euskararen arloko errektoreordetzaren ......espainiako eta euskal herriko zuzenbide zibilari buruzko...
TRANSCRIPT
Euskal Zuzenbide Zibila II
Leire Imaz Zubiaur
EUSKARAREN ARLOKO ERREKTOREORDETZAREN
SARE ARGITALPENA ISBN 978-84-9082-006-3
Espainiako eta Euskal Herriko Zuzenbide Zibilari buruzko azalpenekin hasi aurretik,
Zuzenbide Zibila, oro har, zer den adierazi behar da. Zaila da, ordea, Zuzenbide Zibilaren
definizio zehatz eta orohartzailea ematea; horren ordez, kontzeptua argitze aldera,
egokiagoa da hurbilketa historikoa egitea.
Ikasgai honetan, Zuzenbide Zibilaren historiari erreferentzia laburra egin ondoren,
irakasgaiaren ezaugarri nagusiak azalduko ditugu, hala nola zertan bereizten diren
zuzenbide pribatua eta zuzenbide publikoa, Zuzenbide Zibilak zuzenbide pribatu orokor
gisa duen eginkizuna, zein diren Zuzenbide Zibilaren gai edo erakunde nagusiak eta zer-
nolako eragina izan duen 1978ko Konstituzioak erakunde haiengan.
Zuzenbide Zibilaren kontzeptua
1.1.1. Zuzenbide Zibila, kontzeptu historiko
Zuzenbide Zibil terminoaren esanahia aldatu egin da historian zehar. Jatorrian, arau multzo
horren sorburua Zuzenbide Erromatarreko ius civile delakoa izan zen. Ius civilek zuzenbide
pribatua eta publikoa, biak, hartzen zituen bere barruan. Erromatarrentzat, herri bakoitzak
berezko duen zuzenbidea da ius civile. Izan ere, Erromak bere herritarrei baizik ez zien
aplikatzen Zuzenbide Erromatarra; kanpotarrak, aldiz, ius gentium bitartez gobernatzen
ziren. Bestalde, ius civile tradizioan oinarritzen zen, eta forma aldetik oso zurruna zen; hori
dela eta, beste arau batzuk sortu ziren zuzenbide tradizional horren ondoan, pretorearen
interpretazioetatik abiatuz, malguagoak eta trafiko juridikoari egokituagoak. Arau horiek
multzo autonomoa sortu zuten denborarekin, ius honorarium delakoa. Edonola ere, K.o. VI.
mendean Justiniano enperadoreak Erromako Zuzenbidearen bilduma agindu zuenerako, bi
arau-masa horiek (ius civile eta ius honorarium) elkarrekin nahastuta agertzen dira.
Dakigunez, Corpus Iuris Civilis izena eman zitzaion aipatutako konpilazio-lan erraldoi
horri. Bertan bildu zuen jurista hautatuen batzorde batek erromatarren zuzenbide guztia:
arau pribatuak zein publikoak. Hala ere, Corpusean jasotako bi arau mota horien artean,
zuzenbide pribatuari zegozkion arauek izan zuten biziraupenik luzeena. Erdi Aroan,
Justinianok bildutako Zuzenbide Erromatarra ediren zen garaian, gizartearen antolamendu
politikoa eta administrazioa antzinatekoen oso desberdinak ziren, eta, horregatik, Corpusa
aurkitu eta erabili nahi izan zutenek zuzenbide pribatuko arauak besterik ezin izan zituzten
kopiatu eta erabili. Garai hartan, beraz, Corpus Iuris Civilisaren zati bateko harreraren
ondorioz, zuzenbide pribatuarekin berdindu zen ius civile delakoa.
Aipatutako Zuzenbide Erromatarraren harrerarekin batera, Eliz Zuzenbideak eragin handia
izan zuen Erdi Aroko arautegietan, nahiz eta eragin hura zuzenbide pribatuan baino gehiago
prozedurazko arauetan nabaritu zen. Dakigunez, Italian hasi zen Corpus Iuris Canonici eta
Corpus Iuris Civilis delakoen harrera; Frantziara zabaldu zen ondoren, eta handik
Alemania, Espainia, Polonia eta beste herrialde batzuetara hedatu zen; Ingalaterra,
Eskandinavia eta herri eslaviarrak, berriz, eragin horretatik kanpo geratu ziren. Edonola ere,
Espainian, ez zen leku guztietan berdin hartu Zuzenbide Erromatarra. Zuzenbide
komunaren eragina tokian tokikoa izan zen: Katalunian eta Mallorcan oso sakonekoa;
Gaztelan eta Valentzian, garrantzitsua izanagatik ere, azalekoagoa; Aragoin eta Euskal
Herrian, aldiz, oso txikia. Harreraren bitartekoei dagokienez, eta beste herrialde batzuetan
gertatu legez, sortu berriak ziren unibertsitateen bitartez sartu zen Zuzenbide Erromatarra
Espainian: Palentzia, Salamanca, Sevilla, Valladolid eta Alcalako zentroak izan ziren
zeregin horretan esanguratsuenak.
Zuzenbide Erromatarraren harrera-prozesuak batasun moldea eman zion pixkanaka
Europako herrien zuzenbideari: metodoari buruzko alderdietan lehenik, eta arauetan
geroago (zuzenbide publikoari dagozkion arauak izan ezik, lehen esandako arrazoiengatik).
Aro Modernoan (XVI. mendetik aurrera), estatuak indartzearekin bat, bateratze-
prozesuaren alderantzizko joera sortu zen, estatu bakoitzean zuzenbide komuna berezitzera
eraman zuena. Bestalde, erreforma protestanteak Europaren batasun espirituala
haustearekin bat, Eliz Zuzenbidearen gainbehera hasi zen. Testuinguru berri horretan,
sendotu egin ziren lurralde bakoitzaren zuzenbide propioak, zuzenbide komunaren kaltetan.
Zuzenbide komunak, ordea, beste maila batean bazen ere, iraun egin zuen kulturako
adierazpen gisara.
Estatuek beren egitura eta boterea bermatu ahala (XVII. mendearen bigarren erditik XVIII.
mendearen amaiera arte), antolamendu juridiko propioek bete zuten, apurka, zuzenbide
komunaren lekua. Estatuaren indartze-prozesuak, berriz, Zuzenbide Zibilaren edukietan
eragin zuen; izan ere, Estatuak beretzat gorde nahi zituen botere-guneak indartzeko,
prozedurazko, administraziozko eta zigor-mailako arauak aldarrikatu zituen, zuzenbide
pribatuaren eremua nabarmen mugatuz. Joera hori areagotu egin zuen, XVIII. mendean,
kodeketa prozesuak.
Orain arteko guztia labur esanda: zuzenbide komunarekiko eta zuzenbide
publikoarekiko bereizketa prozesua bera izan zen Zuzenbide Zibilari gaur egun duen
itxura eman ziona.
1.1.2. Espainiako Kode Zibila
Espainiako Kode Zibila berandu egin zen, Europako gainerako kodeekin alderatuz gero.
1812ko Konstituzioan egitasmo ziren beste kode batzuekin batera idazten hasi baziren ere,
Kode Zibila izan zen aldarrikatzen azkena. Horren arrazoiak askotarikoak dira:
ezkontzaren auzian, liberalen eta Elizaren arteko desadostasuna zen oztopo batetik; eta,
bestetik, arau zibilak bateratzearen aldeko mugimendua eta Foru Zuzenbidearen
pluraltasunaren defentsa kontrajartzen ziren.
CLAVEROk dioenez, foru-arazoa zela-eta atzeratu zen Kodea agertzea. Oinarrian arazoa
hau zen: estatu konstituzionalak ezin zuen onartu foru-eskubideak egotea, foru-eskubideen
zilegitasuna ohitura eta korporazio, eliza eta jaunen baitako parlamentu historikoen
legegintzarako gaitasunetik baitzetorren. Konstituzio-sistemak ezin zituen benetako legetzat
hartu «foru-lege» horiek. Konstituzio-estatuaren printzipioaren arabera, Gorteek onar edo
atzera bota zitzaketenak ziren benetako legeak. Ideia horrekin bat, 1812, 1845, 1869 eta
1876ko Konstituzioek monarkia guztirako kode bakar bat izateko beharra aldarrikatzen
zuten.
Hirurteko (1820-1823) liberalaz geroztik, ideia hau hasi zen zabaltzen: Kodeak ez zuela
izan behar indarrean zeuden lege-bildumen berritze hutsa; ordena berria sortu behar zen,
iraultza eta zientzia juridikoaren printzipioei atxikia. Celso erromatar juristak ius est ars
boni et aequi («onaren eta justuaren arte») gisa definitzen zuen hori lortu behar zen.
Gainera, zuzenbidea bateratu eta «berezikeria juridikoak» (foru-zuzenbideak, alegia) alde
batera uzteko balio behar zuen Kodeak.
1836an aurkeztu zen Kode Zibilaren lehen proiektua. Lehen zirriborroak 2.458 artikulu
zituen, eta ez zuen inolako eztabaidarik piztu Gorteetan. Urte batzuk geroago, 1843an,
legegintza berritzea beharrezkoa zela aldarrikatu zuten moderatuek, tradizioaren
errespetuan oinarrituta, baina ideal liberalei uko egin gabe; izan ere, jokoan zegoen tradizio
historikoaren jarraitzaileek proiektuari emandako babesa. Ordurako ez zuten hitz egiten
zaharra desegiteaz, berregin eta egokitzeaz baizik. Bestalde, garbi dago parlamentariek
ezin zutela Kodea aurrera atera Gorteetan artikuluak banan-banan eztabaidatuz, eta
Kodegintza Batzorde Orokorra, ospe handiko legelariek osatutakoa, izendatzea erabakiko
dute (1843ko abuztuaren 19an).
Batzordeak, Kode Zibilaz gain, Zigor Kodea, Prozedura Zibileko Kodea eta beste zenbait
lege berezi landu zituen; baita Napoleonen Kodean oinarritutako Kode Zibilen proiektu
batzuk ere; horietan aipagarriena 1851ko Proiektua zen, ia bi mila artikulu zituena. Artikulu
bakoitzaren nondik norakoak GARCIA GOYENA nafar legelariak, Kodegintza Batzorde
Orokorraren buru zenak, azaldu zituen 1852an argitaratutako liburu garrantzitsu honetan:
Concordancias, motivos y comentarios del Código Civil Español.
Garcia Goyenaren Proiektuak bazuen kalitate teknikoa, zalantzarik gabe, eta auzi foralari
zegokionean, nolabaiteko erdibide edo konpromiso zientifikoa hartzen zuen Gaztelako
Zuzenbidearen eta Frantziako Kode Zibilaren artean. Hala ere, egoera politikoa zela eta,
kale egin zuen egitasmo hark.
Berrogeita hamarreko hamarkadaren erdialdera, eta 1851ko Proiektuarekin gertatutakoa
ikusita, nahiko garbi zegoen beharrezkoa zela zenbait gai luze gabe arautzea, eta, bestalde,
hori posible izango zela, baldin eta ordura arte Kodea eratzea eragotzi zuten oztopoak
saihesten baziren. Horren ondorioz, zenbait lege berezi lantzeari ekin zioten, herrialde
osoan aplikatzekoak izango zirenak. Aipa ditzagun horien artean 1861eko Hipoteka Legea,
1862ko Notariotza Legea, 1866 eta 1879ko Urei buruzko Legeak, eta 1870eko Ezkontza
Zibileko eta Erregistro Zibileko Legeak. Guztiek ere izango zuten nolabaiteko eragina
etorkizuneko Kode Zibilean.
Legegintza aldatu zenean, ALONSO MARTINEZ Justiziako ministroak lortu zuen Kode
Zibilaren Oinarrien Legea Gorteek onartzea. Arau horren bitartez, 1851ko Proiektuaren
gainean beste proposamen bat egiteko agintzen zitzaion Gobernuari. Alonso Martinezen
saio horrek kale egin bazuen ere, esan daiteke Oinarrien Legearen bitartez bideratuta
zegoela Kode Zibilaren auzia. Handik gutxira, 1880ko otsailaren 2an, Justiziako ministro
berriak, ALVAREZ BUGALLALek, dekretu bat eman zuen, aipatutako Batzorde
Kodegilean hauek sartuz: Katalunia, Aragoi, Balearrak, Galizia, eta baita Nafarroa, Araba,
Bizkai eta Gipuzkoako legelariak ere. Aditu horien zeregina zen beren eskualdean
iraunaraztea komeni zen erakunde zibilei buruzko txosten bana idaztea. Proiektuak hau
aurreikusten zuen: foru-lurralde horietan osagarri modukoa izango zela Kodearen
aplikazioa.
1885eko urtarrilean Oinarrien Legearen bigarren proiektua aurkeztu zuen Francisco
SILVELA ministroak, foruen auziari zegokionean eskuzabalago jokatuz: Gorteek onartuta,
1888ko maiatzaren 11ko Oinarrien Lege bihurtu zen azkenean. Lege horren agindu
nagusiak kodea egiteko prozedurari eta foru-heterogeneotasunaren aurrean hartu beharreko
neurriei zegozkien. Lehenengoari buruz hau agindu zuen: 1851ko Proiektuak izan behar
zuela oinarri. Bigarrenean erdiko bidea hartu eta agindu hau zuen: Kodea eranskin batzuek
osa zezatela, «mantentzea komeni den foru-erakundeak» bilduko zituztenak. Oinarri horiek
aintzat harturik, Kodegintza Batzordeak testu bat prestatu zuen presaka. 1888ko urriaren
6an, berriro ministro zen Alonso Martinezek dekretua sinatu zuen, eta Kodea Gaceta de
Madriden argitara zedila agindu zuen. Zatika argitaratu zen, Gorteek Oinarrien Legean
ezarritako adostasunak eztabaidatzen zituzten bitartean. Urte hartako abenduan argitaratua
zen Kode osoa, baina erabilitako prozeduraren inguruko desadostasunak zirela eta, berriz
ere argitaratu egin behar izan zuten. 1889ko uztailaren 24ko errege-dekretuz aldarrikatu zen
behin betiko testua.
Honako hau da oraindik ere indarrean dagoen Espainiako Kode Zibilaren egitura: atariko
titulua eta lau liburu. Guztira 1.976 artikulu ditu, xedapen iragankor batzuk eta beste
gehigarri batzuk. Proiektuaren bi heren 1851ko Proiektutik hartuta daude. Esan izan da
Kode berria burgesia ertainarentzat egindako araua zela; ikuspegi indibidualista du nagusi,
eta borondatearen autonomiaren dogma zaharretan oinarritzen da.
Zer gertatu zen delako «foru-auzia»rekin, Kodea onartu eta gero? Kodeak alde batera
uzten zuen, itxuraz, Estatuko Zuzenbide Zibil guztien arteko helburu bateratzailea; baina,
praktikan, Foru Zuzenbideari ematen zitzaion tratua ez zen berdintasunezkoa. Honako
esamolde hauetan islatzen da Kode Zibilak Foru Zuzenbide Zibilari buruz duen irudia:
«oraingoz mantendu egin dituzte foruak bizirik dituzten probintziak eta lurraldeak»,
«tokian tokiko araudi heterogeneoen multzoa», «salbuespen zuzenbide ez-indargabetua»,
«foru edo ohitura bereziak eduki zituzten lurralde batzuetan mantentzen dena». Oinarrizko
iritzi horrek ez zituen foruzaleak bultzatzen Alonso Martinez ministroaren Eranskinen
sistemara atxikitzera. Izan ere, Aragoiko Zuzenbide Zibilari zegokiona bakarrik bihurtu zen
lege 1926an.
Errepublikaren garaian, zuzenbidearen iturrien arloan erabateko aldaketa (iragankorra
izanagatik ere) ekarri zuen 1931ko Konstituzioak: autonomia-estatutua eman zitzaien
lurralde guztiei, legegintzarako gaitasuna onartu zitzaienean. Bertan, onartu egiten zitzaien
eskualdeetako parlamentuei legeria zibilaren gaineko eskumenak, Estatuari egindako
zenbait erreserba salbu (15.1 art.).
Diktadura garaian, helburu bateratzailea itzuliko zen beldurrez, legelari foruzaleek lortu
zuten Eranskinen sistema Konpilazioez ordezkatzea, 1946an, Zaragozako Zuzenbide
Zibileko Biltzar Nazionalean. Kode Zibilari egin beharreko eranskinak ez, eta eskualde
bakoitzak argitara emango zituen konpilazio independenteak egingo ziren. Horiek horrela,
Espainiako Gorteek onartu egin zituzten Bizkai eta Arabako Zuzenbide Zibileko
Konpilazioak (1959), eta baita Katalunia (1960), Balearrak (1961), Galizia (1963) eta
Aragoikoak (1967) ere. Nafarroari zegokionez, lege berezi bidez onartu zuen bertako
Konpilazioa Franco jeneralak berak 1973. urtean, probintziaren arma-zerbitzu bikaina
eskertuz; Botere Zentralaren eta Nafarroaren artean hitzartutakoa balitz bezala aurkeztu zen
lege hori. Nafarroako «Foru Berriak» irtenbide juridiko berriak txertatu zituen, egileek
Alemaniako edo Italiako herrialdeetako Kode Zibiletatik hartutakoak.
Foru-zuzenbidearen gaineko auzia, ordea, ez zen horrenbestez amaitu. 1974ko maiatzaren
31n onartu zen Kode Zibil berriaren Atariko Tituluan, honela zioen Kode Zibilaren 13.
artikuluak:
«1. Espainian aplikazio orokor eta zuzenekoa izango dute atariko titulu honen
xedapenek, legeen ondoreak eta, legeen aplikaziorako erregela orokorrak zehazten
dituzten neurrian, bai eta 1. Liburuaren IV. Tituluko xedapenek ere, azken titulu
horretan ezkontzaren ondasun-eraentzari buruzkoak direnek izan ezik.
2. Gainerakoan, eta probintzietan nahiz lurraldeetan indarrean dauden zuzenbide
bereziak edo foru-zuzenbideak oso-osorik errespetatuz, Kode Zibila ordezko
zuzenbide moduan aplikatuko da, baldin eta ez badago probintzia nahiz lurralde
horietako arau berezien arabera aplikatu beharreko ordezko zuzenbiderik».
Hau da, beraz, 1978ko Konstituzioak jasotako herentzia. Hurrengo gaian aipatuko ditugu
Espainiako Konstituzioak foru-zuzenbidearen gainean hartutako erabakiak, kodegintza
prozesua zabalago ikustean.
1.1.3. Zuzenbide Zibila gaur egun
Egungo egoerari begira, doktrinaren gehiengoak uste du krisian dagoela XIX. mendetik
jasotako Zuzenbide Zibilaren eredua. Krisi horren adierazpenak askotarikoak badira ere,
nagusiak honako hauek lirateke: deskodetzea, edukiak galtzea eta publikotzea.
Deskodetzeari dagokionez, esan beharra dago XIX. mendeaz gero lege berezi ugari
aldarrikatu dela Kode Zibilak aurreikusten ez zituen egoera berriei erantzuteko. Arau
horiek, Kode Zibilaren barrura ekarri beharrean, lege «solte» moduan kaleratu izan dira,
Kode Zibiletik kanpo, beraz, eta haren antolamendura egokitu gabe. Lege berezi horiek
ugaritu diren heinean, murriztu egin da Kode Zibilaren balioa eta nagusitasuna.
Kodeek balioa galtzeko beste arrazoi bat gizartearen aldaketa izan da. Kodeek estatu
liberal-burgesaren beharrei erantzuten dieten neurrian, eta gizartea XIX. mendeko ideologia
hartatik urrundu ahala, gero eta txikiagoa da Kodearen erantzunen balioa. Bestalde,
Kodearen arauek ezin diete erantzunik eman teknologia berrien bilakaerak eta egitura
ekonomikoen aldaketak sortutako arazoei. Horrek guztiak prozesu ekonomikoaren
erdigunetik at uzten du Kodea. Bigarren mailako trafiko ekonomikoaren arazoei besterik ez
die erantzuten Kodeak: etxeko arazoei. Gehien ukitzen diren arauak jabego pribatuari
dagozkio, 1978ko Konstituzioaz geroztik jabegoa ez baita eskubide absolututzat hartzen,
funtzio soziala betetzen duen eskubide mugatu gisa baizik. Aurrekoarekin lotuta, autonomia
pribatuaren kontzeptua ere aldatu egin da: masan egiten diren kontratuetan, esate baterako,
estatuak parte hartzen du alderdi ahulena babestearren.
Aipatutako oinarri ideologiko eta ekonomiko berriei erantzuteko, arau multzo berezituak
sortu dira. Kodetik at ez ezik, Zuzenbide Zibiletik kanpo ere garatu dira, eta Kodeari
edukia kentzen diote. Hurrenez hurren, Merkataritza Zuzenbidea sortu zen lehenik, Lan
Zuzenbidea haren ondotik, Nekazaritzako Zuzenbidea berrikitan, eta haren atzetik
Hirigintzako Zuzenbidea, industriaren trafikoa arautzen duen zuzenbidea, eta beste zenbait.
Zuzenbide Zibilaren publikotze prozesua aipatuko dugu azkenik. Izen hori eman dio
doktrinak, eskuarki, eremu pribatukoak izan diren arauetan zuzenbide publikoa oldartzeari.
Urak, meategiak, mendiak, hirigintza... garai batean Zuzenbide Zibilak araututako gaiak
Administrazio Zuzenbideak arautzen ditu orain. Publikotze prozesu horren arrazoiak lehen
aipatu ditugu: batik bat, ongizate-estatuaren sorrera eta horri lotutako autonomia
pribatuaren eremua murriztea.
1.1.4. 1978ko Konstituzioaren eragina
1978ko Espainiako Konstituzioak eragin nabarmena izan du Kode Zibilaren arau askotan.
Eragin hori bi modutara hezurmamitu da. Alde batetik, kontuan izan behar da, arau-
hierarkiaren printzipioaren arabera, Konstituzioa dela arau gorena; gainerako arau guztiak
haren mende daude, Kode Zibila barne. Gainera, Konstituzioaren Azken Xedapenak dio
Konstituzioa zuzenean dela aplikagarri, eta Konstituzioaren arauak eraginkor izan daitezen
ez dagoela lege bereziak aldarrikatu arte itxaron beharrik. Ondorioz, Kode Zibila nahiz
beste ezein arau interpretatu eta aplikatzeko, kontuan izan behar da Konstituzioak esaten
duena, eta interpretazio horrek ezingo du Konstituzioaren, ez eta printzipio orokorren,
aurkakoa izan.
Konstituzioa indarrean jarri zenean, Kode Zibilak ezkontzaz kanpoko umeei eskubide
gutxiago aitortzen zizkien ezkontza barrukoei baino. Arau hori Konstituzioaren 14.
artikuluaren kontrakoa zen («Espainiarrak berdinak dira legearen aurrean; debeku da, bada,
inolako diskriminaziorik egitea jaiotza, arraza, sexua, erlijioa, pentsamoldea edo beste
edozein tasun edo inguruabar pertsonal edo sozial dela eta») eta, beraz, ordenamendutik
kanpo geratu zen zuzenean indargabetze-neurri berezirik behar izan gabe, nahiz eta segituan
aldarrikatu zen 11/1981 Legea, seme-alabatasunaren eraentza berriari buruzkoa.
Ondorioz, Konstituzioaren argitan irakurri eta interpretatu behar dira Kode Zibilaren
arauak eta baita hura eratzen duten printzipioak ere.
Bestalde, 1978ko Konstituzioaren eragina nabari da, halaber, Kode Zibila egokitzeko egin
diren hainbat erreforma-legetan. Erreforma-lege horien lehentasun nagusia izan da familia
gobernatzen duten arauak —pertsonei nahiz ondareari dagozkienak— berritzea; horrez
gain, garrantzi handikoak izan dira gizon eta emakumeen arteko berdintasunari
buruzkoak, pertsonari buruzkoak eta oinordetzaren gainekoak ere.
Familiari dagokionez, jakin beharra dago Konstituzio aurreko legeek gizonezkoari
ematen ziotela umeen eta emaztearen gaineko agintea, eta dibortzioa debekaturik
zegoela. Egoera hori aldatzeko aldarrikatu ziren 11/1981 eta 30/1981 Legeak. Horien
ostean etorri ziren 51/1982 eta 11/1990 Legeak, zeinen arabera emazteak ez baitzuen
ezkontze hutsagatik bere nazionalitatea eta auzotasun zibila galtzen senarrarena
eskuratzearren; eta baita 40/1999 Legea ere, umeei amaren zein aitaren abizena jartzeko
baimena ematen duena. Arestian aldarrikatu dira Kode Zibila erreformatu duten
dibortzio-lege berria (15/2005 Legea) eta sexu bereko pertsonen arteko ezkontzaren
legea (13/2005 Legea).
1.2. Zuzenbide pribatuaren eta publikoaren arteko bereizketa
Gaur egun, zuzenbide publikoaren eta pribatuaren arteko bereizketari gauza normala irizten
badiogu ere, bereizketa hori nahiko berria da berez. XII. mendean agertu zen lehen aldiz,
DOMAT frantses juristaren idatzietan.
Ez da erraza bien arteko bereizketa zertan datzan azaltzea. Eztabaida ugari sortu da auzi
horren inguruan, legeak ez baitu esaten zertan bereizten diren zuzenbide publikoa eta
pribatua, eta doktrinak, berriz, irizpide bat baino gehiago erabili izan du, denak ere nola-
halakoak, ez baitira auzia behin betirako ebazteko gai.
Irizpide nagusiak zein diren azalduko dugu jarraian, baina kontuan izan bedi guztiek ere
arazoak dituztela bereizketa garbi azaltzeko.
1. Zuzenbide publikoan arau inperatiboak dira nagusi, eta zuzenbide pribatuan,
berriz, xedapenezkoak. Bereizketa hori, ordea, ez da guztiz egiazkoa, zuzenbide
pribatuan ezinbestean bete beharreko arau ugari baitago.
2. Zuzenbide pribatuak pertsona pribatuen arteko harreman juridikoak arautzen
ditu. Hori ez da beti horrela izaten, ordea. Egun, enpresa publiko asko dago trafiko
juridiko pribatuan aritzen dena eta zuzenbide pribatuko arauekin funtzionatzen
duena.
3. Zuzenbide publikoak interes orokorra zaintzen du, eta pribatuak, aldiz,
pribatua edo partikularra. Ikuspegi hori nahiko herren geratzen da; izan ere,
zuzenbide pribatuko arauek ez dute interes partikularra bakarrik asetzen, orobat
zuzenbidearen arauek, baita zuzenbide pribatukoek ere, interes orokorra baitute
abiapuntu eta azken xede (EKren 1.1 artikulua).
4. Zuzenbide pribatuak arautzen dituen egoera eta harreman juridikoetan
berdintasun-mailan daude alderdiak; zuzenbide publikoan, aitzitik, alderdietako
batek, Administrazioak hain zuzen, inperiumarekin jokatzen du. Hori ere ez da egia
biribila; izan ere, trafiko juridiko pribatuan aritzen diren alderdiak ez daude elkarren
arteko berdintasun-egoeran; pentsatu, esate baterako, masan egiten diren kontsumo-
munduko kontratuetan.
Bukatzeko, hau esan daiteke: aipatutako irizpideak banan-banan hartuta, oinarrizko
bereizketa hori azaltzeko gauza ez badira ere, guztiak batera hartuz gero, nahiko argi
agertzen da zertan datzan zuzenbide pribatuaren eta publikoaren arteko desberdintasuna.
1.3. Zuzenbide Zibila, zuzenbide pribatu orokor
Zuzenbide Zibila zuzenbide pribatu orokorra dela esan ohi da. Horrela definitzen da
askotan gure irakasgaia. Zer esan nahi du, bada, orokor izateak?
Lehenik eta behin, esan beharra dago Zuzenbide Zibilak ez duela zuzenbide pribatu osoa
barne hartzen. Zuzenbide Zibilaz gain, hauek osatzen dute zuzenbide pribatua: Merkataritza
Zuzenbideak, Lan Zuzenbideak eta abarrek. Zuzenbide Zibila, beraz, zuzenbide pribatuaren
zati bat besterik ez da, baina ez nola-halako zatia, zati kualifikatua baizik. Dakigunez,
bilakaera historikoaren ondorioz, hainbat adar sortu izan da Zuzenbide Zibilaren jatorriko
enborretik, eta gerora zuzenbide pribatua osatuko zuten. Adar berezi horiek hainbat gauza
zor diote jatorrizko Zuzenbide Zibilari: printzipio komunak eta interpretazio-arau nagusi
batzuk, nagusiki. Hori dela eta, Kode Zibilak dio (4.3 artikulua) Zuzenbide Zibila beste
horien ordezko izango dela; beste horietan hutsunerik badago, Zuzenbide Zibileko arauak
aplikatu beharko direla, alegia. Horregatik esaten da, hain zuzen ere, Zuzenbide Zibila
orokorra dela.
Bestalde, kontuan izan behar da, halaber, Zuzenbide Zibila guztioi aplikatzen zaigula
pertsona fisiko garen heinean; Lan Zuzenbidea edo Merkataritza Zuzenbidea, aldiz,
langileei eta merkatariei baino ez zaie aplikatzen. Ikuspegi horretatik ere, Zuzenbide Zibila
orokorragoa da aipatutako beste biak baino.
1.4. Zuzenbide Zibila osatzen duten erakunde nagusiak
Zertaz arduratzen da Zuzenbide Zibila? Bi dira Zuzenbide Zibilaren ardatzak: pertsona eta
ondarea.
Lehenik eta behin, pertsonaren nortasuna zaintzen du Zuzenbide Zibilak. Alegia,
nortasunaren eskubideez baliatzeko aukera ematen dio pertsona fisikoari: pertsonaren
bizia, osotasun fisikoa, genoma, intimitatea, ohorea, irudia, eta horrelakoak babesten ditu.
Oinarrizko eskubide horiek, ordea, ez daude Kodean jasota, Konstituzioan eta lege
berezietan baizik; izan ere, Kodea indarrean sartu zen garaian, ez zegoen halako eskubideen
gaineko kontzientziarik.
Pertsonaren eremuari gagozkiola, Kode Zibilak gaitasun juridikoari buruzko arauak
ezartzen ditu: jarduteko gaitasuna, gaitasun gabetzea, gaitasun gabearen ordezkoak, babes-
erakundeak, eta abar.
Pertsonak besteekiko dituen harreman juridikoak direla eta, hainbat eremu arautzen ditu
Zuzenbide Zibilak. Hurbilenekotik hasita, familiako eremuari buruzkoak arautzen ditu:
bikotearen arteko harremanak (ezkontza, ezkondu gabeko bikote egonkorrak, dibortzioa,
eta abar), eta guraso eta umeen artekoak (seme-alabatasuna eta guraso-boterea). Familiaren
eremuari dagokionez, kontuan izan behar dira ezkondu gabeko bikoteen gaineko legea
(Euskal Legebiltzarreko 2/2003 Legea) eta lagundutako giza ugalketari buruzkoa ere
(Estatuko 14/2006 Legea).
Familiari lotuta, baina ondare-kutsu handiagoz, pertsona ardatz duen bigarren eremuan sar
daitezke ezkontideen arteko ondare-harremanak eta oinordetza-arauak.
Familiarteko mugetatik landa, beste pertsonekiko harremanei dagokienez, beste bi eremu
irekitzen dira: ondarea eta kontratuzko harremanak. Pertsonaren ondarearen barruan
aztertzen dira eskubide errealak ere (jabe izatea eta gainerako eskubide erreal mugatuak).
Amaitzeko, aipatu beharrekoa da pertsonen arteko harremanen moldea ezartzen duen Kode
Zibilaren atal bat: Kontratu edo Obligazio Zuzenbidea, hain zuzen.
BIBLIOGRAFIA
-CARRASCO PERERA, A.: El Derecho Civil: señas, imágenes y paradojas, Madril, 1988.
-CLAVERO, B.: El Código y el Fuero, Siglo XXI, Madril, 1982.
-DE CASTRO, F.: Derecho Civil de España, I, Madril, 1984.
-DOMAT, J.: Les Loix Civiles dans leur ordre naturel. Le Droit public et legum delectus,
Paris, 1777.
-GIL RODRÍGUEZ, J.: «Acotaciones para un concepto del Derecho Civil», ADC, 1989,
317. or. eta hurrengoak.
-HERNÁNDEZ GIL, A.: «El concepto de Derecho Civil», Obras Completas, I, Madril,
1987, 267. or. eta hurrengoak.
-JORDANO BAREA, J.B.: «Concepto y función del Derecho Civil», RDP, 1962, 717. or.
eta hurrengoak.
-LACRUZ BERDEJO, J.L. et alii.: Elementos de Derecho civil, I-1, Bartzelona, 1988.
-MARTÍNEZ DE AGUIRRE Y ALDAZ, C.: El Derecho civil a finales del siglo XX,
Madril, 1991.
2.1. Zuzenbide zibilen garapena estatu mailan
2.1.1. Zuzenbide zibilen garapen historikoa
Lehenengo atal honek zuzenbide zibilek izan duten garapena du aztergai, gida kronologiko
bat oinarri hartuta, Erdi Arotik hasita gaur egun Espainiako estatuan indarrean dagoen
ordenamendu juridikora iritsi arte. Gogoeta egingo dugu gaur egun Espainiako estatuaren
barnean dauden lurraldeek eta haien ordenamendu juridikoek XIII. mendetik XX. mendera
bitartean izan dituzten faseen inguruan.
XIII. mendera arte, Goiz Erdi Aroan (VIII.-XIII. mendeak), tokikoa zen ordenamendu
juridikoen aplikazio-eremua. Hiri bakoitzak bere ordenamendua zuen, arautegi propioa.
Arau sakabanatuen garaia da. Ez da batasun juridikoaren garaia. Kontuan hartu behar da
garai hartan hiru zuzenbide mota zeudela batera indarrean egungo Espainiako lurraldea
osatzen zuten erreinuetan: errege-zuzenbidea (erregeek egina); ius commune (erromatar-
eliztarra, Gaztelan Zazpi Partiden bidez sartua) eta zuzenbide tradizionala (lurralde
bakoitzak zuen berezko ordenamendua, biztanleen ohituretatik sortua). Gainera, lurralde
guztietan ez zen berbera hiru zuzenbide horien konbinazioa: Nafarroan tradizionala
gailentzen zen, eta Gaztelan, erregearena. Lurralde bakoitzak ordenamendu bat zeukan, eta
denak ziren ezberdinak. Gauzak horrela, agerikoa eta «logikoa» da erregeek arau
sakabanatu horiek bateratu nahi izatea, beren botere politikoa gehiago handitzeko bazen
ere.
Ondorioz, XV. mendetik aurrera, lehen aipatutako hiru zuzenbideetatik erregearena
nabarmentzen da, izugarrizko indarra hartuta. Gainera, hain da bolumen handikoa
zuzenbide hori, ezen bildumetan jaso behar izaten baita berehala. Horrela, erregeek sortzen
duten araudia bildumetan jasoko da (Nueva Recopilación eta Novísima Recopilación
izenekoak izan ziren garrantzitsuenetarikoak). Fenomeno horrek ez du XIX. mendean
kodegintzak izango duen pisu berbera, baina baditu antzekotasun batzuk hainbat alderditan:
1.- Bizkorrak dira, eta unera erraz egokitzen dira.
2.- Erraz ezagutzen dira, eta, zalantzarik gabe, indarrean daude.
3.- Etorkizunean irauteko bokazioa dute.
Egoera politiko horretan, errege-zuzenbidearen bildumetatik «batasun»erantz abiatu zen
erregegoa arrapaladan, bai esparru politikoan, bai juridikoan, eta agintariak hasiak ziren
Zuzenbidea helburu politikoak lortzeko erabiltzen. Ildo horretan, 1624. urtean, Filipe IV.ak
Olivareseko konde dukearen gomendio argia jaso zuen, zuzen-zuzena: «Tenga V.M por el
negocio más importante de su Monarquía el hacerse rey de España; quiero decir, Señor,
que no se contente V.M con ser rey de Portugal, de Aragón, de Valencia, Conde de
Barcelona, sino que trabaje y piense, con consejo modulado y secreto, por reducir estos
reynos de que se compone España, al estilo y leyes de Castilla sin ninguna diferencia, que
si V.M lo alcanza, será el Príncipe más poderoso del mundo». Gomendio esanguratsua,
nolanahi ere. Errege horrek, Filipe IV.ak, aukera izan zuen bere aholkulariaren esana
errealitate bihurtzeko, 1640. urtean Katalunia indarrez konkistatu zuenean. Hala ere, bai
hark eta baita haren seme Karlos II.ak ere, Katalunian Gaztelako Zuzenbidea zabaldu eta
inposatu beharrean, lurralde horren berezko ordenamendua errespetatu zuten.
Ez zuen horrelako errespeturik izan, ordea, Filipe V.ak, Borbon dinastiako lehenengo
erregeak, agintera heldu zenean, absolutismoaren une gorenean. Izan ere, errege horrek
Austriako artxiduke Karlosekin izandako gatazka dinastikoaren ondorioz (jokoan zegoen
Karlos II.aren oinordetza), eta afera horretan bere aurka altxatu ziren Aragoiko Koroako
lurraldeak zigortu nahian, haien ordenamendu juridiko guztia suntsitu zuen, Planta Berriko
Dekretuen bidez; Aragoi, Valentzia, Mallorca eta Kataluniaren aurka erabili zituen.
Bide batez, Filipe V.ak, batasun politiko-juridikoa sustatzeko, botere legegilea kendu zien
ordura arte autonomiaz jarduten zuten lurraldeei, beren zuzenbidea garatu ez zezaten. Hala,
esan izan da, egoera horretan, Filipe V.ak foru-zuzenbideak FOSILIZATU zituela: harri
bihurtu zituen, hain zuzen ere, hazteko gaitasuna lapurtuz, bai esparru publikoan, bai
zuzenbide pribatuari gagozkiola ere.
Batasun hori bultzatzen zuen sukar haren lehenengo biktimak VALENTZIA eta ARAGOI
izan ziren. Argigarria da, benetan, Valentziako lurraldearentzat Filipe V.ak 1707ko
ekainaren 29an ezarritako dekretuaren edukia: «Es deseo reducir todos mis reinos de
España a la uniformidad de unas mismas leyes, usos, costumbres y tribunales,
gobernándose igualmente todos por las leyes de Castilla, tan loables y plausibles en todo el
universo». Nahiz eta Aragoik 1711. urteko beste dekretu baten bidez bere zuzenbide
pribatua berreskuratu, erregearen aginduz (Mallorcak 1715ean, eta Kataluniak 1716ko
dekretuz), «batasun» politiko-juridikoa bultzatzen zuten ekimenak ugari izan ziren
aurrerantzean ere, batez ere kodegintza-prozesu osoan zehar, XIX. mendean. Kontuan hartu
behar da Filipe V.aren Planta Berriko Dekretu haiek ez zirela erabili Bizkaiaren, Arabaren,
Gipuzkoaren eta Nafarroaren kontra; izan ere, errege horrek lurralde haien berezko
ordenamendua errespetatu zuen (Gaztelaren «parte» ziren, eta Filipe V.a defendatu zuten
gerra dinastikoan). Kodegintza-prozesua hasita, ordea, kolokan jarri zen lurralde horien
ordenamendua, hurrengo paragrafoek argi adierazten duten bezalaxe.
2.1.2 Kodegintza zibila: eranskinak eta konpilazioak
2.1.2.1- Kodegintza-prozesuaren esanahia eta printzipioak
Kodegintza-prozesua «fenomeno» edo «mugimendu» bat izan zen, Europan XVIII.
mendearen bukaeratik XX. mendearen hasierara bitartean gertatu zena. Hura hasi baino
lehen, garai guztietako arauak sakabanatuak zeuden lurralde bakoitzean; onenean ere,
bildumetan pilatuak zeuden, eta Espainiako errege-zuzenbide horren adibide argia dira
(Nueva Recopilación eta Novísima Recopilación, aurreko atalean aipatuak). Baina bilduma
horiek ez zituzten arau bilduak harmonikoki eta ordena bati jarraituz gordetzen; hala,
arauen arteko koordinazio eza da haien ezaugarri nabarmenena.
Gabezia hori konpontzeko asmoz, XVIII. mendean hasi eta XX. mendean bukatu zen
kodegintza-mugimendua sortu zen, arauak legedi antolatu eta ordenatuetan aurkezteko
helburuarekin, hain zuzen. Kontua ez da, bada, bilduma soilak egitea: testu berriak,
koordinatuak eta ordenatuak (liburu, titulu, kapitulu eta ataletan bereiziak) sortzea baizik,
materiaren arabera banatuak. Zuzenbidearen adar gehienetara heldu zen, gainera,
kodegintza-prozesu hori (Zuzenbide Penal eta Zibilera, eta Merkataritza Zuzenbidera,
esaterako). Adar horietako bakoitzak bere kodea izango du, prozesuaren ondorioz.
Arrazoi batek baino gehiagok bultzatu zuten kodegintza-mugimendu hura: filosofikoak,
soziopolitikoak, ekonomikoak eta tekniko-juridikoak. Azter ditzagun banan-banan, laburki
bada ere:
a) Arrazoi filosofikoak
Ilustrazioaren eta Zuzenbide Naturalaren Eskola Arrazionalistak eta, bereziki, eskola
horretako kide ziren HUGO GROCIO eta SAMUEL PUFENDORF pentsalariek eragin
handia izan zuten zuzenbidearen kodegintza-mugimenduaren sorreran, bai eta JEAN
DOMAT frantses pentsalariak ere. Autore horiek ordena eta sistematizazio kontzeptuak
garatu eta sustatu zituzten, eta horien esanahia goraipatu zuten. Hori dela eta, arauen ordena
eta araudi edo lege-testuen barne-sistematizazioaren beharra aldarrikatzen zituzten.
b) Arrazoi soziopolitikoak
Frantziako Iraultzak (1789) bultzatutako aldaketek ere eragin ikusgarria izan zuten
kodegintza-mugimenduan. Izan ere, printzipio berri batzuk izango dira gizartearen oinarria:
berdintasuna, askatasun zibila, gizarte-klaseen arteko ezberdintasun eza, pribilegioak
desagertzea, indibidualismoa, eta abar. Gizartearen antolaketa berri horren inguruan
ezinbestekoak izango dira bi tresna juridiko, beraz: konstituzio politikoa (printzipio
orokorrak ezartzen dituena, balioak, gizabanakoen eskubideak eta betebeharrak, eskuarki)
eta Kode Zibila (Estatuko zuzenbide nazionalaren ikurra, Konstituzioan ezartzen diren
printzipioak garatzen dituena, gizabanakoari aplikaturik). Proposatutako antolaketa horren
erakusgarri da 1804an Napoleonek aldarrikatu zuen Frantziako Kode Zibila (Frantziako
Konstituzioaren garapena eta estatu haren zuzenbide nazionalaren ikurra, alegia).
Berreskuratu ziren, ikusten denez, ius civile kontzeptuak Erromatar Zuzenbidean zeuzkan
bi adierak.
d) Arrazoi ekonomikoak
Kodegintza-mugimendua tresna egokia izango da ideologia liberala eta hura osatzen zuten
balioak zabaltzeko: jabetzaren ikusmolde berria, jabego pribatua goraipatzea, merkatu-
askatasuna eta autonomiaren printzipioa (azken finean, kapitalismoa eta ekonomia liberala).
e) Arrazoi tekniko-juridikoak
Kodegintza-prozesuan mamitutako kodeek balio handiko ezaugarri bat izan zuten: batasun
juridikoa ahalbidetzen zuten. Arau guztiak corpus berean zeuden ordenatuak eta
sistematizatuak, materiaka bilduak eta ataletan banatuak. Sakabanaketaren kontrako efektua
zuten: batasuna; eta batasun horrek arauak interpretatzeko eta aplikatzeko segurtasuna
ekarri zuen. Kodeek, horrenbestez, aurreko araudi osoa indargabetu eta ordenamendu berria
sortu zuten arlo bakoitzean; ondorioz, nabarmen sustatu ziren batasun eta segurtasun
juridikoa.
2.1.2.2- Espainiako kodegintza
Napoleonek 1804ko martxoaren 21ean aldarrikatutako Kode Zibila izan zen Europa osoan
zehar zabaldu zen kodegintza-mugimendu horren paradigmarik argiena, inguruko
herrialdeetan gerora onartu ziren kodeetan eragin handia izan zuena (baita Espainiakoan
ere). Frantziako Iraultzak gizarteratu zituen balio eta printzipioak zintzoki gorde eta
babesten zituen testua zen —liberala, alegia—.
Espainiako estatuan kodegintza-prozesu hori beste modu batera bizi izan zen, ordea:
geldoagoa eta korapilatsuagoa izan zen, dudarik gabe, egun indarrean dagoen Kode Zibila
1889. urtean aldarrikatu zen arte. Ia mende bat iraun zuen prozesu horretatik, nolanahi ere,
elementu berezi bat dago aztergai: Espainiako estatua egun osatzen duten lurralde batzuek
zituzten berezko ordenamenduen babesleen eta zentralismo sutsu baten ordezkarien artean
piztu zen gatazka luzea, hain zuzen ere. XIX. mendearen hasieratik, Borbon etxea izan zen
Estatuan agintari, eta haien helburu nagusia izan zen lurralde osoaren «batasun» politiko
zein juridikoa ezartzea, azken hori lehenengoaren zerbitzura, jakina. Zuzenbide Zibilaren
eremuan, horrela, Estatu osorako Kode Zibil bakar eta bateratu bat egitea zuten helburu
borboitarrek, horretarako, lurraldeetan indarrean zeuden ordenamendu zibil propioak
deuseztatuz. Horrek, ordea, liskarrak ekarri zituen.
XIX. mende ia osoa igaro zen Espainiako estatuan Kode Zibila aldarrikatu zen arte, eta
prozesu luze bezain zurrun horretan hainbat garai egon ziren, gainera: 1) Asmo
bateratzaileen garaia; 2) Konpontzeko saioak. Lege bereziak; eta 3) Oinarri-legeak. Azter
ditzagun, banaka, garai bakoitzeko gertakariak.
1. Asmo bateratzaileen garaia
Atal honetan, kronologiarekin zintzoak izanez, Espainiako kodegintza-prozesuari hasiera
kaxkarra eman zioten zenbait asmoren berri ematen da, kontuan hartuta aipatzen diren
egitasmo horiek guztiek helburu bakar bat lortu nahi zutela: Kode Zibil bat eta bakarra
aldarrikatzea Estatu osorako:
1.- Cadizeko 1812ko Espainiako Konstituzioak («La Pepa») eman zien hasiera
asmo bateratzaile horiei. Erabat argigarria da 258. artikulua: «Kode Zibila, Kode Kriminala
eta Merkataritza Kodea berberak izango dira monarkia guztiarentzat; dena den, Gorteek
aldaerak ezar ditzakete inguruabar partikularretan».
2.- Hasitako prozesua geldirik geratu zen absolutismoa itzuli zenean, eta ez zen
berriro abian jarri hirurteko liberala iritsi arte (1820-1823). Hirurteko horretatik jaioko da,
beraz, Kode Zibilaren lehenengo proiektua, 1821eko irailaren 14an argitara atera zena:
1820ko abuztuaren 22an osatutako Gorteetako batzorde berezi batek egin zuen eta
NICOLAS MARIA GARELLYk aurkeztu, hain zuzen ere. Proiektu horrek bi asmo
zeuzkan: batetik, Estatuko zuzenbide guztia biltzea, Cadizeko 1812ko Konstituzioan
adierazten diren printzipioak garatuz, eta, bestetik, zuzenbide hori izatea Estatuko lurralde
ororen ordenamendu komuna eta orokorra. Proiektu hori ez zen aurrera atera, ordea, bere
izaera «publiko»agatik eta, batez ere, arrazoi politikoengatik.
3.- Kode Zibilaren bigarren proiektua 1836ko irailaren 15ekoa da: MANUEL
MARIA CAMBRONERO juristak hasi zuen, baina hil egin zen, eta haren lekukoa JOSE
AYUSO NAVARROk, EUGENIO TAPIAk eta TOMAS MARIA DE VIZMANOSek
osaturiko batzorde batek hartu zuen. Proiektua, lehenengoaren oso ezberdina, erabat
pribatista zen, zibilista eta bateratzailea, eta argi baztertzen zituen beste lurraldeen berezko
ordenamenduak. 2.458 artikulu zituen, nabarmenki luzea, lau liburutan banatuak.
4.- Ildo horretan gabiltzala, geldiune bat egin beharra dago, gerra karlistei buruz bi
hitz egiteko. Fernando VII.aren oinordetza jokoan zegoela, bi alderdi bereizi ziren: alde
batetik karlistak (erregearen anaia Karlosen aldekoak), eta, bestetik, isabelinoak edo
liberalak (haren alaba Isabel erregina izatearen aldekoak). Karlistek absolutismora itzuli
nahi zuten, Antzinako Erregimenera; erlijiosoak ziren erabat, eta Eliza katolikoaren
interesak eta pribilegioak aldezten zituzten (liberalei ateoak izatea egozten zieten); gizartea
osatzen zuten goi-klaseen pribilegioak mantentzearen aldekoak ziren, eta, haien ideologian
sartu zuten foruen defentsa, horiek ere estamentuetan oinarritutako gizarte-antolaketaren
parte zirelakoan. Horregatik, foruzale gehienek karlisten aldean egin zuten borroka, nahiz
eta helburuak berdinak ez izan, funtsean. Bat egin zuten, eta karlistek promes hori egin
zieten beren aldera ekartzeko. Lehenengo Gerra Karlista 1833. urtean hasi eta 1836an
bukatu zen, Maroto eta Espartero jeneralen «Bergarako besarkada»rekin batera. 1839ko
urriaren 25ean, 1837ko Konstituzioa indarrean zegoela, Gaztelako Isabel erreginak lege bat
onartu zuen, Bizkaian, Gipuzkoan, Araban eta Nafarroan indarrean jarri zena. Lege horren
lehenengo artikuluak hau zioen: «Se confirman los Fueros de las provincias vascongadas y
de Navarra, sin perjuicio de la unidad constitucional de la monarquía»; horrekin batera,
esparru pribatura mugatzen ziren berezko ordenamenduak suntsitu zituen. Bi lege izan ziren
1839koa garatu zutenak: 1841eko abuztuaren 16koa (Nafarroari gagozkiola) eta 1841eko
urriaren 29koa (beste hiru probintziei dagokienez). Bigarren Gerra Karlista 1846an hasi eta
1849an amaitu zen; ezezagunagoa da, eta Zuzenbide Zibilaren esparruan ez zuen ondoriorik
izan. Azken gerra, eta ezagunena gure eremuan, 1872an hasi eta 1876an bukatu zen,
Alfontso XII.ak uztailaren 21ean «foruak suntsitzeko» legea aldarrikatu zuenean; ordukoan
esparru publikora zabaldu zen foruak deuseztatzeko erabakia; ekonomia-ituna baino ez zen
atxiki.
5.- Kode Zibilaren bigarren proiektu hori egin zenetik 1843. urtera arte, ez zen beste
saiakerarik izan. Ordura arte proiektu pribatuak aipa daitezke soilik [PABLO
GOROSABEL, 1832; FERNANDEZ DE LA HOZ, 1843], 1843ko maiatzaren 18an
Espainiako Justiziak eta Grazia Ministerioak KODEGINTZA BATZORDE NAGUSIA
sortu zuten arte. Lehenengo lana Kode Zibil berriak jaso behar zituen oinarrizko
printzipioak lantzea zen; baina Batzordea desegin eta asmoa bertan behera geratu zen.
6.- 1846ko irailaren 11n, beraz, aurrekoari jarraiki, BIGARREN KODEGINTZA
BATZORDE NAGUSIA eratu zen, eta 1851ko Kode Zibilaren proiektua moldatu zuen.
Proiektu bateratzailea izan zen, berriro ere, pribatista oso eta frantses kutsu handikoa,
FLORENCIO GARCIA GOYENAk gauzatua. Porrot egin zuen lan horrek ere, baina eragin
handia izan zuen egun indarrean dagoen Kode Zibila aldarrikatzea ahalbidetu zuten oinarri-
legeetan, gerora ikusiko denez.
7.- 1869an Espainiako Konstituzioa aldarrikatu zenean, Kode Zibilaren beste
proiektu bat atera zen, ROMERO ORTIZ Espainiako Grazia eta Justizia ministroak urte
bereko maiatzaren 19an Gorteetan aurkeztua, hain zuzen. Ideia berriak zeuzkan, baina ez
zen aurrera atera hura ere.
Asmo bateratzaile horiek guztiek, eragina izan arren, Kode Zibil bakarra onartzea lortzen ez
zutela ikusirik, modus operandia aldatu zuten agintariek; beste TAKTIKA bat aukeratu
zuten.
2. Konpontzeko saioak. Lege bereziak
1863ko urriaren 27tik 31ra Juriskontsultoen Kongresua antolatu zen Madrilen, eta bi
ondorio garrantzitsu ezarri ziren bertan:
1.- Gai zehatz batzuen inguruan lege berezi batzuk onartzea, eta, horiek
harmonizatuz, Kode Zibila eraikitzen hastea. Taktika ona, benetan, kontuan hartuta Kode
Zibil bateratu bat egiteko zeuden zailtasunak. Lege berezien bidez, agintariek Zuzenbide
Zibilaren esparru guztiak arautzeko asmoa agertu zuten, pixkanaka, Estatu osoan
aplikagarria zen legedi bat sortuz.
2.- Horrela, lehenengo erabaki hori hartu bitartean, Estatuko lurraldeek zituzten
ordenamendu zibil propioak mantentzeko asmoa adierazi zen.
Kongresu hartatik aurrera, lege bereziak egin ziren gai zehatz batzuen inguruan:
HIPOTEKA LEGEA (1861eko otsailaren 8an), NOTARIOTZARI BURUZKO LEGEA
(1862ko maiatzaren 28an), EZKONTZA ZIBILARI BURUZKO BEHIN-BEHINEKO
LEGEA (1870eko ekainaren 18an) eta ERREGISTRO ZIBILARI BURUZKO LEGEA
(1870eko uztailaren 17an). Hala ere, bere horretan zirauen Kode Zibil oso bat egiteko
helburuak. Beraz, agintariek beste fase bat bultzatu zuten, egun indarrean dagoen Kode
Zibila ekarriko zuena.
3. Oinarri-legeak
Alfontsotarrek beren esku hartu zuten monarkia, eta kodegintza-prozesua abian jarri zuten
berriro ere, Kode Zibil bakarra osatzeko. Legelarien Kongresuan 1863an landutako ideiak
berreskuratu zituzten, eta Estatu osorako lege-testu bateratu bat egitea erabaki zuten, baina
beste lurralde batzuetako zuzenbideak errespetatuz.
Helburu hori lortzeko asmoz, ordura arte erabili gabeko sistema bat aukeratu zuten, ordea:
oinarri-legeak egitea [«Estatuko Gobernuak lege-proiektu bat aurkezten du Gorteetan,
baina soilik oinarriak finkatuta. Gorteek proiektua onartzen badute, batzorde tekniko bat
izendatzen da, oinarri haietatik abiatuta testu artikulatu bat garatzeko. Testua bukatzean,
batzordeak hura Parlamentuan aurkezten du; bozkatu, eta behin betiko onartzen da»].
