evropa juglindore reporti i zhvillimeve ekonomike #4
DESCRIPTION
ÂTRANSCRIPT
BOSNJA DHE HERCEGOVINA
SERBIA
KOSOVA MALI i ZI
IRJ e MAQEDONISË
SHQIPËRIA
Evropa Juglindore Reporti i Zhvillimeve Ekonomike
18 qershor 2013
Nr. 4
Nga recesioni i dyfishtë tek rimëkëmbja e brishtë
Banka Bot±roreRajoni i Evrop±s dhe Azis± Qendrore
Sou
th East Eu
rop
e Reg
ular Eco
no
mic R
epo
rt No
. 4 Jun
e 18, 2013 E
uro
pe an
d C
en
tral Asia P
ove
rty Re
du
ction
and
Eco
no
mic M
anag
em
en
t
Europe and Central Asia Region
Poverty Reduction and Economic Management
View this report online:www.worldbank.org/eca/seerer
World Bank_SEERER_0607.indd 4-1 6/7/13 11:00 AM
Pub
lic D
iscl
osur
e A
utho
rized
Pub
lic D
iscl
osur
e A
utho
rized
Pub
lic D
iscl
osur
e A
utho
rized
Pub
lic D
iscl
osur
e A
utho
rized
World Bank_SEERER_0607.indd 2-3 6/7/13 11:00 AM
Raport Nr: ACS4710
.
Evropa Juglindore Raporti i Zhvillimeve Ekonomike
18 qershor 2013
Nr. 4
Nga recesioni i dyfishtë tek rimëkëmbja e brishtë
.
.
.
Banka Botërore
Rajoni i Evropës dhe Azisë Qendrore
Njësia për Reduktimin e Varfërisë dhe Menaxhimin Ekonomik
.
Ky raport hartohet dy herë në vit nga ekonomistët e Departamentit për Zvogëlim e Varfërisë dhe Menaxhimit
Ekonomik për Rajonin e Evropës dhe Azisë Qendrore (ECA PREM). Ky raport dhe raportet e mëhershme mund të
gjenden në adresën www.worldbank.org/eca/seerer. Ekipi i autorëve u drejtua nga Abebe Adugna dhe Željko
Bogetić. Anëtarët e ekipit kanë pasur këto detyra tematike: Dilek Aykut (zhvillimet dhe projeksionet globale);
Simon Davies (zhvillimet fiskale dhe borxhin); Agim Demukaj (sektori i jashtëm dhe Kosova); Sandra Hlivnjak
(Bosnjë dhe Hercegovina); Caterina Ruggeri Laderchi (shënim special tematik për vendet e punës); Erjon Luci
(menaxher databaze për vendet e EJL6-ës, dhe Shqipëria); Anil Onal (asistent kërkimor), Sanja Madzarević-Sujster
(zhvillimet e inflacionit dhe Mali i Zi); Lazar Sestović (ekonomia reale dhe Serbia); Birgit Hansl dhe Bojan
Shimbov (zhvillimet në tregjet e punës dhe në sektorin financiar si dhe IRJ të Maqedonisë)). Maria Andreina Clower
dhe Mismake Galatis kanë ofruar ndihmë për ekipin.
Shpërndarja e raportit dhe marrëdhëniet me jashtë dhe me media menaxhohet nga ekipi EXR, Lundrim Aliu, Denis
Boskovski, Ana Gjokutaj, Jasmina Hadzić, Andrew Kircher, Vesna Kostić, Mirjana Popovć, John Mackedon,
Krystin Schrader, dhe Dragana Varezić.
Ekipi ka përfituar nga udhëzimet dhe këshillat e Satu Kähkönen (Menaxher Sektori, ECA PREM2) dhe Yvonne
Tsikata (Drejtoreshë Sektori, ECA PREM).
Në këtë raport, ―Evropa Juglindore‖ i referohet gjashtë vendeve të Ballkanit Perëndimor (EJL6): Shqipëria, Bosnja
dhe Hercegovina, Kosova, IRJ e Maqedonisë, Mali i Zi dhe Serbia.
Deklarim standard:
.
Ky raport është produkt i stafit të Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/ Banka Botërore. Gjetjet, interpretimet,
dhe përfundimet e shprehura në këtë raport nuk reflektojnë domosdoshmërish pikëpamjet e Drejtorëve Ekzekutiv të Bankës
Botërore ose qeverive që ata përfaqësojnë. Banka Botërore nuk garanton saktësinë e të dhënave të përfshira në këtë punim.
Kufijtë, ngjyrat, emërtimet, dhe informacionet e tjera të pasqyruara në cilëndo hartë në këtë punim nuk nënkuptojnë asnjë
paragjykim nga ana e Bankës Botërore sa i përket statusit ligjor të ndonjë territori apo pajtimin me ose pranimin e kufijve të
tillë.
.
E drejta e autorit:
.
Materiali në këtë publikim mbrohet nga të drejtat e autorit. Kopjimi dhe/apo transmetimi i pjesëve apo i tërë këtij punimi pa
marrë paraprakisht leje mund të jetë shkelje e ligjeve përkatëse. Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/ Banka
Botërore inkurajon shpërndarjen e punës së saj dhe normalisht e jep shume shpejt lejen për riprodhimin e pjesëve të punës.
Kërkesën për të fotokopjuar ose rishtypur cilëndo pjesë të këtij punimi, ju lutem dërgojeni me informacion të plotë tek
Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, SHBA, telefoni 978-750-8400, fax 978-750-
4470, http://www.copyright.com/.
Të gjitha kërkesat për të drejtat dhe licencat, përfshirë të drejtat e varura, duhet të adresohen tek Zyra e Publikuesit, Banka
Botërore, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, fax 202-522-2422, e-mail
Përmbajtja
KAPITULLI 1: ZHVILLIMET MAKROEKONOMIKE TË KOHËVE TË FUNDIT ...................................... 1
KONTEKSTI GLOBAL: RRITJA PO NGRIHET, POR EUROZONA ENDE NË RECESION ........................................................ 1
RRITJA NË EJL6: DALË NGA NJË RECESIONI TË DYFISHTË? ....................................................................................... 3
ZHVILLIMET E INFLACIONIT--PRESIONET E ÇMIMEVE TË USHQIMIT .......................................................................... 4
VARFËRIA DHE PABARAZIA--NUK PO PËRMIRËSOHEN ............................................................................................... 6
BORXHI I TREGTISË DHE AI I JASHTËM – SHENJA PËRMIRËSIMI.................................................................................. 8
POLITIKA FISKALE -- PRESIONET DIVERGJENTE ....................................................................................................... 13
SEKTORI FINANCIAR--RRITJE E NGADALTË E KREDITIMIT ....................................................................................... 17
PRIRJET E FUQISË PUNËTORE––PAPUNËSI E LARTË NË GJITHË RAJONIN .................................................................. 22
PERSPEKTIVA E EJL6—RIMËKËMBJE E BRISHTË ..................................................................................................... 25
KAPITULLI 2. TEMË E VEÇANTË: RINDEZJA E KRIJIMIT TË VENDEVE TË PUNËS NË EJL6 ....... 27
VITET 2000: NJË DHJETËVJEÇAR ZHGËNJYES PËR KRIJIMIN E VENDEVE TË PUNËS ................................................. 27
NJË AXHENDË PËR TË RINDEZUR KRIJIMIN E VENDEVE TË PUNËS ........................................................................... 30
MBËSHTETJA E SIPËRMARRJES DHE HEQJA E BARRIERAVE NDAJ KRIJIMIT TË VENDEVE TË PUNËS ......................... 31
TREGJE PUNE MË PËRFSHIRËSE, PJESËMARRJE E ULËT DHE AFTËSIA PËR PUNËSIM .................................................. 33
Trajtimi i Hendeqeve në Rritje të Aftësive .......................................................................................................... 33
Menaxhimi i Lëvizshmërisë së Brendshme dhe Ndërkombëtare ......................................................................... 36
Trajtimi i Disincentivave ndaj Punësimit ............................................................................................................ 38
KONKLUZIONE ......................................................................................................................................................... 40
REFERENCAT .................................................................................................................................................. 41
SHTOJCA: TREGUESIT KRYESORË ............................................................................................................ 43
Figurat
Figura 1: Prodhimi Industrial dhe Tregtia Globale Tregti e Fortë, Prodhimi po Ngrihet ............................. 1
Figura 2: Tregjet Financiare Globale--Qetësi e Vazhduar ............................................................................ 2
Figura 3: EJL6--Prodhimi Industrial, Rritja Tremujore në 2012, (përqindje) .............................................. 3
Figura 4: Inflacioni në Vendet e BE15, BE11 dhe EJL6, CPI (fundviti 2011=100) .................................... 4
Figura 5: Inflacioni në Vendet e EJL6, CPI, bazë viti .................................................................................. 4
Figura 6: Inflacioni i Çmimit të Ushqimeve në Vendet e EJL6, y-o-y (përqindje) ...................................... 5
Figura 7: Inflacioni i Çmimit të Energjisë në Vendet e EJL6, y-o-y (përqindje) ......................................... 5
Figura 8: Kurset Reale të Këmbimit EJL6, CPI Pakësuar (Gusht 2008=100) .............................................. 6
Figura 9: Normat Bazë të Interesave në EJL6 (Përqindje) ........................................................................... 6
Figura 10: Vlerësimet e Varfërisë për vendet e EJL6 (Përqindje) ................................................................ 7
Figura 11: Rritja dhe Rishpërndarja--Dekompozimi Shapley i Ndryshimeve të Varfërisë (5 USD në ditë)
ndërmjet 2009 dhe 2010 ................................................................................................................................ 7
Figura 12: CAD dhe Bilanci Tregtar i EJL6 ................................................................................................. 9
Figura 13: CAD sipas Vendit ........................................................................................................................ 9
Figura 14: Eksportet në 2012 (Përqindje e PBB) .......................................................................................... 9
Figura 15: Rritja e Eksporteve (Përqindje) ................................................................................................. 10
Figura 16: Rritja e Importeve (Përqindje) ................................................................................................... 10
Figura 17: Rritja e Eksportit dhe Importit, y-o-y (Përqindje) ..................................................................... 10
Figura 18: Remitancat e Punëtorëve 2009-2012 (Përqindje e PBB) ........................................................... 11
Figura 19: IHD neto 2009-12 (Përqindje e PBB) ....................................................................................... 12
Figura 20: IHD neto sipas Vendit (Përqindje e PBB) ................................................................................. 12
Figura 21: Borxhi i Jashtëm Mesatar i EJL6 (Përqindje e PBB) ................................................................ 12
Figura 22: Bonot Ndërkombëtare Totale të papaguara, Vende të Përzgjedhura të EJL6 (milionë USD) ... 12
Figura 23: Borxhi i Jashtëm Publik dhe Privat Total 2012 (% e PBB) ....................................................... 13
Figura 24: Deficitet Fiskale ........................................................................................................................ 14
Figura 25: Ndryshimet në të Ardhura dhe Shpenzime, 2011-2012 (Përqindje e PBB) .............................. 14
Figura 26: Të ardhurat dhe Shpenzimet, 2012 dhe 2013 (Parashikuar) (Përqindje e PBB)........................ 14
Figura 27: Deficiti Fiskal, 2012 përkundrejt 2013 (Parashikuar) (Përqindje e PBB) ................................. 14
Figura 28: Borxhi i Përgjithshëm Qeveritara ............................................................................................... 15
Figura 29: Garancitë Shtetërore (Përqindje e PBB) .................................................................................... 15
Figura 30: Borxhi në Monedhën Vendase dhe të Huaj për tu paguar në 2013 (Përqindje) ........................ 16
Figura 31: Borxhi në Monedhën Vendase për tu paguar në 2013 (Përqindje e PBB)a ............................... 16
Figura 32: Normat e Rritjes Reale të Kreditimit (Ndryshim Përqindjeje) .................................................. 17
Figura 33: Rritja Reale e PBB, Rritja Reale e Kreditimit, dhe Financimi i Huaj, 2011-12 (përqindje) ..... 17
Figura 34: Nivelet e Interesit mbi Kreditë dhe Depozitat, 2011-12 ............................................................ 17
Figura 35: Kostot e Financimit për Vendet e EJL6..................................................................................... 18
Figura 36: Koeficientet Kredi-Depozitë ..................................................................................................... 19
Figura 37: Kreditë e Këqija (Përqindje e Kredive Totale) .......................................................................... 20
Figura 38: Kthimi mbi Kapital .................................................................................................................... 21
Figura 39: Koeficientet e Mjaftueshmërisë së Kapitalit ............................................................................. 21
Figura 40: Nivelet e Papunësisë, 2012 ........................................................................................................ 22
Figura 41: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore dhe ............................................................................................ 22
Figura 42: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore në EJL6 dhe BE11 .................................................................... 23
Figura 43: Ndryshimet në Fuqinë Punëtore sipas Gjinisë, T4 2008 dhe T4 2012 ...................................... 23
Figura 44: Papunësia sipas Grupmoshës ..................................................................................................... 24
Figura 45: Ndryshimi në Papunësi sipas Grup-moshës, 2008 deri 2012 (Pikë përqindjeje) ...................... 24
Figura 46: Përqindje e Punësimit në Sektorin Publik në EJL6 ................................................................... 24
Figura 47: EJL6––Rritja Reale e PBB ........................................................................................................ 25
Figura 48: Ndryshimi në Punësim i Lidhur me Ndryshimin prej 1 Përqind në PBB Reale, 1995-2010 (Pikë
Përqindjeje) ................................................................................................................................................. 27
Figura 49: Indeksi i Tranzicionit të BERZH, 2000 dhe 2012 ..................................................................... 28
Figura 50: Ndryshimet në Komponentët e Indeksit të Tranzicionit, 2000 deri 2012 .................................. 28
Figura 51: Krijimi i Vendeve të Reja të Punës, Vende të Përzgjedhura të EJL6 dhe BE11. 2002-09 ........ 30
Figura 52: Fillimi i Suksesshëm i Biznesit (1990-2010) dhe Fuqia Punëtore (Përqindje) ......................... 32
Figura 53: Sipërmarrja e Fshehur në EJL6, 2010 (Përqindje) .................................................................... 32
Figura 54: Aftësitë dhe Arsimi NUK janë Pengesë, 2005 dhe 2008........................................................... 34
Figura 55: Përmbajtja e Aftësive sipas Kohortës së Punëmarrësve, Maqedonia dhe Lituania ................... 35
Figura 56: Analfabetizmi Funksionalë për 15-vjeçarët, EJL6 (Përqindje) ................................................. 35
Figura 57: Lëvizshmëria e Brendshme dhe Synimi për të Migruar (Përqindje) ......................................... 38
Tabelat
Tabela 1: Supozimet e Rritjes Globale – Rritja Reale e PBB (në përqindje) ................................................ 2
Tabele 2: EJL6––Rritja Reale e PBB ............................................................................................................ 3
Tabela 3: EJL6: Vlerësimet e Kreditit Sovrana ........................................................................................... 15
Tabele 4: EJL6––Rritja Reale e PBB .......................................................................................................... 26
KUTIA
Kutia 1: Gjithëpërfshirja e Mirëqenies në EJL6 ........................................................................................... 8
Kutia 2: Procesi i tkurrjes së kredisë në vendet e EJL6 .............................................................................. 19
Kutia 3: Reformat dhe Krijimi i Vendeve të Punës .................................................................................... 29
Kutia 4: Tendencat Demografike të EJL6 dhe Axhenda e Vendeve të Punës ............................................ 31
Kutia 5: Sipërmarrja e Fshehur në Serbi ..................................................................................................... 33
Kutia 6: Lëvizshmëria e Studentëve të Lartë .............................................................................................. 37
i
PËRMBLEDHJE
Pas recesionit të dyfishtë, si grup gjashtë vendet e Evropës Juglindore (EJL6)––Shqipëria, Bosnja dhe
Hercegovina, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi dhe Serbia––tani po bëjnë një rimëkëmbje të brishtë. Vitin e
kaluar recesioni në Eurozonë pati një ndikim negativ në kërkesën e jashtme dhe investimet e huaja direkte
(IHD) në EJL6 dhe dimri i ashpër dhe thatësira verore e gjymtuan bujqësinë dhe ndikuan mbi tregtinë,
energjinë dhe veprimtarinë ekonomike në përgjithësi. Tani, prodhimi ka filluar të kthehet. Eksportet po
ringrihen në Serbi, ekonomia më e madhe e EJL6; kushtet e motit janë përmirësuar shumë; dhe në disa
vende dinamizmi po shtohet në energjinë elektrike, turizëm dhe sektorët që lidhen me to.
Megjithatë, rimëkëmbja në EJL6 është ende e ndruajtur. Në disa vende kreditë e këqija, rimëkëmbja e
avashtë e kreditimit, ulja e borxhit, dhe konsolidimi fiskal janë një pengesë - dhe rimëkëmbja në EJL6 nuk
ka të ngjarë të përshpejtohet për sa kohë që Eurozona mbetet në recesion.
Megjithëse kushtet globale ekonomike dhe financiare kanë vazhduar të përmirësohen, Eurozona pritet të
mbetet në recesion në 2013 (me –0.6 për qind rritje). PBB globale tani parashikohet të zgjerohet me 2.2
për qind në 2013, 3.0 për qind në 2014 dhe 3.3 për qind në 2015. Ndërkohë që rritja e vendeve me të
ardhura të larta do të jetë e dobët në 1.2 për qind në 2013 (me një ngritje të ngadaltë në 2.0 në 2014 dhe
2.3 përqind në 2015), rritja e vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme do të jetë 5.1 për qind në 2013
dhe do përshpejtohet ngadalë në 5.6 për qind në 2014 dhe 5.7 për qind në 2015. Flukset bruto të kapitalit
drejt vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme tani janë 60 përqind më të larta se ato që ishin para
një viti--duke vënë në dukje fundin e ndikimeve më serioze të uljes së borxhit në Eurozonë mbi këto vende,
përfshirë dhe ekonomitë e EJL6.
Brenda këtij konteksti, rajoni i EJL6 parashikohet të rritet me 1.7 për qind në 2013, duke sinjalizuar
fundin e recesionit të dyfishtë të vitit 2012. Megjithëse rritja në përgjithësi do të jetë e brishtë, ajo do të
jetë pozitive në të gjashtë vendet. Përsëri Kosova pritet të ketë rritjen më të lartë (3.1 për qind), falë
investimeve të mëdha publike dhe një fluksi të konsiderueshëm remitancash. E dyta vjen Serbia, me rritjen
e parashikuar në 2 për qind, pjesërisht prej efektit bazë nga recesioni i vitit të kaluar. Meqenëse Serbia
përbën 45 për qind të ekonomisë së rajonit, rritja në Serbi është thelbësore për performancën e rajonit.
Serbia pritet të përfitojë nga rritja e IHD, performanca solide e FIATit, dhe normalizimin e prodhimit
bujqësor, i cili ra pothuajse 20 për qind në 2012; dhe më shumë IHD mund të priten me rritjen e besimit
të investitorëve bazuar në mundësinë e hapjes së negociatave për hyrjen në BE gjatë këtij viti. Shqipëria
pritet të rritet me rreth 1.8 për qind, e mbështetur nga një performancë e qëndrueshme e eksporteve.
Rritja ekonomike e Maqedonisë pritet të jetë e moderuar dhe do të vijë kryesisht prej IHD, eksporteve dhe
investimeve publike. Rritje modeste pritet në Malin e Zi, pjesërisht për shkak të rimëkëmbjes së energjisë
elektrike dhe bujqësisë por kryesisht e diktuar nga turizmi. Në Bosnjë dhe Hercegovinë rritja ka të ngjarë
të jetë e vakët këtë vit; parashikimi është vetëm 0.5 për qind. Për fat të keq, shumë çështje të lidhura me
mjedisin e biznesit në BIH do të vazhdojnë të kufizojnë flukset e IHD, si dhe perspektivat për zgjerim të
bizneseve vendase.
Përkundrejt kësaj rritjeje të brishtë, ashtu siç u argumentua dhe në raportin e fundit, përpjekjet e EJL6
për të reformuar fushat strukturore duhet të intensifikohen. Konsolidimi fiskal duhet të jetë më i lehtë tani
që perspektiva e prodhimit dhe të ardhurave po përmirësohet. Klima e investimeve duhet të përmirësohet
në mënyrë të konsiderueshme, veçanërisht në fushat kryesore ku ka dobësi: lejet e ndërtimit dhe licencat,
barrierat ndaj sipërmarrjes, aftësive dhe infrastruktura. Fqinjët mund të mësojnë nga Maqedonia, e cila
vazhdon të ketë klimën më të favorshme të investimeve në rajon sipas treguesve të Të Bërit Biznes.
ii
Një nga shqetësimet kryesore të rimëkëmbjes që sa ka nisur është papunësia e lartë që ka goditur
ekonomitë e EJL6, veçanërisht papunësia e moshës së re, ndërkohë që ekonomitë e EJL nuk po krijojnë
vende pune të mjaftueshme për të thithur shtesën e re të fuqisë punëtore. Në fakt, situata e vendeve të
punës është më problematike sesa shifrat e zymta të papunësisë sepse shumë njerëz lënë rajonin për të
punuar diku tjetër. Pjesërisht, kjo është trashëgimi e periudhave kur disa vende të EJL6 vuajtën shumë
nga shpërbërja e rajonit që vonoi reformat. Emigracioni vazhdon përderisa mjedisi aktual i të bërit
biznes përkeqëson kushtet e vështira të tregut të punës.
