14

Mehmet GONLUBOL - Cem SAR

Y

7t[3tutTc v':114 rye nln Di; ; Politikasi (191

ba§lami ti. Geresekten, guneydeki csarpi;malar sonut la Fransiziar Ankara Hu-kumeti ile temas etmek ve goru;meye giri§mek me uriyetinde kalmi;lards. Su-riye Fevkalade Komiseri Muavini Ba;kanligi altin.. Ankara 'ya gelen bir Franstz

heyeti ile Turkiye Buyuk Millet Meclisi HOkO -ti arastnda 30 Mayts 1920'de20 gunjuk bir mutareke imzalanmt§ti.

Yenisiyasi ve hukHukumetimilletininlard!. Fransa, IstanbuHukilmeti yerinmeti ile goru;melere gir rttek ve adl geyapmakla, Ankara Hukumeti 'ni zimneKemal mOtareke goru§meleri§Irasinetmeleri talebinde bulunmu;tuii\Famadiklanni ileri surerek, bu teklrekenin imzalanmasindan 20 gunZonguldak'a asker gikardilar. Bmama sebep oidu. Fransizlar,sine inhisar ettigini iddia etmi;surmu§lerdir. 17

1920 ydtnin ilkbahanndbucuk yti gectigi ve Almanyonce bars; yapdmt§ oldugukararla^ttrilmamitt. Bunukar§i takip edilecek siyasetnilgiye ugrayarak cikan ddolu'da, hatta Rumeli'd

15

Nutuk, c. II,Is. 15-17

16 Turk Tashi Tetkik Cemiyeti, op. cit., s. 60-61.

17 Elaine Dina Smith, Turkey: Origins of the Kemalist Movement and the Government of theGrand Nationa1Pssembly (1919 . 1923), (Washington, DC. 1959), s 106.

18 Bayur, TOrkiye Devletinin Di; Siyastast, s. 42.

Antadolu'da Milli Mukavemet hareketi kuwetlenmeyeuttefikler, ozellikle Ingilizler, Osmanli Devleti ile yap!

dla}mastnt kabul ettirm- icin Istanbul Hukumeti uzerinlams§lardt. 16 Mart'ta stanbul'un resmen isgal ed'baskilarmt arttirmi§lar ve illiyetgi hareketi bir derlayan Salih Pa§a Kabinest -vine, Padi;ah'a tama5 Nisan'da Sadrazam yapttlandirmak icin Paris ' te toplana22 Nisan 1920 ' de davet edilmiSadrazam Tevflk Pala baakanitgtnletlerin Istanbul Hukumeti'ni Barg KMustafa Kemal Turkiye Buyuk Millenota tie biitun Avrupa Devletleri'n. bildinotayt goz oni nde bulundurmad Istanbuetmi;lerdi. Paris ' te Tevflk Pa§a'y teklif edilekelerini degil, Turk ulkesini de;parcalamakta i

i§lardt. Birinci Dinya Sava§i'ni resmen sonuc-

.'

clan Bart;Konfer

bir

bu tekliflere mukabele edere, , 18 Haziran I926,tarihli toplanttstnda, Misak-iMilli 'ye sadik kalacagi ve Turk topraklanntn parcatanmastnt kabul etmeyecegiuzerinde yemin etmi§ ve u hususu devletlere duyurmu§tu. Ancak, buolay Osmanli temsilcil ri tarafmdan Sevres Andla§mast nin, 10 Agustos1920'de, Paris'te imzal nmasina engel olamamt§ti. Aynt gun Ingiliz, Franstz veItalyan temsilcileri bir Uclu Andla§ma imzalayarak, Fransa ..c Italya'ya Ana-dolu'da gents, nufuz

Igeleri tantmi§lardi. 19

Turk - Sovyet Miinasebetlerinin Geli;mesi

% Milli Mucadele hareketinin biri askeri, digeri siyasi olmak uzeri iki cephesivardtr. Bu hareketi hazirlayanlar, bir taraftan memleketi du§man i§galinden kur-tarmaya caliprken, diger yandan da yeni Turk Devleti'nin siyasi munasebetle-rini tanzimle me;gul olmu§lardtr. Milli Mucadele'nin askeri cepheleri, batida

19

Davison. op. cit., s 86.

'"rk Devleti ile Franstz Cumhuri eti arastnda yapilan bu mutarekei bakimlardan onem to§tmak adhr. Turkiye Buyuk Millet Meclisi

Mutt k Devletler tarafindan h: Oz tantnmamt§ti. Bu devletier Turkmukadd ati ile ilgili konulard Istanbul Hukumeti ile temas ediyor-

Turkiye Biiyiik Millet Meclisi Hukit-en hukumet ile bir mutareke anla;mastve de facto tantm!) oluyordu. 15 MustafaFranstz kuwetlerinin Turk ulkesini terk

at Franstz temsilcileri bu konuda yetkili ol-abul etmemi§Ierdi. 16 Bundan sonra, muta-

medigi halde, 18 Haziran ' da, Fransizlarransizlarla mOcadelenin tekrar ba;la-'nin Tiirkiye'nin yalniz gOney bolge-

r i -, butun memleketi kapsadigint ileri

golay,utarekTiirkle

a

Mondros MutareAvusturya, Macaris

aide, Turkiye tie yaptlacba§lica sebepleri, Mutteflkler

si'nin imzalanmastndan birn ve Bulgaristan ile aylar

ban§in esaslart henuzasinda Turkiye'ye

akktnda goru; aynllklanntn belirmesi ve sava§tan ye-etlerin silahlannt derhal birakmalanna ragmen, Ana-

hala silahh bir direnmenin mevcut olmastydi. 18

§ladiktan sonra,cak clan barb an-

e bask! yapmaya ba§-mesi uzerine Ingilizler

eye kadar anlayt§la kar§t-en bait Damat Ferit Pa;a'yt

onferansi'na Istanbul Hukumetis'ta Istanbul Huktimeti'ni sabik

eyes temsil edecekti. Mutteftk Dev-eranst'na davetlerinden 8 On sonra,eclisi Hukumen'nin kuruldugunu bir

isti. Buna ragmen, Mutteflkler buHukumeti tie bans yapmakta !star

bars; §artlart yalntz Osmanli ul-Turkiye Buyuk Millet Meclisi

S

Atatudt ve Turkiye'nln Dt; Politlkasi (1919-1938) j 17

Yunanldara, guneyde Fransizlara ve doguda Ermenilere kar§i to ekkul etmi§-tir. Bundan ba;ka, Padi;ah Hukumeti to kil ettigi bazi kuwetlerle, yurdun ce-§itli bolgelerinde ve milliyetcilerin du;manlara kar;i kurdugu cepheleringerisinde, Milli Mucadele'yi tehlikeye sokabilecek to ebb0slere girl;mi)ti; bun-larla da sava;mak gerekiyordu. Bu askeri cephelerde cati§mayi ba;ariya ula§tt-rabilmek icing Turkiye Buyuk Millet Meclisi 'nin ve Hukumei in Ba;kani olan

Mustafa Kemal, Milli Mucadele 'nin diplomatik cephesine de onem vermi;tir.Miittefikler arasmda Birinci Dunya Sava;(nda yenilgiye ugrayan devletlere kartuygulanacak politika iizerinde her zaman bir gore; birligi bulunmuyordu. Bu-nunla beraber, bu devletler ban; goru)melerindeki pazarliklarda, tek bir cephehalinde hareket etmeyi ba;arabilmi§lerdir. Milli Mucadele onderinin bu dev-

letlere kart kullanabilecegi iki buyuk devlet bulunuyordu: Amerika Birle§ik Dev-letleri ve Sovyetler Birligi .

Sava;tan sonra Amerika Birle§ik Devletlerinin Osmanli Devleti 'ne kart iz-

ledigi politika Wilson'un 14 maddesinde belirtilen, fakat hicbir zaman tatbikatalanina konulamayan, " milliyetler ilkesine " (milletlerin kendi mukadderatlarinibizzat tayin etmesi) dayaniyordu. Amerika Birle§ik Devletleri bu ilkeye daya-narak, Anadolu'nun dogu bolgesinde bagimsiz bir Ermenistan devletinin ku-rulmasini savunmu;tu. Bu amacini gercekle)tirmek ve kurulmasi du;unulenErmenistan'in muhtemelen Amerikan mandasi altina konulmasi meselesini tet-kik etmek uzere, Amerika Birle§ik Devletleri, Eylul 1919 'da, Anadolu 'ya ve Kaf-

kasya'ya General Harbord ' un ba;kanligtnda bir heyet gondermi§ti. MustafaKemal, 22 Eylul 19 19 ' da, General Harbord 'a, Heyet-i Temsiliye Reisi olarakMilli Mucadele'nin hedeflerini ozetleyen bir memorandum vermi;tir. 2° Mustafa

Kemal bu memorand umda, General Harbord 'a "tarafsiz buyuk bir devletinyardimint" kabul edebilecegini ve amacinrn "Imparatorlugu tarafsiz bir devle-tin, tercihen Amerika Birle)ik Devletlerinin mandasi ile korumak " oldugunu bil-

dirmi;ti. 2 ' Mustafa Kemal bu teklifi, Ingilizlere ve bu devletin destegi ileAnadolu 'ya asker cikarmt§ bulunan Yunanldara karat zaman kazanmak icin bir

20 Mustafa Kemal'in Harbord tie konu;mast hakktnda bkz. Nutuk, c. I, s. 123 . 124.

2 I Maj. Gen. James G. Harbord, "American Military Mission to Armenia ", Intemational Con-cilation. v. CLI (June 1920), s. 294.295.

taktik olarak du;unmu§tu. Nitekim, milliyetci kuvvetler guclendikce, MustafaKemal bu gorG)U terk etmi;tir. Gercekten, bunun sadece Muttefik Devletlerindavrant;lanna kar§i mukabil bir taktikten ibaret oldugu ve Mustafa Kemal ' inTurk Olkesi uzerine hicbir devletin himayesini ya da mandasini asla kabul et-meyi du;unmedigi sonraki davrani§larindan acikca anla;ilmaktadir. Harbordba§kanligindaki heyet Amerika Birle;ik Devletlerinne dondUkten kisa bir suresonra, Amerika Birle§ik Devletleri Monroe Doktrini'nin etkisiyle yalnizlik poli-tikasina cekilince, TUrkiye'nin manda idaresine konulmasi ve bagimsiz bir Er-menistan kurmak tesebbusi de suya du;mu§tur.

Ote yandan, Ankara Hukumeti'nin Sovyetlerle munasebeti farklt bir §e-kilde geli;mi§tir. Birinci Dunya Sava§i'ndan buyuk kayiplarla cikan ve ortak du;-mana kar;, sava;an bu devletle uzun sure devam eden bir dostluk munasebetikurulabilmi;tir. 0 sirada Sovyetler de, Ankara Hukumeti gibi, is ve di§ dii§-manlara kart direnmekte ve onlara karat sava§maktaydi. Sovyet Rusya'daki yenirejim is du§manlara kar§, ba§artlar kazandigi halde, di; du;manlara kar§i ayni

ba;anyi saglayamamiatt. Gercekten, Sovyetler Bati cephesinde Polonya'ya kar§iager bir yenilgiye ugrami§tt. Bogazlar bolgesinde, Kafkasya 'da, lran'da ve Afga-nistan'da bulunan Ingiliz kuwetleri Sovyetler Birligi 'ni cember altina alms;lard,.Battle devletler tarafindan techiz edilen buyuk miktarda carlik tarafrari kuvvet-ler Sibirya, Kuzey Denizi, Kafkasya ve Kirim cephelerinden Sovyet kuwetlerinekarsi tecavuze gecmi§lerdi. Sovyetler Birligi bu olum-kalim mucadelesinde, bir

tarafran kendisini savunmaya caliwken, ote yandan da Dogulu devletlerde vesomurgelerde komunist rejim, benimsemesi ihtimali bulunan hareketleri te)vikve tahrik ediyordu.

Sovyet Ihtilali 'nden sonra Kafkasya, Rusya 'dan ayrilmi; ve burada Mayis1918 'de, uc ulke bagimsizligint elan etmi;ti: Ermenistan, Gurcistan ve Azer-baycan. Mondros MGtarekesi'nden sonra Ingilizler Kafkasya'yi i;gal etmi;lerve burada bir "cordon sanitaire" kurarak, Turkiye ile Rusya arasindaki muna-sebeti kesmi§lerdi, Kafkasya'da bagimsiz devletlerin kurulmasindan sonra Ingi-lizler, once 28 Agustos 1919'da Batum haric bi tiin Kafkasya'yi sonradan da,7 Temmuz 1920 'de, Batum'u terk etmi§lerdi. Ote yandan, Sovyet rejiminekar§i direnen General Denikin kuvvetlerinin 1919'da yenilgiye ugratrlmasi Oze-

18

Mehmet GONLUBOL - Cem SAR

TA,

tine, Anadolu'daki milli mukavemet kuvvetleri ile Sovyetler Birligi arastnda do-

laystz munasebet kurulmast mumkun olmu;tu. 22 Heyet-i Temsiliye 'nin 1919 yt-

Itnda ve 1920 ytltntn ba§lartnda Milliyetgi hareketi idare ettigi strada, Turk

Milliyetrileri ile Sovyetler arastnda munasebet kuruldugu ve Milliyetcilere as-

keri yardtmda bulunulmast hususunda bir andla§ma yaptldtgi hakktnda bazt

kaynaklarda bilgi verilmekte, fakat hirbir vesika gosterilmemektedir. 23

Turkiye Buyuk Millet Meclisi tarafmdan secilen Vekiller Heyeti ' nin 5 Ma-

yts'ta yapttgt ilk toplanttda kar;tla;ttgt en onemli meselelerden biri, MUtteftk-

lere ve Yunanhlara kart giri;ilecek mucadelede Turkiye'nin yalntz kalmamastnt

temin idi. 0 strada, emperyalizmFtenkit ve gizli emperyalist anla;malart tek ta-

raflt bir tasarruf ile hukumsuz Ilan eden Sovyet Hukumeti de, Turkiye gibi, Ba-

nit devletlerin tehdidi alttnda bulunuyordu. Bu yuzden Ankara Hukumeti en

tabii muttefik olarak Sovyetler Birligi'ni gormu§ti. Sovyetlet'in dostlugunu sag-

lamak ve mumkun oldugu takdirde bu devlet tie bir ittifak andla;mast yapmak

maksadtyla Ankara Hukumeti 11 Mayts 1920'de (Bab-t Ali temsilcilerine Sev-

res Andla;mast metninin tevdi edildigi gun) Moskova 'ya bir temsilci heyeti gon-

derdi. Heyet ba§kant, yeni Turk Devleti'nin Hariciye Vekilligi'ne getirilen Bekir

Sarni Bey idi. Heyet arastnda lktisat Vekili Yusuf Kemal (Tengir§ek), Dr. Mi-

ralay Ibrahim Tali (Ongoren), Lazistan Mebusu Osman, Erkan-t Harbiye Kay-

makamt Seyfi (General Seyfi Duzgoren) Beyler de bulunuyordu. Ankara

Hukumeti bu suretle Sovyet Hukumeti ile ilk defa resmen siyasi munasebetlere

girmi; oluyordu. Bekir Sami Bey heyetinin astl amact Sovyetlerle bir dostluk

andla;mast yapmak imkantnt ara§ttrmak ve ihtiyactmtz olan para ve her tiirlu

malzeme yardrmint temin etmek idi. Bu tarihte Kafkas bolgesindeki devletlerie

dostluk munasebetleri heni z kurulamamt; oldugundan, Ankara'dan hareket

eden heyetimiz dolambaclt bir yol takip ederek, Trabzon Uzerinden denizyolu

ile Karadeniz'i gecmi§ ve Moskova'ya ancak 69 gunde varabilmi§ti. 24

pTAlyAtatUrk ve Turkiye 'nin Di; Politlkasi (1919-1938)

