kara 1974; Nevzat Gzaydn. Euliya elebis Reise in Anatalien uan Elbistan nach Siuas im Jahre 7650, Diss Mainz 1974; K. Kreiser, Edirne im 17. Jahrhundert nach Eu/iya ele-bi : ein Beitrag zur Kenntnis der Osmanisehen Stadt, Freiburg 1975; Euliya elebi in Diyar-bekir (ed. Martin van Bruinessen - Hendrik Boeschoten). Leiden 1988; Yksel Yolda De-mircanl. istanbul Mimarisi iin Kaynak Ola-rak Euliya elebi Seyahatnamesi, Ankara 1989; R. Mantran. XVI-XVII. Yzyl'da istanbu l 'da Gndelik Hayat (tre. M. Ali Klbay). stanbul 1991 , b k. ndeks ; R. Dankoff, An Euliya elebi Glassary. Unusual, Dialectical and Foreign wards in the Seyahatname, Harvard 1991; a.mlf .. "The Languages of the World accor-ding to Evli ya elebi", JTS, XIII ( 1989), s. 23-32; F. Taeschner. "Osmanllarda Corafya", TM, ll ( 1928). s. 301-302; J. Deny. "Les Pereg-rinations du Muezzin Evliya Tchelebi en Roumanie (XVII" siecle)", Melanges 1'/icalas larga, Bucarest 1933, s. 201-215; Fuad Kp-rl, "Msr ' da Bektailik" , TM, VI ( 1939). s. 23-29; M. Cavid Baysun. "Evliya elebi'ye Dair Notlar", a.e., XII ( 1955). s. 257-264; a.mlf. , "Ev-liya elebi", iA, IV, 400-412; Mihail Gubolu, "Evlija Celebi: De la Situation politique, ad-ministrative, militaire , culturelle et artistique dans les pays roumains (1651-1666)", SAO, V-VI (1967), s. 3-48 ; Orhan aik Gkyay. "Trk-ede Gezi Kitaplar", Aylk Dil ue Edebiyat Dergisi, XXYII/258 (1973). s. 457-467; Karl Teply, "Evliya Celebi in Wien", /s/., Lll / 1 ( 1975). s. 125-131; P. A. MacKay. "The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya elebi Part I: The Archetype", a.e., Lll ( 1975 ). s. 278-298; Ulrich Haarman. "Evliya Celebis Bericht ber die Altertmer von Gize", Turcica, VIII, Paris 1976, s. 157-230; Gunnar Jarring. "Evliya e-lebi ve Fire'deki Mermer Aslan", TTK Be/le-ten, XLI I/168 (1978). s. 775-779; Fahir iz. "Evli-ya elebi ve Seyahatnamesi", BD, VII ( 1979). s. 61-79 ; Tibor Halasi-Kun. "Evliya elebi as Linguist", Haruard Ukrainian Studies, lll , Cam-bridge 1979-80, s. 376-382; Zeki Arkan . "Ev-liya elebi'nin Elmal-Alanya Yolculuu", Trklk Aratrmalar Dergisi, sy. 4, istanbul 1988, s. 185213; Feridun Emecen, "Evli ya elebi'nin Manisa'ya Dair Verdii Bilgilerin Deeri", a.e., s . 215223; Nejat Gyn, "Evli-ya elebi'nin Mardin ve Yresi Hakknda Yazdklar", a.e., s. 225-227; Mustafa isen. "Edebiyat Tarihimizin Kaynaklarndan Evli-ya elebi Seyahatnamesi", a.e., s. 229233; Ceval Kaya, "Evliya elebi'de Geen Bir Yer Ad Hakknda", a.e., s. 235247 ; Ercment Kuran, "XVII. Asr Anadolu Tarihi Kayna Olarak Evliya elebi", a.e., s . 249-252; Ycel zkaya. "Evliya elebi Seyahatnamesine G-re Anadolu'daki ehirlerin Ev, Mahalle Says ve Ticaretleri", a.e., s. 253282; Saim Sakaolu, "Evliya elebi 'nin Naklettii EfsanelerinTrk Efsaneleri indeki Yeri", a.e., s. 283291; lhan ahin . "Evliya elebi'nin Urfa Hakknda V erdii Bilgilerin Ariv Belgeleri In da Deerlendirilmesi", a.e., s. 293-298 ; Mustafa etin Varlk, "Evliya elebi'ye Gre Ktahya ve Bu Bilgilerin Ariv Belgeleri le Karlatrlmas", a.e., s. 299308 ; J. H. Mordtmann-[H. W. Duda]. "Evliya Celebi", E/ 2 (ng.). ll , 717 720; Mahmut Ak. "Corafya (Osmanllar D-ne mi)", DiA, VIII, 65. r:;;,: .