Atë që duhet të bëjnë vendet e EJL6 është ruajtja e rimëkëmbjes të brishtë dhe përpjekje për krijimin e
vendeve të reja të punës. Kjo kërkon politika agresive të orientuara drejt punësimit. Kërkimet e kohëve të
fundit të Bankës Botërore mbi punësimin në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme në Evropë dhe
Azinë Qendrore sugjerojnë që politikat për krijimin e vendeve të punës duhet të fokusohen në katër fusha:
mbështetja e sipërmarrjes, përmirësimi i aftësive, menaxhimi i lëvizshmërisë së brendshme dhe
ndërkombëtare dhe reduktimi i pengesave institucionale për krijimin e vendeve të punës. Përshpejtimi i
reformave në këto fusha është urgjent për të shpresuar më shumë vende pune në vendet e EJL6, vende
pune më të mira dhe më të shumëllojshme.
1
KAPITULLI 1: ZHVILLIMET MAKROEKONOMIKE TË KOHËVE TË
FUNDIT
KONTEKSTI GLOBAL: RRITJA PO NGRIHET, POR EUROZONA ENDE NË RECESION
Rritja globale është ngritur në fillim të 2013
Pavarësisht rritjes së dobët në vendet me të ardhura të larta në tremujorin e katërt të viti 2012
(veçanërisht në Eurozonë), prodhimi i vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme u forcua dhe
vazhdoi të forcohej në tremujorin e parë të 2013 (Figura 1). Ndërsa rritja ekonomike e vendeve me të
ardhura të larta u forcua në tremujorin e parë të vitit 2013, rritja ekonomike e në vendet me të ardhura të
ulëta dhe të mesme pësoi një ngadalësim në disa rajone por në përgjithësi mbeti e qëndrueshme. Të
dhënat e disponueshme të prodhimit industrial konfirmojnë këtë tablo të përzier, me ngadalësimin e
aktivitetit ekonomik në Azinë
Lindore dhe Paqësor (në 8.6 përqind),
forcim në Evropë dhe Azinë
Qendrore (në 2.4 përqind), rikthim
norma pozitive në Amerikën Latine
dhe Karaibe (0.5 përqind) dhe njëfarë
ngadalësimi në Azinë Jugore por që
gjithsesi mbetet një rritje e shëndoshë
rreth 7.7 përqind. Edhe tregtia u
ringrit, me vendet me të ardhura të
ulëta dhe të mesme që u zgjeruan me
një ritëm vjetor 21 për qind deri në
janar 2013, duke mbështetur
përshpejtimin në eksportet me të
ardhura të larta gjatë të njëjtës
periudhë me një ritëm vjetor 7.3 për
qind. Kohët e fundit, studimet e
biznesit shohin që rritja është
ngadalësuar në tremujorin e dytë,
pjesërisht si shkak i ndikimeve të
vonuara të shtrëngimit fiskal në
Shtetet e Bashkuara dhe një regresion
në nivele më të qëndrueshme rritjeje në Azinë Lindore dhe Paqësor.
PBB globale parashikohet të zgjerohet me 2.2 për qind në 2013, dhe pastaj të ngrihet gradualisht në
3.0 për qind në 2014 dhe 3.3 për qind në 2015 (Tabela 1). Rritja në vendet me të ardhura të larta do të
mbetet e dobët në 1.2 për qind në 2013, por parashikohet të arrijë 2 për qind në 2014 dhe 2.3 për qind në
2015. Kushtet e përmirësuara financiare dhe ato përgjithësisht të lira monetare pritet të nxisin aktivitetin
në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme me performancë të ulët. Kjo do të fillojë një përshpejtim
gradual të rritjes së tyre me 5.1 për qind këtë vit, 5.6 për qind në 2014 dhe 5.7 për qind në 2015--afërsisht
në linjë me potencialin e tyre. Megjithatë Eurozona parashikohet të qëndrojë në recesion në 2013 (me
rritje -0.6 për qind).
Figura 1: Prodhimi Industrial dhe Tregtia Globale Tregti e
Fortë, Prodhimi po Ngrihet
Burimi: Grupi i Prospekteve Globale i Bankës Botërore
-30
-20
-10
0
10
20
30
40
2011M01 2011M07 2012M01 2012M07 2013M01
(ndryshimi ne perqindje i volumit 3m/3m saar)
Importet e vendeve me te ardhura te lartaImportet e vendeve ne zhvillimProdhimi industrial i vendeve ne zhvillimProdhimi industrial i eurozones me te ardhura te larta
%
2
Tabela 1: Supozimet e Rritjes Globale – Rritja Reale e PBB (në përqindje)
2008 2009 2010 2011 2012e 2013f 2014f 2015f
Bota 1,4 -2,2 3,9 2,8 2,3 2,2 3,0 3,3
Të ardhura të larta 0,1 -3,5 2,8 1,7 1,3 1,2 2,0 2,3
Vendet në zhvillim 5,8 1,9 7,3 5,9 4,9 5,1 5,6 5,7
memo
Zona e Euros 0,3 -4,3 1,9 1,5 -0,5 -0,6 0,9 1,5 Burimi: Grupi i Prospekteve Ekonomike Globale të Bankës Botërore
Kushte më të mira financiare në nivel global dhe flukse të mëdha drejt ekonomive me të
ardhura të ulëta dhe të mesme
Përmirësimi i madh i kushteve globale financiare që në verën e 2012 ka vazhduar, me interesat e
borxhit sovran të Eurozonës dhe vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme përgjithësisht
konstant që në Janar (Figura 2). Flukset bruto të kapitalit drejt vendeve me të ardhura të ulëta dhe të
mesme janë forcuar, ndërsa flukset e kapitalit dhe ato bankare u rriten 70 përqind në pesë muajt e parë të
vitit --duke konfirmuar fundin e ndikimeve më serioze të uljes së borxhit në Eurozonë mbi financat e
vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme. Shtrirja mbi bonot e vendeve me të ardhura të ulëta dhe të
mesme kanë rënë me 86 pikë bazë (basis points - bps) që në vitin 2012. Por, tregjet e tyre të aksioneve
nuk janë përmirësuar prej fillimit të
vitit me indeksin MSCI në rënie 3.3
përqind (vit-mbi-vit) për pasojë të të
ardhurave të dobëta të korporatave
dhe faktorëve të tjerë specifik të
vendeve. Megjithëse pasiguria e
krijuar nga përpjekjet për shpëtimin e
Qipros ishte një kujtesë e zymtë se sa
i brishtë mund të jetë besimi, duket
që ka pasur pak ndikim mbi kushtet
në pjesën tjetër të Eurozonës:
interesat e borxhit sovran të vendeve
me sprede të larta të Eurozonës janë
ngritur me më pak se 50 pikë bazë
dhe përqindjet mbi CDS-të e sektorit
bankar janë ngritur vetëm 20 pikë
bazë që në Shkurt. Megjithatë,
pavarësisht këtyre përmirësimeve,
Eurozona mbetet në recesion dhe
kërkesa e saj e brendshme është e
dobët. Por shpresa është që këto
përmirësime të tregjeve financiare
mund të përkthehen në rimëkëmbje
graduale nga fundi i vitit.
Figura 2: Tregjet Financiare Globale--Qetësi e Vazhduar
Burimi: Banka Boterore, Grupi i Prospekteve Globale
0
200
400
600
800
1,000
1,200
1,400
1,600
1,800
01/2010 11/2010 09/2011 07/2012 05/2013
Normat CDS (pike baze)
Spanje
Irlande
Itali
Portugali
3
RRITJA NË EJL6: DALË NGA NJË RECESIONI TË DYFISHTË?
Ashtu siç u parashikua në një raport të mëparshëm, EJL6 ra në recesion në 2012. Përgjithësisht,
rritja në EJL6 doli të ishte siç u parashikua në raportin e fundit (-0.6 për qind). Vetëm në Shqipëri dhe në
Kosovë rritja qëndroi pozitive; ekonomitë e tjera përjetuan recesion (Tabela 2). Shqipëria dhe Kosova
ishin përsëri performuesit më të mirë, duke kontribuar 0.4 pikë përqindje pozitive në rritjen e rajonit në
vitin 2012, por kjo u eliminua nga performanca negative e Serbisë, Bosnjës dhe Hercegovinës, IRJ
Maqedonisë dhe Malit të Zi.
Tabele 2: EJL6––Rritja Reale e PBB
Faktike Vlerësuar Vlerësuar
2012 H1 2012 H2 2012
Shqipëri 1,6 0,9 2,2 Bosnjë
Hercegovinë -0,7 -0,2 -1,1
Kosovë 2,3 3,6 1,1
Maqedonia IRJ -0,3 -1,1 0,4
Mali i Zi -0,6 -0,9 -0,2
Serbia -1,7 -1,5 -1,9 Mes. E
ponderuar -0,6 -0,5 -0,7 Burimi: Stafi i Bankës Botërore.
Gjatë gjithë vitit 2012 situata
dukej të ishte më shqetësuese në
Bosnjë dhe Hercegovinë, Malin e
Zi dhe Serbi. Këto vende jo vetëm
që ishin në recesion, por në disa
vende rënia ekonomike u
përshpejtua në gjysmën e dytë të
vitit. Në Bosnjë dhe Hercegovinë të
dhënat afatshkurtra treguan se
ekonomia ra me 1.1 për qind në
gjysmën e dytë, krahasuar me
vetëm 0.2 për qind në gjysmën e
parë.1 Në Serbi, rënia në gjysmën e
dytë u nxit nga ndikimi i thatësirës
së ashpër mbi bujqësinë dhe
industrinë dhe në një masë më të
vogël ndikimi i pasigurisë politike.
Në Malin e Zi, shkaqet kryesore të
rënies në gjysmën e parë ishin moti
i keq dhe prodhimi i ulët i energjisë;
rimëkëmbja në gjysmën e dytë nuk
mund të kompensonte humbjet në
1 Rritja reale e PBB për BiH në 2012 është ende vlerësim
Figura 3: EJL6--Prodhimi Industrial, Rritja Tremujore në
2012, (përqindje)
Burimi: Stafi i Bankës Botërore. * Të dhënat për Kosovën nuk
disponohen.
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
ALB BIH MKD MZI SRB
Q1 Q2 Q3 Q4
4
fillim të vitit dhe probleme në prodhimin e metaleve.
Prodhimi industrial për rajonin në tërësi ra me 3.6 për qind në vitin 2012 (Figura 3).2 Shqipëria
është i vetmi vend ku u rrit prodhimi industrial. Në katër vendet e tjera3 prodhimi industrial ra mesatarisht
5.3 për qind krahasuar me vitin 2011. Prodhimi industrial ra më shumë (afër 7 për qind) në Maqedoni dhe
Malin e Zi; Serbia kishte rënien më të vogël, kryesisht për shkak të një tremujori të fundit të mirë.
Megjithatë, të dhënat e para për 2013 sugjerojnë një rimëkëmbje të brishtë në gjithë rajonin. Kjo
pasqyron përmbysjen e faktorëve të vetëm siç janë dimri i keq dhe thatësira, të cilat ndikuan negativisht
bujqësinë, ndërtimin dhe prodhimin e energjisë në shumë prej vendeve. Ringritja gjithashtu nxitet nga një
rritje në eksporte industriale, veçanërisht nga fabrika e madhe FIAT në Serbi, ekonomia më e madhe e
rajonit. Mali i Zi dhe Bosnja dhe Hercegovina gjithashtu pritet të bëjnë një ringritje modeste në 2013,
ndërkohë që Shqipëria dhe Maqedonia parashikohet të rriten me një hap të ngjashëm ose më të lartë se në
vitin 2012. Rritja e Shqipërisë mbështetet nga një rritje e qëndrueshme e eksporteve. Në IRJ Maqedoni,
shanset e rritjes afatshkurtër duket se varen nga zbatimi i planeve të investimeve të huaja dhe të
brendshme publike. Megjithatë, recesioni i vazhdueshëm në Eurozonë do të vazhdojë të ushtrojë presion
mbi këtë rimëkëmbje të brishtë.
ZHVILLIMET E INFLACIONIT--PRESIONET E ÇMIMEVE TË USHQIMIT
Dinamika e inflacionit në EJL ishte e përzierë gjatë gjithë 2012, duke pasqyruar dallimet në
kërkesë, çmime të administruara dhe kushtet e çmimeve të ushqimit (Figura 5). Nivelet e inflacioni
u luhatën nga 2 për qind në Shqipëri deri në mbi 7 për qind në Serbi. Në disa vende (Bosnja dhe
Hercegovina, IRJ Maqedonia, Mali i Zi), rregullimet në çmimet e energjisë kontribuuan në inflacion,
ndërsa në vende të tjerë (Serbi), shtytësi ishin çmimet e ushqimit. Por në përgjithësi, boshllëqet negative
në prodhim dhe papunësia e lartë i mbajtën të ulur presionet e çmimeve në fund të 2012 dhe fillim të
2013.
2 Mesatarja e ponderuar, ku pesha është përqindja e PBB së një vendi ndaj PBB total rajonal.
3 Nuk disponohen të dhëna për Kosovën.
Figura 4: Inflacioni në Vendet e BE15, BE11 dhe
EJL6, CPI (fundviti 2011=100)
Figura 5: Inflacioni në Vendet e EJL6, CPI,
bazë viti
Burimi: Eurostat, zyrat kombëtare të statistikave dhe
përllogaritje të stafit të Bankës Botërore
Burimi: Eurostat, zyrat kombëtare të statistikave
dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore
99
101
103
105
107
109
03/2012 06/2012 09/2012 12/2012 03/2013
BE11 EJL6 BE15
-5
0
5
10
15
20
12/2011 04/2012 08/2012 12/2012 04/2013
ALB
BIH
KOS
MKD
MZI
SRB
5
Megjithatë, inflacioni në vendet e EJL6 vazhdon të mbetet shumë më i lartë se në BU154 dhe BE11
5
(Figura 4). Me 6.7 përqind bazë vjetore (y-o-y) në T1 2013, inflacioni në EJL6 krahasohet negativisht me
2.1 për qind në BE15 ose 2.3 për qind në BE11. Kjo pasqyron një korrigjim të çmimeve dhe taksave të
administruara në disa vende të EJL6 të cilat po mundohen të konsolidojnë financat e tyre publike dhe
presionet e vazhduara të çmimeve të ushqimit.
Çmimet ushqimore janë ende një shtytës madhor të inflacionit kryesor në EJL6 por presionet e
çmimit të energjisë po bien (Figurat 6 dhe 7). Në T1 2013 inflacioni i çmimeve ushqimore u
përshpejtua në 9.3 për qind y-o-y, më lart se kulmi prej 9.2 për qind në T4 2012. Me konsumin në
OECD ende në tërheqje, kërkesa globale për naftë mbetet e ndrydhur dhe presionet e çmimeve të
energjisë po lehtësohen praktikisht në gjithë vendet e EJL6.
Figura 6: Inflacioni i Çmimit të Ushqimeve
në Vendet e EJL6, y-o-y (përqindje)
Figura 7: Inflacioni i Çmimit të Energjisë
në Vendet e EJL6, y-o-y (përqindje)
Burimi: Eurostat, zyrat kombëtare të statistikave
dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore
Burimi: Eurostat, zyrat kombëtare të statistikave
dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore
Shumica e monedhave të EJL6 kanë qenë përgjithësisht të qëndrueshme gjatë vitit të kaluar,
pavarësisht shqetësimeve të vazhdueshme rreth krizës së borxhit sovran në Eurozonë. Megjithatë,
shumica e vendeve të EJL6 panë kurset reale të këmbimit të tyre të vlerësoheshin në 2012, duke shkaktuar
rënie në konkurrueshmërinë e çmimeve përkundrejt partnerëve tregtarë. Nga Janari 2012 kurset reale të
këmbimit për Shqipërinë, Maqedoninë dhe Serbinë u vlerësuan në terma realë (Figura 8). Vetëm në
Bosnjë dhe Hercegovinë marka e konvertueshme (KM) pa një zhvlerësim të lehtë real në Dhjetor 2012,
duke nënkuptuar konkurrueshmëri më të madhe çmimesh me partnerët kryesore tregtarë. Normat bazë të
interesit kanë qenë përgjithësisht stabël (Figura 9).
4
BE15 përbëhet nga Austria, Belgjika, Danimarka, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Irlanda, Italia,
Luksemburgu, Holanda, Portugalia, Spanja, Suedia dhe Mbretëria e Bashkuar. 5 BE11 përbëhet nga Bullgaria, Kroacia, Republika Çeke, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia, Rumania,
Republika Sllovake dhe Sllovenia.
-5
0
5
10
15
20
12/2011 04/2012 08/2012 12/2012 04/2013
ALB
BIH
KOS
MKD
MZI
SRB
-5
0
5
10
15
20
12/2011 04/2012 08/2012 12/2012 04/2013
ALB
BIH
KOS
MKD
MZI
SRB
6
Figura 8: Kurset Reale të Këmbimit EJL6,
CPI Pakësuar (Gusht 2008=100)
Figura 9: Normat Bazë të Interesave në
EJL6 (Përqindje)
Burimi: Vlerësime të Bankave kombëtare dhe stafit të
Bankës
Botërore Një RER më e ulët tregon vlerësim.
Burimi: Vlerësime të Bankave kombëtare dhe
stafit të Bankës Botërore
Shënim: Për Malin e Zi norma e kredive të
likuiditetit.
VARFËRIA DHE PABARAZIA--NUK PO PËRMIRËSOHEN
Një 33 për qind e njerëzve në EJL vlerësohen të jetojnë në varfëri--dhe 8 për qind jetojnë në varfëri
ekstreme. Recesioni ka sjellë një rritje të zgjatur më varfërinë e moderuar—6e përkufizuar si përqindja e
individëve me nivele konsumi ndërmjet 2.5 USD dhe 5 USD në ditë--nga 22 për qind në 26 për qind. Në
dallim nga kjo, në 2012 varfëria e moderuar po binte në BE11. parashikime të thjeshta për 2011-15
sugjerojnë që ndërkohë që varfëria do të pakësohet ngadalë si në vendet e BE11 ashtu dhe EJL6, varfëria
ekstreme do të bjerë në 5 përqind në EJL6 dhe në 1 për qind në BE11.
Normat e varfërisë në EJL6 në nivel kombëtar janë shumë më të larta se në BE11. Figura 10 tregon
normat e varfërisë për vendet e EJL6 sipas një metodologjie që lejon krahasime ndërkombëtare.7 Në të
6 Për fat të keq, evidencat nuk na lejojnë një vlerësim të thelluar aktual mbi mënyrën se si recesioni i dyfishtë në
EJL6 ka prekur varfërinë. Pavarësisht nga investimet e vazhdueshme në përmirësimin e statistikave, të dhënat e
studimit të familjeve përpunohen dhe disponohen me një vonesë. Në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Shqipëri studimet
e familjeve të përdorura për të llogaritur nivelet e varfërisë (Studimi i Buxhetit Familjar në të parën dhe LSMS në të
dytën) nuk mblidhen çdo vit; shifrat më të fundit për Bosnjën dhe Hercegovinën janë nga 2007 dhe për Shqipërinë
nga 2008. Për vendet e tjera shifrat mbi varfërinë janë të disponueshme për 2010 (viti 2011 u nxor kohët e fundit nga
Mali i Zi) Bazuar në këto shifra dhe metodologjinë ECAPOV, e cila është hartuar për të marrë vlerësime të
krahasueshme në nivel ndërkombëtar, vlerësohet të ketë 33.2 për qind të njerëzve në EJL6 (më shumë se 6 milionë)
që jetojnë në varfëri dhe 7.7 për qind (më shumë se 1.4 milionë) në varfëri ekstreme. Prania e varfërisë në EJL është
në mënyrë të konsiderueshme më e lartë se mesatarja për vendet me të ardhura të mesme (MIC) në Evropën dhe
Azinë Qendrore (ECE), ku varfëria ishte 19 për qind, dhe për BE10, ku ajo ishte 12 për qind, me varfërinë ekstreme
në të dyja grupet më pak se 2 për qind. 7 Këto vlerësime janë bazuar në të dhënat e standardizuara të studimeve kombëtare të familjeve të mbajtura nga
Banka Botërore (baza e të dhënave ECAPOV) dhe një agregat konsumi i ndërtuar vazhdimisht në gjithë vendet.
Pragjet e varfërisë të përdorura janë 2.5 USD për frymë në ditë në paritetin e fuqisë blerëse (PPP) të 2005 për
varfërinë ekstreme dhe 5 USD për frymë në ditë PPP për varfërinë e përgjithshme. Këto vlerësime ndryshojnë nga
vlerësimet kombëtare të pragut të varfërisë dhe nuk synojnë t'i zëvendësojnë ato. Ato synohet vetëm të përdoren për
krahasime ndërkombëtare.
85
87
89
91
93
95
97
99
101
103
105
01/2011 07/2011 01/2012 07/2012 01/2013
ALB MKD SRB
0
2
4
6
8
10
12
14
09/2011 01/2012 05/2012 09/2012 01/2013 05/2013
ALB MKD MZI SRB
7
gjithë vendet përveç Malit të Zi prania e varfërisë është më e lartë në zonat rurale dhe varfëria rurale është
më e thellë se në zonat urbane. Përveç Malit të Zi dhe Maqedonisë, ku shpërndarja e të ardhurave është
më e balancuar, shumica e të varfërve jetojnë në zonat rurale. Dallimet në nivelet e varfërisë mes burrave
dhe grave janë të papërfillshme.