19

Tarih boyunca Rusya' ntn Osmanli ulkesi uzerindeki en onemli hedefini

daima Turk Bogazlart teskil etmistir. Milli Mucadele strastnda, Bogazlartn ilk

defa yabanctIann i§gali alttna girmesi ve bu devletlerin arastnda Rusya'ntn bu-

lunmamast, Turkiye ile Rusya arastndaki munasebetlerin yeni esaslara gore du-

zenlenmesini kolayla§ttrmt;tt., Fakat, bu strada Bol§eviklerle Turklerin

du§manlart aynt oldugu halde, bu iki memleketteki hareketin temel amaclart

arastnda onemli farklar bulunuyordu. Bol§evik Rus rejimi Turkiye'deki Milli

Mucadele hareketini, Bahl' kapitalist - emperyalist tecavuzune kart duran bir

unsur olarak gormekte ve bunu Musluman halklartn bir uyant§t olarak kabul

etmekteydi. Bu yuzden, Sovyetler, Turkleri, Ingiltere'ye karli tabii bir muttefik

olarak goruyorlardt. 3 Araltk 1917'de Sovyet Halk Komiserleri Meclisi tarafin-

dan Dogulu devletlerin Musluman halklanna hitaben yaytnlanan bir bildiride,

carltk Hukumeti'nin de taraftar oldugu ve Osmanli Imparatorlugu'nu ve

Irani parcalamaya matuf gizli andla§malarm feshedildigi belirtiliyordu. 25 Sivas

Kongresi'nin toplantt halinde bulundugu strada, 13 Eylul 1919'da, Sovyet

Dt§i§leri Komiseri Chicherin dogrudan dogruya "Turk lwileri ve Koylulerine"

hitap eden bir bildirisinde, istanbul'u Rusya'ya veren gizli andla;malart Sovyet

Hukumeti'nin feshettigini teyit etmi§ ve memleketin " somurucu Pa;alar" esare-

tinden kurtanlarak Turk i§cilerinin ve koylulerinin eline verilmesi ve onlartn

memleketin efendisi durumuna getirilmesi gerektigini ileri surmu§tur. '-6 Oysa,

Mustafa Kemal'in Anadolu'da bir stnif mucadelesini degil, memleketi istila

edenlere karst bir kurtulu; lava§ma giri§mi1 bulundugu gerek Chicherin, gerek

diger Sovyet ileri gelenleri tarafmdan bilinmekteydi. Mustafa Kemal, 26 Nisan

1920'de Chicherin'e yazdtgt bir mektupta. stntf mucadelesini soz konusu et-

meden, Milli Mucadele'nin ba§anya ula§mast icin faydalt olabilecegini dil§tine-

rek, "siyasi ve askeri nitelikte bir ittifak icerisinde" Sovyetler Birligi ile isbirligi

yapmak istedigini bildirmi§ti. Mustafa Kemal bu mektupta, "her iki memleketi

de tehdit eden yabanct emperyalizme kart birlikte mucadele etmeyi " teklif et-

mi;ti. 27 Mustafa Kemal ' in bir sintf mucadelesini degil, sadece memleketi istila

22 Arnold J. Toynbee, Survey of International Affairs 1920-1923, (London; Oxford Univer-"Survey" ;eklindesity Press, 1927). s. 363 vd. (Bu serf bundan sonra

zikredilecektir).

23 Omegin, bkz: Ibid., s. 365; Arnold J. Toynbee, The Western Question in Greece and

25 Degras, op. cit., c. I, (1917.1924), s.

15-17.

Turkey, (Boston Haigton Mifflin Co., 1923), s. 367. 26 Bu bildirinin metni min bkz

Ibid.. s. 164-167.

24 Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatt clan (21/11/1920.2/6/1922), (Istanbul Vatan Ne;riyatt, 27 Louis Fisher, The Soviets in World Affairs, 1917-1929, v. I. (Princetonversity Press, 1951), s. 390.

Princeton Uni-

1955), s. 61-62.

t

20 ^j. rS X15, Mehmet GONLUBOL - Gem SAR Ataturk ve Ttirkiye'nin

Politikasi (1919-1938)

_ , 21

C`̀ F

edenlere kar§s bir kurtulu§ sava§ina girl;mi; bulundugunu bilen Chicherin, 2

Haziran 1920'de Mustafa Kemal ' in mektubuna verdigi cevapta, ittifaktan ve as-keel yardimdan bahsetmeksizin, iki devlet arasinda derhal diplomatik munase-betlerin kurulmasini istemi§tir. Chicherin mektubunda, Misak-i Milli esaslarininkendilerince kabul edildigini belirttikten sonra, Misak'in bazi hukumlerini Sov-yet gikarlanna gore yorumlami§tir. Chicherin, Turkiye BOyOk Millet Meclisi'nin

"Ermenistan ' in, KUrdistan ' in, Lazistan ' in, Batum Vilayeti 'nin, Dogu Trakya'nin

ve Turk - Arap halklari ile mukim Ulkelerin kendi mukadderatlarinin kendileri-nin tayin edecegi" hakkindaki kararina degindikten sonra, Turk Bogazlari me-

selesinin "Karadeniz ' e sahildar devletlerin kattldigi bir konferansta ele alinmasi "

hakkindaki eski Sovyet iddiasint yenilemekte idi. 28 Mustafa Kemal bu Sovyet

isteklerini, ileride Sovyetlerle yapilan temaslarda bertaraf edebilmistir.

Hariciye Vekili Bekir Sami Bey'in ba§kanliginda Moskova 'ya giden heyetin

Moskova'daki goru§meleri kolay gecmemi§ ve aylarca devam etmi;tir. 24 Agus-

tos 1920 'de Turk Heyeti ile Sovyetler arasinda bir andla;ma tasarist uzerindemutabakata vanlmi§, fakat bu andla;ma, Kafkas bolgesindeki cats;malar yu-

zunden, yedi ay sonra imzalanabilmi§tir.

Bekir Sami Bey Heyeti Moskova yolunda bulundugu strada ve Moskova'ya

vasil olduktan sonra, Kafkasya'nin durumunda onemli degi§iklikler olmu§tu. 27-

28 Nisan 1920'de BakO'de bir ayaklanma olmu; ve Azerbaycan 'da bir Bol-

§evik rejimi iktidara gecmi§ti. Boylece BakO'ye yerle;en Bol§evikler Kafkasya 'nin

diger bolgelerinde de kart§ikliktar cikarmaya ba§lami§lardi. Bunun sonucu ola-rak, Mayis - Haziran 1920 tarihlerinde Erivan Ermeni Cumhuriyeti 'nde Bol;-

evik ayaklanmalari olmu§tu. Bu strada Gurcistan 'da Men§evik bir hukumet

iktidarda idi. Gurculer 7 Mayis 'ta Sovyet Azerbaycan'i ile 6 Haziran 1920'dede Sovyet Rusya ile andla§malar imzalami§lardt. 6 Haziran Andla;masi ile Sov-

yet Rusya Gurcistan ' tn bagimsizligini tanimi;tt. 29

Gurcistan ve Ermenistan bagimsiz birer devlet olmakla beraber, SovyetlerBirligi'nin bu devletleri ele gecirmek istedigi her turlu davrani;larindan belli

28 Chicherin'in Mustafa Kemal ' e gonderdigi notanin metni igin bkz: Degras, op. cit., v. 1 (1917-1924),s.187-188.

29 Toynbee, Survey... 1920-1923, s. 366.

oluyordu. Nitekim, Bekir Sami Bey Heyeti Moskova 'da bulundugu strada Sov-yet birlikleri Ermenistan'a tecavuz etmi;ler ve Ermenileri 10 Agustos 1920'debir andla;ma yapmaya mecbur birakmi§lardi. Bu andla;ma geregince Sovyetler,aslinda Turkiye'ye alt bazi bolgeler uzerinde Ermenistan ' in hukumranligini ta-nimi§lar ve Sovyetler Birligi'ni Anadolu'ya baglayan kara yolunu Ermenistankontrolune terk etmi§lerdi. 30 Bu §ekilde Ermenistan uzerindeki nufuzunu artir-mi§ bulunan Sovyetler, Chicherin'in 13 Agustos'ta Moskova'da Bekir Sarni Beyile yaptigt gore;melerde Bitlis, Van ve Mu; gibi Turk Olkelerinin Ermenistan'aterk edilmesini istemi§ler, fakat bu istek Bekir Sami Bey Heyeti tarafindan red-dedilmi;ti. 31

Sovyet istekleri Moskova gore;melerini tehlikeye dO§Ormu;tu. ChicherinAnadolu'daki milliyetci hareketin er gec kirtlacagint Omit etmekte ve buna gorehareket etmekteydi. ,Suphesiz Mustafa Kemal de Bol§eviklerin asil amacint bil-mekte ve Sovyetlerle munasebetlerini buna gore ayarlamaktaydi.

Bekir Sarni Bey Heyeti daha Moskova yolunda iken, Haziran 1920 'de, Er-meniler Kafkasya 'daki Turk azinliklanna karat zulme ba§lamts ve Mutteftklerinkendilerine terk ettikleri kuzey-dogu Anadolu'yu i§gal to;ebbiislerine giri;mi--lerdi. Turk kuvvetleri Mondros Mutarekesi'nden sonra Kafkasya'yt bosaltirkenbirrok yerde bolgesel Turk hukOmetleri kurmu;lards. Ermeniler Haziran1920'de giri;tikleri saldirida, bu bolgesel hukumetlerin bulundugu yerdenolan Olti'yi i;gal etmi§lerdi. Turkiye Buyuk Millet Meclisi Hukumeti 'nin Hari-ciye Vekaleti bu olayt 7 Temmuz 1920'de Ta§nak Ermeni HukOmeti nezdindeprotesto etmi;, fakat Ermeniler tecavuz ve istila hareketini durdurmami lards.

Bunun uzerine, Dogu Cephesi Kumandanligi'na tayin edilmi§ bulunan 15 inciKolordu Kumandani Kazim Karabekir Pa§a kumandasindaki Turk Ordusu, 28EyIul sabahi mukabil harekete gecmi5ti. Dogudaki Ermeni saldirisi, 22 Hazi-ran'da Batt cephesinde ba§lami bulunan Yunan saldirisi ile ayni zamana rast-lar. Turk kuvvetlerinin ayns zamanda her iki cephede de sava§ durumundaolmasini mahzurlu Boren Mustafa Kemal, bazi Turk kumandanlarinin Hazi-ran ayi iginde Ermenilere karsi mukabil harekete gegilmesini istemelerine rag-

30 Bayur, Tiirkiye Devleti'nin

Siyasast, s. 6631

Cebesoy, op. cit., s. 70-71.

*twAtaturk ve Turkiye'nin Di; Politikast (1919-1938) 1 .—.

22 : r. •

Mehmet GONLUBOL - Cem SAR

men, bu hareketi geciktirmekte fayda gormu;61. 32 Gercekten, o strada Turki-

ye ' nin askeri ve siyasi gikarlan bunu gerektiriyordu. Ermenistan'a kar§i o strada

girisilecek mukabil bir hareket, is ve di tehlikeler dogurabilecekti. Nitekim, di;

du;manlarla sava;an Ankara Hukumeti, milli harekete kart direnen is kuvvet-

lerle de sava§mak durumundaydi. Diger taraftan, o sirada Ermenistan 'a karat gi-

ri5ilecek bir hareket Ingiltere'nin fiili mudahalesini de tosvik edebilirdi.

Bu sebeplerden, ancak Eylul ay' sonunda mukabil saldinya gecen Turk or-

dulan 30 Eylul 1920'de Sankami 't, 30 Ekim'de Kars " ' ve 7 Kasim'da Gumru

dahil olmak (here Arpa caytnin dogusundaki bolgeleri Ermenilerin elinden al-

mt;tl. Gumru"nun i;galinden sonra Ermenilerin talebi uzerine mutareke yapd-

mtstt. Ermenilerle 26 Kasim'da ballayan bars; muzakereleri sirasinda Sovyet

ordulart kuzey Kafkasya ve Ktnm bolgesinde Bol§evizm'e lsar§t direnen Gene-

ral Wrangel ordulannt yenmi§ler ve Ermenistan ' tn i§lerine mudahale etmeye

ba;lamt;lards. Sovyetlerin bu mudahalesi uzerine Ermenistan'daki batt taraf-

tart hukumet devrilmi; ve Bol§evikler iktidan ellerine gecirmi;lerdi. Yeni Er-

men' Hukumeti Ile Turkiye arasinda, 2-3 Aralik 1920 gecesi Gumru Barn

Andla§masi imzalanmi§tt. 33 Turkiye adina Kaztm Karabekir Pa§a tarafindan im-

zalanan Gumru Andla;mast yeni Turk Devleti"nin akdettigi ilk andla;madir. Bu

andla§ma geregince, I 0 Agustos 1920'de Istanbul Hukumeti tarafindan imza-

lanan Sevres Andla;mast ' nin Ermenistan hudutlari icinde gosterdigi bircok

Dogu vilayetleri (1878 Andla;masi Ile Rusya'ya terkedilmi; olan Kars bolgesi de

dahil olmak (here) Turkiye'ye veriliyordu. Buna kar§ilik Turkiye i;gal etmi§ bu-

lundugu Gumru'yu Ermenistan 'a terk etmeyi kabul etmi;ti. Gumru Andla§mast,

Turkiye'yi Sovyetler Birligi'ne baglayan Erzurum - Baku demiryolunun yeniden

acilmasint ve iki devletin arastnda dolaysiz munasebetin kurulmasini mumkun

kilmi tt. 34

32 Hikmet Bayur, "Kuvay-t Milliye Devrinde Ataturk " un Di; Siyasa Ile Ilgili Bazi Gore; ve Dav-ran,Ian -, Belleten, c. XX, say, 80 (Ekim 1956), s. 667 vd.

33 Gumru Bant Andlatmasi'nm metni icin bkz; Re;at Ekrem, Osmanli Muahedeleri ve Kapitu-lisyonlar 1300.1920 ve Lozan Muahedesi, (Istanbul: 1934), s. 281-282.

34 Turk Tarihi Tetkik Cemiyeti, op. cit, s. 72-73; Toynbee. Survey... 1920.1923, s. 368-369.

Turk kuvvetleri Ermenistan'i yenilgiye ugratip Orley Kafkasya'ya girince.

Gurcistan'la temas haline gecmi;ti. 1920 ytltntn Temmuz aytnda Ingilizlerin

Batum'u terk etmesi uzerine burasint Gurculer i;gal etmitlerdi. Batum'un Gur-

culer tarafindan i;gali, Osmanli Devleti Ile Sovyetler arasinda Birinci Dunya

Savati 'ni sonuglandiran Brest-Litovsk Andla tmasi 'na ayktn du;uyordu.

1920 yilt icinde once Azerbaycan'da sonra da Ermenistan'da birer Bolsevik

hukumet kurmaya muvaffak olan Sovyetler, Gurcistan'daki Men§evik Huku-

meti'ni devirmek te;ebbusune giri§mi;lerdi. Sovyetler'e kar;i Ankara Huku-

meti'nin yardimi saglamak icin Gurcu Hukumeti Ankara Ile munasebet kurmut

ve 1921 ytltntn ba;inda Ankara ya bir elci gondermi§ti. Gurcistan Elcisi M. Si-

meon Medivani 8 $ubat'ta itimatnamesini Mustafa Kemal'e vermittir. 35 Mus-

tafa Kemal lie derhal temasa gecen Elci, o sirada Sovyetlerin tehdit ve tecavi z

hareketlerine maruz kalan Gurcistan 'in bazt bolgelerini, ozellikle Batum 'u, Sov-

yet i§galinden kurtarmak icfin, buralartn Turk kuwetleri tarafindan gecici ola-

rak i;gal edilmesini teklif etmi;ti. Nitekim, Sovyet kuvvetleri 20 $ubat'ta

Gurcistan't istilaya ba§lamitti. Bunun uzerine, Ankara Hukumeti 22 $ubat'ta

Gurcu Hukumeti ' ne gonderdigi bir ultimatomda, Brest-Litovsk Andlatmast Ile

Turkiye'ye verilen ve halen Gurculerin elinde bulunan Artvin ve Ardahan 'in

iadesini istemi§ti. Bu talebin Gurcu Hukumeti tarafindan kabul edilmesi uze-

rine, bu bolgeler Turkiye'ye terk edilmi§ti. Sovyetlere kar1i zaman kazanmak

amactyla Batum'un gecici olarak i§gali hakkinda yapilan teklif ise Mustafa Kemal

tarafindan kabul edilmemil ve Kazim Karabekir kumandasindaki Turk ordu-

lart, Sovyet ordulannin Batum'a yakla;mastndan bir hafta once, 11 Mart'ta,

Batum'u kayttsiz §artsiz i§gal etmi§lerdi. Ote yandan, Sovyet tecavuzu kartt-

sinda Gurcu Hukumeti 25 $ubat'ta Tiflis'i bo;altmt§, 14 Mart'ta Sovyetlerle

mutareke imzalami§ ve 17 Mart ' ta da aynt devlet Ile akdettigi bir sozle§me Ile

Batum'un Sovyetler tarafindan i;galini kabul etmitti. Aynt gun Gurcu Hukumeti

Mittefik Devletlere ait gemiler Ile memleketi terk etmi§ ve 19 Mart'ta Gurcis-

tan 'da Sovyet Cumhuriyeti Ilan edilmisti. 36

35 Gurcistan Elcisi Milli Devlet Reisi ' ne itimatnamesini veren ilk elcidir. Bayur, Turkiye Devle-ti'nin Dig Siyasast, s. 69.

