ara3mdaki Miiniika~nlar, AOiFY, tsz .. s. 141; Yavuz, DiA "istivii"md., xxm, s. 402.

1"~ Gune~, Akrl ve Nass, s. 217. 141 izmirli, ismail Hak.kl, Yeni ilmi Keliim, Ankara Okulu yay., Ankara, 2013, s. 400.

Fahruddin R.izi \'e Kadi Abdulcebbar'm Subuti vr Haberl Suatlara Konu Olan Ayetlere Yakl~tmt .. • 213

kuru/an, geceyi, kendisini durmadan takip eden giindiize katan, giine~i, ayz ve biitiin yzldzzlan da buyruguna tabi o/arak yaratan Allalt'tir. Dikkat edint yaratmak da, em­retmek de yalmz .O'na mahsustur. Alemlerin Rnbbi alan Allalz'm ?am yiicedir." "is­tiva" kelimesini ister mahiyetini bilmedigimiz ve yarabklann fiillerine benze­rneyen bir ~ekilde "Allalt'm ar?ma kurulmasz" olarak anlayahm isterse tevil edip "Jzakimiyeti altma alma ve yonetme" anlamma alaltrn her iki durumda da ayette anlahlmak istenen Allah Teala'run gokleri ve yeri o yiice kudretiyle yonettigi­dir. Nitekim ayetin devammda giine~, ay ve yildJzlarm Allah'a itaat ettikleri, yaratma ve buyrugun sadece Allah'a ait oldugu ve O'nun aJernlerin Rabbi ol­dugu belirtilerek bu anlam ifade edilmektedir.u.2

KAYNAK<;A

Alta~. E~ref, Fahreddin er- Razi'nin Eserlerinin Kronolojisi (islam Dii~iincesinin Donii­~iim <;agmda Fahreddin er-Razi), isam yay., istanbul, 2013.

<;elebi, ilyas, islam inan~ sisteminde Akrlohk ve Kadi Abdulcebbar, Ragbet yay., istan­bul, 2002.

_____, DiA "Srfat" md., TDV yay, Ankara, 2009, xx:xvn. el-E~'arl, Ebu'l-Hasen Ali b. ismail, el-ibane an Usulid-Diyane (thk. Be~ir Muhammed

Uyt1n), Mektebetii Dari'I-Beyan, D1me~k, 1990

Golciik, $erafeddin, Kelam Tarihi, Esra yay., Konya, 1992.

_____,~erafeddin-Toprak, Siileyman, Kelam, Tekin kitabevi, Konya 1991.

Giine~, Kamil, islam Du~iincesinin ~ekilleni~inde Akll ve Nass, insan yay., istanbul, 2003

I~lk. Kemal, Mu'tezilenin Dogu~u ve Kelami Gorii~leri, Ai.iiFY, Ankara, 1967.

ibn Teymiyye, Ahmed b. Abdilhalim, Nakdii Esasii't-Takdis (thk. ed-Duvey~, Musa b. Siileyman), L bask1, Merline, 1425.

el-Kadi, Abdulcebbar el-Hemedaru, Tenzihii'I-Kur'an ani'l-Metai'n, Darun-Nehdati'l­Hadise, Beyrut, tsz.

_____, Miite~abihii'l-Kur'an (thk. Adnan Muhammed Zerzur), Darut-Tiiras, Kahire, 1185.

_____, ei-Mugni fi ebvabi't-Tevhid ve'l-Adale (thk. Mahmud Muhammed Kas1m ve digerleri), Kahire, 1382-1385.

_____, el-Mtinye ve'l- Emel (thk. Isamuddin Muhammed Ali), Daru'I-Ma'rifeti'l­Carniiyye, iskenderiyye, 1985.

_____, ~erhu'l-Ust1li'l-Hamse (thk. Abdulkerim Osman), Mektebetii Vehbe, Kahire, 1996.

Ul $i~ek. M. Sait, Hayat Kirynngr Kur'all Tcfsiri, Beyan yay., istanbul, 2012, n, s. 283.