Recesioni është shoqëruar nga një shtim në pabarazi në vendet e EJL6.8 Ndërkohë që pabarazia në
rajon ra nga 2005 në 2008 (nga 38.9 për qind në 36.6 për qind), ajo duket që është ngritur që nga 2008
(duke arritur një nivel të vlerësuar prej 37.7 për qind). Këto tendenca duket të jenë ndryshe nga ato të para
në BE11, dhe në bazë të tyre ishin dinamika të ndryshme vendesh. Për shembull, në Kosovë pabarazia ra
si përpara ashtu dhe pas krizës. Në Serbi, pabarazia ra përpara krizës pastaj u ngrit disi pas saj.
Figura 10: Vlerësimet e Varfërisë për vendet e
EJL6 (Përqindje)
Figura 11: Rritja dhe Rishpërndarja--
Dekompozimi Shapley i Ndryshimeve të
Varfërisë (5 USD në ditë) ndërmjet 2009 dhe
2010
Burimi: Vlerësime të stafit të Bankës Botërore bazuar në
të dhënat e ECAPOV. Të dhënat janë për vitin e fundit të
disponueshëm: Shqipëria 2008, Bosnja dhe Hercegovina,
2007, Kosova 2010, Maqedonia 2010, Mali i ZI 2011, dhe
Serbia 2010.
Shënime: Varfëria ekstreme përkufizohet si jetesa me më
pak se 2.5 USD në ditë, varfëria është jetesa me më pak se
5 USD në ditë. Varfëria në BIH është ndoshta e
nënvlerësuar shumë për shkak të një problemi me
vlerësimin e paritetit të fuqisë blerëse për atë vend.
Burimi: Vlerësime të stafit të Bankës Botërore
bazuar në të dhënat e ECAPOV.
Pabarazia në përkeqësim e ngriti varfërinë në rajon sepse grupet më të varfra u prekën më shumë
nga recesioni se ato të pasura. Dinamikat ishin të ndryshme në vende të ndryshme (Figura 11). Për
shembull, ndërmjet viteve 2009 dhe 2010 varfëria në Serbi u ngrit, dhe ndërkohë që mungesa e rritjes e
shpjegon pjesën më të madhe të ngritjes, shtimi i pabarazisë ishte gjithashtu një kontribuues i
rëndësishëm. Në dallim nga kjo, në Malin e Zi, i cili ka të ardhurat më të larta për frymë në radhët e EJL6,
pabarazia nuk kishte një ndikim me domethënie statistikore mbi tendencën e varfërisë. Në Kosovë, rritja
përbënte reduktimin thelbësor në varfëri, edhe nëse dinamikat e pabarazisë pjesërisht e gërryen ndikimin
e rritjes ekonomike mbi reduktimin e varfërisë.
8 Pabarazia përcaktohet sipas indeksit të GINIt për të gjithë rajonin (duke konsideruar gjithë vendet si një vend)
7.7
32.2
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
KOS ALB MKD SRB MZI BIH
Varferia ekstreme Varferi e moderuar
Extreme Poverty SEE6 Poverty SEE6
2.33.18
-2.61
1.92 0.04
0.47
-3
-2
-1
0
1
2
3
4
5
SRB MZI KOS
Nd
rysh
imi i
du
kuri
se s
e va
rfer
ise
Rritja Rishperndarja
8
Kutia 1: Gjithëpërfshirja e Mirëqenies në EJL6
Banka Botërore ka miratuar dy objektiva të rinj për ta bërë të qartë qëllimin e saj "Një botë pa varfëri". Dy
objektivat janë: eliminimi i varfërisë ekstreme deri në 2030 dhe promovimi i gjithëpërfshirjes së
mirëqenies. Qëndrueshmëria është një prioritet përfshirës në ndjekjen e këtyre qëllimeve: arritja e tyre
kërkon promovimin e qëndrueshmërisë mjedisore, sociale dhe fiskale. Theksi për uljen e varfërisë
ekstreme është në përputhje me angazhimin për të pasur varfëri ekstreme të sanksionuar në objektivin e
parë të Qëllimeve të Zhvillimit të Mijëvjeçarit (MDG), të cilat u miratuan në vitin 2000. Mirëqenia e ndarë
fokusohet shprehimisht në të ardhurat e anëtarëve më të varfër të popullsisë, dhe promovimi i mirëqenies
së ndarë përkufizohet si maksimizimi i rritjes së të ardhurave për 40 përqindëshin më të poshtëm të
popullsisë. Në vendet e EJL6, 40 përqindëshi i poshtëm zakonisht lidhet me të jetuarin në zonat rurale dhe
të jetuarin në një familje ku kryetari është i ri, mashkull, me pak arsim (maksimumi 9-vjeçar) dhe është i
papunë, në pension apo student. Duke qenë i vetë-punësuar, dhe jo duke qenë rrogëtar, rrit probabilitetin që
t'i përkasësh 40 përqindëshit të poshtëm në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Malin e Zi, por e ul probabilitetin
në Shqipëri, Maqedoni, Kosovë dhe Serbi. Qëllimi i mirëqenies së ndarë është një njohje e shprehur që
ndërkohë që rritja është e nevojshme për zhvillim, për sa kohë përfitimet e kësaj rritjeje nuk ndahen
gjerësisht dhe veçanërisht arrijnë tek anëtarët më të varfër të popullatës, nuk mund të ndihmojë
përmirësimin e kushteve të tyre të jetesës.
BORXHI I TREGTISË DHE AI I JASHTËM – SHENJA PËRMIRËSIMI
Për shkak të lidhjes të afërt ekonomike, sektori i jashtëm i EJL6 është shumë i lidhur me zhvillimet
në BE. Në 2012, EJL6 ka përjetuar një përkeqësim në tregti, deficitet e llogarisë korente (CAD), IHD dhe
transferta. Shqipëria performoi më mirë se pjesa tjetër e rajonit, pjesërisht për shkak të eksporteve më të
larta në naftë dhe minerale dhe riorientimi i eksporteve drejt tregjeve të reja, në veçanti Kinës dhe
Turqisë. Eksportet serbe filluan të ngrihen në gjysmën e dytë të vitit 2012, kryesisht për shkak të IHD
thelbësore në vitin paraardhës. Në tremujorin e parë të 2013 eksportet, të shtyra nga IHD dhe performanca
e përmirësuar ekonomike e BE, janë ringritur në mënyrë të dukshme, duke sjellë shpresë për një pozicion
më të mirë të jashtëm në 2013.
Deficitet e Llogarisë Korente dhe Bilancet Tregtare
Ndërkohë që si deficitet e llogarisë korente (CAD) dhe bilancet tregtare (TB) u përkeqësuan në
vitin 2012, ato e përmbysën drejtimin në tremujorin e parë të 2013. Rënia e kërkesës në BE për lëndët
e para të EJL6 sollën një rrëshqitja në gjithë rajonin e cila filloi në 2011 dhe vazhdoi në 2012 (Figurat 12
dhe 13). Në Serbi (veçanërisht në gjysmën e parë), Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Malin e Zi, eksportet
ranë ndërkohë që importet u rritën vetëm në mënyrë të moderuar. Në Kosovë, përkeqësimi i CAD dhe TB
pasqyruan importet e larta për ndërtimin e autostradës Kosovë-Shqipëri, një bum në ndërtimin privat dhe
një rënie të thellë në eksporte. Shqipëria ishte përjashtim--si CAD dhe TB e saj u përmirësuan në 2012 si
rezultat i rritjes së eksporteve dhe rënies së importeve.
9
Figura 12: CAD dhe Bilanci Tregtar i EJL6
(Përqindje e PBB)
Figura 13: CAD sipas Vendit
(Përqindje e PBB)
Burimi: Bankat Qendrore, IMF WEO dhe përllogaritjet e
stafit të Bankës Botërore.
Burimi: Bankat qendrore të EJL6
Eksportet dhe Importet
Tregtia me BE ka rëndësi qendrore për
performancën e eksportit të EJL6 (Figura
14). Megjithëse me problemet ekonomike të
shkaktuara nga kriza e Eurozonës dhe kërkesa
më e ulët, BE ende përbënte rreth 55 për qind të
gjithë eksporteve të EJL6 në 2012, megjithëse
me një rënia nga 58.8 për qind në 2011. Italia
dhe Gjermania vazhduan të ishin partnerët
kryesorë tregtarë për EJL6, duke përbërë 26.6
për qind (në rënie nga 28.7 për qind në vitin
2011). Megjithëse eksportet e rajonit drejt BE në
tërësi ranë, tregtia e Serbisë me BE u ngrit.
Gjithashtu, eksportet shqiptare drejt BE,
kryesisht naftë dhe minerale, janë rritur. Në
skajin tjetër eksportet e Kosovës drejt BE kanë
rënë shumë, kryesisht për shkak të rënies në
çmimet e metaleve bazë, lëndët e para kryesore
të eksportuara nga Kosova.
Tregtia ndër-rajonale është rritur në rëndësi. Kjo është veçanërisht e vërtetë për Kosovën, Malin e Zi,
Serbinë dhe Maqedoninë. Përqindja në PBB e eksporteve ndër-rajonale u rrit nga 24.9 për qind në 2011
në 27 për qind në vitin 2012 ndërkohë që eksportet ndaj vendeve të tjera jo të BE ra. Rritja e tregtisë ndër-
rajonale ishte më e dukshme në Shqipëri, megjithëse nga një bazë e vogël. Zgjerimi i eksporteve ndaj
vendeve të EJL6 i mundësoi Kosovës të zbuste rënien e fortë në eksportet e saj në BE kur çmimet e
metaleve ranë.
-9.3 -8.5-10.0 -10.8
-29.1
-24.0 -24.4 -23.3
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
02009 2010 2011 2012
CAD Bilanci tregtar
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0KOS MZI ALB SRB EJL6 BiH MKD
2009 2010 2011 2012
Figura 14: Eksportet në 2012 (Përqindje e PBB)
Burimi: Bankat qendrore të EJL6
3 1 51715
2
12
9
13 1710
11
16
9 9
5
8
9
13 55 8
5
0
10
20
30
40
50
60
MKD MZI EJL6 SRB ALB BiH KOS
Itali Gjermani BE te tjera EJL6 Te tjera
10
Figura 15: Rritja e Eksporteve (Përqindje)
Figura 16: Rritja e Importeve (Përqindje)
Burimi: Bankat qendrore të EJL6 dhe Eurostat.
Shënim: Viti 2013 tregon eksporte vetëm të mallrave;
vitet e mëparshme tregojnë mallra dhe shërbime.
Burimi: Bankat qendrore të EJL6 dhe Eurostat.
Shënim: T1 2013 tregon eksporte vetëm të mallrave;
vitet e plota tregojnë mallra dhe shërbime.
Megjithëse kërkesa e dobët e Eurozonës dhe moti i keq u rënduan eksporteve të EJL6 në 2012,
gjërat po duken më mirë për 2013 (Figura 15). Në vitin 2012 eksportet e EJL6 ranë me 0.7 për qind--
pasi u rritën me 14 për qind në 2011--përkundrejt rritjes së eksporteve të BE11 me 4.9 për qind. Shkaku
kryesor për rënien e eksporteve të EJL6 ishte përkeqësimi i klimës ekonomike në BE, gjë që uli kërkesën
(Figura 15). Eksportet filluan të përmirësohen ngadalë në gjysmën e dytë të vitit 2012 (y-o-y) meqenëse
tregtia e Serbisë e lidhur me IHD e zbuti rënien në gjysmën e parë të vitit. Në tremujorin e parë të 2013,
ka një rreze shprese që eksportet mund të ringrihen në gjithë rajonin në 2013.
Figura 17: Rritja e Eksportit dhe Importit, y-o-y (Përqindje)
Burimi: Bankat qendrore të EJL6
Shënim: Në T1 2013 shiritat tregojnë eksportet dhe importet vetëm të mallrave, ndërkohë që vitet e mëparshme
tregojnë si mallrat ashtu dhe shërbimet. Eksportet e Kosovës për Shtator 2012 deri në Janar 2013 nuk përfshijnë
eksportet e energjisë elektrike, kështu që rënia faktike në 2012 ishte më pak e theksuar. Importet e EJL6 ishin të sheshta në 2012 dhe ranë përsëri në T1 të 2013 (Figura 16). Lëvizjet e
termave tregtarë mund të shpjegojnë një pjesë të rëndësishme të prirjes rritëse të importeve në EJL6.
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
2009 2010 2011 2012 T1:2013
EJL6 EU10 BE15
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
2009 2010 2011 2012 T1:2013
EJL6 EU10 BE15
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
Exp Imp Exp Imp Exp Imp Exp Imp Exp Imp Exp Imp
ALB BIH KOS MKD MZI SRB
2010 2011 2012 T1: 2013
11
Çmimet e importit të energjisë dhe lëndëve të tjera të para ranë ndjeshëm në 2009, u rritën
fuqishëm në 2010 dhe 2011 por nuk ndryshuan më në 2012 dhe në 2013 kanë rënë. Në 2012 importet
e Serbisë u rritën ndërkohë që importet e vendeve të tjera ranë. Importet në gjysmën e dytë të vitit ranë
më shpejt se në gjysmën e parë në shumicën e vendeve ndërkohë që si kërkesa e brendshme dhe prodhimi
industrial vazhdoi të rrëshqiste poshtë (Shqipëria, Maqedonia, Bosnja dhe Hercegovina dhe Kosova), siç
ndodhi përsëri në tremujorin e parë të 2013 (Figurat 16 dhe 17) kryesisht për shkak të kërkesës së
brendshme dhe aktivitetit ekonomik të dobët.
Remitanca dhe IHD
Remitancat kanë qenë relativisht rezistente ndaj
krizës së Eurozonës, megjithëse ato kanë rënë
disi në dy vitet e fundit. Ndërkohë që remitancat e
Serbisë u zhytën nga 9.5 për qind në 2009 në 6.8 për
qind në 2011 dhe mbeti njësoj në 2012, ato të
vendeve të tjera në EJL6 nuk treguan një ndryshim
dramatik nga viti 2009 (Figura 18).
IHD––të cilat janë të rëndësishme për
financimin, investimet, eksportet dhe rritjen në
EJL6––ranë dukshëm në 2012, me 45.6 për qind
(2.6 pikë përqindjeje)––por ka shpresë për
ringritje në 2013 (Figura 19). Rënia ishte më e
madhe në gjysmën e parë të vitit 2012 në të gjithë
vendet, përveç Shqipërisë. Gjatë gjithë vitit, IHD
ishin të moderuara në Shqipëri dhe ranë në
Maqedoni dhe Kosovë dhe Serbi, kryesisht për
shkak të ndikimit negativ të krizës së Eurozonës,
baza e lartë e 2011 në Serbi dhe Maqedoni, dhe
flukse të rëndësishme dalëse nga Maqedonia dhe
Serbia. Megjithatë, në fillim të 2013, ekzistojnë disa
shenja inkurajuese. IHD në Malin e Zi u ringritën në gjysmën e dytë të 2012 me një perspektivë për rritje
të mëtejshme në 2013. Në mënyrë të ngjashme, privatizimi i Kompanisë së Telekomunikacionit (PTK) në
Kosovë dhe hyrja në treg e Türkiye Iş Bankasi ka përmirësuar perspektivat e 2013 për IHD në Kosovë.
Në Serbi, një mjedis më i mirë politik dhe përparimi i kohëve të fundit drejt anëtarësimit në BE pas
marrëveshjes me Kosovën ka përmirësuar perspektivat e IHD për 2013. Megjithatë IHD në Shqipëri dhe
Bosnjë dhe Hercegovinë pritet të mbeten njësoj.
Figura 18: Remitancat e Punëtorëve 2009-
2012 (Përqindje e PBB)
Burimi: Bankat qendrore të EJL6
Shqipëria dhe Bosnja dhe Hercegovina i përkufizojnë
remitancat si përfshirëse të kompensimit të
punonjësve; Kosova, Serbia, Maqedonia dhe mali i Zi
përdorin përkufizime më të ngushta.
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
KOS BIH ALB EJL6 SRB MZI MKD BE11
2010 2011 2012
12
Figura 19: IHD neto 2009-12 (Përqindje e PBB) Figura 20: IHD neto sipas Vendit (Përqindje e
PBB)
Burimi: Bankat qendrore të EJL6 Burimi: Bankat qendrore të EJL6
Borxhi i Jashtëm
Borxhi i jashtëm total në EJL6 u ngrit me 7 pikë përqindje të OBB në 2012 meqenëse qeveritë
morën hua për të kompensuar të ardhurat në rënie dhe financat e dobëta publike (Figura 21). Pas
një rënieje në 62.6 për qind të PBB në 2011 nga kulmi prej 65.5 për qind në 2010, borxhi mesatar i
jashtëm i EJL6 arriti një rekord të ri prej 69.6 për qind në 2012. Nga Qershori 2009 deri në Shtator 2012
katër vende u futën në tregjet tregtare ndërkombëtare nëpërmjet lëshimit të Eurobond (Maqedonia në
2009, Shqipëria në 2010, Mali i Zi në 2010 dhe 2011, dhe Serbia në 2011 dhe 2012; Figura 22) ose lidhja
me tregjet e kredive me një garanci të IBRD (Serbia, Maqedonia, Mali i Zi).
Figura 21: Borxhi i Jashtëm Mesatar i EJL6
(Përqindje e PBB) Figura 22: Bonot Ndërkombëtare Totale të
papaguara, Vende të Përzgjedhura të EJL6 (milionë
USD)
Burimi: Bankat qendrore dhe ministritë e financave (MF)
të EJL6
Burimi: Ministritë e financave të EJL6
Prirja në ngritje u shtri në të gjithë vendet e EJL6. Serbia e rriti borxhin e saj të jashtëm kryesisht
duke emetuar një bono prej 1.75 miliardë USD në 2012, duke i çuar bonot e saj ndërkombëtare të
papaguara në 2.7 miliardë USD (Figura 23) Megjithatë, rritja më e madhe e borxhit të jashtëm në 2012
5.4
4.4
5.7
3.1
1.81.5
2.0 2.0
0
1
2
3
4
5
6
2009 2010 2011 2012
EJL6 BE11
0
2
4
6
8
10
12
14
16
MZI ALB KOS BIH EJL6 MKD SRB
2010 2011 2012
62.9 65.5 62.869.6
19.6 23.3 25.0 28.6
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2009 2010 2011 2012
Borxhi i jashtem prej te cilit borxhi i qeverise
0
500
1,000
1,500
2,000
2,500
ALB MK MZI SRB
13
ishte në Kosovë për shkak të disbursimeve të
Marrëveshjes Stand-by me FMN, megjithëse borxhi
total i jashtëm i Kosovës9 është ende shumë modest në
8.5 për qind të PBB. Mali i Zi dhe Serbia kanë stoqet
më të larta të borxhit të jashtë publik dhe privat, mjaft
mbi mesataren rajonale (Figura 23).
POLITIKA FISKALE -- PRESIONET DIVERGJENTE
Deficitet fiskale në vendet e EJL6 shënuan ngritje në
2012, mesatarisht nga 3.2 për qind të PBB në 2011 deri
në 3.9 për qind në 2012 (Figura 24). Rritjet më të mëdha
ishin në Serbi (2.6 pikë përqindjeje të PBB) dhe
Maqedoni (1.4 pikë përqindjeje), kjo e fundit kryesisht
për shkak të pastrimit të pagesave të prapambetura të
qeverisë. Udhëhiqnin tendencën Shqipëria dhe Mali i Zi,
ku deficitet fiskale ranë.
Në të gjithë rajonin të ardhurat dhe shpenzimet si një përqindje e PBB lëvizën në të njëjtin drejtim
në 2012. U shfaqën dy grupe të qarta: vendet që ngritën si të ardhurat dhe shpenzimet (duke rritur
gjurmën fiskale) dhe ata që i panë të dyja në rënie.
Gjurma fiskale në rritje: Megjithëse deficitet fiskale u rritën, të ardhurat në fakt u ngritën si
përqindje e PBB në Serbi (Figura 25). Serbia kishte bërë përpjekje të rëndësishme për të forcuar të
ardhurat, duke ngritur nivelet si të TVSH ashtu dhe tatimit mbi fitimin. Për fat të keq, megjithëse të
dy vendet përfituan nga të ardhura të shtuara, edhe shpenzimet e tyre u rritën, me 1.5 pikë përqindjeje
të PBB në Maqedoni (e lidhur me shlyerjen e pagesave të prapambetura) dhe me 6.3 pikë përqindjeje
në Serbi.
Zvogëlimi i gjurmës fiskale: Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kosova dhe Mali i Zi panë ulje të
të ardhurave si përqindje e PBB, me 0.2 deri në 1 pikë përqindje. Të ardhurat nga TVSH u goditën në
mënyrë të veçantë (p.sh. me mbi 2 pikë përqindjeje në Shqipëri) për shkak të rritjes ekonomike të
ngadaltë ose negative. Të gjithë këto vende punuan për të shkurtuar shpenzimet për t'i mbajtur
deficitet e tyre fiskale të qëndrueshme. Në Kosovë, shkurtimet e shpenzimeve ishin të kufizuara dhe
të lidhura me përfundimin e autostradës R7 për në Shqipëri. Në disa vende, shkurtimet e shpenzimeve
mund të kenë qenë akumulim i pagesave të prapambetura më shumë se reduktime reale.
9 Ndryshe nga vendet e tjera të EJL6, Kosova ka një akses shumë të kufizuar në tregjet ndërkombëtare financiare dhe si pasojë
borxh të vogël të jashtëm.
Figura 23: Borxhi i Jashtëm Publik dhe
Privat Total 2012 (% e PBB)
Burimi: Bankat qendrore dhe ministritë e
financave të EJL6; FMN; Banka Botërore.