36 Toynbee, Survey... 1920-1923. s. 369-370; Bayur, Turkiye Devleti'nin

Siyasast, s. 69-

70.

vtalr24 ('w, \,Mehmet GONLUBOL - Cem SAR Ataturk ve Turk ye'nin Di; Politikasi (1919-1938) --`l 25

Batum'un Giirciiler tarafindan Sovyetlere terk edilmesi uzerine, halen bu§ehri ipgal etmip bulunan Turk kuwetleri ile Sovyet kuwetleri arasinda caupmatehlikesi ortaya cikmivti. Bu tehlike 16 Mart 1921 'de, Moskova'da, Sovyet Hu-

kumeti ile Ankara Hukumeti arasinda imzalanan andlapma ile onlenmiptir.

1921 Tarihli Turk - Sovyet Andlapmast'nin Imzalanmasi

Moskova'ya gitmip bulunan Bekir Sami Bey Heyeti ile Sovyet Hukumetiarasinda 24 Agustos 1920 'de bir andlavma tasarisi parafe edildigini, fakat Sov-

yet Hariciye Komiseri Chicherin 'in Kafkasya'da Turkiye 'ye alt bazi bolgelerin

Ermenistan'a verilmesini istemesi uzerine andlavmanin imzalanmasinin mum-kun olmadigint yukarda belirtmiptik.

Moskova goruvmeleri cereyan ederken Anadolu'nuh Bati Cephesi 'nde

Yunan saldinsi baslamisti. Bu sebeple, Turk - Sovyet munasebetlerinin geliv-mesi Ankara Hukumeti icin ozel bir onem kazanmipti. Gercekten, 22 Haziran1920'de baplayan Yunan saldinsi, baplangicta Yunanlilar lehine gelivmeler Os-tennis ve Yunan kuvvetleri 8 Temmuz 'da Bursa'ya, 20 Temmuz'da Tekir-

dag'a, 25 Temmuz 'da Edirne'ye ve 29 Agustos ' ta da Uvak'a girmislerdi. Bu

durum karvisindaAnkara'da bait zaaf emareleri ortaya cikmip ve Turkiye BuyukMillet Meclisi'nin bazi uyeleri yardim karpiliginda Sovyet isteklerinin kabul edil-mesini savunmuvlardi. Fakat Turkiye Buyuk Millet Meclisi Mustafa Kemal ' in de

muhalif oldugu bu gorusu reddetmis ve 21 Kasim 1920 'de Meclis ' in karari,

Moskova'da bulunan Bekir Sami Bey 'e iletilmistir3 7 Moskova ile Ankara ara-

sindaki bu uyupmazliklara ragmen Chicherin, Ekim ayinda M. Budu Mediva-ni'yi (bu zat 8 ubat 1921'de Mustafa Kemal'e itimatnamesini veren MenpevikGurcii Hukumeti 'nin Elcisi M. Simeon Medivani 'nin kardepidir) Ankara'ya elci

olarak gondermivtir. Fakat Medivani ancak 19 5ubat 1921 'de Ankara'ya var-

mis ve 5 Marf to Devlet Reisi sifatiyla Mustafa Kemal 'e itimatnamesini vermis-

tir. Diger taraftan, Mustafa Kemal 21 Kasim 1920 'de o zamana kadar Batt

Cephesi Kumandani bulunan Ali Fuat (Cebesoy) Pava 'yi bu gorevinden alarak,Turkiye Buyuk Millet Meclisi'nin tasvibi ile Moskova elciligine tayin etmisti.

37 Bayur, Ibid., s. 66-67.

All Fuat Papa Heyeti 14 Aralik 1920'de Moskova 'ya muteveccihen Ankara'danayriimtptt 38

Bundan sonra Turk - Sovyet munasebetlerinin gelivmesi iki tehlike ile kar-pilapmisti. Bunlardan birincisi, Turk - Sovyet goruvmelerinin yapildigi siradaEnver Papa'nin Moskova'da bulunmasi, digeri de Komintemin tesebbiisu ileBaku'de Dogu Milletleri Kongresi ' nin toplanmasi idi.

Birinci Diinya Savapi'nda Osmanli Imparatorlugu'nun yenilmesinden sonra,once Almanya'ya kacan, oradan da Mart 1920'de Moskova 'ya gecen eski Os-manli Harbiye Nazin Enver Papa Turk - Sovyet gorupmeleri sirasinda ken-disini Turkiye'nin gercek temsilcisi olarak gostermip ve emellerinigercekleptirmek icin Sovyetlerin yardimini kazanmaya calipmistir. Fakat, EnverPava 'nin Turanci emellerinden suphelenen Sovyetler Ankara Hukumeti ile ip-birligi yapmayi tercih etmislerdir. 39

Sovyetler I Eylul 1920 'de Baku'de Komintemin tesebbusii ile toplananDogu Milletleri Kongresi 'ni, gene) olarak Asya milletlerinde, ozellikle Tiirki-ye'de, bir komunist cereyani yaratmak icin kullanmivlardi. Fakat Sovyetlerin butevebbiisleri olumlu bir sonuc vermemiptir. Aslinda Sovyetler Anadolu 'daki millihareketin bir komunist hareketi olmadigini pekala bildikleri halde, gene de onakdupman olan Batili devletlere direnen Turkiye'ye yardim etmeyi faydali gdr-muplerdi. Bu husus Baku Kongresi bavkanligina secilmip bulunan Zinoviev ta-rafindan Kongre'de yapilan bir konusmada §u vekilde ifade edilmeti:

Biz, daha bizimle bir dupunmeyen kitielere de saber ile yardimediyoruz. Bunlar fikren dahi bize muhaliftirler. Meseta pura hukii-metinin Tiirkiye'ye, Mustafa Kemal'e yardimci oldugunu biliyorsu'-nuz. Biz bapinda Mustafa Kemal bulunan hareketin komunist hareketiolmadigini bir dakika bile unutmuyoruz. Ankara'daki balk huk0meti-nin birinci ictimainin stenograf sureti gozumun onundedir. MustafaKemal, halifenin ve sultanin pahsi mukaddestir, ona dokunulmazdiyor. Mustafa Kemal ' in bapinda bulundugu hareket, halifenin pah-sint dupmandan korumak istiyor. Ipte bu firkanin nokta-i nazan audur.

38 Nutuk, c. II, s. 51-52. Cebesoy heyetinin Moskova'ya gitmesi hakkmda bkz: Cebesoy, op.cit., s. 100 vd.

39 Fisher, op. cit., s. 384-390.

26 fire s Mehmet GONLUBOL - Cem SAR

Ataturk ve Tiirkiye'nin Di; Politikasi (1919-1938)‘ 27

Bu komunist prensibi midir? Harr, asla... Cemaatin hislerine riayetediyoruz. Bunu degi;tirmek bizim elimizden gelmez. Cfunku bu i;icin cok calf;mak ister. Sark " in ve ba§ka memleketlerin dini akidele-rifle biz ihtiyatla yakla§tyoruz. Bununla beraber Mustafa Kemal HO-kumeti "nin Turkiye 'de yuruttugu siyaset, Komunist Entemasyonalininsiyaseti, yani bizim siyasetimiz degildir. Fakat Ingiliz Hukumeti " ninaleyhine yiiriiyen bir inkdap mucadelesine yardim etmege hazinz. 40

Enver Pa§a"nin Rusya'daki faaliyetleri ve Baku Kongresi, Moskova'da ce-

reyan etmekte olan Turk - Sovyet goru;melerinin olumlu sonuclanmasina engel

olamami§tir. Ote yandan, milliyetci kuwetlerin doguda Ermenileri ve batida,

Birinci Inonu Sava;t'nda Yunanlilan yenilgiye ugratmast, Ankara temsilcilerinin

Moskova'da pazarlik gucunu antirmig ve andla§manin imzalanmasint kolaylaM-

tirmi§tir. Nihayet, Turk Heyeti Moskova 'ya vardtktan sekiz ay sonra, 16 Mart

1921'de, Turk - Sovyet Dostluk Andlaymasi imzalanmi§tir. 4i

, Moskova Andla§masi Sovyet Hukumeti 'ne Ingiltere"ye kar§i yeni bir dost

kazandinyordu;,Andla§manin dibacesinde iki hukumetin "tevessu ve istila siya-

setine karst olan mucadelelerindeki tesanUtlerini ve iki milletin birine vaki olan

mugkilatin digerinin vaziyetini de vahim kilacagi" ongoruluyordu y Ote yandan

bu andla;ma, dogu sinirlanni teminat altina almasi ve Batdt devletlerle giri§ilen

goru§melerde pazarlik gucunu artirmasi bakimindan Turkiye icin de onemli

idi. Andla;ma"nin l ' nci maddesinde Turkiye Buyuk Millet Meclisi tarafindan

taninmayan andla§malann Sovyetler Hukumeti tarafindan da taninmayacagi

ve taraflardan herhangi birine zorla imzalatdan bir milletlerarasi vesikanin diger

devletce kabul edilmeyecegi belirtiliyordu, Ayni maddede "Turkiye" deyimin-

den Misak-i Milli sinirlart icinde kalan arazinin kastedildigi ve bu arazinin Kars

ve Ardahan'i da kapsadigi ongoriiluyordu. Batum ve cevresi Sovyet Gurcista-

ni na terk edilecek, buna kar§dik bu bulge halkina Beni; bir muhtariyet tamna-

cak ve Turkiye Batum limanint serbestce kullanabilecekti (Madde: 2).

Bogazlann butun devletlerin ticaretine acilmasint saglamak maksadtyla, Akid

40 Cebesoy, op. cit., s. 21-23. Bu kongreye Ankara Hukumeti Ibrahim Tali (Ongoren) Bey ' igozlemci olarak gondermi; ve Ibrahim Tali Bey Kongre ' de bir konu;ma yapmi;tir. Bu ko-nu§manin metni icin bkz: ibid., s. 29-31.

41

Bu andla;manin metni icin bkz: Dustur, USuncu Tertip, c. 2, s. 102

Devletler, Bogazlar meselesinin Karadeniz'e sahildar devletlerin temsilcilerinin

katildigt bir konferansta ele alinmasint prensip itibariyle kabul etmi;lerdi; fakat

bu konferansta Turkiye'nin Istanbul uzerindeki egemenligini tehdit eden ka-

rarlar alinmayacaktt (Madde: 5). Moskova Andla.§mast "nin akdine varan go-

ru§melerin yapildigt sirada Turkiye"nin hala Binh Devletler in i§gali alttnda

bulunmasi yuzunden, Sovyetlerin teklifi uzerine, Moskova'da bulunan Turk

temsilcileri Andla;ma yya boyle bir hukum konulmastni kabul etmi§lerdi. Bu-

nunla beraber, Bogazlar meselesinin Karadeniz 'e sahildar devletler tarafindan

halledilmesi hususunda Sovyetlere verilen taviz deride, Lausanne Andlagma-

st"nin akdi strasinda telafi edilmi§tir. Andlama'nin 6'nct maddesi ile iki devlet

aralarmdaki butun anla§malan, cikarlanna aykirt du§tugu icin, hukumsuz ilan et-

mi§lerdir. Ayrica, Sovyet Hukumeti, Osmanli Devleti ile Carlik Hukumeti ara-

sinda evvelce akdedilmi§ andla;malardan dogan mall ve diger vecibelerinden

Turkiye'yi beri kildigint beyan etmi§tir,'Sovyet Hukumeti carlik Rusyasi ' na ve-

rilmi; olan kapitulasyon haklartndan da feragat etmi§tir,(Madde: 7).

Ote yandan, AndlaMma'nin 8"incl maddesi hukumleri iki taraf arasinda tam

bir itimadin bulunmadigint ortaya koymaktadir. Bu hukumler geregince Akid

taraflar kendi Ulkeleri uzerinde, diger devletin hukumetini devirmek amacint

guden to ekkullerin kurulmasina ve calm§masina musaade etmeyecektir, Sov-

yetler baktmtndan bu maddenin onemi, bu memlekette bulunan ve saydart mil-

yonlarla ifade edilen Turk asilli kimselerin Turanct akimlara kar§t tahrik

ediimesini onlemekti; Turkiye baktmtndan bu maddenin faydast ise, Kafkas-

lar'da ve diger yerlerde, Turkiye'de bir Bolsevik hareketini tahrik ve to vik ede-

cek to ekkUllerin kurulmasina engel olmak idi. Andlaima"da propaganda

yaptlmamast hakkinda sarih hukumler bulunmuyordu. Aslinda, Sovyetler, Tur-

kiye"de Bolsevik propagandast yapmak to ebbuslerinde bulunmu§lar, fakat ba-

§artlt sonuclar elde edememi;lerdi. 42 Fakat, bu ideolojik cats§malarin iki

hukumet arastndaki munasebetler uzerinde onemli bir etkisi olmami§tir. Sovyet-

ler Milli Mucadele strasinda, Turkiye'ye miktari bugune kadar resmen aciklan-

mayan olculerde maddi yardimlarda bulunmu§lardir. 93

42

Fisher, op. cit., s. 393.

43 All Fuat Cebesoy Milli Mucadele strasinda Sovyetler in Turkiye 'ye yaptigi yardimlar hak-kinda bazi bilgiler vermektedir. Bkz: Cebesoy. op. cit., s. 78.

84 ;'

Mehmet GONLUBOL - Cem SARWit

Atattirk ve Turkiye ' nin Dig Politikasi (1919-1938) ? "^ •

85

Turk - Sovyet Mi.inasebetleri

Turkiye 'nin Milli Mucadele sirasinda Avrupa'ntn en guclu devletleriyle ca-

tima halinde bulundugunu, bu yuzden o sirada kendisi gibi emperyalizme karat

sava;an Sovyetler Birligi ile isbirligi yaparak 1921 Itilafnamesini imzaladtgint

yukarda izah etmi§tik. 1923'ten sonra Turk - Sovyet munasebetleri, Lausan-

ne'dan arta kalan meselelerin hallinde Battlt devletlerin Turkiye "ye kar§t dav-

rani Tannin etkisi altinda geli;mistir.