Sistema horri jarraiki, 1881eko irailaren 22an Manuel Alonso Martinezek Espainiako
Senatuan aurkeztu zuen oinarri-lege baten proiektua, lehenengoa, funtsean bi ideiatan
oinarritu zena:
1.- 1851ko Kode Zibilaren proiektua osatzen jarraitzea, kode bakar eta bateratu bat
lortzearren.
2.- Eduki komunak Kodean sartzea, eta lurraldeek dituzten ezberdintasun edo
berezitasunak eranskin batzuetan gordetzea, salbuespeneko zuzenbidearen erakusgarri,
hala ere. Proiektu hori ez zen aurrera atera.
Beste saiakera bat izango zen, baina, 1885eko urtarrilaren 7an, Francisco Silvela
ministroak bigarren oinarri-legea aurkeztu zuen. Honako ezaugarri hauek zituen:
1.- Kode Zibil bakar bat egiteko ideia baztertu egin zen, behin betiko.
2.- Kodegintza Gaztelako Zuzenbidera mugatuko zen, eta zuzenbide propioak
eranskin batzuen bidez jasoko ziren Kodean.
3.- Foru-zuzenbide hori ez zen salbuespeneko zuzenbide izango: aplikagarria izango
zen lurralde horietan lehentasun osoz, eta haiek arautzen ez zutena Kode Zibiletik
hartu beharko zen, ordezko araudi gisa.
4.- Atariko titulu bat eta lau liburu izango zituen.
Proiektu hori Senatuan onartu zen, baina legealdia amaitu zen eta ez zuten lege bihurtu.
Azkenik, 1888an gauzatu zen Kodea, Manuel Alonso Martinez Justizia eta Grazia
ministro zela. Urte hartako maiatzaren 11n aurkeztu zen behin betiko oinarri-legea,
funtsean Silvelaren 1885eko Proiektuari jarraiki. Ezaugarri hauek zituen, laburbilduta:
1.- 1851ko Proiektuan oinarritu zen testua, baina Gaztelako Zuzenbide Zibilera
mugaturik.
2.- Foru-zuzenbideak eranskinetan jaso ziren, eta Kode Zibilak osatu zuen ordezko
Zuzenbide Zibila, lurralde horietan.
3.- Atariko Titulua eta lau liburu zituen kode berriak, eta Espainiako Erresuma
osoan aplikatuko ziren Atariko Titulu horretan jasotako xedapenak (ezkontza-
formak, eta legeak aplikatzeko eta interpretatzeko arauak).
Honako taula honetan ageri zaigu egun indarrean dagoen 1889ko Kode Zibilaren
EGITURA:
1.- ATARIKO TITULUA (1.-16. artikuluak):
Arauen aplikazioari eta interpretazioari buruzko atala da. Arlo zibila gainditzen dute arau
horiek; ia ordena publikokoak dira. Estatu osoan aplikatu behar dira, salbuespenik gabe:
beste zuzenbide-adarren ordezko araudia dira.
2.- LEHENENGO LIBURUA (17.-332. artikuluak):
Pertsona- eta familia-zuzenbide ez-ekonomikoa arautzen du.
3.- BIGARREN LIBURUA (333.-608. artikuluak):
Ondasunak, jabetza-eskubidea eta haren aldaketak, eta eskubide errealak arautzen ditu
(gozamena, edukitza...).
4.- HIRUGARREN LIBURUA (609.-1087. artikuluak):
Jabetza eskuratzeko moduak arautzen dira: okupazioa, dohaintzak eta oinordetza.
5.- LAUGARREN LIBURUA (1088.-1975. artikuluak):
Betebehar Zuzenbidea eta kontratuak dira atal honen objektu. Teoria orokorra eta kontratu
zehatzak. Preskripzioa eta iraungitzea. Usukapioa. Erantzukizun zibila edo kontratuz
kanpokoa.
- 1.976 artikulu edo xedapen indargabetzaile.
- 13 xedapen iragankor.
- 3 xedapen gehigarri.
*Aipatu behar dira, gainera, Kode Zibilak 1978ko Espainiako Konstituzioaren
printzipioetara egokitzeko jasan dituen 50 bat erreforma edo aldaketa (1974, 1981, 1983,
1996, 2005...).
Azken argitalpena, egun indarrean dagoena, 1889ko uztailaren 29an egin zen.
2.1.2.3.- Foru-zuzenbideen eboluzioa: eranskinak eta konpilazioak
Atal honetan, aurrekoan landutako deskribapena osatzeko asmoz, beste perspektiba batetik
landuko dugu Espainiako estatuan gertatu zen kodegintza-prozesua: foru-zuzenbideen
ikuspegitik, hain zuzen ere.
Jakina denez, 1889an egun indarrean dagoen Kode Zibila aldarrikatu zenean, 1888an
MANUEL ALONSO MARTINEZ Justizia eta Grazia espainiar ministroak aurkeztu zuen
oinarri-legea garaturik, erabaki zen printzipio gisa Espainiako estatuaren barnean zeuden
lurralde batzuek zituzten berezko zuzenbideak «artean» errespetatzea (KZren antzinako 12.
artikulua). Errespetu horren adierazgarri, eranskin batzuk sortu ziren, nolabaiteko lege-
testuak, non lurralde bakoitzeko foru-zuzenbide pribatu osoa bilduko baitzen. Ez ziren
Kode Zibilaren parte eranskin horiek, haren eremutik kanpo geratzen ziren testu mugatuak
baizik. Gainera, komeni da gogoratzea Estatu osoan aplikatu behar dela Kode Zibilaren
Atariko Titulua, salbuespenik gabe, eta Kode Zibila bera ordezko araua dela eranskin
horiek arautzen ez duten esparru orotan.
Egia esanda, eranskinen sistemak porrot egin zuen. Aragoiko Eranskina soilik argitaratu
zen, 1925ean, irailaren 7ko Errege Dekretuaren bidez, eta, ondorioz, hura soilik jarri zen
indarrean. Beste lurraldeek ez zuten eranskinik sortu, eta, horrenbestez, lege-tankerako
testu berririk gabe geratu ziren foru-zuzenbideak. Bizkaiak eta Arabak, batera gainera,
proiektua egin zuten (testu artikulatua egin zuten, 1900. urtean lehenengoa eta 1928an
berriztatua), baina ez zen tramitazioa bukatu Bizkaiko Abokatuen Bazkunak igorri behar
zuen txosten bat falta zelako. Ez zen, beraz, testua argitaratu.
Urte batzuk geroago, 1931ko Errepublika aldarrikatu zen. Urte bereko Espainiako
Konstituzioan, 12. artikuluak ezartzen zuen Errepublika estatu oso bat zela, eskualde eta
udalerrien autonomiarekin bateragarria. 8. artikuluak, berriz, Estatuko eskualdeei baimena
ematen zien AUTONOMIA gisa antolatzeko beren buruak, eta beren ESTATUTUAK
sortzeko. Jakina da soilik Kataluniak eta euskal lurraldeek (Bizkaiak, Arabak eta
Gipuzkoak) egin zutela hautu hori; 1932ko irailaren 15ean eta 1936ko urriaren 6an,
hurrenez hurren, bakoitzak bere estatutua aldarrikatu zuen. Gainera, Errepublikak,
Zuzenbide Zibilari gagozkiola, aukera eman zien estatutua zuten lurraldeei haien legeak
egiteko, Estatuari soilik zegozkion gai batzuetan izan ezik, jakina. Kataluniak lege batzuk
aldarrikatzeko baliatu zuen aukera hori: Testamentu Gabeko Oinordetzari buruzko Legea
(1936), Emantzipazioari buruzko Legea (1934), Ezkontideen arteko Berdintasunari
buruzko Legea (1934)...
Gerra Zibila piztu zenean, ordea, autonomia horiek desagertu egin ziren: legeak indarrik
gabe geratu ziren, eta, ondorioz, berriz piztu zen foru-zuzenbideen auzia.
Gauzak horrela, 1946ko urriaren 3tik 9ra antolatu zen Zaragozako Zuzenbide Zibilari
buruzko estatu-mailako Kongresua. Bertan, ideia berri eta garrantzitsu bat proposatu
zen: Kode Zibil bakarra lortzeko, foru-zuzenbideen konpilazioak egitea, horiek sakon
ikertzea eta Kode Zibilarekin uztartzeko formula egoki bat aurkitzea, alegia. Konpilazioak
ez dira, baina, bilduma soilak izango, lege-testuak baizik. Sistematizatuak eta harmonikoki
ordenatuak egongo dira arauak, eta ez dira salbuespenezko zuzenbidetzat joko. Haien
lurraldeetan lehentasunez aplikatuko diren lege-testuak izango dira.
1947ko maiatzaren 25eko Dekretuaren bidez, legelarien batzorde bat eratzeko agindu zen,
1946ko Kongresuan esandakoari jarraiki. Prozesu horren guztiaren fruitu, honako
konpilazio hauek izan ziren:
1.- Bizkai eta Arabakoa, 1959ko uztailaren 30eko Legea.
2.- Kataluniakoa, 1960ko uztailaren 21eko Legea.
3.- Balear Uharteetakoa, 1961eko apirilaren 19ko Legea.
4.- Galiziakoa, 1963ko abenduaren 2ko Legea.
5.- Aragoikoa, 1967ko apirilaren 6ko Legea.
6.- Nafarroakoa, 1973ko martxoaren 1eko Legea.
Konpilazioak estatuko legeak izango dira; izan ere, Gerra Zibilaz geroztik, lurraldeek ez
dute, Errepublikan izan zuten bezala, berezko botere legegilerik. Estatuko Gorte Nagusiek
onartutako legeak izango dira, beraz, Espainiako ordenamenduaren parte. Kode Zibilaren
eremutik kanpo geratzen diren lege-testuak izango dira, independenteak: homogeneoak eta
sistematizatuak. Benetako lege-corpusak, baina ez integralak edo osoak. Soilik arautuko
dute bizirik dirauen foru-zuzenbide pribatua, eta hori ez da asko izango, batez ere Bizkaian
eta Araban. Gainera, Kode Zibila ordezko araua izango da testu konpilatuek arautzen ez
duten gai orotarako (KZren 13. artikulua).
2.2. Euskal zuzenbide zibilen garapena
Gai honek, aurrekoak bezala, iraganari so egiten dio; baina, kasu honetan, egun Euskal
Autonomia Erkidegoa osatzen duten lurraldeen ibilbide historikoa aztertuko dugu. Beraz,
aurreko gaiko ikuspegi orokor hura zehaztu egiten da honako gai honetan, euskal lurraldeen
garapenean. Irakasgaiaren programak Arabako, Gipuzkoako eta Bizkaiko probintzien
bilakaera iragartzen duen arren, zertzelada batzuk sartuko ditugu Nafarroako eta
Iparraldeko probintzien inguruan, «Euskal Zuzenbidea» esamoldea ahalik eta zehatzen
osatze aldera. Lurralde bakoitzaren bilakaera jorratzen hasi baino lehen, ordea, bi hitz
esango ditugu bakarkako azterketa horien oinarrian dagoen abiapuntuari buruz.
Aurreko gaiaren atarian adierazten genuen legez, VIII. mendetik XIII. mendera bitartean,
ARAUDI SAKABANATUAren garaian, hiri-zuzenbideekin osatzen zen (lokalismo
juridikoa) ordenamendu juridiko orokorra: gizabanako bakoitza bere bizitokiko araudiaren
menpe dago, eta hiri edo udalerri bakoitzak bere ordenamendua dauka, tokikoa.
Ordenamendu horiek komunitatearen oniritzia dute oinarri, Jaun edo Erregearen
onarpenarekin batera; FORU edo HIRI-GUTUN forma hartzen dute. Erdi Aroko foru
horien artean, ordea, bereizketa garrantzitsu bat egin beharra dago: foru batzuek, hiri-
gutunekin batera, hiribilduak sortzeko balio izan zuten. «Foru frankoak» ziren, «udal-
foruak», eta erregeek hiribilduak (villas) sortzeko erabiltzen zituzten; pribilegio sortaz
osatzen ziren. Hiriak birsortzeko bide azkarra eta eraginkorra izan zen hori. Foru-familia
batzuk sortu ziren, eta horiek aplikatzen ziren, kasuan-kasuan aldaketa batzuk eginda, hiri
bakoitzean (Logroñoko Forua Gasteizen, Estellako Forua Donostian...). Lehenengo testu
juridiko idatziak izan ziren horiek, eta haien helburua zen pribilegio multzo bat ematea
hirietan sortzen ari zen klase burgesari.
Baina «foru franko» horiek desoreka bat sortzen zuten HIRIBILDUaren eta LUR LAUaren
artean; hau da, hirigunearen eta landagunearen artean. Desoreka hori ekiditeko,
landaguneek, batuta, beren «foruak» aldarrikatu zituzten, lurralde bakoitzeko BATZAR edo
BILTZAR NAGUSIen bidez. «Foru» horiek, ordea, ez dute pribilegiorik jasotzen,
mendeetako ohiturak lege bilakatzen dituztenak baizik (ordura arte lurralde horietan
indarrean zegoen Ohiturazko Zuzenbidea, idatziz, lege bihurtuak). Horixe da guri
interesatzen zaigun foru multzoa, «foru frankoak» ez direnak. Abiapuntu horretatik hasiko
dugu, beraz, euskal lurraldeen lehenengo zuzenbide idatziaren inguruko azterketa.
2.2.1.- Arabako Zuzenbide Zibila
XI. eta XII. mendeetan, ARRIAGAKO KOFRADIAren mende zegoen gaur egungo
Arabako lurraldearen % 40. Kofradia noble talde boteretsu bat zen, Gaztelako eta
Nafarroako erreinuen artean bere mendekotasuna aldatzen zuena. Talde horrek ahalmena
zeukan haien buruzagi izango zen jauna aukeratzeko, eta lurrak bere mende zituen.
Oraindik Araba Nafarroako Erreinuaren parte zelarik, talde handi horien boterea ezereztu
nahian, Nafarroako Antso Jakitunak 1180. urtean Gasteiz sortu eta bertako hiritarrei «foru
franko» bat eman zien (Agurainen, Trebiñun eta Laguardian bezala). Foru horiek
hiriguneak birpopulatzeko asmoz egindako pribilegio sorta bat ziren: Logroñoko Forua
(Jacako foruen familiatik eratorria). Baina 1200. urtean, Alfontso VII.ak, Gaztelako
erregeak, Gipuzkoa eta Araba konkistatu zituen (batzuek borondatezko anexio bat izan zela
adierazi izan dute), eta 1271. urtean, Alfontso X.ak errege-forua eman zien gasteiztarrei,
beste «foru franko» bat.
Hala, 1332. urtean, ARRIAGAKO KOFRADIA desegin zen eta Gaztelako Erreinuaren
zerbitzura jarri zen, bere «borondatez» [pacto de voluntaria entrega]: Alfontso XI.a jaun
eta errege gisa onartu zuten Kofradiako nobleek, eta haiei ere errege-forua aplikatu zitzaien,
Gaztelako testua. 1348an, Alfontso XI.ak ALCALAKO ORDENAMENDUA aldarrikatu
zuen Gaztelako Erreinuan, eta, beraz, testua aplikatzen zen Gasteizen eta Kofradiak
Gaztelako Erreinuaren mendera pasatutako Arabako zatian. Gaur egunera arte iraun du
egoera horrek; izan ere, garai hartatik, Arabako lurralde gehienean Gaztelako Zuzenbidea
indarrean egon zen lehen, eta, gaur egun, Espainiako Zuzenbidea (Kode Zibila).
Logroñoko Foru frankoa (1180an, Antso Jakitunak Gasteizi emana).
Gaztelako errege-forua (1271n, Alfontso X.ak Gasteizi emana).
ARRIAGAKO KOFRADIA 1332an desegin zen (gaur egungo Arabako lurraldearen
% 40), eta Gaztelako Koroan sartu. Errege-forua Zuzenbide aplikagarri.
Alfontso XI.ak ALCALAKO ORDENAMENDUA aldarrikatu zuen. Gaztelako
Zuzenbidea bildu zen bertan: hiribilduetan eta Kofradiak Gaztelari emandako
lurretan aplikatu zen.
Gaur egun, egoerak bere horretan dirau.
Araba gehiena Kode Zibilaren eremupean dago.
Garai bertsuan, AIARAKO FORUA aldarrikatu zen 1373. urtean (nahiz eta data zehatza
eztabaidagarri izan den autoreen artean), Aiarako herri guztietan ordura arte indarrean
zeuden usadio eta ohituren bilduma idatzia (lege-testu gisa plazaratu zen). Aiarako Forua ez
da «foru franko» bat, lehenago aipatu ditugunak bezala. Foru hori da Aiarako zuzenbide
pribatua jasotzen duen lege-testua, aiararrek sortua eta erregeak onartua, hain zuzen ere.
Hala, 1462. urtean Aiara Arabako Anaiartean sartu zen. Anaiartea delinkuentziaren aurka
sortutako instituzioa zen, izatez, pertsonak, herriak, bideak, basoak eta ondarea, oro har,
bandokideengandik eta gaizkileengandik babesteko asmoz. Anaiarteak bere
ORDENANTZAK zituen, gehienak arau penalak; baina BATZAR NAGUSIAri eta
AHALDUN NAGUSIAri buruzko arauak ere bazituen, zuzenbide publikoaren arloan
(Aiarako Forua, ondorioz, 1469an zabaldu zen, arlo penal batzuk erantsita, garai hartako
Anaiartea zela medio). Dirudienez, hala ere, 1487. urtean Aiarako biztanleek uko egin
zioten beren foruari (alderdi batzuk, hala ere, atxiki zituzten: zigortzeko inor kartzelatzea
debekatua zegoen Aiaran; alkateen izendapena foruaren arabera egiten zen, eta oinordetza
bidez xedatzeko askatasun osoa zegoen); haien lurraldean Gaztelako Zuzenbidea
aplikatzeko eskatu zuten, eta Errege Katolikoek ontzat eman zuten, bistan denez, aldaketa
hori. Egoerak bere horretan iraun zuen Aiaran, 1959. urtean Bizkaiko eta Arabako
KONPILAZIOA aldarrikatu arte (Eranskina ez zen argitaratu, azkenean), bertan Aiarako
Foruari buruzkoak baitira 61., 62. eta 63. artikuluak. Azkenik, 1992ko Euskal Herriko Foru
Zuzenbide Zibilari buruzko Legean, 131. artikuluan eta hurrengoetan jaso zen Aiarako
Forua.
Aiarako Foruaren lehenengo testu ezaguna, 1373. urtekoa
Aiarako Forua «zabaltzea», 1469. urtean
Aiararren «ukoa» Gaztelako Zuzenbidearen alde, 1487. urtean (Aiarako Foruaren
alderdi batzuei eutsi egin zitzaien)
Bizkaiko eta Arabako Konpilazioa, 1959. urtean (61.-63. artikuluak)
Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea, 1992. urtean (134.-145.
artikuluak)
Bukatzeko, aipatu behar dira LAUDIO eta ARAMAIO udalerriak. Horiek Arabako
lurraldera pasatu ziren 1489an (Aramaio) eta 1491n (Laudio). Konpilazioan, Bizkaiko
Zuzenbidearen barnean geratu ziren, eta, egun indarrean dagoen legearen arabera, Bizkaiko
Forua aplikatu behar zaie.
2.2.2- Gipuzkoako Zuzenbide Zibila
Gipuzkoako lurraldea, Arabakoa bezala, kolokan zegoen Nafarroako eta Gaztelako
Erreinuen artean, batzuetan baten mendean, besteetan aurkakoarenean (badirudi, berez,
Nafarroako Erreinuaren parte zirela bi lurraldeak, Bizkaiarekin batera). Bi erreinuen arteko
lehia Gaztelaren aldera lerratu zen, eta 1200. urtean Alfontso VII.ak Gipuzkoa bere
agindupera ekarri zuen. Ordura arte, BASERRIA zen, beste euskal lurraldeetan gertatzen
zen bezalaxe (egia esan, Pirinioen magaleko herri guztietan bezala), ekonomiaren oinarri,
baita gizarte-antolakuntzaren muina ere. Zuzenbidea ohiturazkoa zen, eta familia eta bere
«etxea» ziren gizartearen oinarrizko «zedula» (nekazariak eta abeltzainak, batez ere).
Baina XIII. mendearen hasieran, Gaztelako Erreinuaren barnean, aldaketa handiak jasan
zituen Gipuzkoako gizarteak. Horrela, Gaztelako erregeek (lehenago nafarrek egin zuten
bezala) sutsu jarraitu zuten HIRIBILDUak sortzeko politikan: hiribildu horiek garatzeko
interes ekonomiko argiak zeuden, izatez (merkataritza, nabigazioa eta artilearen
merkataritza Flandesekin, klase burgesa handitzea...). Hiria sortzeko, Arabaren kasuan
aipatzen genuen bezala, «foru franko» bat ematen zen; erregeak «foru» edo «pribilegio»
multzo bat ematen zion hiriguneari, hura birpopulatzeko asmoz, kanpoko eta bertako
jendearekin. 1180. urtetik 1383. urtera, errege nafarrek eta gaztelauek 26 hiribildu sortu
zituzten Gipuzkoan; batzuei Donostiako foru frankoa eman zien, eta beste batzuei
Gasteizkoa. Horiek, era berean, Estellako eta Logroñoko foru-familietatik eratorritako
pribilegioak dira, nahiko antzekoak, gehienetan. Baina, jakin badakigu «foru» horiek ez
direla gipuzkoarren ohiturazko zuzenbidea jasotzen dutenak, Aiarako Foruan bezala (1373).
Egia esanda, Gipuzkoak ez zuen izan, Bizkaiak eta Arabak izan zuten bezala, bere
Zuzenbidea idatziz lege bihurtzeko aukerarik, eta 1348an, ALCALAko
ORDENAMENDU gaztelaua aplikatzen hasi zitzaion, Arabako zati handi bati bezala,
alegia. Hala ere, herritarrek beren ohiturak Gaztelako legediaren gainetik erabiltzen jarraitu
zuten; praktika hori, ordea, ez zuten lege bilakatu.
XIV. mendearen bukaeran, Gipuzkoako hiribildu guztiak batu ziren ANAIARTE batean,
Gaztelako hiribilduetatik zeharo independente, gainera. Anaiarte hori «bandokideen
borrokek» sortzen zuten biolentziatik babesteko neurri bat izan zen hasieran, baina, bide
batez, gizarte-antolakuntza berria ezartzea ahalbidetu zuen probintziaren onerako. 1397.
urtean, Koaderno bat plazaratu zuten Batzar Nagusien oniritziz (Getariako Batzarra, hain
zuzen ere). Arau penalak eta prozesalak zituen gehienbat, eremu publikoari zegozkionak.
Horixe izan zen Gipuzkoak izan zuen lehenengo legea; ondoren, 1457ko, 1463ko eta
1482ko Koadernoek jarraitu zuten bide horretatik. Gaztelako erregeek oniritzia ematen
zieten, bai Anaiarteari baita Batzar Nagusiei ere, kontrol-tresna bikaina izan baitzen
Frantziaren mugaldeko lurraldean bakea mantentzeko.
Arlo publikoan izan zuen garapen nabarmena Gipuzkoako lurraldeak, baina bere Zuzenbide
Zibilari dagokionez, ez zen sekula lege-testurik egin hura jasotzeko, auzoko lurraldeen
kasuan ez bezala. Hala ere, ikerketa ugarik argi uzten duten legez (NAVAJAS LAPORTE),
gipuzkoarrek jarraitu zuten bizitzaren hainbat eremu pribatutan ohitura aplikatzen,
Gaztelako ordenamenduaren gainetik. Izatez, XVI. eta XVII. mendeetan zehar, Gipuzkoak,
Bizkaiarekin eta Arabarekin batera, «FORU-BAIMENA» (pase foral) erabili zuen, bere
pribilegio eta foruen kontra inposatu nahi ziren arau guztien aurrean («se obedece, pero no
se cumple»). Lurralde horiek beren ordenamendu berezia (Gipuzkoaren kasuan
ohiturazkoa, arlo pribatuan) babesteko erabili zuten «foru-baimena», ia XIX. mendearen
hasiera arte: Batzar Nagusiek artikulatzen zuten.
Kodegintza-prozesua bukatuta, ERANSKIN eta KONPILAZIOen garaian, Gipuzkoak ez
zuen aukerarik izan bere zuzenbide pribatua lege-testu bihurtzeko, ez baitzen «lurralde
foruduna», besteak bezala. Auzokoek bazituzten beren foruak, beren zuzenbidea jasotzen
zutenak, baina Gipuzkoak ez. Horixe da lurralde horrek konpilaziorik ez edukitzeko arrazoi
ofiziala, behintzat. Espainiako Konstituzioa aldarrikatzearekin batera, egoera aldatu egin da
Gipuzkoarentzat: izan ere, Euskal Autonomia Erkidegoaren parte izanik, Gasteizko
Legebiltzarrak Zuzenbide Zibilari buruz legeak egiteko eskumena du, hiru probintzientzat,
jakina. Aukera hori ez da, baina, baliatzen, eta Gipuzkoari buruz artikulu bat soilik dago
jasota, 1992ko legean (147.a, hain zuzen): «1. Baserriaren eta familiaren ondasunen
antolaketari buruzko ohitura zibilen indarra aitortzen da, ohiturok Eusko Legebiltzarreko
legearen bidez eguneratu egin beharko direla. 2. Eusko Jaurlaritzak eta Gipuzkoako
foruzko erakundeek bultzatu eta sustatu egingo dituzte Lurralde horretako ohiturazko
zuzenbidea gaur egunean duen indarraren araberako behin betiko idazkeraz hornitua gera
dadin lortzeko lanak». Lan horiek burutu ziren, ordea, eta horien fruitu den 3/1999 Legea,
azaroaren 26koa, aldarrikatu ere bai, 1992ko Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari
buruzko Legea aldatuz, Gipuzkoari dagokionez.
2.2.3.- Bizkaiko Zuzenbide Zibila
Goiz Erdi Aroan, Bizkaia hiru zatitan banatuta zegoen (GREGORIO MONREAL): Bizkaia
nuklearra, Enkarterriak eta Durangaldea. Hiru eremu horiek hasieran bereiziak ziren, eta
XIII. mendetik aurrera osatu zuten Bizkaiko Jaurerria, administrazio-entitate bateratua,
alegia. Gainera, aipatu beharra dago hiru eremu horietan hiribilduak (villas) eta lur laua
zeudela: hiru lurralde horietan badaude hiribilduak, erregeek emandako pribilegio edo foru
frankoen bidez sortuak, eta lur laua, landagunean edo nekazaritza-eremuan kokatua.
Lehenengoek foru frankoak zituzten; eta lur lauak ere, eremu bakoitzean, bere interesak
aldezteko erreakzio gisa, lege bihurtu zuen bere zuzenbide pribatua, Batzar Nagusien
bitartez. Horrela, Durangok bere forua izan zuen («Durangoko Forua» data ezezagunekoa
da, baina autoreek XIV. mendean kokatzen dute, Aiarakoa bezala); Enkarterriek berea,
«Avellanedako Forua» (1394) eta, geroago, «Enkarterriko Foru» berriztatua (1505); eta
Bizkaia Nuklearrak, ahaltsu eta garrantzitsuena, berea, «Bizkaiko Foru Zaharra» (1452).
Hiru foruak egon ziren indarrean aldi berean, baina bakoitza lurralde-eremu batean. Izan
ere, nahiz eta Bizkaia izeneko jaurerria osatu hirurek XIII. mendetik aurrera (Gaztelaren
Koroaren barnean), ordenamendu-aniztasuna mantendu eta errespetatu zen. Bizkaiko Foru
Zaharra aplikatzen zen Bizkaia Nuklearreko lur lauan, eta Durangaldekoa eta
Enkarterrietakoa, era berean, eremu horietako lur lauan. Hiribilduak, berriz, erregearen
interesen zerbitzuetara sortu ziren (merkataritzako eta ekonomiako interesak, politikoez
gain), eta haren pribilegioei esker eraiki ziren. Gaztelako Zuzenbidea aplikatuko zitzaien:
Horrenbestez, sartu ziren ALCALAko ORDENAMENDUA (1348) eta, gerora, TOROko
LEGEAK (1505) Bizkaian, Araban eta Gipuzkoako lurraldeetan. Hiribilduek Gaztelako
Zuzenbidea izan zuten oinarri, eta lur lauak aipatutako foruetan jasotako Ohiturazko
Zuzenbidea. Erdi Aroan hasi zen, beraz, egun oraindik indarrean dagoen ezberdintasun
juridikoaren arrazoia.
Hirurogeita hamalau urte geroago, 1526an, Bizkaiko Foru Berria aldarrikatu zuten
Bizkaiko Batzar Nagusiek. Lege-testu horrek zuzenbide publikoaren eremuari dagozkion
gaiak jasotzen zituen (horietariko batzuk ere hiribilduetan aplikatzen ziren), baita zuzenbide
pribatuari buruzkoak ere. Azken horiek Bizkaiko Lur Lauan soilik aplikatuko dira, ez
hiribilduetan. Ikus daitekeenez, banaketak jarraitzen du: hiribilduetan Gaztelako
ordenamendu juridikoa dago indarrean, eta lur lauko biztanleen harreman pribatuak, aldiz,
Ohiturazko Zuzenbidearen bidez arautzen dira, lege bihurtuta, jakina (1452. urtetik).
Aldaketa nabari bat dago, ordea. Bizkaiko Foru Berria Bizkaia osoan aplikatzen hasi zen
1574. urtetik aurrera; hau da, Enkarterrietan, Durangaldean eta Bizkaia Nuklearrean,
inolako bereizketarik egin gabe. Testuan, hala ere, nabarmena da Gaztelako Erreinuko
unibertsitateetan ikasitako juristen eragina, Gaztelako ordenamenduaren elementu batzuk
barneratzen baitituzte Bizkaiko Foruan.
Ia lau mende egon zen indarrean 1526ko Foru Berria Bizkaiko Lur Lauan; izan ere, 1900.
eta 1928. urteetako ERANSKINak argitaratu ez zirenez, 1959. urteko KONPILAZIOA
aldarrikatu arte itxaron behar izan zen. Testu hori, gainera, hiribildu eta lur lauaren arteko
bereizketan oinarritzen da; hiribilduetan KODE ZIBILA aplikatuko zen, iraganari jarraiki.
Konpilazioak ia bi hamarkada indarrean zeramatzala, Espainiako Konstituzioa aldarrikatu
zen 1978ko abenduaren 6an, eta, ikusi dugunez, 149.1.8 artikuluak eskumena eman zien
autonomia-erkidegoei haien «Foru Zuzenbide Zibil berezia aldatzeko, kontserbatzeko eta
garatzeko». Euskal Autonomia Erkidegoak eskumen hori onartu (EAEEren 10.5 artikulua),
eta 1992an, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea aldarrikatu zuen.
Bizkaiaren kasuan, zehazki, indarrean jarraituko du hiribilduen eta lur lauaren arteko
bereizketak.
2.2.4.- Beste euskal lurraldeetako Zuzenbide Zibilaren bilakaera
A) NAFARROA
GOYHENECHEk idatzi duen bezala, Nafarroako instituzioak oso ezberdinak dira beste
euskal lurraldeetakoen aldean, eta arrazoiak historian bertan aurki ditzakegu. Alde batetik,
erromanizazioa nabarmena izan zen Nafarroako hegoaldean, eta antzinako euskal egiturak
eraldatu zituen. Bisigodoen eta musulmanen aurka borrokatu beharrak, bestalde, monarkia
eratzea ekarri zuen, antolakuntza militarrarekin batera. Izatez, Nafarroa Europaren eta
Iberiar penintsularen arteko zubia izan da mendeetan (Donejakue bidea, frankoen
gurutzadak musulmanen kontra...). Frantziako legediaren eragin handia dauka, beraz, eta,
hori dela eta, beste euskal lurraldeak baino kontserbadoreagoa da: nobleak eta eliza klase
pribilegiatuak izango dira. Hala ere, Nafarroa nortasun handiko lurraldea izan da beti
Euskal Herriaren barruan, seguruenik «estatu independente bat izan delako XVI. mendera
arte» (CELAYA IBARRA).
Hiribilduak sortzeko erabili ziren «foru franko» edo «udal-foru»ez gain, XIII. mendean
nafarren Ohiturazko Zuzenbidea lege bilakatu zuen testu garrantzitsu bat aldarrikatu zuten:
FORU OROKORRA. Erregeek zin egiten zuten arau sorta hori (forua) beteko zutela, eta,
horregatik, edozein aldaketak Nafarroako Gorteen baimena behar zuen. Horrela, Gorteek,
erregearekin batera, «hobekuntzak» (amejoramientos) egin zituzten, 1330ean Filipe III.ak
eta 1418an Karlos III.ak, baina azken hori ez zen inoiz ere aplikatu Nafarroan, lurraldean
indarrean zeuden ohitura eta tradizioen kontrako arauak baitzituen. 1515. urtean, Errege
Katolikoek Nafarroa konkistatu eta Gaztelako Koroaren menpe jarri zuten; ondorioz,
Nafarroako Estatuak independentzia galdu zuen. Hala ere, mantendu zituen bere
instituzioak eta gobernu-organoak, eta lege-bildumak ere egin ziren (garrantzitsuena,
Novísima Recopilación de las Leyes de Navarra, Joaquín Elizondok idatzia 1724tik 1726ra
bitartean).
Ez zuen ERANSKINik izan Kode Zibilak, argitaratu zenean, eta 1973an NAFARROAKO
KONPILAZIOA aldarrikatu zen. Badauka lege autonomikorik, Konpilazioa aldatzeko
Legea (5/1987, apirilaren 1eko FORU-LEGEA), egun indarrean dagoena.
B) LAPURDI
MAITE LAFOURCADEk dioen bezala, behintzat, Iparraldeko lurraldeetatik Lapurdi izan
zen bere instituzioak ondoen gorde zituena, gutxienez 1789ko Frantziako Iraultzara arte.
Instituzio horiek faktore hauek izan zituzten aurka: Zuzenbide Feudala, Zuzenbide
Erromatarra, eta Frantziako monarkiaren politika zentralista.
Lapurdi Ozeano Atlantikoaren, Aturri ibaiaren eta Landen artean dago kokatua, Espainiako
eta Frantziako estatuen mugan, hain zuzen ere. Baionako hiria Lapurditik atera egin zuten
(banatu egin zituzten) 1174an, HIRIBILDU bihurtu zutenean, Akitaniako dukearen
aginduz (Rikardo III, Lehoi-bihotza). Bizkondeak Uztaritzera ihes egin zuen, eta geroztik
hura izan zen Lapurdiko hiriburua [Lapurdiko bizkonderria 1023an sortu zuen Nafarroako
Antso Nagusiak, eta geroztik bizkondeak egon ziren agintean]. 1451n sinatu zen
BELTZUNTZEko ITUNAren bidez, Lapurdi Frantziako erregearen menpe geratu zen, eta
Frantziako Iraultzara arte atxiki zituen bere instituzio eta berezitasunak.
Zuzenbide Zibilari gagozkiola, esan beharra dago Familia eta Oinordetza Zuzenbidean
arauak beste euskal lurraldeek zituztenen antzekoak zirela (sexuen arteko bereizketarik ez
etxearen oinordetzan, oinordeko bakarraren sistema, etxearen osotasuna eta zatiezintasuna,
dotea...).
D) ZUBEROA
Oso iluna da, historialarien iritziz, Zuberoako bizkonderriaren sorrera edo jaiotza. Antza,
Gilen Azkarra izan zen lurralde horretako lehenengo bizkondea (1023-1040), eta titulua
Antso VI.aren eskutik jaso zuen. 1256. urtetik aurrera, aldika, ingelesek beren mendean
izan zuten Zuberoa, eta KAPITAIN bat jarri zuten Mauleko gazteluan. Ingelesen agintaldi
hura bukatu zen XV. mendean, eta 1520an Zuberoako ohiturak bildu ziren testu batean,
baina oso gutxi garatu ziren, garai hartarako. Bearnoko hizkuntzan dago idatzia bilduma
hori, ez euskaraz, ez frantsesez (biztanleek euskaraz hitz egiten zuten, eta agintea Frantziak
zuen). Itxura batean, Zuberoan antzinatik dokumentu publikoak bearnotarrez idazteko
ohitura zegoen.
Zuberoako zuzenbide pribatuak ez zuen garapen handirik izan; funtsean; oinordetza-
sistema, adibidez, beste euskal lurraldeek zutena zen, antzekoa, baina ez zuen, etorkizunera
begira, bere lekurik lortzerik izan.
E) NAFARROA BEHEREA
Nafarroa Beherea zen Erdi Aroko Nafarroako estatu independentearen iparraldeko
lurraldea, pixkanaka Frantziako erregeen dinastien menpera pasatu zena, batez ere Errege
Katolikoek Nafarroa konkistatu zutenean. Nafarroako Foru Orokorra mantendu zuen 1611.
urtera arte, baina urte horretan foru berri bat onartu zen, hura ordezkatzeko asmoz.
Frantziako Iraultza piztu zenean, ordea, bere zuzenbidea galdu zuen, Iparraldeko beste
lurraldeek bezala. Zuzenbide pribatuari dagokionez, euskal lurraldeek oinordetza eta
familia arloan zituzten arau berberak zituen, tronkaleko ondarearen babesean oinarrituak.
3. GAIA
ESPAINIAKO ESTATUKO ZUZENBIDE
ZIBILAK. ESPAINIAKO KONSTITUZIOA ETA
ESKUDUNTZA-EREMU AUTONOMIKOA
3.1. Estatuko eta autonomia-erkidegoetako zuzenbide zibilak
Konpilazioek hamarkada batzuk indarrean zeramatzatela, 1978ko abenduaren 6an
aldarrikatu zen egun indarrean dagoen Espainiako Konstituzioa, eta, horrekin batera, beste
estatu-eredu bat ezarri: autonomien estatu deszentralizatua (EKren 1., 2. eta 143.
artikuluak). Antolaketa horrek beste aukera batzuk zekartzan foru-zuzenbideen auzia
arautzeko orduan: 1707ko Filipe V.aren Planta Berriko Dekretuek suntsitu zituzten botere
legegileko organoak itzuli zizkien Espainiako Konstituzio berriak autonomiei, estatutuak
egiteko aukera ematearekin batera (EKren 147. artikulua). Horiek, lege organiko gisa,
Konstituzioaren arauen itzalera sortu beharko ziren, jakina.
Zuzenbide Zibilari dagokionez, arau garrantzitsu bati buruz aritu behar dugu: EKren 149.
artikuluaz, hain zuzen ere. Artikulu horrek argi adierazten du Estatuaren eskumen
esklusiboak zein diren, horien artean Zuzenbide Zibileko legeak egiteko ahalmena (EK-ko
149.1.8 artikulua). Hala ere, atal horrek, Estatuaren eskumenaren gainetik, Zuzenbide
Zibilaren eremuan, foru-zuzenbidea duten lurraldeen eskumena jartzen du, hura
«kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko», zehazki. Eskumen hori onartzea, ordea, ez da
beharrezkoa, hautazkoa baizik. Autonomia-erkidego bakoitzaren esku geratzen da hura
onartzea, eta ezinbestez errespetatu beharko dira Estatuaren eskumen esklusiboak.
Artikuluak berak dio, edozein kasutan, Estatuak soilik arautu ditzakeela zenbait gai (foru-
zuzenbidea duten lurraldeen esku dagoen eskumenaren gainetik):
1.- Arau juridikoen aplikazioaren eta eraginaren inguruko erregelak.
2.- Ezkontzeko formetatik eratorritako harreman juridiko zibilak.
3.- Errolden eta tresna publikoen antolaketa.
4.- Kontratu bidezko betebeharren oinarriak.
5.- Lege-gatazkak konpontzeko arauak.
6.- Zuzenbidearen iturrien zehaztapena. Azken esparru horretan, ordea, salbuespen
bat ezartzen du artikuluak: Estatuak, eskumen esklusiboa izan arren, erabat
errespetatu behar ditu foru-zuzenbideek iturriei buruz dituzten berezitasunak.
Aurreko pasartean adierazitakoaren laburpen gisa, honako eskema hau aurkez daiteke:
1.- Arau orokorra I. Estatuaren eskumen esklusiboa da Zuzenbide Zibilaren
gaineko legegintza.
2.- Arau orokorra II. Berezko Zuzenbide Zibila duten autonomia-erkidegoek («allí
donde existan») badute hura «kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko» eskumena.
3.-Arau partikularra I. Estatuak, hala ere, zenbait gairi buruzko legegintzarako
eskumena dauka.
4.-Arau partikularra II. Zuzenbidearen iturrien gaian, hala ere, autonomia-
erkidego eskudunek ezarritakoa errespetatu beharko du Estatuak.
EKren 149.1.8 artikuluak berezko Zuzenbide Zibila duten autonomia-erkidegoei ematen
dien «kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko» eskumenaren inguruan, ordea, eztabaida
handia sortu da azken urteotan doktrinan, garatu terminoaren zentzua zehaztu nahian. Izan
ere, ez da gai makala: zer puntutara arte «garatu» dezake autonomia-erkidego batek bere
Zuzenbide Zibila? Ba al du horretarako mugarik? Galdera horiei erantzuten dietenen artean,
baina, hiru ildo edo iritzi daude nabarmen:
Interpretazio zabala edo teoria maximalista
Kataluniako legelari guztien iritzia da, batez ere, eta baita euskal jurista askorena ere (PUIG
FERRIOL, ROCA TRIAS...). Autore horien aburuz, autonomia-erkidego bakoitzak
mugarik gabe garatu ahal izango du bere Zuzenbide Zibila, Estatuaren eskumen
esklusiboko esparruetan sartu gabe, jakina. Interpretazio hori atzera bota zuen, ordea,
Espainiako Auzitegi Konstituzionalak 88/1993 Epaian, hain zuzen ere.
Erdibideko interpretazioa edo teoria
Autore batzuek, aldiz, ulertzen dute autonomia-erkidegoek aurreko konpilazioetan jasotzen
ziren printzipioen eta haiekin lotura zuzena duten gaien inguruan soilik egin ditzaketela
legeak (BERCOVITZ, DELGADO ECHEVERRIA...). Interpretazio horixe onetsi zuen
Espainiako Auzitegi Konstituzionalak, hain zuzen ere, 88/93 eta 156/1993 Epaietan.
d) Interpretazio edo teoria murriztailea
Beste autore batzuen iritziz, aldiz, autonomia-erkidegoek soilik egin ditzakete legeak beren
konpilazioetan jasotzen ziren figura eta instituzioen inguruan, inolako berrikuntzarik gabe
(DIEZ-PICAZO, LASARTE, GULLON BALLESTEROS...).
Gauzak horrela, badira zenbait autonomia-erkidego, EKren 149.1.8 artikuluaren babespean,
Estatutuan beren Zuzenbide Zibila «kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko» eskumena
hartu dutenak. Gogora dezagun, berez, eskumen hori ez dela beharrezkoa, hautazkoa
baizik:
- VALENTZIA, 31.2 artikulua
- BALEAR UHARTEAK, 10.2 artikulua
- ARAGOI, 35.4 artikulua
- GALIZIA, 27.4 artikulua
- NAFARROA, 48. artikulua
- ASTURIAS, 16. artikulua
- EXTREMADURA, 12. artikulua
- KATALUNIA, 9.2 artikulua
- EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA, 10.3 artikulua
Nahiz eta eskumena hartu, autonomia-erkidego horiek guztiek ez dute egin lege
autonomikorik foru-zuzenbidearen inguruan, soilik batzuek: Kataluniak, Aragoik, Balear
Uharteek, Galiziak, Nafarroak eta Euskal Autonomia Erkidegoak. Gure kasuan,
zehazki, 3/1992 Legea da, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzkoa, 1992ko
uztailaren 1ekoa. Lege horrek arautzen ez dituen esparruetan, Kode Zibila izango da
ordezko araudia, jakina denez.
3.2.- Araudi konstituzionala eta EAEAEko 10.5 artikulua
Esana dugu 1978. urteko Espainiako Konstituzioak eraldatu zuela ordura arte indarrean
zegoen antolaketa politikoa, 2. artikuluan autonomien estatua deritzona aldarrikatuz: «La
Constitución se fundamenta en la indisoluble unidad de la Nación española, patria común
e indivisible de todos los españoles, y reconoce y garantiza el derecho a la autonomía de
las nacionalidades y regiones que la integran y la solidaridad entre todas ellas». Ikus
daitekeenez, autonomiak eratzea ez da inposaketa lez planteatzen, Espainiako estatu anitza
osatzen duten «nazionalitate» eta «erregio»ek euren burua antolatzeko era berri bat bezala
baizik, eskubide baten oinarrian. Horrela islatzen da, izatez, EKren 143. artikuluan: «En el
ejercicio del derecho a la autonomía reconocido en el artículo 2 de la Constitución, las
provincias limítrofes con características históricas, culturales y económicas comunes, los
territorios insulares y las provincias con entidad regional histórica podrán acceder a su
autogobierno y constituirse en Comunidades Autónomas con arreglo a lo previsto en este
Título y en los respectivos Estatutos». Autonomia-eskubidea, beraz, Espainiako
Konstituzioaren eta autonomia-estatutuen markoan egikaritu beharko da. Hala ere,
Espainiako Gorte Orokorrek aukera eman diezaiekete atal honek aurreikusten dituen
ezaugarriak betetzen ez dituzten probintziei autonomia osatzeko, lege organiko baten bidez.
Hori gertatu zen, izatez, MADRIL, ERRIOXA, MURTZIA, ASTURIAS eta
KANTABRIArekin (EKren 144. artikulua).
Hala ere, Espainiako testu konstituzionalak berak hitz egiten du, autonomia eratzeko
eskubide horren subjektu lez, nazionalitate eta erregioei buruz, eta bereizketa argia
erakusten du Espainiako estatua osatzen duten lurraldeen artean. Izan ere, autonomia-
erkidegoa eratzearen prozesuan hainbat bide eskaini izan dira, maila horiek ere garbi
islatuz: alde batetik, «bide geldoa» jarraitu duten autonomiak eta, bestetik, «bide arina»
delakoa hartu dutenak.
1.- «Bide geldoa» delakoa jarraitu dute autonomia gehienek, hain zuzen, EKren
143.2 artikuluan ageri dena. Autonomia lortzeko iniziatiba, kasu honetan, lurraldeko
edozein diputaziori dagokio (edota uharte-arteko erakundeei) eta udalerrien bi hereni,
gutxienez probintzia edo uhartearen hauteskunde-erroldaren gehiengoa ordezkatzen badute.
Iniziatiba hori aurrera ateratzen ez bada, soilik errepikatu ahal izango da bost urte igaro
ondoren. Egungo autonomia-erkidego gehienek bide hori jarraituz lortu zuten beren
estatusa.
2.- «Bide arina» hartu zuten autonomia-erkidegoen artean, ordea, ezberdintasunak
daude: hiru konstituzio-mekanismo daude oinarrian.
a) Alde batetik, ANDALUZIAren kasua, EKren 151.2 artikuluko prozedura jarraitu
zuena, alegia. Aurreko bidearekiko ezberdintasuna da probintzia edo uharte
bakoitzean udalerrien hiru laurdenen oniritziaren beharra (hauteskunde-erroldaren
gehiengoa ordezkatzen badute, noski) eta, gainera, erreferendum batek berrestea
proposamena, probintzia edo uharte bakoitzaren hautesleen gehiengo
absolutuarekin. Prozedura konplexu hori Andaluziak soilik jarraitu zuen, esan
bezala.
b) Beste aukera bat jarraitu zuten EUSKADIk, KATALUNIAk eta GALIZIAk,
EKren Bigarren Xedapen Iragankorrean oinarritua, alegia: «Los territorios que en
el pasado hubiesen plebiscitado afirmativamente proyectos del Estatuto de
Autonomía y cuenten, al tiempo de promulgarse esta Constitución, con regímenes
provisionales de autonomía podrán proceder inmediatamente en la forma que se
prevé en el apartado 2 del artículo 148, cuando así lo acordaren, por mayoría
absoluta, sus órganos preautonómicos colegiados superiores, comunicándolo al
Gobierno. El proyecto de Estatuto será elaborado de acuerdo con lo establecido en
el artículo 151, número 2, a convocatoria del órgano colegiado preautonómico».
Horiek izan dira, historikoki, «nazionalitate» esan zaienak, eta argi bereizi direnak
beste «erregioen» aurrean.
d) NAFARROak, aldiz, hirugarren bide bat hautatu zuen, bere «foru-erkidego»
izaera oinarri hartuta: EKren Lehenengo Xedapen Gehigarria. Honek dioen
bezalaxe: «La Constitución amapara y respeta los derechos históricos de los
territorios forales. La actualización general de dicho régimen foral se llevará a
cabo, en su caso, en el marco de la Constitución y de los Estatutos de Autonomía».
Hori da, bada, Nafarroari autonomia-erkidegoaren izaera eman zion tresna
konstituzionala.
Ikus daitekeenez, edozein bide hartuta ere, autonomiaren eraketarako ezinbesteko elementu
bilakatu zen autonomia-estatutua, EKren 147.1 artikuluak argi eta garbi adierazten duen
bezala: «Dentro de los términos de la presente Constitución, los Estatutos serán la norma
institucional básica de cada Comunidad Autónoma y el Estado los reconocerá y amparará
como parte integrante de su ordenamiento jurídico». Badakigu estatutuak estatuko legeak
direla, lege organikoak, eta, era berean, autonomia-erkidegoetako arau gorena, haien
autonomiaren edukia zehazten duena, eskuduntzak bere eginez. Beti ere, Konstituzioaren
mugak errespetatu beharko dituen legeak izango dira, halaber.
Zehazki, orain arte esandako guztiak zer ikusi zuzena dauka autonomia-erkidegoen
eskuduntza-mailarekin. Guztiek izango dituzte instituzio ia berdinak (exekutiboa,
legebiltzarra...), baina botereok kudea dezaketen eskuduntza-maila hasieratik ezberdina
izango da. Izan ere, Espainiako Konstituzioaren testuak bi eskuduntza «zerrenda» dauzka,
hasieratik: autonomia-maila bakoitzarentzat bat. «Bide geldoa» hautatu zutenentzat
(MADRIL, ASTURIAS, KANTABRIA, ERRIOXA, ZARAGOZA, VALENTZIA,
MURTZIA, GAZTELA ETA LEON, GAZTELA-MANTXA, BALEAR UHARTEAK,
KANARIAR UHARTEAK, EXTREMADURA), EK-k 148. artikuluko konpetentziak
soilik erreserbatzen ditu. Aldiz, «bide arina» erabili zutenek, 149. artikuluan agertzen
diren konpetentziak kenduta (Estatuaren konpetentzia esklusiboak baitira), beste guztiak
izango dituzte, artikulu horren markoan murgilduz. Hala ere, «bide geldoa» jarraitu zutenek
bost urtean «bide arina» hautatu zutenen eskuduntza-maila bera izatea ere aurreikusten
zuen EK-k 148.2 artikuluan. Izatez, gaur egun desberdintasun oso urriak daude autonomien
artean, eta horiek 149.1.8 artikuluan oinarritzen dira, gainera; Foru Zuzenbidea deritzona
duten eta ez duten autonomien artekoa, hain zuzen ere.
Gogora dezagun, beraz, artikulu honek dioena ezberdintasun horri buruz: «1. El Estado
tiene competencia exclusiva sobre las siguientes materias: (...) 8. Legislación civil; sin
perjuicio de la conservación, modificación y desarrollo por las Comunidades Autónomas
de los derechos civiles, forales o especiales, allí donde existan. En todo caso, las reglas
relativas a la aplicación y eficacia de las normas jurídicas, relaciones jurídico-civiles
relativas a las formas de matrimonio, ordenación de los registros e instrumentos públicos,
bases de las obligaciones contractuales, normas para resolver los conflictos de leyes y
determinación de las fuentes del Derecho, con respeto, en este último caso, a las normas de
derecho foral o especial». Bere garaian argi zehaztu genuen bezala, artikulu horrek
«baimena» ematen die foru-zuzenbidea duten autonomia-erkidegoei beren ordenamendu
pribatuak (foralak) garatzeko (Espainiako Auzitegi Konstituzionalak 88/93 Epaian
zehaztutako zentzuan, noski). Lurralde hauek gutxi dira: KATALUNIA, EUSKAL
AUTONOMIA ERKIDEGOA, GALIZIA, ARAGOI, BALEAR UHARTEAK eta
NAFARROA, 1946an ospatu zen Kongresuaren ondorioz, haien Konpilazioak gauzatu
zituztenak, alegia.
Gure kasuan, zehazki, EAEAEko 10. artikuluan ageri dira EAEk bere garapenerako
erreserbatzen dituen eskuduntzak (abenduaren 18ko 3/1979 Legea da Estatutua), modu
«esklusiboan» gainera. Horien artean, 5. zenbakian zera agertzen da: «Euskal Herria
osatzen duten Herrialde Historikoen idatzitako nahiz ohituratik eratorritako Foru
Zuzenbide Zibilaren kontserbazioa, aldaketa eta garapena, bai eta beraren indarraren
lurralde-barrutiaren finkapena ere». Eskuduntza hori gure gain hartzearen ondorioa da,
beraz, 1992an aldarrikatutako Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko lege
autonomikoa, Euskal Legebiltzarrean onartutakoa.
3.3.-Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko 1992ko Legea
Aipaturiko markoak, beraz, ahalbidetu egiten du egun Euskal Autonomi Erkidegoan Foru
Zuzenbidearen inguruan dagoen legearen sorrera. Horrela, zenbait proiektu pribaturen
ondorioa da 1992ko Legea, hainbat legelarik gauzatu zituzten proiektuen batura, hain zuzen
ere.
Horrela, Bizkaiko Foru Aldundiaren eskaera oinarri hartuta, 1988ko ekainaren 17an
Batzorde bat osatu zen, bizkaitar legelarien batzorde bat, eta talde horren erronka izan zen
proiektu pribatu horiek guztiak testu bakar batean bateratzea. Lan horren fruitua Bizkaiko
Aldundiak onartu zuen 1991ko urtarrilaren 22an eta, onartuta, Bizkaiko Batzar Orokorrei
bidali zien Gasteizko Legebiltzarrera igor zezaten lege-proposamen gisa. Prozedura
horrek, logikoki, Arabako Foru Aldundiaren erreakzioa dakar; izan ere, ez zen soilik
Bizkaiko Foru Zuzenbidea eguneratu behar, Arabakoak ere behar berdinak zeuzkan.
Horrela, Arabako Aldundiak 1991ko otsailaren 19an bere Batzordea izendatu zuen,
lurraldeak zuen berezko Zuzenbide Zibila aztertzeko asmo zorrotzez. Enkarguaren fruitu da
beste testu bat, Arabako Batzar Orokorrak onartu zuena 1992ko urtarrilaren 31n Arabako
Zuzenbide Zibilaren eguneratzea gauzatzeko Lege Proposamena izenarekin. Testu horrek
eragin zuen Bizkaiko Batzar Orokorrek haien testuan Arabako Zuzenbidearen inguruan
zeuden erreferentziak ezabatzea, noski, eta Bizkaiak 1992ko martxoaren 21ean onartu zuen
bere behin betiko proposamena: «Eusko Legebiltzarraren aurrean aurkeztu beharreko Lege
Proposamena, Bizkaiko Foru Zuzenbide Zibila urgenteki eguneratzekoa», hain zuzen ere.