Shënim: Borxhet e jashtme të MNE dhe KOS janë
përllogaritje.
0
20
40
60
80
100
120
MZI SRB EJL6 MKD BIH ALB KOS
2009 2010 2011 2012
14
Figura 24: Deficitet Fiskale
(Përqindje e PBB) Figura 25: Ndryshimet në të Ardhura dhe
Shpenzime, 2011-2012 (Përqindje e PBB)
Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill 2013. Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill 2013,
dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore.
Deficitet fiskale në rajon parashikohen të ulen pak në 2013 (Figurat 26 dhe 27). Deficiti fiskal
mesatar (i paponderuar) pritet të ulet nga 3.9 për qind të PBB në 2012 në 3.7 për qind. Serbia udhëheq, ku
qeveria ka planifikuar shkurtimin e deficitit nga 6.8 në 4 për qind të PBB. Bosnja dhe Hercegovina
gjithashtu pritet të ndjekë një ulje të vogël të deficitit dhe deficiti i Maqedonisë do të qëndrojë në vend si
përqindje e PBB. Në dallim nga këto, deficitet pritet të rriten në Shqipëri dhe Kosovë, në Shqipëri
pjesërisht për shkak të dobësimit të të ardhurave dhe në Kosovë për shkak të shpenzimeve në autostradën
e re R6 nga Prishtina në Shkup.
Rritjet e të ardhurave pritet të udhëheqin rikuperimin fiskal. Të ardhurat parashikohen të mbeten të
qëndrueshme në gjithë rajonin me një mesatare prej 35.2 për qind e PBB. Kjo mesatare fsheh rënien në
Shqipëri dhe Malin e Zi. Në pjesën tjetër, të ardhurat priten të rriten falë një klime ekonomike që po
përmirësohen ngadalë dhe masave të mëtejshme për grumbullimin e të ardhurave.
Figura 26: Të ardhurat dhe Shpenzimet,
2012 dhe 2013 (Parashikuar) (Përqindje e
PBB)
Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill
2013, dhe vlerësimet e stafit të Bankës
Botërore.
Figura 27: Deficiti Fiskal, 2012 përkundrejt
2013 (Parashikuar) (Përqindje e PBB)
Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill
2013, dhe vlerësimet e stafit të Bankës
Botërore.
0
1
2
3
4
5
6
7
8
2008 2009 2010 2011 2012
ALB BIH KOS MKD MZI SRB
-2
-1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
ALB BiH KOS MKD MZI SRB
Te ardhurat Shpenzimet Deficiti
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
ALB BiH KOS MKD MZI SRB
Te ardhurat 12 Te ardhurat 13 _
Shpenzimet 12 Shpenzimet 13
0
1
2
3
4
5
6
7
8
ALB BiH KOS MKD MZI SRB
Deficiti 2012
Deficiti 2013
15
Borxhi Publik dhe Rreziqet Afat-shkurtra
Borxhi publik është rritur në të gjithë vendet e EJL6 për vitet e fundit (Figura 28). Mesatarisht,
borxhi i përgjithshëm qeveritar (përjashtuar garancitë dhe faturat e bankave qendrore) u rrit nga 37 për
qind e PBB në fund të vitit 2011 në 42 për qind në fund të vitit 2012. Rritja e Serbisë ishte rreth 12.5 pikë
përqindje, nga 39.7 në 52.2 përqind të PBB përjashtuar garancitë(duke përfshirë garancitë borxhi publik
bruto i Serbisë ishte mbi 60 përqind në 2012). Më tej, Shqipëria e ndryshoi ligjin për të qenë në gjendje të
kapërcente tavanin e borxhit të saj prej 60 për qind të PBB. Megjithatë vlerësimet e kredisë sovrane kanë
qenë të qëndrueshme në gjithë rajonin që nga mesi i 2012 me përjashtim të IRJ Maqedonisë që kohët e
fundit pati një ulje të vlerësimit në BB- (Tabela 3).
Borxhi i garantuar nga shteti është problem për disa vende dhe vazhdon të rritet (Figura 29) Borxhi
i garantuar është mbi 11 për qind e PBB në Malin e Zi dhe mbi 8 për qind në Serbi. Ndërkohë që
garancitë mbeten nën 5 për qind e PBB në Shqipëri, Maqedoni dhe Malin e Zi, ato të gjitha duket që po
ngrihen ngadalë. Kosova lëshoi kohët e fundit një garanci për Kompaninë e Transmetimit të Energjisë
KOSTT, por garancitë e saj janë më pak se 0.2 për qind e PBB. Garancitë në Bosnjë dhe Hercegovinë
janë rreth 0.8 për qind e PBB.
Figura 28: Borxhi i Përgjithshëm Qeveritara
(Përqindje e PBB)
Figura 29: Garancitë Shtetërore (Përqindje e
PBB)
Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill 2013. aËshtë përdorur koncepti bruto. Përjashton garancitë
Burimi: Vlerësime të autoriteteve kombëtare dhe stafit
të Bankës Botërore
Tabela 3: EJL6: Vlerësimet e Kreditit Sovrana
Dhj
2010
Dhj
2011
Dhj
2012
Maj
2013
ALB B+ B+ B+ B+
BIH B+ B B B
MKD BB BB BB BB
MNE BB BB BB- BB-
SRB BB- BB BB- BB- Burimi: Standard and Poor’s. a Borxhi afat-gjatë në monedhë të huaj deri në 8 Maj 2013.
Kosova nuk ka një vlerësim sovran.
0
10
20
30
40
50
60
70
ALB BiH KOS MKD MZI SRB
2010 2011 2012
0
2
4
6
8
10
12
14
MZI SRB MKD ALB BiH KOS
16
Borxhi afat-shkurtër, veçanërisht në monedhat vendase, ka arritur të mbizotërojë portofolin e
borxhit të disa vendeve. Edhe pse në fund të vitit 2012 dy të tretat e borxhit të brendshëm të IRJ të
Maqedonisë kishte afat maturimi deri në fund të vitit 2013, autoritetet arritën gjatë gjysmës së parë të vitit
2013 të zgjasin maturitetin e borxhit të brendshëm në mënyrë drastike duke zvogëluar shumën në bono
thesari me maturim tre mujor, dhe duke rritur ato me maturim 6 mujore dhe 12 mujor, si dhe duke
emetuar bono te reja thesari me afat 3 dhe 5 vjeçar. Gati gjysma e borxhit vendas të Shqipërisë maturohet
brenda fundit të vitit (Figurat 30 dhe 31). Vetëm rreth një e treta e borxhit në monedhën vendase të
Serbisë e ka afatin deri në fundin e vitit dhe borxhi afat-shkurtër po ulet: 37 për qind e bonove të thesarit
dhe obligacioneve të lëshuara në tregun vendas në 2013 janë për 53 javë ose më pak, krahasuar me më
pak se gjysmën në 2012. Të gjitha bonot e thesarit dhe obligacionet që Bosnja dhe Hercegovina ka
lëshuar në 2013 kanë qenë afat-shkurtër, krahasuar me 57 për qind në 2012.
Figura 30: Borxhi në Monedhën Vendase dhe
të Huaj për tu paguar në 2013 (Përqindje)
Figura 31: Borxhi në Monedhën Vendase për tu
paguar në 2013 (Përqindje e PBB)a
Burimi: Bloomberg; Përllogaritje të stafit të Bankës
Botërore. Burimi: Bloomberg; Përllogaritje të stafit të Bankës
Botërore. a Përjashton bonot e Bankës Qendrore, atje ku janë
lëshuar dhe borxhin e garantuar.
Shumica e instrumenteve të borxhit të jashtëm publik të EJL6 kanë maturitet të gjatë. Asnjë
vend nuk ka më shumë se 8 për qind të borxhit të tij total në monedhë të huaj (FX) për të paguar në
2013 dhe Bosnja dhe Hercegovina, Kosova nuk kanë fare. IRJ e Maqedonisë ka Euro 175 milion
borxh në valutë të huaj që maturohet në vitin 2013 edhe pse është marrë në fillim të janarit 2013.
Megjithatë disa vende po përdorin instrumentet afatshkurtra të denominuara në monedhë të huaj.
Kombinimi borxhit afat-gjatë me borxhin vendas afat-shkurtër ka ndihmuar në kufizimin e
ekspozimit të drejtpërdrejtë të qeverisë ndaj rrezikut të paqëndrueshmërisë së kursit të këmbimit
dhe për tu dhënë bankave vendase mundësinë të investojnë në instrumente borxhi afat-shkurtër.
Shumë nga borxhi publik afat-shkurtër është blerë nga bankat vendase, duke u mundësuar atyre që kanë
aktive likuide të fitojnë interes më të madh se ai që paguajnë bankat qendrore mbi depozitat. Në një kohë
kur depozitat e bankave private po rriten më shpejt se kreditë, shumë banka tregtare mirëpresin
mundësinë për të fituar kthime më të larta diku tjetër.
Megjithatë, borxhi publik afat-shkurtër vendas e ekspozon qeverinë ndaj rrezikut të rinovimit të
borxhit. Megjithëse bankat tregtare aktualisht kanë likuiditet dhe tendencë të rinovimit të borxhin publik
afat-shkurtër, një ndryshim në mjediset e jashtme ose të brendshme financiare ose ekonomike mund të
reduktojë gatishmërinë e tyre për ta bërë. Prandaj do të ishte e mençur të merreshin në konsideratë të
gjithë këto rreziqe kur hartohen politikat fiskale dhe të borxhit.
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
MKD ALB SRB KOS BiH MZI
Monedhe lokale
Monedhe te huaj
0%
2%
4%
6%
8%
10%
12%
14%
16%
18%
ALB MKD SRB BiH MZI KOS
17
SEKTORI FINANCIAR--RRITJE E NGADALTË E KREDITIMIT
Rritja e kreditimit në rajon në vitin e fundit ka qëndruar në vend ose ka rënë Në Shqipëri, Kosovë,
IRJ Maqedoni dhe Serbi rritja e kreditimit ka qenë më e ulët se në vitet e mëparshme. Rritja e kreditimit
në Bosnjë dhe Hercegovinë ka qenë e dobët (2.8 përqind rritje) dhe në Malin e Zi, pavarësisht disa
përmirësimeve, ende mbetet negative.
Faktorët e kërkesës shpjegojnë një pjesë të mirë të
rënies apo qëndrimit në vend të rritjes së kreditimit
në vendet e EJL6. Kërkesa e ulët e kreditimit pasqyroi
aktivitetin e mbytur ekonomik të bizneseve dhe sektorit
privat pas krizës. Gjithashtu, familjet dhe kompanitë që
kishin marrë hua më shumë në periudhën e bumit tani
po përpiqen të reduktojnë borxhin në një nivel të
qëndrueshëm. Për më tepër, zhvillimet e normave të
interesit e bëjnë të qartë që kërkesa për kredi është
shuar. Normat e interesit në vendet e EJL6 gjatë vitit të
fundit ranë (Figura 34); një tregues që faktorë më të
theksuar nga ana e kërkesës po ndikonin mbi rritjen e
kreditimit.
Figura 33: Rritja Reale e PBB, Rritja Reale e
Kreditimit, dhe Financimi i Huaj, 2011-12
(përqindje)
Figura 34: Nivelet e Interesit mbi Kreditë
dhe Depozitat, 2011-12
Burimi: Autoritetet kombëtare, Banka për Zgjidhje
Ndërkombëtare dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore
Burimi: Përllogaritje të autoriteteve kombëtare dhe
stafit të Bankës Botërore
10
Rritja mesatare e kreditimit të Malit të Zi për 2006-2008 ishte 97.2 për qind (nuk tregohet).
-7.9
0.4
-5.3
-1.5
7.2
-8.4
-1.4-2.0
-2.7 -3.1-3.7 -3.6-4.0
-1.5
1.40.7
-1.6
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
ALB BIH KOS MKD MZI SRB
Ndryshimi i normes se rritjes se kredise (2011-2012)
Ndryshimi i normes se rritjes reale te PBB (2011-2012)
Ndryshimi i pozicionit te jashtem te bankave ndajEJL6 sipas BIS ne % te PBB (2011-2012)
-0.7
0.1
-0.8
-0.02
-0.4
0.3
-0.3
-0.4
-0.2
-0.4
-1
-1
-1
0
0
0
0
0
ALB BIH MKD MZI SRB
Ndryshimi në pikë përqindje i depozitave (2011-2012)Nryshimi në pikë përqindje i kredisë (2011-2012)
Figura 32: Normat e Rritjes Reale të
Kreditimit (Ndryshim Përqindjeje)10
Burimi: Autoritetet kombëtare dhe
përllogaritje të stafit të Bankës Botërore
-20
-10
0
10
20
30
40
50
ALB BIH KOS MKD MZI SRB
2009 2010 2011 2012 Mesatarja (2006-2008)
18
Nga ana e ofertës, financimi u bë
më i kushtueshëm ndërkohë që
kushtet e tregut financiar u
përkeqësuan, veçanërisht në
gjysmën e parë të 2012. Bankat
evropiane u gjendën nën presion
intensiv ndërkohë që spredet e
normave CDS (sigurimi ndaj
moskthimit të kredive) të tyre filluan
të rriten në mes të vitit 2011 dhe
përsëri në gjysmën e dytë të vitit
2012. Spreded e CDS sovrane të
vendeve të EJL6 gjithashtu filluan të
rriten, gjë që e bëri financimin më të
kushtueshëm.
Pavarësisht përmirësimeve të
kohëve të fundit, sektori bankar
është ende i trazuar Gjysma e dytë
e 2012 pa përmirësimin e spredeve
CDS të bankave mëmë dhe vendeve
të EJL6 se periudha paraardhëse, falë masave të ndërmarra nga BQE dhe Rezerva Federale e SHBA. Kjo
e uli koston e financimit (Figura 35).11
Si rrjedhojë, pas një procesi tkurrje të konsiderueshme kredie në
tremujorin e dytë të 2011 (shikoni Kutinë 2) që rezultoi në një reduktim të pozicionit të bankave
përkundrejt rajonit (2.9 për qind të mesatares 2011 plus PBB 2012) sipas raportimit në BIS, tremujori i
tretë i 2012 pa një rritje në pozicionin e jashtëm me 0.4 për qind të PBB të 2012 të kombinuar të EJL6.
Megjithatë, siç e provoi tremujori i katërt i 2012, sektori financiar duhet ende të përballet me kreditë e
këqija (NPL), tkurrjen e kredive dhe rinisjen e kreditimit. Tremujori i katërt pa një ndryshim të vogël por
negative në pozicionin e jashtëm të bankave që raportojnë BIS (0.05 për qind të PBB së kombinuar të
2012).
11
Studimi i Kushteve të Huadhënies së Bankave në Tregjet e Reja raporton kushte të përmirësuara në tregjet
ndërkombëtare në gjysmën e dytë të vitit 2012.
Figura 35: Kostot e Financimit për Vendet e EJL6
Burimi: Bloomberg, Banka për Zgjidhje Ndërkombëtare dhe
përllogaritje të stafit të Bankës Botërore
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
-2500
-2000
-1500
-1000
-500
0
500
1000
1500
2000
2500
2011:T1 2011:T4 2012:T2 2012:T4
Ndryshimi i pozicionit te jashtem te bankave ndaj EJL6 (majtas)
Spredet CDS i bankave mëmë, mesatarja e EJL6 (djathtas)
Spreded CDS për borxhin sovran të EJL6, pikë bazë (djathas)
19
Kutia 2: Procesi i tkurrjes së kredisë në vendet e EJL6
Që në vitin 2008 vendet e EJL6 kanë qenë të
ekspozuara ndaj rrezikut të tërheqjes problematike
të fondeve nga bankat evropiane. Nga fundi i vitit
2008, sipas BIS, pretendimet e bankave përkundrejt
rajonit ka arritur në 20.7 miliardë USD--22.2 për
qind të PBB së kombinuar rajonale. Megjithatë, ka
ndryshime të mëdha ndërmjet vendeve. Pretendimet
ndaj Serbisë, Bosnjës dhe Hercegovinës dhe Malit
të Zi u variuan nga 27 në 32 përqind, por në
Maqedoni dhe Shqipëri ato ishin vetëm rreth 5
përqind, gjë që është provuar të jetë një amortizues i
mirë. Meqenëse shumica e financimit për rajonin
ishte ndërmjetësuar nëpërmjet bankave vendase të
zotëruara nga të huajt të cilat kishin edhe rëndësi
sistemike, sistemi bankar e konsideroi rrezikun e
tërheqjes së shpejtë të fondeve si domethënës. Për t'i
ndërlikuar më tej punët, shumica e bankave me
pronësi të huaj në EJL6 kishin qendrën e tyre në
ekonomitë problematike të BE si Itali, Slloveni dhe veçanërisht Greqi. Deri tani skenarët më të këqija nuk
janë materializuar (kryesisht falë veprimeve të institucioneve financiare ndërkombëtare, të cilat krijuan
nismën e Vienës për të mbështetur rajonin gjatë krizës). Megjithatë, rreziku është ende i pranishëm përfshirë tronditjet që krijohen nga humbja e besimit ndaj bankave mëmë nga vendet e eurozonës
.
Figura B2.1 Pretendimet e Bankave të Huaja
ndaj Bankave të EJL6 (milionë USD)
Burimi: Banka për Zgjidhjet Ndërkombëtare
Aksesi i përmirësuar në financimin vendas,
nëpërmjet ose depozitave ose tregjeve kapitale, do të
ketë rëndësi qendrore për rinisjen e rritjes së
kreditimit. Pozicioni i jashtëm i bankave që i
raportojnë BIS përkundrejt vendeve të EJL6 ende ka
një mesatare prej 11.5 për qind të PBB së kombinuar
(deri në 2012). Prandaj mund të përballemi me një
frenim të konsiderueshëm të ofertës nëse intensifikohet
procesi i zhvendosjes drejt bankave të financuara
vendase, të paktën në vendet që kanë koeficiente të
lartë kredi-depozitë (Figura 36). Rregulli i ri i lojës
është të bëhen përpjekje dhe të lidhet rritja në
huadhënie me rritjen në depozita (ose financimi vendas
në përgjithësi), veçanërisht në ekonomitë më të
zhbalancuara. Vendet që fillojnë nga një pozicion
tashmë i favorshëm dhe mund të arrijnë të financojnë
huadhënien nga burimet janë më mirë. Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia kanë një histori të gjatë të
koeficentëve hua-depozita poshtë 100; Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia do të kenë mjaft më shumë
Figura 36: Koeficientet Kredi-Depozitë
Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të
stafit të Bankës Botërore
0
5000
10000
15000
20000
25000
2006T4 2007T4 2008T4 2009T4 2010T4 2011T4 2012T4
Pretendime ndaj gjithe sektorëve
Detyrime ndaj gjithë sektorëve
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
ALB BIH KOS MKD MZI SRB
Dhjetor 2012 Niveli maksimal (2006-2012)
20
vështirësi. Mali i Zi ka arritur të ulë koeficientin e tij në mënyrë të konsiderueshme nga kulmi i tij.12
Në
fakt, katër vendet që kishin koeficientë kredi-depozita poshtë 100 deri në mes të 2009 panë një rritje më të
madhe të kreditimit gjatë krizës se sa dy vendet që më përpara kishin koeficientë më të lartë kredi-
depozitë.
Megjithatë, evolucioni i kushteve të ofertës gjithashtu pasqyron faktorë përtej kostove. Disa nga
shtrëngimet e raportuara vijnë si rezultat i faktorëve të ofertës vendase, siç janë politika monetare,
rivlerësimi i perspektivës ekonomike nga bankat dhe NPL e larta.13
Studimi i fundit i Kushteve të
Huadhënies Bankare në Tregjet e Reja tregon që kushtet e kreditimit vazhduan të shtrëngohen ndërkohë
që NPL u ngritën.
NPL po ngrihen përsëri (Figura 37). Nivelet e larta
të NPL pasqyrojnë një përkeqësim të cilësisë së
huadhënies dhe vështirësitë kronike që bankat kanë në
eliminimin e NPL për shkak të regjimeve të dobët të
falimentimit. Megjithëse nivelet e NPL ndryshojnë në
mënyrë të konsiderueshme në rajon, vala e dytë e
rritjeve është një arsye për tu shqetësuar. Pas një
stabilizimi të shkurtër (ose reduktim në disa vende, siç
është Mali i Zi), NPL filluan të ngrihen përsëri,
veçanërisht në gjysmën e dytë të vitit 2012. Shqipëria
dhe Bosnja dhe Hercegovina janë goditur më fort. NPL
në këto vende janë aktualisht në pikun e tyre që nga
fillimi i krizës. Maqedonia dhe Kosova gjithashtu panë
një valë të dytë të rritjeve të NPL, megjithëse më pak
intensive dhe nivelet aktuale të NPL janë pak nën pikën
maksimale. Në Malin e Zi, pavarësisht nga një rënie të
konsiderueshme nga pika maksimale si rrjedhojë e
shitjes masive të aktiveve me probleme të kompanive
të faktoringut, NPL janë ende të dytat në rajon dhe ende po rriten pasi ka pasur një progres të limituar në
ristrukturimin dhe zgjidhjen e tyre. Panorama e përgjithshme në rajon është e NPL të larta që janë rritur
në muajt e parë të 2013, duke përbërë një frenues të aktivitetit ekonomik dhe gatishmërisë së bankave për
huadhënie. Në të njëjtën kohë, NPL kanë provigjone të mira në Serbi, Kosovë, Maqedoni dhe deri në një
farë mase në Bosnjë dhe Hercegovinë. Provigjonet në Shqipëri dhe Malin e Zi janë poshtë mesatares.