Lausanne'dan aria kalan meselelerin en getini olan Musul uyu;mazliginda

Milletler Cemiyeti"nin tutumu Turkiye'yi guclu kom§usu Sovyetlere iterken,

Birinci Dunya Sava;i 'nin galipleri ile Almanya 'yi birbirine yakla§ttrmak icin ha-

zirlanan Locamo sistemi de Sovyetleri Turkiye'ye yakla;nrtyordu. 1917 Ihtila-

li'nden, 3zellikle 1921 - 1922 yillanndan sonra Sovyetler Birligi etrafint saran

kapitalist cemberi ytkmak igin di§ politikasint iki hedefe yoneltmi§ti: 1) Almanya

ile Batili devletlerin arasini anmak; 2) Kom§ulart ile iyi munasebetler kurarak bu

devletleri kendisine yakla;tirmak. Sovyetler 1921 yilinda kom;ulanyla yaptiklan

bircok andla§malarla bu devletlerle iyi munasebetler kurabilmi;lerdi. Fakat, Al-

manya'yi Battlt devietlerden ayirmak hususundaki politikalannda basan goste-

rememi;lerdir. Sovyetler Birligi ¶le Batik devletler arasinda ticari munasebetlerin

yeniden kurulmasi maksadiyla toplanan 1922 Cenova Konferansi sirasinda Al-

manya ile Sovyetler arasinda gizli goru§meler yapilmi; ve 16 Nisan 1922'de

Rapallo Andla;mast imzalanmi ti. Ancak, Rapallo Andla;masi'ndan sonra Sov-

yet - Alman yakinla§masi uzun surmemi§, I Aralik I925'te Fransa, Ingiltere, Al-

manya, Italya, Belcika, Polonya ve cekoslavakya arasinda imzalanan Locarno

Andla;malan Almanya 'yl tekrar Sovyetlerden uzaklavnrmntir. Avrupa sahne-

sinde meydana gelen bu yeni grupla;mayi Sovyetler kendilerine yoneltilmi§ bir

hareket olarak gormu;lerdir. 39 Bir taraftan Locarno Andla§malart, diger yan-

dan da Milletler Cemiyeti Meclisi 'nin Musul hakkindaki karart Turkiye ile Sov-

yetleri birbirine yakla§tirmi; ve iki devlet arasinda 17 Aralik 1925'de, Paris'te,

bir Tarafstzlik ve Saldirmazlik Andla;masi'ntn imzalanmasina yol agm1ptr. 40

Chicherin ile Tevftk Ru;tu Aras arasinda imzalanan bu Andla§ma ozet olarak

;u esaslart kapsiyordu: Mid taraflardan tecavuze ugrarsa, diger taraf "'kid

birincisine kar;t bitarafltgt muhafaza " edecektir (Madde: 1); taraflardan hicbiri

digerine kart tecavuz ' hareketinde bulunmayacak, diger devletlerle bu dev-

lete yoneltilmi; bir ittifak veya siyasi mahiyette bir andla§ma yapmayacak ve

diger devletler tarafindan giri§ilmi; du§manya bir harekete katilmayacaktir

(Madde: 2). Ug ytI icin imzalanan bu Andla§ma bu sUrenin sona ermesinden

alts ay evvel bir tarafaa feshedilmedigi takdirde bir ytl uzatilmn saydacaktir

(Madde:3).

Sovyet Dtsi;Teri Komiseri Yardimctst Litvinof 24 Aralik 1925 tarihli Pravda

gazetesinde ctkan bir demecinde bu Andla§ma hakkinda ozet olarak §oyle de-

mi;tir: Bu Andla§ma hicbir devlete muteveccih degildir; tamamen barnct mak-

satlarla imzalanmi§tir. Milletler Cemiyeti ve Locarno Andla;malarl ile barn

korunamamaktadir; ancak bu gibi tedbirler sava§a engel olabilir. 4 '

1925 Andlamast'ndan sonra Turkiye - Sovyet munasebetlerini iki bakim-

'dan ele almak gerekmektedir: 1) Siyasi munasebetler; 2) Iktisadi ve ticari mu-

nasebetler. 1925 Andla§masi"nm imzalandigt sirada Turkiye ve Sovyetler Birligi

39 Bu konuda Litvinof tarafmdan 10 Arahk 1928 ' de yaptian konugmaya bkz: Documents on In-ternational Affairs 1928, (ed. J. W. Wheeler - Bennett), (London: Oxford University Press,1929), s. 169 vd.

40 Bu Andla;ma' mn metni icin bkz: D6stur, U4uncu Tertip, c. 7 (ikinci basks), s. 225. Bu An-dla;ma' nm imzalanmasmdan sonra 1926-1928 ydlan arasinda Sovyetler Birligi ile Turkiyekom;ulanyla bu andla;maya benzeyen diger andla;malar imzalamsglardir. Bu andla;malannba;licalan gunlardsr: Sovyetler Birligi ile Almanya arasinda 24 Nisan 1926; Sovyetler Birligiile Litvanya arasinda 28 Eylul 1926; Sovyetler Birligi ile Iran arasinda 1 Ekim 1927; Turkiyeile Iran arasinda 22 Nisan 1926; Turkiye ile Afganistan arasinda 25 Mayo 1928; Iran ile Af-ganisian arasinda 15 Haziran 1928 tarihli andlatmalar.

41

Bu demecin metni icin bkz: Degras, op. cit, v. II (1925.1932). s. 79-80.

gostermektedir. Mustafa Kemal ' in giri§tigi d

;tlamamt;ti. Bu durum 1929 ylhna k

losu Istanbul'u resmen ziyaret e

Ankara"da Ataturk'a ziyaret etm

sebetlerde yeni bir geli§meni ballangt

Sovyet Di;i;Teri Bakant yar mcist Karaha da Ankara 'yi ziyaret etmi;tir. Bu son

ziyaret Sovyet Rusya"nin(I urk - Ingiliz ya\da;masindan duydugu endi;eyi gos-

teriyordu.

/rim hareketleri Ingiltere'de anla-

evam etmi;tir. 1929'da bir Ingiliz fi-

ve filo kumandani ile Ingiliz Elcisiziyaret iki memleket arasindaki muna-

olmu§tu. Bundan kisa bir sure sonra

86

Mehmet GONLUBOL - Cem SAR

Ataturk ve Tfirkrye'nin Di; Politikasi (1919-1938) ^ ± \ 87

Milletler Cemiyeti'nin uyesi degillerdi. Sovyetler Birligi Milletler Cemiyeti 'ni,buyuk devletler tarafindan kendisine karat giri§ilecek bir harekette kullanilacakbir vasita olarak goruyordu. Bu yuzden, Sovyetler Birligi Milletler Cemiyeti'negirmedigi gibi, to kilata Turkiye'nin girmesini de onlemege salt;iyordu. Oteyandan, Musul meselesinin hallinden sonra Ingiltere, Milletler Cemiyeti 'ne gir-mesi igin Turkiye uzerinde bask[ yaptyordu. Ingilizlere gore Turkiye, MilletlerCemiyeti'ne girdigi takdirde ulkesi uzerinde emelleri olan Italya ve Yunanis-tan 'a kar;i kendisine koruyabilecekti. Ingiltere, Tiirkiye'yi Moskova'dan uzak-la§tirmak icin iktisadi boykot mahiyetini ta;iyan mall tedbirler aims§ ve butedbirleri bir basks araci olarak kullanmiitir. 42 Fakat Ingiltere'nin bu baskisi Turk- Sovyet munasebetlerini bozamami;, aksine bu iki devletin daha fazla yakin-lalmasina sebep olmu§tur. Nitekim Kasim 1926'da Tevfik Rei§ti Aras Chic-herin 'le goru;mek uzere Odessa'ya gitmistir. Odessa goru§melerinde ozellikleuc nokta uzerinde durulmu;tur: Bir ticaret andlalmasinin imzalanmasi, Millet-ler Cemiyeti'ne girmek meselesi ve en onemli olarak da, Turkiye uzerindekiItalyan tehdidi. Tevfik Ru;tu Aras, Odessa'dan ayrilirken Sovyet Di leri Ko-miseri kendisine Ataturk 'e verilmek uzere bir mektup vermi;tir. Bu mektuptaSovyetler Birligi 'nin, Turkiye 'nin Balkanlardaki cikarlanni tehlikeye sokacak hic-btr to elibiiste bulunmayacagi belirtiliyordu. 43 Daha sonra, Turkiye MilletlerCemiyeti Meclisi 'nde kendisine daimi uyelik verilmedigi takdirde to kilata gir-meyecegini resmen aciklami§tir. 44 Turkiye 'nin bu isteginin to kilattn uyesi olanbuyuk devletler tarafindan kabul edilmeyecegi belli idi. Boyle bir;artin ileri su-rulmesi Cemiyete girmeyi reddetmekten balka bir §ey degildi.

1925 Andlasmasi 'ndan sonra Turkiye ile Sovyetler Birligi arasindaki siyasi

yaklalma devam ettigi halde, Turkiye ircin hayati onem ta§tyan iktisadi ve ticarimunasebetleri ayni geli§meyi gostermemi§tir. Gergekten, kendi iktisadi kalktnma

42

Fisher, 9P. cit, v. II (1917-1929), s. 612.613.

43 Odessa goru;meleri hakkinda Chicherin in 24 Kasim 1926 tarihli Izvestia gazetesinde ya-ytnlanan demecine bkz: Degras, op. cit, v, II (1925-1932), s. 143-144.

44 Fisher, op. cit., v.11(1917- 1929), s. 613, 1931 yilinin Temmuz ayinda Turkiye Buyuk Mil-let Meclisinde yapilan Bute goru;meleri sirasinda Ditisleri Bakani Tevfik Rii;tu Aras, Mil-letler Cemiyetine girmememizin Turkiye'ye Cemiyet Meclisinde daimi uyelikverilmemesinden ileri geldigini aciklami;tir. Tevfik Rustu Aras 'in konutmasi icin bkz: TBMMZabit Ceridesi 1931, c. 3, s. 133.

meseleleri uzerine egiimi§ bulunan Sovyetler Birligi, iktisadi ve ticari konularda

Turkiye 'yi ve diger Dogu devletlerini tatmin edecek durumda degildi. Aksine,

Sovyetler Birligi ile bu devletlerin iktisadi ve ticari cikarlari cats;ma halinde idi.

Milli Mucadele sirasinda mu;terek du;manlara kar;i sava;an Turkiye ile Sov-

yetler Birligi arasinda siyasi ve askeri alandaki i;birligi iki devlet arasindaki ticari

munasebetleri de etkilemi;, bu yuzden ticaret hacmi artmi;ti. Fakat Lausan-

ne'dan sonra ayni ortam bulunmuyordu; Lausanne 'dan sonra Turkiye ve Sov-

yetler Birligi arasindaki iktisadi ve ticari munasebetlerin geli;mesi bazi engellerle

kar;tlalmi;ttr. ubat 1926 'da TtIrkiye 'den ithal edilen mallara Sovyetlerin bazi

tanditler koymast ve Mayis ayinda Odessa limaninda Turk mallanna girl; izni

verilmemesi, Turk Hukumeti'nin protestosuna wbep olmu;tu. 45 Chicherin ile

Tevfik Ruane Aras arasinda Kasim 1926 Odessa 'da yapilan toplantida da ticari

uyu§mazliklar halledilememi§ti. iki memleket arasinda ticari uyu§mazliklan hal-

letmek ve bir andlalma metni hazirlamak amactyla Ocak 1927'de goru§meler

yapilmt;tir. Bu goru§meler kolay cereyan etmemi; ve bircok konuda iki taraf

temsilcileri arasinda goru§ aynliklan belirmi;tir. Gore; aynliklan iki nokta etra-

finda toplantyordu: I) Sovyetlerin bazi Turk mallanni ithal etmek istememeleri;

2) Turkiye'nin bazi §ehirlerinde (Istanbul, Izmir, Trabzon, Mersin, Erzurum,

Konya, Kars ve Artvin 'de) Sovyet Ticaret Mumessilliginin §ubeler agmak ve

bunlara ulke di§i haklar tanimak istemesi. Bununla beraber, goru;meter, so-

nunda iki devlet arasinda, I I Mart 1927 'de, Ankara'da, bir Ticaret ve Seyri-

sefain Andlalmasi imzalanmi;tir. 46 Bu Andla;ma'da, Sovyetler Birligi ' nin

Turkiye 'den yapacagi ithalata ytllik defier tanditleri konulmasi ongoruluyordu.

Ayrica, bu Andla;ma ile Turkiye, Kars ve Artvin mustesna, yukarida ads gecen

§ehirlerde Sovyet ticaret mumessilliginin ;ubeler kurmasini ve bunlan bazi dip-

lomatik imtiyazlardan faydalanmalarsni kabul etmi§tir. Buna kar§ilik, Sovyetler,

Turkiye 'nin istegi uzerine, ucuncu bir devlete gonderilecek mallarin gumruge

tabi olmadan taraf devletlerin ulkelerinden transit olarak gegmesini kabul et-

45 Toynbee, Survey... 1928, s. 367.

46 Bu Andla;manin metni iSin bkz: DOstur, Uciincii temp, c. 8 (ikinci basks), s. 607.

88

(

t Mehmet GdNLUBOL - Cem SAR

Ataturk ve Turkiye'nin Dt; Politikasi (1919-1938) ^%r"). -

89

47

4849

miglerdir. Andla§maya konulan bu hukum, Batum limaninin Turkiye tarafin-dan kullantlmasint sagltyordu. 47

1927 Ticaret Andla;masi iki memleket arasinda ticaret hacmini artttrmt§,

fakat bears ve iktisadi konularda cats§malann devam etmesini onleyememi§tir.Bu And la;ma'ntn uygulanmastnda Sovyet Hukumeti'nin Turk ihracatcilannacikardigi guclukler, Turk Hukumeti ' nin protestolarina sebep olmu9tur. 48

1928 ydtndan sonra iki memleket arasindaki siyasi munasebetler milletler-arasi politikanin etkisi alttnda gelismistir. 1917 Bol;evik Ihtilali"nden sonra Ba-

devletler uzun muddet Rusya'daki yeni rejimi tantmami§lar ve Sovyetler

Birligi'ni dunya politikasindan tecrit etmeye cast§mt§lardir. Bu yuzden, Batdt

devletlerin tecavuz hareketine maruz kalacagt endi;esinde bulunan SovyetlerBirligi kom§ulart ile iyi munasebetler kurmak istemi§tir. Sovyetler Birligi Millet-ler Cemiyeti'nin muzahareti ile Cenevre ' de toplanan Silahstzlanma Konferan-si na Turkiye'nin de katdmasint teklif etmistir. Silahstzlanma Konferanst ' ntnHazirlik Komisyonundaki Sovyet temsilcisi Litvinof "Turkiye Cumhuriyeti'nindunya s iyasetinde oynamakta oldugu muhim rol ve cograft durumu sebebiyle "

Komisyon calf;malartna katilmasi gerektigini savunmu§tur. Bu konu;ma uze-rine Turkiye Mart 1928'de Cenevre'ye davet edilmi§ti. 49 Bagimsizlik sava§in-

dan sonra Turkiye'nin ilk defa kattldtgi bu milletlerarast konferansta, Turk

temsilcisi topyekun silahsizlanma hususunda Sovyet tezini desteklemi§tir. 5o

Turkiye ile Sovyetler Birligi arastndaki vaktnla§manin devam etmekte ol-

dugunu gosteren diger bir husus da, Turkiye'nin 1929 ytltnda Litvinof Proto-kolu'ne katilmastdir. Milletler Cemiyeti Misaki'nin bircok durumlarda sava§iyasak lamadigi malumdur. Milletler Cemiyeti'nin muhtemel bir sava§i onleye-

Batum limaninin Turkiye tarafindan kullanilmasi hakkinda Turkiye ile Sovyet Rusya arasmda16 Mart 1921'de imzalanan Andla;ma da hukum bulunmaktadtr.Toynbee, Survey... 1928, s. 369; Vere - Hodge, op. cit, s. 73.

Esmer, op. cit., s. 203. Bu davet hakktnda Dgitleri Bakant Tevfik ROstu Aras'in TurkiyeBuyuk Millet Meclisi ' nde yaptigi konusmaya bkz:Tevfik Rasta Aras, Lozan m Izlerinde OnYtl, (Istanbul: 1935), s. 106.