Eusko Legebiltzarrak, ordea, bi testuak aztertu eta gero, bi eskaera luzatu zizkien bi
batzordeei. Alde batetik, bi lurraldeentzat iturri komunak ezartzea, ez bakoitzak bereak,
bientzat berberak baizik. Bestalde, testu bat idazteko eskatu zien Gipuzkoako Zuzenbide
Zibilaren inguruko eguneratzeari buruz. Aurkeztutako beste guztiak zuzenean jaso zuen
Legebiltzarraren oniritzia eta onarpena. Emendakin gutxi izan ziren izapidetzen, gehienak
Gipuzkoako Zuzenbide Zibilaren ingurukoak eta iturri-sistema komunaren aldekoak, alegia.
Ondorioz, bere sorrerarekiko erabateko koherentzia mantenduz, 3/1992 Legea, uztailaren
1ekoa, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzkoa, hiru liburutan zatitua agertzen da:
Bizkaiko Foru Zibila, Arabako Foru Zibila eta Gipuzkoako Foru Zibila, hain zuzen ere.
Hirugarrena ez da, berez, foru bat izango, enbrioi bat baizik; ez da garatua egongo. Artikulu
soil batek, 147.ak, aurreikusiko du bere etorkizuneko garapena: «1. Baserriaren eta
familiaren ondasunen antolaketari buruzko ohitura zibilen indarra aitortzen da, ohiturok
Eusko Legebiltzarreko legearen bidez eguneratu egin beharko direla. 2. Eusko Jaurlaritzak
eta Gipuzkoako foruzko erakundeek bultzatu eta sustatu egingo dituzte Lurralde horretako
ohiturazko zuzenbidea gaur egunean duen indarraren araberako behin betiko idazkeraz
hornitua gera dadin lortzeko lanak». Artikulu horrek iragartzen duen ardura bere eginez,
Gipuzkoako Foru Aldundiak enkargu bat egin zion 1997ko uztailaren 29an Euskal Herriko
Unibertsitateko Zuzenbide Zibileko sailburuari, Gipuzkoako ordura arteko ohitura-
zuzenbidea jaso eta «Foru Zibil» testu edo idatzaldi posible bat aurkezteko asmo argiz,
alegia. Horrela, urte bereko urriaren 29an aurkeztu zitzaion Aldundiari «azken idatzaldia».
Lan horrek Gipuzkoako baserriaren zatiezintasuna du oinarri, Oinordetza Zuzenbidea,
edonola ere. Lehenengo pausotzat hartu zuten egileek hasieratik. Lan horren fruitu izan zen,
ondorioz, 3/1999 Legea, azaroaren 26koa, 1992ko Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari
buruzko Legea aldarazten duena Gipuzkoako Atalari dagokionez.
Lege horrek derogatu egin zuen 1959an indarrean jarri zen Konpilazioa, eta legezko
erreferentzia bakarra osatu zuen Foru Zuzenbideari gagozkiola, ordutik aurrera. Hala ere, ez
dute legelariek Konpilazioa eredu gisa hartzen lege horren edukia eta egitura antolatzeko;
izan ere, Bizkaiko eta Arabako Konpilazioa «xumeegia» da, batez ere Bizkaiko Zuzenbidea
zer izan zen islatzeko orduan. 1992ko Legeak 1452ko eta 1526ko Foruak hartzen ditu
aintzakotzat bere barne-antolaketari begira, Bizkaiaren kasuan, eta 1373ko Aiarako Forua,
lurralde horretan indarrean egon zen legedi berriaren egituraketari gagozkiola. Gipuzkoaren
kasuan, bestalde, ohitura izango da erreferentzia bakarra.
Kritikak jaso izan ditu, hala ere, lege horren sorreraren atzean dauden legelari taldeak.
Izatez, autonomia-erkidego oso baten eskuduntza izan behar zuena –autonomia-erkidego
osorako lege bakar bat eratzeko asmoa oinarri hartuta–, autonomia-erkidego hori osatzen
duten lurraldeek bakarka eta banatuta egikaritu duten lanaren fruitua izan da egun indarrean
dagoen legedia. «Autonomismo» bateratu posible batetik «foralismo» zorrotz batera igaro
da prozedura horren bitartez Euskal Autonomia Erkidego osoaren lege izan zitekeen hori.
Ildo horretakoak dira, orain, erreforma posibleak, bitxiki.
3.4.-Beste eskuduntza-eremuetatik emandako xedapen zibilak
Orain arte ikusi dugu Espainiako Konstituzioak, 149.1.8 artikuluan, eskuduntza edo
ahalmena ematen diola zenbait autonomia-erkidegori bere «Zuzenbide Zibila, forala edo
berezia kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko», beti ere Konstituzioa aldarrikatzen den
unean Zuzenbide horrek bizirik badirau («allí donde exista»). Eta bitxia da ohartzea,
gainera, eskumen hori Legegintza Zibilari dagokiola, kontzeptu horrek bilduko balu
bezala Zuzenbide Zibil osoa; hau da, Foru Zuzenbiderik ez duten autonomia-erkidegoek
Zuzenbide Zibilaren inguruan legeztatu ezingo balute bezala.
Argi frogatu da hori ez dela egia; hau da, tradizionalki Foru Zuzenbidearen barnean sartu
izan dena ez dela Zuzenbide Zibil osoa. Beste hainbat esparru kokatzen dira Zuzenbide
Zibilaren barne, eta autonomia-erkidegoek legeztatu dute horien inguruan, 149.1.8ko
eskuduntzatik at. Eta ez bakarrik Foru Zuzenbiderik ez duten erkidegoek, dutenek ere
legeztatu dute beste eskuduntza-tituluen oinarrian, Zuzenbide Zibilaren inguruan.
Argi ikus daiteke aurreko paragrafoan baieztatutakoa EAEAEko 10. artikuluan. Bertan
jasotzen dira, esklusiboki, Euskal Autonomia Erkidegoari dagozkion eskuduntzak, eta, egia
esan, Zuzenbide Zibilarekin zuzenki erlazionatuak daude horietariko asko, egun lege baten
sorrerarekin gauzatu direnak. Materia ugari sartzen dira Zuzenbide Zibilaren esparrupean,
nahiz eta beste arlo batzuetako araudiarekin bateratua egon (Administrazio
Zuzenbidearekin, adibidez):
1.-Mendi-basoak, oihanen erabilera eta zerbitzuak, abelbideak eta bazka-larreak.
2.-Barne-uretako arrantza, itsaski-bilketa eta arrain-hazkuntza, ehiza eta ibai-
aintziretako arrantza.
3.-Irakaskuntzari, kulturari, arteari, ongintzari, ardura sozialari eta antzekoei
laguntzeko diren fundazio eta elkarteak, beren funtzioak ia erabat Euskal Herrian
betetzen dituztenean.
4.-Adinera heldu gabeen babes eta tutoregorako, kartzelatzeko eta gizartean
berrintegratzeko erakunde eta etxeen antolaketa.
5.-Kontsumitzaile eta erabiltzaileen defentsa.
6.-Jabego intelektuala eta industriala.
Hainbat lege jaio dira Zuzenbide Zibilaren esparruan, Euskal Autonomi Erkidegoaren
baitan, eta hauek ditugu adibide:
1.-Fundazioen Legea (3/1998, otsailaren 12koa).
2.-Elkarteen Legea (12/1994, ekainaren 17koa).
3.-Kooperatiben Legea (1/2000, ekainaren 29koa).
4.-Egitatezko Bikoteen Legea (2/2003, maiatzaren 7koa).
Aurreko lerroetan esandakoak, beraz, zera iradokitzen digu. Nolabait, Euskal Autonomia
Erkidegoan ZUZENBIDE AUTONOMIKO bat dagoela, Erkidegoak berak Eusko
Legebiltzarrean sortua, Estatuak lagatzen dizkion eskumenetatik baliaturik. Zuzenbide
autonomiko horren barne, gainera, badugu ZUZENBIDE ZIBIL bat, beste arlo askorekin
batera. Zuzenbide Zibil hori, ordea, etor daiteke EKren 149.1.8 artikuluko konpetentziatik
(1992ko Legea, adibidez); edota, beste eskuduntza-tituluen oinarrian aurki daiteke, EKren
148. artikuluan, adibidez, autonomia-estatuak, esklusiboki, bere egin dituenak.
ZUZENBIDE AUTONOMIKOA
PRIBATUA PUBLIKOA
Beste eskuduntza-eremuak EKren 149.1.8 art.
ZUZENBIDE ZIBILA
3.5. Auzotasun zibila
1.- Kontzeptua
Auzotasun zibila pertsonaren egoera zibil bat da, estatus bat, Erregistro Zibilean
inskribatzen dena, eta, horren arabera zehazten da espainiar naziotasuna duen pertsona bati
Estatuko zein ordenamendu zibil aplikatu behar zaion. Horrela, naziotasuna bada frantses
edo espainiar bati zein ordenamendu zibil aplikatu behar zaion finkatzen duen estatusa edo
konexio-irizpidea, auzotasun zibilak adierazten du Espainiako estatuan indarrean dauden
ordenamendu zibiletatik zein aplikatu behar den. Pertsonak duen auzotasun zibilaren
arabera (katalana, aragoiarra, galiziarra...), auzotasun horri dagokion legeria zibila ezarriko
zaio. Naziotasun txiki baten antzekoa da, Espainiako estatuaren barnean erabiltzen den
konexio-puntu bat (KZren 14.1, 15.1 eta 16.1.1 artikuluetan dago arautua).
Auzotasun zibila ez da nahasi behar administrazio-auzotasunarekin, hau da, udalerri edo
herri bateko auzoko izatearekin. Auzotasun zibila ez da toki batean bizitzea edo egoitza
herri edo hiri konkretu batean izatea, edota herri horretako erroldan inskribatua egotea
(empadronado). Auzotasun zibil bat izan dezakezu, eta beste toki batean bizi (adibidez, ni
Katalunian bizi naiteke lana dela-eta bost urtez, baina, nire auzotasun zibilari dagokionez,
bizkaitarra izan). Bereizketa hor dago; auzotasun zibilak finkatzen du zein izango den niri
aplikatuko zaidan legedia, eta adibideko kasuan, niri Bizkaiko legeria aplikatu beharko zait,
ez katalana, nahiz eta han bizi izan bost urtez. Beraz, ez dira gauza bera.
2.- Auzotasuna eskuratzeko bideak
KZren 14. artikuluak finkatzen du zein diren auzotasun zibila eskuratzeko bideak:
1.- SEME-ALABATASUNA
KZren 14.2 artikuluak dio jaioberriak gurasoen auzotasun zibila izango duela; beraz,
gurasoek foru-lurralde bateko auzotasuna badute, haien seme-alabek auzotasun bera izango
dute, nahiz aita-amak ezkonduak ez egon. Adoptatuak ere bere adoptatzaileen auzotasun
zibila izango du, seme-alaben arteko diskriminazio ezaren printzipioan oinarriturik.
Gurasoetako bakarrak badu espainiar naziotasuna, seme-alabek haren auzotasun zibila
hartuko dute, besteak ez baitu. Eta seme-alabatasuna soilik gurasoetako batekin finkatu
bada, harexek emango die seme-alabei auzotasuna. Baina zer gertatzen da gurasoek
auzotasun zibil ezberdina badute? Zeinena hartuko dute seme-alabek? [Kontuan hartu behar
da ezkontideek auzotasun ezberdina izan dezaketela ezkondu eta gero ere]. Kode Zibilak
irtenbide batzuk proposatzen ditu kasu horietarako:
Gurasoek seme-alaba izan edo adoptatu eta sei hilabetera Erregistro Zibilean
inskribatuz, bietariko baten auzotasuna ezarri ahal izango diote umeari. Batek
bakarrik badu umearekiko guraso-agintea, oro har, berea emango dio, baina
bestearena ere aukeratu dezake. Akordiorik ez balego, epailearengana joateko
aukera egongo litzateke, baina ez dirudi oso komenigarria denik horretara
heltzea.
Ez badute aurreko aukera hautatu, seme-alabatasuna lehenengo finkatu duen
gurasoarena izango da auzotasun zibila. Gehienetan, ordea, aldi berean
finkatuko da.
Ez bada aurreko irizpideekin jadanik zehaztu, umeak bere jaioterriari dagokion
auzotasuna izango du.
Azken irizpide bezala, eta umea atzerrian jaio bada, auzotasun zibil «komuna»
izango da (hau da, foru gabea). Irizpide hori kritikatu egin izan da.
2.- TOKI ZEHATZ BATEAN JAIOTZEA
Ezin bada zehaztu umea norena den, eta horrexegatik gurasoen auzotasun zibila ezezaguna
denean, orduan umeak bere jaioterriari dagokion auzotasuna izango du. Gerora, gurasoek
seme-alabatasuna finkatzen badute, orduan, jaiotegunera arteko atzeraeraginez, gurasoena
ezarriko zaio.
3.- AUKERATU IZANA
Semeak edo alabak aukeratu dezake 14 urte dituenetik bere auzotasun zibila (emantzipatua
ez badago, guraso edo tutorearen parte-hartzea beharko du). Hautatu ahal izango du: bere
jaioterrikoa edo bere gurasoetariko bakoitzak izan duen azken auzotasuna.
4.- EZKONTZA
Ezkontzak ez du auzotasun zibila aldatzen, baina aukera dute ezkontideek, legearen arabera
banatuak ez daudenean, bikotearen auzotasuna hartzeko, hala nahi badute.
5.- BIZILEKUA
Toki batean bi urtez bizitze soilagatik toki horri dagokion auzotasun zibila eskura
dezakezu, baina toki horretako auzotasuna eskuratu nahi duzula adieraziz, esanbidez, eta
Erregistro Zibilean inskribatuz. Edo bestela hamar urtez, inolako adierazpenik ez bada
egin kontrako zentzuan. Egin izan bada, ez da eskuratuko.
Ikusi dugun bezala, hauexek dira, laburki azalduak, auzotasun zibila eskuratzeko erak. Oso
garrantzitsua da, Espainiako estatuko zein ordenamendu juridiko aplikatuko zaizun
jakiteko, zure auzotasun zibila zein den jakitea. Hori da giltza, Espainiako estatuan
denetariko ordenamenduak baitaude. Askotan, jendeak ez daki zein den bere auzotasun
zibila, irizpideak zein diren ez dakielako. Horrela, EHFZZL aplikagarria izateko, honako
hau beharko du pertsona batek:
Bizkaiko Foru Zibila aplikatzeko, bizkaitar foruduna izan beharko duzu,
salbuespen batzuk kenduta (komisario bidezko testamentua, testamentu
mankomunatua eta tronkalitatea).
Aiarako Forua aplikagarria izateko, Aiarako auzotasun zibila izan beharko
duzu. Laudion eta Aramaion beste horrenbeste beharko da, Bizkaiko Foru
Zibila aplikatzeko.
Gipuzkoako Foru Zibilak Gipuzkoako auzotasun zibila galdatzen du.
BIBLIOGRAFIA
-AGIRREAZKUENAGA ZIGORRAGA, J.: «Ohizko foru sistema eta Hego Euskal
Herriko liberalen portaera ideologikopolitikoak», Jornadas sobre la actualización de
los Derechos Históricos Vascos, UPV/EHU, Bilbo, 1986, 83.-101. or.
-ALKORTA IDIAKEZ, I. eta KARRERA EGIALDE, M.: Euskal Zuzenbide zibilaren
oinarriak, EHU, 2007 (argitalpen elektronikoa).
-ANGULO Y DE LA HORMAZA, J.M.: La abolición de los fueros e instituciones
vascongadas, Auñamendi, Donostia, 1976.
-AROSTEGUI SANCHEZ, J.: «El carlismo y los Fueros vasconavarros», Historia del
pueblo vasco, III. liburukia, Donostia, 1979, 71.-135. or.
-ASUA GONZÁLEZ, C.I., GIL RODRÍGUEZ, J. eta HUALDE SÁNCHEZ, J.J.:
«Situación actual y perspectivas de futuro del Derecho civil vasco», Derechos Civiles de
España, I. Rodrigo BERCOVITZek eta Julián MARTÍNEZ-SIMANCASek zuzendua,
Aranzadi, Iruñea, 1999.
-BERCOVITZ RODRÍGUEZ-CANO, R.: «Derecho Civil Foral», Aranzadi Civil,
18/2001.
-BERCOVITZ RODRÍGUEZ-CANO, R.: «La conservación, modificación y desarrollo
de los derechos civiles forales o especiales allí donde existan», Derecho Privado y
Constitución, 1, 1993, 15.-82. or.
-CASTELLS ARTECHE, J.M. eta ESTORNÉS ZUBIZARRETA, I.: Historia de los
Estatutos Vascos de Autonomía, Comisión de Cultura Vasca de la Interprofesional de
Estudios y Publicaciones, Zarautz, 1977.
-CASTELLS ARTECHE, J.M.: «La aplicación autónoma del primer Gobierno Vasco»,
Reflexiones sobre la autonomía vasca, IVAP, Oñati, 1986, 89.-114. or.
-CASTELLS, J.M.: «El Derecho público vasco desde 1876 hasta el Estatuto de Gernika.
Conciertos Económicos y Autonomía», Euskal Herria, Caja Laboral Popular, Donostia,
1985.
-CELAYA IBARRA, A.: «El Fuero de Vizcaya y Álava, adelantado de las modernas
legislaciones», La Gran Enciclopedia Vasca, I. liburukia, Bilbo, 1966.
-CELAYA IBARRA, A.: «El Poder Judicial y los Estatutos de Autonomía», Simposium
sobre el Estatuto Vasco de 1936, IVAP, Oñati, 1988, 719.-768. or.
-CELAYA IBARRA, A.: «País Vasco, de los Fueros a los Estatutos», Cuenta y Razón,
86, 1994, 93.-100. or.
-CELAYA IBARRA, A.: Comentarios al Código Civil y Compilaciones forales,
Manuel Albaladejok eta Silvia Díaz Alabartek zuzendua, XXVI, Ley sobre el Derecho
Civil Foral del País Vasco, Madril, Edersa, 1997.
-CELAYA IBARRA, A.: Derecho civil vasco, Bilbo, 1994.
-CELAYA IBARRA, A.: Tradición y Modernidad. De los Fueros a los Estatutos,
Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko Bizkaiko Batzordea, Bilbo, 1994.
-CLAVERO SALVADOR, B.: «Fuero en tiempos de Constitución: una suerte de
federalismo», Jornadas sobre la actualización de los Derechos Históricos Vascos,
UPV-EHU, Bilbo, 1986, 237.-251. or.
-CLAVERO SALVADOR, B.: Fueros vascos. Historia en tiempos de Constitución,
Ariel, Bartzelona, 1985.
-CORCUERA ATIENZA, J.: «La constitucionalización de los derechos históricos.
Fueros y Autonomía», Revista Española de Derecho Constitucional, 11, 1984, 9.-38. or.
-CORCUERA ATIENZA, J.: Orígienes, ideología y organización del nacionalismo
vasco 1876-1904, Siglo XXI argitaletxea, Madril, 1979.
-CORONAS GONZÁLEZ, S. M.: Manual de Historia del Derecho español, Tirant lo
blanch, Valentzia, 1996.
-DE LA QUADRA SALCEDO, F.: El Fuero de las Encartaciones, Bilbo, 1916.
-DELGADO ECHEVERRÍA, J.: «Los derechos Civiles Forales en la Constitución»,
RJC, 3, 1979, 145. or. eta hurrengoak, eta «Doctrina del Tribunal Supremo sobre la
competencia legislativa autonómica en materia de Derecho Civil», Revista Aragonesa
de Administración Pública, 4, 1994, 361. or. eta hurrengoak.
-GARCÍA CANTERO, G.: «Por una interpretación del artículo 10.5 del Estatuto Vasco»,
Primer Congreso de Derecho Vasco: Actualización del Derecho civil, celebrado de 16 al
19 de diciembre de 1982, Oñati, 1983.
-GETE-ALONSO Y CALERA, M.C.: «La Codificación civil», Manual de Derecho
Civil, I, Introducción y Derecho de la persona, 3.argit., Marcial Pons, Madril, 2001.
-GIL RODRÍGUEZ, J. y HUALDE SÁNCHEZ, J.J.: «Prólogo» a la Ley del Derecho
civil foral del País Vasco, 2. argit., Tecnos, Madril, 1999.
-GIL RODRÍGUEZ, J.: «Qué son los Derechos civiles forales», La Tierra de Ayala,
Actas de las Jornadas de Estudios Históricos en conmemoración del 600 Aniversario de
la construcción de la Torre de Quejana, Arabako Foru Aldundia, 2001, 285. or. eta
hurrengoak.
-LALINDE ABADÍA, J.: Iniciación histórica al Derecho español, 3. argit., Ariel,
Bartzelona, 1983.
-LARRAZABAL BASAÑEZ, S.: Contribución a una Teoría de los Derechos
Históricos Vascos, Eusko Jaurlaritza, Bilbo, 1997.
-LARRAZABAL BASAÑEZ, S.: Derecho público de los territorios forales, IVAP,
Oñati, 2004.
-LARRONDE, J.C.: El nacionalismo vasco, su origen y su ideología en la obra de
Sabino Arana-Goiri, Txertoa, Donostia, 1977.
-MARTÍNEZ DE AGUIRRE ALDAZ, C.: «Notas para la interpretación del inciso “...allí
donde existan” del artículo 149.1.8 de la Constitución», Primer Congreso de Derecho
Vasco: Actualización del Derecho Civil, celebrado de 16 al 19 de diciembre de 1982,
Oñati, 1983.
-PUIG I FERRIOL, L.: «El denominado problema foral desde la perspectiva de un
Centenario», Centenario del Código Civil (Asociación de Profesores de Derecho Civil), II,
Madril, 1990, 1.205.-1.229. or.
I. SARRERA
Honako gai honek Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko 1992ko Legea du
abiapuntu, Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean dagoen Zuzenbide Zibil
Autonomikoaren arlo konkretu bat arautzen duena, alegia, Erdi Aroko berezko foruetatik
datorkigun eremu zibil mugatu bat. Oinordetza-sistema eta ezkontza-eraentza
ekonomikoaren printzipioak lantzen ditu, funtsean, lege honek; eta, tradizionalki, bere
jatorriari erreparatuta, foru-zuzenbide esan izan zaio. Horrela bada, lege horren ezarpen-
eremuaren inguruan arituko gara gai honetan, lurralde-ezarpenari buruz eta ezarpen-eremu
pertsonalari buruz: hau da, non aplikatzen den eta nori aplikatzen zaion. Has gaitezen,
bada, lehenengo atalarekin.
4.1.- Lurralde ezarpen-eremua
Aurreko gaian ikusi ahal izan genuen bezala, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari
buruzko Legea, bere sorrera-prozesuarekin koherentzia mantenduz, hainbat bloketan dago
banatua. Euskal Autonomia Erkidegoa osatzen duten hiru lurraldeen arabera antolatuta
daude bloke argi eta bereizi horiek. Honatx legearen EGITURARI buruzko eskema labur
bat:
Zioen adierazpena
Atariko Idazpurua edo Titulua: «Foru Zuzenbidearen iturburuak» [1.-4.
artikuluak]
I. LIBURUA: «Bizkaiko Foru Zibila» [5.-130. artikuluak]
II. LIBURUA: «Arabako Foru Zibila» [131.-146. artikuluak]
III. LIBURUA: «Gipuzkoako Foru Zibila» [147.-188. artikuluak]. Hiru
artikulutan dago banatua Gipuzkoako Zuzenbide Zibilaren garapena ekarri
zuen 1999ko Legea, eta bigarrenean jasotzen dira aipatutako 147.-188.
artikuluak.
Lehenengo Xedapen Gehigarria
Bigarren Xedapen Gehigarria
Hirugarren Xedapen Gehigarria
Xedapen iragankorrak
Indargabetze-erabakia
Azken Xedapena
Euskal Zuzenbide Zibila ez da izan Kataluniakoa, Galiziakoa edo Aragoikoa bezalakoa. Ez
du izan inoiz araudi bakarra eta bateratua euskal eremu osorako. Lurralde bakoitzak bere
berezitasunak izan ditu (Bizkaiak, Arabak, Gipuzkoak, Nafarroak eta Iparraldeko
lurraldeek), eta egun ere hala izaten jarraitzen du. Dakigunez, Iparraldeko lurraldeek ez
dute berezko zuzenbide zibilik (Frantziako Iraultzaz geroztik desagerrarazi baitzituzten).
Nafarroak, autonomia-erkidego bat osatzen duen heinean, berea dauka, indarrean dagoen
1973ko Foru Berrian edo Konpilazioan. Bizkaian, Araban eta Gipuzkoan 1992ko Legea
dago indarrean, Gipuzkoari dagokion araudia 1999tik, hain zuzen ere. Eta lege horrek,
gainera, hiru foru ditu, lurralde bakoitzerako bat. Ezberdinak hirurak. Hau da Euskal
Zuzenbide Zibilak izan duen batasun-maila handiena, hots, indarrean dagoen 1992ko
Legeak egun eskaintzen duena.
Hiru Foru Zibil horien ezarpen-eremuarekin hasiko gara segidan; izan ere, beste atal
guztiak (Atariko Titulua eta Xedapenak) indarrean daude hiru Foru Zibilak aplikagarri diren
lurralde-eremu osoan, komunak diren heinean.
BIZKAIKO FORU ZIBILA
Atal honi Lehenengo Tituluak ematen dio hasiera, «Foru-arauen ezarpena»z aritzen dena,
hain zuzen ere. Titulu horren lehenengo kapitulua da, zehazki, lehenengo sailean, lurralde-
eremuari buruz jarduten duena, 5.-11. artikuluetan. Azter ditzagun artikuluok, banaka.
5. ARTIKULUA
Artikulu horrek dioen bezala, Foru honek, Bizkaiko Lurraldeko berezko legeria zibila
denez, bere osotasunean izango du indarra Lur Lauan. Guk jakin badakigu lege hori ez
dela Bizkaian edota Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean dagoen Zuzenbide Zibil
guztia, badagoela gehiago (adibidez, 2003ko Izatezko Bikoteei buruzko Legea). Baina egia
da, historian zehar, Bizkaiko Foru Zaharrak (1452), Berriak (1526) eta Konpilazioak (1959)
arlo batzuetako Zuzenbide Zibila jaso dutela, Bizkaiko lurraldeari dagokionez. Historian
zehar, badakigu araudi hori lur lauan (elizateetan) zela aplikagarri soilik, hiribilduetan edo
hirietan Gaztelako Zuzenbidearen ordenamendua aplikatzen baitzuten. Bizkaiko historiari
so eginda ezberdintasun horrek justifikazio bat izan zuen arren, ezin esan daiteke egun
desberdintasun horrek zentzurik duenik. Eusko Legebiltzarrak aprobetxatu behar izan zuen
EK-ko 149.1.8 artikuluak ematen zion eskumena elizateak eta hiribilduak ordenamendu
juridiko bakar batean bateratzeko. Ez zuten, baina, bizkaitar legelariek hala ulertu abagune
hura, eta ezberdintasun historikoa mantentzea erabaki zuten. Legebiltzarrak iniziatiba
politikoaren gidaritza hartu beharrean, badakigu Lurralde Historikoen Foru Aldundiek hartu
zutela; hain zuzen ere, Bizkaikoak eta, haren atzetik, Arabakoak. Irizpide autonomikoa
oinarritzat hartu beharrean, hiru lurraldeak kohesionatzeko asmoz, foralismoak gidatu zuen
prozesu guztia, 1992ko Legea onartu arte.
Hala, Bizkaian bi «eremu» bereizten dira Foruetatik datorren legeria zibila aplikatzeko
orduan. Batetik, lur laua dago. Bestetik, hiribilduak. Bereizketa horretatik, ikusiko dugun
moduan, hiru estatutu juridiko eratortzen dira legeria zibilaren aplikazioari dagokionez.
Batez ere, Oinordetza Zuzenbideari gagozkiola. Bereiz ditzagun, lehenbizi, bi eremuok.
6. ARTIKULUA
Atal horrek azaltzen du, beraz, zer den Bizkaian Lur Laua: Lur laua deritzo Bizkaiko
Lurralde osoari, Balmaseda, Bermeo, Durango, Ermua, Gernika-Lumo, Lanestosa,
Lekeitio, Markina-Xemein, Ondarroa, Otxandio, Portugalete eta Plentzia hiribilduetako
eta Urduña hiriko alde forugabea eta Bilboko gaur egungo udal-mugarte osoa kanpoan
utzita. Kanpoan utzitako lurraldean legeria zibil orokorra izango da ezargarri, Foru hau
ezargarri den guztietan izan ezik. Artikuluak argi bereizten ditu hiribilduak eta elizateak.
Elizateak eta lur laua gauza bera dira. Elizate guztietan izango da aplikagarri 1992ko
Legea, Bizkaiari dagokionez, jakina, salbuespenik gabe. Hiribilduei edo hiriei dagokienez,
ordea, Forua aplikagarria izango da haien inguru guztian, baina ez jatorrizko hirigunean.
Ikus dezakegunez, Bizkaian oraindik badirau Erdi Aroan egiten zen partizioak, gure
Zuzenbide Zibilaren eremuan. Hiribilduetan, printzipioz, Espainiako Kode Zibila izango da
aplikagarri eta elizateetan, aldiz, 1992ko Legea. Bi estatutu juridiko, beraz, lurraldearen
arabera. Lurralde foruduna eta lurralde foru gabea bereizten ditu indarrean dagoen arauak.
Hiribilduak, printzipioz, lurralde foru gabea dira, Bizkaiko Foruetatik datorkigun
zuzenbidea ez baitute aplikagarri. Lurralde foruduna, ordea, hiribilduak ez diren udalerriak
dira, hots, Bizkaiko elizateak, Bizkaiko Lur Laua.
Hala ere, hiribilduetan dena ez da eremu foru gabea. Azpi lurralde-eremuak ere bereizten
dira eremu foru gabean. Bereizketa konplexuagoa da, hortaz. Argigarria da, ildo horretatik,
zazpigarren artikuluak dioena. Beraz, irakur dezagun, eta ondoren laburtu, zer dioten bi
atalek, seigarrenak eta zazpigarrenak.
7. ARTIKULUA
Atal honek zera dio: Aurreko atalean aipatutako lurralde forugabea, hiribildu bakoitzaren
jatorrizko hirigunearen gaur egungo lurrak eta Foru hau indarrean sartzen denean
indarreko hirigintza-planen arabera “hiri-lur” gisa sailkatua dauden alboko lurrek
osatuko dute. Adierazpen horrek honako laburpentxo hau behar du:
1.- ELIZATEAK. Eurei dagokien lurralde osoan da aplikagarri Bizkaiko Forua,
salbuespenik gabe. Elizateak dira 6. artikuluan Bizkaiko Zuzenbide Zibila
salbuesteko aipatzen ez diren udalerriak. Hots, hiribilduak ez diren beste guztiak.
2.- HIRIBILDUAK. Hiribilduak eta hiriak zerrendatzen dira 6. artikuluan.
Hauek, printzipioz, Bizkaiko Foruaren aplikazio-eremutik kanpo geratuko lirateke.
Denak ez dira hiribilduak, hala ere. Ikus dezagun zein diren lurralde foru gabearen
zerrenda osatzen duten udalerriak.
Balmaseda
Bermeo
Durango
Ermua
Gernika-Lumo
Lanestosa
Lekeitio
Markina-Xemein
Ondarroa
Otxandio
Portugalete
Plentzia
Urduñako hiria
Hamabi horiek dira hiribilduak, alegia, zerrendako lehenengo hamabiak, eta
hamahirugarrena, Urduña, hiria da, ez hiribildua [villa/ciudad]. Hamahiru horietan ez da
aplikatzen Bizkaiko Forua, 7. artikuluak dioen bezala, bere hirigune historikoan eta hiri-lur
gisa kalifikatutako inguruko lurretan (lege hori indarrean jarri zenean, hiri bakoitzaren
hirigintza-planak ezartzen zuenaren arabera). Beste lur guztietan bai, hiri horien barnean.
Horrela, hamabi hiribilduetan eta Urduñako hirian azpibereizketa bat egin beharra dago,
Bizkaiko Zuzenbide Zibilaren aplikazioari gagozkiola. Hiribildu eta hiri horietan bi zonalde
daude: eremu foru gabea eta eremu foruduna. Ahalik eta eremu forudun gehien egon
dadin, hiribildu eta hiri horien hirigune historikoa eta horren alboko hiri-lurra besterik ez
dira foru gabeak legearen arabera. Hala, Espainiako Kode Zibila izango da aplikagarri
hirigune historikoan eta horren alboan dagoen hiri-lurrean. Hiribildu eta hiri horiek osatzen
duten gainerako lurralde-eremuan, aldiz, Bizkaiko Zuzenbide Zibila aplikatuko da.
HIRIBILDUAK EDO URDUÑAKO HIRIA
HIRI LURRA
HIRIGUNE HISTORIKOA
Laranjaz margotutako zonalde osoa litzateke foru gabea, zuriz dagoen gune historikoa eta
alboan dagoen hiri-lurra. Hortik kanpo dagoen lurralde-eremua foruduna litzateke, aldiz.
Beraz, hiribilduetan eta Urduñan bereizketa hori egin behar dugu nahitaez. Zonalde
bakoitzaren muga zehatzak zein diren jakiteko, 1992an hiribildu bakoitzean indarrean
zeuden planoak ikusi beharko lirateke. Nabarmena da horrek dakarren segurtasun juridiko
gabezia, beraz. Plano batzuk kontsultatu beharra, jakiteko, hiribildu baten barruan, zein kale
edo etxebizitzari aplikatzen zaion legeria bat eta zeini bestea.
Azkenik, hiribilduen zerrendarekin bukatzeko, kontuan hartu behar da Bilbo osoa kanpoan
uzten dela. Hots, udalerri horretan ez dagoela zonalde bereizketarik. Ez dago salbuespenik,
beste hamahiru hirietan bezala. Bilbon eremu osoa da foru gabea. Kode Zibila aplikatuko
da Bilbo osoan eta hamahiru bizigune horietako gune historikoan eta inguruko hiri-lurretan,
EHFZZLren 6.2 artikuluak dioen bezala.
8. ARTIKULUA
Logika osoz baieztatzen du atal horrek honako hau: Hirigintza-planen osteragoko aldaketek
ez dute aldaraziko lurralde forugabearen luze-zabalera. Beraz, esan bezala, 1992ko Legea
indarrean jarri zen garaiari so egin behar zaio, muga horiek zein diren argi zehazteko. Hala,
1992ko abuztuaren 7an argitaratu zen legea EAEko Aldizkari Ofizialean. Azken xedapenak
dioen bezala, hiru hilabeteren buruan jarri behar zen indarrean, hau da, 1992ko azaroaren
7an. Data horretarako indarrean zeuden hirigintza-planak hartu behar dira kontuan, ez
geroago edo lehenago onartu zirenak. Muga horrekin, ematen du legegileak nolabait
ziurtatu nahi izan zuela hiri-lurraren eremua zabaltzean zonalde foru gabea handituko ez
zela. Nahiko ziurra zen hiri-lurra zabaltzen joango zela (udalerriak hazi egiten baitira
normalean), eta, horregatik, 1992ko planoek islatzen zuten errealitatera mugatu nahi izan
zen eremu foru gabearen irismena. Planoak oraingoak balira, zonalde foru gabea handiagoa
litzateke orduan baino.
9. ARTIKULUA
Artikulu honek zera xedatzen du: Administrazioak egindako Bizkaiko udalen muga-
aldaketek ez dute aldaraziko lurraldeotan ezarri behar den Zuzenbide Zibila. Hiribilduren
bati erantsirik dagoen antzina Elizate izandakoren bat Hiribildu horretatik bananduko
balitz, berez eta besterik gabe berreskuratuko luke zeukan jatorrizko elizate-izaera.
ERANDIO da azken horren adibide argia; Bilbori lotua egon zen, baina banatu egin zen,
eta elizate bihurtu. Lehen Kode Zibila aplikagarri zitzaion. Orain, berriz, 1992ko Legearen
Bizkaiko Foru Zibila, hain zuzen ere. Honako honetan ere, ideia argia da. Administrazioak
egindako Bizkaiko udalen muga-aldeketek ez dute aldaraziko lurraldeotan ezarri behar den
Zuzenbide Zibila. Legegileak zonalde forudunaren eremua hazten joan zedin nahi zuela
ematen du, eta foru gabea urrituz. Beraz, arau honekin ziurtatu nahi du aldaketek ez dutela
helburu hori kaltetuko. Halaber, hiribilduren bati erantsirik dagoen elizate izandako
udalerriren bat hiribildu horretatik banatuko balitz, orduan bai, besterik gabe,
berreskuratuko luke bere forudun izaera.
Hori bazen 1992ko legegilearen helburua, ez da ulertzen zergatik ez zuen legea norabide
horretan jarri, eremu forudun bateratua ezarriz Euskal Autonomia Erkidego osorako.
Lurralde forudunaren eremua zabaltzea nahi, baina zatiketa bermatzen jarraitu. Gero, sortu
daitezkeen disfuntzioak konpontzeko, halako arau bakanak eratu. Ez ziren beharrezkoak
izango hiribilduen eta elizateen arteko dikotomiarekin apurtu izan balitz.
Bila itzazu hiribilduak mapa honetan eta atera itzazu ondorioak euren kokapenetik.
10. ARTIKULUA
Artikulu honek zera dio: Legeria zibil orokorra ezargarri duten udalerriek Foru zibil hau
euren lurralde guztian ezar dadin aukera egin ahal izango dute, 1630eko Konkordiaren
indarrez eta Konstituzioaren erabaki gehigarrietako lehenengoan eta Euskal Herriko
Autonomia Estatutuaren 10.5 atalean agintzen denaren arabera, honakook betez gero:
Udalbatzarraren erabakia, aurkako baino aldeko boto gehiagoz.
Bizkaiko Batzar Nagusien iritzia entzutea.
Herritarrek onartzea, Udalak deitutako erreferendumean emandako
boto baliodunen gehiengoa alde izanda.
Eusko Legebiltzarraren lege bidez onartzea.
Asmo horrek aurrera egingo ez balu, bost urte iragan beharko dira berriro horri
ekiteko.
Importante acuerdo establecido entre las villas y la tierra llana de Vizcaya que contribuyó
decisivamente a atenuar la dualidad de regímenes jurídicos sancionada por las Ordenanzas de
Chinchilla, en 1487. La Concordia tendió a equiparar en lo posible ambos status jurídicos, al
readmitir desde entonces a los representantes de las villas en los órganos de gobierno del Señorío
(Juntas Generales y Regimientos). Sin embargo, esta equiparación no supuso una obligación para
las villas. A diferencia del fracasado proyecto de concordia intentado en 1628, que pretendió
suprimir el derecho de las villas en beneficio del Fuero Nuevo, la Concordia de 1630 permitió a las
villas el mantenimiento de su propio gobierno y leyes, a las que sin embargo dio la posibilidad de
renunciar, si así lo querían, en todo o en parte a su propio derecho y acogerse al Fuero Nuevo. El
resultado fue el inicio de un proceso sucesivo de integración de la villas en el Derecho general del
Señorío, todavía visible en el siglo XVIII (Elorrio) e incluso el XIX (Villaro).
La Concordia consta de 18 capítulos que además de recoger la pretensión general de convertir
todo el Señorío -tierra llana y villas- en “una república sin ninguna distinción” (cap. 4), hacen
referencia a la igualdad de los bloques en cuanto a las contribuciones fiscales, las formas de
realizar las informaciones de nobleza -decisivo al establecer el Fuero Nuevo la hidalguía de todos
los vizcaínos- (cap. 9), la equiparación entre las villas y el Señorío en cuanto a las apelaciones de
los pleitos (cap. 3), etc. Por último, el cap. 15 declaraba en suspenso todos los pleitos entonces
abiertos entre el Señorío y las villas.
Atal horrek argi zehazten du zer prozedura erabili behar den Kode Zibila aplikagarri duten
Bizkaiko biziguneak foru-zuzenbidearen mendera iragateko.
11. ARTIKULUA
Atal honen arabera, bertako herritarrek aurreko atalean zehaztutako urrats guztiekin
agerturiko borondatearen ondorioz Foru hau oso-osorik ezartzen bada Hiribildu bateko
lurralde forugabean, forudun auzotasun zibila lortuko dute zuzen-zuzen. Aurreko atalean
agindutakoaren arabera ezargarri izan dadin legeria berriak ez du aldaraziko ordura
arteko ezkontzen ondasun-eraentza, ezkontza-hitzarmenetan horrela erabakitzen ez baldin
badute behintzat. Pertsonen arteko eta oinordetza-kontuko harremanetan, aldi baterako
erabakietan agintzen dena ezarriko da. Argi daude hiru xedapenak, beraz:
Auzotasun foruduna zuzen-zuzenean jasoko dute.
Ezkontza-eraentzaren aldaketa ez da automatikoa izango.
Oinordetzari eta pertsonari buruzko xedapen iragankorrak aplikagarriak
izango dira erregimen batetik bestera igarotzeko prozedura honetan.
ARABAKO FORU ZIBILA
Arabako Foru Zibila ez da Araba osoan aplikagarri, inola ere. Lurralde historiko hori hiru
eremutan dago banatua, Zuzenbide Zibilaren aplikazioari dagokionez: AIARA, LAUDIO
eta ARAMAIO, eta beste herri eta hiribildu guztiak. Laburbilduz, hauxe da ezarpen-
eremuari buruz esan daitekeena:
AIARAKO FORUA
Aiarako Foruaren ezarpen-eremuari buruz ari dira Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari
buruzko Legearen 131. eta 132. artikuluak. Bietarik lehenengoak, 131. artikuluak, zera dio:
Aiarako Forua, Aiara, Amurrio, eta Okondo udalerri osoetan eta Artziniega udalerriko
Mendieta, Retes Tudela, Santa Koloma eta Soxoguti herrietan ezartzen da.
Legearen 132. artikuluaren arabera, berriz, honako aurreikuspenak hartu behar dira
kontuan: 1. Udalerri bat edo batzuk batzen bazaizkio Aiarako Forua ezargarri duen
udalerriren bati, Aiarako Forua hedatuko zaio udalerri batu berriari. 2. Udalerri foru gabe
bati udalerri forudunen bat batzen bazaio edota udalerri forudunen baten zati bat banatzen
bada, horrek ez dio eragingo batutako lurraldean nahiz banatuan ezargarri zen zuzenbide
zibilari. 3. Udalerri forudunetakoren batek bat egiten badu udalerri foru gaberen batekin,
Aiarako Forua izango da ezargarri udalerri berri horretan. Aiarako Forua mantentzeko
jarritako arauak dira horiek.
LAUDIO ETA ARAMAIO
Bi udalerri horien Zuzenbide Zibil aplikagarriari buruz hitz egiten du Euskal Herriko Foru
Zuzenbide Zibilaren 146.1 artikuluak: 1. Laudio eta Aramaio udalerrietan Bizkaiko Forua
da ezargarri, Bizkaiko lurralderako bereziki ezargarri izan daitekeen lurralde-eremuaren
zehaztapenari dagozkion erabakiak salbu.
ARABAKO BESTE LURRALDE GUZTIA
Aiara, Laudio eta Aramaio kenduta, Arabako beste lurralde osoan Kode Zibila da
aplikagarri, historiak agindu bezala.
GIPUZKOAKO FORU ZIBILA
Gipuzkoa da, arlo honetan, konplexutasunik txikiena duena; izan ere, historian berezko
Foru idatzirik izan ez duenez, juridikoki ez dira elizateak eta hiribilduak hain argi bereizi,
nahiz eta praktikan desberdintasun hori izan zen. Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari
buruzko Legearen 148. artikuluak zera adierazten du, 1999ko erreforma egin zenetik: Foru
honek Gipuzkoako lurralde historiko osoan izango du indarra, bertako arautegi zibila
denez. Beraz, badirudi Gipuzkoako lurraldean, behintzat, ez dagoela azpizatiketarik.
Lurralde osoan dela aplikagarri berezko Foru Zibila, inolako bereizketarik gabe.
Hori bai, aplikazioa murritza da kasu honetan ere. Lurralde-zatiketarik egiten ez den arren,
irizpide funtzional batek zailagotzen du 1992ko Lege horren kohesioa Autonomia
Erkidegoan. Legearen 147. artikuluak hala dio: 1.- Baserriaren eta famili ondarearen
ordenazioaren inguruan Gipuzkoan dauden ohitura zibilen indarra aitortzen da. 2.-
Ohitura horiek jaso eta garatzearren, Gipuzkoako Foru Zibila osatzen duten baserria
mortis causa eskualdatzeari buruzko ondorengo arauak xedatu dira. Ondorioz, horrela dio
Legearen 150. artikuluak: Gipuzkoan kokatutako baserria duten gipuzkoarrek foru zibil
honetan adierazitako baliabideak erabili ahal izango dituzte baserria eskualdatzeko,
elkarrekiko testamentuari buruz 172. ataleko 2. zenbakian xedatutakoaren kalterik gabe.
Arauaren efektuetarako, hona hemen Legeak baserriari buruz eskaintzen duen definizioa,
151. artikuluan: Baserria etxebizitzak berak eta hari lotutako gainerako eraikin, areto,
lursail eta ondazilegiek osatzen dute, bai eta, baserriaren ustiaketari, ustiatzen bada,
atxikitako ondasun higigarriek, aziendek eta makinek ere. Beraz, araudiaren 152.
artikuluaren arabera, baserriaren eta hari lotutako ondasunen doako eskualdaketak aurreko
atalean adierazitako guztiak hartuko ditu barruan, aurkako xedapenik ezean.
Gipuzkoako Foru Zibila, orduan, baserri baten titular direnek besterik ez dute erabiliko.
Beste eremu guztiei gagozkiola, Espainiako Kode Zibila izango zaie aplikagarri.
4.2.- Ezarpen-eremu pertsonala: auzotasun zibila
Lurralde ezarpen-eremua zehaztuta, argitu beharra dago lurralde-finkapen hori ez dela
nahikoa 1992ko Legea aplikagarria izateko, bere baitan barnebiltzen duen 1999ko
Gipuzkoako legearekin batera. Beste elementu bat bete behar da, PERTSONALA, alegia.
Aurreko atalean aipatu diren lurraldeetan aplikatuko da Legea, baina soilik FORUDUN
AUZOTASUN ZIBILA duten pertsonei, ez edozein pertsonari. Beraz, bi elementu batera
eskatzen ditu Lege horren aplikazioak, eta zenbait atalek adierazten dute bigarren elementu
horren beharra, hiru lurraldeei gagozkiola:
1.- BIZKAIA. Gure araudiaren 12. artikuluak dioen bezala, Foru Zibil honen
ondorioetarako, Bizkaiko Lurraldeko auzotasun zibila dutenak dira bizkaitarrak. Foru-
lurraldeko auzotasun zibila duena da forudun edo infantzoia.
2.- ARABA. Legearen 133. artikuluak, Aiarari dagokionez, zera dio: 1. Auzotasun
zibilak aginduko du Aiarako Forua ezartzerakoan. 2. Aiarako Forua ezartzeko orduan,
Zuzenbide arruntak arautuko du auzotasun zibila. Laudiori eta Aramaiori dagokienez,
ordea, 146.2 artikulua dugu: Bizkaiko Forua ezartzerakoan auzotasun zibilak aginduko du
Laudio eta Aramaio udalerrietan.
3.- GIPUZKOA. Legearen 149. artikuluaren arabera, Foru zibil honi dagokionez,
Gipuzkoako lurralde historikoan auzotasun zibila eskuratu duen oro da gipuzkoar.
Ikus daitekeenez, atal guztiek diote gauza bera. Foru Zibil horiek aplikagarri izan daitezen,
lurralde-ezarpenarekin batera, beharrezkoa izango da ezarpen-eremu pertsonala. Forudun
auzotasuna eduki beharko da: Bizkaian, bizkaitar foruduna; Araban, Aiarakoa, Laudiokoa
edo Aramaiokoa; eta Gipuzkoan, gipuzkoarra. Azter dezagun, baina, zer den auzotasun
zibila eta nola eskuratzen den; horretarako, jakina, Kode Zibilera jo beharko dugu.
Auzotasun zibilari buruzko araudia Estatuaren eskumen esklusiboa baita (EK-ko 149.1.8
artikuluaren arabera).
AUZOTASUN ZIBILA
1.- KONTZEPTUA
Auzotasun zibila pertsonaren egoera zibil bat da, estatus bat, Erregistro Zibilean
inskribatzen dena, eta horren arabera zehazten da espainiar naziotasuna duen pertsona bati
Estatuko zein ordenamendu zibil aplikatu behar zaion. Horrela, naziotasuna bada frantses
edo espainiar bati zein ordenamendu zibil aplikatu behar zaion finkatzen duen estatusa edo
konexio-irizpidea, auzotasun zibilak Espainiako estatuan indarrean dauden ordenamendu
zibiletatik zein aplikatu behar den adierazten du. Pertsonak duen auzotasun zibilaren
arabera (katalana, aragoiarra, galiziarra...), auzotasun horri dagokion legeria zibila ezarriko
zaio. Naziotasun txiki baten antzekoa da, Espainiako estatuaren barnean erabiltzen den
konexio-puntu bat (KZren 14.1, 15.1 eta 16.1.1 artikuluetan dago arautua).
Auzotasun zibila ez da nahasi behar administrazio-auzotasunarekin, hau da, udalerri edo
herri bateko auzoko izatearekin. Auzotasun zibila ez da toki batean bizitzea edo zure
egoitza herri edo hiri konkretu batean izatea, edota herri horretako erroldan inskribatua
egotea (empadronado). Auzotasun zibil bat izan dezakezu, eta beste toki batean bizi
(adibidez, ni Katalunian bizi naiteke lana dela-eta bost urtez, baina, nire auzotasun zibilari
dagokionez, bizkaitarra izan). Bereizketa hor dago; auzotasun zibilak finkatzen du zein
izango den niri aplikatuko zaidan legedia, eta adibideko kasuan, niri Bizkaiko legeria
aplikatu beharko zait, ez katalana, nahiz eta han bizi izan bost urtez. Beraz, ez dira gauza
bera.
2.- AUZOTASUNA ESKURATZEKO BIDEAK
Kode Zibilaren 14. artikuluak finkatzen ditu zein diren auzotasun zibila eskuratzeko bideak:
1.- SEME-ALABATASUNA
Kode Zibilaren 14.2 artikuluak dio jaioberriak gurasoen auzotasun zibila izango duela;
beraz, gurasoek foru-lurralde bateko auzotasuna badute, haien seme-alabek auzotasun bera
izango dute, nahiz gurasoak ezkonduak ez egon. Adoptatuak ere, bere adoptatzaileen
auzotasun zibila izango du, seme-alaben arteko diskriminazio ezaren printzipioan
oinarriturik. Gurasoetako bakarrak badu espainiar naziotasuna, seme-alabek haren
auzotasun zibila hartuko dute, besteak ez baitu. Eta seme-alabatasuna soilik guraso batekin
finkatu bada, harexek emango die seme-alabei auzotasuna. Baina zer gertatzen da gurasoek
auzotasun zibil ezberdina badute? Zeinena hartuko dute seme-alabek? [Kontuan hartu behar
da ezkontideek auzotasun ezberdina izan dezaketela, ezkondu eta gero ere]. Kode Zibilak
irtenbide batzuk proposatzen ditu kasu horietarako:
Gurasoek seme-alaba izan edo adoptatu eta sei hilabetera Erregistro Zibilean
inskribatuz, bietariko baten auzotasuna ezarri ahal izango diote umeari. Batek
bakarrik badu umearekiko guraso-agintea, oro har, berea emango dio, baina
bestearena ere aukeratu dezake. Akordiorik ez balego, epailearengana joateko
aukera egongo litzateke, baina ez dirudi oso komenigarria denik horretara
heltzea.
Ez badute aurreko aukera hautatu, seme-alabatasuna lehenengo finkatu duen
gurasoarena izango da auzotasun zibila. Gehienetan, ordea, aldi berean
finkatuko da.
Ez bada aurreko irizpideekin jadanik zehaztu, umeak bere jaioterriari dagokion
auzotasuna izango du.
Azken irizpide bezala, eta umea atzerrian jaio bada, auzotasun zibil «komuna»
izango da (hau da, foru gabea). Irizpide hori kritikatu egin izan da.
2.- TOKI ZEHATZ BATEAN JAIOTZEA
Ezin bada zehaztu umea norena den, eta horrexegatik gurasoen auzotasun zibila ezezaguna
denean, orduan umeak bere jaioterriari dagokion auzotasuna izango du. Gerora, gurasoek
seme-alabatasuna finkatzen badute, orduan, jaiotegunera arteko atzeraeraginkortasunez,
gurasoena ezarriko zaio.
3.- AUKERATU IZANA
Semeak edo alabak aukeratu dezake 14 urte dituenetik bere auzotasun zibila (emantzipatua
ez badago, guraso edo tutorearen parte-hartzea beharko du). Hautatu ahal izango du: bere
jaioterrikoa edo bere gurasoetariko bakoitzak izan duen azken auzotasuna.
4.- EZKONTZA
Ezkontzak ez du auzotasun zibila aldatzen, baina aukera dute ezkontideek, legearen arabera
banatuak ez daudenean, bikotearen auzotasuna hartzeko, hala nahi badute.
5.- BIZILEKUA
Toki batean bi urtez bizitze soilagatik, toki horri dagokion auzotasun zibila eskuratu
dezakezu, baina toki horretako auzotasuna eskuratu nahi duzula adieraziz, esanbidez, eta
Erregistro Zibilean inskribatuz. Edo bestela hamar urtez, inolako adierazpenik ez bada
egin kontrako zentzuan. Egin izan bada, ez da eskuratuko.
Ikusi dugun bezala, hauexek dira, laburki azalduak, auzotasun zibila eskuratzeko erak. Oso
garrantzitsua da, Espainiako estatuko zein ordenamendu juridiko aplikatuko zaizun
jakiteko, zure auzotasun zibila zein den jakitea. Hori da giltza, Espainiako estatuan
denetariko ordenamenduak baitaude. Askotan, jendeak ez daki zein den bere auzotasun
zibila, irizpideak zein diren ez dakielako. Horrela, EHFZZL aplikagarria izateko, honako
hau beharko du pertsona batek:
Bizkaiko Foru Zibila aplikatzeko, bizkaitar foruduna izan beharko duzu,
salbuespen batzuk kenduta (komisario bidezko testamentua, testamentu
mankomunatua eta tronkalitatea)
Aiarako Forua aplikagarria izateko, Aiarako auzotasun zibila izan beharko
duzu. Laudion eta Aramaion beste horrenbeste beharko da (udalerri horietan
izatea auzotasun zibila, alegia), Bizkaiko Foru Zibila aplikatzeko.
Gipuzkoako Foru Zibilak Gipuzkoako auzotasun zibila galdatzen du.
Bukatzeko, beraz, gure araudiaren egungo ezarpen-eremu biak batuta –lurraldeari eta
auzotasunari dagozkionak–, hona hemen sintesi-taula bat. Indarrean dagoen legeria aldatzea
urgentea dela islatzen duen informazioa, hain zuzen ere.
Gai honek Euskal Zuzenbide Zibilaren iturriak jorratuko ditu, Euskal Herriko Foru
Zuzenbide Zibilari buruzko 3/1992 Legearen Atariko Titulu komuneko araudi bateratua
aztertuz. Baina, lan horri ekin baino lehen, Zuzenbide Zibilaren iturriak zein diren aztertu
beharko dugu, gerora esparru horretan ikasitakoa Euskal Zuzenbide Zibilaren azterketan
islatzeko.