12
Në mënyrë interesante, të gjithë vendet përveç Kosovës kishin kulme të koeficienteve kredi-depozitë në një
periudhë shumë të shkurtër ndërmjet Marsit dhe Korrikut 2009 (tamam në fillimin e krizës financiare). Serbia kishte
një kulm tjetër në Prill 2011, dhe Kosova kishte kulmin e saj në Qershor 2010. 13
Një raport i FMN që trajton NPL e larta në Evropën Qendrore dhe Evropën Juglindore konfirmon ndikimin
negativ të NPL mbi ofertën për kreditim (www.imf.org/external/region/eur/.../030112.pdf). 14
Të dhënat e kredive të këqia përpara krizës (2006-2008) për Serbinë i referohet fundit të 2008
Figura 37: Kreditë e Këqija (Përqindje e
Kredive Totale)14
Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të
stafit të Bankës Botërore
0
5
10
15
20
25
30
ALB BIH KOS MKD MZI SRB
Dhjetor 2012
Maksimumi 2008-2013
Kreditë e këqia para krizës (fund 2008)
21
Figura 38: Kthimi mbi Kapital Figura 39: Koeficientet e Mjaftueshmërisë
së Kapitalit
Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të
stafit të Bankës Botërore
Shënim: Të dhënat për Serbinë për ―Mesataren tremujore
2006-2008‖ i referohen vetëm 2vitit 2008. Të dhënat për
Mlin e Zi për 2012 i referohen Shtatorit 2012
Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje
të stafit të Bankës Botërore
Shënim: Të dhënat për Serbinë për ―Mesataren
tremujore 2006-2008‖ i referohen vetëm vitit
2008.
Mesatarisht bankat në rajon dolën nga kriza shumë më pak rentabël se më përpara: në të gjithë
vendet rentabiliteti i tyre u ul më shumë se përgjysmë. Kthimi mbi kapital (Figura 38)15
ra nga një
mesatare prej 10.6 për qind në 2006–08 në 0.7 për qind në 2009–12, edhe këtu me disa dallime nga vendi
në vend. Mali i Zi në veçanti u godit fort.
Lajmi i mirë është që bankat arritën të mbajnë pozicionet e tyre kapital solide (Figura 39).
Krahasuar me nivelin përpara krizës koeficientët e mjaftueshmërisë së kapitalit të bankave nuk ndryshuan
shumë; kjo i ndihmoi bankat rajonale të përballonin problemet e zonës së Euros. Gjithashtu koeficientët e
mjaftueshmërisë së kapitalit në rajon janë thelbësisht më të larta se sa kërkohet nga rregulloret lokale
(ndërmjet 8 dhe 11 për qind, në varësi të vendit). Megjithatë, NPL e larta në disa vende, edhe pse ende të
menaxhueshme, mund të jenë burim rreziku dhe rregullatorëve do tu duhet të monitorojnë situatën nga
afër.
Të gjithë vendet e EJL6 kanë bërë përparim të konsiderueshëm në reformat e sektorit financiar
gjatë dy ose tre viteve të fundit, megjithëse jo në të njëjtin nivel. Ata të gjithë kanë përmirësuar ligjet
që qeverisin bankat e tyre qendrore dhe institucionet e tyre financiare dhe jofinanciare dhe mbikëqyrjen e
tyre. Megjithatë, në të gjithë rajonin, disa masa nevojiten ende të kenë prioritet.
Masa gjithëpërfshirëse për të ulur nivelet e NPL. Megjithëse nivelet e NPL ndryshojnë në
rajon, në gjithë vendet e EJL6 ato prekin cilësinë e aseteve të sektorit bankar, rezultatet
financiare, kostot e huadhënies, fokusin e menaxhimit, dhe së fundmi gatishmërinë për të dhënë
hua. Riorganizimi i kuadrit të zgjidhjes dhe procedurat e falimentimit dhe miratimi i procedurave
për zgjidhje më të shpejta jashtë gjykatës mund të jenë të dobishme.
Koordinim më i ngushtë ndërmjet rregullatorëve të vendit të origjinës dhe mikpritës. Edhe
pse tkurrja e kredive nuk ka shkaktuar ende ndonjë problem madhor, ai vazhdon të jetë një
15
Të dhënat për Malin e Zi për fundin e 2012 i referohen Shtatorit 2012.
18.4
5.1
14.0
5.1
10.5
4.21.6 2.9
-18.4
6.2
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
ALB BIH MKD MZI SRB
Mesatarja 2006-2008, tremujore
17.7
13.0
17.5
10.1
21.9
15.8
13.0
16.7
10.2
19.8
0
5
10
15
20
25
ALB BIH MKD MZI SRB
Mesatarja 2006-2008, tremujore Mesatarja 2009-2012, tremujore
Niveli në fund të 2012
22
kërcënim për sistemin. Prandaj, intensifikimi i koordinimit me rregullatorët e BE është ende
jetësor për të parandaluar ndonjë çarje. Vienna Initiative 2.0 do të përmirësonte bashkërendimin.
Ndërtimi i financimit vendas dhe tregjet lokale të kapitalit. Kjo mund të dalë si veçanërisht e
rëndësishme për vendet që ende kanë koeficientë të lartë kredi-depozita meqenëse bankat
përpiqen të gjejnë mënyra më të ekuilibruara dhe të qëndrueshme për financim.
Përmirësimi i mbrojtjes së sigurimit të depozitavenëpërmjet rikapitalizimit të agjencive të
sigurimit të depozitave (aty ku duhet) ose nëpërmjet marrëveshjeve specifike me institucione
financiare ndërkombëtare.
Përpunimi i kuadrove gjithëpërfshirëse për menaxhimin e krizave. Siç e ka treguar kriza
financiare, autoritetet kanë nevojë të jenë të përgatitura për një llojshmëri skenarësh negativë,
dhe rregullatorët duhet të jenë të gatshëm të koordinojnë masat e krizave.
PRIRJET E FUQISË PUNËTORE––PAPUNËSI E LARTË NË GJITHË RAJONIN16
Gjatë vitit 2012 papunësia u stabilizua në mbi 20 për qind (Figura 40). Në 2012, nivelet e papunësisë
në EJL6 mbetën afër niveleve të tyre të pikut gjatë krizës (diamantet vjollcë në Figurën 40).17
Mesatarja
për rajonin ishte rreth 22.8 për qind në T4 2012, më shumë se dyfishi i mesatares 11.2 për qind për vendet
e BE11. Papunësia u ul pak në Shqipëri dhe Serbi (shiritat e gjelbër) dhe u përkeqësua në Malin e Zi
(shiriti portokalli) ndërkohë që nuk ndryshoi shumë në vendet e tjera. Siç pritej, aty ku normat e
papunësisë u rritën më shumë, nivelet e aktiviteteve kanë rënë më shumë (Figura 41).
Figura 40: Nivelet e Papunësisë, 2012
Figura 41: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore dhe
Papunësia
Burimi: Të dhënat e LFS dhe ILO Nuk disponohen të
dhëna për Kosovën.
Shënim: Të dhëna të T4 2012, përveç Bosnjës dhe
Hercegovinës (T3 2011).
Burimi: Të dhënat e LFS dhe ILO
Nivelet e aktivitetit janë më të ulëta në EJL6 se në vendet e BE11, dhe sektori informal duket që po
thith më pak të papunë se më parë (Figura 42). Që në vitin 2008, në të gjithë vendet e EJL6 përveç
Serbisë më shumë gra se burra kanë hyrë në fuqinë punëtore. Aktiviteti i burrave ka mbetur në vend ose
ka rënë (Figura 43). Nivelet më të ulëta të pjesëmarrjes së fuqisë punëtore mund të shpjegohet pjesërisht
16
Ky seksion huazon shumë nga Banka Botërore 2013d. 17
Shikoni gjithashtu Banka Botërore 2013a.
12.827.6 30.6 20.6 22.5
Mesatarja e EJL
Mesattarja e BE11
13.9
27.6
33.1
20.5
25.5
0
5
10
15
20
25
30
35
ALB BiH MKD MZI SRB-5.0
-4.0
-3.0
-2.0
-1.0
0.0
1.0
2.0
3.0
4.0
5.0
-4 -3 -2 -1 0 1 2
Ndryshimi i nivelit te aktivitetit nga 2007 ne 2012 (pike perqindje)
Nd
rysh
imi i
no
rms
së p
apu
nës
isë
nga
20
07
ne
20
12
(p
ike
për
qin
dje
)
MK
KOS
MNE
BiH
SER
ALB
23
nga nivelet e larta të informalitetit18
në EJL6, ku një numër i madh të të vetë-punësuarve dhe punëtorëve
të fermave janë në mikro-ndërmarrje pa punonjës të paguar. Ndërkohë që vendeve të EJL6 ju mungojnë të
dhënat e sektorit informal, informacioni nga disa shtete të reja anëtare të BE19
sugjeron që informaliteti
ishte më i larti në bujqësi (80.6 për qind) dhe ndërtim (38.2 për qind), dhe ndërmjet të vetë-punësuarve
(83.9 për qind).20
Megjithëse informaliteti shpesh konsiderohet zgjidhje e fundit për të papunët gjatë
krizave, këtë radhë ka prova që sugjerojnë që punësimi informal nuk u zgjerua për të mbushur hendekun
në shumicën e Evropës (Hazans 2011 dhe Walewski 2011).21
Figura 42: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore në
EJL6 dhe BE11
Burimi: Të dhënat e LFS.
Figura 43: Ndryshimet në Fuqinë Punëtore sipas
Gjinisë, T4 2008 dhe T4 2012
Burimi: Të dhënat e LFS.
Shënim: Të dhëna të T4 2012 ose fundi i 2012, përveç
Bosnjës dhe Hercegovinës (T4 2011).
Papunësia rinore në disa vende, siç është Serbia (51.2 për qind) dhe Maqedonia (53.0), është dyfishi
i nivelit kombëtar (Figura 44). Ndërkohë që në shumicën e vendeve të EJL6 papunësia në radhët e rinisë
u rrit gjatë krizës, Maqedonia dhe Shqipëria duket të kenë qenë në gjendje të krijojnë vende pune për
punëtorët e moshës 15--25 vjeç (dhe për të gjithë grupmoshat e tjera). Megjithëse e lartë papunësia e
moshave të reja dhe atyre të rritura në EJL6 është në nivelin e vendeve të tjera të Evropës dhe Azisë
Qendrore, megjithëse më shumë të rinj të moshës 15--24 po qëndrojnë më gjatë në arsim dhe futen në
tregun e punës më vonë. Gjithashtu ka një numër të madh të rinjsh të papunë të cilët nuk janë në arsim,
nuk janë të punësuar dhe nuk po kërkojnë punë. Në disa vende me papunësi të lartë rinore, siç është
Kosova, rritja e numrit të të rinjve ushtron presion mbi punësimin dhe të ardhurat. Në vendet e tjera,
sistemet e arsimit dhe trajnimit nuk ofrojnë aftësitë e nevojshme. Megjithatë, shpesh problemet e kërkesës
më shumë se ofertës janë problemi i vërtetë. Kushtet për futje më të lehtë në biznes dhe aksesi në vende
pune mund të ndihmojnë të kapërcehet problemi i konkurrencës së kufizuar që redukton mundësitë e
punësimit. Në anën tjetër të spektrit, rritja e moshës mesatare në disa vende të EJL6 parashikohet të
18
Informaliteti mund të ketë formën e njerëzve që punojnë për punëdhënës të paregjistruar, pa një kontratë formale
punësimi ose pa mbulimin me sigurime shoqërore. Rregulloret e punës zakonisht nuk zbatohen për këta punëmarrës. 19
Kjo u referohet: Bullgarisë, Republikës Çeke, Estonisë, Letonisë, Polonisë dhe Sllovakisë. 20
Banka Botërore 2012a: In from the Shadow Integrating Europe’s Informal Labor Market by Packard, Koettl and
Montenegro. 21
Hazans, M. 2011 dhe Walewski, M. 2011.
30
35
40
45
50
55
60
65
Alb
ania
FYR
M
Mo
nte
neg
ro
Serb
ia
Ko
sovo BiH
Esto
nia
Latv
ia
Slo
ven
ia
Cze
ch R
ep.
Slo
vak
Rep
.
Lith
uan
ia
Ro
man
ia
Bu
lgar
ia
Po
lan
d
Cro
atia
Hu
nga
ry
2007 2012
7.5
1.22.0
0.6
-4.2
4
-1.2
0.3
-4.5 -4.3-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
ALB BiH MKD MZI SER
femra meshkuj
24
avancojë shumë më ngadalë se në vendet e BE11 kështu që popullata në moshë pune do të ndryshojë pak
ose dhe zgjerohet (Shqipëri) në dy dhjetëvjeçarët e ardhshëm (Banka Botërore 2013).
Figura 44: Papunësia sipas Grupmoshës
Figura 45: Ndryshimi në Papunësi sipas Grup-
moshës, 2008 deri 2012 (Pikë përqindjeje)
Burimi: Të dhënat e LFS.
Shënim: Të dhënat më të vona të disponueshme për
2012, përveç Shqipërisë dhe Bosnjës dhe
Hercegovinës (2011). Grup-moshat për Shqipërinë
dhe Serbinë ndryshojnë, ato janë: 15–24, 25–54, dhe
54–64.
Burimi: Të dhënat e LFS.
Shënim: Të dhënat më të vona të disponueshme për 2012,
përveç Shqipërisë dhe Bosnjës dhe Hercegovinës (2011).
EJL6 përballen me sfida të panumërta të punësimit,
por krijimi i vendeve të punës për ata që duan të
punojnë është problemi më urgjent (shikoni
Kapitullin 2 mbi vendet e punës). Pika tjetër në agjendë
është rishpërndarja e njerëzve drejt vendeve të punës
më të mira, më produktive dhe përmirësimi i aspekteve
të punës që bëjnë njerëzit. Në disa vende të EJL6 një
përqindje e rëndësishme e vendeve të punës (20–30 për
qind) është ende në ndërmarrjet shtetërore (NSH) dhe
pjesë të tjera të sektorit publik, pavarësisht nga një
reduktim dramatik në dy dhjetëvjeçarët e fundit (Figura
46). Megjithatë, për shkak se përqindja në NSH po
reduktohet dhe hapësira fiskale për zgjerim po
ngushtohet, punëtorët po "mbajnë radhën" për vende
pune në shtet, d.m.th. po presin që të hapen vende pune
specifike. Kjo mund të shpjegojë pjesërisht përqindjen
e lartë të të rinjve dhe të mirë-arsimuarve në radhët e të
papunëve. Përvoja në botë tregon që sektori privat krijon nëntë vende pune në dhjetë, duke e bërë atë
motorin e vërtetë të rritjes--dhe duke nënvizuar nevojën që vendet e EJL6 të promovojnë investimet
private si dhe punësimin në sektorin privat.
Vendet e EJL6 përdorën politika të ndryshme për të zbutur impaktin e krizës së fundit mbi vendet
e punës, megjithëse qëllimi për të gjithë ishte ndërprerja e rrethit vicioz të mundësive të kufizuara
për vende pune, rritjes së ngadaltë në të ardhurat e punës dhe standardet e jetesës, rritja e ngadaltë
në produktivitet dhe gërryerja e kohezionit social. Të gjithë vendet e EJL6 përdorën stimuj fiskalë, por
Maqedonia dhe Mali i Zi gjithashtu zbatuan politika për të nxitur kërkesën për fuqi punëtore nëpërmjet
57.953.0
43.7
51.2
23.626.2
29.9
20.6 22.1
12.2
18.623.3
10.115.3
10.5
0
10
20
30
40
50
60
70
BiH MKD MZI SER ALB
15-24 25-49 50-64 -10
-5
0
5
10
15
20
15-24 25-49 50-64
SER BiH MZI MKD ALB
Figura 46: Përqindje e Punësimit në
Sektorin Publik në EJL6
Burimi: Studimi Jeta në Tranzicion 2006
(1989 në 2006) dhe 2010 (2010).
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
ALB BiH MKD KOS MZI SER
1989 (përfshi admin. publik) 1989 (pa admin. publik)
2010 (përfshi admin. publik) 2010 (pa admin. publik)
25
subvencioneve të kufizuara të pagave, mbështetjes për kreditim dhe programet e punëve publike.
Subvencionet e pagave konsistuan në një ulje të kontributeve të sigurimeve shoqërore dhe shpesh u
targetuan tek firmat specifike ose grupe vulnerabël. Në botë, vendet me të ardhura të larta shpenzuan më
shumë se gjysmën e burimeve të tyre për politikat e kreditit për të krijuar dhe mbrojtur vendet e punës.
Vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme shpenzuan pjesën më të madhe të burimeve të tyre mbi masat
e drejtpërdrejta të krijimit të vendeve të punës dhe programe të përkohshme të punëve publike.
Maqedonia dhe Mali i Zi gjithashtu investuan në shërbimet e aftësive dhe të punësimit.
PERSPEKTIVA E EJL6—RIMËKËMBJE E BRISHTË
Në vitin 2013 rajoni i EJL6 parashikohet të rritet me 1.7 për qind, duke e përfunduar recesionin e
dyfishtë të vitit 2012 (shikoni Figurën 47 dhe Tabelën 4). Të gjithë vendet në rajonin parashikohet të
rriten, me Kosovën që prin grupin (3.1 për qind), kësaj radhe për shkak të investimeve të larta publike dhe
një fluks të rëndësishëm të remitancave. Serbia parashikohet të ketë nivelin e dytë më të partë të rritjes
ekonomike (2 për qind), i cili është thelbësor për performancën e rajonit sepse Serbia përbën 45 për qind
të ekonomisë së rajonit. Serbia pritet të përfitojë nga IHD e rritura, performanca e FIAT dhe një kthim në
të korrat normale bujqësore, të cilat ranë pothuajse 20 përqind në vitin 2012. IHD pritet të rriten me
besimin e investitorëve të bazuar mbi hapjen e mundshme të bisedimeve të hyrjes në BE më vonë gjatë
këtij viti. Shqipëria parashikohet të rritet pak më shpejt se në vitin 2012 (1.8 përqind). Rritja mund të ishte
më e lartë nëse sektori i ndërtimit nuk do ta tërhiqte ekonominë poshtë. Shtytësit e rritjes ekonomike do të
mbeten industria nxjerrëse (naftë, minerale) dhe prodhimi i energjisë.
Rritje e ngadaltë pritet të vazhdojë në Bosnjë dhe Hercegovinë, Malin e Zi dhe Maqedoni me rreth
0.5 - 1.4 për qind në 2013. Bosnja dhe Hercegovina parashikohet të vuajë nga
kërkesë e jashtme më e vogël, por
kërkesa e brendshme mund të bëhet
më e shëndetshme. Shumë çështje të
mjedisit të biznesit veprojnë ende si
pengesa ndaj një fluksi më të
rëndësishëm të IHD dhe ndaj
zgjerimit të bizneseve vendore. Në
Maqedoni rritja e moderuar
ekonomike e pritshme në gjysmën e
parë të vitit duhet të përshpejtohet
ngadalë në gjysmën e dytë, por
meqenëse ka pasur përmirësime
madhore në mjedisin e biznesit,
perspektiva e rritjes mund të bëhet
më e shndritshme. Në Malin e Zi, të
dhënat e hershme tregojnë që rritja u
kthye në tremujorin e parë të vitit
2013, kryesisht për shkak të motit të
mirë dhe prodhimit më të lartë të
energjisë elektrike, por importet
mbeten të ngadalta dhe ngushticat në
prodhim dhe ofertë të aluminit mund
të vazhdojnë të jenë një ngadalësues për ekonominë; rritja e parashikuar e PBB është pak mbi 1 për qind
për vitin 2013.
Figura 47: EJL6––Rritja Reale e PBB
Burimi: Stafi i Bankës Botërore.
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
2008 2009 2010 2011 2012 2013
ALB BiH KOS MKD MZI SRB
26
Tabele 4: EJL6––Rritja Reale e PBB
Parashikuar
2012
Faktike
2012
Vlerësuar
H1 2012
Vlerësuar
H2 2012
Parashikuar
2013
Parashikuar
2014
ALB 0,8 1,6 0,9 2,2 1,8 2,0
BIH 0,0 -0,7 -0,2 -1,1 0,5 2,0
KOS 3,6 2,3 3,6 1,1 3,1 4,3
MKD 0,0 -0,3 -1,1 0,4 1,4 2,5
MNE 0,2 -0,6 -0,9 -0,2 1,2 1,5
SRB -2,0 -1,7 -1,5 -1,9 2,0 2,7
Mes. ponderuar -0,5 -0,6 -0,5 -0,7 1,7 2,5
Burimi: Stafi i Bankës Botërore.
Edhe kjo rimëkëmbje e brishtë do të përballet me disa rreziqe. Së pari, nëse rritja e eurozonës është
më e dobët sesa ajo që parashikohet, ka shumë të ngjarë që EJL6 do të ndikohet, me rimëkëmbjen edhe
më të ngadaltë sesa këto projeksione. Së dyti, në sektorin financiar, edhe pse ka pasur progres të
konsiderueshëm, EJL6 ende përballet me rrezikun e tronditjeve si pasojë e rënies së besueshmërisë për
shkak të dobësisë të institucioneve bankare mëmë (në eurozonë) – një probabilitet i ulët por megjithatë
një rrezik me ndikim të madh për shumë vende në rajon – me pasoja të mëdha për rritjen ekonomike. Së
fundmi, rritja e mëtejshme e pagesave të vonuara (sidomos ndaj sektorin privat) dhe zgjerimi i
shpenzimeve jashtë buxhetore mund të minojnë konsolidimin fiskal dhe të vështirësojnë likuiditetin për
sektorin privat, me efekte të dëmshme për stabilitetin makroekonomik dhe rritjen ekonomike. Këto
rreziqe duhet të menaxhohen në mënyrë pro-aktive për të pasur një rimëkëmbje të qëndrueshme
ekonomike.