50 Bu konuda Sovye t temsilcilerinin Silahstzlanma Konferansinin haztrltk komisyonundaki cah;-malan hakkinda Litvinof tarafindan Sovyet Merkezi Icra Komitesine venlen 21 Nisan 1928tanhli rapora bkz: Degras, op. cit, v. II (1925.1932). s. 303-313.

meyeceginin anla§tlmast uzerine Amerika Birle§ik Devletleri Di isleri Bakant

Kellogg ile Fransiz Di leri Bakant Briand uzun mektupla§malardan sonra Ce-

miyet Misakt'ndaki bo;lugu doldurmak icin 22 Agustos 1928 ytltnda ' yeni bir

Milletlerarast vesika hazirlamt lardtr. "Sava§tn milli siyaset aleti olarak kullanil-

masini " , yani tecaviizi sava§t yasaklayan bu vesikaya Turkiye 8 Eylul 1928 ta-

rihinde kattlmt9nr. Bault devletlerin tecavuzune ugramaktan korkan Sovyetler

Birligi de Kellogg - Briand Paktt'na kattlrni ve bu vesikayt ilk tasdik eden dev-

let olmustur. 51 Bu devlet, Pakt"in Dogu Avrupa devletleri arastnda bir an once

yuriirliige girmesini saglamak amactyla 9 Subat I 929'da Moskova'da Polonya,

Romanya, Letonya ve Estonya ile Litvinof Protokolu dive bilinen bir protokol

imzalamtsttr. Bu protokole Turkiye'nin de kattlmast icin Ankara'daki Sovyet El-

cisi Sourich, Protokol ' i n metnini 26 Subat 1929 da Tevftk Ru5tu Aras'a ver-

migtir. 52 Bunun uzerine, Turkiye Buyuk Millet Meclisi I Nisan 1929 tarihli

oturumunda Litvinof Protokolune katilmamizi kabul etmistir. 53

1923 -1930 ytllart arastnda, Turk - Sovyet munasebetleri dostane devametmekle beraber, Sovyetler Birligi Turkiye'nin dayandtgt tek biiyuk devlet ol-maktan cikmaya ba§Iamt9tir. 1928 ytltnda Itaya ile bir dostluk ve tarafstzltk and-la;mast imzalanmi tt. 1930 ytltna dogru Turkiye eski du§manlan Ingiltere,Fransa ve Yunanistan'la meselelerini halletmi§ ve bu devletlerie normal muna-sebetler kurmustu. Turkiye ile Battlt devletler arasindaki bu yakla§ma SovyetlerBirligi"nde Turkiye"yi kaybetmek endi§esi uyandirmt§ti. Bu geli§meler uzerineTurk - Sovyet munasebetlerini yeniden kuvvetlendirmek icin Sovyet HariciyeKomiseri yardimcisi Karahan 12 Aralik 1929"da Istanbul'u, ertesi gun de An-kara'yi ziyaret etmi§tir. Bu ziyaret sirasinda Karahan ile Tevfik Rii§tu Aras, 17Aralik I929'da, (yani 17 Aralik 1925 tarihli andla§manin imzalanmasindan tam'dort ytl sonra) 1925 Dostluk ve Tarafstzlik Andlasmasi ' ni teyit eden ve iki yduzatan bir protokol imzalamt§lardtr. 54 Bu protokole gore akid taraflardan bins

andla§maya son vermek arzusunda oldugunu iki yllin sona ermesinden alts ay

51

Sovyetlerin Batik devletlerin tecavuziinden endise duyduklan Litvinofun Sovyetler BirligiMerkez Icra Komitesi 'nde, 16 Arahk I 928'de yapttgi konusmalardan acikca anla;ilmaktadir.Bu konutmalann metni icin bkz: Documents on International Affairs 1928, s. 169, 183.

52

Bu noktanin metni icin bkz: Degras, op. cit., v. II (1925 . 1932), s. 363.

53 Ayes Tarihi, 1929, No. 57, s. 4405.

54

Bu protokolun metni icin bkz: Dustur, Ucuncu Tenip, c. II (ikinci basks), s. 67.

90 ; rye Mehmet GONLUBOL - Cem SAR

Ataturk ve Tiirkiye'nin Di; Politikasi (1919-1938)x)

91

once diger tarafa bildirmerse, andla;ma bir yil daha uzattlmt§ saytlacaktt. Bun-dan ba;ka protokolde "Akidlerden her biri diger tarafa iblag etmeksizin, i§bu ta-rafin kara veya denizden dogrudan dogruya komsulugunda bulunan devletlerlesiyasi mukaveleler akdine matuf muzakerelere giri§memeyi ve bu kabil muka-veleleri ancak mevzubahis tarafin muvafakati ile akdetmeyi" taahhut etmi;ler-dir. Ancak, belirtmek gerekir ki, bu Protokol Turkiye ile Batth devletler arasindaiyi munasebetlerin geli§mesine engel olmamt;ttr.

Turk - Italyan Munasebetleri

Birinci Minya Sabulunan 6c biiyuk delet Italya olmu§tur. BuAnadolu'da bu devlete vdolu uzerindeki iddialartn

coda Italya'da idareyi ele geciren Mussolini 'ninbir sure i$inde mutecaviz ve somurgeci bir dissolini 'nin idaresindeki Italya yava; yava;, 18

aurienne Andla;mast sirasindaki di; politi-sul meselesi sebebiyle Ingiltere ile uyu;-

eden Italya, Anadolu uzerindekiul'u kuvvet kullanarak almak to;ebbu-

adolu'ya asker ctkaracagt soylentilerilusgarb'i ziyareti sirasinda Mussolini

pmt;tt.

Musul meselesinin 1926 yilinda hailed'ile oldugu gibi Italya ile de Turkiye'nin munItalyan resmi cevreleri bu devletin Anadolu uz

daima yalanlami nr. 56 Bununla beraber, Musul meItalya'nin Turkiye uzerinde yaptiklart basktlarin Tiirkiyyakla§tirdtgi da bir gercektir.

55 Toynbee. Survey... 1925, v. I, s. 526.

56 Esmer, op. cit, s. 197-198.

nin yeniden Batdt devletle arasinda itibanr farklt sebepler yiizunde iirkiye'nin dost-Italya bu devletlerden bin idi. Italya'yt Tur-uzenlemeye sevk eden ba§ltca sebep, bu

oldugu politika yiiz0nden Yugoslavya iletalya diger devletlerle munasebetlerindedevletleri ile bir ittifak sistemi kurmak is-

tiyordu. Bu sistemin icinde bu bolgentYunanistan bulunacakti. Ote yandan,betlerini duzenlemek ihtiyacini duyuyorceklesmesinde ilk adtmi to kil edecekti.bulunan bu devletle dostluk kurmasi, but .mtndan da onemli idi. Nihayet, Turkiye bgi ' nin siyasi nufuzundan da kurtulmu§yapttklart guru;mede Mussolini, Tevfiknanistan arasinda mu;terek bir dostluklif etmi;tir; bu andla;mays sonradanBalkanlann guneyinde to kil edilecdenge kurmak istiyordu. 57

olitika ilk meyvesini 30arasinda Roma' da Ta-anmasi ile vermi§tir. 58

iccine alan ui lu bir it-aylannda uc dev-eyden once Turk

u§tur. Turkiyeunden Italya,

Turk- Italyan

dla;mast 'ntn birinci maddesinde giddier, tarafar an birineyoneltilmi; siyas" ve iktisadi bir anla§maya ya da tertibe girmemeyi t• . but et-

57 Tevfik RUttii Ares, GSrtlllerim, (Istanbul: 1945), s. 52.

58 Bu Andla;ma'mn metni icin bkz: Dilstur, U4iincu Tenip, c. 10 (ikinci bask!), s. 32.

59 Toynbee, Survey... 1928, s. 160.

a§!'ndan sonra Turk ulkesini payla§mak to ebbiisundeet arasinda Turkiye ile iyi munasebetler kuran ilk dev-

va§ sirasinda imzalanan gizli anla§malar geregince,d edilen topraklann verilmemesi uzerine. Italya Ana-

n bir sure icin vazgecmi;tir.

Agustoskasina donmu;tiir; umazltk halinde bulunmastndan isemellerini yenilemi§tir. Turkiye, Msiinde bulundugu takdirde Italya'nindola;tyordu. 55 Esasen 1926 ydtnda Trayayilma emellerini aciklayan konu;malar

Bununla beraber 1922 yba;kanitgtndaki Fa§ist rejim Ids

litika izlemeye ba;lamt;ttr. Mhli St. Jean de

esi uzerine Ingiltere ve Fransabetleri duzelmeye ba;Iamt;tir.

nde istekleri bulundugunuesi sirasinda Ingiltere ve

'yi, Sovyetler Birligi 'ne

1927 yilindan sonra Turkiyyukselmeye ba§lami; ve bu devletlIuguna tekrar ihtiyag duymu;lardtr.kiye ile munasebetlerini yenidendevletin Arnavutluk'a kar;t izlemektmunasebetlerinin gerginle§mesi idi.kuwetli olabilmek igin Dogu Akdeni

tarafsulgarist.

bu sisteml

en kuvvetli iki devleti olan Turkiye veTurkiye de Batdt devletlerle munase-

ya yakla;ma bu amactn ger-nin ulkesi uzerinde emelleri

unu teminat alttna alms' bakt-ostluk sayesinde Sovyetler Birli-caktt. 1927 ytltnda Milano'da

as'a Italya ile Turkiye ve Yu-tk andla;masi yapdmastnt tek-

da alinacakti. Fa;ist lideri,Kiicuk Entente 'a kar§t bir

Italya'mn, Balkan DevletlerMayis 1928 tarihinde Mussolrafsizhk, Uzla§ma ve Adll TYukanda belirttigimiz gibi,tifak sistemi kurmayt du§"

ne kar§t izledigi bui ile Tevfik Ru;tu Ar

sviye Andla;mast'ntn imztalya Turkiye ve Yunanistan

uyordu. Ancak, 1928 yilinin bletin temsilcileri arasin- Yunan goru§ ayriliklile Yunanistan arastnTurkiye ile ayn bir

ayn ayn yapdan on guru;meter hernnin halledilmesi gerektigini ortaya koaki meselelerin derhal halledilememesidla§ma yapmt;tir. 59

Ataturk ve Turkiye'nin

Politikasi (1919-1938) r,li ;1251^1J9Mehmet GONLUBOL - Gem SAR124

"'^^

Sadabad Paktt bugune kadar taraflarca denonse edilmemi§ olmakla bera-

ber, bu Pakt Ikinci Diinya Sava§i'ndan sonra unutulmu;tur.

Turk - Sovyet MUnasebetleri

Sovyetler Birligi, 1930 ytlindan sonra status quo'cu devietlere yonelen bir

di§ politika izleyen Turkiye'nin Milletlerarast munasebetlerde dayandtgt tek

buyuk devlet olmaktan cikmi ti. Bununla beraber, Turkiye bu devletle iyi mu-

nasebetlerini devam ettirmi§tir. Turkiye giri§mis bulundugu sosyal ve iktisadi

kalktnmastnt gerceklevirebilmek ve tehlikeli bir durum almaya ba;layan dunya

olaylan kar;Isinda askeri gucunu arttrabilmek icin Bahl' Devletler gibi Sovyet-

ler Birligi 'nin de yardimina muhtactt. 1932 ytlintn Nisan aytnda Sovyet HukU -

meti'nin daveti uzerine Turkiye Ba;bakani ve Di i§leri,Bakant Moskova 'yt

ziyaret ettiler. Bu ziyaret iki deviet arasinda siyasi ve iktisadi munasebetlerin

tekrar ele alinmast icin yeni bir zemin hazirladt. Nitekim, bu temaslar sirastnda

Sovyetler Birligi'nin sanayi maddeleri ve makina ithali icin Turkiye'ye 8 mil-

yon dolarltk bir kredi acmast hakktnda mutabakata vanldt.' 22 Yardimtn gerc.ek-

lenmesine dair Protokol 21 Ocak 1934'te Ankara'da imza edilmi^tir. 123

Moskova gorii melerinden ktsa bir sure sonra Turkiye, Milletler Cemiyeti ' ne

girmekle status quo'cu gruba bir adim daha yakla;mt; oluyordu. Ancak, Sov-

yetler Birligi'nin de iki ytl sonra aynt Te§kilat'a (lye olmast Turkiye "nin Cemi-

vet'e girmesindeki isabeti gostermi) ve bu yOzden iki devlet arasinda

dogabilecek muhtemel cats§mayi onlenmi§tir.

1933 - 1936 ytllan arasinda Turkiye ile Sovyetler Birligi siki bir i;birligi dev-

resine girmi§lerdir. Bunun ba§ltca sebebi, Avrupa 'ntn buyuk devletleri arasin-

daki grupla;ma hareketinin yeni bir veghe alms' idi. 1932 ytlmda Mussolini ' nin

to ebbiisu tie revizyonist Almanya ve Italya ile anti-revizyonist Ingiltere ve

Fransa arasinda Dortlu bir Pakt imzaianmak (here oldugu soyleniyordu. Boyle

bir ihtimalin belirmesi Almanya ve itaiya"mn toprak iddialartnda bulunduklan

devletlerde endi§e uyandtrmt§tt. Turkiye de bu devletler arasinda bulunuyordu.

Ataturk, Ankara'daki yabanct deviet temsilcilerine verdigi bir ak§am yemeginde,

Turkiye " nin Dortlu Pakt't iyi kar§tlamayacagtnt actkca soylemi;tir. 124 Aynt §e-

kilde, revizyonist ve anti-revizyonist devletlerin Milletler Cemiyeti dt§tnda bir

anla§maya varmalart Sovyetler Birligi'ni de tabii olarak endi§elendirmi;ti. Bu

yuzden, Sovyetler Birligi, Turk Di i§leri Bakani Tevfik Rii;tu Aras'in tavassutu

uzerine, Avrupa ve Yaktn Dogu'daki butun kom§ulart ile Dortlu Pakt Devletle-

ri'ne kar§t isbirligi yapma to ebbusune girismi§ti. Bu te)ebbus 1933 ydtnda Lon-

dra 'da toplanan Dunya Iktisat Konferansi strasinda ilgili devIetler arasinda

goru;melere yol acmt§ ve bu devietler "Tecaviizun tariff" konusunda 3 ve 4

Temmuz 1933 tarihlerinde iki andla)ma imzalamt)lardt. Bu andla§malardan

birincisine Turkiye, Estonya, Letonya, Polonya, Romanya, Sovyetler Birligi,

Iran ve Afganistan, ikincisine de Turkiye, Romanya, Sovyetler Birligi, cekos-

lovakya ve Yugoslavya taraf idiler. 125 Bu andla§malartn maksadi muhtemel bir

tecavuz olayt kar)tstnda gercek mutecavizi ortaya ctkarmak ve dolaytstyla bu

devletleri icine alan yeni bir grup teskil etmekti.

Incelemekte oldugumuz devre icinde Turk - Sovyet munasebetleri ile ilgili

en Onemli mesele, Bogazlar meselesi idi. Lausanne'da tespit edilen Bogazlar re-

jiminin degi§tirilmesi icin Turkiye 1933 ytlindan itibaren to ebbuste bulunmaya

ba§lamt§u. Mart I933'te toplanan Silahstzlanma Konferansi'nda Bogazlart si-

lahtan tecri eden Lausanne Bogazlar Andla§mast hukumlerinin degi;tirilmesi

hususunda Turk temsilcisinin yapugt teklifi Sovyet temsilcisi desteklemi§ti. iki

devlet arasindaki bu yaktnla§ma uzerine 1933 ytlmda Voro§ilov ' un ba)kanit-

gtnda bir Sovyet heyetinin TUrkiye 'yi ziyaret etmesi cok samimi konu§malara

ve fikir teatilerine vesile olmu§tur. 125 Daha sonra, 9 Mart I935'te, Cumhuriyet

Halk Partisi DOrduncu Buyuk Kurultayt'nt acarken Ataturk Turk - Sovyet mu-

nasebetleri hakktnda §Oy!e demi§tir: "Son gunlerde Bogazlar meselesini ortaya

koydugumuz zaman, Sovyetler'in bizim tezimizdeki dogrulugu ve hakldtgt bil-

124

122 Moskova gori meleri hakktnda Molotofun 23 Ocak 1933 ' te Sovyetler Birligi Merkezi Icra 125

Komitesi 'ne vermi; oldugu rapora bkz: Degras, op. cit., v. III. (1933-1941), s. 1. 126

123 Bu Protokolun metni icin bkz: Diistur, Ucuncu Tertip, c. 15, s. 475,

Aras, Gor4lerim, s. 59.

Bu Andla, mamn metni icin bkz: Dustur, Ucuncii Tertip, c. 15, s. 92 ve 95.

Bu ziyaret vesilesi ile Voro;ilov ' un 27 Ekim I933 ' te yaptigi konuimanin metni icin bkz: Deg-ras, op. cit., v. III, (1933.194 I), s. 32.

,z.126 }/fy A Mehmet GONLUBOL - Cem SAR

dirmis, olmalart, Turk ulusunda yeniden derin dostluk duygulart uyandirmi ttr.