5.1.- Zuzenbide Zibilaren iturriak
Espainiako Zuzenbide Zibilaren iturriak aztertzean, KZren 1.1 artikuluari erreparatu behar
zaio: Espainiar ordenamendu juridikoaren iturriak legea, ohitura eta zuzenbidearen
printzipio orokorrak dira. Ondorioz, KZren 1.7 artikuluak zera dio: Epaile eta Auzitegiek,
ezagutzen dituzten auzi oro, ezarritako iturri-sistemari jarraiki ebazteko desenkusaezineko
beharra dute.
Zer da zuzenbidearen iturri izatea, baina? Doktrinak eman dituen adiera guztietatik [DE
CASTRO], Kode Zibilak bakarra erabiltzen du: zuzenbidearen iturriak dira zuzenbidea bera
ekoizteko edo sortzeko bideak, hau da, zuzenbidea nola edo nondik sortzen den erakusten
digutenak (legea, ohitura eta printzipioak). Hona hemen haien artean egiten den bereizketa:
1.- Iturri materiala. Potestas normandiari edo legeak sortzeko ahalmena duen
organoari deritzo iturri materiala, bertatik ateratzen baitira iturri formaletako batzuk
(legeak, hain zuzen ere).
2.- Iturri formala. Arau juridikoak kanpotik hartzen duen formari deritzo iturri
formala. Horien artean beste azpisail bat egin liteke, dena den:
2.1.- Iturri formal positiboa. Hasieratik du arau-balioa, eta hori ez da zalantzan
ipintzen. Zuzenbidearen iturri da, sortzen denetik. Horren paradigma legea da.
Absolutuak dira, guztientzat zabaltzen dira argitaratzen direnetik, eta epaile guztiek
ezagutu behar dituzte, auzi oro konpontzeko. Ez da frogatu behar badirela.
2.2.- Iturri formal ez-positiboa. Horien arau-balioa bereziki jaso egin behar da
iturri positibo batean; hau da, lege batek eman behar dio iturriaren balioa. Ohitura
eta printzipio orokorren kasua da hori. Iturri dira, Espainiako ordenamenduan, hala
baitio KZren 1.1 artikuluak. Erlatiboak dira, gainera, epaileek direnik ere ez
dutelako jakin behar, eta, behar izanez gero, frogatu egin beharko du interesatuak haren
aurrean.
Ikusi dugun bezala, beraz, KZren 1.1 artikuluak ITURRI PIRAMIDE bat ezartzen du
Espainiako Zuzenbide Zibilerako, eta berdintasun ezaren adierazle garbia da piramide hori.
Lehenengo iturria LEGEA izango da; ez badago gai baten inguruan legerik, orduan
OHITURA izango da erreferentziazko iturria, eta, azkenik, ohiturarik ere ez badago, orduan
printzipioetan oinarriturik konpondu beharko da arazoa. Azken batean, iturrien balioa
arazoen konponbidea aurkitzean datza. Epaile batek, arazo bat konpontzeko, legeetara joko
du lehenengo; legerik ez badago, ohiturara, eta, azkenik, printzipioetara. Ordena
hierarkikoa da, erabat. Azter ditzagun banaka.
I.- LEGEA
Legea zer den laburki azalduko dugu atal honetan; izan ere, Zuzenbide Politikoak edo Konstituzio
Zuzenbideak jorratzen baitu. Atal honetan, legea, iturritzat harturik, zeri deritzogun aztertuko dugu.
Legeak, beraz, organo eskudunek idatzi, landu eta onartzen dituzten arau juridikoak dira; ez
bakarrik Espainiako Gorte Nagusiek edo parlamentu autonomikoek onartzen dituztenak [lege
organikoak eta legeak, zentzu hertsian], baizik eta denak, baita botere exekutiboak onartzen dituen
dekretu eta erregelamenduak ere. Denak dira, iturri-sistemari begira, zuzenbidearen iturri. Denak
dira arau juridikoak, lege-tankera hartzen dutenak.
Legeak, legetzat hartzeko, hiru printzipio bete behar ditu:
1.- Legezkotasun-printzipioa. Organo eskudunak ematea, horretarako erabili behar
den prozedurari jarraitzea (tramitazioa), eta pertsona guztiei berdin eragitea, salbuespenik
gabe, diskriminaziorik gabe. Horrek ez du esan nahi legeak orokorra izan behar duenik eta
pertsona guztiei eragin behar dienik. Sektoreka edo arloka onartzen diren legeak ere
badaude. Kasu horretan, arlo edo sektore hori osatzen dutenei berdin eragitearekin beteko
litzateke aipaturiko betekizuna.
2.- Publikotasun-printzipioa. Legeek eragina izan dezaten, onartu eta gero
publikatu egin behar dira (aldizkari ofizialetan). Ez ditugu denak ezagutu behar, baina
badugu horiek ezagutzeko aukera eta eskubidea. Vacatio legisa izan dezakete legeek.
Agintariek ezer ezartzen ez badute, hogei egunekoa.
3.- Hierarkia-printzipioa. Legeen artean hierarkia bat dago, eta errespetatu egin
behar da. Beheragoko lerruna duen legeak ezin du jo goragoko lerruna duen lege baten
kontra. Guztien gainetik, Espainiako 1978ko Konstituzioa dago, jakina (KZren 1.2
artikulua).
II.- OHITURA
Kode Zibilaren 1.3 artikuluak ohitura aipatzen du zuzenbidearen iturri gisa, baina soilik
zuzenbide pribatuaren iturri gisa. Izan ere, ohitura praktikan jokabide bat errepikatzetik
sortutako arau juridiko bat da, Estatuaren egituraketa instituzionalean sartuta ez dauden
pertsona edo talde partikularrek burututakoa. Praktikarekin sortzen dute ohitura hori, eta,
ohitura horren menpe daudenez edo edukiari men egiten diotenez, ohiturari lotuta daude.
Horrenbestez, beharrezkoa da; hau da, zuzenbide bihurtzen da.
Hauexek dira, beraz, ohituraren EZAUGARRIAK:
1.- Estatuaren antolamendutik at dauden pertsonen praktikaren bidez sortzen da
ohitura. Pertsona partikularrez ari gara beti, nahiz eta kolektiboki antolatuak egon nolabait.
Dena den, Estatuarentzat lan egiten duten funtzionarioen, epaitegi edo instituzioetan
dabiltzanen praktikak ez dira ohitura, iturri-sistemari jarraiki.
2.- Iturri-sisteman duen balioa, hala ere, bigarren mailakoa da, eta subsidiarioa. Bigarren
mailakoa, bere iturri-balioa lege batek onartzen diolako (KZren 1.1 artikuluak); subsidiarioa, legea
falta denean soilik aplikatzen delako. Lege bat badago, zerbait arautzeko ez da ohitura kontuan
hartuko (Nafarroan izan ezik, contra legem ohitura onartzen baita iturri gisa, 1973ko Foru Berriaren
2. legean, hain zuzen ere).
3.- Oro har, ohitura ez da idatziz agertzen. Eta idatziz agertzen bada, soilik izan daiteke
bilduma batean, ohituraren balioa egiaztatzeko tresnak direnean. Aldiz, ohitura legeetan jasotzen
bada, jadanik ez da ohitura, lege bilakatu baita.
4.- KZren 1.3 artikuluak dioen bezala, Auzitegiek ez dute ohitura ezagutu eta ofizioz
aplikatzeko obligaziorik. Beraz, ez da ulertzen ohitura ezagutu egin behar denik. Badakigu iturri
erlatiboa dela, eta, beraz, oso nabarmena ez denean, behintzat, epailearen aurrean frogatu beharko
dela: ohitura existitzen dela eta aplikagarria den legerik ez dagoela. Bi alderdiak, positiboa eta
negatiboa.
Ohitura orok bi ELEMENTU dauzka bere barnean, gainera, halako ohitura JURIDIKOA dela
esatea ahalbidetzen dutenak:
1.- ELEMENTU MATERIALA. Praktika da elementu materiala; hau da, pertsonek
etengabe egiten dituzten egintzak edo praktikak, publikoak, denboran zehar errepikatuak. Hori da
ohiturak behar duen lehenengo pausoa: pertsona batzuek zerbait egitea, modu uniforme eta
iraunkorrean, eta luzaroan, gainera. Lurralde batean, toki batean, gremio batean... portaera hori
taldeko edo tokiko gehienek onartzea.
2.- ELEMENTU ESPIRITUALA. Tradizionalki elementu honi opinio iuris esan izan
zaio, eta, funtsean, aurrerago deskribatu dugun praktika edo portaera beharrezkotzat hartzen duen
kontzientzia-elementua da; hau da, praktika hori egiten duten pertsonek edo taldeek praktika horri
beharrezko iriztea, arautzat hartzea. Haien kontzientzietan, portaera horrekin lotura bat egotea. Ez
da, gaur egun, elementu subjektibotzat hartzen, pertsonen portaeran islatzen den datua baita. Ez da
pertsonaren kontzientzia aztertu behar, barnerantz eginez; objektibizazio-prozesu bat jasan du
elementu honek, batez ere usadio juridikoak elementu espirituala behar ez duenetik ohituratzat
hartua izateko (KZren 1.3 artikulua).
Azkenik, esan beharra dago ohiturak bi muga dituela, iturri-sistemaren bigarren ardatza den aldetik:
Moralaren aurka ez joatea (KZren 1.3 art.). Balioespen etiko bat da, arlo
horretan, arau juridikoa onartu edo ezeztatuko duena.
Ordena publikoaren aurka ez joatea. Ezin da ohitura legearen kontrakoa izan
(Nafarroan onartu egiten da, ordea). Argudiatu ezberdintasuna, onartzearen edo
ezeztatzearen alde, contra legem ohitura.
III.- ZUZENBIDEAREN PRINTZIPIO OROKORRAK
KZren 1.4 artikuluak ezartzen duenez, zuzenbidearen printzipio orokorrak lege edo
ohiturarik ez dagoenean aplikatuko dira, baina horrek ez du ahulduko printzipioek
ordenamendu juridiko osoarekiko duten izaera informatzailea. Definizio horretatik, bi
alderdi behintzat atera daitezke: iturri gisa, azkenak dira, baina, iturri izateaz gain,
informatzaile ere badira. Bi funtzio betetzen dituzte, alegia.
Definitu beharko bagenitu, zera esango genuke: Zuzenbidearen printzipio orokorrak garai
historiko batean giza komunitate baten funtsezko eta oinarrizko ideiak jasotzen dituzten
erregela zuzentzaileak dira, komunitate kideen artean sortutako arazo juridikoak
konpontzeko eta ordenatzeko egokitzat hartzen direnak. Beraz, honako ezaugarri hauek
atera daitezke:
1.- Iturri-sistemari gagozkiola, bigarren mailakoa da, subsidiarioa, ohitura bezala.
Legerik eta ohiturarik ez badago izango dira aplikagarri soilik. Eta iturri-balioa, gainera,
legeak berak ematen dio; bestela, ez luke izango.
2.- Jatorria gizartean du, geografikoki eta historikoki mugaturik dagoen komunitate
edo giza talde batean. Positibisten eta iusnaturalisten jarrera polarizatuak eta iritzi
bateratzailea lehian dabiltza haien funtsa aurkitzeko (legea, zuzenbide naturala edo biak).
3.- Ez dira arau idatziak. Idatzirik baleude, «positibatuak» egongo balira, ezingo
genituzke printzipio orokor izendatu, lege baizik. Hala ere, legeak eta ohiturak haiek sortu
baino lehenago indarra zuten printzipio edo ideien emaitza dira. Printzipioetatik eratortzen
dira, azken batean, eta horrexegatik dira ordenamenduaren informatzaile.
4.- Ez daude zerrendatuak. Ordenamenduaren parte dira, eta ordenamendua den
bezalakoa zergatik den argitzen dute. Espainiako Konstituzioak batzuk zerrendatzen ditu;
izan ere, horien ideietan eta filosofian jasota baitaude besteak. Epaileak erabiltzen badu
horietako bat, formulatu egin beharko du.
Ekitatea, justizia, askatasun zibila, oreka, proportzionaltasuna, zalantza kasuetan zordunaren alde
egitea, berdintasuna, bidegabeki aberastearen debekua, eskubidearen abusuaren debekua, fede ona,
analogia… badira makina bat. Askotan, Konstituzioak berak jasotzen ditu, giza eskubide gisa. Eta
horrek aurreko nazioarteko adierazpen-testuetatik, alegia. Besteetan, arauetatik eratortzen dira.
Horien aplikazio analogikotik. Nolabaiteko sustraia behar dute ordenamenduan, koherentzia-maila
bat ordenamendu juridiko jakin baten oinarriekin. Hala ere, denborarekin alda daitezke. Erlatiboak
dira, interpretagarriak, dimentsio-aldaketa jaso dezaketenak.
IV.- JURISPRUDENTZIA
Atal honetan azaltzen dugu zer den jurisprudentzia eta zergatik ez den zuzenbidearen iturri.
Jakin badakigu, botere-banaketaren teoriari jarraiki, botere legegile eta exekutiboaz gain,
badagoela botere judiziala, eta legegileek edota gobernukideek sortutako arau juridikoak
betearazi eta exekutatzen dituzten epaileek eta magistratuek osatzen dutela. Epaile horiek
ez dute, beraz, zuzenbidea sortzeko ahalmenik, sortutakoa interpretatzeko eta exekutatzeko
eskumena baizik.
Esparru horretan, aipatu beharra dago, beraz, JURISPRUDENTZIA. Jurisdikzio-ahalmena
dutenek beren erabakiekin sortzen duten doktrina da hori, KZren 1.6 artikuluan aipatzen
dena, hain zuzen ere. Artikuluak honela dio: Jurisprudentzia Auzitegi Gorenak, legea,
ohitura eta zuzenbidearen printzipio orokorrak interpretatu eta aplikatzean, behin eta
berriz ezartzen duen doktrina da. Horrela, Espainiako Auzitegi Gorenak bere sententzietan
legea eta ohitura interpretatzen dituenean (hau da, iturri-sistema bera), doktrinazko iritzi bat
sortzen du; ildoak, joerak... arazoak konpontzeko iturriak nola interpretatu eta aplikatu
behar diren adierazten du.
Zuzenbide Zibilaren inguruko jurisprudentzia Espainiako Auzitegi Gorenaren 1. salak ematen du,
zibileko salak (arlo penalean, 2.ak, administrazio-arloan, 3.ak, lan-arloan, 4.ak, eta militarrean,
5.ak). Badago, halaber, JURISPRUDENTZIA TXIKIA deritzona, Probintzia Entzutegiek sortzen
dutena edo, kasuan-kasuan, autonomia-erkidegoetako Justizia Auzitegi Nagusietako zibileko salek
(Foru Zuzenbidean, adibidez).
Nola ematen du Auzitegi Gorenak jurisprudentzia? Egia esanda, KASAZIO-ERREKURTSOAK
ebatziz ematen du (AZLren 477. artikulua), azken instantzian errekurtsoak aurkezten direnean
horiek ebatziz. Izan ere, ez dago instantzia gehiago gorago, eta Auzitegi Gorenak baliatzen du bere
azken epai hori, «zalantzak argitzeko» eta etorkizuneko interpretazio ildoa finkatzeko. Kasua
konpontzeaz gain, auzitegiak bere iritzia ematen du (sententziaren oinarri juridikoak ematen dituen
atalean): kasua ebazteko iturri-sistema nola interpretatu eta aplikatu duen. Ildo beretik, BI
SENTENTZIA eman direnean esan daiteke jurisprudentzia dagoela, eta auzitegiak joera bat
agertzen duela legea, ohitura eta printzipioak interpretatzean eta aplikatzean. Batzuetan, epai bakar
batek ezartzen du ildo finko eta irmoa.
Jurisprudentziaren balioa da BATASUN JURIDIKOA eta, horrekin batera, ZIURTASUN
JURIDIKOA ematea; hau da, Espainiako estatuko justiziako instantzia gorenak adierazten du
iturri-sistema nola interpretatu eta aplikatu behar den. Gainera, legeak hutsuneak dituenean
jurisprudentziak betetzen ditu (izatezko bikoteak, transexualitatea...). Hala ere, aldakorra da, eta
horrek bere balioa erlatibizatzen du. Gustu guztietako jurisprudentzia egoten da, kasu gehienetan.
5.2. Euskal Zuzenbide Zibilaren iturriak
Orain arte esandakoak badu islarik 1992ko Legean. Gogoratu beharra dago ATARIKO
IDAZPURUA horren inguruan aritzen dela, Eusko Legebiltzarrak hala eskatuta Legea
tramitatu zenean. Lehenengo lau artikuluak dira aztergai, ezer berririk esaten ez duten
arren. Euskal Zuzenbide Zibilaren iturriak zein diren adierazten du; iturri-sistema Kode
Zibilak ezartzen duen berbera da, baina Euskal Autonomia Erkidegoko lege, ohitura eta
printzipioei loturik, jakina. Garrantzitsua da klasean lau artikulu horiek irakurtzea, gai
horretaz esan direnak ongi barneratzeko eta finkatzeko:
1. artikulua: zein da iturri-sistema
1. Constituyen el Derecho Civil Foral de los Territorios Históricos del País
Vasco las disposiciones de esta ley, la costumbre y losa principios generales del
derecho que lo inspiran, de acuerdo con su tradición.2. La costumbre que no
sea notoria deberá ser probada.
2. artikulua: foru-jurisprudentziaren balioa
La jurisprudencia complementará el Derecho Civil Foral con la doctrina
reiterada que establezca la Sala de lo Civil del Tribunal Superior de Justicia del
País Vasco al interpretar y aplicar aquél.
3. artikulua: ordezko zuzenbidea zein den eta nola aplikatu behar den
1. En defecto de norma foral aplicable, regirá, como supletorio el Código Civil
y demás disposiciones de carácter general.2.La aplicación del Derecho
supletorio deberá acomodarse a los a principios generales del Derecho Civil
Foral.
4. artikulua: xedapenezko arauen aldeko presuntzioa
De acuerdo con el principio de libertad civil, tradicional ene l Derecho Foral vasco, las
leyes se presumen dispositivas, y la renuncia a los derechos de ellas derivados será válida
en tanto no contraríen el interés o el orden público, ni perjudiquen a tercero.
Ez da ahaztu behar, halaber, Eusko Legebiltzarrak 2003an onartu zuen Izatezko Bikoteei
buruzko Legea. Arau horren 9. artikuluak honela dio:
Régimen sucesorio.
A los efectos de la Ley 3/1992, de 1 de julio, de Derecho Civil Foral del País Vasco, las
parejas de hecho tendrán la misma consideración que las casadas. Así, en relación con el
régimen sucesorio y en función del Derecho Civil foral aplicable en cada caso:1.– Podrán
pactar que a la muerte de uno de ellos el otro pueda conservar en usufructo la totalidad de
los bienes comunes.2.–Podrán disponer conjuntamente de sus bienes en un solo
instrumento, mediante el testamento mancomunado o de hermandad, pudiendo ser
revocado o modificado por los miembros de la pareja.3.– Podrán nombrarse
recíprocamente comisario en el testamento o pacto sucesorio.
Ikus daitekeenez, beraz, izatezko bikoteak eta ezkontideak berdinduak geratzen dira,
2003tik, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legean. Ondorio guztietarako.
Xedapenean agertzen diren aukerak (gozamena, testamentu mankomunatua eta komisario
izendapena) adibideak besterik ez dira. Horiek ez dira izatezko bikoteek egin ditzaketen
mugimendu juridikoak. Ezkontideek egin ditzaketen guztiak egin ditzakete. Hiru horiek
adibideak dira soilik.
5.3. Foru-kasazioa
1. SARRERA
Honako lerro hauek kontraste-lana plazaratzea dute helburu euskal lurraldeek mendeetan
zehar foru-eraentza diziplina aniztunaren baitan izan duten sistema judizial propioaren eta
egun indarrean dagoen 1978ko Espainiako Konstituzioaren 1491.6 eta 149.1.8 artikuluek
eskaintzen duten marko juridiko murriztailearen artean. Agertoki juridikoaren ertz batetik
begiratuta, izan ginena eta gaur garena ispiluaren aurrean jartzea, alegia.
Ezin ukatu, ordea, lan honetan jorratzen diren gaiek back stage politiko argia dutela. Osagai
juridikoak ideologikoekin nahasten dituen errezeta horietako bat da, nahitaez. Horregatik,
bibliografia anitza erabili da, kolore guztietako iritziak irakurri eta txertatu dira. Nork bere
burua kokatzeko hainbat ikuspuntu atxiki dira, egungo errealitatea ahalik eta leialen
islatzeko erronkari sendo eutsiz.
2. EUSKAL LURRALDEEK MENDEETAN ZEHAR IZAN DUTEN BEREZKO
SISTEMA JUDIZIALAREN AZTERKETA XUMEA
2.1. Ikusmira orokorra
Goi Erdi Aroan, VIII. eta XII. mendeen artean, arauen sakabanaketa izan zen agertoki
juridikoaren bereizgarri nagusia: hiri-ordenamenduak ziren protagonistak, hiri bakoitzeko
biztanleentzat hainbat alderdi juridiko arautzen zituzten lehenengo testu idatziak.
Fenomeno horri lokalismo juridikoa esaten zaio, eta hirietan indarrean zeuden
ordenamenduei tokiko zuzenbideak; bestela esanda, foruak. Foru hitza da Goi Erdi Aroko
hiztegi juridikoan gehien erabiltzen denetakoa, Katalunian izan ezik, han ez baitute inoiz
ere erabili. Foru hitzak hainbat adiera ditu: izan ere, forua aparteko arautzat hartu izan da,
baina baita toki jakin batean indarrean dagoen ordenamendu juridikoa identifikatzeko
termino gisa ere. Foruaren edukia abiapuntu hartuta, foru esan izan zaio, halaber, lurralde
edo herri baten zuzenbidea biltzen duen testuari ere. Esanahi horiek lagungarriak dira
foruen artean egin beharreko bereizketa gauzatzeko.
Alde batetik, foru laburrak edo foru frankoak daude (hiri-gutunak), erregeek eta
jauntxoek hiri eta hiribilduei emandakoak, hiri horiek birpopulatzearren bertako biztanleei
eskainitako pribilegioak biltzen zituztenak. Forua, kasu honetan, aparteko araua da, berezia,
toki jakin batean indarrean dagoen euskarri juridikoa. Foru frankoen ondoan, ordea, herriak
sortu eta erregeak onartutako foruak daude, herriaren ohiturak testu idatzi batean jasotzen
dituzten berezko foruak. Forua, bigarren testuinguruan, herri edo lurralde baten
zuzenbidea jasotzen duen testua da. Kronologiari erreparatuz, aurrena foru laburrak eman
ziren hirietan, erregeak hiri bat sortzeko edo birpopulatzeko emandako tresna gisa.
Aurreragokoak dira berezko foruak, baina lotura estuagoa dute lurraldearen benetako
zuzenbidearekin, herriaren ordezkariek idatzitakoak baitira, euren ohitura zaharrei sakon
erreparatuta. Forudunen arteko elkarbizitza arautzeko berme sendoagoa eskaintzen duten
testu juridikoak dira, jada indarrean dagoen ohiturazko zuzenbide bat jasotzen baitute,
idatziz eta lege taxuz.
Euskal lurraldeetan ere oso adierazgarria izan zen fenomeno hori. Lehenengo foruak
laburrak izan ziren, XI. mendetik aurrera, zuzenki edo zeharka, hainbat erregek euskal
hiribilduei emanak, horiek birpopulatzeko edo sendotzeko. Foru frankoak ziren, burgesak:
merkataritza bultzatzeko eman ohi zituen erregeak, horrela hiribilduak sortzeko edo
indartzeko. Frankoak ziren, halaber, pribilegioak eskaintzen zituztelako, hiribildura biztanle
ahalik eta gehien erakartzeko eginikoak. Foru laburrak edo frankoak familiaka biltzen
ziren: euskal hiribilduek bere egin zituzten beste lurralde batzuetan indarrean zeudenak,
izena aldatuta. Alde batetik, Logroñoko Foru Frankoa dago (Alfontso VI.ak Logroñoko
biztanleei emana, 1095. urtean), Bilbok eta Gasteizek hartutakoa. Bestetik, Lizarrako Foru
Frankoa dago (Antso Ramirezek 1063an emandakoa), Donostiak bere egin zuena, 1180.
urtean, Antso Jakitunaren eskutik. Gainerako euskal hiribildu guztiek testu horiek
bereganatu zituzten, lurraldearen arabera, izena aldatuta.
Hiribilduek foru frankoei esker lortutako estatus pribilegiatuak erreakzioa eragin zuen,
ordea, landa-lurrean edo Lur Lauan. Bi multzo horien arteko tentsio gero eta handiagoaren
eta landa-lurreko biztanleek zuten desoreka soziojuridikoaren eraginez, euren zuzenbidea
idatziz jasotzeko grina sortu zitzaien horiei ere. Horren adibide bikaina dira euskal
lurraldeen Ohiturazko Zuzenbidea aurrenekoz idatziz jaso zuten foruak, Bizkaikoak,
Arabakoak zein Nafarroakoak; Gipuzkoak ez zuen inoiz osatu berezko forurik. Bizkaiari
dagokionez, lurraldearen egiturari erreparatuz, honako foru hauek bereiz daitezke:
Enkarterrietakoa (1394ko Avellanedako Foru Zaharra eta 1503ko Enkarterrietako Foru
Berritua); Durangokoa (data zehatza ezezaguna da, baina adituek diote Durangoko
Merindadeko Forua XIV. mendekoa dela), eta Bizkaia «nuklearra» deritzona (1452ko
Bizkaiko Foru Zaharra). Bizkaiko hiru lurralde-eremuek euren ordenamendu juridikoa
bateratu zuten 1526ko Bizkaiko Foru Berriaren bidez (Enkarterriek 1574an bere egin zuten
Foru Berria), Bizkaia osoko Lur Lauari geroztik aplikagarria izan zitzaion testu bakarra.
Orozkoko bailara 1785ean sartu zen, behin betiko, Bizkaiko lurralde-eremuan, baina ordura
arte ere Bizkaiko Forua aplikatzen zitzaion, Bizkaiko Lur Laua bailitzan. Bizkaiko
hiribilduak eta Urduñako hiria, ordea, foru haren eremutik kanpo geratu ziren, haietan
indarrean egondako foru frankoek Gaztelako Zuzenbidea beretu baitzuten, tresna juridiko
gisa eskas gelditu zirenetik gaur arte.
Arabari dagokionez, 1373ko Aiarako Forua izan zen aiararren berezko ohiturazko
zuzenbidea jaso zuen testu idatzia; gainerako arabar guztiek Gaztelako Zuzenbidea izan
zuten ordenamendu juridiko nagusitzat. Gipuzkoak ohiturazko zuzenbideari eutsi zion
egunerokoan, idatzita egon ez arren, hiribilduetatik kanpoko Lur Lauari zegokionez;
hiribilduetan, beste lurralde batzuetan bezala, Gaztelako Zuzenbidea zen aplikagarria.
1237ko Foru Zaharra izan zen nafarren berezko zuzenbidea jaso zuen lege-testua, gerora
Nafarroako Foru Orokorraren muina izango zena, 1330ean eta 1418an «hobetua».
Iparraldeko euskal lurraldeek euren ohiturazko zuzenbideak eratutako instituzioei eutsi
zieten –ingelesen eta, aurrerago, frantsesen mende–, 1789an Frantziako Iraultzak ezabatu
zituen arte. Lapurdin aipagarriak dira 1215eko Baionako Hiri Forua eta 1514ko bi bilduma
–indarrean zeuden ohitura orokorrei zegokienez, bata Lapurdirentzat eta bestea
Baionarentzat (Lapurdiren eta Baionaren arteko bereizketa argi erakusten dute hainbat
testuk)–. Zuberoari bagagozkio, berriz, aipagarria da 1520ko Ohituren Bilduma; eta
Nafarroa Behereari dagokionez, azkenik, 1611ko Foru eta Ohituren Bilduma.
Hala, Erdi Aroko panorama juridikoa argi marrazten duen mapa bat sortu zen berezko
foruak onartu zirenean, batez ere Hego Euskal Herriko lurraldeetan: alde batetik,
hiribilduak zeuden, foru frankoen bidez Gaztelako Zuzenbidea jaso zutenak (1348ko
Alcalako Ordenamenduaren eta Partiden eskutik). Bestetik, Lur Laua –Gipuzkoan eta,
Aiara kenduta, Arabako lurralde ia osoan izan ezik–, berezko foruek arautua. Euskal
instituzio publikoen eremuan, ordea, ordezkari guztiak joaten ziren lurralde bakoitzeko
Batzar Nagusietara, bai hiribilduetakoak baita Lur Laukoak ere, gai komunez aritzeko.
Batzar partikularrak ere egiten ziren, haiez gain, hiribilduen artean nahiz Lur Lauko
ordezkarien artean, batzuei eta besteei zegozkien gaiez aritzeko.
Berezko foruez gainera, ERMANDADEAK ere baziren, hau da, leinuen arteko borrokek
eragindako ondorioei aurre egiteko sortutako erakunde judizial kolektiboak. Euskal Herriko
probintzia gehienetan sortu ziren ermandadeak, XIV. mendetik aurrera (Bizkaian,
Gipuzkoan, Araban, Nafarroan eta Lapurdin), eta indar nabarmena izan zuten lurraldearen
egituran. Foruek aurreikusten zuten Zigor Zuzenbideaz bestelako zigor-araudi bat eratu zen
ad hoc ermandadeek aplika zezaten. Delitu eta zigor berriak zehaztu zituzten, leinu-gerrek
eragindako ondorioei aurre egiteko tresna eraginkor gisa. Zigor Zuzenbide berezi hori
ordenantzen bidez eratu zuten Batzar Nagusiek. Aipagarriak dira Bizkaian, oso ezagunak
direlako, 1342ko Ordenantzak edo Koadernoak, Nuñez de Lararen eskutik onartutakoak,
eta 1394koak, Gonzalo Mororen eskutik onartuak. Borroken eragin gordinari aurre egiteko,
Gaztelako Koroak ere esku hartu zuen, 1487ko Chinchillako Ordenantza hiribilduetan eta
hirietan aplikatuz, ezohiko neurri gisa, leinuen aurkako neurri oso zorrotzak jasotzen
baitzituen. Baina bizkaitarrek ez zuten testu hura begi onez hartu. Izan ere, borrokak
eteteko neurriak biltzeaz gain, hiribilduen gaineko kontrola areagotzea zekarren, besteak
beste, hiribilduak Batzar Nagusietatik aldentzeak eta Lur Lauarekiko distantzia
areagotzeak. Ordenantza zorrotz hark sortutako krisia konpontzeko, 1630eko
KONKORDIA aldarrikatu zen, zeinak hiribilduei baimentzen baitzien, prozedura jakin
baten bidez, foruak bere egitea, Gaztelako Zuzenbidea alde batera utzita.
Euskal lurraldeen foru-eraentzaren benetako dimentsioa, ordea, foruen arauek islatzen
dutenaz harago iristen da. Egia da foruak diziplina anitz biltzen dituzten testuak direla:
berezko Zuzenbide Zibilari, Administrazio Zuzenbideari, Zigor Zuzenbideari eta Prozedura
Zuzenbideari buruzko arauak jasotzen dituzte, euskaldunen ohiturazko zuzenbidea lege
idatzi bihurtuz. Baina orain, guri dagokigunez, honako hau da funtsezko datua: euskal
lurraldeek berezko egitura politikoa eta judiziala izan zuten hainbat mendez, nahiz eta
batzuek Gaztelako Koroarekin egindako itun politikoaren ondoriozkoa zela esan, eta beste
batzuek, berriz, aurretik indarrean egondako eta Gaztelako Koroaren inbasioari begira –eta
Gaztelako monarkiaren zentralizazioaren mende– erregeek hala nahi izanda (edo komeni
izan zitzaielako) euskaldunoi onartutako zenbait berezitasun edo pribilegiotzat hartu.
Edozelan ere, eztabaida garrantzitsua izan arren, azpimarratzekoa da gure iragan politikoari
eta judizialari buruz hainbat eta hainbat adituk ateratako ondorio sendo hau: euskal
lurraldeen foru-sistemak gobernu-sistema jakin batean du abiapuntua. Banakoen
eskubideak defendatzen dituen sistema da (herritarren arteko berdintasuna, kaparetasun
unibertsalean oinarritua; oinarrizko eskubideen babesa, tortura, epailearen esku-hartzerik
gabeko atxiloketak eta zorrengatiko kartzelatzea debekatzen eta etxebizitzaren
bortxaezintasuna eta akusaziozko printzipioa aldarrikatzen baititu), berezko Zuzenbide
Zibila daukana familiaren eta oinordetzaren eremuan; berezko instituzio publikoak dituena
(auzo, eskualde eta herrialdeetan banatuak), baita berezko sistema militarra, berezko
Justizia Administrazioa, berezko ogasuna (zerga-salbuespena) eta sistemaren berezko
defentsa-tresnak («foru-pasea») ere. Finean, XIII.-XVIII. mendeen artean loratu eta
trinkotutako sistema bat (Gaztelako Koroaren mende dauden beste lurraldeetan –Aragoi eta
Katalunia– gertatu bezala) eta XIX. mendetik aurrera indarrez desagerrarazia.
Foru-eraentzen abolizio-prozesua gogorra eta luzea izan zen. Filipe V.aren XVIII. mendeko
Planta Dekretuen zentralizazio-saiakera abiapuntu hartuta, mota askotako ekimenak
gauzatu ziren, XIX. mendean zehar, euskal lurraldeen foru-sistema ezabatzeko helburuak
gidatuta. Manuel Godoy espainiar ministroak lehentasunezko erronkatzat zeukan euskal
lurraldeen foru-sistema deuseztatzea, eta, horretarako, aurrera eraman zuen borroka
ideologiko antiforalista zorrotza. Ildo horretan, enkargu ofizialen babespean idatzitako
hainbat obra historiko-juridiko plazaratu ziren, foru-sistema bera inoiz existitu ez den
«mito» huts bilakatu nahian. Egun, oraindik, doktrinaren parte batek diskurtso horri eusten
dio. Edozelan ere, bestelakoak izan ziren foru-sistema desagerrarazi zuten ekimen
politikoak eta juridikoak: 1808ko Baionako Estatutua (96., 101., 116., 117. eta 144.
artikuluak); 1812ko Cadizko Konstituzioa, Espainiako 1837ko Konstituzioa, 1837ko
irailaren 16ko Legea (Bizkaiko, Arabako eta Gipuzkoako Foru Aldundiak desegin zituen),
1839ko urriaren 25eko Legea (1. eta 2. artikuluak: Foru Aldundiak berrezarri zituen, baina
sistema judiziala ezabatu; foru-pasea debekatu zuen, eta, besteak beste, banderaren onura
galdu zuen Bilbok), 1841eko urriaren 29ko Errege Dekretua (Foru Aldundiak eta Batzar
Nagusiak desegin eta Probintzia Diputazioak indarrean jarri zituen; Estatuaren sistema
judiziala ezarri zen, Justizia Administrazio foralaren ordez; aduanak kostara eta mugetara
eraman ziren; udalak Estatuko sistemaren arabera antolatzen hasi ziren) eta Espainiako
1845eko Konstituzioa, neoforalismoa deritzonaren garaian. Estatuaren eta euskal lurraldeen
arteko tentsioa areagotuz joan zen, urtez urte (barealdi batzuk tartean, hala nola, 1871ko
urtarrilaren 25eko Errege Dekretua eta, batez ere, Espainiako I. Errepublikaren garaian,
Espainiako 1873ko Konstituzio Federalaren Proiektua), eta «negoziazioa» ezinezkoa
izanik, garaile atera zen Estatuaren zentralismoa. Prozesuaren gailurra 1876ko uztailaren
21eko Legeak irudikatu zuen, Espainiako 1876ko Konstituzio monarkikoaren babespean,
Cánovas del Castilloren eskutik emana: euskal lurraldeen foru-sistema abolitu zuten,
eremu publikoari zegokionez. Ordu arteko foru-instituzioak galdu egin ziren.
Euskaldunok foru-sistemaren defentsan hain sutsu jokatu izanak argi islatzen duela
autogobernurako nahia ondorioztatu dute adituek. Are gehiago: CLAVERO irakaslearen
hitzetan, foralismoak federalismoa ezkutatu du beti, federalismo estalia, Estatuaren
konstituzionalismo bateratuaren aurrean. Gure historian zehar, errealitate eta aldarrikapen
iraunkorra, alegia. Espainiako Berrezarkuntzaren garaiari dagokionez, federalismo birtual
horren adibidetzat hartu izan da, berez, 1878. urtetik aurrera martxan jarritako tresna
juridiko berria: kontzertu ekonomikoa edo ekonomia-ituna. Estatuko gobernuaren eta
Bizkaiko, Gipuzkoako, Nafarroako eta Arabako aldundien arteko akordioa oinarri,
kontzertua da Estatuaren eta hiru probintzien arteko harreman ekonomikoak zein
administraziozkoak arautzeko sistema konstituzionala, Estatuko legebiltzarraren kontroletik
kanpo geratzen dena eta hiru probintziek hari ordaindu beharreko kupoa muintzat duena.
Aldundiek kudeatutako finantza-autonomia antolatzeko tresna juridikoa, eremu fiskalean,
Estatuaren eta probintzien arteko «tratu»en eta «negoziazio»en esparrua sortzen duena, eta
adituen artean aldeko eta kontrako iritzi argiak eragin dituena. Lehenengo kontzertu
ekonomikoa 1878tik 1887ra arte egon zen indarrean; bigarrena, 1887tik 1894ra arte;
hirugarrena, 1894tik 1906ra arte, eta laugarrena, 1906tik 1925era arte (Liga Foral
Autonomistaren garaian, 1917an hiru aldundiek Espainiako erregeari bidalitako –eta gerora
ahaztutako– mezuaren garaian, lehenengoz euskal lurraldeen eskubide historikoak
esamoldea erabiltzen hasi zen garaian). Tartean, foru-sistema berreskuratzeko saiakerak
egin ziren: 1917ko mezuaren ildotik, 1918ko azaroaren 3an euskal diputatu abertzaleek
Espainiako Kongresuan aurkeztutako Lege Proiektua, esaterako.
Bosgarren kontzertu ekonomikoa Primo de Riveraren diktadurapean (1923-1930) onartu
zuten. 1925etik 1937ra arte egon zen indarrean. Espainiako II. Errepublikaren garaian,
itunari eutsi zitzaion, baina, 1936ko Espainiako Gerra Zibilaz geroztik, bi probintzia
euskaldunek izandako jarrera antifrankista zela eta, 1937ko ekainaren 23ko Lege
Dekretuaren bidez, sistema kontzertatua ezabatu zieten Bizkaiari eta Gipuzkoari. Kausa
frankistaren aldeko jarrera izanagatik, kontrako bidea hartu zuten Araba eta Nafarroari
zegokionez, eta eraentza bereziari eutsi ahal izan zioten. Egoera horretan heldu zen 1978ko
abenduaren 6an onartutako Espainiako Konstituzioa eta haren lehenengo xedapen
gehigarria. Araban ordu arte indarrean egondako kontzertua izan zen xedapen horren
filosofiaren eredua, baita autonomia-erkidegoa osatzean eta 1979ko Euskadiko Autonomia
Estatutuan oinarri hartutakoa ere (41. art.; zortzigarren xedapen iragankorra). Hala,
1981eko maiatzaren 13ko Legearen bidez onartu zen egun indarrean dagoen kontzertu
ekonomikoa, Bizkaiari, Arabari eta Gipuzkoari dagokienez. Berau izan da, ordu arteko eta
Espainiako Konstituzioaz geroztik Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean ezarritako
sistemaren arteko zubia, zuzenbide publikoari bagagozkio.
2.2 Euskal lurraldeen berezko sistema judizialaren ardatz nagusiak: foruak eta
Espainiako II. Errepublikaren garaiko euskal autonomia-estatutuak
Historian zehar gure lurraldeek berezko sistema judiziala izan dutela argi erakutsi dute
hainbat eta hainbat ikerketek. Gaur egun, aldiz, ez dago berezko sistema judizialik.
Hegoaldeko euskal lurraldeak Espainiako estatuaren organigrama judizialean txertatuta
daude; Iparraldekoak, ostera, Frantziako estatukoan. Hegoaldeko euskal lurraldeek berezko
sistema judizialari eutsi zioten 1876. urtera arte, zuzenbide publikoaren eremuan euskal
foruak abolitu zituzten arte. Ordutik, Espainiako 1978ko Konstituzioa aldarrikatu arte,
parentesi bakarra izan zuten lurraldeok autonomia instituzionalari dagokionez: Espainiako
II. Errepublikak ahalbidetutakoa eta, ondorioz, euskal autonomia-estatutuetan jasotakoa.
Iparraldeko lurraldeek, berriz, 1789ko Frantziako Iraultzaz geroztik ez dute berriz ere
berezko sistema judizialik izan.
2.2.1. Foruetan jasotako sistema judiziala
Aurreko atalean irudikatu dugun ibilbide historikoaren zenbait uneri argazkia ateratzea
dagokigu orain. Ikusi dugunez, Hegoaldeko euskal lurraldeek berezko gobernu-sistema ia
osoa eduki zuten 1876. urtera arte (eta Iparraldekoek, lausoagoa bada ere, 1789ko
Frantziako Iraultzara arte). Data hura da, beraz, foruen abolizioaren adierazlea; hots,
Hegoaldeko euskal lurraldeen berezko zuzenbide publikoa desagertzearen isla historiko-
juridikoa. Ordu arte, euskal lurraldeek, foru-eraentza diziplina aniztunaren baitan, izan
zuten berezko sistema judizial bat, foruek ere argi jasotzen duten moduan.
1. Bizkaia
Bizkaiko Jaurerrian, funtsezko garrantzia izan zuen berezko Justizia Administrazio foralak,
Bizkaiko foru-sistemaren ardatz diren hainbat elementu bermatzen baitzituen:
kaparetasunaren babesa, norbanakoen eskubide eta bermeei eusteko bidea, eta Bizkaiko
berezko zuzenbidea aplikatzekoa, besteak beste. Hauek dira Bizkaiko sistema judizialaren
oinarrizko ezaugarriak:
-Epaileen eta tribunalen sistema ez zen berdina Bizkaiko eskualde edo lurralde-eremu
guztietan: Durango, Bizkaia «nuklearra», Enkarterriak eta hiribilduak bereizten ziren.
Horretan ere, nabarmena zen, beraz, pluraltasuna eta barne-zatiketa.
-Auzi berak ezagutzeko eskumena zuten hainbat instantzia judizial zeuden. Hori zela eta,
sistema oso konplexua zen, oso ugariak baitziren tribunalen eta instantzien arteko eskumen-
gatazkak, batez ere bigarren auzialdian.
-Oso arrunta da, eskema horretan, helegite ugari aurkeztea instantzia bat baino gehiagotan.
Horregatik, prozesuak asko luzatzen ziren. Hori zuzentzeko, askotan, mugatu egiten zen
instantzien kopurua.
-Batez ere Durangon eta Enkarterrietan, etengabeak ziren etxekoek lehenengo udal-
instantziari eustearren korrejidoreen esku-sartzeen kontra egindako borrokak. Tirabira
horien oinarria argia zen: bizkaitarrek nahi zuten euren auziak bertako epaile eta tribunalek
ezagutzea, eta ez epaile edo tribunal arrotzek ezagutzea. Alde batetik, etxekoek beti
ezagutzen zutelako askoz ere hobeto bertako zuzenbidea, antzinako ohituretatik eratorria.
Bestalde, prozesu edo auzi bat kanpoan izateak gastuak zekarzkielako bizkaitarrei: etxetik
aldentzea eta, beraz, bertakoez zuzenean ezin arduratu izatea. Ideia hori Bizkaiko 1526ko
Foru Berriak berak jasotzen du (VII. titulua; I. legea).
-Bizkaiak, halaber, epaileen, tribunalen eta euren laguntzaileen jarduera kontrolatzeko
sistema bat ezarri zuen, baita horiek euren ekimenengatik zuten erantzukizuna ere (Foru
Berria, IV. titulua, I. eta II. legeak).
-Azpimarratu beharra dago, bestalde, Bizkaian, leinu-gerren garaian, ermandade-alkateak
zeudela, baina, borrokak amaitu bezain laster, desagertu egin zirela (XV. mendean),
Ermandadeak ez baitzuen loturarik izan jaurerriarekin. Horregatik, Foru Berriak ez zuen
organo judizial gisa jasotzen, garai batean funtzio hori bete bazuten ere.
-Azkenik, ezaugarri orokor gisa, ezinbestean aipatu beharra dago bizkaitarrek gorengo
instantzia judizialetan zuten «babes» berezia. Espainiako estatuko tribunalen historian
zehar, mota horretako kasu bakarra izan zen Valladolideko Kantzelaritzan bizkaitarrek
izandako sala bereziarena. Sala horren arduradun zen epaile nagusiak aditua izan behar
zuen Bizkaiko Zuzenbidean, eta kasu horiek soilik aztertzen zituen bere salan (Foru Berria,
XXIX. titulua, III. eta X. legeak). Epaile hori, halaber, bizkaitarrei Bizkaitik kanpo sortzen
zitzaizkien prozedura zibilak eta penalak ezagutzeko eskumenduna zen, betiere bizkaitarrek
euren kaparetasuna frogatzen bazuten. Eta froga hori izapidetzearen arduraduna ere epaile
nagusia zen (FB, I. titulua, XIX. legea).
ITURRIZAk dioenez, hauek izan ziren Bizkaiko lehenengo epaileak, IX. mendetik aurrera
eta XV. mendera arte: PRESTAMERO NAGUSIA eta Gernikako Kongresu Orokorrak
aukeratutako BOST MERINO, Bizkaiko bost merindadeetan justizia administratzeko
hautatuak. Prestameroak eskuduntzak zituen arlo zibilean eta penalean, eta jaurerri osoan
zeukan jurisdikzioa. Merinoak epaiak exekutatzeaz arduratzen ziren. Bizkaiko 1526ko Foru
Berriak, aurreko sistema horretatik abiatuta, honako hau marraztu zuen bere arauetan,
betiere epaileak eta euren laguntzaileak argi bereizita:
Epaileak
-Burdinolen alkateak. Burdinolen artean sortutako auziak ezagutzeko eskumena zuten,
baita burdinolen jabeen eta euren langileen artekoak ebaztekoa ere. Foru Berriak (II. titulua,
V. legea) burdinolen barruan gertatutako auzietara mugatzen zuen euren eskumena, eta,
horietatik kanpo gertatutakoei zegokienez, kantitate jakin bat gainditu artekoetara. Alkate
edo epaile horiek burdinolen jabeek aukeratzen zituzten, eta izendapenean zehaztutako
bailarara mugatzen zen euren jurisdikzioa; urtebeterako kargualdia zen.
-Bertako alkateak. Epaile hauek eskuduntza mugatua zuten, auziaren objektuaren balioaren
araberakoa. Foru Berriaren arabera, Arratian, Uriben eta Zornotzan zein beste elizate eta
merindade batzuetan existitzen ziren (II. titulua, IV. legea).
-Enkarterrietako udalbatzetako alkateak. Kausa zibilak eta penalak ezagutzen zituzten,
lehenengo auzialdian, Enkarterrietako udalbatza batzuetan (Gueñes, Zalla, Gordexola) eta
zibilak bakarrik beste batzuetan (Sopuerta, Karrantza, Galdames eta Turtzioz). Apelazioa
korrejidorearen aurrean egiten zuten Enkarterrietako biztanleek, eta azken auzialdia
Valladolideko Kantzelaritzako Bizkaia Salari zegokion.
-Hiribilduetako alkateak eta Urduñako Hiriko alkatea. Lehenengo auzialdian kasu zibilak
eta penalak ezagutzeko eskumena zuten. Euren eskumenak hiri-gutun edo foru frankoetatik
eratortzen ziren, errege edo jauntxoek emanak. Eskumena esklusiboa zen, eta epaile
arrotzak baztertzen zituen. Apelazioak korrejidorearen aurrean egiten zituzten bertakoek eta
azken instantzia Valladolideko Kantzelaritzako Bizkaia Sala zen.
-Foru-alkateak. Bizkaiko Lur Lauan kausa zibilak ezagutzeko eskumena zuten epaileak
ziren, eta euren funtzioa zen berezko zuzenbidea zaintzea eta mantentzea, ohitura zaharrak
interpretatuz eta aplikatuz. Bizkaiko Jaunak izendatzen zituen eta BOST ziren, 1526ko
Foru Berriko II. tituluko III. legearen arabera: hiru Busturia eta Zornotzako merindadeetan,
eta bi Uribekoan, Arratian eta Bedian. Euren jurisdikzioan bakarrik zuten eskumena, eta
bertakoak izatea galdatzen zitzaien, gainera. Bertakoekin lotura izatea eta bertan bizitzea.
Apelazioa korrejidorearen aurrean edo haren teniente orokorraren aurrean egiten zuten
bertako biztanleek.
-Korrejidorearen tenienteak. Tenienteak korrejidorearen ordezkariak ziren Bizkaiko
Jaurerria osatzen zuten lurralde-eremu guztietan: Durango, Enkarterriak eta Bizkaia
«nuklearra». Korrejidoreak izendatzen zituen eta izendapena errege-kontseiluak edo
erregeak berak ikuskatzen zuen. Letraduak ziren eta lehenengo auzialdian (beste alkate
batzuekin batera) zein bigarrenean zituzten eskumenak. Batez ere, azken horretan. Hiru
ziren eta euretatik garrantzitsuena teniente orokorra zen, Gernikakoa, Bizkaiko eta
Durangoko Lur Lau osoan jurisdikzioa zuena (FB, II. tituluko II. legea). Korrejidorea
ordezkatzen zuen hura ez zegoenean, elizateei bisita egiten zien eta Valladolideko
Kantzelaritzako kidea zen.
-Korrejidorea. Bizkaiko foru-eraentzan ezinbesteko figura zen korrejidorearena. Erregearen
ordezkaria zen Jaurerrian: hark izendatzen zuen eta ordaintzen zion, eta letradua izan behar
zuen (FB, II. titulua, I. eta X. legeak); zalduna edo kaparea eta odol garbikoa, Jaurerritik
kanpokoa (FB II. titulua, II. legea). Kausa penaletan zein zibiletan zuen eskumena
Bizkaiko Lur Lau osoan. Oro har, konfiantzazko politikari, militar, Valladolideko
Kantzelaritzako letradu, diplomatiko, Bizkaiko epaile nagusi edo presidente izandakoen
artean aukeratzen zen. Batez ere, apelazioetan aritzen zen.
-Bizkaiko diputatu nagusiak. Funtzio politikoez gain, korrejidoreak emandako sententzien
apelazioa ezagutzeko eskumena zuten Bizkaiko bi diputatu nagusiek, beste lurraldeetan ez
bezala.
-Bizkaiko epaile nagusia. Valladolideko Kantzelaritzako Bizkaia Salako arduraduna zen,
autore batzuen iritziz, jatorrian, Bermeoko epailea izandakoa. Azken auzialdia ezagutzen
zuen jaurerrian emandako sententzia guztiekiko, kausa zibiletan, penaletan eta
kaparetasunari buruzkoetan. XIX. mende arte iraun zuen kargu honek. Erregeak izendatzen
zuen eta hil arteko kargua zen, oro har.
Laguntzaileak
-Prebosteak. Hiribilduetako funtzionario judizialak ziren, Bizkaiko jauntxoek
izendatutakoak eta bertako sententziak exekutatzeko funtzioak zituztenak. Gaizkileak
atxilotzeko eta kartzelatzeko funtzioa ere betetzen zuten.
-Prestameroak. Korrejidoreak ordezkatu zuen arte, jaurerriko maila goreneko
funtzionarioa zen. Foru Berriaz geroztik, erregeak jaurerrian zituen hainbat eskubide
galdatzeko, kobratzeko eta jasotzeko funtzioa betetzen zuen, exekuzioa barne. Bi
laguntzaile izendatzeko ahalmena zuen, bata Durangoko merindadearen eremurako eta
bestea Bizkaia nuklearrerako.
-Merinoak. Bizkaia nuklearra merindadeetan banatzen zen, eta merindade bakoitzak
merino bat zuen (Uribekoak, bi). Foru Berriak ZAZPI merindade aipatzen ditu: Busturia,
Uribe, Arratia, Bedia, Zornotza eta Durango, eta, 1785. urtean gehitutakoa, Orozko.
2. Gipuzkoa
Gipuzkoan, XV. menderako finkatuta zegoen foru-egitura judiziala. Analisia laburtzearren,
honako alderdi hauek azpimarratuko ditugu:
a) Udaleko Justizia Administrazioa
-Epaile arbitroak. Ekitatez arazoak konpontzen zituzten arbitroak ziren, ez epaileak.
Auziko alderdiek aukeratzen zituzten euren kasua ebazteko, bide judiziala ekiditearren.
Erdi Aroan eta Aro Modernoan garrantzi handia izan zuten. Epaile «ofizial»ekin batera
arazoak ebazteko euskarri juridikoa osatzen zuten, eta batez ere arlo zibilean betetzen zuten
euren jarduera.
-Ohiko alkateak. Gipuzkoako hiribilduetan lehenengo auzialdiaz arduratzen ziren, arlo
zibilean zein penalean, korrejidorearekin batera. Udalerriko zenbait auzokoren artean
aukeratzen zituzten; hautagaiek «millarista» izan behar zuten, hau da, funts-ondasunen
kopuru jakin bat izan behar zuten, eta idazten eta irakurtzen jakin behar zuten. Epaimahai
batek eta prebosteek laguntzen zieten alkate horiei. XVI. mendetik aurrera, Batzar Nagusiei
eskaera ugari egiten zitzaizkien, korrejidoreek alkate horien lehenengo auzialdiko
eskumena errespeta zezaten.
-Auzo-alkateak. Hiribilduekiko mendekotasuna zuten herri edo auzoetako alkateak dira.
Auzo horietan aukeratzen zituzten eta zegokien ohiko alkateak izendatzen zituzten. Euren
jarduera ohiko alkateek eskuordetutako eskumen batzuk exekutatzean zetzan, Zuzenbide
Zibilaren eremuan eta kantitate txikiko auziei zegokienez. Auzo eta herriak hiribildu
bilakatu ahala, desagertu egin ziren alkate hauek.
-Alkate nagusiak eta alkate nagusien tenienteak. Hiribilduetan ohiko alkateen esku
zegoen funtzio judiziala, eta Gipuzkoan, alkate nagusiek betetzen zituzten funtziook
Alkatetza Nagusietan. Udalerriak ziren Alkatetza Nagusiak, hainbat «unibertsitatek»
osatuak, Batzar Nagusietan ordezkaritza bakarra eta bateratua zutenak (Areria, Sayaz eta
Aiztondo, adibidez). Erregeak izendatzen zituen, eta, oro har, udalerritik kanpo bizi zirenez,
tenienteak izendatzen zituzten euren izenean jarduteko.
b) Ermandadeko alkateak
Zigor-arloan jarduteko eta gaizkileak atxilotzeko sortu ziren ermandadeak lurralde askotan;
Foruetan jasotako zigor-arloko arauak indartzeko eta exekutatzeko organo judizial
kolektibo gisa, alegia. Alkate haiek epaileak ziren, beraz, ermandadearen eskumeneko
kasuak ebazteko izendatuak: indarkeria, erailketa, lapurreta, sutea eta elizetan lapurtzea.