27
KAPITULLI 2. TEMË E VEÇANTË: RINDEZJA E KRIJIMIT TË VENDEVE TË
PUNËS NË EJL6
Ky kapitull është një përmbledhje e gjetjeve të raportit të Bankës Botërore mbi Punësimin për vendet e
EJL6 i cili do të publikohet së shpejti (Banka Botërore 2013, së shpejti). Ky raport zbulon se deri në
krizën e vitit 2008 EJL6 pa në mënyrë të përpjesëtuar më pak vende pune të krijuara, dhe më shumë
vende pune të shkatërruara, për çdo njësi të rritjes së PBB se vendet e tjera në Evropë dhe Azi Qendrore
(ECA) të cilat ishin më përpara në reformimin e ekonomive të tyre. Vonesa në zbatimin e reformave për
shkak të trazirave të viteve 90 do të thoshte që kur kriza goditi, vendet sapo kishin filluar të vilnin
përfitimet e përpjekjeve të tyre reformuese. Rindezja e krijimit të vendeve të punës në rajon do të kërkojë
inkurajimin e firmave që të krijojnë punë, nga njëra anë, dhe trajtimin e faktorëve që pakësojnë
pjesëmarrjen në tregun e punës dhe aftësinë e punëtorëve për tu punësuar nga ana tjetër. Elementët e
spikatur të kësaj axhende janë (1) thellimi i reformave që do të mbështesnin rritjen e firmave të reja; (2)
ndërtimi i cilësisë së arsimit për të përmirësuar ofrimin e aftësive bazë ndërkohë që ngrihet themeli për
përftimin e aftësive që nevojiten në "ekonominë e re"; (3) kapitalizimi në emigracionin e jashtëm për të
mbështetur investimet dhe inovacionin ndërkohë që hiqen barrierat ndaj lëvizshmërisë së brendshme dhe
vilen përfitimet e migracionit; (iv) krijimi i tregjeve të punës më përfshirës duke ulur barrierat
institucionale, sic janë taksat e larta të punës dhe barrierat për grupet specifike, sic janë gratë, punëtorët
më të vjetër dhe minoritetet etnike.
VITET 2000: NJË DHJETËVJEÇAR
ZHGËNJYES PËR KRIJIMIN E VENDEVE TË
PUNËS
Përpara se të godiste kriza në 2008, EJL6 po
përjetonte rritje vjetore prej 4.8 për qind,
megjithatë krijimi i punësimit neto kishte
qëndruar në vend. Kjo është në kontrast me
BE11, ku rritja vjetore prej 6.4 përqind solli
krijim pozitiv të vendeve të punës.22
Pasi goditi
kriza, marrëdhënia ndërmjet rritjes dhe
punësimit u forcua, ku tkurrja ekonomike
shkaktonte humbje të rëndësishme të vendeve të
punës. Kishte dallime të rëndësishme (shikoni
Figurën 48) në mënyrën se si rritja solli krijimin
e punësimit. Një raport i kohëve të fundit nga
Banka Botërore (2013) identifikoi një numër
vendesh (pothuajse të gjitha nga BE11) të cilët
ishin zbatues të hershëm të reformave si
"modernizues të përparuar". Përpara krizës, këta
modernizues të përparuar kishin arritur të
përkthenin rritjen në krijim të vendeve të punës
më shpejt se sa mesataret për rajonin e ECA dhe
22
Kjo performancë pozitive e BE11 ishte shumë më pak përshtypjelënëse se performanca e rajoneve të tjera në botë
në të njëjtën periudhë kohore.
Figura 48: Ndryshimi në Punësim i Lidhur me
Ndryshimin prej 1 Përqind në PBB Reale, 1995-
2010 (Pikë Përqindjeje)
Burimi: Përllogaritjet e Bankës Botërore bazuar në ILO
2011, 2013; Banka Botërore 2013.
Shënim: EJL6 (Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, IRJ
Maqedonia - 1995-2010; Serbia – 2006-2010).
Modernizuesit e avancuar (Bulgaria, Rep. Ceke, Hungaria,
Letonia, Lituania, Polonia, Romania, Rep. e Sllovakisë,
Sllovenia, Turqia)
0.1270
0.434***
-0.432
0.324***
1.055**
-0.6
-0.4
-0.2
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
1.2
Modernizuesit e avancuar EJL6
Rendesia e vleresimeve ne 1% (***), 5% (**), 10% (*)
1995-1999
28
EJL6. Vini re që në këto vende recesioni rezultoi në humbjen e më pak vendeve të punës në përpjesëtim
se sa EJL6.
Përse EJL6 ishte më e ngadaltë në përkthimin e rritjes në krijim të vendeve të punës (dhe më e
prekshme nga humbja e vendeve të punës) se modernizuesit e përparuar? Koha e zbatimit të
reformave është një faktor i rëndësishëm.23
Për shkak të trazirave të viteve 90, vendet e EJL6 filluan të
futnin reforma shumë më vonë se modernizuesit e përparuar. Deri në fund të viteve 90 Bosja dhe
Hercegovina, Serbia dhe Mali i Zi kishin mbetur shumë mbrapa tyre në kuadër të Indeksit të Tranzicionit
të BERZH (Figura 49).24
Nga viti 2012, ndërkohë që modernizuesit e përparuar kishin vazhduar të
shkonin përpara, këto tre vende të EJL6 arritën të ngushtonin hendekun në mënyrë të ndjeshme.
(Maqedonia dhe Shqipëria vazhduan të qëndronin përpara, siç kishin qenë për një dhjetëvjeçar).
Ngushtimi i diferencës ishte i mundur falë një dhjetëvjeçari me reforma intensive (Figura 50). Gjatë
viteve 2000 EJL6 regjistroi më shumë përmirësim se çdo grup tjetër vendesh në rajon për të gjithë profilet
e kapura nga Indeksi i Tranzicionit. Vetëm në një tregues një vend, Rusia, u përmirësua më shumë se
EJL6.
Figura 49: Indeksi i Tranzicionit të BERZH,
2000 dhe 2012 Figura 50: Ndryshimet në Komponentët e
Indeksit të Tranzicionit, 2000 deri 2012
Burimi: Bazuar në Banka Botërore (2013) duke përdorur të dhënat nga BERZH (2013).
Ndërkohë që EJL6 u angazhuan në reforma, ka evidencë që vendet më të përparuara në procesin e
tranzicionit volën përfitimet e vonuara të reformave të kryera më herët dhe kaluan në reformat e
gjeneratës e dytë të reformave. Analiza ekonometrike sugjeron që performanca pozitive e
modernizuesve të përparuar në vitet 2000 pasqyron shpërblimin për reformat më të hershme (Kutia 3).
Duket se, reformat të cilat ulën koston e ristrukturimit (p.sh. privatizime dhe ristrukturim ndërmarrjesh);
barazuan fushën e lojës në tregjet e produkteve (p.sh. konkurrenca); dhe përmirësuan strukturën e
qeverisjes kishin ndikimin më të madh në krijimin e vendeve të punës. Reformat të cilat trajtuan
23
Përderisa koha e kryerjes së reformave ka pasur një rol të rëndësishëm, edhe faktorë të tjerë duket se kanë luajtur
një rol të rëndësishëm. Për shembull largimi i madh i punëtorëve të aftë në vitit 1990 e dokumentuar nga Beine et al
(2006) duket se ka ngadalësuar në mënyrë të konsideruar procesin e transformimit struktural, duke penguar
shpërnguljen e kapitalit dhe punëtorëve të kualifikuar drejt industrive me rritje më të lartë të produktivitetit. Siç do
të diskutohet më poshtë kjo tregon rëndësinë e reduktimit të gapit arsimor dhe lidhjeve me diasporën. 24
Indeksi i Tranzicionit i BERZH është një pikëzim i agreguar që jep mesataren në termat e privatizimeve të mëdha
dhe të vogla, politikat e konkurrencës, liberalizimit të tregtisë dhe sistemit të këmbimit të valutës së huaj,
liberalizimi i çmimeve, qeverisja dhe ristrukturimi i ndërmarrjeve.
0
1
2
3
4
5
2012 2000
-0.5-0.3-0.10.10.30.50.70.91.11.31.5
Politika ekonkurrences
Qeverisja dheristrukturimi i…
Privatizimet emedha
Liberalizimi icmimeve
Privatizimet evogla
Tregtia dheregjimi i kursit…
EJL6 Modernizuesit e avancuar
29
drejtpërdrejt ngurtësitë dhe mangësitë në tregjet e punës dhe kapitalit gjithashtu kishin ndikime pozitive,
por kryesisht në vendet të cilat kishin plotësuar tashmë reformat e brezit të parë.
Kutia 3: Reformat dhe Krijimi i Vendeve të Punës
Për të analizuar ndikimin e drejtpërdrejtë të reformat mbi krijimin e punësimit, Richter (2013) analizoi
marrëdhënien mes rritjes së punësimit si me rritjen e PBB ashtu dhe nivelin e treguesve të reformave të
ndryshme, siç janë treguesit e Të Bërit Biznes (DBI) dhe Tranzicionit (TI) dhe komponentët e tyre.
Vlerësimet e parametrave sugjerojnë që një numër reformash mund të nxisin punësimin:
Privatizimet e mëdha, reformat që e bëjnë më të lehtë të mbyllet një biznes, qeverisja dhe ristrukturimi i
ndërmarrjeve janë të koreluara pozitivisht dhe në mënyrë domethënëse me rritjen e punësimit. Me fjalë të
tjera, nëse gjërat e tjera mbeten njësoj, sa më të thella të jenë reformat në secilën nga këto tre fusha aq më
shumë vende pune krijohen.
Rritja e punësimit gjithashtu ka korrelacion pozitiv me disa tregues të qeverisjes, duke përfshirë më
shumë kontroll të korrupsionit, rregullim më të mirë të cilësisë, qeveri më efektive dhe nivele më të larta
të shprehjes dhe përgjegjshmërisë. Disa reforma gjithashtu kanë një ndikim pozitiv mbi rritjen e
punësimit për disa grupe vendesh por jo për të tjerat; efektiviteti i tyre mund të varet nga ndikimi i tyre
grumbullues me reformat e ndërmarra tashmë. Për shembull, rregullore më fleksibël të marrjes në punë
dhe reforma bankare janë të lidhura me më shumë vende pune të krijuara në radhët e modernizuesve të
përparuar, dhe politika më e mirë e konkurrencës dhe qeverisja e përmirësuar sollën punësim më të madh
në modernizuesit e ndërmjetëm dhe, veçanërisht, në ata të vonë. Në shqyrtimin e ndikimit të tërthortë të
reformave mbi punësimin, në të gjithë rastet sa më e thellë dhe e përparuar të jetë reforma, aq më e
ngushtë marrëdhënia ndërmjet rritjes dhe punësimit. Ashtu si me rezultatet e ndikimit të drejtpërdrejtë të
reformave, ky ndikim është domethënës për reformat e lidhura me privatizimet e mëdha dhe të vogla,
qeverisjen dhe ristrukturimin e ndërmarrjeve, dhe politikën e konkurrencës. Megjithatë, vlerat e
parametrave dhe nivelet e domethënies janë mjaft të ndjeshëm ndaj specifikimit të modelit.
Burimi: Richter 2013 përgatitur për Bankën Botërore (2013).
Vendet e EJL6 mundet që sapo kishin filluar të përfitonin nga shtytja e tyre drejt reformave dhe
ristrukturimit por nuk kishin pasur ende një mundësi të shijonin përfitimet e reformave kur goditi
kriza globale. Kjo duket që është konfirmuar nga evidenca e nivelit të firmave e disponueshme vetëm për
dy vende të EJL6 (Figura 51; evidenca e firmave është e disponueshme vetëm për Bosnjën dhe
Hercegovinën dhe Serbinë në radhët e EJL6, e paraqitur këtu thjesht për qëllime krahasuese me
Republikën Çeke dhe Poloninë, të dyja modernizuese të përparuara). Nga viti 2002 në 2006 si në Bosnjë
dhe Hercegovinë dhe në Serbi, më shumë vende pune u shkatërruan se sa u krijuan. Deri në 2007 dhe
2008 kjo tendencë u përmbys në të dy vendet, por kriza globale që i arriti ata në fund të vitit 2008 i ktheu
përsëri mbrapa. Në dallim nga kjo, Republika Çeke dhe Polonia patën mundësinë të gëzonin më shumë
vite krijimi pozitiv të vendeve të punës, megjithëse ata nuk u kursyen nga problemet e punësimit që solli
kriza. 25
25
Është e rendësishme të theksohet që analiza është mjaft e ndjeshme ndaj kualitetit të të dhënave sepse gabimi i
matjes mund të zhvendos vlerësimet e fluksit të krijimit të vendeve të reja të punës
30
Figura 51: Krijimi i Vendeve të Reja të Punës, Vende të Përzgjedhura të EJL6 dhe BE11. 2002-09
Burimi: Banka Botërore (2013)
Shënim: Analiza përfshin kampionin e plotë të vëzhgimeve për secilin vend (për këto vende vlejnë tendenca të
ngjashme kur fokusohemi në kampionin më të kufizuar për të cilin disponohet informacion në panel). Shiko Banka
Botërore (2013) për detajet e metodologjisë dhe kufizimit të të dhënave.
NJË AXHENDË PËR TË RINDEZUR KRIJIMIN E VENDEVE TË PUNËS
Çfarë mund të bëjnë vendet për tu siguruar që rritja përkthehet në vende pune?
Nevojitet veprim për të nxitur firmat të krijojnë vendet e punës dhe për të trajtuar faktorët të cilët
mpakin pjesëmarrjen në tregun e punës dhe marrjen në punë të punëtorëve. Këto faktorë ndryshojnë
në varësi të grupit demografik. Ato në fund të fundit varen nga aftësitë dhe lëvizshmërinë e punëtorëve të
mundshëm dhe nga barrierat ndaj punës. Minoritetet etnike, gratë, punëtorët e rinj apo ata më të vjetër
mund të jenë veçanërisht të prekur nga disa kufizime. Profilet e ndryshme demografike të vendeve të
EJL6 do të ndihmojnë t'i japin formë përbërjes së saktë të ndryshimeve të nevojshme në secilin (Kutia 4).
13.69.2 8.9 7.3 8.4
12.815.4
7.2
-9.7 -9.6 -10.1 -9.0 -11.0-6.2 -6.2
-12.8
3.8
-0.3 -1.2 -1.7 -2.5
6.79.2
-5.6
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Axis Title
Bosnja dhe Hercegovina
Hapja e vendeve te reja te punes
Mbyllja e vendeve te punes
Vendet e reja te punes neto
6.4 6.99.8
7.6 8.4 9.5 9.76.3
-9.4-11.1 -10.0 -10.3 -9.6 -8.3 -7.6 -7.5
-3.0 -4.3
-0.2-2.7
-1.2
1.2 2.1
-1.2
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Serbia
Hapja e vendeve te reja te punes
Mbyllja e vendeve te punes
Vendet e reja te punes neto
4.8
18.2
6.79.5
6.44.5 5.5
-0.9
-5.8
-11.7
-6.6-3.5 -3.0
-6.1
3.8
12.4
-5.0
2.9 2.9 1.4
-0.6
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Republika Ceke
Hapja e vendeve te reja te punes
Mbyllja e vendeve te punes
Vendet e reja te punes neto
3.3
6.04.5
0.4
4.1 4.9 5.74.7 4.0
-5.6
-8.5
-2.7 -0.2-2.0 -2.2 -2.3 -3.2 -3.9
-2.3 -2.5
1.80.2
2.1 2.8 3.41.5
0.1
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Polonia
Hapja e vendeve te reja te punes
Mbyllja e vendeve te punes
Vendet e reja te punes neto
31
Kutia 4: Tendencat Demografike të EJL6 dhe Axhenda e Vendeve të Punës
Ndërkohë që perspektivat demografike për disa nga vendet e EJL6 janë të favorshme për dekadat e
ardhshme, të tjerat do të shohin krijimin e vendeve të punës të ndërlikohet nga faktorët demografikë
(Figura B4.1). Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia pritet të shohin rënien e popullatave të tyre të aftë për
punë; vendet e tjera, veçanërisht Shqipëria dhe Kosova, do t'i shohin ato të rriten. Dhe ndërkohë që të
gjithë vendet do të shohin më shumë punëtorë të moshës 55-65 në fuqinë punëtore, në Maqedoni, Serbi
dhe Bosnjë dhe Hercegovinë ky grup do të jetë mjaft më i madh se grupi i të rinjve (15-25). Kjo sugjeron
që ndërkohë që të gjitha vendet duhet të fillojnë të vlerësojnë pasojat e një popullate në plakje mbi
perspektivat e tregut të tyre të punës, në disa vende më shumë se në të tjerat masat për të siguruar që
individët më të vjetër të mbeten aktivë dhe të përditësojnë aftësitë e tyre duhet të jenë një prioritet
madhor. Gjithashtu, ndërkohë që të gjitha vendet duhet të sigurojnë që të rinjtë të cilët hyjnë në tregun e
punës të mund të gjejnë shtigjet për të zhvilluar aftësitë e duhura dhe për të qenë produktivë, kjo do të jetë
një prioritet veçanërisht i lartë në vendet me moshë më të re që do të varen shumë nga produktiviteti i
këtyre punëtorëve për rritjen e tyre.
Figura B4.1: Përbërja e Popullatës në Moshë Pune, EJL6, 2003-11 (Përqindje)
Burimi: Përllogaritje e Bankës Botërore bazuar në të dhëna të OKB për parashikimin e popullsisë, 2013
MBËSHTETJA E SIPËRMARRJES DHE HEQJA E BARRIERAVE NDAJ KRIJIMIT TË VENDEVE TË
PUNËS
Krijimi neto i vendeve të punës në BE11 në mënyrë tipike udhëhiqet nga një grup i vogël firmash
(rreth 20 për qind) të cilat rriten më shpejt se të tjerat. Ndërkohë që përqendrimi sektorial i këtyre
krijuesve të vendeve të punës ndryshon mes vendeve, aty ku mjedisi rregullator është barrë më e vogël
dhe ku ka më pak korrupsion firmat rriten më shpejt, me përmirësime domethënëse në punësim dhe
rentabilitet. Konkurrenca më e madhe, aksesi në infrastrukturë të cilësisë më të lartë, dhe efikasiteti i
gjykatave gjithashtu lidhen me performancë më të mirë. Në vendet e EJL6 për të cilat disponohen
evidenca, kjo tendencë duket që qëndron. Për shembull, në Bosnjë dhe Hercegovinë, gjatë periudhës
-4.2
-0.9
2.8 3.9
10.0
-0.9 -0.9
-4.2-2.6
-12.7
6.3
1.83.3
-0.2 -0.5
-15
-10
-5
0
5
10
15
BIH SRB MKD MZI ALB
Diferenca midis 2030 dhe 2011 e popullesise ne moshe pune(15+)
Diferenca midis (55-64) dhe (15-24) te popullesise ne moshepune, 2011
32
2008-09 një grup i vogël prej rreth 17 përqind e firmave që rriten me më shumë se 20 për qind në vit
krijuan 70 për qind të vendeve të punës neto. Shumica e tyre ishin firma ndërtimi. Në Serbi, një përqindje
e ngjashme firmash që rriten me më shumë se 20 për qind përbënin 67 për qind të vendeve të punës neto
në këto dy vite.
Megjithatë, ndërkohë që krijuesit e vendeve të punës që rriten më shpejt në B11 janë firma të reja,
kjo është më pak e vërtetë për EJL6. Një shpjegim i mundshëm është që hyrësit e rinj në treg mund të
jenë më pak të aftë të mobilizojnë burime si kapital financiar për të financuar rritjen, ose që ata mund të
përballen me frenues të rritjes, të paktën në kuadër të fuqisë formale të punës. Hendeku në nivelet e rritjes
së punësimit të firmave të reja dhe të vjetra është më i ngushtë se në BE11.26
Të njëjtët faktorë që e bëjnë
rritjen më të vështirë që firmat më të reja--mjeti i mundshëm për inovacion dhe teknologji të reja--të
hyjnë në treg mund t'i kenë bërë këto firma, ashtu si në vendet e tjera, më të prekshme pas krizës.27
Rregulloret bazë mund të kenë dekurajuar krijimin e bizneseve të reja. Vetëm një përqindje e vogël
e atyre që kanë deklaruar se janë të interesuar të fillojnë një biznes (―sipërmarrja pasive‖) bëjnë hapa në
këtë drejtim. Megjithatë, mbi dy të tretat e atyre që ndërmarrin hapa për të filluar biznese arrijnë të kenë
sukses, ndryshe nga Kosova ku kjo është e vërtetë vetëm për rreth 40 përqind të atyre që ndërmarrin
ndonjë hap (Figura 52). Interesant, gjithsesi, për rajonin është diferenca mes sipërmarrjes pasive dhe asaj
aktuale është e njëjtë si në rajonin BE11, edhe pse ka dallime mes vendeve të ndryshme (Figura 53).