214 • Siileyman NAROL

Kii~iik, Harun, Fahreddin, er-Razi ve Ulilhiyyet Anlayt§l, Bastlmam1~ Y. Lisans Tezi, Konya, 2008.

Ko~igit, Hadisc;ilerle·Kelamolar Arasmdal<i Mi.inaka~alar, AUi:FY, tsz ..

el-Matiiridi, Ebfi Mansur, Kitabi.i't-Tevhid (thk. Bekir Toplaloglu-Muhammed Aruc;i), Darus-Sadrr, Beyrut, tsz.

___, Te'vilatii Ehlis-Si.inne (fefsiru'l-Matiiridi), (thk. Mecdi Baselli.im, Daru'l-Ki.itiibi'l­ilmiyye, Beyrut, 2005.

Ozier, Mevli.it, islam Dii~i.incesinde Tevhid, Ragbet yay., istanbul, 2005.

er-Rag1b, el-isbeharu el-Miifredat fi garibil-Kur'an, HI, Mektebetiis-Sekafetii't-Diniyye, Kahire, 2005.

er-Razi, Fahruddin ibn AlUime Ziyai.iddin Orner, Tefsiru'I-Fahrir-Razi (Mefatiliu'l­Gayb), I-XXXII, Daru'l-Fikr, Beyrfit 1981.

___,el-Erbein fi Usfilid-din (thk. Ahmed Hicazi es-Saka ), Mektebetii'l-Kiilliyyeti'l­Ezheriyye, Kahire, 1986

___, Esasi.it-Takdis (thk. Ahmet Hicazi es-Saka), Mektebetii'I-Kiilliyyati'l- Ezheriyye, Kahire, 1986.

___, Levamiu'l-Beyyinat $erhu Esmaillahi Teala ve's-Snfat, (tashih: Seyyid Muhammed ebii Feras), Matbaatii~-$arktyye, Mtsrr, 1323

___,el-Metalibi.i'l-Aliyye mine'J-ilmi'l-Ilahi (thk. Ahmed Hicazi es-Seka), Daru'l­Kiitiibi'l-Arabiyy, Beyrut, 1987.

___,el-Mesaili.i'l-Hamsiin fi Usiilid-din, (thk. Ahmed Hicazi es-Seka), Daru1-Ceyl, Beyrfit 1990.

___,Muhassalu Efkari'l-Miitekaddimin ve'l-Mi.iteahhirin mine'l-Ulemai ve'l-Hukemai ve'l-Miitekellimin,Mektebetii'l-Ki.illiyyati'l-Ezheriyye, Kahire, tsz ..

el-Magribi, Ali Abdulfettah, cl-F•raku'l Kelamiyye, Mektebetii Vehbe, Kahire, 1995.

es-Saburu, Nfireddin, Matiiridiyye Akaidi (<;ev. Bekir Topaloglu), D.iB. yay., Ankara, 2005.

$ehristani, Muhammed b. Abdillkerim, el-Milel ven-Nihal (tsh. Ahmed Fehmi Mu­hammed), Dar'ul-Ki.itiibi'l-llmiyye, Beyriit, 1992.

$im~ek, M. Sait, Hayat Kaynag1 Kur'an Tefsiri, Beyan yay., istanbul, 2012, II, s. 283.

Topaloglu, Bekir, islam Kelamalanna ve Filozoflanna Gore Allah'm Variig. (isbat-i Vadb), DID. yay., Ankara, 2001.

Yudmm, Suat, Kur'an'da Ulilhiyyet, I~tk Akademi yay. istanbul, 2010.

Yavuz, Yusuf Sevki, DIA "Istiva" md., TDV yay, Ankara, 2001, XXI11.

Yiicedogru, Tevfik, DiA"Tekvin" md., TDV yay, Ankara, 2011, XXXX.

ez-Zerkan, Muhammed, Fahreddin er-Razi ve Arauhu'l-Kelamiyye ve'l-Felsefiyye, Daru'l-Fikr, tsz.,