Turk - Sovyet dostlugu arsiulusal barn icin §imdiye kadar yalniz haytr ve fayda

getirmistir. Bundan sonra da yalntz hayirli ve faydalt olacaktir. 127 Aynt yiltn

Ocak ayinda Molotof, Sovyetler Birligi'nin di§ munasebetleri hakkinda yapttgi

bir konu)mada, Turk-Sovyet munasebetlerinin "milletlerarasi dostane muna-

sebetlerin en iyi ornegini verdigini " belirtmi§tir. 128 iki devlet arasinda geli;en bu

munasebetler sonunda, 7 Kasim 1935 'te, Ankara'da Turk Dni§leri Bakant Tev-

fik Ru1tu Aras ile Sovyet Buyuk Elcisi Karahan arasinda, 17 Aralik 1925 tarihli

Dostluk ve Tarafsszlik Andla;masi ile bunun uzatilmasi hakkindaki 17 Arahk

1929 ve 30 Ekim 1931 tarihli iki Protokol ve esas Andla§ma 'ya Ek 7 Mart 1931

tarihli Deniz Protokolu'nun muddetinin 7 Kasim 1945 tarihine kadar on yil sure

ile uzatilmasini ongoren bir Protokol imzalanmnt1r.' 29 Boylece, 1921 ydtnda

ba9layan Turk - Sovyet dostluk munasebetinin devam ettirilmesi icin iki devlet

anla;mt§ oluyordu. Tevfik RG)tii Aras bu sure icindeki Turk - Sovyet muna-

sebetlerini;u§ekilde ozetlemektedir: "Bizim on beg seneden rsok fazla bir mud-

det icinde Sovyetler Rusyasl ile yapilan bir i;birligi devremiz vardt. Bu devrede

bircok milletlerarast meselelerinde beraber goru;tuk ve yuruduk. Bu yuzden

bir harbe girmek zarureti belirmedigi gibi, aramizda; icabinda birlikte harbe gir-

mek taahhudu bile yoktu. Fakat ameli bir i§birligimiz vardi ve her birimizi ilgi-

lendiren herhangi bir i; uzerinde aramtzda goru§meden bir;ey yapilmazdt. 130

1936 ytlina kadar bu §ekilde geli§en munasebetler, bu yil toplanan Mon-

treux Konferansi nda ve takip eden ytllarda Turkiye'nin Ingiltere ile igbirligi

yapmasi uzerine ayni §ekilde devam ettirilememi;tir,

Turk - Italyan MUnase

Turk - Italyan munasebetler

devam etti. Turk Basvekili ve Di

Bakant 1932 ytltnda Roma'yt ziyaret et-

127 Ataturk'un SSylev ve Demecleri, c. I, s. 381-3128 Bu konuimanm metni icin bkz: Degras, op. cit, v. II

933-194 I), s. 103.129 Bu Protokoliin metni icin bkz: Duster, Uc^uncu Tertip, c. 17 (ikinci basks), s. 80. Bu proto-

kol 20 Arakk I 935'te TBMM tarafindan tasdik edilmi;tir.130 Aras, Gorilglerim, s. 16.

Ataturk ve Turklye'nin Dt; Polittkast (1919-1938) ? 127

tiler. Bu ziyaret, C ellorizo (Meis) ve Anadolu sahillerindeki birkag kucuk

ada uzerinde iki tarafi iddialartndan ileri gelen u u;mazhgtn cozulmesi ()ze-

rine hazirlammip. Adal . r meselesi iki taraf arasIrida rsatnmalara sebep olmu;

ve 30 Mayis 1929 'da im anan bir Tahkimnaohe ile meselenin Milletlerarast

Daimi Adalet Divani'na ha :Iesi kararla;ttrtlm at. 13 ' Fakat bu mesele La Haye

Divant 'na gitmeye luzum kal

nan bir Andla§ma ile halledil

Jeri strastnda, 25 Mayts'ta bir

Andla;masi'nin 3 yd sure ile uza

edecegi umidini dogurmu;tu. Prot

siirenin hitamindan alts ay evvel fes

kalacaktt. 133 Fakat, bu Protokolun i

ya'nin Orta ve Yaktn Dogu 'ya yayd

yan munasebetlerini aniden boz

Ytlltk Fa;ist Kongresi 'nde yapti

Asya ve Afrika'da oldugunu a

kamlannin ve basmtntn §idd

Italyan Hariciye Muste§ar

Mart 1934 tarihli nutkun

ve gerekse Italya Hiiku

Roma Buyuk Elcimiz

lini kendisine §byle

kumda Tiirkiye'yi

nutuk dikkatle

actklamaya ra

kilemi§ ve T

32 tarihinde Ankara'da imzala-

vlet adamlartntn Roma'yt ziyaret-

uresi heniiz bitmemi8 olan 1928

devletle iyi munasebetlerin devam

kumlerine gore mezkur andla;ma bu

rlmeyecek olursa 5 yil daha yiiriirlukte

alanmastndan ktsa bir sure sonra, Ital-

emellerinin ortaya cikmasi, Turk - Ital-

Mussolini 19 Mart 1934'te Ikinci Be§

)mada, Italya'nin tarihi emellerinin

ti. t39 Bu konu§ma Turk resmi ma-

bep olmu;tur.' 35 Bunun uzerine,

Elcimize, Mussolini 'nin 24

etmedigini ve gerek kendisinin

elakki etmedigini" soylemi§tir.

ttgi bir gore;mede, Musso-

tiyetle temin ederim ki nut-

bile du§unmedim. Buliin

ugu anla;dabilir" 136 . Bu

e'nin do politikasini et-

r;damaya ba4lami ttr.

adan 4 Ocak

ti. 132 Turk

rotokolle

Imast b

kol

bir kon

ga soylem

i tepkilerine

Suvich Roma B

"Turkiye'yi istihd

eti'nin Turkiye 'yi Asya

Mart'ta Mussolini ile ya

mi8tir: "Sizi sarnimiyetle ve k

irs kastetmedim ve bunu bir an

undugu zaman maksadtmtn ne of

en Mussolini 'nin nutku derhal Turki

rkiye, Italya'nin hareketlerini §uphe ile

131 Bu Tikimnamenin metni icin bkz: Dilstur, Ucuneu Tertip, c II kinci basks), s. 102.132 B Andla;mansn metni igin bkz: Distur, Ucuncu Tertip, c. 14 (iki

basks), s. 12.133 Bu Protokolun metni icin bkz: Ibid., s. 371.134 Turkkaya Ataov, "Turkish Foreign Policy: 1923-1938" Milletlerarast ilnasebetler Turk

YtWgt, c. II, 1961, s. 135.135 Bkz: 6 Nisan 1934 tarihli Vakit, 7 Nisan tarihli Milliyet, 8 Nisan tarihli Izmir Postasi, 10

Nisan tarihli Hakimiyeti Milliye gazeteleri.136 Mussolini'nin nutku ile ilgili olarak Di;i;Jeri Bakant Tevfik Rii;tu Arai in 4 Nisan 1934 tari-

hinde TBMM'de yaptsgs konu;mays bkz: Ayin Tarihi, Mayis 1934, No. 5, s. 82 vd.

rekiyordu. Bu sebeple anlasma aciga cikinca,metin yaptlgi bu anlasmaya uyiik tepki go

Iran'dakicephe aldilar.

Anlagmanln tasdiki tehlike girinmaya basladllar. Amerika da hr'' Sovyetlerin savas sonrasi nno dikilmeye karar verdi. Amenti i bir aciklamada, petrol a asbeklenmedik. neticelerle k. 'lacgunu koruyacagi husus da toMeclisi 22 Ekim 1947 0- aniasmamunist milietvekili m'

Amerika'mn bu tutumu karsisind Sovyetler, Amerika ile bir ca-tismayl goze ala adiklari icin genie ek zorunda kaldilar. Bu me-sele de simdilik boyle kapanmis oldu

B) Turkiye Uzerinde Sovyet Tehdidi

Daha Potsdam Konferansi sirasinda Turkiye uzerinde bir Sov-yet- tehdidi acik olarak ortaya cikmisti. Bu tehdit, bu devletin, Bo-gazlarda us istemesi ve Kars ve Ardahan bolgelerinin Rusyaya ter-kini iieri surmesi ile ager bir nitelik kazanmisti. Fakat 1946 yllmda,Turkiye uzerindeki bu tehdidin agin'g' Idaho da artmistir.

Potsdam kararlanna gore, her uc devletin Bogazlar hakkinda-ki goruslerini Turk hukumetine bildirmeleri gerekiyordu. Bu kara-ra ilk uyan Amerika oldu ve 2 Kasim 1945 de Turk hukumetine ver-digi notada bu konudaki goruslerini acikladl. Bu goriis Amerika ta-rafindan daha Potsdam'da do belirtilmisti. Birlesik Amerika Bogaz-larda, ticaret gemileri icin tarn serbesti, Karadeniz'e klyidar deviet-lerin savas gemilerinin gecisi icin genic serbesti ve Karadeniz'e kl-yldar olmayan devletlerin savas gemilerinin ise, Karodeniz devlet-lerinin muvafakkatiyie ve sinirli tonilato ile gecis. hakkina sahip ol-masini istiyordu. 6 Hemen ayni nitelikteki Ingiliz gorusu de 21 Kasim1945 de Turk hukumetine bildiriimistir. Disisieri Bakani Bevin'in 21$ubat 1946 da Avam Kamarasinda e$unu acikco soylemeliyim ki,

Ayrn Tarihi. Eylul 1947, No. 166, s. 190.5 Aynt eser, s. 192.6 Rifki Salim Burcak, .Ikinci Cihan Savasmda Bogazlar Meselesi., Siyasal Bilgiler

Okulu Dergisi, Cilt 1I, Say' 1-2, ss. 200-201 ve Aym Tarihi, Kas'm 1946, No.144, s.71.

Turkiye'nin bir peyk deviet haline geldigini gormek istemem. Istedi-gim sey, Turkiye'nin bagimsiz ve hur bir devlet olarak kalmasidirs,'demesi Ingiltere'nin bogazlar konusunun en esasli noktasi hakkin-daki gorusunu acikliyordu.

Sovyetlere gelince, bu deviet Bogazlar hakkinda gorusunu an-cak bir yil sonra bildirecektir. Lakin Sovyetlerin 1925 tarihli Turk -Sovyet tarafsizllk ve saldirmazlik paktini 1945 Marti-Ida feshetme-sindenberi Turk - Sovyet munasebetlerinde gittikce artan soguk-luk, Istanbul'da meydana gelen bir oloyla gerginlige donmustur. Birsuredenberi Istanbul'da yayinlanmakta olan birkac gazete solcu ye-yinda bulunmaktaydilar. Buna sinirlenen Istanbul Universitesi genc-ligi, 4 Arallk 1945 gunu yaptigi buyuk bir yuruyuste, Yeni Dunya, Tanve fransizca clkmakta olan La Turquie gazetelerinin idarehanele-riyie, Beyoglu'nda bir Sovyet vatandasina ait bulunan Berrak Kite-bevi'ni tahrip etti. Sovyet hukumeti bu olayi protesto ederken, olay-lorda Turk polisinin de isbirligi yaptigi iddiasini iieri suruyor ve so-rumlulugun Turk hukumetine ait oldugunu bildiriyordu.

Bu olaydan sonra, T.B.M.M.'nde Disisleri Bakanligi butcesi go-rusulurken, Istanbul Milletvekili General Kazim Karabekir, 20 Ara-ilk 1945 de Meclis'de yaptigi konusmada, " Bogazlar milletimizin ha-kikaten bogazid'r. Ortaya el saldirtmoyiz. Fakat su da bilinmelidirki, Kars yaylasi da milli belkemigimizdir. Kirdirirsak yine mahvolu-ruzs demis" ve Meclis ve kamu oyu tarafindan heyecanla alkislanmisti.Bu konusmanin ertesi gunu, 21 Aralik 1945 de bcslica Moskova ga-zeteleri bir Gurcu profesorunun mektubunu vayinlamislardir. Bumektuba gore, Giresun, Gumushane ve Bayburt'a kadar olan Do-gu Anadolu, Gurcistan topraklorindan olmasi hasebiyle, bu bolge-lerin Gurcistan Cumhuriyetine iadesi gerekiyordu. $imdi Sovyet ba-sin! ilk defy olarak Sovyet vatandasiannin agzindan Turk toprek-lan uzerinde istekler iieri si.iruyordu." Turk basin! Sovyet basinjmnbu gibi baskilanni tabiatiyle cevapsiz birakmadi.

Turk - Sovyet munasebetlerinin bu gergin durumu 1946 yazina'kadar devam etti. Fakot 1946 yazinda yeniden siddetini arttirarakbir buhrana girdi. Potsdam kararlanna uygun olarak Sovyetler Bo-gazlar hakkindaki goruslerini, Turk Hukumetine 7 Agustos 1946 do

7 Aym Tarihi, Subat 1946, No. 147. s 96 ve Burcak, adr gecen makale, s. 203.8 Konusmanin metni : Aym Tarihi, Aralik 1945, No. 145 ss. 83-89.

Burcak, adr gecen eser, s.202.

n kamu oyurdi. Bilhassa Ingilte-

bileler hukumete karsi

Sovyetler Iran'a bask! yap-sin' anlamisti ve hem de sim-

rini gorerek Sovyetlerin karsisi-n hukumeti, 20 Eylul 1947 de yap-as'nl reddetmesinden dolayl Irank olursa, Iranin toprak butunlu-nat verdi.' Bunun Ozerine Iran

ittifakla reddetti. Sadece 2 ko-ti.

426

427

verdikleri bir note ile actkladllar.' n Notada, Turkiye'nln II. DOnyaSavasl slraslnda Bogazlardaki yetkilerini kotuye kuliandlgl ve Mih-ver'in saves gemilerine gecis verdigi belirtildikten sonra, yeni Bo-gazlar rejiminin almasi gereken seklin esaslarl olarak sunlar belir-tiliyordu : 1) Ticaret gernilerinin bansta ve savasta tam gecis ser-bestisine sahip olmasl. 2) Karadeniz'e kips' olan devletlerin savasgemilerine her zaman gecis serbestisi taninmasi. 3) Karadeniz'e ki-ylsi olmayan devletin savas gemileri icin, —istisnai bazi hailer di-slnda— barlsta ve sova$ta gecis yasagt konmasi. 4) Yeni Bogazlarrejiminin yalniz Karedeniz'e klyisl plan devletier tarafindan duzen-lenmesi. 5) Ticaret ve gelis-gecis serbestligi ile Bogazlarin guvenliginin, en ziyade ilgili ve bu ise en liyakatli devletler olan SovyetRusya ile Turkiye taraflndan ortak vasttalariyle saglanmasl.

Bu suretle Sovyetler Bogazlarin kontrolunu elierine almak hu-susundaki isteklerini resmen aclklamis olmoktaydilar. Bunun icin Sir-lesik Amerika 19 Agustos '1946 da Sovyet Hukumetine verdigi birnota ile, 4 ve 5 inci Sovyet istekierine itiraz ederek, kendisinin bu-nu kabul edemiyecegini bildirdi. Ingiltere de 21 Agustosta SovyetHukumetine verdigi notada 4 ve 5 inci Sovyet isteklerini kabul et-rnedi ve nBogazIardaki yegane kara kuvveti olmaSi haseblyle, Tur-kiye Bogazlarin kontrol ve savunmaslnln sorumlusu olarak kalmak-ta devam etmelidir» dedi. t2

'" 1945-1946 ytllarinda Turk-Sovyet munasebetlerinin geclydigi ciddl buhranin bi-rinci elden anlatimt icin, 1946 yazinda Sovyet Rusyaya verllen o muhtegemnotalarin mimart ve eski Disisleri Bakani ve Turkiyenin yetigtirdigl mOstesnadiplomatlardan rahmetli Feridun Carnal Erkin'in su eserine bakintz: Turk-Sovyet Iligklleri vc Bogazlar Meselesi, Ankara, Basnur Matbaast, 1968, ss. 246-318. 7 Agustos 1946 tarihli Sovyet notasinin metni : ss. 414-415. Notanin metnlicin ayni zamanda bak.: Aytn Tarihi, Agustos 1946. No. 153, ss. 72 . 74. CemilBilsel, Turk Bo4azlan, Istanbul 1948, ss.6Z-65 ve fransizca metin icin bak.:Documentation Francaise, NOTES ET TUDES DOCUMENTAIRES, No. 1899, 26Juillet 1954, pp. 11-12. Bu Sovyet notasinin verilmesi uzerine, bir yandan Ameri-ka ile Turkive, bir yandan Amerika ile Sovyet Rusya arasinda cereyan eden dip-lomatik muzakereler, Sovyet ve' Turk notalarinm ingillzce metinleri icin bak.:Foreign Relations of the United States, 1946, Vol. II, Washington, GovernmentPrinting Office, 1969, pp.801-923.