Lurralde-eremuari bagagozkio, barrutitan banatuta zeuden. Barruti bakoitzak ermandadeko
alkate bat zeukan, ermandadearen jurisdikzioa aplikatzeko. Eurek izapidetzen zuten
prozedura oso laburra zen, eta haien epaiak oso zorrotzak eta eraginkorrak. Batzar
Nagusiek gertutik jarraitzen zieten ermandadeko alkateek emandako epaiei, eta, batzuetan,
zuzendu ere egiten zituzten. Apelazioan, ermandadeko alkateek emandako epaiak erregeak
bakarrik ezagutzen zituen, edo hark izendatutako batzordeak. XVII. mendean desagertu
ziren, beharrezko izateari utzi baitzioten.
c) Jurisdikzio bereziak
Garrantzitsuenak hauexek dira:
-Burdinolen alkateak. Urtero burdinolen jabeek euren artean izendatutakoak ziren,
inolako forma jakinik gabeko prozedurari jarraituz euren arteko gatazkak konpontzeko.
Gatazkak, oro har, zibilak ziren. Pixkanaka, figura hura ahultzen joan zen, burdinoletako
jabeek eta langileek nahiago baitzuten korrejidorearen tribunalera jotzea euren liskarrak
ebazteko. Korrejidoreak hartu zuen, beraz, alkateon tokia.
-Saka-alkatea. Hau zen Gipuzkoak zeuzkan jurisdikzio berezietatik garrantzitsuena. XV.
mendean agertu zen figura hau, erregearen errentak defendatzeko xedez sortua: atzerrira
zenbait ondasun ateratzea eta bertatik beste batzuk sartzea debekatzen zuen. Urtebeteko
kargualdia zegokion eta Batzar Nagusiek izendatzen zuten. Laguntzaileak zituen eta
mugetan egoten zen, ondasunon inportazioak eta esportazioak kontrolatzeko; baita,
nolabait, kontrabandoa ikuskatzeko ere. Azkenean, Irunen jarri zuen egoitza; kartzela
propioa ere izan zuen han, eta baita letradu baten aholkularitza ere. Haren epaiak Gaztelako
Kontseiluaren aurrean bakarrik apela zitezkeen, eta kargualdia bukatzean, Batzar Nagusien
aurrean eman behar zituen argibideak.
-Indietatik heldutakoaren epailea. Donostian zuen egoitza, eta Indietatik etorritako
itsasontzien kontrola zeraman. Haren epaiak Indietako Kontseiluaren aurrean bakarrik apela
zitezkeen. Haren funtzioa beste epaile batek bete zuen XVIII. mendearen amaieratik
aurrera: Donostiako itsas komisarioak. Saka-alkatearen funtzioak errespetatu behar zituen,
baina epailearen funtzioak hartu zituen lur- eta itsaso-kontrabandoaz aritzeko.
-Errege-armen komandantea edo kapitain nagusia. Bizkaian eta Araban ez zen
existitzen horrelakorik, baina Gipuzkoan garrantzitsua zen. Hondarribian eta Donostian
zuen egoitza. Jurisdikzio militarra zeukan. Eskumen-liskar handiak izaten zituen ohiko
epaileekin eta, 1544ko Konkordiaz geroztik, haren esku geratu zen militarren arteko auziak
konpontzeko ardura. Aldiz, militarrek zibilekin zituzten liskarrak ezagutzeko, eskumena
mistoa zen, ohiko epaileekin batera gauzatzen zuen; kasu horietan, beraz, elkarrekin jardun
behar zuten.
d) Probintziako Justizia Administrazioa
Probintzia osoan jurisdikzioa zuten kargu judizial garrantzitsuenak ziren korrejidorea eta
Batzar Nagusiak. Bizkaian ez bezala, funtzio judizialak zituzten Gipuzkoan:
-Korrejidorea. Jakina da korrejidorea erregearen ordezkaria zela probintzian; funtzio
politiko, militar eta judizial garrantzitsuak zituen bere esku, beraz. Lehenengo auzialdiko
eskumena zuen, alkateekin batera, kasu zibilak eta penalak ezagutzeko, nahiz eta haren
funtzio ezagunena ohiko alkateek emandako epaien apelazioa ebaztea izan. Korrejidorearen
epaiak Valladolideko Kantzelaritzaren aurrean errekurri zitezkeen. Korrejidorearen
tribunala ibiltaria zen, Gipuzkoako lau hiribilduetan izaten zuen egoitza, txandaka:
Donostia, Azpeitia, Azkoitia eta Tolosa. Hiribildu bakoitzean tribunalak bere karguan
ematen zuen denboran ere aldaketak izan ziren, garaiaren arabera: hiru hilabete ziren
hasieran, gero sei, urtebete eta, azkenik, hiru urte.
-Gipuzkoako Batzar Nagusiak. Eskumen judizialak zituzten: a) ermandadeko alkateen
jarduera eta epaiak ikuskatzea edota zuzentzea; b) zenbait auzi ezagutzea, batez ere herri,
auzo, unibertsitate eta auzo-batzen artekoak, edo pertsona asko tartean biltzen zituztenak; c)
Gipuzkoatik kanpo gipuzkoarren kontra egindako delituak ezagutzea; d) sorginkeria; e)
kargu publikoen kontrako delituak; e) eskriturak faltsutzea. Kasu horietan guztietan
eskumen esklusiboa zuten, eta Gaztelako erregearen edota haren kontseiluko kideen
aurrean soilik errekurri zitezkeen haien epaiak.
3. Araba
Ibilbide kronologikoa abiapuntu hartuta, Arabak hainbat mendez izan zuen sistema
judiziala laburbiltzen saiatuko gara atal honetan; kontuan izan behar da beste lurraldeek
baino lehenago galdu zituela berezko ezaugarriak Arabak, Gaztelako Justizia
Administrazioa ia lurralde osoan gailendu baitzen. Azter ditzagun, laburki, ezaugarriok:
-Arriagako Kofradia. Erdi Aroan, 1332. urtera arte, Gaztelako erregearen
jurisdikzioarekin batera Arriagako Kofradiarena egon zen indarrean, bakoitza bere lurralde-
eremuan. Arriagako Kofradiaren jurisdikzio-eremuan ez zuen eskumenik erregearenak;
funtzio judiziala kofradiako jaunak betetzen zuen, zuzenean edo ordezkari bidez
(prestameroa, Arabako alkateak edo epaile unibertsalak), kasu zibilak zein penalak
ezagutzeari zegokionez. Bertako zuzenbidea aplikatzen zuten eta apelazioa Justizia
Nagusiaren aurrean egiten zen, euretariko batek baitzuen kargu hori. Kofradia 1332. urtean
desagertu zen, borondatez utzita bere burua Gaztelako Koroaren esku. Geroztik, Gaztelako
sistema judiziala aplikatu zen ia Araba osoan, Aiarako lurraldean izan ezik, berezko forua
baitzuen. Hala ere, borondatezko uzte horretan, arabarrek argi eta garbi galdatu zuten,
Gaztelako sistema indarrean jarri arren, euren kasuak epaituko zituzten epaileek bertakoak
izan behar zutela.
-Ermandadea. Araban ezinbestean aipatu behar da ermandadea. Zigor-arloan ziharduen,
batez ere, jakina denez. Arabako lurraldean garrantzi handia zuen. Ermandadeetan,
ermandadeko alkateak zeuden, funtzio judiziala zutenak ermandadearen jurisdikzioan.
Prokuradoreak eta komisarioak ere baziren, alkate horiek izendatzeko, euren jarduera
ikuskatzeko eta, beharrezkoa izanez gero, emandako epaiak zuzentzeko. Batzar Nagusiek
ere funtzio hori egikaritzen zuten, ermandadeari zegokionez. Herri bakoitzak ermandadeko
alkate bat zuen eta denak zeuden Arabako Ermandadearen barruan. Ermandadeen epaiak
diputatu nagusiaren aurrean errekurritzen ziren.
-Ohiko alkateak. Beren lurralde-eremuan lehenengo auzialdiaz arduratzen ziren: auzokoek
aukeratzen zituzten, jaurerrietan izan ezik, haietan jaunak izendatzen baitzituen zuzenean
edo, auzokoek, jaunak berretsita. Aro Modernoan, aholkulariek lagunduta ematen zituzten
epaiak.
-Alkate nagusiak, justizia nagusiak edo gobernadoreak. Arabako jaurerrietan jarduten
zuten, eta jaunak izendatzen zituen jaurerri osoan aritzeko. Jauna ordezkatzen zuten, eta
astero audientzia publikoan betetzen zuten euren funtzio judiziala, lehenengo auzialdian
zein apelazioan. Euren epaiak Valladolideko Kantzelaritzan errekurritu behar ziren.
-Diputatu nagusia. Araban ez zen korrejidorerik; beraz, diputatu nagusiari zegozkion hark
beste lurraldeetan betetzen zituen funtzioak. Ermandadeko autoritate gorena zen:
ermandadeko alkateen jarduera ikuskatzen zuen, eta euren epaien apelazioa ezagutzen.
Formazio handiko pertsona zen, bere epaiak apelatu arren exekutatzen zituena eta,
denborarekin, lehenengo auzialdia ere bere esku hartu zuena. Pribilegio gisa, haren epaiak
erregearen edo haren kontseiluaren aurrean soilik errekurri zitezkeen, ez Valladolideko
Kantzelaritzan.
4. Nafarroa
Atal honetan, Nafarroako berezko sistema judizialaz jardungo dugu, eta, SALINAS
QUIJADAren analisia abiapuntu hartuta, bi aro bereiziko ditugu:
1) Goi Erdi Aroa. Elizaren jurisdikzioa eta jurisdikzio feudala alde batera utziz, errege-
kuria zen funtsezko instituzio judiziala. Erregeak ezagutzen zituen auziak, kuriaren
laguntzaz, beste instantziek konpondu eziniko kasuetan (nobleen arteko liskarrak, eliztarren
artekoak eta mistoak, batez ere). Errege-kuria izan zen aurrerago sortutako tribunalen
sistemaren ernamuina. Kuriarekin batera, Batzar edo Asanblada Judiziala ere aipatu behar
da, Justizia Administrazioaren sistema osoaren abiapuntua, alegia. Hasieran, herritarrek
osatzen zuten; gero, erregeak edo jaunak izendatutako epaileek. Aldeen alegazioak, frogak
eta ebazpena emateaz arduratzen zen.
2) Behe Erdi Aroa eta Aro Modernoa. Mailakatuago zegoen sistema judiziala. Ikus
dezagun.
-Ohiko alkateak. Udalerrietako epaileak ziren, lehenengo auzialdiaren ardura zutenak,
garrantzi gutxiko kasu zibil eta penaletan. Erregeak izendatzen zituen, baina udalerri
batzuek euren epailea izendatzeko pribilegioa zeukaten. Alkate edo epaile horiek astean
hirutan egin behar zuten audientzia publikoa, eta epaiak erregeak onartu behar zituen.
Ohiko alkateen gainetik alkate nagusiak zeuden (jaurerrietan zuten jurisdikzioa eta jaunak
izendatzen zituen); hiribilduetako arduradunak ziren eta inguruko herri eta auzo askoren
gaineko jurisdikzioa zuten, kasu zibilak eta penalak ezagutzeko.
-Errege Gortea edo Gorte Nagusia. XIV. mendean sortutako tribunala. Lau alkatek edo
epailek osatzen zuten: batek erregea ordezkatzen zuen, besteak eliza, besteak noblezia eta
azkenekoak hiribilduak. Bi salatan antolatzen zen. Lau notariok, prokuradore fiskalak eta
justizia-exekutatzaileak ziharduten haietan lanean. Ohiko alkateen eskumena gainditzen
zuten kasuak ezagutzen zituen lehenengo auzialdian, baita horiek emandako epaien
apelazioa ere. Nafarroa Gaztelaren esku jausi zenean, ia berdin jarraitu zuen gorte edo
tribunal horrek, aldaketa larregirik gabe. Gorteak emandako epaiak Errege Kontseiluaren
aurrean errekurri zitezkeen.
-Nafarroako Errege Kontseilua. Funtzio politiko garrantzitsuak betetzeaz gain, 1450eko
Erriberriko Gorteez geroztik, Nafarroako Auzitegi Gorenaren funtzioak eskuratu zituen,
hots, kasu zibil eta penal guztien azken auzialdia, alegia. Kontseilua honako kide hauek
osatu zuten: arduraduna, sei epaile eta erregeak aukeratutako lau alkate. Arduraduna eta bi
epaile erregeak izendatzen zituen, eta ez ziren nafarrak. Kontseiluak zenbait sala zituen, eta
osoko batzordea nahiz batzorde murriztua.
5. Lapurdi
Erdi Aroan, Lapurdin, Bailearen Tribunalak ezaugarritzen zuen sistema judiziala, bailea
buru zuen tribunalak, alegia. Kuriaren oinordekoa zen (hasieran, bederen, herri-
ordezkaritza zeukana), eta Uztaritzeko gaztelu parean zeukan egoitza. Zuzenbidean aditu
ziren funtzionario judizialek osatzen zuten epaitegia. Presidentea, aldiz, bailea, noble bat
izaten zen, erregearen ordezkaria eta zuzenbidean ezagutzarik gabea. Justizia-arloko
eskumenak eta eskumen militarrak zituen. Horregatik, laster utzi zituen bere eskumenak
teniente orokorraren esku; hura zuzenbidean aditua zen eta, denborarekin, instituzio
bilakatu zen bere kargua, 1493tik aurrera bera izan baitzen buru, izatez, Bailearen
Tribunalean.
XV. mendetik aurrera, bi teniente izendatu ohi zituzten, bata kasu zibilak ezagutzeko, eta
bestea kasu penaletarako. Ziur asko ez zen beharrezkoa izango Lapurdin sortzen ziren
kasuak ebazteko bi teniente izendatzea. Adituek diotenez, Frantziako monarkiak kargu
horiek salgai jartzen zituen dirua ateratzearren, eta familia ahaldunek erosi egiten zituzten;
hori bide zen bi teniente egoteko arrazoia, eta ez premia. Horregatik, 1757. urtean
bikoiztasuna desagertu eta teniente bakarra gelditu zen. Belaunaldiz belaunaldi, familia
ahaldunek izan zuten kargu hori euren esku, eta benetako epaile-dinastiak sortu ziren.
Tenientea zen, beraz, tribunalaren benetako presidentea. Erregeak izendatzen zuen
biltzarrak eskainitako hiru izenen artean. Esperientziadun abokatuen aholkularitza zuen, eta
elkarrekin egiten zituzten epaiketak. Erregearen prokuradoreak eta erregearen abokatuak
ere bazuten bertan beren funtzioa, erregearen ordezkari gisa, eta bestelako funtzionarioak
eta laguntzaileak ere biltzen zituen tribunalak. Tribunalaren eskumena lehenengo auzialdian
oinarritzen zen, kasu zibilak eta penalak ezagutzeko. Tenientearen epaiak Lanneseko
seneskalaren aurrean errekurri zitezkeen, Baionan. Eta, azken instantzia, Bordeleko
Parlamentua zen.
6. Nafarroa Beherea
Nafarroa Behereko sistema judizialari buruz jarduteko, zenbait etapa bereizi behar dira:
-1512. urteaz aurretikoa. Nafarroa Beherea, etapa honetan, Nafarroaren parte zen.
Nafarroa zen. Ez zegoen lurraldea bitan zatituta. Bakarra zen. Garai hartan, hiru jurisdikzio
zeuden, autoreen iritziz: alkate txikia edo merkatuko alkatea, herritarren auziak lehenengo
auzialdian ezagutzen zituena; alkate nagusia, beste horien epaien apelazioa ezagutzen
zuena; eta Errege Gortea, nobleen auziak ezagutzen zituen tribunala, hamabi gizon
aberatsek osatua eta Gorteko alkatea buru zuena.
-1512. urteaz geroztikoa. Nafarroako erregeek berrantolatu egin behar izan zuten sistema
judiziala, egoera berrira egokitzeko, Nafarroa Garaia Gaztelaren esku geratu baitzen. Hala,
Nafarroako Kantzelaritza sortu zuten, Iruñeko Gortearen hutsa betetzeko. Urte horretatik
hasi eta 1620. urtera arte, Pauen Nafarroako Parlamentua sortu arte, sistema judiziala
horrela antolatzen zen: bailaretan edo estatuetan (herrialdeetan) banatutako lurraldeetan,
organo judizialek gauzatzen zuten justizia-administrazioa, erregearen ordezkariak edo
euren tenienteak (herriak aukeratutakoak eta epaile batek edo bik lagunduta) buru zirela.
Lehenengo auzialdian kasu zibilak eta penalak ezagutzen zituzten, eta euren epaien
apelazioa Nafarroako Kantzelaritzan aurkeztu behar zen. Hiribilduek euren epaimahaiak
zituzten (jurats) eta nobleen arteko auziak zuzenean Nafarroako Kantzelaritzan ezagutzen
ziren. Jaurerriek, halaber, euren jurisdikzioan eskumena zuten, berezko funtzionarioek
gauzatzen zutena. Bestalde, 1611ko Foruak epaileen laguntzaile mordoa izendatu zituen:
kartzelariak, atezainak eta notarioak, nafarrak eta euskaldunak izan behar zutenak, gainera.
Azken auzialdia Nafarroako Kantzelaritzak ezagutzen zuen, esan bezala. Erregeak
izendatutako funtzionario hauek osatzen zuten erakundea: presidenteak, kantzelariordeak,
sei kontseilarik, abokatu orokorrak eta prokuradore orokorrak.
-Luis XIII.ak 1620an aldarrikatutako batasun-ediktuaz geroztikoa. Frantziako Koroak
eskuratu zituen Nafarroako eta Biarnoko lurraldeak, ediktu haren bidez. Nafarroako
Kantzelaritza desagertu eta egoitza Pauen zuen parlamentu subirano bakarrean batu zen,
Biarnoko Kontseilu Subiranoarekin. Nafarrak neurri horren aurka jardun ziren, baina ez
zuten lortu euren instituzioari eustea. Onartu zitzaien gauza bakarra parlamentu berriak
euren izena hartzea zen: Nafarroako Parlamentua. Organo hura izan zen baxenabartarren,
zuberotarren eta bearnotarren azken instantzia judiziala Frantziako Iraultzan zehar. Organo
haren sorrerarekin betiko galdu zen nafarren oinarrizko printzipio bat: nafarrak Nafarroan
epaitzea eta epaile nafarrak izatea. Paueko organo berriaren zuzendariak ez ziren
euskaldunak, eta nafarrek hara joateko beren gain hartu behar zituzten gastu guztiak.
Eragozpen horien ordain modura, Luis XIII.ak Saint-Palaiseko Seneskaltza sortu zuen,
baina azken instantzia Nafarroako Parlamentua zenez, arazoak ez ziren konpondu.
7. Zuberoa
Zuberoako tribunal ezagunena Lixarreko Gortea da, Lixarreko intxaurrondopean betidanik
bildutakoa eta, ziur asko, Bizkondearen Tribunalaren oinordekoa. Presidentea Mauleko
kapitain gaztelaua zen, eta eskumen unibertsalak zituen arlo zibilean zein penalean.
Presidentearekin batera, Zuberoako hamar jaurerri garrantzitsuenetako jaunek osatzen zuten
tribunala (zortzi egunean behin saioetara joan behar zuten), baita berrogeita hamar lurjabek
ere (lau saiotik batera joatea aski zuten). Denborarekin, presidente-lanak haren tenientearen
esku geldituz joan ziren. Notarioa ere bazen, erregeak izendatua, baita funtzio judizialak
betetzen zituzten mezulariak ere. Gortearen jurisdikzioarekin batera aipatu beharra dago,
beste jurisdikzio berezi batzuk ere bazirela, beste euskal lurraldeetan bezala.
Lixarreko Gorteak emandako epaiak apelatzeko, bi aukera zituen errekurritzaileak: Daxeko
Gortera edo Lanneseko Seneskalaren Gortera joatea. Azken instantzia ziren, horien
ondoren, Guyanako epaile nagusia (Zuberoa ingelesen mende egondako garaian) edo
Bordeleko Parlamentua (Zuberoa frantsesen mende egondako garaian). Saiakera bat baino
gehiagoren ostean, 1691n Frantziako erregeak –«Matalaz» matxinoaren altxamenduaren
ondorioz– Nafarroako Parlamentuan kokatu zuen azken instantzia. Zuberotarrek euren
ohiturak Nafarroako Parlamentuaren aurrean aldezten jarraitu zuten, 1731n Frantziako
Koroak debekatu zituen arte, eta «Cartas Patentes» zeritzenak nahitaez aplikarazi. Foruen
kontrako erasoak lortu zuen Lixarreko Gortea deuseztatzea, azkenean.
2.2. Espainiako 1931ko Bigarren Errepublika: euskal autonomia-estatutuak
XX. mendeko hirugarren hamarkadak beste dimentsio bat eman zion Hegoaldeko euskal
lurraldeen autogobernuaren desioari. Helburua argia zen, autore gehienen iritziz:
autogobernu horren isla izango zen autonomia-estatutu bat lortzea Bizkaia, Gipuzkoa,
Araba eta Nafarroarentzat. Ez zuten nahi zenbait eskumen ekonomiko eta administratibo
biltzen zituen testu bat, ekonomia-itunak ordurako zehaztuta zuenaren jarraipen soila.
Autonomia politikoaren bila abiatu ziren Hegoaldeko euskaldunak etapa hartan, lau
lurraldeen berezitasunak errespetatuko zituen instituzio komun bat lortu nahian. Erregimen
«neoforal»aren eta «kontzertatu»aren dimentsioa nabarmen gaindituko zuen egoera politiko
bat irudikatu nahi zuten, alegia. Espainiako estatuaren eta euskaldunen arteko hainbat
mendetako liskar politikoari konponbidea topatzea zen erronka nagusia, egun indarrean
dagoen autonomia-estatuaren aurrekari hurbilena.
Primo de Riveraren diktadura amaitu eta monarkia baztertuta, Espainiako II. Errepublika
aldarrikatu zen. Hegoaldeko euskal lurraldeen estatutua lortzeko bidean hainbat urrats egin
ziren hurrengo urteetan. Lehenbizi, azpimarratu beharra dago Eusko Ikaskuntzak
aurkeztutako Euskal Estatutuaren Aurreproiektua, Eusko Ikaskuntzak 1931ko maiatzaren
31n onartutakoa. Lehenengo aldiz erabili zen testu horretan «País Vasco» esamoldea,
Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroa herri gisa batuta azaltzeko. Espainiako estatuaren
barruan lau lurraldeek estatu autonomo bat osatzen dutela aldarrikatzen zuen estatutuak, eta
lurraldeen arteko autonomia nabarmentzen zuen, era berean. Espainiako estatuarekiko
harremanetan eredu federala, beraz, eta Hegoaldeko lau euskal lurraldeen artean, egitura
konfederala. Foru-berrezarkuntzaz harago joko zuen planta berriko eredua marraztu zuen
Estatutuaren Aurreproiektuak, Suitzako ereduari jarraituz.
Botere judizialari bagagozkio, Estatutuaren II. tituluko 4. artikuluak Euskal Herriko
Auzitegi Gorenaren sorrera aurreikusten du, eta, harekin batera, Euskal Kidego Judiziala
azpimarratzen du, euskal epaile eta magistratuek osatua. Orobat, testuaren III. tituluko II.
kapituluak botere judizialaren antolaketari buruz dihardu, 14. artikuluan, hain zuzen ere.
Batik bat, hemen nabarmendu behar duguna zera da: Estatutuaren Aurreproiektuak apustu
argia egiten du berezko Euskal Botere Judiziala eraikitzearen alde, euskal estatu berriak
antolatutako boterea, alegia. Proposamen horrek erabat aldatzen zuen Espainiako estatuko
botere judizialaren egitura, berezko antolaketa argia proposatzen baitzuen: 1) Auzo-
epaitegiak ezabatzea. 2) Lehenengo auzialdiko epaitegiak eta instrukzio-epaitegiak
aldatzea. 3) Bilbon lurralde-audientzia bat ezartzea eta Iruñekoa mantentzea. 4) Probintzia-
auzitegiak mantentzea. 5) Euskal Auzitegi Gorena sortzea, hiru salarekin: zibila,
administrazioarekiko auzietarakoa eta lan-zuzenbidearen arlokoa. Auzitegi horren
eskumenen artean, 14.5 artikuluak esanbidez aipatzen zuen kasazio-helegitea, Zuzenbide
Zibilaren eta Merkataritza Zuzenbidearen aplikazioari dagokionez: …creación de un
Tribunal Supremo Vasco, con tres Salas, una de lo Civil, otra de lo Contencioso
Administrativo y otra del Trabajo y Reforma Social, que entenderán: la primera, en los
recursos de casación relativos a la aplicación del Derecho civil y Mercantil, y recursos
gubernativos contra las calificaciones de los Registradores de la Propiedad de las cuatro
Provincias…; 6) Justizia-administrazioan jarduten dutenei, notarioei eta bestelako
funtzionarioei euskararen ezagutza galdatzea, ezinbesteko eskakizun gisa. 7) Euskal Kidego
Judiziala osatuko duten kideak Euskal Auzitegi Gorenak aukeratzea eta izendatzea.
Estatutuaren Aurreproiektuak eztabaida sakonak eragin zituen euskaldunon artean, batez
ere, Nafarroari buruzkoak eta akonfesionaltasunari buruzkoak. Eztabaida horien ondorioz,
bi bloke nagusi sortu ziren alderdi politikoen artean, eta bakoitza bere testuarekin aurkeztu
zen estatuko Gorte Konstituziogileetarako hauteskundeetara. Ezkerreko alderdiek
proposatutako testua Aurreproiektukoaren oso antzekoa zen; eskuineko alderdiek
aurkeztutakoa, ez hainbeste. Azkenean, Alkateen Mugimenduak antolatutako asanbladak
beste testu bat hautatu zuen Lizarran, 1931ko ekainaren 14an: Lizarrako Estatutua, Eusko
Ikaskuntzaren aurreproiektua eskuinekoen, nazionalista konfesionalen eta karlisten gustura
aldatuz eratutako testua. Udalerri asko falta izan ziren asanblada horretan, eta ordezkatuta
zeudenek aldaketa nabarmenak egin zizkioten Eusko Ikaskuntzak aurkeztutako
aurreproiektuari. Garai bateko terminologiari heldu zion, berriro ere, Lizarrako Estatutuak;
foru-berrezarpena aldarrikatu zuen eta Aurreproiektuak proposatutako eredu federala alde
batera utzi. Adituen iritziz, Espainiako estatuaren errealitate konstituzionalarekin bat
egiteko aukerak nabarmen gutxitu zituen horrek. Eskubide historikoen esamoldearen
eraikuntzan oso elementu interesgarriak ditu Lizarrako testuak, egun erabiltzen diren
formulen aitzindaria baita. Eusko Ikaskuntzaren Aurreproiektuak hainbeste zaintzen zuen
euskaldunen arteko adostasunik ez zuen lortu Lizarrakoak, hala ere. Hori du, askoren
iritziz, akatsik larriena. Botere judizialari bagagozkio, orobat, Lizarrako testuak ez zuen
aldaketarik ekarri Aurreproiektuan jasotako diseinuari buruz.
Hainbat estatutu-proiektu proposatu ziren, baina Espainiako II. Errepublikako 1931ko
Konstituzioa onartuta eta urte bereko abenduaren 8ko Dekretuari jarraituz, Espainiako
estatuko behin-behineko gobernuak argi utzi zuen nork eratu behar zuen euskaldunon
nahien euskarri juridiko-politikoa, hots, estatutu berria: lau diputazioetako batzorde
kudeatzaileek, Espainiako Gobernuak aukeratu eta kontrolatuta. Lau diputazioetako
batzordeek idatzi zuten estatutuaren proiektua, 1932ko martxoaren 21erako. Baina
Nafarroako eskuindarren estrategiak Nafarroa prozesutik kanpo utzi zuenez (nafar
udalerrien bi herenen baietza galdatzeko klausula onartzea lortu zuen, eta bozketan ez zen
ehuneko horretara iritsi), eta Kataluniako Estatutua 1932ko irailaren 9an onartuta, beste
proiektu bat jarri zuten martxan Bizkaiko, Arabako eta Gipuzkoako diputazioen batzorde
kudeatzaileek. Azkenean, 1933ko azaroaren 5ean erreferenduma egin zen. Parte-hartzea
oso altua izan zen, batez ere Bizkaian eta Gipuzkoan, eta aise lortu zen Espainiako
Errepublikako Konstituzioak galdatutako ehunekoa. Espainiako estatuko hauteskundeak
egin ziren handik bi astera, eta eskuina garaile atera zenez, bertan behera gelditu zen
estatutua.
Hala ere, aipagarria da batzorde kudeatzaileen 1933ko testuan botere judizialari 19.10
artikuluan egiten zaion erreferentzia: Un fiscal asistido del personal dependiente que se
estime preciso ejercerá en el Tribunal Superior las funciones propias de su Ministerio, con
extensión en todo el País Vasco en orden a la vigilancia para el exacto cumplimiento de las
leyes promulgadas por el mismo y a la intervención que le corresponde en los negocios
judiciales que hayan de ser resueltos en todas sus instancias, y por virtud de los recursos
de casación y revisión exclusivamente por la Judicatura Vasca.
Ikus daitekeenez, Eusko Ikaskuntzaren Estatutuaren Aurreproiektuak (14.5 art.), Lizarrako
Estatutuak (14.5 art.) eta Batzorde Kudeatzaileen 1933ko Estatutuak (19.10 art.) botere
judizialaren antolaketari buruz ari direnean argi aipatzen dute Euskal Auzitegi Gorenaren
edo Auzitegi Nagusiaren eskuduntza dela kasazio-helegitea ezagutzea; azken testuan,
berrikuspen-helegitearekin batera. Hala agertzen da Espainiako II. Errepublikaren bukaeran
onartutako 1936ko Euskal Estatutuaren 3.3 artikuluan ere: El Tribunal Superior Vasco que
será nombrado conforme a la legislación interior, tendrá jurisdicción propia y facultades
disciplinarias en las materias civiles y administrativas cuya legislación exclusiva
corresponda al País Vasco, conociendo de los recursos de casación y revisión que sobre
tales materias se interpongan. Testu horrek, 1936ko Estatutuak, 1933an onartutakoa hartu
zuen abiapuntu, eta 1936ko martxoaren 1eko hauteskunde orokorren bigarren itzuliko
emaitzei esker onartu zen, Indalecio Prietoren babespean. Ezkerreko estatutua zen, EAJren
hauspoari esker ere sortutakoa, batez ere, Agirreren laguntzari esker. Hasieran 53 artikulu
zeuzkan, 9 titulutan bilduta, eta, bukaeran, bost titulu eta 14 artikulu soilik.
Gerra Zibilak bi zatitan banatu zuen Hego Euskal Herria: Arabak eta Nafarroak, gehiengo
tradizionalista eta katolikoa zutenez, Altxamenduarekin bat egin zuten; Bizkaiak eta
Gipuzkoak, gehiengo abertzalea eta ezkertiarra edukita, Errepublikarekin bat egin zuten.
Gerra Zibilean, Espainiako Errepublikako Gobernuak, egoera zail hari aurre egitearren,
Euskal Estatutua onartu zuen, 1936ko urriaren 6ko Legea zela medio. Hurrengo egunean,
Madrileko Gacetak argitaratu zuen testua. Testu hori ez zuten herritarrek onartu, ez baitzen
erreferendumik egin Espainiako Gorteek onartu baino lehen, 1933an ez bezala. Garai
haietan estatutu hura izatea ezer ez izatea baino hobea dela uste zuten gure ordezkari
gehientsuek, batez ere EAJren buruek, 1936ko hauteskundeetan emaitza onak izan
baitzituzten. Azken testua beren nahia baino nabarmen apalagoa zen, eta gabezia teknikoak
zituen, gainera. 1936ko testua ez zen herriak herriarentzat onartutako testua; «emandako
karta»ren tankera zuen, gehiago: ezabatuta geratu ziren eskubide historikoen, foruen eta
euskal estatuaren erreferentzia oro, eta ez zuen aipatzen Nafarroaren etorkizuneko
integrazioa ere.
Euskal lurraldeek berezko sistema judiziala galdu zuten. Estatuak kendu zien, alegia,
justizia-administrazio bakar eta zentralizatuaren aldeko apustua burura eramanda.
Iparraldeko lurraldeetan, erabat ezabatuta gelditu zen 1789ko Frantziako Iraultzarekin;
Hegoaldekoei zegokienez, berriz, 1876ko uztailaren 21eko Legea zela medio, Bizkaiko,
Arabako, Gipuzkoako eta Nafarroako Foruak agortu egin ziren, zuzenbide publikoari
zegokionez. Espainiako II. Errepublika aldarrikatu zenean, lau lurraldeok aukera izan zuten
euren sistema judiziala berriro antolatzeko, Eusko Ikaskuntzaren 1931ko Estatutu
Aurreproiektutik hasi eta 1936ko Euskal Estatutua onartu zenera bitartean. Francoren
altxamendu militarrak, ordea, ezerezean utzi zituen prozesu haren emaitzak, 1937ko udan,
eta egoerak ez zuen beste aldaketarik izan hura hil eta 1978an Espainiako Konstituzioa,
gaur egun indarrean dena, aldarrikatu arte.
Euskal lurraldeek izandako justizia-administrazioko sistema guztien ezaugarri komun eta
garrantzitsu bat ardatz hartuta egingo dugu hurrengo atalerako jauzia: herritarren arteko
liskar juridikoak herriko epaile batek epaitzea izan da beti euskaldunen nahia eta, oro har,
lorpena. Toki jakin bateko zuzenbidea zuzen interpretatzeko eta aplikatzeko ezinbesteko
baldintza izan da, mendeetan zehar, funtzio horren gaineko ardura duenak bertako
ordenamendua ondo ezagutzea. Hala, maiz atea itxi izan zaie epaile arrotzei. Eta ideia hori
dago gaur egungo agertoki judizialaren oinarrian, neurri batean bada ere; izan ere, egun,
euskal lurraldeek berezko justizia-administraziorik ez duten arren, Hegoaldeko lau
herrialdeek badute euren zuzenbide zibila «etxean» interpretatzeko eta aplikatzeko aukera,
estatuko ordenamenduak autonomia-erkidego batzuen Auzitegi Nagusiei esleitzen dien
kasazio-helegitea baita hainbat mendetako ibilbide hari eusteko zirrikitu bakarra.
3. ESPAINIAKO 1978ko KONSTITUZIOA: ESTATU AUTONOMIKOA. EUSKAL
AUTONOMIA ERKIDEGOKO AUZITEGI NAGUSIAREN ESKUMENA,
KASAZIO- ETA BERRIKUSPEN-HELEGITEEI DAGOKIENEZ
3.1. Abiapuntua: marko juridiko orokorra
Indarrean dagoen Espainiako 1978ko Konstituzioaren 149.1 artikuluak estatuaren eskumen
esklusiboak aipatzen ditu. Arau horren 6. atala honela mintzo da, prozedurazko legegintzari
buruz: El Estado tiene competencia exclusiva sobre las siguientes materias: (…). 6ª.
Legislación mercantil, penal y penitenciaria; legislación procesal, sin perjuicio de las
necesarias especialidades que en este orden se deriven de las particularidades del
derecho sustantivo de las Comunidades Autónomas.
Araua argia da. Zenbait autonomia-erkidegok prozedura-arloko «berezitasunak» dituzte,
beharrezkoak diren heinean eta euren berezko zuzenbide substantiboan oinarrituak diren
neurrian. Datu horrek beste baieztapen bat egitera garamatza, halabeharrez: zuzenbide
substantibo eta prozedurazko berezitasun horien euskarri den berezko ordenamendu
juridiko zibila dute zenbait autonomia-erkidegok, hain zuzen ere, Espainiako
Konstituzioaren 149.1.8 artikuluak hala baimentzen duelako: El Estado tiene competencia
exclusiva sobre las siguientes materias: (…). 8ª. Legislación civil, sin perjuicio de la
conservación, modificación y desarrollo por las Comunidades Autónomas de los
derechos civiles, forales o especiales, allí donde existan. En todo caso, las reglas relativas
a la aplicación y eficacia de las normas jurídicas, relaciones jurídico-civiles relativas a las
formas de matrimonio, ordenación de los registros e instrumentos públicos, bases de las
obligaciones contractuales, normas para resolver los conflictos de leyes y determinación
de las fuentes del Derecho, con respecto, en este último caso, a las normas de derecho
foral o especial.
Aipatu berri ditugun bi arauak lotzea da, orain, gure erronka. Horretarako, egin dezagun
azalpena atalka.
3.2.- Espainiako Konstituzioaren 149.1.8 artikulua: Zuzenbide Zibila, forala edo
berezia
Ikusi dugunez, EKren 149.1 artikuluak estatuaren eskumen esklusiboak adierazten ditu;
horien artean, Zuzenbide Zibileko legeak egiteko ahalmena (EKren 149.1.8 artikulua). Hala
ere, Zuzenbide Zibilaren eremuan, atal honek Estatuaren eskumenaren gainetik –
lehentasunezkoa baita– jartzen du berezko foru-zuzenbidea duten lurraldeen eskumena,
zuzenbide hura kontserbatzeari, aldatzeari eta garatzeari dagokionez, zehazki. Eskumen
hori onartzea, ordea, ez da beharrezkoa, hautazkoa baizik. Autonomia-erkidego bakoitzaren
esku geratzen da hura bere egitea, betiere, ezinbestez errespetatuta arauak zerrendatutako
estatuaren eskumen esklusiboak.
EKren 149.1.8 artikuluak berezko Zuzenbide Zibila duten autonomia-erkidegoei hura
kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko aitortzen dien eskumena dela eta, ordea, eztabaida
handia sortu da azken urteotan doktrinan, garatu terminoaren zentzuari buruz. Izan ere, ez
da gai makala: zenbateraino garatu dezake autonomia-erkidego batek bere Zuzenbide
Zibila? Ba al du horretarako mugarik? Galdera horiei erantzun dieten adituen artean, hiru
ildo edo iritzi bereizten dira: zabala, murriztailea eta erdibidekoa, azken hori Espainiako
Konstituzio Auzitegiak 88/93 Epaian berretsia. Ikuspegi zabalak EKren 149.1.8 artikuluak
zerrendatzen dituen estatuaren eskumen esklusiboak jotzen ditu muga bakartzat;
murriztaileak, berriz, Konstituzioa aldarrikatu aurreko konpilazioen araudia hartzen du
nahitaezko helmugatzat; erdibidekoa, bere aldetik, araudi konpilatu horiekin erlazio zuzena
duten instituzioak ere garatzeari lotuz.
Zenbait autonomia-erkidegok, EKren 149.1.8 artikuluaren babespean eta 88/93 Epaiak
ezarritako mugaren baitan, eskumena jaso dute autonomia-estatutuan beren Zuzenbide
Zibila kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko. Gogora dezagun, berez, eskumen hori ez
dela ezinbestean bete beharrekoa, hautazkoa baizik. Eskumena bere egin arren, ordea,
autonomia-erkidego horiek guztiek ez dute foru-zuzenbidea deritzonaren gaineko lege
autonomikorik egin, honako hauek baizik: Katalunia, Aragoi, Balear Uharteak, Galizia,
Nafarroa eta Euskal Autonomia Erkidegoa. Guri dagokigunez, zehazki Euskal
Autonomia Erkidegoari dagokionez, uztailaren 1eko Euskal Herriko Foru Zuzenbide
Zibilari buruzko 3/1992 Legean jasota dago bizirik dirauen euskal foru-zuzenbidea
(Nafarroak indarrean du, oraindik, 1973ko Foru Berria). Lege horiek arautzen ez dituzten
esparruetan, Kode Zibila da ordezko araudia, jakina denez.
Hala ere, ezin aipatzeke utzi, puntu honetan bertan, Valentziaren kasua. Bitxia da
Espainiako Konstituzioak gai bakar batean diskriminatzea autonomia-erkidegoak, hain
zuzen ere, Zuzenbide Zibilean, edo, hobeto esanda, legegintza zibilean. Izan ere,
Espainiako Konstituzioak foralismoa hartzen du irizpide nagusitzat, 149.1.8 artikuluan
ageri den eskumena aitortzeko. Eskumen hori bide azkarra erabili zuten erkidegoentzat
zen, berez, haien estatutuetan eskumen hori aitortzen eta onartzen zutenentzat, alegia. Baina
Aragoiren eta Balear Uharteen kasuan, bide azkarreko autonomiak izan ez arren eta beren
estatutuetan 149.1.8 artikuluko eskumena ez jaso arren, Estatuak ez du horien legeen aurka
jo, historikoki lurralde forudunak izan baitira. Valentziak ere luzaroan izan zuen indarrean
bere ordenamendua, eta, gainera, haren estatutuaren 31.2 artikuluan bere egiten du EKren
149.1.8 artikuluko eskumena. Hala ere, bere Errendamendu Historikoen Legearen aurka
egin zuen Estatuak, antza, Valentziako foru-zuzenbidea ez zegoelako bizirik Konstituzioa
aldarrikatu zenean (bai, aldiz, aurreko bi erkidegoetan). Hala ere, Estatuak onartu egin
behar izan du, 121/1992 Sententziaz geroztik, Espainiako Auzitegi Konstituzionalak (EAK)
hala ezarririk, EKren 149.1.8 artikuluak aurreikusten duen foru-zuzenbidea edo zuzenbide
berezia garatzeko eskumena ez dagokiela konpilazioa izan zuten lurraldeei bakarrik, baita
Konstituzioa aldarrikatu zenean berezko ohitura pribatua bizirik zutenei ere. Eremu
horretan (mugatua, hala ere) kokatu da Valentziako legea; bere ohituraren garapen
konstituzionalaren barnean, alegia. Gerora ere egin izan ditu ezkontza-eraentza
ekonomikoari buruzko Legea eta elkarrekin bizi ez diren gurasoen eta seme-alaben arteko
egoera juridikoari buruzkoa. Biak Konstituzioaren kontrakoak izateagatik errekurrituak
daude, izatez, Testu Gorenaren 149.1.8 atala urratzeagatik, alegia.
Nolanahi ere, ez da uste bezain argia Espainiako Konstituzio Auzitegiak 88/93 Epaian bere
eginiko erdibideko garapen-irizpideak berezko Zuzenbide Zibila duten autonomia-
erkidegoetako legebiltzarrei ezartzen dien muga hori. Are gutxiago, ikuspegi politikotik
aztertuta, Estatuaren eta autonomia-erkidegoen arteko eskumenen banaketan edota
banaketa horren exekuzioan adostasunik ez badago. Esan nahi baita, EKren 149.1.8
artikuluan oinarrituta, eskumena duten autonomia-erkidegoak maiz saiatu direla EAKren
88/93 Epaiak jarritako muga gainditzen edo urratzen. Eta Estatuak erantzun egin duela:
batzuetan, garapenok Konstituzioaren kontrakoak direla eta helegiteak aurkeztuz, eta beste
batzuetan –inguruabar politikoen arabera–, berriz, berak jarritako muga gainditzeari aurre
ez eginez. Kontua ez da azalekoa. Eta horren adibide garbia dira berezko zuzenbide zibila
duten autonomia-erkidegoek gauzatu dituzten legedi-ibilbide arras ezberdinak.
Batetik, eta garapen maila gorena islatuz, Katalunia dago; nolabaiteko eredu «federal»ari
jarraiki Kode Zibil propioa aldarrikatuz, Estatuaren eskumen esklusiboetan eskua sartu
gabe [nahiz eta Kataluniako Autonomia Estatutuari buruzko Espainiako Konstituzio
Auzitegiaren 31/2010 Epaia, testu katalanaren 129. artikulua interpretatuz, autonomia-
erkidegoen Zuzenbide Zibilen neurririk gabeko garapena oztopatzen saiatu, «materia
konexuak», «berrikuntza», «hazkunde organikoa» eta antzeko termino lausoak erabiliz].
Bigarren lerroan Aragoi legoke, bere orotariko lege zibilak kodetzeko nahiak bultzatuta,
erritmo mantsoagoan eredu katalanerantz luzatuz begirada. Hirugarren kate-mailan Galizia
jarri beharko genuke, izan duenaren eta egun duenaren arteko jauzia kontuan hartuz,
Espainiako Konstituzio Auzitegian aurkeztutako konstituzio-kontrakotasun arazoek arnasa
lasai hartzen uzten ez badiote ere. Hain justuki, Nafarroaren kontrako kasua: hain
Zuzenbide Zibil oparoa izan du mendeetan zehar, ezen haren garapenaren beharra urriagoa
izan baita. Balear Uharteak eta Euskal Autonomia Erkidegoa kokatzen dira, egun,
egoera kaxkarragoan; bi erkidegoek jasaten duten gehiegizko barne-zatiketak zailagotzen
baitu, zoritxarrez, euren legeriaren garapen sendoa. Valentziak, finean, ateak nahiko itxiak
dauzkala ematen duen arren, 2009tik geldituta daukan Oinordetzari buruzko Legearen
aldarrikapenarekin «mehatxu» egiten dio EKren 149.1.8 artikuluaren interpretazio
fosilizatuari.
Gauzak horrela, egun zabal-zabalik dago lerro hauetan zuzenean jorratzen ari garen
gaiarekin zeharo loturiko dikotomiaren gaineko eztabaida: Foru Zuzenbidea versus
Zuzenbide Zibil autonomikoa. Zer da, bada, Zuzenbide Zibil autonomikoa eta zer Foru
Zuzenbidea? Luze hitz egin dute adituek gai honi buruz, eta ugariak dira posizio juridikoak,
batera edo bestera. Argi dago eztabaidatutakoa ez dela, bederen, gako terminologiko hutsa:
badu, atzetik, esangura juridiko eta politiko bat, eta, beraz, halako edo bestelako ondorio
juridikoak zein politikoak. Edozelan ere, oinarrizko arazo terminologikoari eutsiz, honako
esamolde hauek topatzen ditugu aztergai diren testu garrantzitsuenetan. Esaterako: (1)
Espainiako Konstituzioaren 149.1.8 artikuluan, derechos civiles, forales o especiales
esamoldea; (2) Euskal Autonomia Erkidegoko Autonomia Estatutuaren 10.5 artikuluan,
ostera, derecho civil foral y especial. Azken batean, arazoa terminologikoa dela dirudien
arren, ondorio jakin batzuk ditu eskumenaren oinarri bat ala bestea hautatzeak.
Zuzenbide Zibilean, lehenengo atalean azaldu dugunez, foruak eta pribilegioak berdintzeko
joera gaindituta, Foru Zuzenbidea aipatzen denean, ez da adierazi nahi egoera berezi eta
pribilegiatua edo irizpide bereizlea dagoenik. Askatasunean oinarritutako ohituretatik sortu
eta pilatu diren arau juridikoek osatzen dute Foru Zuzenbidea; berezitasunen bat
aipatzekotan, bilakaera historikoak hala eraginda, kodetze-prozesurik jasan ez duen
zuzenbidea dela esan daiteke. Sortu diren lurraldeetan lege orokorrak dira foru-arauak,
legeak egiteko gaitasuna zutenean garatu ziren tokian tokiko arauak. Foru-zuzenbideak,
berez, lurralde bateko foru-arauak eta erakunde propioak biltzen ditu, eta, hortaz, bere
baitan hartzen du lurralde jakin batzuetako zuzenbide osoa. Baina, azken bi mendeetan,
foru-jatorria duen zuzenbide pribatuarekin berdindu izan da foru-zuzenbidea. Horregatik,
euskal foru-ondaretik bizirik iraun duten bertako erakunde zibilek osatutako multzoari
deritzo foru-zuzenbidea. Ildo horretan, Espainiako Konstituzioak foru-zuzenbide hori
berezia dela esatea formazko akatsa edo erredundantzia soila dela diote aditu batzuek.
Espainiako Konstituzioak, 149.1.8 artikuluan, zenbait autonomia-erkidegori haien
zuzenbide zibila, forala edo berezia kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko eskuduntza
edo ahalmena ematen die, betiere Konstituzioa aldarrikatu zen unean zuzenbide horiek
bizirik bazituzten («allí donde exista»). Eta bitxia da, gainera, konpetentzia hori legedi
zibilari dagokiola, foru-zuzenbideak zuzenbide zibil osoa bilduko balu bezala; hau da,
foru-zuzenbiderik ez duten autonomia-erkidegoek zuzenbide zibilari loturiko legerik egin
izango ez balute bezala. Hori ez dela egia frogatu da; hots, tradizioz foru-zuzenbidearen
barne sartu izan dena ez dela zuzenbide zibil osoa. Beste hainbat esparru kokatzen dira
Zuzenbide Zibilaren baitan, eta autonomia-erkidegoek legeak egin dituzte horiei buruz,
149.1.8 artikuluaren eskuduntzatik at. Eta ez bakarrik berezko foru-zuzenbidea ez duten
erkidegoek, badutenek ere egin dituzte Zuzenbide Zibilari buruzko legeak.
Argi ikus daiteke aurreko paragrafoan baieztatutakoa Euskal Autonomia Erkidegoko
Autonomia Estatutuaren 10. artikuluan. Bertan jasotzen dira esklusiboki Euskal Autonomia
Erkidegoari dagozkion eskuduntzak; egia esan, Zuzenbide Zibilarekin zuzenki erlazionatuta
daude horietariko asko, eta legeak sortuz gauzatu dira. Alor ugari sartzen dira Zuzenbide
Zibilaren esparruan, nahiz eta beste eremu batzuetako araudiarekin bateratua egon,
Administrazio Zuzenbidearekin, adibidez: 1. Mendi-basoak, oihanen erabilera eta
zerbitzuak, abelbideak eta bazka-larreak; 2. Barne-uretako arrantza, itsaski-bilketa eta
arrain-hazkuntza, ehiza eta ibai-aintziretako arrantza; 3. Irakaskuntzari, kulturari, arteari,
ongintzari, ardura sozialari eta antzekoei laguntzeko fundazio eta elkarteak, baldin eta
beren funtzioak ia erabat Euskal Herrian betetzen badituzte; 4. Adingabeen babes eta
tutoretza, haiek kartzelatzeko eta bergizarteratzeko erakunde eta etxeen antolaketa; 5.
Kontsumitzaile eta erabiltzaileen defentsa; 6. Jabego intelektuala eta industriala. Askotariko
legeak egin dira, Zuzenbide Zibilaren esparruan, Euskal Autonomia Erkidegoaren baitan,
Eusko Legebiltzarrak onartuak, alegia. Adibide gisa, hauek: Fundazioen 3/1998 Legea,
otsailaren 12koa, Elkarteen 7/2007 Legea, ekainaren 22koa, Kooperatiben 1/2000 Legea,
ekainaren 29koa (4/1993 Legea, ekainaren 24koa, aldatzen duena), edo Izatezko Bikoteei
buruzko 2/2003 Legea, maiatzaren 7koa.
Aurreko lerroetan esandakoak, beraz, iradokitzen digu, nolabait, Euskal Autonomia
Erkidegoan –eta, noski, foru-zuzenbidea duten besteetan ere bai– zuzenbide autonomiko
bat dagoela, erkidegoak berak sortua, Estatuak lagatzen dizkion eskuduntzetatik eratorria,
alegia. Zuzenbide autonomiko horren barne, Zuzenbide Zibila dago, beste arlo batzuekin
batera. Zuzenbide Zibil hori, ordea, EKren 149.1.8 artikuluko eskuduntzatik etor daiteke
(1992ko Legea edota Izatezko Bikoteei buruzko Legea, adibidez) edo beste eskuduntza-
tituluetan oinarritua, EKren 148. artikuluan aipatzen diren eta autonomia-estatutu bakoitzak
esklusiboki bere egiten dituenetan oinarritua. Batzar Nagusietan onartzen ziren foruek
bidea ireki diete autonomia-erkidegoko legebiltzarrak aldarrikatzen dituen lege lerruneko
arauei. Garaiak aldatu egin dira.
Orain arte azaldutakoak, esan bezala, badu ondorio praktikorik. Adibide gisa, Euskal
Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusiak 2004ko abenduaren 10ean emandako autoa aipa
daiteke. Auzitegiak bere eskumena aztertzen du auto horretan, kasazio-helegitea onartu ez
izanagatik prozedurako alde batek aurkeztutako kexa-helegiteari erantzunez. Helegitea
Kooperatibei buruzko Euskal Legean oinarritzen da, ekainaren 29ko 1/2000 Legean.
Auzitegiak kasazioa ezagutzeko eskumena ezeztatzen du, kasu horretan, organo
eskumenduna Espainiako Auzitegi Gorena dela eta. Erabaki hori arrazoitzeko emandako
argudioen artean, bereziki aipatzekoak dira honako hauek:
La competencia de la Sala de lo Civil y Penal del Tribunal
Superior de Justicia para conocer, como Sala de lo civil,
del recurso de casación, queda ceñida, según resulta de lo
dispuesto por el artículo 73.1.a) de la Ley Orgánica del
Poder Judicial, al “que establezca la ley contra
resoluciones de órganos jurisdiccionales del orden civil con
sede en la comunidad autónoma, siempre que el recurso se
funde en infracción de normas del derecho civil, foral o
especial, propio de la comunidad, y cuando el
correspondiente Estatuto de Autonomía haya previsto esta
atribución.
No dudamos que a los términos foral y especial no cabe
atribuirles, en todo caso, una misma significación. Pero
tampoco nos ofrece duda, ya sea lo infringido derecho foral
o derecho especial, que debe tratarse, en todo caso, de
derecho civil propio de la comunidad, pues la competencia
tan sólo corresponde a la Sala de lo Civil y Penal del
Tribunal Superior de Justicia, como Sala de lo Civil, cuando
de tal derecho se trata, ya sea la infracción de norma de
derecho civil foral o de norma de derecho civil especial.
Lehenago esandakoari eutsiz, arestian aztertutako arazo terminologikoaren ondorioen
dimentsioa nabarmendu daiteke auto horretan. Kooperatibei buruzko Euskal Legeak ez du
Zuzenbide Zibilaren eremua bakarrik ukitzen, Merkataritza Zuzenbidearen esparruan ere
sartzen da. Baina, Kooperatibei buruzko Euskal Legea Euskal Autonomia Erkidegoan
sortutakoa da, eta, beraz, hemengo berezko Zuzenbidea. Eta gainera, hein batean, zibila.
Zuzenbide Zibilaren eremuko lege-testuek ez dute zertan eduki eskumen-oinarria,
halabeharrez, EKren 149.1.8 artikuluan. Beste eskumen-eremu batzuetatik eratorriak izan
daitezke, eta, Zuzenbide Zibil autonomikoa osatzen duten heinean –ez foru-zuzenbidea,
ezta zuzenbide berezia ere–, kasazioan Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi
Nagusiak ezagutu beharko lituzke, orain eta etorkizunean. Gauza bera gerta daiteke
denbora gutxi barru, Izatezko Bikoteen 2003ko Legeari buruzko auziei buruz Auzitegi
Nagusiak kasazioan aritu beharko duenean. Lege horrek ez du Zuzenbide Zibila soilik
jorratzen, baina Zuzenbide Zibilarekin zerikusia duten hainbat eta hainbat elementu biltzen
ditu, eta zuzenean Foru Zuzenbidearen eremuan sartzen ez bada ere, bada Zuzenbide Zibila
eta, gainera, autonomikoa. Arriskua, beraz, argia da. Kasazio-helegitea dela medio, Justizia
Auzitegi Nagusiak badu berezko Zuzenbide Zibila berrindartzeko aukera, baldin eta hori
bada helburua. Orain arte Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiak
emandako jurisprudentzia oso urria da (2007ko maiatzaren 15eko Epaira arte, 36 epai
soilik). Epai horiek aztertu dituztenen arabera, foru-kutsu nabarmena dute, eta ez dira
bideratu autonomia-erkidego osoan komuna izan behar duen ordenamendu zibila sortu eta
indartzera. Gainera, oro har, Kode Zibilera jotzen dute epaiok, auziak ebazteko. Hala ere,
nondik hasi ordenamendu zibil komuna sortzen, oraindik ere ez badago EAEko lurralde
osora hedatuta berezko araudi zibila? Kontuan izanik, EAEko Legebiltzarrak horretarako
eskumena baduela, Autonomia Estatutuaren 10.5 artikulua dela medio.