Figura 52: Fillimi i Suksesshëm i Biznesit (1990-
2010) dhe Fuqia Punëtore (Përqindje)
Figura 53: Sipërmarrja e Fshehur në EJL6,
2010 (Përqindje)
Burimi: Baza e të dhënave LIST 2010; Vlerësime të
stafit të Bankës Botërore Burimi: Baza e të dhënave LIST 2010; Vlerësime të
stafit të Bankës Botërore
EJL6 ka nivelet më të ulëta të sipërmarrjes së fshehur në rajonin e ECA.28
Vetëm 19 për qind e atyre në
moshën 18-64 vjeç raportojnë që janë të gatshëm të fillojnë bizneset e tyre, përkundrejt 21 për qind në
BE11 dhe 22 për qind në katër vendet e Evropës Perëndimore për të cilat ka të dhëna të krahasueshme. Në
nivel individual një numër karakteristikash, përfshirë përvojën në sektorin privat dhe anëtarësimi aktiv në
organizata (për gratë) janë të lidhura me dëshirën e deklaruar për tu bërë një sipërmarrës. Mbizotërimi
26
Gjatë 2004-2007, sipas studimeve BEEP në EJL6 rritja vjetore e punësimit të firmave të krijuara pas vitit 2003
ishte 9.7 përkundrejt 7.3 për ato të krijuara përpara 2003; në BE10 këto nivele ishin 11.1 përkundrejt 3.9. 27
Evidenca të detajuara mbi ndikimet negative të krizës mbi firmat më të reja ekzistojnë për pjesë të tjera të rajonit
të ECA por jo për vendet e EJL6. 28
Rajoni në tërësi shfaq tashmë nivele shumë më të ulëta të sipërmarrjes së fshehur se sa pjesë të tjera të botës.
11.6
20.2
40.5
22.427.8
39.238.4
67.4 66.569.1
72.8 73.3
0
10
20
30
40
50
60
70
80
KOS BIH SRB MZI MKD ALB
Ndermoren hapa, % joaktive Aktuale, % nderoren hapa
14.4 14.0 14.8
20.823.0
32.5
2.9
6.2
12.810.1
12.615.3
0
5
10
15
20
25
30
35
KOS BIH SRB MZI MKD ALB
Inaktive, % ne moshe pune Aktuale, % ne moshe pune
33
ende relativisht i lartë i punësimit në sektorin publik në disa vende (Kutia 5) mund të ndihmojë të
shpjegojë nivelet e ulëta të sipërmarrjes së fshehur.
Gjetjet sugjerojnë që (a) ka një përqindje relativisht e lartë e sipërmarrësve të brendshëm të cilët
arrijnë të krijojnë biznese të reja të suksesshme, por (b) firmat e reja nuk po krijojnë rritje të
mjaftueshme vendesh pune për të ulur ndjeshëm papunësinë. Ndërkohë që disa nga reformat e
ndërmarra tashmë mund të jenë duke krijuar një mjedis i cili është relativisht i favorshëm për krijimin e
firmave të reja, më shumë mund të duhet për të hequr kufizimet ndaj rritjes së tyre. Sistemi arsimor
gjithashtu mund të meritojë një hulumtim për të parë nëse po krijon aftësi të reja të cilat mund të
mbështesin sipërmarrjen apo që mund të kërkohen nga firmat e novacionit (siç diskutohet më poshtë). Së
fundmi, pritshmëritë rreth roleve relative të sektorëve publikë dhe privatë në ofrimin e punësimit
gjithashtu duhet të trajtohet.
TREGJE PUNE MË PËRFSHIRËSE, PJESËMARRJE E ULËT DHE AFTËSIA PËR PUNËSIM
Trajtimi i Hendeqeve në Rritje të Aftësive
Sipas të dhënave në nivel firme, megjithëse në vendet e EJL6 aftësitë nuk janë kufizimi më serioz
ndaj të bërit biznes, rëndësia e tyre ka qenë në ngritje përpara krizës financiare (Figura 54). Në
Kutia 5: Sipërmarrja e Fshehur në Serbi
Figura B5.1: Sektori i Preferuar i Punësimit
Burimi: Studimi LFS me modul të veçantë.
Shënim: Përgjigjet për pyetjen, "Nëse do të duhej të largoheshe nga kjo
punë për një vend pune tjetër, cili do të ishte sektori i preferuar?"
Në Prill 2012 një modul i veçantë
ju shtua Studimit të Fuqisë
Punëtore Serbe (Prill 2012) për të
eksploruar sjelljet dhe perceptimet e
punëtorëve të punësuar (Figura
B5.1) Shumica e të pyeturve
preferonin masivisht të punonin në
sektorin publik. Në radhët e
punëtorëve të studiuar, 61 për qind
preferonin këtë mundësi, me vetëm
10 përqind që zgjidhnin vetë-
punësimin dhe 8 për qind
sipërmarrjen private. Më shumë se
30 për qind e personave të studiuar
ishin punëtorë të sektorit privat
formal të cilët, nëse do të zgjidhnin
një punë tjetër, do të donin të
punonin për një ndërmarrje
shtetërore (NSH). Ajo që është
interesante, ata që punonin tashmë
për një NSH (36 për qind e të
pyeturve) e konsideronin atë
krahasueshmërisht më pak tërheqës se shërbimi civil (veçanërisht gratë dhe punëtorët në NSH të
administruar nga Agjencia e Privatizimeve dhe prandaj ka mundësi ose të ristrukturohen ose të
likuidohen).
Nuk e di19%
I vetpunesua
r11%
Ndermarrje private
2%
Ndermarrje publike
65%
Pa pergjigje3%
34
Kosovë dhe Shqipëri problemi është më i dukshëm; më shumë se 70 për qind e firmave atje e
konsiderojnë mungesën e aftësive të jetë një kufizim. Në të gjithë vendet, përveç Malit të Zi dhe Kosovës,
përqindja e firmave që nuk i shohin aftësitë si një problem ra ndërmjet 2005 dhe 2008 (Figura 54). Kjo
mund të jetë një shenjë që vendet e EJL6 po fillojnë të shohin ndryshime në kërkesën për aftësi,
veçanërisht kërkesa në rritje për aftësi të "ekonomisë së re" (aftësia për të analizuar të dhënat dhe
informacionin, për të menduar në mënyrë krijuese dhe komunikuar me të tjerët dhe aftësi të tjera
ndërpersonale) që disa vende të BE11 po përjetojnë tashmë. Për shkak se sistemet e arsimit dhe trajnimit
nuk kanë qenë ende në gjendje të përshtaten me këto zhvendosje, boshllëqet e aftësive po fillojnë të
kufizojnë aftësinë për punësim si të punëtorëve më të rinj ashtu dhe ata më të vjetër.
Figura 54: Aftësitë dhe Arsimi NUK janë Pengesë, 2005 dhe 2008
Burimi: Banka Botërore 2011, Sfidat ndaj performancës së ndërmarrjeve përballë krizës financiare: Evropa
Lindore dhe Azia Qendrore
Analiza e përmbajtjes së aftësive të vendeve të punës të mbajtura nga kohorta të ndryshme
punëtorësh tregon që edhe EJL6 mund të shohin kërkesa për aftësi të reja (Figura 55). Tendenca në
Maqedoni (i vetmi vetmi EJL6 për të cilin kjo analizë disponohet) është më pak e dukshme se për vendet
ku procesi është më i përparuar, si Lituania. Ende duket se kompanitë gjithmonë e më shumë po kërkojnë
aftësi të reja jo tradicionale (―shkathtësi të ekonomive të reja‖). Gjeneratat e reja kanë më shumë mundësi
të zënë këto vende pune. Me vazhdimin e këtyre prirjeve, punëtorët e vjetër do i gjejnë aftësitë e tyre
gjithnjë e më të papërshtatshme, duke rritur shqetësimin se si të sigurohet punësimi i tyre.
Çështë më e rëndësishme ka shqetësime të mëdha rreth sistemeve arsimore në EJL6. Testi i leximit
PISA ofron prova kthjelluese që sistemet aktuale mund të mos jenë duke pajisur hyrësit Në Serbi 33 për
qind, në Mal të Zi 50 për qind dhe në Shqipëri 57 për qind e 15-vjeçarëve duken të jenë analfabetë
funksionalë (të paaftë për të gjetur informacionin në një tekst të thjeshtë apo për të bërë një lidhje të
thjeshtë ndërmjet informacionit në tekst dhe përvojës së përditshme. Kjo krahasohet me 24 për qind për
BE11 dhe 19 për qind në BE15. Analfabetizmi funksional në Shqipëri është ndërmjet më të lartët të
regjistruar, dhe 11 për qind e 15-vjeçarëve shqiptarëve arrijnë rezultate kaq të ulëta sa PISA nuk i kap dot
pikët e tyre (mesatarja e BE11 e këtyre rezultateve të ulëta është më pak se 2 për qind).
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2005 2008
35
Figura 55: Përmbajtja e Aftësive sipas Kohortës së Punëmarrësve, Maqedonia dhe Lituania
Burimi: Banka Botërore 2013.
Shënim: Aftësitë e reja ekonomike përkufizohen si aftësi kognitive jo rutinë (analitike, të kërkuara për analizimin
e informacionit, mendimin krijues, dhe interpretimi i informacionit për të tjerët; dhe ndërpersonale, të kërkuara për
të krijuar dhe mbajtur marrëdhënie personale, dhe udhëhequr, drejtuar dhe motivuar vartësitë dhe trajnuar të tjerët).
Aftësitë kognitive rutinë janë ato të kërkuara për të përsëritur të njëjtat detyra, për të qenë i saktë, dhe për të
ndryshuar ndërmjet punës së strukturuar dhe pastrukturuar. Aftësitë manuale janë ato që kërkohen si për detyrat
rutinë, siç janë kontrolli i makinave dhe proceseve, dhe detyrat jo rutinë, siç është drejtimi i automjeteve.
Përmirësimi i aftësisë për punësim
do të kërkojë përmirësimin e
cilësisë së arsimit dhe trajtimin e
kufizimeve me të cilat përballen
grupet e e disavantazhuara në mësim.
Kjo gjithashtu do të kërkojë që të
sigurohet që brezat e rinj po mësojnë
aftësitë që kërkohen nga vendet e reja
të punës (p.sh. marrja e aftësive
analitike për zgjidhjen e problemeve
më shumë se mësimi i fakteve).
Ndërkohë që fuqia punëtore plaket,
vendet e EJL6 duhet gjithashtu të
ngrenë një sistem për të mësuarin në
vazhdim për të rritur dhe mekanizma
30
35
40
45
50
55
60
65
2007 2008 2009 2010 2011
Me
sata
rja
e p
erc
en
tilit
të
aft
ësi
ve n
ë
20
07
në
sh
pe
rnd
arje
n e
aft
ësi
ve
Maqedonia, Brezi i lindur pas 1974
Aftesi te reja Aftesi rutine Aftesi manuale
30
35
40
45
50
55
60
2007 2008 2009 2010 2011Me
sata
rja
e p
erc
en
tilit
të
aft
ësi
ve n
ë
20
07
në
sh
pe
rnd
arje
n e
aft
ësi
ve
Maqedonia, Brezi i lindur pas 1955
Aftesi te reja Aftesi rutine Aftesi manuale
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010Me
sata
rja
e p
erc
en
tilit
të
aft
ësi
ve n
ë
20
07
në
sh
pe
rnd
arje
n e
aft
ësi
ve
Lituania, Brezi i lindur pas 1974
Aftesi te reja Aftesi rutine Aftesi manuale
30
35
40
45
50
55
60
65
70
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010Me
sata
rja
e p
erc
en
tilit
të
aft
ësi
ve n
ë
20
07
në
sh
pe
rnd
arje
n e
aft
ësi
ve
Lituania, Brezi i lindur pas 1955
Aftesi te reja Aftesi rutine Aftesi manuale
Figura 56: Analfabetizmi Funksionalë për 15-vjeçarët, EJL6
(Përqindje)
Burimi: PISA 2009; Vlerësime të stafit të Bankës Botërore
1923.5
32.9
49.5
59.6
0
10
20
30
40
50
60
70
BE15 BE11 Serbia Mali i Zi Shqiperia
36
koordinimi dhe rregullore për ta zbatuar atë.
Menaxhimi i Lëvizshmërisë së Brendshme dhe Ndërkombëtare
Lëvizshmëria e brendshme dhe ndërkombëtare mund të mbështesë rritjen dhe krijimin e vendeve
të punës duke hapur mundësi për të agreguar aktivitete ekonomike dhe për të përshtatur më mirë
punëtorët me vendet e punës (Banka Botërore 2012b). Lëvizshmëria e brendshme mund të jetë
gjithashtu një forcë për transformim strukturor, si në termat e zhvendosjes nga bujqësia në industri
prodhuese dhe shërbime, dhe duke forcuar lidhjet ndërmjet zonave udhëheqëse dhe të prapambetura
nëpërmjet remitancave apo investimeve lokale.29
Lëvizshmëria ndërkombëtare dhe kombëtare janë të
lidhura; për shembull, evidenca të kohëve të fundit nga Shqipëria sugjerojnë që migrantët ndërkombëtar
mund të japë burime dhe nxitje për ata që mbeten mbrapa për të lëvizur drejt zonave më të begata (Çaro et
al. 2013).
Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina dhe Maqedonia janë ndërmjet vendeve me emigracion më të
lartë në botë, me Shqipërinë në 10 vendet e para (Banka Botërore 2011). Flukset migratore ndryshojnë
në vendet e EJL6. Më shumë se gjysma e migrantëve nga Shqipëria dhe Serbia ishin me aftësi të nivelit të
ulët (përkundrejt një të tretës për rajonin në tërësi, OECD 2012),30
ndërkohë që 29 për qind e migrantëve
nga Maqedonia dhe 24 për qind e atyre nga Bosnja dhe Hercegovina kishin arsim të lartë (Banka Botërore
2011).
Niveli i lartë i imigrimit shpjegon përse remitancat mesatarisht përbëjnë 10 për qind të PBB për
EJL6, përkundrejt 2 për qind në BE11. Remitancat luhaten nga 4 për qind në Maqedoni në 17 për qind
në Kosovë (2010; WDR 2013).31
Për shkak se remitancat përgjithësisht mbështesin konsumin më shumë
se investimet, sfida për politikë-bërësit tani është të krijojnë stimuj për investim më produktiv të
remitancave dhe për të shtrënguar lidhjet me diasporën.
Lidhjet më të ngushta ndërmjet diasporës dhe ekonomisë lokale munden gjithashtu të ndërtojnë
tendenca më qarkulluese migracioni të cilat mund të favorizojnë ekonominë lokale dhe aftësinë për
punësim. Për shembull, një studim i kohëve të fundit i emigrantëve që ktheheshin në Shqipëri gjeti që
përvoja e emigrimit promovon lëvizshmërinë në ngritje të fuqisë punëtore (Carletto and Kilic 2011). Dhe
deri në shkallën në të cilën nivelet e larta të lëvizshmërisë së studentëve të arsimit të lartë (Kutia 6)
rezulton në marrjen e aftësive dhe përvojës jashtë vendit dhe kthimin në shtëpi, migracioni i studentëve
ofron mundësinë për të shtuar në mënyrë domethënëse perspektivën e rritjes. Politikat publike mund të
29
Një aspekt i lëvizshmërisë së brendshme që duket veçanërisht me vlerë në rrethanat e tanishme është se mund të
ndikojë mënyrën se si ekonomitë përshtaten me tronditjet negative rajonale. Në shumicën e Evropës këto duket që
ndodhin shpesh nëpërmjet reduktimeve në pjesëmarrjen e fuqisë punëtore apo papunësinë e vazhdueshme (WDR
2012). Në dallim nga kjo, në një vend shumë të lëvizshëm si SHBA lëvizshmëria e krahut të punës mundëson
rregullim si në nivelet e papunësisë dhe pagat reale. 30
Kjo mund të ketë qenë një tendencë vetë-përforcuese meqenëse ka disa evidenca që në rastin e Shqipërisë migrimi
mund të ketë ofruar stimuj që studentët të braktisin shkollën për të emigruar jashtë vendit drejt punëve me aftësi të
ulëta dhe paga më të larta (Banka Botërore 2010, "Shqipëria—Axhenda e Re e Rritjes: Një Memorandum Ekonomik
i Vendit"). 31
Rëndësia e këtyre flukseve u nënvizua nga fakti që të paktën një e treta e familjeve në Serbi, Kosovë dhe Bosnjë
dhe Hercegovinë raportuan rënien e remitancave si mënyra kryesore nëpërmjet të cilës ata u prekën nga kriza
globale gjatë dy viteve të para në të cilat u ndjenë efektet e saj.
37
bëjnë më të lehtë tranzicionin në vendin e origjinës, për shembull nëpërmjet lehtësimit të marrjes së
përfitimeve shoqërore, blerjes së pronave dhe fillimit të një biznesi.
Kutia 6: Lëvizshmëria e Studentëve të Lartë
EJL6 ka lëvizshmërinë më të lartë të studentëve të arsimit të lartë në Evropë. BE ka një qëllim që deri në
vitin 2020 "të paktën 20 për qind të të diplomuarve të arsimit të lartë duhet të kenë pasur një periudhë
studimi ose trajnimi që lidhet me arsimin e lartë (përfshirë punë) jashtë vendit, që përfaqësojnë një
minimum prej 15 kredite ECTS apo zgjasin minimumi tre muaj". Deri tani lëvizshmëria për arsimin e
lartë brenda Evropës perëndimore është vetëm 2.3 për qind e studentëve të regjistruar (UNESCO 2010,
nuk disponohen të dhëna për të
diplomuarit).
Lëvizshmëria e studentëve nw EJL6,
nga ana tjetër, është shumë më e lartë:
12.2 për qind si mesatare, por me
ndryshueshmëri të qëndrueshme
ndërmjet vendeve. Në skajin më të
ulët, vetëm 5 për qind e studentëve
serbë janë regjistruar në arsim të lartë
jashtë vendit (njësoj si vendet e
BE11). Shqipëria e ka arritur tashmë
piketën e Evropës për vitin 2020 me
një përqindje të lëvizshmërisë së
studentëve prej 19.5 për qind dhe Mali
i Zi është afër me 16.5 për qind.
Shifrat janë 8.5 për qind për
Maqedoninë dhe 11.8 për qind për
Bosnjën dhe Hercegovinën.
Kjo lëvizshmëri kaq e lartë mund të
shihet si një shenjë pozitive. Në nivel
evropian lëvizshmëria e studentëve
nxitet për të forcuar zhvillimin e shoqërive më përfshirëse dhe për përfitimet që ai i ofron si për ata që
lëvizin dhe për ata që qëndrojnë, siç janë vetë-besim më i madh, përshtatshmëri dhe aftësi për punë në
ekip. Gjithashtu, studentët emigrues janë parë që kanë ndjenjë iniciative dhe aftësi sipërmarrëse më të
madhe.a
a(European Commission, 2011, Mid term review of the Lifelong Learning Programme, COM(2011) 413).
Figura B6.1: Numri që Studiojnë Jashtë Vendit, 2010
(Përqindje e Regjistrimeve Totale të Larta)
Burimi: UNESCO Instituti i Statistikave (2013); Vlerësime të stafit
të Bankës Botërore
Vendet e EJL6 kanë më pak lëvizshmëri të brendshme se BE11 ose BE15. Përjashtim është Shqipëria,
ku lëvizshmëria e brendshme ishte e ndaluar deri në 1990, kështu që tani pothuajse një e katërta e
popullsisë së rritur duket të jetë zhvendosur në një vend tjetër në 20 vitet e fundit. Megjithëse më parë
lëvizshmëria ka qenë e ulët në EJL6, në 2010 përqindje të larta të të pyeturve deklaruan një gatishmëri për
të migruar, si brenda dhe jashtë vendit (treguesi i fundit është veçanërisht i lartë për Maqedoninë, Figura
57). Nëse këto synime materializohen apo jo ka të ngjarë të varet nga niveli në të cilin trajtohen barrierat
ndaj lëvizshmërisë së brendshme, siç janë ngurtësitë në tregjet faktor (veçanërisht strehimi32
); portabiliteti
32
Në EJL6 pronësia e shtëpive është mbi 90 për qind në gjithë vendet përveç Malit të Zi, një përqindje shumë e lartë
(LITS 2010). Zotërimi i një shtëpie, e kombinuar me tregje të varfra të qiradhënies (veçanërisht për qiradhënien
1.4 2.34.7 5.8 5.9
12.2
4.8
8.5
11.8
16.5
19.5
0
5
10
15
20
25
38
i përfitimeve sociale dhe politikat e tjera rajonale; dhe ekzistenca e informacionit dhe rrjeteve të cilat
mund të lehtësojnë përputhjen e punëtorëve me vendet e punës. Politikat e zhvillimit urban gjithashtu
mund të kenë ndikim domethënës mbi kostot dhe përfitimet e migrimit të brendshëm.