ll'!l McTEBA lLGREL

L

EVRAD ( "i.>JI)

Allah'a yaklamak iin belirli zamanda

ve belli miktarda yaplan ibadet, dua ve zikri ifade eden

tasavvuf terimi. _j

Evrad szlkte "gelmek, emeye var-mak, suya gelen topluluk, akan su ve dere" gibi manalara gelen vird kelime-sinin ouludur (Kamus Tercmesi, ll , 52). Kur'an- Kerim'de gnn deiik zaman-larnda Allah ' zikir ve tesbih emredil-mekle beraber vird kelimesi bu anlamda kullanlmamtr. Hz. Peygamber farkl zaman ve mekanlarda zikir ve dua ile megul olmu ve bunu mslmanlara tavsiye etmitir. Bu da slam'n ilk asrlarnda zellikle hadisiler arasnda "ame-l'l-yevm ve'l-leyle" ad verilen bir kitap trnn meydana gelmesine sebep ol-mutur. Hz. Peygamber'in gnlk dua ve zikirlerini ve bununla ilgili tavsiyele-rini ihtiva eden bu eserler Hasan b. Ali el -Ma'meri ile (. 295 / 908) balam, Ne-sai. bn's-Snni, EbQ mer Talemenki, EbO Nuaym el-sfahani. Mnziri. Cema-leddin Ahmed b. MOsa b. Ca'fer ve S-yti ile devam etmitir. Bata Buhari ve Mslim olmak zere belli bal hadis ki-taplar da dua ve zikir konusuna birer blm ayrmlardr. Sahabilerin okudu-u rivayet edilen dua ve tesbihler de ez-kar ve evract kitaplarnn vazgeilmez b-lmlerini meydana getirmitir.

Tasawuff kaynaklarda yer alan bilgi-lerden anlaldna gre ilk sffler vird kelimesiyle her gn okuduklar belli ayet-leri kastetmilerdir. Ayrca virdi nafile namaz klma, belli dualar okuma, tefek-kr ve alama anlamnda da kullanmlardr (Kueyri, s. 29 . 298). Kueyri'nin verdii bilgiye gre Nasrabazi tasawu-fun vazgeilmez esaslarn sralarken "vird ve zikre devam etme" maddesini ilave etmi (a.g.e., s. 173). Aziz Neseff de tasawuff hayatn sekiz edebini sayarken belli vakitlere tahsis edilen evrad ihmal etmemeyi zellikle tavsiye etmitir (nsan - Kamil, s. 181). Yolculuk gibi skntl zamanlarda, hatta lm yatanda da-hi gnlk evrad terketmemeye zen gs-teren safiler feyzin gelmesini belli duala-ra balamlar, "Virdi olmayann varidi olmaz" demilerdir. bn Ataullah el-skenderi virdi "Ailah'n kuldan istedii ey" . varidi ise "kulun Allah'tan bekledi-

EVRAD

i ey" olarak tarif etmi ve bu tesbitin aksinin de doru olduunu sylemitir. Ona gre varidi olmayann virdi de ol-maz. yani Allah'n feyzi ve lutfu olmadan kul virdini gerekletiremez ( Tasavvu{f Hikmet/er, s. 26, 29)

Evradla ilgili dzenli bilgiler ihtiva eden en eski ve en geni kaynak. EbO Talib el-Mekk~nin ( 386/ 996) Kt'l-~ulub ad-l eseridir. Zikir, tesbih, tevbe ve istifarla ilgili ayetleri bir araya getiren Mek-ki. "evrad'l-leyl ve'n-nehar" balyla da gndz ve gecenin muhtelif dilimle-rinde okunacak olan evrad ve bunlarn saysn ayr ayr yazmtr. Bu konuda tarikatlar ncesi dnemde yazlm di-er nemli bir kitap Gazzali'nin }y{/ 'ulumi'd-dfn adl eseridir. "Virdlerin Ter-tibi ve Geceleri hya Etmek" bal al-tnda geni bilgi veren Gazzali gndz yedi. gece drt ayr vakitte zikir, Kur'an okuma ve tefekkr gibi virdlerle megul olunmas gerektiini kaydetmi, vird-lerin dini- tasawuff faydalar zerinde durmutur (hya,, . 427-468) zellikle bu iki eser. daha sonra yaygn bir tasav-vuff gelenek halini alan evrad kitaplarnn temel kayna olmutur.