Beharrezkoa da, oso, EKren 149.1.8 artikuluak apropos marrazten duen foru-zuzenbidearen
esparru mugatuaren ordez zuzenbide zibil autonomikoa ezartzea eta, behingoz, zalantzan
jartzea Espainiako Konstituzio Auzitegiak emandako 88/93 Epaia eta, noski, hartatik
harago jotzea, Kataluniak Autonomia Estatutuaren 129. artikuluaren tankerara.
Ordenamendu juridikoen pluraltasunak dakarren aberastasuna errespetatuz eta sustatuz.
Bestela ere, inguruabar politikoek hala eskatu izan dutenean ere egin izan da, isilbidez.
Hala erakusten du, esaterako, Espainiako Gobernuak, EKren 149.1.8 artikuluak zehazten
duen eskumen-antolaketa gainditzen zuela eta Izatezko Bikoteei buruzko Euskal Legearen
kontra aurkeztutako konstituzio-kontrakotasuneko helegitea gerora Espainiako Gobernuak
berak bertan behera utzi izanak, Nafarroaren kontrakoa ez bezala, era honetako arrazoiak
argudiatuta: La decisión cuenta con el criterio favorable del Ministerio de Justicia y se
enmarca dentro del objetivo del Gobierno de reducir la alta conflictividad acumulada
entre el Estado y las comunidades autónomas, en un "nuevo entorno de cooperación y
normalidad institucional” entre las Administraciones. Argudio berak susta lezake beste
edozein aldaketa juridiko-politiko.
3.3. Espainiako Konstituzioaren 149.1.6 artikulua: prozedurazko berezitasunak.
Kasazio- eta berrikuspen-helegiteen marko juridiko orokorra
Espainiako 1978ko Konstituzioak –Francoren diktadura eta Espainiako II. Errepublikako
esperientzia oraindik denen oroimenean zela onartuak– berriro zehaztu zuen euskal
lurraldeen Foru Zuzenbidearen eta Prozedurazko Zuzenbidearen arteko erlazioa, 148.1.6
artikulua dela medio. Gogora dezagun artikulu horrek prozedurazko legegintza estatuaren
eskumen esklusiboa dela aldarrikatzen duela, sin perjuicio de las necesarias especialidades
que en este orden se deriven de las particularidades del derecho sustantivo de las
Comunidades Autónomas. Konstituzioak, beraz, adierazten du zenbait autonomia-
erkidegok beren berezko zuzenbide substantiboak hala galdatzen duenean (149.1.8 art.)
prozedurazko berezitasunak izan ditzaketela, hots, prozedurazko berezko araudia sor
dezaketela (149.1.6 art.). Berezitasun horiek, hala ere, beharrezkoak eta autonomia-
erkidego horien berezko zuzenbidearen partikulartasunetatik eratorriak izan behar dute,
gainera. Ildo horretatik, besteak beste, Euskal Autonomia Erkidegoko Autonomia
Estatutuaren 10.6 artikuluak bere egiten du eskumen hori, berezko zuzenbidearen
berezitasunetatik eratorritako prozedurazko arauei dagokienez.
Baina EKren 149.1.8 artikuluarekin gertatzen den bezala, honako atal honek interpretazio-
arazoak eragin ditu. Eusko Legebiltzarrak 1992an Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari
buruzko Legea aldarrikatu zuenean. Espainiako Konstituzio Auzitegiak, beste atal batzuen
artean, Legearen 102.2.2, 123.2 eta 123.3 artikuluei buruzko konstituzio-kontrakotasuneko
helegitea izapidetu zuen. Helegitea Espainiako Gobernuak jarri zuen eta, EKren 161.2
artikuluaren bertutez, errekurritutako arauak esekitzea eskatzen zion Auzitegiari. Hark
eskaera onartu zuen eta, helegitea ebatzi bitartean, errekurritutako arau guztien indarra
etena gertatu zen. Espainiako Gobernuak helegitean zioen arauok prozedurazkoak zirela eta
prozedura-arloko arauak sortzea estatuaren eskumen esklusiboa zela. Autonomia-
erkidegoek bakarrik izango dute legeztatzeko aukera hori, beren arau substantiboen
partikulartasunetatik eratorritako prozedurazko berezitasunak diren heinean. Helegitean,
Espainiako Gobernuak dio berezitasun horiek Foru Zuzenbidearen beharrezko ondorioak
izan behar dutela EKren 149.1.6 artikuluaren markoan sartzeko, prozedurazko defentsaren
ikuspuntutik nahi eta nahi ez ondorioztatzen direnak. Hala ere, 1993ko martxoaren 30eko
autoan, Espainiako Konstituzio Auzitegiak arauok berriz indarrean jartzen ditu, eta 1993ko
abenduaren 1eko autoan Espainiako Gobernuak adierazten du bertan behera uzten duela
konstituzio-kontrakotasuneko helegitea.
Doktrinan, Espainiako Gobernuak aurkeztutako konstituzio-kontrakotasuneko helegiteen
aurkako iritziak daude, hain justuki, Gobernuak errekurritutako arauak «beharrezkoak» ez
direla adieraztearen aurkakoak. Egia da, iritzi horiek diotenez, EKren 149.1.6 artikuluaren
arabera, autonomia-erkidegoek izango dituzten prozedurazko berezitasunek euren
zuzenbide substantibotik eratorriak izan behar dutela eta, gainera, beharrezkoak. Hala ere,
«beharrezkoa» izatea galdatzea erlatiboa da: ez da ari, izatez, behar metafisiko bati buruz
EKren araua, bestela ez luke ezertarako balioko. Justiziak eta ekitateak gomendatzen
dituzte errekurritutako arau horiek, arau substantiboari prozedurazko trataera egokia
eskaintzeko, auzipetuei erraztasunak emateko, eta, oro har, Bizkaiko Zuzenbidearen
berezitasunak errespetatzeko eta kontuan hartzeko.
Azaldutakoaren harira, beraz, Espainiako 1978ko Konstituzioa aldarrikatu zenetik,
birkokatu egin da Prozedurazko Zuzenbidea. Alde batetik, PZLren 1. artikulua aipatu
beharra dago: Principio de legalidad procesal. En los procesos civiles, los tribunales y
quienes ante ellos acudan e intervengan deberán actuar con arreglo a lo dispuesto en esta
Ley. Artikulu hori bat dator EKren 149.1.6 artikuluarekin, prozedurazko legegintza
Estatuaren eskumen esklusibotzat aitortzen baitu EK-k, jakina denez. Hala ere, zenbait
autonomia-erkidegori euren prozedurazko arauak sortzea baimentzen die, betiere, euren
zuzenbide substantiboaren berezitasunek beharrezkotzat dituztenean. Ildo horretan koka
daiteke, Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, 1992ko EHFZZLren 1.1 artikulua:
Lege honetako xedapenek, ohiturak eta bere tradizioaren arabera mamitzen duten
zuzenbide-oinarri orokorrek osatzen dute Euskal Herriko Lurraldeen Foru Zuzenbide
Zibila.
Artikulu horrek Euskal Autonomia Erkidegoko Foru Zuzenbidearen iturriak aipatzen ditu.
Beraz, EKren 149.1.6 artikulutik abiatuta, eta PZLren 1. artikuluaren osagarri gisa,
EHFZZLren 1. artikuluak lege hori bera, ohitura eta printzipio orokorrak kokatzen ditu
Autonomia Erkidegoaren Foru Zuzenbidearen iturri gisa, bai Zuzenbide Zibilari gagozkiola
baita Prozedurazko Zuzenbideari bagagozkio ere. Hala, EHFZZL da lehenengo iturria,
Euskal Autonomia Erkidegoaren Foru Zuzenbideari eta, ondorioz, hartatik eratorritako eta
beharrezko prozedurazko «berezitasun»ei dagokienez. Ohitura eta printzipio orokorrak
legearen atzetik, baina haren baitan kokatuta, noski. Berezko Zuzenbide Zibila eta,
ondorioz, horrek behar dituen prozedurazko berezitasunak sortzeko eta ordenamendu
juridiko autonomikoek oraina eta geroa izateko, oso beharrezko jotzen da, nola ez, berezko
iturri-sistema bat edukitzea, Estatuaren eskumen esklusiboen gainetik errespetatu beharko
dena, EKren 149.1.8 artikuluak adierazten duenari jarraituz. Beraz, lehentasunez aplikatu
beharko dira, Euskal Autonomia Erkidegoaren Zuzenbide Zibilari buruzko auzietan,
bertako iturri-sistema osatzen duten elementuak (substantiboak eta prozedurazkoak),
ordezko zuzenbidearen gainetik. Eta ordezko hori aplikatu behar bada ere, berezko iturri-
sistema errespetatuz aplikatu beharko da, Euskal Autonomia Erkidegoa osatzen duten
lurraldeentzat komuna izanik (EHFZZLren 1.-4. art.).
Iturri-sistema horren osagarria da, halaber, Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi
Nagusiak emandako jurisprudentzia. Hala adierazten du EHFZZLren 2. artikuluak:
Jurisprudentziak osatuko du Foru Zuzenbide zibila, berau ulertu eta ezartzerakoan Euskal
Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiko Zibileko Salak emandako jarraituzko
irizpideekin. Jurisprudentzia-doktrina hori, Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi
Nagusiak emandakoa, iturri-sistemaren osagarri gisa ageri da EHFZZLren 2. artikuluan,
kasazio-helegitea eta berrikuspen-helegitea ebazterakoan sortutakoa, alegia. Estatuarentzat
bezala, logikoa da berezko Zuzenbide Zibila eta beharrezko prozedurazko berezitasunak
dituzten autonomia-erkidegoek ere euren ordenamendua interpretatzerakoan eta
aplikatzerakoan sortutako berezko jurisprudentzia-doktrina edukitzea. Nolabait, datu hori
litzateke hainbat mendez gure lurraldeek izandako berezko justizia-administrazio haien
filosofiatik gelditzen den hondarra: berezko ordenamendua lurraldean bertan interpretatzea
eta aplikatzea.
Hauexek dira foru-kasazioaren eta berrikuspen-helegitearen marko juridiko orokorra
kokatzen duten aurretiazko legezko xedapenak: EKren 152. artikulua, Euskal Autonomia
Erkidegoko Autonomia Estatutuaren 14. artikulua, Botere Judizialaren Kontseilu
Nagusiaren Legearen (BJKNL) 70.-73. artikuluak eta Prozedura Zibilaren Legearen 478.
artikulua. Espainiako 1978ko Konstituzioak 152.2 artikuluan onartzen ditu autonomia-
erkidegoetako justizia-auzitegi nagusiak, Espainiako II. Errepublikaren garaiko Euskal
Herriko eta Kataluniako auzitegi nagusiak aitzindari dituztenak, garai hartako
Konstituzioak eta bi autonomia-estatutuek jasotzen duten bezala. Euskal Autonomia
Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusia 1989an sortu zuten, urte horretako maiatzaren 10eko
Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiaren Akordioaren bidez, hain zuzen ere. EAEko
Justizia Auzitegi Nagusia ez da berezko justizia-administrazioaren isla, hala ere, II.
Errepublikaren garaian ez bezala. Estatuan, botere judiziala bakarra da, jurisdikzio-batasuna
duen heinean. Autonomia-erkidegoetako justizia-auzitegi nagusiak hari egokitzeko
organoak dira, Espainiako Konstituzioaren adierazpenen oinarrian eta haren mendean
sortutakoak, eta inola ere ez justizia-administrazio paralelo eta bereizi bat artikulatzen
dutenak. Espainiako Konstituzioaren 2. artikuluak marrazten duen estatu autonomikoaren
isla besterik ez dira, Administrazioaren deszentralizazioarena. Hala jasotzen du Euskal
Autonomia Erkidegoko estatutuaren 14. artikuluak ere. Espainiako Konstituzioak eta,
ondorioz, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiaren Legeak aurreikusten dituzten
eskumenen garapenerako sortutakoak dira, alegia. Horregatik, Espainiako Konstituzioaren
araudian, autonomia-erkidegoetako auzitegi nagusien erreferentzia ez dira botere judizialaz
ari diren artikuluak, autonomia-erkidegoen antolakuntzaz ari direnak baizik.
Hiru atal edo sala dauzka EAEko Auzitegi Nagusiak: (1) Zibila eta Penala, (2)
Administrazioarekiko auzi-prozesuena, eta (3) Lan-arlokoa. Gure gaiari dagokionez, beraz,
bi eskumen garrantzitsu dauzka, Zibileko eta Penaleko Atalak edo Salak: (1) kasazio-
helegitea ezagutzea, Autonomia Erkidegoko gainerako organo judizialek emandako epaien
kontra, betiere, helegiteok berezko Zuzenbide Zibila urratzeagatik ezarriak badira; (2)
berrikuspen-helegitea, epai irmoak berrikusteaz arduratzen dena, Autonomia Erkidegoko
gainerako organo judizialek emandako epai irmoen kontra, betiere, helegiteok berezko
Zuzenbide Zibila urratzeagatik ezarriak badira. Kasazioa ebazteko eskumena du Justizia
Auzitegi Nagusiko Zibil eta Penal Ataleko presidenteak, aldi berean Justizia Auzitegi
Nagusiko presidente ere badenak (Botere Judizialaren Mugape eta Antolaketari buruzko
38/1988 Legearen 13.2 art.). Artikulu horrek dioenari jarraituz, autonomia-erkidegoko
legebiltzarrak aurkeztutako hautagaien artetik aukeratuko dira atala edo sala osatzen duten
beste magistratuetatik bat (bi badira) edo bi (lau badira), justizia-ministroak aurkeztutako
Errege Dekretu bidez (BJLOren 316. art.), Botere Judizialeko Kontseilu Nagusiaren
proposamena dela medio (BJLOren 330.4 art.: En las Salas de lo Civil y Penal de los
Tribunales Superiores de Justicia, una de cada tres plazas se cubrirá por un jurista de
reconocido prestigio con más de 10 años de ejercicio profesional en la comunidad
autónoma, nombrado a propuesta del Consejo General del Poder Judicial sobre una terna
presentada por la Asamblea legislativa; las restantes plazas serán cubiertas por
magistrados nombrados a propuesta del Consejo General del Poder Judicial entre los
que lleven 10 años en la categoría y en el orden jurisdiccional civil o penal y tengan
especiales conocimientos en derecho civil, foral o especial, propio de la Comunidad
Autónoma).
4. EUSKAL ZUZENBIDE ZIBILARI BURUZKO PROZEDURA JUDIZIALAK,
EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOKO JUSTIZIA AUZITEGI NAGUSIAN:
KASAZIOA ETA BERRIKUSPENA
Kasazio-helegitea ezohiko helegitea da. Ezohikoa da, ebazpen errekurrigarriak mugatuak
direlako eta ebazpenok aurkatzeko kausak esanbidez legegileak berak aurreikusten
dituelako. Kasazio-helegitearen helburua da ebazpenak baliogabetzea, baldin eta arauren
bat urratzen badute, materiala edo prozedurazkoa; baina helegitea ezagutu behar duen ad
quem organoak ez du aukerarik egitateak eta frogak berriro balioesteko, lehenengo eta
bigarren auzialdiko organoei baitagokie hori.
Tradizioz, kasazio-helegitearen funtzioa «nomofilaktikoa» izan da, hots, legebiltzarrak
Estatu osorako onartutako legeen aplikazio zuzena bermatzea. Espainiako Konstituzioaren
123.1 artikuluak Espainiako Auzitegi Gorenari esleitzen dio eskumen hori. Frantziako
estatuan sortu zen auzitegi gorenaren figura –Errege Kontseilua aitzindari duena–, hain
zuzen ere, estatu osorako legeen aplikazio zuzena bermatzeko; horretarako, beheko
instantzietako organoek emandako epaiak «kasatzeko» edo «apurtzeko» ahalmena du.
Funtzio nomofilaktikoarekin batera –auzipetuak babesteko funtzioaz gain–, kasazio-
helegitearen bitartez legeen interpretazio uniformea eta bateratua bilatzen da, Auzitegi
Gorenaren jarraikako epaiek sortutako jurisprudentzia-doktrina dela medio. Autoreen
iritziz, funtzio horren bidez EKren 9.3 eta 14. artikuluek, hurrenez hurren, aldarrikatzen
dituzten ziurtasun juridikoa eta berdintasun-printzipioak bermatzen dira. Beheko
instantziako organo judizialek ez badiote Auzitegi Gorenak ezarritako jurisprudentzia-
doktrinari jarraitzen, ezberdintasunak sortuko dira auzipetuen artean eta, hori eragozteko,
Auzitegi Gorenak epaiok baliogabetu ditzake. Praktikan, hala ere, oso luzea izaten da
kasaziora arteko bidea, eta Auzitegi Gorenak ezin izaten dio auzi-bolumenari garaiz
erantzun. Hori dela eta, ugaritu egin dira Konstituzio Auzitegiaren aurrean aurkeztutako
babes-helegiteak, Espainiako Konstituzioaren 14. artikuluan jasotzen den berdintasun-
printzipioa urratzea argudiatuz ezarriak.
Ezohikoa da, halaber, gaur egun, kasaziokoarekin eta babes-helegitearekin batera,
prozedurazko arau-hausteagatiko helegitea. Izatez, 1881eko PZLn kasazio-helegiteak bi
modalitate zituen: arau-hauste materialagatikoa eta prozedurazko arau-hausteak
eragindakoa. Indarrean dagoen 2000ko PZLk bi helegite atera ditu aurretiazko bi modalitate
haietatik: arau-hauste materialari kasazio-helegitea dagokio (477.-489. art.) eta
prozedurazko arau-hausteari berariazko helegitea (468.-476. art.). Araudi horretan jasota
dago autonomia-erkidegoetako justizia-auzitegi nagusiek bi helegite horiek ezagutzeko
duten eskumena (468. eta 478. art.), baina, oraindik, ez zaie onartu auzitegioi prozedurazko
arau-hausteagatiko ezohiko helegitea ezagutzeko eskumena.
Eskumenik eza dela eta, Espainiako Senatuan Talde Popularrak aurkeztutako 306.
emendakina onartuta, PZLren 16.2 azken xedapenak behin-behineko prozedurazko eraentza
biltzen du ezohiko helegiteei buruz, egun aplikagarria dena, BJLOren erreforma gertatu
bitartean. Espainiako Auzitegi Gorenaren Lehenengo Salak, halaber, 2000ko abenduaren
12an, zenbait irizpide onartu zituen kasazio-helegiteen zein ezohiko prozedurazko arau-
hausteengatiko helegiteen izapidetzeari dagokienez, PZLren 16.2 azken xedapenak jasotzen
duena barne. Azter ditzagun irizpideok eta behin-behineko eraentza hori, betiere lan honen
muina dugun gaiari lotuta.
4.1. Kasazio-helegitea
4.1.1. Eskumen funtzionala
Kasazio-helegite zibila ezagutzeko eskumena bi organok dute: Espainiako Auzitegi
Goreneko Lehengo Salak (BJLOren 56.1 eta PZLren 478.1 art.) eta autonomia-
erkidegoetako justizia-auzitegi nagusietako arlo zibil eta penaleko salek; autonomia-
erkidegoetakoek, betiere kasazio autonomikoari dagokionez, hots, autonomia-erkidegoak
duen berezko ordenamendu zibila urratzetik eratorritako helegiteei dagokienez (BJLOren
73.1 a) art.; PZLren 478.1.II art.). Errekurritutako epaiak urratutako arau juridikoaren
araberakoa izango da, beraz, bi organoen arteko eskumen-banaketa: estatu osorako
komunak diren arauak urratu badira, merkataritza-arlokoak zein zibilak, EAGk izango du
eskumena; aldiz, Zuzenbide Zibil autonomikoa osatzen duten arauak urratu badira, edo
horietakoren bat, komunak diren beste batzuekin batera, justizia-auzitegi nagusiei dagokie
eskumena. Azkenik, urratu den araua Konstituziokoa bada, eskumena, betiere, EAG izango
da. Eskumen funtzionala jasotzen duten arauak ez dira xedagarriak.
Errekurtsoa dagokion probintzia-auzitegian aurkeztu beharko da eta organo horrek egingo
du helegitearen instrukzioa. Gero, arestian aipatutako organoetako batek ebatziko du
errekurtsoa, probintzia-auzitegiak bigarren instantzian emandako epaiaren kontra.
4.1.2. Ebazpen errekurrigarriak eta errekurritzeko kausak
1881eko PZLk –dagoeneko derogatu denak– kasazio-helegitearen kausa edo arrazoi hauek
arautzen zituen: batetik, arau materiala haustea («in iudicando»), eta bestetik, formazko
akatsak («in procedendo»). Baina gaur egun indarrean dagoen PZLk hautsi egiten du
binomio hori eta beste errekurtso batera bideratzen du bigarren kasazio-modalitatea, jakina
denez: prozedurazko arau-hausteagatiko ezohiko helegitera. Beraz, egun indarrean dagoen
legediari begira, arau material bat urratuz gero soilik jar daiteke kasazio-helegitea, izan
komuna edo autonomikoa. Beraz, kasazio-helegiteak dagokion probintzia-auzitegiak
emandako epaia errekurrituko du, hura baliogabetzea eskatuz, betiere errekurtso horretan
epaileak arau materiala zehaztean, interpretatzean edo egitateei aplikatzean izandako
akatsak adierazita (PZLren 477.1 art.). Prozedurazko arauak ere izan daitezke
errekurtsoaren arrazoiaren parte, baina betiere kasazio materialarekin batera aurkezten
badira, hots, arau materialak urratzearekin lotuta. Bestela ez da kasazio-helegitea onartuko.
Izatez, PZLren 16.1.1 azken xedapenak zehazki aurreikusten du autonomia-erkidegoetako
justizia-auzitegi nagusiek ezagutu behar dituzten kasazio-helegiteetan posible dela
prozedurazko arau-hausteengatiko ezohiko helegitea gehitzea, nahiz eta horrek, printzipioz,
BJLOren 56.1 artikuluaren xedapena urratu. Praktikan, beraz, prozedurazko arau-hausteak
ere ikus ditzake JANk, betiere kasazio materialarekin batera aurkezten badira (PZLren 469.
artikuluak zerrendatzen dituen kausak oinarri hartuta). Eta, guri dagokigunez, urratutako
prozedurazko arauek berezko zuzenbide autonomikoa osatzen badute, EKren 149.1.6
artikuluari jarraituz.
Printzipio orokor gisa, kasazio-helegitea dela medio, errekurrigarriak dira bigarren
auzialdian probintzia-auzitegiek emandako epaiak; ez, aldiz, autoak edo auto gisa atera
beharko liratekeenak, lehenengo auzialdian emandakoaren arabera. Epai errekurrigarri
haien baliokide izango dira atzerriko epaiak onartzearen eta exekutatzearen kontrako
errekurtsoen ebazpenak, 1968ko abenduaren 27ko Bruselako Hitzarmenaren arabera. Baina
probintzia-auzitegiek apelazioan emandako epai guztiak ez dira kasazioan errekurrigarriak
izango. Hala, PZLren 477.2 artikuluan aipatzen diren hiru kausetariko batek egon
behar du helegitearen oinarrian: (1) oinarrizko eskubideen babes judiziala bermatzeko
prozesuetan ematen badira, EKren 24. artikuluan jasotakoa kenduta; (2) auziaren
objektuaren kantitateak 150.000 euro gainditzen baditu [autonomia-erkidegoek kasazio
gutxiago ezagutzeko neurria edo filtro argia, berezko zuzenbide zibila osatzeko eta
berrindartzeko traba teknikoa, alegia]; (3) helegitea ebazteak kasazio-interesa agertzen badu
[Justizia Auzitegi Nagusiaren jurisprudentzia urratzen badu; probintzia-auzitegien
jurisprudentzia-batasuna hausten badu, edo bost urte baino gutxiago indarrean daramaten
arauak badira errekurritutako epaiak urratutako arauak (PZLren 477.3 artikulua)]. Hiru kasu
horiek ez dira bateragarriak. Errekurritzekotan, hiru arrazoietatik bakarra hautatu beharko
du interesdunak eta, aukera eginik, auzitegiak ezin izango du beste batez ordezkatu edo
beste kausa batera bideratu. Zuzenbide autonomikoaren corpusa osatzen duten
prozedurazko arauak ere errekurri daitezke ezohiko prozedurazko arau-hausteagatiko
helegitearen bidez, baina betiere kasazioz errekurrigarriak diren epaiak badira, hots, arau-
hauste material bati lotuta badaude.
Zailtasun eta traba hauekin guztiekin, ulergarria da egun Euskal Zuzenbide Zibilean aritzen
diren eragile juridikoek Probintzia Entzutegiek emandako epaietara jo behar izatea
auzitegiek gure legeria nola interpretatzen eta aplikatzen duten jakiteko, oso kasu gutxi
heltzen baitira Justizia Auzitegiaren eskuetara.
4.2. Berrikuspen-helegitea
Bukatzeko, ikus dezagun zein den berrikuspen-helegitearen funtsa eta helburua, dagoeneko
bai baitakigu Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegiak baduela helegite hori
ezagutzeko eskumena (EAEAEren 10.6 art.).
Berrikuspen-helegitea da epai irmo bat baliogabetzeko helegitea. Espainiako Konstituzioak
1. artikuluan aldarrikatzen duen justiziaren balio gorena gauzatzearren kaltedunak
aurkezten duen helegitea da, eta PZLren 510.1-4 artikuluan zerrendatutako arrazoietatik
batek edo batek baino gehiagok gidatua behar du izan, hau da: 1) Prozeduran aurkeztu ezin
izan ziren egitate batzuk ezagutu ez zituelako eman badu epaileak dagokion epaia, eta,
beraz, epaia bidegabea bada. Egitateak prozeduraren garaikoak dira, baina ez badira
ezagutzen, ezinbesteko kasua dela-eta edo alderdi baten fede txarra dela medio.
Erabakigarriak izan beharko dute, epaiaren eta prozeduraren bidea baldintzatzeko
modukoak. 2) Arlo penalean faltsutzat jotako egitateen oinarrian eman badu epaileak epaia.
3) Borondatezko akatsen eraginpean eman badu epaileak epaia.
Justizia materiala bilatzen du benetan helegite horrek. Arrazoia duenari eman diezaiotela
arrazoia, eta ez fede txarrez aritu denari. Epaiak kondenatutako alderdi kaltedunak izango
du, beraz, helegitea jartzeko legitimazio aktiboa. Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia
Auzitegi Nagusiak izango du eskumen funtzionala, kasu honetan ere, kasazio-
helegitearekin gertatzen den bezala, aplikagarria den zuzenbidea erkidegoko berezko
ordenamendua bada eta eskumena bere autonomia-estatutuan jaso badu. Hala ere, autore
batzuen ustetan, eskumena esleitzeko argudio hori ez da zuzena, zuzenbide aplikagarriari
dagokionez. Euren ustetan, edozein autonomia-erkidegotako justizia-auzitegiek izan
beharko lukete beren lurralde-eremuan emandako epai irmoak berrikusteko eskumendunak
–betiere beren autonomia-estatutuan eskumen hori jasota badago–, eta ez bakarrik berezko
ordenamendu zibila dutenek.
5. ETORKIZUNERAKO ERRONKAK
Azterketa honen ondorio gisa eta, batez ere, etorkizunera begirako erronka modura
formulatuta, honatx ideia nagusiak:
5.1. Eremu teknikoago bati dagokionez:
-Kasazio-helegitea mesedetzearren eta, hala, gure ordenamendu juridiko zibila
berrindartzeari begira, Justizia Auzitegiaren jurisprudentzia-doktrinan sakonduz, Aragoik
eta Galiziak 2005ean onartutako legeen filosofia gure egitea eta gutxieneko kantitateari
begirako kasazio-kausa ezabatzea.
-Euskal Autonomia Erkidegoko Zuzenbide Zibilaren lurralde-eremua berraztertzea eta
zabaltzea –euskal auzotasun zibil bakarra eratuz–, gaur egun kanpoan geratzen diren
biztanle-guneak barnebiltzeko (biztanleriaren % 68,2).
-Autonomia-erkidego gisa dagozkigun prozedurazko eskumenak baliatzea eta gauzatzea,
horretarako borondatea sustatuz. Bai prozedurazko arauak sortzeari dagokionez bai Justizia
Auzitegi Nagusiarentzat ahalik eta eskumen gehiago galdatzeari dagokionez, 2004ko
proposamenari jarraitzea, horretarako.
5.2. Eremu politiko-juridikoari dagokionez:
-EKren 149.1.8 artikuluari buruz Espainiako Konstituzio Auzitegiak 88/93 Epaian
egindako irakurketa murriztailea gainditzea.
-Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiaren irizpidea aldatzea, Foru
Zuzenbidetik Zuzenbide Zibil autonomikora jauzi egitearren. Arlo horretan inplikatuta
dauden eragile guztien borondatea eta jarrera ezinbestekoa da, gurea dena behar bezala
egokitzeko eta garatzeko.
-Euskal Autonomia Erkidegoko Legebiltzarraren ekimena, prozedurazko berezko araudia
zein araudi substantibo propioa osatzen eta garatzen joateko, betiere Zuzenbide Zibil
autonomikoaren ikuspegitik, eta ez PZLren euskarrien egokitzapen soilera mugatuta. Eredu
gisa balio dute Katalunian eta Aragoin etengabe lanean diharduten Zuzenbide Zibila
garatzeko batzorde tekniko pluralek, euren pluraltasuna eta lortutako akordioen ahobateko
onarpena kontuan hartuta.
BIBLIOGRAFIA
-AGIRREAZKUENAGA ZIGORRAGA, J.: «Ohizko foru sistema eta Hego Euskal
Herriko liberalen portaera ideologikopolitikoak», Jornadas sobre la actualización de
los Derechos Históricos Vascos, UPV/EHU, Bilbo, 1986, 83.-101. or.
-ALKORTA IDIAKEZ, I. eta KARRERA EGIALDE, M.: Euskal Zuzenbide zibilaren
oinarriak, EHU, 2007 (argitalpen elektronikoa).
-ALLENDE SALAZAR, A.: «El dualismo en la legislación civil de Vizcaya», RGLJ,
54, 1879, 60. or. eta hurrengoak.
-ALONSO OLEA, E.: El Concierto Económico (1878-1937). Orígenes y Formación de
un Derecho Histórico, IVAP, Oñati, 1995.
-ALONSO, M. P.: «El proceso penal en el Fuero de San Sebastián», El Fuero de San
Sebastián y su época, Eusko Ikaskuntza, Donostia, 1982, 397. or. eta hurrengoak.
-ÁLVAREZ CONDE, E.: «La Constitución Española de 30 de junio de 1876:
cuestiones previas », Revista de Estudios Políticos, 3 (1978), 79.-99. or.
-ANGOITIA GOROSTIAGA, V.: El usufructo poderoso de Ayala, Gasteiz, 1999.
-ANGULO LAGUNA, D.: Derecho privado de Vizcaya, Bilbo, 1903.
-ANGULO Y DE LA HORMAZA, J. M.: La abolición de los fueros e instituciones
vascongadas, Auñamendi, Donostia, 1976.
-ARBELOA, V. M.: «Navarra ante el Estatuto Vasco (1932)», Historia 16, Madril, 52
(1980), 19.-28. or.
-ARECHEDERRA ARANZADI, L. I.: «Testar a la Navarra; Derecho consuetudinario
guipuzcoano o descodificación», RJNav, 1, 1986.
-AREITIO Y MENDIOLEA, D.: «Apuntes sobre el derecho foral de procedimiento»,
Boletín de la Comisión de Monumentos de Vizcaya, III-C 1, 1911, 51. or. eta
hurrengoak.
-ARGUINZONIZ, A. M.: Sinopsis histórica de la Villa de Durango y noticia biográfica
de sus hombres más célebres, Museo de Arte e Historia, Durango, 1989.
-AROSTEGUI SÁNCHEZ, J.: «El carlismo y los Fueros vasconavarros», Historia del
pueblo vasco, III. liburukia, Donostia, 1979, 71.-135. or.
-ARRESE, G.: El País Vasco y las Constituyentes de la Segunda República, Gráficas
Modelo, Madril, 1932.
-ARTECHE, A.: «El Fuero de Vizcaya en el Infanzonado», Euskalerriaren alde,
1912ko ekaina, 1974ko faksimile-edizioa.
-ARVIZU Y GALARRAGA, F.: La disposición “mortis causa” en el Derecho español
de la Alta Edad Media, Iruñea, 1977.
-ASENJO ESPINOLA, M.: Funcionamiento y organización de la Real Chancillería de
Valladolid. Sala de los Hijosdalgo. Catálogo de todos sus pleitos, expedientes y
probanzas, Valladolid, 1920-1922.
-ASUA GONZÁLEZ, C. I., GIL RODRÍGUEZ, J. eta HUALDE SÁNCHEZ, J. J.:
«Situación actual y perspectivas de futuro del Derecho civil vasco», Derechos Civiles
de España, I, Rodrigo BERCOVITZek eta Julián MARTÍNEZ-SIMANCASek
zuzendua, Aranzadi, Iruñea, 1999.
-ASUA GONZÁLEZ, C. I.: «Las formas de designar sucesor en bienes. El art. 27 de la
Ley de Derecho Civil Foral del País Vasco», RJNav, 22. zk., uztaila-abendua, 1996,
209. or. eta hurrengoak.
-AYERBE IRIBAR, M. R.: «La administración de justicia en los territorios vascos»,
Boletín de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del País, LVI-1, 2000, 5.-51. or.
-BALPARDA Y DE LAS HERRERÍAS, G.: El Fuero de Vizcaya en lo civil, Bilbo,
1903.
-BASALDUA, P.: El Estatuto Vasco y la República Española, Buenos Aires, 1952.
-BASAS FERNÁNDEZ, M.: «La importancia de las Villas en la estructura histórica del
Señorío de Vizcaya», Edad Media y Señoríos: El Señorío de Vizcaya. Simposium
celebrado los días 5, 6 y 7 de marzo de 1971, Bilbo, Bizkaiko Foru Aldundia eta
Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, 1972.
-BAZÁN, I.: «La territorialización de la justicia en el País Vasco en la Baja Edad
Media», Temas medievales (Buenos Aires-Argentina), 5, 1995, 101. or. eta hurrengoak.
-BELDARRAIN GARÍN, M.: «El Concierto Económico como confrontación de un
sistema de financiación autónoma», RVAP, 15, 1986, 27.-49. or.
-BELLO JANEIRO, D.: El ejercicio de la competencia en materia civil por la
Comunidad Autónoma Gallega: La Ley 4/1995, de 24 de mayo, Montecorvo, Madril,
1999.
-BEOBIDE EZPELETA, I. M.: «Prieto y la autonomía vasca: Un problema de Estado»,
Estudios de Deusto, XXX/1, 1982, 9.-69. or.
-BERCOVITZ RODRÍGUEZ-CANO, R.: «Casación foral», Aranzadi Civil, 12/2005,
Iruñea, 2005.
-BERCOVITZ RODRÍGUEZ-CANO, R.: «Derecho Civil Foral», Aranzadi Civil,
18/2001.
-BERCOVITZ RODRÍGUEZ-CANO, R.: «La conservación, modificación y desarrollo
de los derechos civiles forales o especiales allí donde existan», Derecho Privado y
Constitución, 1, 1993, 15.-82. or.
-BONET NAVARRO, A.: «La reforma de la casación. Efectos en la función casacional
de los Tribunales Superiores de Justicia», Revista Aragonesa de Administración
Pública, 1993, 3. or. eta hurrengoak.
-CASTELLS ARTECHE, J. M. eta ESTORNÉS ZUBIZARRETA, I.: Historia de los
Estatutos Vascos de Autonomía, Comisión de Cultura Vasca de la Interprofesional de
Estudios y Publicaciones, Zarautz, 1977.
-CASTELLS ARTECHE, J. M.: «La aplicación autónoma del primer Gobierno Vasco»,
Reflexiones sobre la autonomía vasca, IVAP, Oñati, 1986, 89.-114. or.
-CASTELLS, J. M.: «El Derecho público vasco desde 1876 hasta el Estatuto de
Gernika. Conciertos Económicos y Autonomía», Euskal Herria, Caja Laboral Popular,
Donostia, 1985.
-CELAYA IBARRA, A.: «El Fuero de Vizcaya y Álava, adelantado de las modernas
legislaciones», La Gran Enciclopedia Vasca, I. liburukia, Bilbo, 1966.
-CELAYA IBARRA, A.: «El Poder Judicial y los Estatutos de Autonomía», Simposium
sobre el Estatuto Vasco de 1936, IVAP, Oñati, 1988, 719.-768. or.
-CELAYA IBARRA, A.: «País Vasco, de los Fueros a los Estatutos», Cuenta y Razón,
86, 1994, 93.-100. or.
-CELAYA IBARRA, A.: Comentarios al Código Civil y Compilaciones forales,
Manuel Albaladejok eta Silvia Díaz Alabartek zuzenduak, XXVI, Ley sobre el Derecho
Civil Foral del País Vasco, Madril, Edersa, 1997.
-CELAYA IBARRA, A.: Derecho civil vasco, Bilbo, 1994.
-CELAYA IBARRA, A.: Tradición y Modernidad. De los Fueros a los Estatutos,
Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko Bizkaiko Batzordea, Bilbo, 1994.
-CHALBAUD Y ERRAZQUIN, L.: La troncalidad en el Fuero de Bizcaya, Bilbo,
1898.
-CLAVERO SALVADOR, B.: «Fuero en tiempos de Constitución: una suerte de
federalismo», Jornadas sobre la actualización de los Derechos Históricos Vascos,
UPV-EHU, Bilbo, 1986, 237.-251. or.
-CLAVERO SALVADOR, B.: Fueros vascos. Historia en tiempos de Constitución,
Ariel, Bartzelona, 1985.
-CORCUERA ATIENZA, J.: «La constitucionalización de los derechos históricos.
Fueros y Autonomía», Revista Española de Derecho Constitucional, 11, 1984, 9.-38. or.
-CORCUERA ATIENZA, J.: Orígienes, ideología y organización del nacionalismo
vasco 1876-1904, Siglo XXI argitaletxea, Madril, 1979.
-CORONAS GONZÁLEZ, S. M.: Manual de Historia del Derecho español, Tirant lo
blanch, Valentzia, 1996.
-DE LA QUADRA SALCEDO, F.: El Fuero de las Encartaciones, Bilbo, 1916.
-DELGADO ECHEVERRÍA, J.: «Los derechos Civiles Forales en la Constitución»,
RJC, 3, 1979, 145. or. eta hurrengoak, eta «Doctrina del Tribunal Supremo sobre la
competencia legislativa autonómica en materia de Derecho Civil», Revista Aragonesa
de Administración Pública, 4, 1994, 361. or. eta hurrengoak.
-DESTREE, La Basse Navarre et ses institutions. De 1620 a la Revolution, Paris, 1954,
127.-135. or.
-DÍEZ DE UNZUETA, I.: «Comentario jurídico al Fuero Antiguo de la Merindad de
Durango», Cuaderno de Historia Duranguesa, Bizkaiko Aurrezki Kutxa, Bilbo, 1983.
-ENRÍQUEZ FERNÁNDEZ, J. eta J. C.: «La estructura foral-judicial de Vizcaya en el
Antiguo Régimen», II Congreso Mundial Vasco, Congreso de Historia de Euskal
Herria, III, Txertoa, Donostia, 1988, 51.-61. or.
-ESCARZAGA, E.: Avellaneda y la Junta General de las Encartaciones, Bilbo, 1927.
-ESPARZA LEIBAR, I. eta MARTÍN OSANTE, L. C.: «El “Recurso Extraordinario”
de Revisión Civil y Los Tribunales Superiores de Justicia: Situación actual y
perspectivas», Revista Vasca de Administración Pública, 1991, 43. or. eta hurrengoak.
-ESTORNÉS ZUBIZARRETA, I.: «Génesis del Estatuto General de Estado Vasco de
Eusko Ikaskuntza», Eusko Ikaskuntza, Saileko Koadernoak, Zuzenbidea, 4, 1989, 97.
or. eta hurrengoak.
-ESTORNÉS ZUBIZARRETA, I.: «Inter-nos. ¿Qué derechos históricos?», Deia,
1985eko uztailaren 23a.
-ESTORNÉS ZUBIZARRETA, I.: «La construcción de una nacionalidad vasca. El
autonomismo de Eusko Ikaskuntza (1918-1931)», Eusko Ikaskuntza, Saileko
Koadernoak, Historia eta Geografia, 14 (1990).
-ETXEBARRIA MIRONES, J. eta T.: Tradiciones y costumbres de las Encartaciones,
Bilbo, 1997.
-FERNÁNDEZ ESPINAR, R.: Manual de Historia del Derecho español, I. liburukia, 1.
argit., Centro de Estudios Ramón Areces, Madril, 1989.
-FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, T. R.: «Los derechos históricos de Navarra», AA. BB.,
Diez años del Amejoramientos del Fuero (1982-1992). El Estado de las Autonomías y
Navarra, Nafarroako Legebiltzarra, Iruñea, 1994.
-FERRANDO, J.: La primera República Española, Madril, 1973.
-FUSI AIZPURUA, J. P.: El problema vasco en la Segunda República, Turner, Madril,
1979.
-GACTO FERNÁNDEZ, E., ALEJANDRE GARCÍA, J. A, eta GARCÍA MARÍN, J.
M.: El Derecho histórico de los pueblos de España, Complutense Unibertsitatea, 3.
argit., Madril, 1984.
-GALICIA AIZPURUA, G.: Legítima y troncalidad: la sucesión forzosa en el Derecho
de Bizkaia, Madril, Marcial Pons, 2002.
-GALÍNDEZ SUÁREZ, J.: La legislación penal de Vizcaya, Bilbo, 1934.
-GALLO MEZO, J.: «Derecho procesal en el Fuero Viejo de Vizcaya de 1452»,
Estudios Vizcaínos, III, 6. zk., 1972, 391. or. eta hurrengoak.
-GARCÍA CANTERO, G.: «Por una interpretación del artículo 10.5 del Estatuto
Vasco», Primer Congreso de Derecho Vasco: Actualización del Derecho civil,
celebrado de 16 al 19 de diciembre de 1982, Oñati, 1983.
-GARCÍA DE CORTÁZAR, F. eta MONTERO, M.: Historia de Vizcaya, I. liburukia,
Los orígenes, la Edad Media y el Antiguo Régimen, Donostia, 1980.
-GARCÍA DE CORTÁZAR, J. A., ARIZAGA BOLUMBURU, B., RÍOS
RODRÍGUEZ, M. L. eta DEL VAL VALDIVIESO, I.: Bizcaya en la Edad Media, IV.
liburukia, Donostia, 1985.
-GARCÍA DE CORTÁZAR, J. A., ARIZAGA, B., MARTÍNEZ OCHOA, R. M, eta
RÍOS, M. L.: Introducción a la Historia Medieval de Álava, Guipúzcoa y Vizcaya en
sus textos, Txertoa, Donostia, 1979.
-GARCÍA DE VALDEAVELLANO, L.: Estudios medievales de Derecho privado,
Sevillako Unibertsitatea, 1977.
-GARCÍA ESCUDERO, J. Mª.: Crítica de la Restauración liberal en España, Ateneo
de Madrid, Madril, 1952.
-GARCÍA PELAYO, M.: «El proyecto constitucional y los derechos históricos», El
País, 1978ko irailaren 24a, 12.-13. or.
-GARCÍA-GALLO, A.: «Del testamento romano al medieval: las líneas de su evolución
en España», AHDE, 47. liburukia, 1977.
-GETE-ALONSO eta CALERA, Mª. C.: «La Codificación civil», Manual de Derecho
Civil, I, Introducción y Derecho de la persona, 3. argit., Marcial Pons, Madril, 2001.
-GIL RODRÍGUEZ, J. eta HUALDE SÁNCHEZ, J. J.: «Prólogo» a la Ley del Derecho
civil foral del País Vasco, 2. argit., Tecnos, Madril, 1999.
-GIL RODRÍGUEZ, J.: «Qué son los Derechos civiles forales», La Tierra de Ayala,
Actas de las Jornadas de Estudios Históricos en conmemoración del 600 Aniversario de
la construcción de la Torre de Quejana, Arabako Foru Aldundia, 2001, 285. or. eta
hurrengoak.
-GIMENO SENDRA, V.: Derecho procesal civil, I, El proceso de declaración. Parte
general, Colex, 2004, Madril.
-GÓMEZ RIVERO, R.: «Alcalde» Ahotsa, Diccionario Enciclopédico Vasco,
Auñamendi, XXI, Donostia, 1986, 442. eta 443. or.
-GÓMEZ RIVERO, R.: «Breve síntesis histórica de la administración de justicia en los
Territorios Históricos Vascos y en el Reino de Navarra», Revista Vasca de Derecho
Procesal, I-1, 1987, 25. or. eta hurrengoak.
-GOTI ORDEÑANA, J.: «La cláusula eclesiástica en el Estatuto de Estella», La
Sociedad de Estudios Vascos y el Estatuto de Estado vasco de 1936, Eusko Ikaskuntza,
Saileko Koadernoak. Zuzenbidea, 4, 1989, 115.-151. or.
-GOYHENECHE, E.: «Fueros e instituciones de Zuberoa», Amigos del País hoy,
Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, Bizkaiko Batzordea, Bilbo, 1982, 35.-37. or.
-GOYHENECHE, E.: Le Pays Basque. Soule, Labourd, Basse-Navarre, Societe
Nouvelle d’ Editions Regionales et de Difusión, Pau, 1979.
-GOYHENECHE, M.:
-«Consideraciones político-constitucionales sobre el Parlamento vasco y las
Juntas Generales tras la Constitución», Jornadas sobre Cortes, Juntas y Parlamentos
del Pueblo Vasco, Eusko Ikaskuntza, Zuzenbide Koadernoa, 6, 1986.
-«Foru Orokorraren berrikuntza esta estatu hazkundearen zentzu modernoa Goi-
Nafarroan eta Baxenabarren XVI-XVII mendeetan», Eusko Ikaskuntza, Saileko
Koadernoak, Zuzenbidea, 3 (1986), 163.-173. or.
-«Goi Nafarroatik Behe Nafarroara», Eusko Ikaskuntza, Historia-Geografia
Koadernoak, 11 (1989), 33.-38. or.
-«Historicismo y positivismo ante la conceptualización de los derechos históricos
vascos», Jornadas de estudio sobre la actualización de los derechos históricos vascos,
UPV/EHU, Bilbo, 1986, 274.-275. or.
-«Les institutions de la Monarquie navarraise en la genese du For moderne de
Basse Navarre», Eusko Ikaskuntza, Jornadas sobre Cortes, Juntas y Parlamentos del
Pueblo Vasco, Saileko Koadernoak, Zuzenbidea, 6 (1989), 103.-107. or.
-«Los Derechos Históricos como Constitución sustancial del Pueblo Vasco», II
Congreso Mundial Vasco. Congreso sobre los derechos históricos vascos, IVAP, Oñati,
1988.
-«Una contribución capital para ‘aprehender’ el significado de la Disposición
Adicional Primera de la Constitución», Revista de Estudios Políticos, 75, 1992.
-LABAYRU Y GOICOECHEA, E. J.: Historia General del Señorío de Bizcaya, II.
liburukia, Biblioteca de la Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo, 1968.
-LACARRA, J. M. eta MARTÍN DUQUE, A. J.: Fueros de Navarra. Fueros derivados
de Jaca, I. liburukia, Estella-San Sebastián, Aranzadi, Iruñea, 1969.
-LACOMBA, J. A.: La Primera República. El Trasfondo de una revolución fallida,
Guadiana, Madril, 1973.
-LAGREZE, La Navarre Francaise, II.
-LALINDE ABADÍA, J.: «El sistema normativo vizcaíno», Congreso de Estudios
Históricos. Vizcaya en la Edad Media (Bilbao, 17-20 diciembre 1984), Eusko
Ikaskuntza, Donostia, 1986.
-LALINDE ABADÍA, J.: «La foralidad de francos», Actas de la Reunión Científica “El
Fuero de Logroño y su época” (Logroño 26-28 abril 1995), Logroño, 1995.
-LALINDE ABADÍA, J.: Iniciación histórica al Derecho español, 3. argit., Bartzelona,
Ariel, 1983.
-LARRAZABAL BASAÑEZ, S.: Contribución a una Teoría de los Derechos
Históricos Vascos, Eusko Jaurlaritza, Bilbo, 1997.
-LARRAZABAL BASAÑEZ, S.: Derecho público de los territorios forales, IVAP,
Oñati, 2004.
-LARRONDE, J. C.: El nacionalismo vasco, su origen y su ideología en la obra de
Sabino Arana-Goiri, Txertoa, Donostia, 1977.
-LECANDA MENDIETA, M.: Memoria de las instituciones civiles de Vizcaya,
Liburutegi Judizialean Bizkaiari dagokion liburukian argitaratua, Madril, 1888.
-LLORENTE, J. A.: Noticias históricas de las tres provincias vascongadas en que se
procura investigar el estado civil antiguo de Álava, Guipúzcoa y Vizcaya y el origen de
sus fueros, 5 liburuki, Imprenta Real, Madril, 1806-1808.
-LÓPEZ BASAGUREN, A.: «Errepublika garaiko Euskal Herriko Autonomiaren
ezaugarriak eta 1979ko Estatutua», Revista Vasca de Administración Pública, 11, 1985,
133.-188. or.
-LÓPEZ CORDÓN, M. L.: La revolución de 1868 y la Primera República, Madril,
1976.
-LORCA NAVARRETE, A. M.: «Derecho procesal y foralidad vasca», Revista Vasca
de Derecho Procesal y Arbitraje, 1996, 8. liburukia, 3. koadernoa, iraila, 396.-403. or.
-LORCA NAVARRETE, A. M.: «El poder judicial en el Estatuto General del Estado
Vasco», La Sociedad de Estudios Vascos y el Estatuto de Estado vasco de 1936, Eusko
Ikaskuntza, Saileko Koadernoak. Zuzenbidea, 4, 1989, 197.-201. or.
-LORCA NAVARRETE, A. M.: «Foralidad Vasca y Derecho Procesal», Revista Vasca
de Derecho Procesal y Arbitraje, 6. liburukia, 3. koadernoa, 1994, 571.-575. or.
-LORCA NAVARRETE, A. M.: «Hacia la construcción metodológica de un Derecho
Procesal Vasco», Eusko Ikaskuntza, Saileko Koadernoak. Zuzenbidea, 1989, 4, 275.-
281. or.
-LORCA NAVARRETE, A. M.: «La revisión de sentencias firmes en Derecho foral
vasco. Su justificación técnica», Revista Vasca de Derecho Procesal y Arbitraje, 9.
liburukia, 3. koadernoa, iraila, 1997, 481.-483. or.
-LORCA NAVARRETE, A. M.: El Derecho procesal en el Fuero Vasco, Dykinson,
Madril, 1995.
-LUCAS MURILLO DE LA CUEVA, E.: «El poder ejecutivo en el Proyecto de
Estatuto de la Sociedad de Estudios Vascos», La Sociedad de Estudios Vascos y el
Estatuto de Estado vasco de 1936, Eusko Ikaskuntza, Saileko Koadernoak. Zuzenbidea,
4, 1989, 181.-195. or.
-MAÑARICUA, A. E.: Vizcaya, siglos VIII a XI; los orígenes del Señorío, Biblioteca
de Historia del Pueblo Vasco, Bilbo, 1984.
-MARTÍN OSANTE, L. C.: El régimen económico matrimonial en el Derecho vizcaíno,
Madril, Marcial Pons, 1996.
-MARTÍN RODRÍGUEZ, J.: «La figura histórico-jurídica del Juez Mayor de Vizcaya»,
Anuario de Historia del Derecho Español, XXXVIII, 1968, 641. or. eta hurrengoak.
-MARTÍNEZ DE AGUIRRE ALDAZ, C.: «Notas para la interpretación del inciso
“...allí donde existan” del artículo 149.1.8 de la Constitución», Primer Congreso de
Derecho Vasco: Actualización del Derecho Civil, celebrado de 16 al 19 de diciembre
de 1982, Oñati, 1983.
-MONASTERIO ASPIRI, I.: «Los Tribunales de Bizkaia en el antiguo régimen a la luz
de los textos legales y de los procesos civiles», Echano Basaldua, J. I. (koord.), Estudios
Jurídicos en memoria de José María Lidón, Deustuko Unibertsitatea, Bilbo, 2002,
1.151. or. eta hurrengoak.
-MONREAL ZIA, G.: «Desarrollo histórico de las Juntas Generales del Señorío de
Bizkaia hasta 1841», AA. BB., Las Juntas Generales de Bizkaia, Bizkaiko Batzar
Nagusiak, Bilbo, 1986, 36. or. eta hurrengoak.
-MONREAL ZÍA, G.: «La crisis de las instituciones forales públicas vascas», II
Congreso Mundial Vasco. Congreso de Historia de Euskal Herria, III. liburukia, Eusko
Jaurlaritza, Gasteiz, 1988.
-MONREAL ZIA, G.: «La evolución histórica de la Administración de Justicia en los
Territorios Vascos Occidentales», in Tamayo Salaberria (koord.): Justicia y
Autogobierno. Jornadas Internacionales celebradas en Donostia el 11 y 12 de febrero
de 2000, Donostia, 2001, 64.-84. or.
-MONTERO, M.: «El Gobierno vasco. 1936-37: Un Gobierno para el nacionalismo»,
Cuadernos de Alzate, 8, 1988, 63.-75. or.
-MORENO CATENA, Derecho Procesal Civil, Madril, 1997.
-NAVAJAS LAPORTE, A.: «Aproximación a la historia de la formación del Derecho
territorial del País Vasco», Saileko Koadernoak. Zuzenbidea, 1, Eusko Ikaskuntza,
Donostia, 1984, 17.-32. or.
-NAVAJAS LAPORTE, A.: La ordenación consuetudinaria del caserío en Guipúzcoa,
Donostia, 1975.
-ORTEGA GALINDO, J.: «Importancia del Corregidor en la historia del Señorío de
Vizcaya», Estudios de Deusto, XIV, 1966, 93. or. eta hurrengoak.
-ORUETA, J.: Fueros y Autonomía, Donostia, 1934, 172.-189. or.
-PÉREZ ARRAIZ, J.: El Concierto Económico: evolución, caracteres y fundamento de
la financiación vasca, IVAP, Oñati, 1994.
-PÉREZ-BUSTAMANTE, R.: Historia del Derecho Español. Las fuentes del Derecho,
Dykinson, Madril, 1994.
-PLAZA Y SALAZAR, C.: Actas de las sesiones celebradas por la Comisión Especial
de Codificación de Vizcaya, Bilbo, Bizkaiko Foru Aldundia, 1902.