" Amerikan notasinin Turkce metni : Ayin Tarihi, Agustos 1946, No. 153, ss. 74-75ve fransizca metin : Documentation Francaise, N. ET E. DOC., No. 1899, pp. 12-13.

'12 Harry N. Howard, Some Recent Developments in the Problem of TurkishStraits. 1945-1946u, The Department of State Bulletin, Vol. XVI, No. 395,January 26, 1947, p 147.

Sovyetlerin 7 Agustos notaclna Turk Hukumeti 22 Agustos

1946 tarihli ' bir nota ile cevap verdi. 'Cevapto, II. Dunyo Savasln-da Bogazlar Statusunun TOrkiye tarafindan iyi korunmaclIgIna daftithamlar curutuldukten sonrg , Sovyet isteklerinin 4 ve 5 inci mad-deleri reddedilerek, besinci rnadde hakkinda, bu Sovyet teklifinin,uTurkiye ' nin hicbir bakimdan feragat edemiyecegi va tokyidini ka-bul edemiyecegi egemeniik haklanna ve guvenlimine ayklrin oldu-gu bildiriliyor ve bunun Turkiye'nin guvenliginin imhasl demek ola-cagl belirtildikten sonro Boyle deniyordu : cmTarih Turkiye'nin dahilolup Turk Milletinin memlekete karsl vazifesini yapmacI:gl hicbir sa-va misali kaydetmemistirs. Bu sonuncu curnle, Tiirkiye'nin Sovyettehdidine karsl acik bir meydan okumaslydi. Bununla denilmek is-teniyordu ki, Sovyet Rusya Bogazfar uzerindeki ihtiraslarinl gercek-lestirmek icin kuvvete basvuracak ofursa, Turk Milleti buna aynisekilde karsi koymaktan kacinmlyacaktir. Bu, Turk HukumetininSovyet tehdidine, her ne ekilde olursa olsun, karsl koyma azminin

bir ifadesiydi.

Turkiye'nin bu notasina Sovyetler 24 Eylul 1946'da bir cevap

verdiler. 1 Birinci notadaki ithamlar tekrar ediliyordu. Turk Huku-meti 18 Ekimde verdigi ikinci cevapta, 22 Agustos notastndaki go-res ve azmini tekrar belirtti. l '

Sovyet Rusya'nin Turkiyeye 24 Eylul notasl uzerine, Amerikave Ingiltere 9 Ekimde Sovyetlere verdikleri notalarda, Potsdam ka-rarlanna gore, taraflann Turk Hukumetine ancak birer nota vere-rek goruslerini bildireceklerini, yoksa cevaplasma suretiyle mesele-nin tartlsllmastna girisilemiyecegini bildirdiler ve Turkiye'nin, Bo-gazlar savunmaslnln tek sorumlusu kalmasi gerektigi hususundakigoruslerini tekrar ifade ettiler. 16

Bu suretle Bogazlar konusundaki tartisma sona eriyordu. Sim-di meselenin bir konferansta gorusulmesi gerei mekteydi. Lakin bu

13 Turk notasimn metrli Erkin, adi gecen esor, ss. 416-422. Awn Tarihi, Agustos

1946, No.153, ss.76-83. Bilsel, Turk Bogazian, ss 65-76. Fransizea matin

Documentation Francaise, No. 1899, pp. 13-16.11 Sovyetlerin ikinci notasinin metni : Erkin, ad' gocen ewer, ss. 423.428. Ayin

Tarihl, Eylul 1946, No.154, ss. 46-51. Bilsel, ad' gecen eser, es. 76-86. Fran-

stzce metin : Documentation Francaise, No. 1899, pp. 16-19.

Turk notasinin matin : Erkin, ad: gecen eser, ss. 429-440. Ayin Tarihl, Eklm

1948, No. 155, ss. 58-70. Bilsel, ad' gecen eaer, ss. 86-108. Fransrzca metin :

Documentation Francaise, No. 1899, pp. 20-25.16 Bak.: Howard, adr gecen mekale, p. 149. Notalarin frenzsizca metlnlari :

Documentation Francaise, No.1899, pp. 19-20.

•

429428

konferans bugune kadar toplanmam'st'r ve Bogazlarda Montreuxrejimi egemen olmakta devam etmektedir. Fakat olayin onemli ta-rafl, simdi Sovyet tehdit ve tehlikesinin Turkiye'nin uzerine en ar^irbir sekilde sokmus olmasiydi. Sovyetler, Turkiye'nin hem bog'ms'z-Ilk ve egemenligine ve hem de toprak butunlugune yonelen isteklerfieri surmuslerdi. Turkiye tarihinin en buhranli zamanlanndan bin-ni geciriyordu.

C) Yunanistan lc Savasl

Yunanistan'dan Iman kuvvetlerini cekilmesi ile birlikte, Al-manlara karsi mucade eden Yunan Ce ecileri aras'nda da bir sag-sol Catlsmasl Oculist' 'we solu EAM'cl Or (Milli Kurtulus Cephesi),sag' da EDES'ciler (Yunan Milli Demo ratik Ligi) temsil etmekteydi.EAM'in askeri kuvvetini %AS, yani Mi i HaikCi Kurtulus Ordusu tes-kil ediyordu. " Kurtulustan sonro bu mucadele sag ve sol portlierarasindaki mucadele seklial aide Fa at bu orada 1944 sonlarindanitibaren Yunanistana Ingiliz kuvvetler' cikmaya baslam'stl. 1945 Ocakaylnda Yunanistan'daki Ingiliz kuvv: tleri Yunanistan'' kontrolu altl-no aimaya basladrgi zaman, kOmuni tier ve bilhassa Tito'nun Yunan

krrup Yunanistana sevkettigi SlavYugoslavyaya siginmak zorunda

Yugoslav lideri Tito, buile teskil ettigi ve komunistlyardimrna gonderdi. 1e Tito'tan da Markos'a yard'matan' bir is savasa surukle

Yunanistanin 1944-1946 araindaki gelismeleri isin bak.: L.. Stavrianos, The

Balkans since 1453, New Y.rk, Holt, Rinehart and Winston, 1961, pp. 820-828.

" Robert Lee Wolff, The :. karts in our Time, Cambridge, Harvard UniversityPress, 1956. p.318.

in dikkati seken tarafi do, daha Yunanistan is savasa suriik-lenmeden once, 1946 •..k ayinda, Sovy t Rusya'nin B.M. GuvenlikKonseyine basvurup, Y nanistan'daki I giliz kuvvetlerinin milletler-arasi bar's ve guvenligi tehdit ettigind , n sikayet etmesi ve' Ingilizkuvvetlerinin Yunanistan'dan 0ekilmesini istemesiydi. Sovyetlerinherseyi onceden planladl ' ve Ingiliz kuvvetlerinin bu planlann ger-Ceklesmesine engel oldu

anlaslllyordu.

ve Arnavutluk'un destekle-rk ayinda Guvenlik Konseyine

ayette bulundu. Guvenlik Kon-rusturma komisyonu kurdu. Ko-nen us komsusu ile slmrlannda

7 sayfalik bir rapor haz'rlad' ve'a yardim etmesi dolay'sile bolge-ile suslu olduklar' bildirildi. Lakinvyet Rusya tarafindan veto edildi.

de B.M. Genel Kuruluna havalee kalmasi idi.

Yunan IC savasln' sotto erdiren12 Mart 1947 tarihli Truma Doktrini'ger yandan Yunanista'nin, gram's oldfar' karsisinda Amerika Be bakani Trumdolarlik ve Turkiyeye d 100 milyon dSovyetleri gerilemek ze undo birakmistir

Diger taraftan,arasimn acilmasl vehim bir dayanaktaHaziran ve Temmbus etti ise de,kederek Yugosl

Boylece, .ovyetlerin Yunanistan) komunizmin kontrolu altinpsokma teseb uslerl de basarlsizlrkla neticelenmis almaktaydi.

C) Aveypada Sosyalist Blokun Kurulu$u

Sovyetler bu faaliyetleri ile Orta Dogu ve Dogu kdeniz bolge-lerine girmeye salislrlarken, bir yandan da Avrupadak durumlarinisaglamla tlrmak icin, askeri isgalleri alt'nda tuttuklar' ulkelerde ko-munist rrjimleri yerlestirmeye muvaffak olarak, bugunku Sosyalist

431

Makedonyasini ele gecirmek isMilli Kurtulus Cephesi (SNOF)kalmislardl.

1946 Martlnda Yunanistan'dpartilerin birligini temsil eden Esimleri sagcilar kazandl. Bu durkasindan Krohn Yunanistana dde vine monarsi taraftarlar' kaMarkos (Markos Vafiedes) ad]munistler kuzey Yunanistan'd

enel sesimler vapid' ve solcusesimleri boykot etti. Tabii se-

t icin ilk hezimetti. Bunun ar-hususunda yapilan plebisitte

gelismeler uzerine, Generalmunistin Iiderligindeki ko-

efer Milli Kurtrden mutesekkil

un arkasindan Arnsladi. Markos'un ays olmaktaydl.

us Cephesi (NOF) ad'ir kuvveti Markos'un

vutluk ve Bulgaris-klanmasi Yunanis-

Markos'u Yugoslavya,mesi dolayisile Yunanistanbasvurarak bu us komsususeyi konuyu incelemek Ozermisyon aylarca suren ve Yunyapilan sorusturmalardan sonbu raporda bu us devletin Marde bar's' ihlal ettikleri ve delaybu rapor Guvenlik KonseyindeBunun uzerine mesele 1947 Eyedildi. Bu ise meselenin sure

Bulgarist1946 Andan sibir s..' •-

nis

ulem

.

.

.

iki hadise olmustur. Birincisi,ir. Bir yandan Turkiye'nin, di-gu bu Sovyet bask' ve oyun-n''n Yunanistana 300 milyonarl'k askeri yardim karan.

948 Martindan itibarovyet blokundan kop

yoksun brrakmaktayd'. Bz aylar'nda Yunan hukumet ile anlasmaya teseb-

endisini dinleyen olmad, ve Kuzey Yunanistan' ter-vyaya slginmak zorunda kaldi.

n Tito'nun Moskova ilesl, Markos'u gayet mu-

sebeple Markos, 1948

430

4

Turk - SovyetMunasebetleri

1960'lar baslarken, Turk-Sovyet munasebetleri, 1950-1960 ara-sindaki Orta Dogu hadiseleri sirasinda zaman zaman vukubulan kar-silikli sertiesmelerin tesiri altinda meydana gelen bir sogukluk do-nemini yasamaktadir. Her ne kadar Ti rkiye, 1960 ytltnin baslarindaSovyetlerle munasebetleri duzeltmek' ipin harekete gepmis ise de,27 Mayes 1960 darbesi ale bu tesebbus geraeklesememistir. 27 Mayasaskeri idaresinin basinda Sovyet Rusya, bu iktidar degisikligini veAmerika'ya ook bagli olan bir iktidarin dusurulmesini firsat bilerekTi rkiye'ye bir yanasma tesebbusunde bulunmus ise de, askeri ida-renin, Turkiye'nin Batl ittifaklanna sodlk kalma karan, Sovyetlerin,umduklarini bulamamalanna sebep olmustur.

1961 Ekim sepimleri ale Turklye'de demokratlk rejim yenidenkurulduktan sonro ve 1964 Kibris buhronlanna kadar olan d6nem-de, Turk-Sovyet munasebetleri soguklugundan his bir sey kaybet-memekle beraber, iki devlet arasinda bazi temaslar olmustur. 76 Fa-kat bunds, daha ziyade, Turkiye'nin Sovyetlerle gereksiz yere sur-tusmeye girmeme ;abase b0yuk rot oynamistc.

Denebilir ki, 1964 iaindeki Kibris gelismeleri, Turk-Sovyet mu-nasebetlerini yeniden eski havasina sokmustur. Kibris Cumhuriyeti'-.nin ve Makarios'un baglantisizlik politikasi, Sovyetleri aok hosnutettigi ve Dogu Akdeniz strateiisi bakimindan islerine yaradlgi lcln,buhran sirasinda dolma Makarios'u destekiemislerdir. Turklye'ninKibris'a mudahalesinin de dolma karsisina alkmislardir. Cunku, Sov-yetlerin en buyuk endisesi, Tiirkiye'nin odayi kismen de also kont-

76 1960-1970 arasi Turk-Sovyet munasebetierl icin bak. Olaylarla Turk

Po-litikasi, 1919-1973, se. 431-446 ve 546-550.

827

rol aitlna almasi halinde, Kibris'in bir NATO ussu haline gelmesi ih-timali idi. Ti rkiye'nin antiasmalardan do§an mudahale hakki da Sov-yetler icin bir mana ifade etmiyordu. Bundan dolayi do « dlsardanmudahaleuye karsi idiler. Turk ve Rum toplumlan kendi meselelerinikendileri halletmeliydiier. Bunun manast ise, Klbris Turk toplumu-nun rum topiumunun hakimiyeti aitlna dusmesini Sovyetlerin kabuletti§i ve hatta istedi§i idi. Boyle bir gores ise, Turkiye'nin, Turk top-lumunun varli ini koruma karor ve politikast lie taban tabana tersdusiiyordu.

1964 yllinda Sovyetler, Kibris hadiselerinin gelismelerine para-lel olarak, Turk hukumetine zaman zaman verdikleri notalarla, «dl-sardan mudahaleuye yani Turkiye'nin mudahalesine karsi olduklarinibildirmisler ve 8-9 A§ustos 1964 bombardimaninda Turkiye'nin bom-bardimani hemen durdurmasini istemislerdir. n Mamafih, sum.: dabelirtelim ki, bu notalarda bir uyan mahiyeti bulunmakla beraber.Sovyetlerin sertlikten kacinmaya itina ettikieri de gozden kacma-mistir.

5 Haziran 1964 tarihli Johnson mektubu nasal TOrk-Amerikanmunasebetlerinde bir donum noktasl olmus ve bu munasebetlerdebir yap! de§lsikligi neticesini vermin ise, vine bu mektup, Turk-Sov -yet munasebetlerini de yeni ve farkll bir geiisme dOnemine sokmus-tur. Burada baz! noktalan belirtmekte yarar goruyoruz. $oyle ki :1964 yllindan ltibaren Turk-Amerikan ve Turk-Sovyet munasebetle-rindeki de§lsikli§in baslangici ve esas faktoru sadece Klbris mese-lesi de§ildir. Biraz once de beiirttl§imiz gibi, esasinda Turklye'ninSovyet Rusya ale munasebetlerine daha yumusak bir mahiyet vermeniyet ve tesebbusleri 1950'lerin sonunda zaten ortaya clkmaya bas-Iamisti. Turkiye bu siralarda, Sovyetlerle devamli gerginligin mah-zurlarlm gormeye baslamisti. Cunku, 1954-1960 arasinda Turkiye'ninOrta Do§u Ile munasebetleri devamli bozulurken, Sovyetlerle muna-sebetleri de gerginiikten gerginli§e atllyordu. Bir halde ki, Turkiyekuzeyden ve guneyden iki bask! arasina giriyordu.