V. (Xl.) yzyldan itibaren teekkl et-meye balayan tarikatlar evrad gelene-ine farkl bir boyut kazandrmlardr. Ayet, hadis, salavat. tesbih ve zikirlere bizzat tarikat kurucular tarafndan ter-tip edilen dua ve tesbihlerin ilavesiyle tarikatiara gre oluan "evrad kitapla-r" veya "ahzab kitaplar" trleri ortaya kmtr. Virdlerin zamanla mehur olan-lar eitli sffler tarafndan erhedilmitir. Bu sahann en eski rneklerinden bi-ri olan el-Gunye adl eserinde Abdlka-dir-i Geylani evract okumann adab ve erkan hakknda bilgi vermitir. "Vird. ev-ract. hizb. ahzab, mecma -i evrad, ed'iye" gibi genel adlarn yannda "enis' s-sali-kin, delil'l- mrid, hediyyet' z- zakiri n. burhan'l- ariffn. tuhfet'l- uak, vazi-fet'l-mrid" gibi ok deiik adlar al-tnda kaleme alnan evrad kitaplar za-manla daha kolay tanp okunabilmesi iin kitapklar eklinde ssl yazlarla oaltlm ve baslmtr. Haririzacte'nin er}u Virdi's- settar'nda olduu gibi bazan bu eserlerde genel tasawuff me-selelere de temas edilmi, mridiere pra-tik bilgiler verilmitir.

Evrad kitaplarnda yer alan sre ve ayetler daha ok Allah' n isim ve sfatlaryla ilgili ayetler ve "rabbena", "Alla-

533

EV RAD

hmme" gibi ifadelerle balayan metin-lerdir. Salavat ksmnda ise Hz. Peygam-ber'in zelliklerini sralayan cmleler ve onun tavsiye ettii dualar yer alr. Tari-kat kurucular tarafndan tertip edilen dua, zikir, tesbih ve salavat derviin te-fekkr ve zikir hayatna derinlik kazan-drabilecek, edebf deeri olan zl ifa-delerden ve kolaylkla ezberlenebilecek ksa cmlelerden meydana gelir. Bazan virdden nce Ayet'l-krsf ile Fatiha, hlas, Felak, Nas gibi srelerin, "sbhanel-lah, elhamdlillah" gibi ifadelerle balayan tesbih veya dualarn okunnas tav-siye edilir. Bylece psikolojik olarak dua ve yakariara hazr olan kii btn dik-katini okuduu evrada ve anlamna ve-rerek tasawuff hal ve duygularn atmos-ferine girer.

Her tarikatn kendine has evrad var-dr. Bunlarn uzunluu, tekrar etme ade-di farkldr. Hatta bu farkllklar ayn ta-rikatn kollar iin bile sz konusu olabi-lir. Buna karlk bir tarikatn mridieri-ne verilen ve yedi gnlk evrad ihtiva eden evrad kitaplar dier baz tarikat pirlerinin dua ve hizblerini de ierebilir. Mesela bugn Nakibendf dervilerinin elinde bulunan el-Edciyet'l- varide adl evrad kitabnda esrna-i hsna, Kaslde-i Brde, ism-i a'zam duasnn yannda sa-lat-i Abdlkadir-i Geylani, evrad- Abdl-kadir-i Geylani, evrad- eyh ehabeddin es-Shreverdf, vird-i Hzr, hizb' -kr gibi deiik metinler bulunmaktadr. Yi-ne gnmzde Kadirf- Erefi evrad ola-rak okunan virdin ilk blm eyh H-seyn-i Hamev~ye, son blm ise Abdl-kadir-i Geylanrye ait olup bunlar Hame-vf halifesi Erefolu Rmf tarafndan bir araya getirilerek tertip edilmitir. Tari-katlara has evrad ferdf olarak okundu-u gibi tekkelerde zikir balamadan n-ce eyhin ynetiminde toplu olarak da okunabilir. Vird metinlerinin zamanla yeniden tertiplendii bilinmektedir. Bu arada baz virdler ok mehur olmu ve adeta tarikatlar aras ortak metin hali-ne gelmitir.

Evrad en yaygn olan sff, azeliyye tarikatnn pfri Eb'l-Hasan e-azeli'dir. zellikle "hizb'l-bahr ve hizb'l-ber" adl ksa ve zl tesbihlerle dualar asrlardan beri tasavvuff muhitlerde okunan ve erhedilen virdlerdir. azeliyye tari-kat Osmanl toplumunda yaygn olma-d halde bu hizblerin yaylm olmas dikkate deer bir husustur. Muhyiddin bn ' l-Arabi'nin eitli virdleriyle Halve-tiyye'nin ikinci pfri Seyyid Yahya-y irva-

534

nf'nin evrad da tarikatlar arasnda ok mehurdur. Yahya -y irvanfnin "Ya set-tar" diye balad iin Vird's-settar, yazarna nisbetle de Vird-i Ya~ya ola-rak tannan evrad pek ok sff tarafndan erhedilmi, bunlardan Harfrizade Kemaleddin Efendi'nin Trke erhi ba-slmtr (istanbul 1287). Ayrca Msta-kimzade Sleyman Efendi, me