-PORTILLO VALDÉS, J. M.: «Momento preconstituyente, debate constitucional: las
Provincias exentas y la Monarquía Hispana en la crisis del Antiguo Régimen»,
Materiales para el estudio de la Constitución de 1812, Tecnos eta Andaluziako
Legebiltzarra, Madril, 1989, 647.-658. or.
-PUIG I FERRIOL, L.: «El denominado problema foral desde la perspectiva de un
Centenario», Centenario del Código Civil (Asociación de Profesores de Derecho Civil),
II, Madril, 1990, 1.205.-1.229. or.
-RODRÍGUEZ BESNÉ, J. R.: «Observaciones sobre la administración de justicia local
en Guipúzcoa durante el Antiguo Régimen», AA. BB, Estudios dedicados al Prof. L. M.
Díez de Salazar, I, UPV/EHU, Bilbo, 1992, 517. or. eta hurrengoak.
6.1. Kontzeptua, ideia nagusiak, ikuspegi historikoa
Tronkalitate terminoak, Zuzenbide Zibilaren eremuan, jatorriz familiakoak diren
ondasunen eta odolaren arteko lotura-printzipio bat adierazten du. Enborretik
datorrena enborrean gera dadila agintzen du, nolabait. Odol-familia batetik datorren
ondasunak bertan iraun dezala; ez dadila beste familia batera igaro, alegia. Printzipio horren
arabera, beraz, juridikoki ahalbidetzen da ondasun horiek familia horren barruan irautea
edo jatorriko enborrera itzultzea. Eta hala izango da bai oraingo ondasunen titularra hiltzen
denean (mortis causa oinordetzaren esparruan), bai eta titular horrek ondasun haien gaineko
besterentze-egintzak gauzatzen dituenean ere (inter vivos eskualdaketen eremuan).
Terminoaren definizio labur horrek gainditu egiten du tronkalitate-printzipioari ematen
zaion ohiko adiera. Izan ere, ohiko adiera horrek testamenturik gabeko oinordetzara
mugatzen du tronkalitatearen eraginkortasuna. Sarritan, ab intestato oinordetza
informatzeko irizpide huts bat besterik ez balitz bezala hartzen da tronkalitatea;
testamenturik egin gabe hiltzen den defuntuak familiatik jasota zeuzkan ondasunak beren
jatorriko lerroan dauden ahaideen artean bakarrik esleitzeko erregela soil bat izango
bailitzan. Beraz, bigarren bertsio horren arabera, tronkalitate-printzipioa baliatuko litzateke,
batetik, kausatzailea delakoak bere azken borondaterik adierazten ez badu, eta, bestetik,
hark ondorengorik izango ez balu; izan ere, ondorengoek aldi berean aitaren eta amaren
lerroa ordezkatzen dutenez, horiek egon ezean bakarrik gerta daiteke
beste odoleko ahaideak oinordetzara biltzea.
Hala eta guztiz ere, oso estua eta zorrotza da tronkalitatea ulertzeko bigarren modu hori;
edo, gutxienez, hala ematen du ikuspegi historikotik aztertuz gero behintzat. Jakina denez,
ondasunak eta, horien artean, bereziki, onibarrak, familiari lotzeko erregela, Erdi Aroko
ordenamendu askoren zuzenbide pribatuaren oinarria izan zen, batik bat Pirinioetako
ordenamendu juridikoetan. Oinarri horren indarrak, ordea, ez zuen soilik testamenturik
gabeko oinordetza harrapatzen; harantzago joanez, ondasun higiezinak inter
vivos eta mortis causa xedatzeko eraentzak ere ukitzen zituen. Hain zuzen ere, hainbat
lurraldetako iturriak laburki arakatzetik atera daitekeen ondorio bat da hori, bereziki
Bizkaiko, Nafarroako, Iparraldeko eta baita Aragoikoak aztertuz gero.
Horietatik guztietatik, agian Bizkaikoan azaltzen dira argien aipatutako joera, oinarri eta
erregela horiek. Bada, 1452ko Foru Zaharrak oinarrizko irizpide haren gainean eraiki zuen
bere sistema pribatu osoa: jatorriz leinutik zetozen ondasun higiezinak («abolengoko»
onibarrak) jabearen familiari lotuta geratzen ziren, erlatiboki bazen ere. Azpimarratu behar
da, hala eta guztiz ere, uztardura horrek ez zuela sortzen tronkaleko ondarearen gaineko
titulartasun-kidetzarik etxeko kideen artean. Ezin da, foru-erregimenari begira, jabetza
kolektibo bati buruz hitz egin. Ez zen familia bera ondasun zehatzaren jabe. Jabetza
banakakoa zen, indibiduala. Baina bazuen familiaren interesa babesteko funtzioa, izaera.
Horregatik, tronkaleko ondasunaren titularrak hainbat muga jasaten zituen bere jabetza
eskubidean, batik bat jabetza hura osatzen zuen xedatzeko ahalmenaren gainean
ezarritakoak. Ezin zion ondasun hori edonori besterendu. Ezin zituen, finean, tronkaleko
senideen eskubideak urratu. Muga horrek zekarren zurruntasun hori konpentsatzeko,
bestalde, eskema foralean, titularraren aldeko neurri bat ematen zen: ondasun higigarriak
eta arrotzengandik jasotako higiezinak erabateko askatasunez xeda zitezkeen, edonolako
ahaidetasun-loturatik kanpo uzten baitziren. Aipatutako trataera desberdin horrek bazuen,
noski, bere arrazoia: foru-ordenamenduarentzat, begirune juridiko ezberdina merezi zuten
ondasun mota batek eta besteak. Gizarte nahiz familia taldearentzat, Bizkaiko Zuzenbidean,
lurrak zuen garrantzi ekonomikoak jabearen botere-eremua murrizten zuen egituraketa
eskatzen zuen; hain zuzen ere, XIV. eta XV. mendeetan zehar, Lurralde Historiko horren
ekonomiak bizi-iraupen hutsean laburbildu zuen bere garapena, ardatz hartuta abeltzaintza
(mendiak eta basoak ustiatuz) eta, hein txikiago batean, nekazaritza eta artisautza.
Autohornikuntzan oinarritutako ekonomia horrek berekin zuen familia-egitura sendo bat:
hain justu, ahaideek osatutako taldea enpresa gisa egituratzen zen. Enpresa eta familia,
praktikan, gauza bera ziren eta, horregatik, juridikoki erraz lotzen ziren ondasunak eta
odoleko familia: norbaitek, doako edo kostuzko tituluz, ahaide jakinetatik zetozen
higiezinak eskuratzen bazituen, horiekin batera, askoren lan eta ahalegin komunaren
ondorioz lortutako eta, agian, handitutako balio bat ere eskuratzen zuen. Ondasun horiek
arrotzen eskuetara pasatzeak, beraz, beren jabearen leinuko kideek egindako lanaren bidez
erdietsitako aberastasuna eta gainbalioa kanpotarrengana eramatea ekarriko zukeen.
Lurraren gaineko titulartasuna aldatzeak familiari zeharka sortzen zizkion eraginak eta
bizitzeko behar ziren baliabideak familiaren baitan gorde eta zaintzeko beharrak eskatuta,
tresna juridiko egokiak artikulatzen ziren, honako premisa hau jarrita oinarrian: Foruak
maila pribilegiatua eta lehentasunezkoa ematen zien higiezinen titularraren ahaideei,
ondasun horien jabetza-eskubidea eskuz aldatzen zen kasuetan, eta, aldi berean, horien
gain jabeak zuen boterearen irismena moldatzen zuen. Azken batean, kostuzko edo doako
tituluz zenbait ahaideengandik jasotako onibarren gain jabetza mota berezi bat eratzen
zen.
Hortaz, foruan bertan, leinu komunetik zetozen higiezinen gaineko jabetza eskuz aldatzen
zen kasuetan hurbilekoek zuten posizio pribilegiatua antolatzeko, kontuan hartzen ziren
ahaidetasun-gradua eta lerroa (ondorengoei lehentasun guztia emanez), eta intentsitate
desberdinekoa zen ondasunaren titularrak egin zitzakeen xedatze-egintzen arabera. Bi
aldagai horietatik lehenengoa bazterrean utziz, bigarrenari dagokionez, honako hauek ziren,
foruaren araudiaren arabera, lehentasun hura gauzatzeko mekanismo juridikoak:
ondasuna inter vivos eta kostuzko tituluz besterentzen bazen, nahitaezkoa zen saldu nahi
zen onibarra lehenik ahaideei eskaintzea, horiek hura eskuratzeko interesik izan
zezaketelako (83. eta 91. kapituluak), bestela salmenta suntsiaraztea eska baitzezaketen
(ondasuna berentzat irabaziz) inolako publikotasunik gabe eginez gero (83. kapitulua); inter
vivos eta doako tituluz besterentzeko aukerari buruz, berriz, debekatu egiten zen foruak
zehaztutako ahaide multzotik kanpoko norbaiten alde familiako higiezinak dohaintzan
ematea (113. kapitulua); eta, azkenik, beste horrenbeste ezartzen zen mortis
causa oinordetzan: de cuius delakoak beren ondorengoei eta, horiek egon ezean,
onibarraren lerro berdinekoak ziren ahaideei utzi behar zizkien tronkaleko («abolengoko»)
onibarrak (104. eta 125. kapituluak). Gainera, titularra testamenturik gabe hiltzen bazen,
onibarrak beren jatorrizko leinura itzultzea aurreikusten zen (105. kapitulua).
Aitzitik, askatasunez xeda zitezkeen ondasun higigarriak eta arrotzengandik eskuratutako
higiezinak: ondasun horiek jabearen ondare pertsonalean sartu izana haren langintzaren
emaitza gisa hartu behar zenez, jabeak bere kabuz bakarrik sortutako aktibotzat jo behar
zen eta, ondorioz, askatasunez besterendu zitzakeen, hasiera batean inolako mugarik ez
baitzitzaion ezartzen (110., 111., 133. eta 125. kapituluak, besteak beste). Arau orokor
horrek salbuespen bakarra zuen, 1452ko Foruan. Garrantzitsua, ordea. Foru horren egileek,
ordura arte indarrean zen Zuzenbidea aldatuz, hau ezarri zuten: familiatik kanpoko
pertsonengandik jasotako onibarrak lotuta geratzen ziren jabearen ondorengotzara; hau da,
leinutik eskuratutako ondasunak izan balira izango lituzketen muga berdinetara lotuak
geratu ziren (111. kapitulua). Foru-testu berak adierazitako esapidearen
arabera, dominus delakoa seme-alaben aurrean luzeki lotuta egotearen arrazoia zen,
zehazki, xedatzeko askatasuna –ordura arte zutena, «auian por uso e costumbre»–
onartzeak ondorengoei egin ziezaieken kaltea (gran perjuizio): onartzen zen guraso orok
bazuela asistentzia eman beharra bere ondorengoei eta, zeregin horretan, lurrak berebiziko
garrantzia zuela taldeak bizirik irauteko; horra hor, beraz, aurreikuspen «berriaren» zergatia
eta funtsa.
Oraintxe aipatu diren oso antzeko premisak –seguru asko faktore sozioekonomiko
berdintsuak izan zituztelako– topa daitezke inguruko ordenamenduetan: Iparraldean,
Nafarroan edo –harantzago joanez– Aragoin, eta, beraz, lurralde horietako iturrietan.
Horrela, Nafarroako Foru Orokorrak (XIV. mendea) eta Oskako (Huescako) Kodeak beren
sistema juridikoa artikulatu zuten; «abolorioko» higiezinak familiari atxiki, eta aldi berean
eskuratutako (edo «konkistatutako») onibarrak eta higigarriak xedatzeko askatasun zabala
ezarri zuten.
Aragoiko De inmensis et prohibitis donationibus foruak baieztatzen zuen umeek bazutela
herentzia itxaroteko eskubidea, objektutzat familiako in susbstantia onibarrak zituena,
eta, mortis causa xedatzeko ahalmena estutzeaz gain, inter vivos xedatzeko ahalmena ere
mugatzen zuena. Bere aldetik, Nafarroako Foru Orokorrak oinordetzari buruzko arauak
ematen zituen infantzoientzat eta hirikoentzat, baina «abolorioko» onibarrak ondorengoen
artean nola banatu agintzeko besterik ez (3,19,1 eta 3,19,2 kapituluak), ondasun horiek
haien alde uztartuak baitzeuden. Aldiz, askoz ere zabalagoa zen ondasun higigarriak eta
«konkistatutako» higiezinak xedatzeko askatasuna; horixe ondoriozta zitekeen, esaterako,
Nafarroako Foru Orokorreko 1,4,2, 1,4,8, 3,19,1, 3,19,2 eta 3,20,6 kapituluetatik; hau da,
«abolorioko» ondasunak bakarrik zeuden uztartuta. Orain, ez ziren hor bukatzen Bizkaiko
Zuzenbidearekin zeuden antzekotasunak, aipatutako iturri horietan, nahitaezko oinordetza
sistema horrekin batera, lehentasunez eskuratzeko eskubidea ere aurreikusten baitzen
ahaideen alde, balia zezaketena onibarrak besterentzen baziren. Hala jasotzen zen Foru
Orokorreko III. liburuaren XII. tituluko 14., 15. eta 20. kapituluetan eta Aragoiko bi
foruetan, izenburu berdinpean: De communi dividundo. Mapa osatzeko, gogoratu behar da
ordenamendu horietan ere testamenturik gabeko oinordetza tronkalitate-printzipioaren
arabera arautzen zela. Joera hori zuten Nafarroako Foru Orokorreko 2,4,6, 2,4,13, 2,4,26
eta 2,4,21 kapituluek, eta baita Aragoiko foru hauek ere: De natis ex damnato coitu, De
rebus vinculatis, De succesoribus ab intestato eta De testamentis.
Beren aldetik, Lapurdiko (1514) eta Zuberoako (1520) ohiturek agintzen zuten «avitins»
edo «papouaux» delako ondasunak mortis causa lotzea, kasu horretan objektua higiezinek
nahiz higigarriek osatzen bazuten ere; hau da, aipatutako termino horiek biltzen zituzten
hala etxea bera esanahi hertsian, nola hari zegozkion osagarriak eta aretoak, nekazaritzako
tresnak, ganadua eta etxeko abereak, eta abar, beti ere horiek leinutik zetozen ondasunak
baldin baziren. Gainera, ondasun horien gain atzera eskuratzeko eskubide familiakoa edo
jentilizioa ezartzen zen, zeinaren arabera ahaideek, ondasunak bizidunen artean
besterentzen ziren kasuetan, horiek eskuratzeko lehentasun guztia izango baitzuten.
Aitzitik, titularrak berak eskuratutako ondasunak («acquêts»), berriak zirelako, inolako
mugapenik gabe xeda zitzakeen jabeak. Bukatzeko, Nafarroa Behereko foruek eta ohiturek
(1681) odoleko atzera eskuratzeko eskubideari buruzko eraentza berezi bat ere aurreikusi
eta arautzen zuten.
Laburbilduz, aurrekari historikoen arabera, baiezta liteke testamenturik gabeko oinordetzan
jatorriz familiakoak diren ondasunak itzultzeko arau soil bat ez ezik, Pirinioetako sistema
juridiko gehientsuenak argitzen zituen benetako printzipio juridikoa zela tronkalitatea
iraganean. Horren ondorioz, ondasun horien gaineko jabetza-estatutu berezia sorrarazten
zen; hau da, familiako ondasunak eskuz aldatzeko egintzetan, oro har, parte hartzeko
bokazioa dute ahaideek, eta horretarako zenbait eskubide, ahalmen eta botere juridiko
emango zaizkie, testamenturik gabeko oinordetzaren eremutik harantzago beste eremuetan
ere balia ditzaketelarik eskubide, ahalmen eta botere horiek.
6.2. Tronkalitatea, gaur
Bizkaiko Zuzenbideak agertzen duen egoera berezia kenduta, bistakoa da azaldutako
ikuspegia ez dagoela indarrean gaur egun, bere horretan, beste ordenamendu juridikoetan.
Lurralde bakoitzaren bilakaera politikoak eta ekonomikoak bideratu dute, edo higiezinak
familiari atxikitzeko printzipioaren aplikazio-eremua murriztea, edo hura zuzenean
ezabatzea. Bilakaera historikoan, zalantzarik gabe, tronkalitatearen iraupena oztopatu duten
elementu asko egon izan dira: alde batetik, ezein garapen ekonomikok eskatzen duen
jabetza zatitu eta mugatu beharrarekin bat ez etortzeagatik; eta, bestalde, XIX. mendean
liberalismoak hartu eta orduko kode zibiletan jaso zen jabetza oso eta erabatekoaren
kontzeptuaren kontrakoa zelako, hein handi batean bederen.
Dena den, emandako azalpenak badu bertute bat; hain justu, Pirinioetako ordenamendu
zibiletan oraindik jasotzen diren erakunde bakartu batzuen jatorria eta funtsa azalaraztea.
Tronkalitate-printzipioari lotuta ulertzen dira, gaur egun, oraindik legeria batzuetan
indarrean dauden hainbat eta hainbat instituzio bakan. Horixe da, jakina, atzera eskuratzeko
eskubide jentilizio, familiako edo odolekoaren kasua, Nafarroako Foru Berriaren (1/1973
Legearen) 452.-459. legeetan arautua, edo tronkaleko ondasunak legezko oinordetza bidez
jasotzeko kasua, 305.-307. legeetan arautua. Beste hainbeste esan liteke Aragoiko
Konpilazioan (15/1967 Legean), 149.-152. artikuluetan araututako «abolorio» edo saka-
eskubideari buruz, edo, legezko oinordetzan, Aragoiko 1/1999 Legeak, otsailaren 24koak,
hiltzeagatiko oinordetzari buruzkoak bere 211.-213. artikuluetan jasotzen duen aldaera
«tronkalitate»ari buruz. Egun, 2011n onartu zen Aragoiko Foru Zuzenbidearen Kodearen
524. artikuluan eta hurrengoetan jasotzen da «atzera eskuratzeei eta tronkaleko
oinordetzari» dagozkien araudiak. Orain, tronkalitate-printzipioa modu horretan ezarri eta
murriztu ostean, ez da harritzekoa testamenturik gabeko oinordetza ukitzen duen
irizpidetzat hartzea gehienek; oinordetzako itzultze-arau gisa hartzen da, zerikusi gutxi
duena lehentasunez eskuratzeko eskubide familiarrekin (atzera eskuratzeko eskubide
jentilizioekin).
Tronkalitateak, egun, Bizkaiko ordenamenduan bakarrik irauten du bere distira osoarekin;
izan ere, 1452ko Foru Zaharrean jasotako figura eta instrumentu guztiak kasik aldaketarik
gabe pasa dira Jaurerriarenak izan diren ondorengo gorputz juridikoetara: hasteko, 1526ko
Foru Berrira, eta hortik 1959ko uztailaren 30eko Konpilaziora, azkenik egun indarrean den
3/1992 Legera iristeko (EHFZZLren uztailaren 1eko Legea, Euskal Herriko Foru
Zuzenbide Zibilari buruzkoa). Bada, tronkalitatea bere jatorrizko adieran Bizkaian bakarrik
denez indarrean, araudi oso eta zehatz batez hornitua, azken araudi horretan jasotako
diziplina aztertzeko izango dira datozen lerroak, baina aipamenik egingo zaio, azalpenen
harian, Nafarroako foru-eraentzari ere, testamenturik gabeko tronkaleko oinordetza eta
atzera eskuratzeko eskubide jentilizioa aipatzeko.
6.3. Tronkalitatea, Bizkaian
Izenburuak adierazitako gaia aztertzen hasi aurretik, komeni da zerbait gogoratzea eta beste
zerbait zehaztea: lehenik, kontuan izan Bizkaiko Foru Zibilaren indarra ez dela lurralde
osora iristen, Lur Lauan bakarrik baitu eragina –Arabako Laudio eta Aramaio udalerrietan
duenaz aparte–, eta beraz foru gabeko hirietan «legeria zibil orokorra» aplikatuko da
(EHFZZLren 5., 6. eta 146. art.); bigarrenik, berriz, azpimarratu behar da ez dela posible
orain tronkalitateari atxikitako erakunde guztien azalpen zorrotz bat egitea (hots, foru-saka,
nahitaezko oinordetza, testamenturik gabeko oinordetza eta baita foru-komunikazioa
ezkontzako eraentza ekonomiko gisa). Horregatik, orain emango diren azalpenak, bereziki,
eremu objektiboaren eta subjektiboaren zertzeladak adieraztera zuzenduko dira. Horiek
1992ko Legearen 17.-26. artikuluetan jasotako arauen arabera zehazten dira (Legeko
I. liburuaren III. titulua). Hurrengo gaietan agertuko dira tronkalitate-printzipioak beste
erakundeetan duen garrantzia eta eragina.
6.3.1. Tronkalitatea eta jabetza: EHFZZLren 17. eta 24. artikuluak
Lehenengo atalean adierazitako deskribapen laburrak balio izan du tronkalitatearen azken
esanahia agertzeko, hain zuzen ere, lotutako higiezinen gaineko jabetza-eskubidea
eratzen eta zehazten duela. Jabetza berezi bat eratzen da printzipio horren oinarrian,
alegia. Printzipio hark, bere helburu nagusia betetzeko –hau da, familiaren interesa
babestea–, xedatzeko ahalmenak murrizten dizkio onibarren jabeari, horrela bermatuko
baita onibarra ahaideen eremuan gordetzea, familiaren interesa eremu horretan kokatzen
dela ulertzen baita tradizioz.
Bizkaiko Foruaren eremuan, noski, EHFZZLk 17. artikuluaren lehen lerroaldean biltzen du
aipatutako mami historikoa: batetik, onibarren jabetzari buruz bakarrik aldarrikatzen
da tronkalitatea; bestetik, printzipio horrekin lortu nahi den xedea da, hain zuzen
ere, etxaguntza –ondarea– familia barruan gordetzea. Ondareak familia-izaera duela dio
17. artikuluak. Beraz, aurreko lerroaldean azaldutako efektua tronkalitateari atxikita dagoen
zerbait da: artikulu horren bigarren zenbakiak ezartzen duenez, tronkalitatearen indarrez,
onibarren titularrak, tronkaleko ahaideen eskubideak errespetatuz bakarrik xeda ditzake
onibar horiek, hala kostu bidez besterentzearen eremuan (EHFZZLren 112.-127. art.: foru-
saka eta tronkaleko ahaideek familiaren kariaz lehentasunez eskuratzeko dituzten
eskubideak), nola doako tituluz inter vivos edo mortis causa xedatzen den kasuetan
(EHFZZLren 24. artikuluaren arabera, kanpoko arrotz baten alde edo eskualdatzen duenari
dagokion lehentasun-lerrokoa ez den ahaide baten alde egiten bada horietako egintzaren
bat, zuzenbide osoz deuseza izango da berau).
6.3.2. Tronkaleko ondasunak: EHFZZLren 17., 18. eta 19. artikuluak
Ezein higiezin edo onibar ez da izango tronkalitatearen objektu, hauek bakarrik baizik:
lurra eta lur gainean eraiki, landatu edo ereindako edozer eta elizetako sepulturak (EHFZZLren 19. art.). Azken horiek aipatzea da tradizioari keinu bat egitea (Foru Berriko
XX. titulua, XII. legea) eta, gaur egun, ez dauka inolako garrantzi praktikorik. Beraz,
aipatutako bi multzo horietatik lehenengoa bakarrik aztertuko dugu lerro hauetan.
Bertan, lehenik, naturako higiezin edo onibar nagusia sartzen da, hau da, lurra; noski,
tronkalitatearen mugak lurrari aplikatu ahal izateko, lehenik bereizi edo banandu egin behar
da lurra, hain zuzen ere, Jabetza Erregistroan jasota dagoen finka bakarrik izan baitaiteke
eskubideen objektu eta, ondorioz, jabetza-eskubidearen objektu. Konturatu lurra terminoa
esanahirik hertsienean erabiltzen duela EHFZZLren 19. artikuluak, hau da, lurrazala
bakarrik, ez lur azpian edo zorupean dagoena, aurrekari historikoek hala adierazten baitute:
1959ko Konpilazioa arduratu zen bazterketa hori gauzatzeaz, beldur baitzen ez ote ziren
tronkaleko ondasuntzat hartuko meatzeak, zeinak, autore eta auzitegien erabateko iritziz,
urrun baitzeuden tradizioz ezarritako ondasunak familiari lotzeko printzipioaren eragin-
eremutik.
Lurraren azaleraz gain, tronkalitateak barnean biltzen du lur gainean eraiki, landatu edo
ereindako edozer ere, hau da, higiezinak edo, beste modu batera esanda, lurrari atxiki edo
lotutako onibarrak. Zehaztasun horren arabera, finkaren tronkalitatea zabaldu eta bere
gainean eraiki, landatu edo ereindakoa harrapatzen du. Hala ere, jasotzeko dauden fruituak
eta landareak, lurretik bananduta eskualdatzen badira, eta zuhaitzak, berriz, ebakitzeko
besterentzen badira, tronkalitate-printzipioak ez ditu ukitzen; elementu horiek, berez,
etorkizuneko ondasun higigarriak dira, halako gisan besterenduak.
Bukatzeko, EHFZZLk agintzen duenez, onibartzat hartuko dira, tronkalitatearen
eraginetarako, aipatu berri diren ondasunei lotutako edo batutako higigarriak ere.
Lehenengoei deritze helburuagatik higiezinak ere, hau da, ondasuna izaeraz higigarria
izanik ere, legegileak hala aginduta eta kontrakorik adierazi ezean, higiezindu egiten dira,
nolabait, izaeraz higiezina den ondasunarekin batera joateko, (berau eskualdatzen denean)
beronen osagarriak direnez, horrekiko duten mendekotasun edo zerbitzu-erlazioa dela eta
(esate baterako, ustiaketak sortutako beharrak asetzen ditu). Horregatik, lotutako higigarri
horiek, banatuta edo aparte eskualdatzen ez diren bitartean bakarrik joko dira onibartzat.
Bestalde, batutako izenondoak aditzera ematen duenez, tronkalitatean biltzen dira eransketa
bidez onibarrak osatzeko dauden ondasun higigarriak.
Labur esanda, aipatu berri diren onibarren gaineko titulartasuna bakarrik harrapatzen du
tronkalitate-printzipioak. Baina, EHFZZLk, 18. artikuluan, beste betekizun osagarri bat
eskatzen du familia-loturak benetako eragina izan dezan: delako onibarrak Lur Lauan
kokatua egon behar du (edo, bere kasuan, Arabako Laudio eta Aramaio udalerrietan).
Tronkalitateak izango duen eremu objektiboa mugatzeko orduan, Bizkaiko ordenamendu
historikoetako aukera egonkor bat errepikatzen du EHFZZLk: onibarren gain bakarrik du
eragina tronkalitate-printzipioak. Hala ere, kontuan izan, gaur egun, 19. artikuluak
emandako eduki zehatza duela terminoak, eragin horietarako. Ondorioz, familiari lotzeko
aukeratik kanpo geratzen dira, beti, ondasun higigarriak eta 19. artikuluan jasotako
zerrendan sartzen ez diren higiezinak (meatzeak, adibidez).
6.3.3. Tronkaleko ondasunen eta tronkaleko ahaideen arteko lotura:
EHFZZLren 22. artikulua
Segidan egin beharrekoa hau da: zehaztu ea zein inguruabar bildu behar diren onibar bat
ahaide konkretu baten tronkaleko ondasuntzat hartzeko, hain zuzen. Beste era batera
esanda: edozein ahaiderengandik eskuratutako ondasunak lotzen dira, edo
norbaitengandik jasotakoak bakarrik?
Bizkaiko Zuzenbide Historikoan, norbaitek bere «abolengo»tik jasotako onibarrak
bakarrik izango ziren, seguruenik, izaeraz tronkalekoak, ondasun horiek lotzen baitziren
nahitaezko oinordetzara, 1452ko Foru Zaharrak zioenez (125. kapitulua). BRAGA DA
CRUZek erakusten duenez, termino hark esanahi berezia zuen tronkalitatea jaso zuten Erdi
Aroko ordenamenduetan; izan ere, norbaiten «abolengoa», hitzaren adiera zorrotz eta
etimologikoaren arabera, bere aitona-amonekin lotzen duen ahaidetasuna besterik ez baita;
hau da, auolengoko onibarrak lirateke inork dituen lau aitona-amonetako batenak izandako
ondasunak. Orduan, Bizkaiko Foruak, hitz hori erabiltzean, tronkalitatearen elementu
erreala finkatu zuen, ziur aski, ingurune jakin eta seguru bat esleitzeko: norbaiten ondarean
zeuden ondasunak familia-jatorria non zuen jakiteko, ez zen joan behar titularraren aitona-
amonengandik harantzago; alegia, ez zen beharrezkoa argitzea aitona-amona hark zein
beste aurre-ahaiderengandik edo arrotzengandik eskuratu zuen ondasuna. Foru-
ordenamenduaren arabera, aitona-amona hura zen, ondorio orotarako, jabearen familiaren
barruan ondasun horren lehen edukitzailea; hau da, auolengo hitzak, berez, muga jartzen
zion ondasunen jatorriaren ikerketari: jabearen abolengoa zen familiako higiezinetatik
tronkalitatera zein menderatu behar ziren zehazteko mementoan kontuan hartu behar zen
punturik urrunena. Baina, gainera, hitz horrek barnebiltzen zituen, isil bidez bazen ere,
familian lehen aldiz egungo titularraren gurasoen bidez sartu ziren onibarrak, gero
haiengandik eskuratu zituenak, noski. Ondasun horiek eta haiek eraentza berdinera
menderatuko ziren eta, horregatik, abolengo hitzak, loturaren gehienezko eremua definitzen
zuenez, bi higiezin-kategoria horiek barnebiltzen zituen. Foru Zaharrean, laburki,
tronkalitate-printzipiora uztartutako onibarrak ziren titularrak zuzenean bere
gurasoengandik eta aitona-amonengandik jasotakoak, doako tituluz –mortis causa edo inter
vivos–, edo kostuzko tituluz, familiaren kariaz lehentasunez eskuratzeko duen eskubidea
baliatu izanaren ondorioz. Alboko ahaideengandik zetorren ondasunari dagokionez,
familiara lotuta zegoela ulertuko zen baldin eta, ondasuna eskualdatzen zuen alboko
ahaidearena izan aurretik, jabearen gurasoek edo aitona-amonek eduki izan bazuten, kasu
horretan, hain zuzen, bere auolengoko ondasuna izaten segituko baitzukeen: titularraren
auolengokoa zen osabarengandik oinordetzaz jasotako finka, beti ere, osabak, aldi berean,
bere aitarengandik jaso izan bazuen, hau da, titularraren aitonarengandik, baina ez arrotz
bati erosi izan bazion. Azken ondasun hori familiari atxikitzeak ez zuen zentzurik, jatorriz
ez baitzen auolengokoa. Anaiarengandik oinordetzaz jasotako finka, berriz, auolengokoa
zen, hark, bere aldetik, bien aitarengandik jaso izan bazuen (aitonak ondasuna inoiz eduki
ez izan arren), baina ez arrotz bati erosi izan bazion. Azken kasu horretan, ezin zen ebatzi
ondasunaren jatorria gurasoengandik; hau da, onibarrak ez zuen menpekotasun-lerrorik.
Onibarra ez bazen izaeraz auolengokoa, askatasunez xeda zitekeen, beti ere ondorengorik
ez bazegoen, bestela horiek eskuratu behar baitzuten oinordetzaz (Foru Zaharreko 111.
kapitulua). Antzeko eskemak iraun zuen 1526ko Foru Berrian (XX. titulua, XVI. legea):
titularraren higiezina familiara lotzen zen, baldin eta berau ouiesse auido de patrimonio y
abolengo.
Aipatutako adierazpenetan besterik gabe oinarrituz, agian, ausart samarra izan liteke esatea
Bizkaiko Foruetan abolengoko muga aplikatzen zela. Baina, aurreko argudio hori osatzeko,
bada beste argudio sendo bat: Bizkai inguruko beste ordenamenduetan ere printzipio
berbera gordetzen eta betetzen zela (garrantzi gutxiko desberdintasunak badauden arren).
Horietatik, berriro, Nafarroako eta Aragoiko Erdi Aroko iturriak aipatu behar dira, hau da,
Nafarroako Foru Orokorra eta Oskako Kodea. Lehenaren arabera, atzera eskuratzeko
eskubide jentiliziora (3,12,15) eta nahitaezko oinordetzara (2,4,3 eta 4) menperatutako
onibarrak ziren avolorio eta ondarekoak; aipatze bidez, hau agintzen zen: ninguno por
razon de parentesco non puede demandar heredamiento ninguno si non de avuelo ata
primo cormano, el avuelo et el primo cormano dentro seyendo (2,4,15). Oskako Kodeak,
era berean, abolorioko ondasunak lotzen zituen bere De inmensis et prohibitis
donationibus foruan; arau horretatik ondorioztatzen da abolengoko muga aplikatzen zela
eta, BRAGA DA CRUZen arabera, De rebus vinculatis forutik ere bai. Aragoiko De
inmensis et prohibitis donationibus foruaren antzeko araua jasotzen zuen Donostiako
Foruak ere (3,6,5); berau, gero, Gipuzkoako kosta guztian zehar zabaldu zen XIV. mendean
ondo sartu bitartean. Arabako Aiaran ere abolorioko muga ezagutu zen, 1373tik 1487ra
indarrean egon zen foruak bere 91. kapituluan hartu baitzuen, «fixosik» ez zegoenean
ondasunak itzuli egin behar zirela agintzeko. Azkenik, Lapurdiko (V. titulua, VII. artikulua)
eta Zuberoako (XVII. errubrika, V. artikulua) Foruetan ere, aitona-amonengandik
datozenak bakarrik ziren uztartutako ondasunak –avitins delakoak–.
Hala eta guztiz ere, behin XIX. mendera iritsi ostean, Bizkaian, ez jurisprudentziak ez
eta doktrinak ere ez zuten abolengoko printzipioaren oihartzunik jaso, onibarretatik
tronkalekoak zein ziren erabakitzeko irizpide gisa. Auzitegi Gorenak bere ebazpenen
batean erabili zuen termino hori, baina erabili ere esanahi berezirik gabeko errepikapen huts
moduan, edo bere erretorika egiteko baliabide soil bat bailitzan, beste garrantzirik gabe.
Aldiz, «tronkaleko» izenondoari eman beharreko adierari buruz, bestelakoa zen autore eta
auzitegiek zuten iritzia: higiezina edo onibarra izaeraz tronkalekoa zen, baldin eta
tronkaleko senide komun batek eduki izan bazuen noizbait, hau da, oinordetzaz jaso (edo
foru-sakaz eskuratu) nahi zuen ahaidearen eta oinordetzaren kausatzailearen (edo
dohaintza-emailearen edo saltzailearen) aurreko ahaide komun batek, alegia. Bestela
esanda: onibarrak familiara uztartutzat jotzeko, beharrezkoa zen titularrak hura jasotzea
aurreko ahaide edo albo-ahaide batengandik, azken horrek, aldi berean, aurreko ahaide
komun batengandik jaso izan bazuen; beraz, ondasun bat tronkaleko izateko, gutxienik
behin, beherako lerro zuzenean emana izan behar zuen. Apurtu egiten da ondasunaren
jatorria arakatzeko muga abolengoko printzipioak jartzen zuela esaten zuen tesia; ordutik,
uztardura ez da mugatuko soilik gurasoengandik edo aitona-amonengandik jasotako
ondasunetara, harantzago joan eta ezein aurreko ahaiderengandik datorren ondasunetara
ere zabaltzen baita, urrunekoena izan arren.
Laburbilduz, «tronkaleko» hitzaren irudizko adiera oinarritzat hartuz, tronkalekoa dela
ulertuko da ezein aurreko ahaiderengandik (zuzenean edo zeharka) datorren onibarra.
Horregatik, familiara atxikia geratuko da ahaiderik baden bitartean, «enbor» beretik
sortutakoa izan eta ondasuna eskuratzeko legitimazioa duten familia taldeko kide baldin
bada. Aldiz, beste ezein subjekturengandik lortutako onibarra, arrotzengandik etorria joko
da eta, ondorioz, askatasunez xeda daitekeena tronkalitatearen ondorioetarako. Ohartu
arrotzengandik datorren onibarra izan daitekeela bai titularrarekin odoleko loturarik ez duen
pertsonari eskuratua, bai ezein ahaiderengandik jasotakoa, baldin eta horrek –titularrak– ez
balu onibarra eduki tronkaleko senide moduan, orduan arrotz «gisa» eta arrotz
«batengandik» eskuratuko baita. Foru Zaharrak, berau eman bitartean indarrean zen
Ohiturazko Zuzenbidean, salbuespen bakar bat sartu –gero errepikatuko dena– eta arau
orokorra aldatu zuen: jabearen ondorengoek, tronkalitatearen arabera, beren alde atxikita
dituzte Lur Lauan kokatutako onibar guztiak, inolako salbuespenik gabe. Kasik ez dago
esan beharrik ere tesi hori –hau da, «tronkaleko» hitzaren ustezko adieran oinarritua–
gailendu dela hain justu Bizkaian tronkalitateak barnebiltzen duen objektua zehazteko, ez
bakarrik 1959ko Konpilazioan (9. art.), baita gaur egun indarrean den EHFZZLn ere.
Hain zuzen, legearen 22. artikuluak, lehenik, azken salbuespen hura (historikoa
bestalde) gordetzen du, agintzen duenaren arabera tronkalekoak baitira, beherako
belaun-lerroari dagokionez, Lur Lauan kokatutako onibar guztiak, edozein tituluz
eskuratuak izan direla ere eta arrotzengandik eskuratuak izan badira ere. Gainera,
tronkalitatearen elementu erreala zehazteko garaian, doktrinak eta jurisprudentziak
sendotutako gainerako arrastoak ere jasotzen ditu arau horrek berak bere bigarren
zenbakian; izan ere, agintzen duenaren arabera, gorako eta alboko belaun-lerroei
dagokienez, Lur Lauan egon eta oinordekoaren eta oinordetza kausatu duenaren enbor
berekoak diren onibar guztiak ere tronkalitateak sortutako uztardurara menderatuko
dira. EHFZZLren 22.2 artikuluak, ostera, bukaerako argibide bat eransten dio adierazitako
proposizioari, beronen esanahia osatzeko, aurrekarietan horrelakorik agertzen ez bada ere:
gorako eta alboko belaun-lerroei dagokienez, tronkalekoak dira aipatutako ondasunak,
noski, baina hala izango dira nahiz eta titularrak arrotzengandik eskuratuak izan. Hitz
multzo horrek, doktrinak eta jurisprudentziak erabilitako tronkalitatearen kontzeptua
zabaltzen du, inolako bereizketarik gabe ezein ondasun uztartua geratzen baita, jabeak hura
arrotzengandik eskuratu izan arren (hau da, pertsona horrekiko ez odoleko loturarik, ez eta
tronkaleko ahaidetasunik izan ez arren), beti ere oinordekoaren eta oinordetza kausatu
duenaren enbor komunekoak izan badira noizbait.
Esaldiaren hitzez hitzeko adierak bideratzen duenez, egungo titularraren tronkaleko
familiatik kanporatzearen ondorioz tronkalitatea galdu zuten ondasunek «berreskuratu»
egingo dute izaera hori, eta tronkalekotzat joko ditu ahaideekiko inoiz halakoak izan ez
diren zenbait ondasun. Dena den, kontuan izan behar da, EHFZZLren 17.1 artikuluak
agintzen duenez, ondarearen izaera familiarra babestea duela helburutzat tronkalitate-
printzipioak, eta nekez aldarrika daiteke «izaeraz» horrelakoak direla onibarrak, aurre-
ahaide «komun» batek eduki izan arren, titularraren tronkaleko familiaren interesak de
facto ez baditu bete. Beraz, orain iruzkintzen ari garen arauak tronkalitate-printzipioaren
«espiritua» errespetatzea nahiko balitz, aipatutako lehen objektu multzora bakarrik mugatu
beharko luke bere irismena, eta, gainera, kasu bakoitzeko familiaren zuzeneko belaun-
lerroan beherantz ondasuna behin bederen eskualdatu izana galdatu behar da betiere.
Bizkaiko Zuzenbidean gertatutakoarekin alderatuta, Nafarroako Foru Berriak gorde du,
muinean, «abolengo» (edo «abolorio») delako irizpidea familiara atxikitako ondasunak
zehazteko, atzera eskuratzeko eskubide jentilizioari edo odolekoari buruzko araudian
bakarrik gorde badu ere (453. legea). Testamenturik gabeko oinordetzan, ordea, baztertu
egin da, eta laugarren maila arteko edozein ahaiderengandik datorren higiezina
tronkalekotzat hartzen da, beti ere kausatzaileak doako tituluz eskuratu izan badu (306.
legea). Hala eta guztiz, legezko oinordetzan ere gordetzen zen abolengoaren muga, bere
zuzenbide historikoan.
Ezein onibar bere titularraren ondorengoen alde uztartu ostean, ez luke garrantzi berezirik
izango ondasuna titularraren ondarean zein mekanismo juridikoren arabera sartu den
aztertzeak; izan ere, uztardura hura aipatu den oharpenarekin agintzerakoan EHFZZLren
22.1 artikuluak aditzera ematen duenez, xede horretarako ez du axola zein izan den
eskuratze-titulua.
Gainera, iraganean seguruenik jazo ohi ez zen bezala, antzeko zerbait gertatzen da, gaur
egun, jabearen aurrekoen eta albo-ahaideen aitzinean tronkalekotzat hartzen diren
ondasunekin, aurreko kasuarekin alderatuz beste arrazoi bategatik bada ere: oraintxe
egiaztatu izan ahal denez, oinordekoaren eta oinordetza kausatu duenaren aurreko ahaide
komunak eduki zuen onibar oro tronkalekoa baldin bada (betekizun horri foru-tradizioak
eskatutako beste betekizun inplizitua gehituz: zuzeneko belaun-lerroan beherantz ondasuna
behin bederen eskualdatu izana), kontuan hartu gabe tronkaleko gisa egindako bidea apurtu
izan den ala ez, orduan begi-bistakoa da legeari ez zaiola batere axola titularra zein tituluz
bihurtu den jabe; hau da, izaeraz edonolakoa izanda ere –mortis causa edo inter vivos,
kostuzkoa edo doakoa–, inguruabar hura egoteagatik, besterik gabe, uztartuta geratuko da
onibarra.
Bere aldetik, EHFZZLren 22.3 artikuluaren arabera, izaeraz tronkalekoa da, baita ere,
onibarra eskuratu izan bada truke bidez edo kostuzko beste titulu bidez eta Lur Lauan
kokatutako beste ondasun batek subrogatu badu tronkaleko ondasuna. Arauak
subrogazio errealaren printzipioa deritzona jasotzen du Zuzenbide Zibilean: trukearen
baliabidea erabiliz (ondasun baten ordez beste bat jasoz), tronkaleko ondasun bat familiatik
ateratzeak ez du esan nahi erabat, edo hein batean behintzat, bere balioa galdu denik, ezen
onibar berriak besterenduaren lekua hartu baitu izaera horretan. Hala ere, higiezin berriak,
atera denak bezala, Lur Lauan kokatua egon behar du, tronkalitatearen eragin-eremua, hain
zuzen, esparru geografiko horretara mugatzen baita (EHFZZLren 18. art.). Bestela (edo
tronkaleko finka trukean eman bada ondasun higigarriaren ordez, edo 19. artikuluaren
zerrendaren arabera onibarra ez den higiezinaren ordez), tronkaleko ahaideak, sekula
guztian, aukera izango du lehentasunez eskuratzeko eskubide familiarra baliatzeko,
EHFZZLren 125. artikuluak lehen zenbakian xedatzen duenez.
Arauak aurreikusitako ebazpidea, gainera, subrogazioa eragiten duen kostuzko ezein
tituluri aplikatuko zaio. Esate baterako, hirigintza-alorrean, Administrazioaren esku
hartzeak eragin lezakeenari aplikatuko zaio; eta hala, desjabetze-kasuetan, balioespena
ordaintzeko esleitzen diren lursailek jasoko lukete desjabetzea jasan duten lurrek zuten
tronkalitatea.
6.3.4. Tronkaleko ahaideak: EHFZZLren 20. eta 21. artikuluak
Bizkaiko ordenamenduaren arabera, hauek dira hurbileko ahaide tronkalekoak:
ondorengoak, aurrekoak eta albokoak. Azken bi kasu horietan, eta EHFZZLk argitzen
duenez, «onibarrak jatorria duen» belaun-lerroko ahaidea baldin bada bakarrik, jakina.
Enbor berekoa bada. Legea, ostera, zerrenda hori ezartzearekin batera, tronkaleko
ahaidetasun horren hedadura zehazteaz arduratzen da bere 21. artikuluan.
Ondorengoak
EHFZZLren 20. artikuluak dioenez, tronkaleko ahaide dira, beherako belaun-lerroan,
umeak eta gainerako ondorengoak, baita adopziozkoak ere. Ondoren, horiei buruz hau
xedatzen du 21. artikuluak: tronkaleko ahaidetasun hori gradu-mugarik gabe luzatzen da.
Hurbileko tronkalekoen zerrendan adopziozko umeak aipatze bidez sartu izana azpimarratu
behar da; izan ere, 1959ko Konpilazioak ez zuen deus ere esan izaera horretako
ondorengoei tronkaleko familiaren barruan dagokien estatusari buruz. Bada, 1992ko
Legeak bete du hutsune hura, eta bete ere ordenamendu zibil desberdinetan gehien zabaldu
den irizpidea jarraituz, hau da, filiazio mota desberdinak erabat parekatzera joz ondorio
juridikoei begira. Euskal legelariak berak halaxe adierazi du EHFZZLren Zioen
Adierazpenean, «Eusko Legebiltzarrak emandako 6/1988 Legearen zentzu berdina» jarraitu
nahi baita, zeinak, hain zuzen ere, umeen erabateko berdintasuna ezarri baitzuen, kasu
horretan «oinordetzaren efektuetarako [...], kontuan izan gabe umeen jatorria». Bestalde,
EHFZZL arduratzen da filiazio naturalaren eta adopziozkoaren artean zalantzarik gabeko
baliokidetasuna argi uzteaz, Espainiako Konstituzioan 1978tik ageri diren berdintasun-
printzipioei jarraiki. Zehazki, zera agintzen du 20. artikuluaren azken lerroaldeak:
adopziozko umeen tronkaleko ahaidetasuna zehaztuko da; gorako eta alboko belaun-
lerroan, adopzio-hartzailearen berezko umea bailitzan hartuko da adoptatua; hau da,
testuek aditzera ematen dutenaren arabera, guraso adopzio-hartzailearen eta ume
adoptatuaren artean dagoen ahaidetasun mota hartzeaz gain, tronkaleko familia guztira
zabaltzen da. Beste modu batera esanda: adopzioak, batetik, berau formalizatu dutenak
ukitzen ditu eta, bestetik, tronkaleko ahaidetasuna sortzen du adoptatuaren eta adopzio-
hartzailearen familiaren artean.
Aurreko ahaideak
Inolako bereizketarik gabe, EHFZZLren 20. artikuluak tronkaleko ahaidetzat hartzen ditu,
gorako belaun-lerroan, onibarrak jatorria duen [aitaren nahiz amaren] belaun-lerroko
aurreko ahaideak. Arauaren hitzak bere horretan hartu arren, bistakoa da ezin dutela
tronkaleko ahaide izan ondasunak bere jatorria duen adarrekoak diren aurreko ahaide
guztiek, tronkalitatearen elementu errealari (edo objektuari) buruz lehentxeago azaldu
denari erreparatuz gero: beherako lerroan gertatu ohi ez den bezala, de cuius delakoaren
ondorengoentzat, Lur Lauan egon eta oinordekoaren eta oinordetza kausatu duenaren
enbor berekoak diren onibarrak bakarrik dira tronkalekoak (22.2 art.). Beraz, onibarra
izaeraz «tronkaleko» jotzen bada aurreko ahaideei begira bakarrik, eta aurreko hori, aldi
berean, beste aurreko ahaide komunaren ondorengoa bada, logikaz, hau ondorioztatzen da:
gorako lerroan, tronkaleko ahaidetasuna onibarra lehenengoz 'eduki' zuen aurrekoan
bukatzen da (EHFZZLren 21.2 art.). Goragokoak, beraz, ez dira tronkalekoak; izaera hori
dute, bakarrik, lehen tronkaleko ahaide hark eta haren ondorengoek.
Bestalde, guraso biek ezkontzak iraun bitartean erosi edo irabazitako onibarrei buruz
zehaztasun bat sartzen du 1992ko Legeak: ondasun horiek, behin foru-komunikazioaren
eraentza kitatu ostean, hildako ezkontidearengandik beren ume komunek jaraunsle gisa
jaso balituzte, ezkontide alarguna tronkaleko ahaide bihurtuko da ondasun horiekiko
(EHFZZLren 20.3 art.). Arau horrek, 108. eta 110.3 artikuluek adierazten dutenez,
ezkontideek beren ezkontzak iraun duen bitartean eskuratu dituzten eta jatorriz familiakoak
ez diren onibarrak barnebiltzen ditu. Funtsean, ondasunaren titularrak guraso biak izan
badira, onibarrak bietan du bere jatorria, biak dira enbor, alegia. Baina, ezkontide
alargunak, azkenean, bere ondorengoarengandik eskuratzen badu ondasuna doako tituluz,
orduan, gero berriro ezkontzen bada edo hildako ezkontidearena ez den umerik izaten
badu, ondasuna erreserbatzeko obligazioa izango du transmititzailearen eta lotura
bikoitzeko bere senideen alde, edo horietako edonoren ondorengoen alde (EHFZZLren 85.
art.).
Albokoak
Alboko belaun-lerroan, EHFZZLren 20.4 artikuluak agintzen duenez, tronkalekoak dira
onibarrak jatorria duen aitaren nahiz amaren belaun-lerrokoak diren ahaideak (bi aita eta
bi ama egon daitezkeela kontuan hartu behar den arren). Baina, aurreko ahaideei buruz
ñabardura egin den bezala, ondasunak jatorria duen belaun-lerrokoa izatea ez da betekizun
bakarra alboko ahaidea tronkalekotzat jotzeko, ezen, gainera, kasuko onibarra eduki duen
aurreko ahaide komuna izan behar baitute egungo titularrak eta alboko ahaideak; beronek
aurreko horren ondorengoa izan behar du. Horixe ondorioztatzen da tronkalitatearen eduki
objektiboari buruz egin den deskribapenetik. Gogoratu, alboko (eta gorako) lerroari
dagokionez, hauek direla uztartutzat joko diren ondasun bakarrak: Lur Lauan egon eta
oinordekoaren eta oinordetza kausatu duenaren enbor berekoak diren onibar guztiak (22.2
art.). Esate baterako, de cuius delakoak aitaren aldetik duen osaba ez da tronkaleko ahaidea
kausatzaileak gurasoengandik eskuratutako onibarrekiko, beti ere gurasoek ondasuna
arrotzengandik eskuratu badute, orduan sartu baita ondasuna familian lehen aldiz; eta hala
da, nahiz eta osaba hura ondasunak jatorria duen aitaren lerrokoa izan berez.
Hala eta guztiz ere, alboko tronkaleko ahaidetasunak badu muga: «iritsiko» da
odolkidetasunezko laugarren gradu zibileraino, berau barne. Beraz, hortik aurrera,
albokoek ez dute izango ezertarako aukerarik tronkalitatearen eremuan.
Odoleko ahaidetasuna aipatzeak badu zentzua; izan ere, argitu egin behar da ez dela
kontuan hartzen ezkontza bidezko ahaidetasunez den ahaidea, noski, baina de
cuius delakoaren alboko ahaideetatik ezin direla baztertu adopzio bidez ahaide izatera iritsi
direnak. Jadanik adierazi denez, hau ohartarazten du 20. artikuluko azken lerroaldeak:
adopziozko filiazioak tronkaleko ahaidetasuna eragiten du gorako eta alboko belaun-
lerroan, eta adopzio-hartzailearen berezko umea bailitzan hartuko da adoptatua. Adibidez,
titularraren anaiak adoptatutako umeak, hark bezala, tronkaleko ahaidetasuna izango du
bere aurreko ahaide («berri») komunak eduki izan eta orain titularrak bere ondarean dituen
onibarrei dagokienez.
Alboko lerroan laugarren graduan muga jartzea 1452ko Foru Zaharretik (84. kapitulutik)
hasi eta behin eta berriz jaso izan da Bizkaiko Lur Lauan, hurrenez hurren indarrean izan
diren lege-testu guztietan. Badirudi mugaren jatorria lehen aipatu den abolengo-
printzipioan bilatu behar dela. Hain justu, BRAGA DA CRUZek ohartzen duenez,
printzipio hori irizpide erabakitzailea zen Zuzenbide Historikoan, batetik, uztartutako
ondasunak eta, bestetik, ondasun horiek eskuratzeko legitimazioa zuten ahaideak
zehazteko; hau da, ondasunen jatorria arakatzeko eragiketari azken muturra jartzen zion,
bai kausatzailearen eta bai oinordekoaren lerroan. Ildo horretan, familiako higiezinak
herentziaz (edo atzera eskuratzez) jasotzeko legitimazioa zuten alboko
ahaide bakarrak zehazteko, aldi berean, beren abolengoko ondasunak baziren ikusiko zen;
hau da, gehienez ere egungo titularrarekin komunean zuten aurreko ahaide baten bilobak
bakarrik izan zitezkeen tronkalekoak, beti ere ondasuna aurreko horrek eduki izan bazuen
egungo titularrak jaso aurretik.
Bi ikuspegi horiek bateratuz, hau litzateke alboko lerroan tronkaleko izan daitezkeen
ahaideen eremua: a) Higiezinak stricto sensu abolengokoak baldin badira, hau da,
titularraren aitona-amona batek edukitakoak, haren lehengusua litzateke haiek eskuratzeko
legitimazioa izango lukeen alboko ahaide urrunena, lehen edukitzailearen biloba. Haren
osaba-izebak ere hurbileko tronkalekoak dira, noski, ondasunaren titular izandako aitona-
amonaren umeak baitira. Hurbilagokoak eta legitimatuak daude anai-arrebak ere, egungo
titularra bezala, ondasunak jatorria duen aitona-amonaren bilobak baitira. Azkenik,
ondasunak jaso ditzakete ilobek ere, abolengoko higiezinak titularraren ondarera iritsiko
baitira, gehienetan, gurasoen bitartez; eta horiek, azken batean, haien aitona-amonak dira.
Hala ere, aitona-amonarengandik zuzenean edo alboko (osaba-izeba edo lehengusu) baten
bitartez zeharka jaso balitu ere higiezinak, itxaropenari eutsi egin behar zaio, hipotesi hori
oso salbuespenezkoa den heinean. Titularraren aitona-amonaren albokoak, kasu guztietan,
baztertuak geratzen dira (hurbilenekoak barne: aitona-amonaren anai-arrebak), ondasunen
jatorria zehazteko aitona-amonetaraino bakarrik ailega baitaiteke; ondorio guztietarako
lehen edukitzailetzat hartzen bada, ezin da esan sekula ere ondasun horiek bere
«auolengokoak» direnik. Beste hainbeste esan behar da lehengusuen umeei eta iloba txikiei
buruz; horientzat, dominus delakoaren aitona-amonak edukitako higiezinak, gutxienik,
bisabolengokoak baitira. b) Higiezina lehen aldiz gurasoetako batek sartu badu familiara
(ondareko ondasuna), nabarmenki murrizten da tronkalekoen taldea: kanpoan geratuko dira
beti titularraren osaba-izebak eta lehengusuak, haientzat ondasun horiek ez baitira
abolengokoak. Ahaide tronkalekoak izango lirateke anai-arrebak (jatorriaren umeak) eta
ilobak (jatorriaren bilobak) bakarrik.