Trajtimi i Disincentivave ndaj Punësimit33
Politikë-bërësit në EJL6 janë shumë të
shqetësuar që pjesëmarrja e ulët në tregun
e punës mund të jetë për shkak të
disincentivave të programit të mbrojtjes
sociale. Përveç Shqipërisë dhe Bosnjës dhe
Hercegovinës, të cilat janë duke u fokusuar
në reforma të brezit të parë (targetim dhe
administrim më i mirë i rrjetave të sigurisë),
vendet në rajon po fillojnë të trajtojnë
aftësinë për punësim dhe varësinë nga
ndihma sociale si pjesë të reformave të
ndihmës sociale. Një seri studimesh po
shikojnë aktualisht mënyrën se si projektimi i
përfitimeve të asistencës sociale mund të jetë
duke ndërvepruar me barrierat ndaj aftësisë
për punësim dhe pjesëmarrjen për të
prodhuar varësi (Banka Botërore 2013e)
Bazuar në mbulimin e kufizuar dhe bujarinë e zbutur të rrjetave të sigurisë në EJL6, ato nuk ka të
ngjarë të jenë një faktor madhor në nivelet e tanishme të larta të inaktivitetit të tregut të punës, por
disa veçori të sistemit mund të sjellin varësi afat-gjatë për disa grupe, veçanërisht nëse mbulimi dhe
bujaria e skemës do zgjeroheshin pa bërë ndryshime të programit. Sot, ndërkohë që gjysma e përfituesve
nga programet e rrjetës së sigurisë mund të jenë të aftë për punë (ata janë në moshë për punë, nuk janë të
angazhuar në arsimim apo trajnim, dhe nuk kanë paaftësi), vetëm një përqindje e vogël e tyre që mund të
punojnë (2 për qind në Malin e Zi, 11 për qind në Serbi) i marrin në fakt këto përfitime dhe prandaj janë
të ekspozuar ndaj disincentivave.34
Një lloj tjetër efekti disincentivues mund të jetë krijuar nga veçoritë e
sistemit që nënkuptojnë që punëtorët të marrin diferencën ndërmjet të ardhurave të tyre dhe një pragu të
dhënë, meqenëse çdo e ardhur shtesë që ata mund të jenë në gjendje të fitojnë do të zbritet nga shuma e
transfertës. Meqenëse përfitimet tërhiqen për të nivele të ardhurash më të ulëta se paga minimale, nuk ka
të ngjarë që shumë vetë do të preken nga ky efekt disincentivues. Ndoshta më domethënës është që
kualifikimi për pagesat e asistencës sociale shpesh sjell automatikisht pranueshmëri edhe për pagesa të
tjera, gjë që do të shumëfishonte çdo disincentivë për të punuar.
Megjithëse dincentivat mund të mos jenë shumë problem, stimujt pozitivë për punën mund të
duhet të përforcohen. Në shumicën e vendeve të EJL6 disa kërkesa pune janë të integruara në dizenjon e
asistencës sociale. Për shembull, në Kosovë përfituesit duhet të marrin pjesë në programe të punëve
"zyrtare". në një kontekst ku kërkesat për regjistrim e bëjnë tërheqëse qiramarrjen nëpërmjet transaksioneve
informale) dhe aksesi i kufizuar në kreditë hipotekare kanë gjasa të kenë ndikim domethënës mbi lëvizshmërinë. 33
Analiza e asistencës sociale dhe taksave të punës në këtë seksion huazon shumë, dhe në disa raste dhe fjalë për
fjalë, nga Banka Botërore 2013e. 34
Nivelet e ulëta të pjesëmarrjes së përfituesve duket të jenë kryesisht të shtyrë nga profili i tyre, me aftësi të ulëta,
veçanërisht në radhët e të rinjve që kanë mbaruar shkollën, shumë mbizotëruese.
Figura 57: Lëvizshmëria e Brendshme dhe Synimi për të
Migruar (Përqindje)
Burimi: LISTS (2010); Vlerësime të stafit të Bankës Botërore
11.2 12.615.3 16.5 17.2
23.5
35.8
27.7 27.924.5
30.6
20.0
46.5
29.5
35.3
27.0
32.3
26.7
0
10
20
30
40
50
MKD MZI KOS SRB BIH ALB
% e popullesise te rritur qe ka levizur ne 20 vitet e fundit
% e popullesise te rritur qe do te emigroje brenda vendit
% e popullesise te rritur qe do te emigroje jashte vendit
39
publike; në Maqedoni përfituesit të cilët mund të punojnë duhet të provojnë që ata po bëjnë përpjekje për
të kërkuar punë, dhe ka dispozita specifike për të ndihmuar individët në tranzicionin nga asistenca sociale
në punë. Megjithatë, përputhja me kërkesën "duke kërkuar në mënyrë aktive" mund të jetë nëpërmjet
veprimeve, si p.sh. regjistrimi në zyrën e punësimit, të cilat janë pak më shumë se formalitete.
Nga këndvështrimi i politikave asistenca sociale do të dizenjohej më mirë duke lënë jashtë disa
burime të ardhurash nga puna nga përcaktimi i pranueshmërisë.35
Gjithashtu, meqenëse duke
penalizuar disa forma të pronësisë, kriteret për pranueshmërinë për asistencë sociale mund të krijojnë
disincentiva për të ardhura, kursime dhe blerje asetesh, mund të jetë e dobishme të rishikohen kriteret.
Reformat institucionale për të lidhur më mirë punën e Shërbimeve Publike të Punësimit (SHPP) dhe
qendrat për punë sociale dhe rritja e kapacitetit dhe financimit të programeve të SHPP për të ofruar masa
aktivizimi në shkallë të gjerë do të ishte gjithashtu thelbësore për të lehtësuar krijimin e tregjeve të punës
më përfshirës.
Ndërkohë që dizenjimi i asistencës sociale nuk ka të ngjarë të jetë një barrierë madhore ndaj
aktivizimit të marrësve, taksat e larta të punës, veçanërisht për ata me rroga të ulëta, kanë mundësi
të krijojnë Të gjithë vendet e EJL6, përvec Maqedonisë kanë "pyka tatimore" për punën (e përcaktuar si
shuma e kostove të kontributeve shoqërore nga punëdhënësit dhe punëmarrësit dhe të tatimit mbi të
ardhurat personale të punëmarrësve, të shprehura si pjesë e kostove totale të punës) të cilat janë më të
larta se mesatarja e OECD-së. Për shembull në Serbi baza minimale për përllogaritjen e kontributeve të
sigurimeve shoqërore është e barabartë me 35 për qind të rrogës mesatare, kështu që punët me kohë të
pjesshme dhe me pagë të ulët për të cilat rroga bruto mujore është poshtë pragut përballen me një barrë
tatimore të shpërpjesëtuar. Një prag dysheme i ngjashëm ekziston dhe në IRJ Maqedoni. Kjo mund të
krijojë pengesa të forta për punëtorët për të pranuar punë me pagesa të ulëta, të paktën në sektorin formal.
Rishikimi i tatimeve të punës mund t'i bëjnë punët formale më konkurruese, duke krijuar stimuj
për të zgjeruar bazën e tatueshme--një bazë e tatueshme që ka mundësi të tkurret ndërkohë që
popullsia plaket. Disa vende të OECD dhe anëtarë të BE janë zhvendosur drejt krediteve tatimore "në
punë", përfitime që ulin barrët tatimore mbi disa grupe dhe reduktojnë numrin e kërkuesve për pagesën e
papunësisë. Gjithashtu ja vlen të merret në konsideratë mundësia e financimit të asistencës sociale nga
tatimet e përgjithshme, dhe jo nga tatimet mbi punën, në përputhje me linjën e reformave të kryera nga
Polonia në dhjetëvjeçarin e fundit (Banka Botërore 2013b).
Ndërkohë që disincentivat e diskutuar prekin të gjithë punëtorët, disa grupe përballen me barriera
specifike në tregun e punës. Këto barriera përfshijnë një numër faktorësh, nga aksesi në informacion,
rrjetet, dhe inputet produktive në marrëveshjet fleksibël të punës dhe mjediset e përshtatshme të punës,
ofrimi i kujdesit për fëmijët dhe të moshuarit dhe normat sociale. Vendet e EJL6 në tërësi, për shembull,
kanë pikë shumë më të larta se vendet e referimit në BE15 për treguesit që matin rëndësinë e rrjetit dhe
njohjeve në fitimin e vendeve të mira të punës në qeveri ose në sektorin privat.
Si një rezultat i këtyre barrierave, aksesi në vendet e punës varet shumë nga gjinia, arsimi i
prindërve dhe statusi i shumicës (Banka Botërore 2013b), të gjithë tregues të pabarazisë së mundësive
meqenëse ato nuk varen nga përpjekjet dhe aftësitë e punëtorit individual. Burrat dhe gratë e minoriteteve
kanë nivele mjaft më të ulëta punësimi se popullata e përgjithshme. Për shembull, ndërkohë që 40 për
35
Masa të ngjashme mund të zbatohen në rast të pagesave të papunësisë, të cilat zakonisht ndërpriten kur një person
i papunë gjen një punë; përfituesit nuk do të pranonin punë që do të paguanin më pak se pagesa e papunësisë, duke
përforcuar në këtë mënyrë njëanshmërinë e krijuar nga sistemi i taksave përkundrejt punëve formale të paguara pak
ose me kohë të pjesshme.
40
qind e grave rome janë në fuqinë punëtore në Serbi, vetëm 9 për qind punojnë36
—një hendek shumë më i
madh se për gratë e shumicës. Kjo sugjeron që ka barriera të rëndësishme ndaj aksesit në vende pune. Dhe
pritshmëritë e vazhdueshme kulturore që gratë kryejnë punët e shtëpisë dhe ofrojnë përkujdesje për
fëmijët, personat me aftësi të kufizuar apo të moshuarit përforcohen nga mungesa e shërbimeve
alternative publike. Për shembull, në Serbi dhe Maqedoni, gratë shpenzojnë të paktën tre orë më shumë në
punë shtëpie ndërkohë që burrat shpenzojnë pothuajse dy orë më shumë në punësim të paguar. Për më
tepër, edhe kur këto grupe hyjnë në tregun e punës, vazhdojnë hendeqet gjinore (hendeqet gjinore
llogariten në 19 për qind në Shqipëri, 18 për qind në Maqedoni, 16 për qind në Malin e Zi dhe 11 për qind
në Serbi). Së fundmi, punëtorët më të moshuar nuk ka të ngjarë të gjejnë mundësi të reja për punësim.
Disa nga masat e diskutuara, siç janë stimujt për forma më fleksibël pune (p.sh. kohë të pjesshme)
ose krijimi i mundësive për përmirësimin e aftësive dhe të mësuarit gjatë gjithë jetës, ka mundësi të
ndihmojnë trajtimin e kufizimeve me të cilat përballen këto grupe. Masa të tjera specifike mund të
jenë zgjerimi i ofrimit të përkujdesjes cilësore dhe të përballueshme për fëmijët dhe të moshuarit
(veçanërisht me një popullsi në plakje). Së fundmi, masat më afat-gjata duhet të trajtojnë normat sociale
dhe qëndrimet që e bëjnë një grup të jetë i përjashtuar, veçanërisht për sa është shprehur në sistemet
arsimore dhe ligjore, dhe puna me mediat për të përmbysur stereotipet.
KONKLUZIONE
Ndërsa është thelbësore krijimi i kushteve për rimëkëmbjen ekonomike dhe rikthimin në ritmet e
reformave të para krizës, për të rindezur krijimin vendeve të reja të punës në rajon kërkohet një
ndërhyje më e gjerë e fokusuar si në anën e kërkesës ashtu dhe atë të ofertës së punës. Kjo përfshin
përpjekjet në anën e kërkesës, duke vazhduar reformat e klimës të të bërit biznes për të eliminuar pengesat
në zgjerimin e bizneseve dhe për të nxitur sipërmarrjen, sidomos tani që mundësitë për vende të reja pune
në sektorin publik kanë rënë. Në anën e ofertës, për të bërë punëtorët të punësohen më lehtë do të kërkojë
sigurimin e cilësisë të aftësive të tyre, heqjen e pengesave për të punuar, dhe menaxhim më të mirë të
lëvizshmërisë së brendshme dhe asaj ndërkombëtare.
Vazhdimi i investimeve në mbledhjen dhe shpërndarjen e të dhënave të tregut të punës është
gjithashtu një prioritet i rëndësishëm. Siç tregohet në këtë kapitull, mbulimi i aspekteve të ndryshme të
përformancës së tregut të punës ndryshon shumë nga vendi në vend, dhe shpesh disponibiliteti i të dhënat
mikro për analiza më të thella është i kufizuar për kërkuesit. Zgjidhja e boshllëkut të të dhënave është
thelbësor në forcimin e programeve dhe për hartimin e politikave.
36
Banka Botërore, ECA (2010): Përfshirja e Romëve: Një Mundësi Ekonomike për Bullgarinë, Republikën Çeke,
Rumaninë dhe Serbinë, Dokument Politikash.
41
REFERENCAT
Beine, Michel, Frédéric Docquier, and Hillel Rapoport (2006) Measuring International Skilled
Migration: New Estimates Controlling for Age of Entry, World Bank Research Report.
Carletto, G. and T. Kilic (2011), Moving Up the Ladder? The Impact of Migration Experience on
Occupational Mobility in Albania, Journal of Development Studies, 47, pp. 846-869.
Erka Çaro, Ajay Bailey and Leo J. G. Van Wissen (2013), Exploring Links between Internal and
International Migration in Albania: a View from Internal Migrants, Population, Space and Place,
forthcoming.
Hazans, M. (2011), Informal Workers across Europe: Evidence from 30 European Countries.
Background paper for: In from the Shadow: Integrating Europe’s Informal Labor. Policy Research
Working Paper 5912, World Bank, Washington, DC.
IMF, (2013), World Economic Outlook, International Monetary Fund, Washington, DC.
OECD (2012), Connecting with Emigrants: A Global Profile of Diasporas, OECD Publishing.
Richter, K. and B. Witkowski (2013), Does Growth Generate Jobs in ECA?, Mimeo, World Bank,
Washington, DC.
Walewski, M. (2011), An Attempt to Measure the Trends in Shadow Employment in Poland and the
Transition Probabilities out and into Shadow Employment Using the LFS Data Augmented by the Results
of Dedicated Survey Performed by CASE in 2007. Background paper for: In from the Shadow:
Integrating Europe’s Informal Labor. Policy Research Working Paper 5910, World Bank, Washington,
DC.
WDR (2012): World Development Report 2012: Gender Equality and Development, World Bank,
Washington, DC.
WDR (2013): World Development Report 2013: Jobs, World Bank, Washington, DC.
Banka Botërore ( 2010) : Shqipëria—Axhenda e re e Rritjes.
Banka Botërore (2011): Migration and Remittances Factbook 2011, Second Edition, World Bank,
Washington, DC.
Banka Botërore (2012a): In from the Shadow: Integrating Europe’s Informal Labor Market, by Packard,
Koettl and Montenegro, World Bank, Washington, DC.
Banka Botërore (2012b): Golden Growth, Restoring the lustre of the European economic model, World
Bank, Washington, DC.
42
Banka Botërore (2013a), ECA Employment Monitor, World Bank, Washington, DC.
Banka Botërore (2013b, së shpejti): From Jobless Growth to Growing Jobs: Fostering Employment
Creation in Eastern Europe and Central Asia, Human Development Unit and Poverty Reduction and
Economic Management Unit, Europe and Central Asia Region, World Bank , Washington, DC.
Banka Botërore (2013c), Global Economic Prospects June 2013: Looking for stable ground, World Bank,
Washington, DC.
Banka Botërore (2013d), World Development Report: Jobs, World Bank, Washington, DC.
Banka Botërore (2013e): Western Balkans Activation and Smart Safety Nets AAA Synthesis Note,
Mimeo, World Bank, Washington, DC.
43
SHTOJCA: TREGUESIT KRYESORË
Figura A. 1: PBB Reale: Ndryshimi në Përqindje që nga Kulmi Para Krizës
Burimi: Baza e të dhënave Banka Botërore ECA. Figura A. 2: Parashikimet e Rritjes Reale të PBB për vitin 2013
Burimi: Baza e të dhënave Banka Botërore ECA dhe Perspektiva Ekonomike Botërore. Figura A. 3: Niveli i papunësisë
Shënime: Shqipëria deri në 2010; Bosnja dhe Hercegovina deri në 2011. Vlerësimet paraprake të vitit 2012 për
Bosnjën dhe Hercegovinën tregojnë që niveli i papunësisë në radhët e popullatës aktive mbi 15 vjeç ishte 28 për
qind, e ngritur nga 27.6 për qind të regjistruar në vitin 2011. Vlerësimet e viteve 2010 dhe 2011 për Kosovën nuk
janë të disponueshme.
Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe Eurostat.
-5 0 5 10 15
ALB
BIH
KOS
MKD
MNE
SRB
EJL6
BE11
BE15
Ndryshimi ne perqindje prej 2008
100
110
120
130
140
150
160
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
ALB KOS
MNE MKD
BIH SRB
Indkesi i PBB reale (2002=100)
-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5
ALB
BiH
KOS
MKD
MZI
SRB
EJL6
BE11
BE15
Parashikimi i rritjes se PBB 2013, perqind
-7.5
-5.0
-2.5
0.0
2.5
5.0
7.5
10.0
12.5
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
f
20
14
f
KOS SRB
MKD ALB
BiH MZI
Perqind
0 5 10 15 20 25 30 35 40
ALB
BiH
KOS
MKD
MZI
SRB
BE15
2012, perqindja e forces se punes (mosha 15-64)
10
15
20
25
30
35
40
45
50
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
KOS MKD
BiH SRB
MZI ALB
Perqindja e forces puntore (mosha 15-64)
44
Figura A. 4: Niveli Tremujor i Papunësisë së Rinisë
Shënim: Vlerësimet e viteve 2010 dhe 2011 për Kosovën nuk janë të disponueshme.
Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe Eurostat.
Figura A. 5: Balanca Fiskale
Burimi: Baza e të dhënave Banka Botërore ECA.
Figura A. 6: Borxhi Publik
Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore dhe Ministria e Financave e Kosovës
0 10 20 30 40 50 60 70
BiH
KOS
MKD
MZI
SRB
BE15
2012, perqindja e forces puntore (mosha 15-24)
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
BiH KOS
MKD SRB
MZI
Perqindja e forces se punes (mosha 15-24)
-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0
ALB
BiH
KOS
MKD
MZI
SRB
EJL6
2012, perqindje e PBB
-7.5
-5.0
-2.5
0.0
2.5
5.0
7.5
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
f
20
14
f
BiH ALB
MKD MZI
KOS SRB
Perqindje e PBB
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
ALB
BiH
KOS
MKD
MZI
SRB
EJL6
BE11
BE15
2012, perqindje e PBB
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
f
20
14
f
20
15
f
ALB MZI
SRB MKD
BiH KOS
Perqindje e PBB
45
Figura A. 7: Eksportet si një Përqindje e PBB
Burimi: Statistikat Financiare Ndërkombëtare dhe zyrat kombëtare të statistikës Figura A. 8: Rritja Reale e Eksporteve
Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore
Figura A. 9: Bilanci i Llogarisë Korente
Burimi: Baza e të dhënave Banka Botërore ECA.
0 10 20 30 40 50 60
ALB
BiH
KOS
MKD
MZI
SRB
EJL6
2012, perqindje e PBB
95
100
105
110
115
120
125
130
135
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
SRB MKD
BiH
Kursi real efektiv i kembimit (2005 = 100)
-25 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15 20 25
ALB
BiH
KOS
MKD
MZI
SRB
2012, perqind
0
25
50
75
100
125
150
175
200
225
250
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
KOS ALB
MZI SRB
BiH MKD
Eksportet reale (2006 = 100)
-25 -20 -15 -10 -5 0
ALB
BiH
KOS
MKD
MZI
SRB
2012, perqindje e PBB
-55-50-45-40-35-30-25-20-15-10
-50
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
MKD BiH
ALB SRB
MZI KOS
Perqindje e PBB
46
Figura A. 10: Kreditë e Këqija
Burimi: Treguesit e Zhvillimit Botëror dhe zyrat kombëtare të statistikës Figura A. 11: Statistikat Bazë të Sektorit Financiar
Burimi: Treguesit e Zhvillimit Botëror dhe baza e të dhënave Banka Botërore ECA.
Figura A. 12: Lehtësia e të Bërit Biznes
Burimi: Të Bërit Biznes
0 5 10 15 20 25
ALB
BIH
KOS
MKD
MZI
SRB
2012, perqindje e kredise totale
0
5
10
15
20
25
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
ALB MZI
SRB BIH
MKD KOS
Perqindje e kredise totale
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
MZI BiH
SRB MKD
ALB KOS
Kredia e brendshme per sektorin privat, perqindje e PBB
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
ALB BiH
MKD SRB
KOS MZI
M2, perqindje e PBB
50 55 60 65 70 75 80 85 90 95100
Albania
Bosnia and Herzegovina
Kosovo
Macedonia, FYR
Montenegro
Serbia
EJL6
BE15
BE11
2012, afersia me kufirin (praktika me e mire = 100)
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
Macedonia, FYR
Montenegro
Serbia
Kosovo
Albania
Bosnia and Herzegovina
Afersia me kufirin (praktika me e mire = 100)
47
Bosnia and Herzegovina
serBia
KosovoMontenegro
FYr Macedonia
alBania
South EaSt EuropE Regular Economic Report
June 18, 2013
No. 4
From Double-Dip Recession to Fragile Recovery
tHe World BanKeurope and central asia region
Sou
th East Eu
rop
e Reg
ular Eco
no
mic R
epo
rt No
. 4 Jun
e 18, 2013 E
uro
pe an
d C
en
tral Asia P
ove
rty Re
du
ction
and
Eco
no
mic M
anag
em
en
t
Rajoni i Evrop±s dhe i Azis± Qendore
Nj±sia p±r Reduktimin e Varf±ris± dhe Menaxhimin Ekonomik
Raporti mund t± gjendet online:www.worldbank.org/eca/seerer
World Bank_SEERER_0607.indd 4-16/7/13 11:00 AM