Bir di§er nokta do, Turkiye'nin bilhassa 1964'ten itibaren Sov-yetlerle munasebetlerini duzeltmeye baslamasi, bir cok devletin yap-ti§i gibi, bir buyiik kuvveti di§erine karsi oynamak gibi basit bir po-litika de§ildir. Bu politikanin sebebi, 1964'de ilk defa bir gerce§in or-taya cikmasidir. 1947'den 1964'e kadar gecen 17 yil icinde TurkiyeAmerikaya sadakatle ba§lanmis ve NATO'dan fazla Amerika'yl gu-

77 Bak.: Olaylarla Turk Dip Politatasi, 1919-1973, ss. 440-443.

venliginin temel dayanagi yapmistir. Johnson mektubu, bu dayanak-ta ilk defa bir suphe yarosl acmis ve bir itlmad buhraninin ilk tohum-larini atmistir. Bu ise Turkiye'ye, kuzey komsusu bir super-devietledevamll bir gerginlik icinde olmanin gereksizligini ve bu munasebet-leri, Sovyetlerden karsilik buldugu surece, yumusak bir zemin uze-rinde tutmanin yararini gostermistir.

Nihayet, Turk-Sovyet munasebetleri icin bir noktayl daha vur-gulamak gerekir : 1964'den bu yana, Turk-Sovyet munasebetlerininen muhim unsuru mutekabiliyet, yani karsil,kliliktrr. Turk des politi-kasinln temeli Bati ittifaki oldu§u icin, mutekabiliyet prensibinin tat-bikati zaman zaman hususi durumlar gOstermekle beraber, Sovyet-lerle munasebetlerimizde mutekabiliyet en hasas din politika pren-sibi olmustur ve olmak zorundadir. Yani, Turkiye Sovyet Rusya lieiyi komsuluk munasebetlerini, bu arzusuna Sovyetlerden yeteri vegerekli karsiligi buldugu surece devam ettirebilme imk6nina sahiptir.

1950'lerin gerginlik doneminden sonra, Turk-Sovyet munasebet-lerinin ilk acilmasi, Sovyetlerin daveti uzerine, Turkiye Disisleri Ba-kani Feridun Cemal Erkin'in 30 Ekim - 6 Kasim 1964 tarihierinde Mos-kova'ya yaptigi ziyaretle olmustur. Bu ziyaretin neticesi, 1964 yiliicindeki Turk-Sovyet munasebetlerine 'Meta ters dusmustur. 6 Ka-siminda yayinlanan bildiride, iki husus ager basmaktaydi : Biri, Turk-Sovyet munasebetlerinin, bares icinde birarada yasamanln ben te-mel prensibine dayandirilmasi gerektigi idi. Ikincisi ise, Sovyetlerin,Klbris'a dlsardan mudahaleye karsl gelmelerine ragmen, adada iki

ayn milli toplurr'un varligim kabul etmeleri idi."

Bundan sonraki gelismelerin gosterece§i gibi, Sovyetlerin, icis-lerine karismama gibi, bares icinde birarada yasamanln en muhimprensibine ne kadar saygi gOsterdikleri cok su goturur. Lakin ikihususun varl!§! inkar edilemez : Bin Kibns konusunda sOylediklerininsamimi olmasl ve bu seylediklerine samimiyetle ba§li kalmalan vedi§eri de, Sovyetlerin de Turkiye lie munasebetlerini yumusak birzemin uzerinde yurutme arzularldir. Bu arzunun da bir taklm taktikve dipiomatik sebeplere dayandigi soylenebilir. Bunu karsilamak ve 'gerekli politik davranisi almak elbetteki Turkiye'ye dusmektedlr. Yal-niz, Sovyetlerin de Turkiye lie bozusmak istemedikleri bir gercektir.

Disisleri Bakani Erkin'in Moskova ziyaretinden sonra, Turk-Sov-yet munasebetlerinin trafigi birdenblre artmistir. Amerika'ya olankuskunlugumuzden, Sovyetlerin en fazla sekilde yararlanmak iste-

%, Biidirinin metni Ulus gazetesi. 7 Kasim 1964; Kaesing's... 1993-1964, p. 20500.

828

829

dikleri gozden kacmamistir. Sovyetler Birligi Yuksek $ura Bas-

kanl Podgorny baskanliglndaki bir Sovyet parldmento heyeti 4 - 13Ocak 1965 gunlerinde Turkiye'yi ziyaret etmis ve Sovyetler BirligiDisisleri Bakani Gromyko do 21 Ocak'da, Sovyetler Birligi hukumetorgans olan Izvestia (Hoberler) gazetesine verdigi derrlecte, Sovyet-ler Birligi'nin Enosis'e karsi oldugunu, federal sistemin Klbris Icinbe. cozum sekli olabiiecegini soylemistir. '' Gromyko'nun bu sozleri,

bir hafta once Podgorny ' nin soylediklerinden bir adim daha Merl git-

mekteydi. Qunkii, Podgorny, Ankara'daki konusmalarinda, ne Eno-sis'ten ve ne de federasyondan soz etmemistir. Gromyko'nun bu de-meci Turkiye'de gayet musbet bir sekilde karsilanirken, Yunanistan'da ve Kibris rumlarl arasinda hosnutsuzlukla karsilanmistir. Cunku,cok degil, alts ay oncesine nisbetle, Disisleri Bakanl Gromyko'nunbu sozleri, Sovyetlerin Kibris politikaslnln bazi ana unsurlarinda mu

him degisikiikieri ifade etmekteydi.

Sovyet Disisleri Bakanl Gromyko, 17-22 Mayes 1965 gunlerinde

Ankara 'yi ziyaret etmek suretile, Disisleri Bakanl Erkin'in 1964 son-

baharindaki ziyaretini lade etmistir. SO

Bunun arkasindan, Sovyetlerin Turkiye'ye karsl bir bares ve dost-

luk kampanyasi baslamistir. Sovyetler Birligi 'Basbakani Aleksey Ko-

sigin, 3 Temmuz 1965'de, Ankara'da yayinlanmakta clan haftallk Akisdergisine verdigi demecte; ((Biz politik sahada-, ekonomik sahada,kultiirel sahada isbirligi yapmallyiz... Sovyetler Birligi'nin Turkiye'denhic bir toprak talebi bulunmadiglnl size beyan ederim>` diyordu. r1

1965 Ekiminde Turkiye'de gene) secimler vardi. Sovyetler, bu se-cimlerl kendi yararlarina kulianmak Istediklerinden, o strode Bas-bakan clan Suet Hayri Urguplu'nun, secimlerden once Rusya'yi zi-yaret etmesini istediler. 0 slrada Adalet Partisi Genel Baskani Su-leyman Demirel Basbakan Yardimcisi bulunuyordu. Gerek AP, gerekCHP, Basbakan Urguplu'nun bu seyahatini destekiediler ve Sovyet-lerin oynamak istedikierl oyun neticesiz kaldi. Yani Turkiye'nin lcpolitika hayatinda bir bolunme meydana gelmedi. Akslne, BasbakanUrguplu'niin 9-17 Agustos 1965 tarihlerinde Sovyet Rusya'ya yaptlgiziyaretten sonra ise, Turk-Sovyet munasebetleri ekonomik alanda dayeni bir gelisme hlzi kazanmistir. Zira bu ziyaret sirasinda, Sovyet-

Demecin metni : Cumhurlyst, 23 Ocak 1985; syrice bak.: Olaylerle TOrk Drs

Politicise', 1919-1973, 8.547.80 Bu ziyaretin sonunda yaymlenan blldirl loin bak.: Drsl;lerl Bakanl101 BELLETEN I ,

Mayas 1965, Say; 8, ss. 110-112; Keesing'a... 1995-1986, p.20936.

61 Olsylarls TOrk Drs Politikau, 1919.1973, a. 548

B30

lerin, kredi yoluyla ve bedeli ihrac urunlerimizle odenmek Ozere, TOr-kiye'de bir takim Sinai tesisler kurmalari hususunda prensip anlas-maslna vanlmis ve 1965 Ekiminde iktidara gelen Adalet Partisi hO-kumeti siraslnda yapilan anlasmalarla da bu tesislerin insasina ge-cilmistir. Iskenderun demir-celik sanayii, Izmir'de Aliago rafinerisi,Seydisehir aleminyum kompleksi, gibi tesisler boyledir.

Ekonomik munasebetlerin bu gelismesine paralel olarak siyasimunasebetler de gelisme seyrini muhafaza etmistir. Sovyetler Bir-

Basbakanl Kosigin 20-27 Aralik 1966 tarihlerinde Ankara'yi ziyaretederken, Turkiye Basbakanl Suleyman Demirel de 19-29 EyluI 1967tarihlerinde Sovyet Rusya'yl ziyaret etmis ve bOyuk alOka Ile karsi-Ianmistlr. Bu karsillkli ziyaretleri, Disisleri Bakanl lhsan Sabri Cag-layangll'in 8-12 Temmuz 1968 tarihlerinde Moskova'yi ve 12-21 Ka-wit 1969 tarihlerinde de Cumhurbaskanl Cevdet Sunay'In SovyetlerBlrliglni ziyaretleri Izlemistir.

1970'ii yillarla birllkte Turk-Sovyet munasebetlerindeki bu tatilhave sona ermeye boslamis ve munasebetler bir durgunluk ve hat-ta, yeniden sogukluk donemine girmistir. Zira 1968'de Turkiye'de bas-layan Sol hareket ve kaynasmalar giderek anarsi ve terore donOsiir-ken, Sovyet kontrolu altlnda bulunan sosyalist Olkelerin basin veyayln organlan, bir yandan Turkiye'deki rejim aleyhine yaylnlary.pnils, bir yandan da anarsi ve terorun kiskirticlsr olmuslardir. Biryandan anarsi ve terorun esas Itibarlle Marksist karakterde olmasl,ote yandan bu kiskirtici yaylnlar, Turk kamu oyunun gozunden kac-mamis ve Sovyet Rusyo hakkmdaki suphecilik ve guvensizlik yeni-den canlanmayo baslamistir.

Tiirkiye'nin 1974 Kibns harekatina Sovyet Rusya'nin karsl cik-masi ve 23 Agustos 1974 deklarasyonu Turk askerinin adadancekllmesini istemesi, Garantl Antlasmasinl gecersiz saymasi ve Klb-ns mese!esinin milletterarasl bir konferansta eie alinmasini isteme-si, bu atmosferde olmustur. 1963-1964 Kibris buhraninda Sovyetler,disardan mudahaleye, yani Turkiye'nin adaya ayak basmaslna karslgelmislerdi. $imdi ise, Turkiye adaya ayak bastigi gibi, adanin Octebirini de kontrolu altina almisfl. Tabiatile bu durum Sovyetlerin hos-lanacagi bir durum deglldi. Bu sebeple, 1974 Kibris buhrarflnda TOr-klye'nin karslsina cikan devletlerden biri de Sovyet Rusya olmustur.

Sovyetlerin TUrkiyeden yuz cevirmesinde, Yunanistandaki gells-meler de rol oynamistir. Turkiyenin birinci Kibns harekatl uzerine 23Temmuzda Yunanistanda askeri rejimin isbaslndan cekilmesi ve Ka-ramanlis hukumetinin kurulmasi ve Yunanistan'ln NATO'dan clkmasi

831

ve bilhassa bu sonucu faktor, Sovyetleri cok sevindirmistir. Ve der-hal Yunanistan'a yanasmaya baslamislardir.

Mamafih, Sovyetleri sevindirecek bir ikinci gelisme daha oldu.Amerikan silah ambargosunun, $ubat 1975 ile EyIul 1978 arasinda,Turk-Amerikan munasebetlerini tohrip etmesi ve ambargonun menfitesirlerinin 1978 den sonra da devam etmesi, suphesiz Sovyetleri has-nut birakacak bir durumdu. Fakat bu durumdan yararlanip, Turk-Sov-yet munasebetlerini yeniden dinamik bir hale getirme imkanini eldeedemediler. Cunku, ambargo ylllarl, ayni zamanda, anarsi ve terorunTurkiyede koi gezdigi ve 49 cesit Marksist ve komunist kuruius veyagrubun bu anarsi ve terorde rol aldigi bir atmosferde, Turk kamuoyunun Sovyet Rusya'ya bir sempati beslemesi ve Turk hukumetleri-nin de Sovyetlerle mUnasebetleri gelistirmeye tesebbus etmesi el-betteki mumkun degildi ve bu bir celiski olurdu.

Bundan dolayidir ki, Amerikon Kongresi 1978 Temmuz sonu ileAgustos basinda, Turkiye'ye tatbik edilmekte olan ambargoyu kal-dirmaya karar verdigi zaman, Yunanistan'dan sonra, buna karsl ge-len ikinci deviet Sovyet Rusya oldu. Sovyet Rusya, Ti rkiye'nin silah-lanmasini ve Turk - Amerikan munasebetlerinin duzelmesinden hichoslanmadigini aciga vurmaktan cekinmedi. Moskova, ambargonunkaldinlip, Turkiye'ye silah verilmesini, bares icin bir tehiike ve DoguAkdeniz ve Ege'de bir dengesizligin kurulmasi olarak telakki etmistir.Tabii, Sovyetlerin bu tepkisi Turkiye tarafindan hic de hos karsiJan-madi.

12 Eylul 1980 harekatl oldugunda, Turk-Sovyet munasebetleritam bir durgunluk ve hatta sogukluk icinde bulunuyordu. 12 Eylulrejiminin anarsi ve teroru ezmedeki kararllligi ve bosons' ve aynca1980 Kasim secimlerinde Amerikada Reagan idaresinin isbasina gelirgelmez Turkiye ile cok yakin munasebetler kurmaya ehemmiyet ver-mesi ve faaliyet sarfetmesi, Sovyetleri memnun etmemistir. Fakat 12EyIul idaresinin, ulkede huzur ve siikunun saglanmasinda muhimatfimfar atmasini muteakip dis politikaya daha fazia egilmeye basla-masile birlikte, cok yonlu dis politikoya ySnelmesi, Sovyetlerle olanmunasebetlerin de yumusamasl neticesini vermistir. 12 Eylul idaresi,Amerika ile olan munasebetleri kuvvetlendirlrken, Sovyetlere tama-men sirt ' cevirme gibi bir yoia gitmek istememistir. Bu ise, dogru plan

ve gercekci bir yoldu.

5

Turk - Yu . n

4 oncesi veoncesindeki

a donmus vegibi meseleler

an munasebetle-le Ege Denizi uze-

karasularinin genesza, Lozan Antlasmasl-

ilahlandirmis olmasi da,racagi bir baska mesele-

1954-1959 araslndaki Kibns meselni bir hayli sarsmis ise de, bilhassoIestlrilen 1959 Londra ve Zurich ancumhuriyet olarak ortaya cikisi,hesiz, bu munasebetler 1954'denkat, aradaki sogukluk bir haylinun guney-dogu kanadi olaramislerdir.

Fakat 1963-1964 Kibri- buhrani ile bera.er, Turk-Yunan muna-sebetleri yeniden ve eski.inden daha siddetll bir gerginlik doneminegirmistir. Bu buhran sirsinda Makarios ve ibris rumlarinin Insan-Iik-dlsi soldinlori karsi- nda Yunanistan, bu s•idiriiarin onienmesi ve

dz Turk-Yunan munaseb ileri icin bak.. Andrew WIILondon, 1.1 SS.. Adeiphi Pepers No. 155, 1979; ThanoIssues and P.,l:tics, Adelphl Pepers No. 179; 1982,key's Security Po!;cies, Adelphl Papers No. 164, 1981

1960-1980 araslndaki Turk-Yunan1974 sonrasi diye iki kisimda ele almunasebetler hemen tamamen KibnsBate Trakya Turkleri, Ege adalannin sidaha fieri planda kalmis iken, 1974 sonrrinin meseleleri Kibristan uzaklasmis verinde yogunlasmistir. Bunla; da kit'a sligi, hava kontrol sahasi gibi meselelerdino aykirl olarak Yunanistanin Ege adalorTurkiye'nin daima uzerinde durdugu vedir.

Munaseb:. eri

unosebetlerini, 19k gerekir. 197eselesi etrafi; hlandirilma -rsi Turk-Ysas Itib• I

a anllg

urk-Yunan munasebetleri-'nun araclligi ile gercek-ve Kibnsin bagimsiz birrar yumusatmistir. $up-ine donmus degiidir. Fa-

is ve iki devlet, NATO'sbirligi havasi icine gir-

, The Aegean Dispute.Veremis, Greek Security :ygu Bazoglu Serer, Tur-

832

833