Azken batez, abolengoko higiezin familiarrak beren jatorriko belaun-lerrokoak diren
hurrengo alboko ahaideen alde xedatu behar ditu jabeak; bigarren mailan, anai-arrebak
(alboko ahaide hurbilenak); hirugarren mailan, ilobak eta osaba-izebak; eta laugarren
mailan, atzena, lehengusuak (alboko ahaide urrutikoenak). Gurasoak arrotz batengandik
eskuratu eta, gero, dominus delakoari eskualdatu izan balio ondasuna, izaeraz tronkaleko
izango lirateke horren anai-arrebak eta ilobak. Beraz, laugarren mailako muga horrek
erlazio oso estua gorde behar du abolengoko printzipioarekin: printzipio horrek jarritako
ahaide-eremua ikusiz gero, kausatzailearen lehengusua da familiako higiezinak jasotzeko
legitimazioa duen urrutieneko ahaidea, hau da, alboko belaun-lerroan laugarren mailan
dagoena, alegia. Dena den, abolengoko printzipioa bere modurik zorrotzenean aplikatuko
balitz, ikusten da laugarren graduaren barruan daudela ahaide tronkalekotzat hartu ezin
direnak ere: aitona-amonaren anai-arrebak eta iloba txikiak. Hala eta guztiz ere, ez zaio
eman behar inolako garrantzirik balizko muga-gainditze horri, nagusiki arrazoi hauengatik:
1. Abolengoko printzipioa sinplifikatu izanaren emaitza hutsa besterik ez da «laugarren
gradua» irizpide gisa hartu izana; ez da ikusten bestela jatorria zein den, hori ez bada. 2.
Ondasunak eskuratzeko legitimazioa, beraz, aipatutako laugarren graduraino zabaltzeak
xede bakar bat zuen, besterik ez: ondasunaren jatorriko belaun-lerrokoak diren titularraren
lehengusuak ere legitimatzea. 3. Abolengoko printzipioak muga jartzen zion ondasunen
jatorria zehazteko ikerketari, hala oinordekoaren nola kausatzailearen belaun-lerroan:
aitona-amonaren anai-arrebak baztertuta geratuko dira beti, foru-ordenamenduak ez baitu
kontuan hartzen ondasunaren jatorri urrunagokoa; hau da, legeak ez du uzten argitzen
aitona-amonak ondasuna beste aurreko ahaide batengandik edo arrotz batengandik eskuratu
duen eta, horregatik, hark eduki izan dituen higiezinak inoiz ez dira «abolengokoak» izango
bere anai-arrebentzat.
Sinplifikatze-prozesu bertsua gertatu ohi zen, segur aski, Nafarroako Zuzenbidean: lehen
adierazi denez, Foru Orokorrak (2,4,25) aipatze bidez ezartzen zuen abolengoko muga, eta
debekatu ezein lursail erreklamatzea, ez bada «de avuelo ata primo cormano». Nafarroako
Bilduma Txit Berriak, 1600. urtean, familiako higiezinen jaraunsletzat hartu zituen
ahaideak «dentro de el quarto grado» eta, gaur egun, indarrean den Foru Berriak ere, 453.
legean, abolorioko edo ondareko ondasunen gaineko atzera eskuratzeko eskubide jentilizioa
egikaritzeko legitimazio aktiboa ematen die alboko ahaideei «dentro del cuarto grado».
Ordenamendu horietan, oinarrizko segurtasun juridikoa gordetzen laguntzen du abolengoko
printzipioak. Alde batetik, familiako ondasun higiezinen jatorriari buruzko ikerlan
gogaikarria saihesten da; bestetik, abolengoko mugak badu beste abantaila handi bat, aldi
berean, oinordekoaren belaun-lerroari aplikatzen denean: familiako higiezinak euren jatorri
bereko belaun-lerrokoak diren ahaideengana berriz itzultzeko asmoa gauzatu dadin,
nahikoa da de cuius delakoaren ondarean bereiztea, besterik gabe, aitarengandiko
ondasunak eta amarengandiko ondasunak; eta salbuespenezko kasuetan bakarrik zen
beharrezkoa zehaztea belaun-lerro horietako bakoitzean zein aitona-amonak eduki zituen.
Adibidez, kausatzailearen aitaren belaun-lerroko osaba-izebei edo lehengusuei ondasunak
esleitzeko, ez dago argitu beharrik aitaren aldeko aitona edo amona izan zen horien titular;
izan ere, haiek azken horien ondorengoak izanik, belaun-lerro bietakoak dira. Hipotesi
bakar batean zen nahitaezkoa bereiztea: oinordetzan alde bakarreko ahaideak biltzen
zirenean; esaterako, de cuius delakoaren osaba, aitaren aldeko aitonak bigarren ezkontzan
izandako semea, bizi bada; osaba horrek, orduan, aitonarengandik datozen higiezinak
bakarrik jaso ditzake oinordetzaz, ez baitu aukerarik aurrez hildako aitaren aldeko
amonarenak ziren ondasunak jasotzeko. Berdin gertatuko zaio osaba haren ondorengo
lehengusuari. Anai-arrebei eta lehengusuei dagokienez, berriz, ez dago ondasunak horrela
bereizi beharrik, baldin eta haien artean batzuk odolekoak eta besteak umetokikoak ez
badira.
Noski, behin Bizkaiko tronkalitatetik abolengoko printzipioa baztertu eta gero, galdu egiten
da onibarren egungo titularrak dituen aitona-amonaren anai-arrebak eta iloba txikiak
familia-eremutik kanporatzen zituen argudioa; lehenengoei dagokienez, ondasunen jatorria
zehazteko aitona-amonengandik harantzago joan daiteke eta, beraz, horien anai-arrebak
izaeraz ahaide tronkalekoak izango dira, esaterako, beren gurasoek, hau da, jabearen
birraitonak edo birramonak eduki izan zituen higiezinekiko; eta, bigarrenei dagokienez,
kontuan izanda abolengoko muga ez dela oinordekoaren belaun-lerroan aplikatzen,
hurbileko tronkalekoen taldean sartutzat jo behar dira. Horrela, ahaide mota horiei
dagokienez, zeharka muga berri bat (erabatekoa ez bada ere) ezartzen zaio higiezinen
jatorria zehazteko ikerlanari, ezen, deituak izango diren subjektuen eremua laugarren
gradura mugatuz, argi baitago, hipotesirik ohikoenean, ez dela beharrezkoa izango ikerlana
egitea egungo dominus delakoaren bisabolengotik harantzago.
6.4. Tronkalitatea eta auzotasun zibila: EHFZZLren 23. eta 25.
artikuluak
Jakina da tronkalitatea lurralde-printzipio bat dela. Bizkaiko Lur Lauan dauden onibarrak
bakarrik lotzen ditu, ez eremu horretatik kanpo daudenak. Horregatik, zalantza sortzen da
legearen aplikazio-eremu pertsonalari dagokionez: tronkalitate-printzipiotik eratortzen
diren mugak soilik aplikatzen zaizkie auzotasun zibil foruduna duten bizkaitarrei? Lur
Lauan dauden onibarrei buruz bagabiltza, titularrak eta tronkaleko senideek ere
bizkaitar forudunak behar dute izan?
Zalantza argitzearren, kontuan har dezagun EHFZZLren 23. artikuluak xedatzen duena:
Tronkalekotasunetik eratortzen diren eskubide eta betebeharrak Bizkaiko auzotasun zibila
duten guztiei dagozkie, bizkaitar diren heinean. Tronkalekotasunaren izaeragatik, bizkaitar
auzotasuna galtzeak ez ditu murriztuko haren bertutez eskuratutako eskubideak edo
hartutako betebeharrak. Printzipioz, beraz, bizkaitar orori dagokio tronkalitate-printzipioa
errespetatzea. Ez bakarrik bizkaitar forudunei, foru gabeei ere bai. Bizkaitar diren heinean,
orduan, eta Bizkaiko Lur Lauan dauden onibarrei dagokienez. Hori bai, bizkaitar auzotasun
zibila beste bategatik aldatzen badu tronkaleko ondasun baten titularrak, ez dira
desagertuko, horregatik, tronkalitate-printzipiotik eratortzen diren eskubideak eta
betebeharrak.
Tronkaleko ahaideek ez dute bizkaitarrak izan behar, ez forudunak ez foru gabeak.
Printzipioz, beraz, inoiz bizkaitarra izan ez den norbait Bizkaira badator bizitzera eta Lur
Lauan dagoen etxebizitza bat eskuratzen badu, ez da tronkalitate-printzipioaren mende
geratuko; baldin eta tronkaleko ahaide bizkaitarrak ez baditu, behintzat. Titular berri horrek
tronkaleko ahaide bizkaitarrak baditu, orduan, 1992ko Legeak titularrari ezartzen dizkion
xedapen-mugak errespetatu beharko ditu. Horietako ahaideetariko batek bizkaitar
auzotasuna lortu badu, bizkaitarra ez den titularrak ondasuna eskuratu eta gero, ez da
harekiko tronkaleko loturarik jaioko.
Ikus daitekeenez, lurralde-printzipioa ez da erabatekoa. Lur Lauan egon behar du onibarrak
tronkalitatea aplika dadin. Baina, horrez gain, beharrezkoa izango da konexio-puntu
pertsonala ere. Elementu subjektiboren batek auzotasun zibil bizkaitarra izan beharko du
(titularrak edo tronkaleko ahaideek).
BIBLIOGRAFIA
ANGOITIA GOROSTIAGA, V., eta GALICIA AIZPURUA, G.: «Las legítimas y la
libertad de disposición en la Ley del Derecho Civil Foral del País Vasco», in Derechos
civiles de España, Rodrigo BERCOVITZ eta Julián MARTÍNEZ-SIMANCASek
zuzendua, I. lib., Aranzadi, Iruñea, 2000, 373. or eta hurr.
BRAGA DA CRUZ, G.: O direito de troncalidade e o regime jurídico do património
familiar, I. eta II. lib., (A exclusão sucessória dos ascendentes), Livraria Cruz, Braga,
1941-1947.
BARBER CÁRCAMO, R.: «Antecedentes históricos del retracto gentilicio (Estudio
paralelo de las fuentes castellanas y navarras)», Revista Jurídica de Navarra, 9. zk.,
1990, 99. or. eta hurr.
BARBER CÁRCAMO, R.: El retracto gentilicio, Montecorvo, Madril, 1991.
BARBER CÁRCAMO, R.: «Comentario a las leyes 305 y 306 del Fuero Nuevo»,
in Comentarios al Código civil y Compilaciones forales, Manuel ALBALADEJO eta
Silvia DÍAZ ALABARTek zuzendua, XXXVII. lib., 2.zk., Edersa, Madril, 2001.
BARBER CÁRCAMO, R.: «Comentario a las leyes 452 y 453 del Fuero Nuevo», in
Comentarios al Código civil y Compilaciones forales, Manuel ALBALADEJO eta Silvia
DÍAZ ALABARTek zuzendua, XXXVIII. lib., 1. zk., Edersa, Madril, 2002.
CELAYA IBARRA, A.: Derecho foral y autonómico vasco, I. lib., Derecho foral,
Publicaciones Universidad de Deusto, Bilbo, 1993.
CELAYA IBARRA, A.: Comentarios al Código Civil y Compilaciones Forales, Manuel
ALBALADEJO eta Silvia DÍAZ ALABARTek zuzendua, XXVI. lib., Ley sobre el
Derecho Civil Foral del País Vasco, Edersa, Madril, 1997.
GALICIA AIZPURUA, G.: Legítima y troncalidad. La sucesión forzosa en el Derecho
de Bizkaia, Marcial Pons, Madril, 2002.
GALICIA AIZPURUA, G.: Breves reflexiones acerca de la sucesión forzosa en el
Derecho vasco. Perspectivas de futuro, 2008ko maiatzaren 22ko aurkezpena Eusko
Legebiltzarrean.
GALICIA AIZPURUA, G., eta GIL RODRÍGUEZ, J.: «Patrimonio y troncalidad», El
patrimonio familiar, profesional y empresarial. Sus protocolos, koord. M. GARRIDO
MELERO eta J. M. FUGARDO ESTIVILL, II. zk., Bartzelona, 2005, 502.-513. or.
LACRUZ BERDEJO, J.L.: «El régimen matrimonial de los Fueros de Aragón», Anuario
de Derecho Aragonés, III, 1946, 17. or. eta hurr.
LAFOURCADE, M.: «El Derecho privado de Iparralde en el Antiguo Régimen: la
organización de la familia», Los derechos históricos vascos, HAEE/IVAP, Oñati, 1988,
213. or. eta hurr.
7.1- Erregimenaren ideia orokorrak: ezkontideei eta izatezko bikoteei
aplikagarri
Dakigunez, egun indarrean dago Eusko Legebiltzarrak onartutako 3/1992 Legea, Euskal
Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzkoa (aurrerantzean EHFZZL); lurralde-aplikazio
eremua mugatua du, Bizkaiko zati handi bati eta Arabako zenbait udalerriri zuzendua. Lege
hori 1999ko azaroaren 26ko Legeak osatu zuen, Gipuzkoako araudia jasoz. Hala ere, kontuan
hartu behar da Gipuzkoan ez dagoela ezkontzaren eraentza ekonomikoari buruzko berezko
araurik. Hori dela eta, Gipuzkoan Kode Zibila aplikatuko da ezkontzaren eraentza
ekonomikoari dagokionez.
Bizkaiko eta Arabako Foru Zuzenbidean, ondasunen foru-komunikazioa da ezkontideen
ordezko eraentza ekonomikoa. Instituzio hori Bizkaiko Jaurerriko Foruetan jaso zen XV. eta
XVI. mendeetan (Foru Zaharra eta Foru Berria, hurrenez hurren). XX. mendean, eranskinen
egitasmoak Bizkaian eta Araban kale egin eta gero, 1959an Bizkaiko eta Arabako Foru
Zuzenbide Zibilari buruzko Konpilazioa onartu zen, eta han ere aztertzea dagokigun
instituzioa arautu zen, 1526ko Foru Berriak ezarritakoari jarraiki. Gaur egun, EHFZZLren 93.-
111. artikuluetan arautzen da. Nahiz eta instituzio horiek arautzen dituen Legeak Euskal
Herriko Foru Zuzenbide Zibila aipatu, Bizkaiko eta Arabako Zuzenbideak araututako berezko
figura da ondasunen foru-komunikazioa, Bizkaiko Lur Lauan aplikagarri suertatzen dena
(Kode Zibilpean geratzen diren hiribilduak kanpo utziz, adibidez, Bilbo), eta baita Arabako
udalerriak diren Laudion eta Aramaion ere (Legearen 5. art. eta hurrengoak; eta 146. art.).
Argitu behar da, hala ere, Bizkaiko Lur Lauan Legeak ordezkotzat ezartzen duela erregimen
hori. Horrek ez du esan nahi beste edozein bikotek ezin duela erregimen hori aukeratu. Egin
dezake, ikusiko dugun bezala. Baina ez badu egiten, legezko ordezko erregimen gisa ez zaio
foru-komunikazioa egokituko, Bizkaiko auzotasun forudunarekin konexiorik ez badago.
Bizkaiko eta Arabako Foru Zuzenbide Zibilaren eremupean jasotako arauen aplikagarritasuna,
ezkontzaren ondarezko ondorioei dagokienez, Kode Zibilaren 9.2 artikuluak ezarritakoak
bideratzen du. Arau hori Espainiako Nazioarteko zuzenbide pribatuko xedapena da, eta
Espainian indarrean dauden ezkontza-eraentza ekonomikoen aplikagarritasuna finkatzen du;
baita beste herrialdeetan arautzen direnena ere. Hala ere, euskal legegileak gai hau
erregulatzen du EHFFZLren 94. artikuluan [Itunik ez dagoenean, hurrengo kasuotan ulertuko
da ezkongaiak foru-komunikaziopean ezkontzen direla: biak bizkaitar forudun direnean; biok
auzotasun hori ez dutenean, batera bizitzeko aukeratu duten lehenengo ohiko bizilekua lur
lauan badago; eta egoitza hori ez badute, lur lauan ezkondu badira]. Azken arau horren
edukia KZren 9.2 artikuluarenaren antzekoa da, baina badaude ezberdintasunak bien artean.
KZren 9.2 artikuluak ahalbidetzen du ezkontideek (auzotasun zibila ezberdina badute)
erabakitzea (muga batzuekin), «agiri autentikoan», euren ezkontzari aplikagarria izango zaion
araudia. Aukera hori ez du EHFZZLren 94. artikuluak aurreikusten, baina, hala ere, aplikatzen
zaie hemengo bikoteei ere: aukeratu ahal izango dute ezkontza-kapitulazioetan nahi duten
erregimena, hemengoa ez bada ere. Eta bikote esaten dugunean, zentzu zabalean esaten dugu.
Izan ere, mendeetan zehar ezkontideei erreserbatutako eremua izan bada honako hau, Euskal
Autonomia Erkidegoan, 2003ko Izatezko Bikoteei Buruzko Legea onartu zenetik, horiek ere
badute aukera, 1992ko Legearekiko eman den asimilazio-berdintze agindua dela-eta (9.
artikulua), Kode Zibilak arautzen dituen erregimenez gain foru-komunikazioa hautatzeko
(inskribatuak badaude, jakina). Hala agertzen da jasoa, gainera, izatezko bikoteen erregistroan
bertan, erregimen bakoitzarekiko inprimaki bat baitago eskuragarri.
Bizkaian, Foru Zuzenbidepean eta Kode Zibilpean dauden lurraldeen arteko gertutasun
geografikoa dela eta, ezkontza «mistoak» sortzen dira maiz (ezkontide batek auzotasun
foruduna dauka eta besteak foru gabea). Kasu horietan, erabaki beharra dago aplikagarria
izango den legedia. Arazoak barne edo kanpo mailakoak izan daitezke, baldin eta Espainian
indarrean dauden ordenamendu zibilekiko eremuan edota atzerriko ordenamenduekiko ematen
baldin bada aipatutako dikotomia. Barne-mailako arazoei gagozkiola, gatazkak erkidego
barnekoak edo erkidegoen artekoak izan daitezke, baldin eta autonomia-erkidego beraren
baitan dauden ordenamenduen artean edo autonomia-erkidego ezberdinetan indarrean
daudenen artean sortu badira.
7.2. Ezkontza-eraentza ekonomikoaren printzipioak Bizkaiko Zuzenbide
Zibilean
Foru-komunikazioa bera aztertzen hasi baino lehen, ezkontideen (edo bikotekideen) arteko
ondarezko harremanei buruzko printzipio orokorrak aipatu behar dira. Eremu horretan, hauxe
da printzipio garrantzitsuena: ezkontideek duten askatasuna ondasunen eraentza
finkatzeko. Printzipio horren arabera, ezkontideek ezkontzari aplikagarri suertatuko zaion
eraentza aukera dezakete, ezkontza ospatu aurretik edo ostean, EHFZZLren 93.1 artikuluaren
arabera. Aukera hori egikaritzeko, beharrezkoa da ezkontza-kapitulazioak erabiltzea (93.1 eta
93.2 art.). Horrek esan nahi du Bizkaiko eta Arabako Foru Zuzenbidepean dauden pertsonek
ez dutela, nahitaez, foru-komunikazioa aukeratu behar, komunitate-eraentza izaki.
Irabazpidezko eraentza edo banaketakoa hauta dezakete, baina, orduan, Kode Zibila
aplikatuko zaie ordezko araudi den heinean, EHFZZLk ez baitu horrelako eraentzarik
erregulatzen. Inskribatutako izatezko bikoteekin, gauza bera. Ez dute nahitaez erregimen bat
aukeratu behar eta, aukeratzekotan, ez dute, nahitaez, foru-komunikazioa hautatu beharko
bizkaitarrak badira. Nahi badute egin dezakete, askatasun osoz. Inprimakia bete eta
inskripzioan jasoko da zein den eurek, bikote moduan, duten erregimena. Ondorioz,
disolbatzerakoan ere, bikote-harremanaren alde ekonomikoa likidatu beharko da hautatutako
erregimenaren bitartez.
Halaber, alda daitezke foru-komunikazioaren alderdi batzuk. Hala, ezkontideek
komunitatearen eremutik atera ditzakete ondasun bat edo batzuk, edota legez ezarrita dagoen
likidazio-sistema aldatu.
Legeak bakarrik jaso egiten du ezkontza-eraentza askatasunez aukeratzeko printzipioa, baina
askatasun horrek baditu muga zehatzak. Muga horietariko batzuk arau bakanetan jasotzen dira,
bai Euskal Legean baita Kode Zibilean ere (ezkontideen arteko berdintasun printzipioaren
errespetua, adibidez); eta beste batzuk ezkontzaren eraentza ekonomikoaren egiturari
erreparatuta antzematen dira, bai orokorrean bai foru-komunikazioari soilik begiratuta ere.
7.3.-Ondasunen foru-komunikazioaren elementuak
Ondasunen foru-komunikazioa definitzekotan, esan beharra dago ezkontzaren eraentza
ekonomikoa dela, zeinaren bidez komunitate bat eratzen baita ezkontideen ondasun guztien
gainean, ondarezko masa ezberdinez osatua, batera kudeatua, eta sistema alternatibo bati
lotutakoa disoluzio, likidazio eta partizio fasean, funtsean, aktiboari dagokionez.
Ezkontzaren eraentza ekonomikoa den heinean, hiru elementu bereiz daitezke ondasunen
foru-komunikazioaren baitan:
a) Komunitate-eraentza da. Ezkontideen ondasunek ondarezko masa bakarra osatzen dute,
eta biei dagokie masa horren titulartasuna, ondasunen komunitate gisa konfiguratzen baita,
nahiz eta sozietatearen berezko ezaugarri batzuk izan. Zehazki, ezkontza-lotura indarrean
dagoen bitartean, komunitate unibertsal baten funtzionamendua dauka foru-komunikazioak,
berezitasun batzuekin, sui generis komunitate unibertsala baita.
b) «Unibertsaltasun»aren aldeko joera dago. Aipaturiko komunitate unibertsalean
ezkontideen ondasun guztiak sartzen dira, EHFFZLren 95.1 artikuluak dioenari jarraiki: Foru-
komunikazioaren bidez ezkontideek erdi bana izango dituzte ondasun mugiezin edo
mugikor guztiak, ondasunon jatorria dena delakoa dela, batenak zein bestearenak izan,
berdin ezkontzara bakoitzak ekarritakoak zein ezkontzan zehar irabazitakoak, ondasunok
dauden lekuak zerikusirik ez duela.
c) «Alternatibotasun» faktorea ere badago. Ezkontza ospatzen den mementotik aurrera
sortzen den komunitate unibertsalak ez du modu berean funtzionatzen ezkontzak dirauen
bitartean. Izan ere, ezkontzak biziko dituen inguruabarren arabera, komunitate ezberdinen
aurrean aurki baitaitezke berau osatzen duten ondasun kopuruari begira:
a’) Eraentza finkatzen da. Ezkontza-lotura disolbatu egiten bada ezkontide bat hil
delako, seme-alaba komunak egonik, komunitateak izaera unibertsala izango du; hau da,
ezkontideen ondasun guztiak, bai kostubidez eskuratutakoak (soldatak, enpresazko
irabaziak, etab.), baita doan eskuratutakoak ere (oinordetzak, dohaintzak, etab.)
komunitatean sartuko dira, eta erdi bana zatituko dira ezkontide alargunaren eta hildako
ezkontidearen oinordekoen artean. Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi
Nagusiaren 1994-4-12ko Epaiak zioen bezala (RJ 1997/2732), ezkontide bati doan
emandako ondasunek (kasu hartan, balio handiko dotea) foru-komunikazioa osatzen
dute, ezkontza ondorengotza edukita disolbatzen bada.
b') Eraentza ez da finkatzen. Aldiz, ezkontza ezkontide baten heriotza dela eta
disolbatzen bada, ondorengorik gabe, edo beste kausa bat dela medio amaitzen bada
lotura, adibidez banaketa edo dibortzioa dela eta, irabazitako ondasunetara mugatuko da
komunitatea, ezkontide bakoitzak ezkontzara ekarritako ondasunak eta dohainik
eskuratutakoak kanpo utziz. Dibortzio kasuetarako, ez dago ezkontideen artean inolako
parte-hartzerik elkarbizitzarekin inolako harremanik ez duten ondasunei dagokienez,
«familiako ondasun»en kasua, esaterako.
Alternatibotasun hori, badiogu, disoluzio eta likidazio faseetan gertatzen da; baina badu
garrantzia eraentzak indarrean dirauen bitartean, bi likidazio moduak ahalbidetu behar baitira.
7.4.-Ondasun-masak ezkontza-eraentzaren baitan
1. Ondarezko masak
Nahiz eta, printzipioz, ezkontideen ondasun guztiak komunitate bakar baten baitan bildu,
horrek ez du esan nahi ondasunen arteko ezberdintasun guztiak ezabatzen direnik, eraentza
finkatzen den ala ez kontuan hartuta, posible baita berau zatitzea. Horregatik, ezkontza-loturak
indarrean dirauen bitartean, esan dezakegu sui generis komunitate unibertsal baten aurrean
gaudela. Legearen 97. artikuluak aurreikusten du ondasun-masak ezberdintzea: Foru-
komunikazioan, irabazitako eta ezkontide bakoitzak ekarritako ondasunen arteko
bereizkuntza, legeria zibil orokorrak irabazpidezko ondasunetarako eta bakarrekoetarako
ematen dituen arauei jarraituz egingo da. Finean, eraentza indarrean dagoen bitartean, hiru
ondasun-masa bereizten dira, eta Kode Zibilak irabazpidezko ondasunen eta ondasun
pribatiboen artean egiten duen bereizketa berak zehazten du euren konposaketa: 1)
Irabazitako ondasunak. 2) Ezkontide baten ondasun pribatiboak. 3) Beste ezkontidearen
ondasun pribatiboak.
Zergatik bereizten dira hiru ondasun-masa, ordea, komunitate unibertsal baten aurrean
bagaude? Erantzuna ulergarria da dibortzioaren hipotesia abiapuntu hartuta. Kasu honetan,
esan dugun bezala, komunitatea irabazpidezkoa balitz bezala egiten da eraentzaren
likidazioa. Ezkontide bakoitzak berreskuratzen ditu ezkontzara ekarritako ondasunak eta
doan eskuratutakoak. Eragiketa hori egiteko, beharrezkoa da ezkontzak indarrean dirauen
bitartean ere ondasun mota ezberdinak bereiztea. Bestela, likidazio fasean ez genuke
jakingo ondasun bakoitzak zein izaera duen, pribatiboa ala irabazpidezkoa. Gainera,
ezkontzak indarrean dirauen bitartean, eta likidazio- eta banaketa-sistema posibleak
kontuan hartuz, kudeaketari eta zorrengatiko erantzukizunari buruzko arauak ez dira
berdin-berdinak izango irabazitako ondasunei edota pribatiboei bagagozkie.
2. Komunitatetik baztertutako ondasunak
Printzipioz, jakina da komunitateak «unibertsaltasun» joera daukala. Hala ere, aipatu beharra
dago ondasun zehatz batzuk komunitatetik kanpo geratzen direla (nahiz eta komunikazioa
finkatu eta ezkontideen ondasun «guztiak» bertan bildu). Bazterketa hori bi arrazoi dela medio
gerta daiteke: lehenik, ondasun batzuen izaerak berak ekiditen du beroiek komunitate baten
baitan kokatzea (kasu honetan, komunitate unibertsala). Ondasun horiek pertsonari
atxikitakoak dira; adibidez, nortasunaren ondasun bat urratzeagatik jasotako kalte-ordaina.
Bigarrenik, kontuan hartu behar da interesdunen borondateak (ezkontideenak zein hirugarren
pertsonenak) ahalbidetu dezakeela ondasun batzuk komunitatetik kanpo geratzea. Posible da,
beraz, ezkontideek ezkontza-kapitulazioetan ituntzea, adibidez, ezkontide batek oinordetza
bidez eskuratutako etxebizitza haren ondare pribatiboan geratzea, nahiz eta gerora eraentza
finkatua gelditu.
Foru-komunikazioari dagokionez, bizitza-aseguruaren arazoa jartzen da mahai gainean. Zein
puntura arte da onargarria bizitza-aseguru baten bitartez ezkontideen ondasun guztien gainean
legez ezarritako banaketa-eraentza ekiditea edo desbideratzea? Neurri batean, bizitza-aseguru
bat kontratatzeak, ezkontide bat onuraduna izanik, ekar dezake banaketatik erdi bana ondasun
batzuk baztertzea, foru-komunikazioaren eraentzaren ideia orokorraren aurka. Hala ere,
badaude pisuzko argudioak bizitza-aseguruak onargarriak direla estimatzeko, beti ere,
ezkontideek familiari ziurtasun ekonomikoa eskaintzearren gauzatzen badituzte. Bizitza-
asegurua aurreikuspeneko egintza gisa eratzen da, baina ez luke efektu hori lortuko
eraentzaren banaketan sartu beharko balitz ezkontide alargunak –aseguruaren onuradun gisa–
jasotako ordaina.
7.5. Komunitatearen kudeaketa bateratua
1. Printzipio orokorra
Foru-komunikazioaren eraentzan, abiapuntu gisa hartzen da ezkontideen ondasunak
kudeatzeko bion baimena galdatzea, ondasunok irabazitakoak nahiz ezkontide bakoitzak
ekarritakoak izan. Legegileak printzipio hori era zabalean jasotzera jo du, EHFZZLren 99. eta
101. artikuluek islatzen duten bezala. Bereziki esanguratsua da ezkontideenak diren ondasunak
xedatzeko nahitaez bion baimena behar izatea (99.1 art.). Horrek esan nahi du bi ezkontideen
baimena beharko dela, baita ere, ezkondu aurretik ezkontide batenak ziren ondasunak eta
gerora berak doan jaso dituenak xedatzeko. Bi ezkontideen baimena galdatzen duten egintzen
artean, ezkontide bakar baten ondasun bat erosteko aukera baten emakida egongo litzateke,
Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiaren 1995-9-7 Epaiak adierazi zuen
bezala (RJ 1997/2873). Hala ere, onartu egiten da ezkontide batek bestea ordezkatuz jardutea
edota ezkontide batek besteak eginiko egintzak «ondoren» berrestea.
2. Ezkontideek bakarka jarduteko dituzten esparruak
Nahiz eta foru-komunikazioaren ardatza kudeaketa bateratua izan (bai irabazitako ondasunen
gainean administrazio-egintzak gauzatzeko, baita ondasun guztien gaineko xedapenezkoak
egiteko ere), aitortu egiten zaizkie ezkontideei bakarka aritzeko zenbait esparru: 1) Ezkontide
bakoitzaren ondasunen administrazioa (100. art.). 2) Dirua eta balio higikorrak xedatzeko
egintzak (99.3 art.). 3) Mortis causa xedatzeko egintzak. 4) Ondasunak eta eskubideak erostea
eta eskuratzea. 5) Ezkontide bakoitzaren kreditu-eskubideak norberak egikaritzea. 6) Enpresa-
jarduera baten eremupean ondasunak xedatzea, gutxienez komertzioari dagokionez (MKren 6.
art.). 7) Ezkontide baten onuran eskainitako jaraunspena onartzea eta dagozkion banaketa-
eragiketak egikaritzea, Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiaren 1999-7-7
Epaiak dioen bezala (RJ 1999/5607).
7.6.- Ezkontideen zorrak
1. Zor komunak eta banakako zorrak komunitatean
Ezkontideen zorrei gagozkiela, ez da zorrotz jarraitzen jarduera bateratuaren printzipioa.
Euren askatasun pertsonala eta ondarezkoa egikaritzean, edozein ezkontidek eraman ditzake
aurrera, bere kabuz, zorrak dakartzaten egintzak. Adibidez, ezkontide batek delitu bat
egiten badu, bere gain sortuko da erantzukizun zibila, nahiz eta beste ezkontidearen baimenik
gabe jokatu. Garrantzitsuena, beraz, egintza juridiko horietatik eratorritako ondorio juridikoak
dira, hots, zorrak sortu ostean, eurekiko ezkontideen zein ondasunek erantzungo duten
zehaztea.
Bizkaiko eraentzan, hainbat irizpide hartu behar dira kontuan komunitatearen pasiboa zein den
zehazteko, ezkontideei dagozkien zorrak egituratzearren. Irizpide horien artean, bi aipa
daitezke: lehenik, zorra bakarka edo batera sortu den; eta, bigarrenik, zorra zein motatako
gastuari dagokion. Bi irizpideok konbinatuta, bost motatako zorrak aurki daitezke:
1) Ezkontzaren kargak, esanbidez EHFZZLren 98. artikuluak aipatzen dituenak.
2) Bi ezkontideek batera sortutako zorrak.
3) Bakarka sortutako irabazpidezko zorrak.
4) Ezkontide bakoitzaren zor pribatiboak.
5) Ezkontza ospatu aurretik sortutako zorrak edo dohaintza zein oinordetza dela medio
sortutakoak.
1) Ezkontzaren kargei (edo familia-kargei) dagokienez –EHFZZLren 98. artikuluan
arautuak–, esan beharra dago ez dituela definitzen 1992ko uztailaren 1eko Legeak. Horregatik,
nahitaezkoa suertatzen da Ordezko Zuzenbidera jotzea, eta, bereziki, Kode Zibilaren 1362.1
artikuluak dioenera. Doktrinaren iritziz, artikulu horrek jasotzen du ezkontzaren edo
familiaren kargen kontzeptua. Ez dira ezkontideen zor komun guztiak, baizik eta elkarbizitzari
zuzenki lotuta agertzen direnak. Hori dela eta, legegileak erantzukizun-sistema zorrotza ezarri
du zor horien aurrean (elikadura, heziketa, telefonoa, ura, argia, berogailua…).
Erantzukizun-maila bi daude ezkontzaren kargei dagozkien zorren aurrean: irabazitako
ondasunen erantzukizun zuzena eta ezkontide bakoitzarenak diren ondasun pribatiboen
ordezko erantzukizuna, komunak nahikoa ez direnean. Ezkontide bakoitzaren ondarearekiko
proportzionala da, gainera, azken horien erantzukizuna. Beraz, ondasun gehiago dituen
ezkontideak gehiago ordainduko du zor horien aurrean. Sistema horrek zuzena dirudien arren,
agerikoak dira dakartzan zailtasun praktikoak, frogari dagokionez.
2) Bigarren taldeko zorrak dira ezkontideek batera edo batak bestearen
oniritziarekin sortutakoak. Euskal Legeak ez ditu aipatzen. Hala ere, honako hau izango da
zor horien gaineko erantzukizun-sistema: ezkontideen ondasun guztiek erantzungo dute euren
aurrean. Bi ezkontideek sortu badituzte zor horiek, logikoa da biek erantzun behar izatea.
Hartzekodunaren aurrean, solidarioa izango da erantzukizuna. Barne-mailan, ordea,
erantzukizuna erdi bana izango da. Hartzekodunari gehiago ordaindu dion ezkontideak
besteari erreklamatu ahalko dio dagokion zatia ordaintzea.
3) Betebeharren hirugarren multzoa osatzen dute ezkontide bakar batek sortutako
zor komunek. Dirudienez, EHFZZLk ez ditu zor hauek aurreikusten eta, Legearen 102.
artikuluari jarraiki, pentsa genezake, gainera, zor horiek eragin dituen ezkontidearen zor
pertsonalak direla, beste ezkontidearen baimenik gabe egindako zorrak eta betebeharrak
aipatzen baititu arauak. Euskal Legearen azaleko analisi bat egingo balitz, pentsa liteke
Bizkaiko Zuzenbideak faktore subjektiboa bakarrik hartzen duela kontuan, hau da,
ezkontideetatik zeinek eragin duen zorra. Hala, ezkontide bakar batek bere kabuz sortu
badu zorra, erantzukizuna ez da izango zor komunentzat aurreikusitakoa. Era berean,
zorraren sorreran soilik bi ezkontideek parte hartzen dutenean izango du hark izaera
komuna. Ondorio hori ez da zuzena. Jo dezagun ezkontide bat dentista dela. Komunitate-
eraentzaren eraginez, bere jarduera profesionaletik jasotako irabaziak komunak egingo dira,
ondasun-irabaziak baitira. Beraz, bere lanbidea alokatutako pisu batean egikaritzen badu eta
atzeratutako errentak ordaindu behar baditu, ez litzateke logikoa izango zor hori komuna
izatea? Hipotesi horri eta beste batzuei «ubi emolumentum ibi onus» latinezko esapidea
aplikatu beharko litzaieke. Euskal Legearen 102.2 eta 109.3 artikuluetatik zera ondoriozta
daiteke, beraz: familiaren interesa ukitzen duten esparruetan, komunak izango dira ezkontide
bakar batek eragindako zorrak. Bestalde, aipatu beharra dago Legearen 98. artikulua,
ezkontzaren kargei buruzkoa; izan ere, arau horrek ez baititu nahitaez lotzen zor komunak
soilik bi ezkontideek eragindakoekin. Are kontrakoa. Arau horretatik bi ondorio atera
daitezke: lehenik, ondare komuna lotzeko ez dela beharrezkoa bi ezkontideek batera jardutea;
eta, bigarrenik, gastuaren kausari erreparatu behar zaiola erantzukizun-sistema zein izango den
zehazteko. Irizpide subjektiboa eta objektiboa uztartuz. Gogoeta horiek kontuan hartuta, beraz,
adieraz daiteke irabazpidezko sozietatearen baitan zor komunak direnak foru-komunikazioan
ere zor komunak izango direla. Talde honetan barnebiltzen dira komertzioa egikaritzetik
eratorritako zorrak ere.
4) Laugarren taldea osatzen dute ezkontide bakoitzaren zor pertsonalek, hurrengo
atalean sakonago aztertuko ditugunak.
5) Bosgarren eta azken taldea zor pertsonal mota «berezi» batzuek osatzen dute:
ezkondu aurretik ezkontide batek eragindako zorrak eta oinordetzak zein dohaintzak
grabatzen dituztenak. Printzipioz, zor horiek ez dute komunitatean eraginik izango eta,
horregatik, ezkontide bakoitzaren zor pertsonaltzat har daitezke. Adibidez, jo dezagun
ezkontide batek mailegu bat eskatu zuela Zuzenbide ikasketak burutzeko, ezkongabea zenean.
Komunitatea gerora sortu denez, zor hori eragin zuen ezkontidearena izango da soilik. Gauza
bera esan daiteke ezkontide bat ukitzen duen oinordetza grabatzen duten zorrei buruz.
Printzipioz, izaera pertsonala dute.
2. Ezkontide baten zorrengatiko erantzukizuna (EHFZZLren 102. art.)
Konplexua da Euskal Legearen 102. artikulua. Ezkontide baten zor pertsonalei aurre egiteko
kanpo-erantzukizun sistema bat diseinatzen du, funtsean, zor pertsonalengatiko
erantzukizuna mugatzea helburu izanik. Zailtasun praktiko gehien sor ditzakeen afera dugu
hau, Legeak iluntasun nahiko uzten baititu agerian eta kasu oso gatazkatsua baita.
Zehaztu beharreko lehenengo kontzeptua zor pertsonalei dagokie. EHFZZLk ez digu esaten
noiz gauden mota honetako zor baten aurrean. Legegilea mugatzen da adieraztera 102.
artikuluak aurreikusten duen sistema ezkontide batek bestearen baimenik gabe eragindako
zorrari aplikatuko zaiola. Baina, ikusi dugun bezala, irizpide subjektiboa ez da nahikoa
zorraren izaera zehazteko; hala azpimarratzen du Bizkaiko Probintzia Entzutegiak 1992-5-15
Epaian (AC 1992/680). Zehaztea, beraz, bazterketaren bidez gauzatuko da; zor komunak edo
irabazpidezkoak zein diren definitu ondoren, nahikoa izango da beste guztiak zor pertsonalak
direla adieraztea. Azken horien adibide dira honako hipotesi hauek: delitu batetik eratorritako
erantzukizuna, administraziozko urratze batetik sortutakoa, kontratuz kanpoko zorrak –beti
ere, komunitateari onurarik ez badakarkiote–, edo interes pertsonal soilak gidatuta
eragindakoak, adibidez, masaje-etxe batean eginiko gastuak.
Indarrean dagoen sisteman, 102. artikuluko lehenengo erregelak zera dio: Zorpetu ez den
ezkontidearen ondasunak beti geratuko dira erantzukizunetik kanpo. Horrek esan nahi du
ezkontide baten zor pertsonalengatik ez dutela inoiz beste ezkontidearen ondasun
pribatiboek erantzungo: hau da, ezkondu aurretik zituenak edota dohaintza zein oinordetza
bidez eskuratutakoak.
Artikulu horren arabera, zorduna ez den ezkontideari jakinarazi behar zaio zor
pertsonalengatiko bahitura. Honek hiru aukera ditu eskura: 1) Lehenik, bahitura eta
ondasunen exekuzioa baimendu dezake, dena delakoa izan bere izaera eta kopurua. 2)
Bigarrenik, ondasunen foru-komunikazioa disolbatzea eska dezake. 3) Eta hirugarrenik, nahiz
eta aukera hau eztabaidagarria den, eska dezake zorpeko ezkontidearen ondasun pertsonalen
eta irabazitako ondasun guztien balioaren erdira murriztea bahitura. Arauak, izatez,
«zorpekoaren erdi komunikatua» aipatzen du erantzukizunari buruz aritzean. Erregela horiek
Prozedura Zibileko Legearen 541. artikuluak aurreikusten duenarekin lot daitezke, artikulu
horrek zorpekoa ez den ezkontideari eskaintzen baitio ezkontza-eraentza disolbatzeko aukera,
zor pertsonalengatik ondasun komunak bahitzen diren kasuetarako. Kasu horretan, auzitegiak,
ezkontideei entzun ondoren, ondarearen banaketari buruz dagokiona ebatziko du, eta, bere
kasuan, Lege honek xedatzen duenaren arabera burutzea erabakiko du, bitartean ondasun
komunen gaineko exekuzioa etenaz. Xedapen horrek konpondu gabe uzten ditu 1881eko
Prozedura Zibileko Legepean sortutako zalantzak.
Prozedurari berari bagagozkio, printzipioz, posible da komunitatearen likidazioa eta banaketa
egitea: 1) Prozesuari gehitutako ezkontideen akordio bidez. 2) Kontrako kasuan, Prozedura
Zibileko 806.-810. artikuluak aplikatuko dira, edozein komunitatezko ezkontza-eraentza
ekonomiko banatzeko prozedura finkatzen dutenak. Logikoena litzateke exekuzioa daraman
epailearen aurrean hastea prozedura hori, eta honek ezkontideei luzatzeko maniobrak
atzemango balie, berau bukatutzat jo lezake, ondasun komunen gaineko bahitura mantenduz.
7.7. Komunitatearen disoluzioa, likidazioa eta partizioa
Ikuspegi metodologiko batetik, Kode Zibilak araututako figura batzuen eta Foru Zuzenbide
Zibilak jasotako beste baten arteko harremana da ezkontza-krisialdi deitutakoen (banaketa,
dibortzioa edo deuseztasuna) eta foru-komunikazioaren arteko harremana. Hala, aipatu
beharra dago oso antzekoak direla zuzenbide komunean eta Bizkaiko Zuzenbidean planteatzen
diren arazoak eta horiei eskaintzen zaizkien konponbideak. Lehenik, jakina den bezala, Kode
Zibilean jasotzen da banaketa, deuseztasuna eta dibortzioari buruzko araudia, EHFZZLk ez
baitu halakorik arautzen, Espainiako Konstituzioak ezarritako eskuduntza-banaketari jarraiki.
Bigarrenik, foru-komunikazioa bera irabazpidezko sozietate gisa eratzen da banaketa,
deuseztasun eta dibortzio kasuetan. Kode Zibila aplikatuko zaio hipotesi horiei, Espainiako
ordezko zuzenbide orokorra den heinean.
Foru-komunikazioak aurkezten duen berezitasunik nabarmenena, ziur asko, fase honetan
agertzen den alternatibotasuna da. Eraentza disolbatzeko kausaren bat existitzen denean,
inguruabarren arabera, bi modu daude eraentza likidatzeko eta banatzeko: lehenengoa,
komunitate unibertsal gisa, eta bigarrena, irabazpidezko sozietate soil gisa.
1. Eraentza disolbatzeko kausak
Komunitatezko beste edozein ezkontza-eraentza ekonomiko disolbatzen den kausengatik
disolbatzen da foru-komunikazioa ere. Kausen zerrenda Legearen 95.2 eta 95.3 artikuluetan
jasotzen da: ezkontza-krisialdiak (banaketa, deuseztasuna eta dibortzioa), ezkontza-
kapitulazioak esleitzea eraentza aldatuz, eta judiziozko adierazpen zuzena ezkontide batek,
ezkontza-ekonomiarentzat anormalak diren egoeretan, luzatutako eskaeraren ondorioz (beste
ezkontidearen ezgaitasuna, izatezko banaketa, etab.). Kausa horiei gehitu beharko litzaieke
ezkontide baten heriotza eta 102. artikuluan aurreikusten den zor pertsonalengatiko exekuzioa.
2. Disoluzioaren efektuak
a) Komunitatea amaitzea
Disoluzio-kausek eraentza amaitzea eragiten dute. Foru-komunikazioa arautzen duten
xedapenak ez dira jada aplikatuko. Ezkontideek (edo euren oinordekoek) data horretatik
aurrera eskuratzen dituzten ondasunak ez dira komunikatuko, euren titulartasuna pribatiboa
izango baita. Disoluzio-data da, beraz, komunitatean ondasun eta zor berriak sartzen ez direla
erabakitzen duen inflexio-puntua. Disoluzioaz geroztik sortzen den egoeran garrantzi handia
dute, hala ere, kasuan izaten diren betekizun zehatzek. Aplikazio orokorreko erregelak ezarri
badaitezke ere, pisu handia izango dute kasu bakoitzean aurkezten diren berezitasunek,
printzipio orokorrak moldatzeko adinakoa. Inguruabar horien artean, azpimarragarria da foru-
komunikazioa finkatzea edo ez finkatzea, baita komisarioaren existentzia, disoluzio-kausa
bera, ezkontza-ondarearen konposaketa, etab.
b) Foru-komunikazio ondorengo komunitatea
Disoluzioaz geroztik, ondare komuna osatzen duten ondasunak ez dira automatikoki ezkontide
bakoitzaren (edota bere oinordekoen) ondare pertsonalera igarotzen. Lehenago, likidazio eta
banaketa fase irekia egin behar da. Eragiketa horiek bukatu arte (maiz atzeratu egiten dira,
adibidez, ezkontide alarguna hil arte), komunitate egoera juridikoa mantendu egiten da,
nahiz eta izaera pertsonala eduki disoluzio-datatik aurrera ezkontideek (edo euren
oinordekoek) eskuratzen dituzten ondasunek. Egoera horri foru-komunikazio ondorengo
komunitatea deritzo, eta foru-komunikazioa arautzen duten arauak ez diren beste batzuek
erregulatuko dituzte haren kudeaketa eta zorrengatiko erantzukizun-sistema.
3. Komunitatea likidatzea eta banatzea
Aipatutako alternatibotasunari jarraiki, bi sistema ezberdinen arabera egingo da ondasunen
foru-komunikazioaren likidazioa eta banaketa, eraentza bera finkatzen den ala ez kontuan
hartuta: finkatze-sistema edo ez finkatze-sistema. Edozein kasutan, banatuko dena
komunitate bat izango da, baina ez du hedadura bera izango eraentza finkatzen bada edo ez
bada finkatzen. Eraentza finkatzen bada komunitatea unibertsala izango da, eta eraentza
finkatzen ez bada mugatua. Horregatik, gauzatu beharreko eragiketak eta aplikagarri
suertatzen diren printzipioak ere berberak izango dira bi hipotesietan, berezitasun esanguratsu
batzuk kenduta.
Banaketa-eragiketei dagokienez, aplikatuko zaizkie, lehenbizi, foru-komunikazioaren arau
espezifikoak. Bigarrenik, Euskal Legearen 102.2 eta Kode Zibileko 1410. artikuluek agintzen
duten bezala, aplikagarri suertatuko zaizkie jaraunspen-komunitatearen banaketa erregulatzen
duten xedapenak. Ulertu beharra dago igortze hori Kode Zibileko arau substantiboei egina
dagoela (EHFZZLk ez baitu halako xedapenik, 58., 63. eta 64. artikuluetan jasotakoa
salbuetsiz). Prozedurazko arauei bagagozkio, kontuan hartu behar da Prozedura Zibileko
Legean (806. art. eta hur.) badagoela ad hoc prozedura bat ezkontza-eraentza ekonomikoa
banatzeko, foru-komunikazioari erabat aplikagarria suertatzen zaiona. Prozedurak ondo
bereizitako bi fase ditu (jaraunspenaren banaketan baino bereiziagoak): lehenengo fasea,
inbentarioa zehazteko, eta bigarrena, ondasunak banatzeko.
Hala ere, ezkontideek alda ditzakete legegileak komunitatea likidatzeko eta banatzeko
aurreikusten dituen arauak. Adostasunean oinarritutako bide horrek ahalbidetuko du kasu
konkretuari hobeto egokitzen zaizkion soluzioak aurkitzea.
Ezkontza-eraentza ekonomikoaren eremuan, hainbat modu daude ezkontideen adostasunak
antolatzeko: 1. Ezkontza-kapitulazioak dira akordio horiek plazaratzeko tresna erabiliena,
ezkontza-lotura egoera normal batean dagoenean. 2. Ezkontza-krisialdietan, berriz, hitzarmen
arautzailea, zeinaren parte bat ezkontza-eraentza ekonomikoaren likidazioari buruz aritzen
baita. 3. Ezkontideen arteko kontratuak, zeinen bidez era guztietako eragiketa ekonomikoak
egin baitaitezke (adibidez, ondasun baten salerosketa, dohaintza bat, etab.). 4. Foru-
komunikazioaren likidazio eta banaketa-eragiketak; izan ere, ezkontideek eurek askatasunez
banatzen eta esleitzen dituzte ondasunak, adostutakoaren arabera.
a) Komunitatea finkatzea: komunitate unibertsala
Komunitatea soilik finkatzen da ezkontza-lotura ezkontide baten heriotzagatik disolbatzen
bada eta, gainera, ezkontideen seme-alaba komunak badaude. Alternatibotasuna Bizkaiko
Tradiziozko Zuzenbidean tronkalitateak duen garrantzian oinarritzen da. Tronkaleko onibarren
titulartasuna eskuratu dezaketen seme-alabak daudenean soilik izango da onargarria ezkontza-
ondasunen komunitate unibertsala. Seme-alabak daudenean, nahiz eta ondasun guztiak
komunikatu, tronkalitatearen eraginkortasunak eta senipartearen malgutasunak galarazi egiten
dute ondasunak familiatik kanpo irtetea, ezkontza dela medio ondasunok beste familia-lerrora
igarotzea ekidinez. Alde batetik, tronkalitatearen bertutez, tronkaleko onibarrak behin betiko
ezkontza horretatik sortutako seme-alaben eskuetan erori behar dira, haiek baitira
lehentasunezko lerroko senitartekoak. Bestetik, Bizkaiko Zuzenbidean arautzen den lau
bosteneko senipartearen bitartez –Foru Berritik gaur egun arte etenik gabe indarrean egon
dena–, alargunaren ondasun zatia seme-alabei zuzentzen zaie. Finean, Bizkaiko
Zuzenbidearekin bat dator komunitate unibertsala seme-alabak daudenean, baina ez da horrela
gertatuko beste hipotesi guztietan. Horregatik bereizten dira kasuok.
Ezkontideen ondasunen banaketa, foru-komunikaziotik at geratu direnak salbuetsiz, erdi bana
gauzatzen da euren artean. Erregela horrek likidazioan dagoen ondare osoaren balioan du
oinarria, eta ez ondasun bakoitzaren balioaren erdian –funtsean, Legearen 108. artikuluari
jarraiki, baita banaketaren arrazionaltasun-irizpideari erreparatuta ere, ez baita gomendagarria
ondasun zehatz bat pertsona ezberdinen artean banatzea–.
Tronkalitateak ondasun higiezinei ematen dien izaerak ezkontza indarrean dagoen bitartean
dirau, baita hura disolbatzen denean ere. Tronkalitatea babesten duten arauek, onibarrak
familiari lotuz, bat egiten dute ezkontza-eraentza ekonomikoa arautzen duten erregelekin.
Sistemaren ardatza tronkalitatea arautzen duten erregelek osatzen dute, eta posible den heinean
ezarritako ezkontza-eraentza ekonomikoari dagozkion xedapenak mantentzen dituzte. Hala,
Legearen 108. artikuluak ezkontza-komunitatearen aktiboa esleitzeko eraentza ezartzen du,
tronkalitatea mantentzea helburu izanik.
Zor pertsonalak ordaintzeko barne-ekarpenari eta behin betikoari bagagozkio,
ondasunen foru-komunikazioak arau bereziak aurkezten ditu, beste komunitatezko eraentzekin
alderatuz. Komunitate unibertsala disolbatzeko kausa dena delakoa izanik, ezkontide
bakoitzaren zor pertsonalak ez dira komunikatzen, zorpeko ezkontidearen erantzukizunpean
geratzen dira. Foru-komunikazioa ez bada finkatzen eta irabazpidezko sozietate gisa likidatzen
bada, logikoa da horrela izatea, Kode Zibilak berak arautzen duenari jarraiki. Hala ere,
eraentza finkatzean, ondasun guztiak komunikatzen diren arren, ez da gauza bera gertatzen zor
pertsonalekin, eta zorpeko ezkontideak berak jasan beharko ditu. Ondorio hori ateratzen da
102. artikuluko azken paragrafotik eta 108. artikuluko azken paragrafotik, bi xedapenek
likidazio-eragiketetan ezkontide baten zor pertsonalengatik ordaindutakoa kontuan hartzea
galdatzen baitute. Legegilearen aburuz, zor horiek ezkontidearen interes pertsonal soilean
oinarrituta eragin badira, komunitateari onurarik ekarri gabe, honek ez ditu zertan jasan.
b) Komunitatea ez finkatzea: irabazpidezko sozietatea
Komunitatea ez da finkatuko ezkontide bat hiltzean seme-alaba komunik ez badago.
Horregatik, ez da komunitatea finkatzen ezkontza-loturaren krisialdi-egoeretan, akordio
gehigarririk gabeko ezkontza-hitzarmenen kasuan, arrazoizko kausa dela eta ezkontide batek
disoluzioa eskatzen duen hipotesietan eta ezkontide baten heriotza gertatuta seme-alabarik ez
dagoenean, eta ezkontza-eraentza ekonomikoa irabazpidezko sozietatearen araudiari jarraiki
likidatu beharko da. Konpilazioa indarrean zegoenean (testuan ez baitzen esanbidez jasotzen),
eztabaidatu egin zen dibortzioak zein motatako likidazioa eragiten zuen, komunitate unibertsal
gisakoa edota irabazpidezko sozietateari zegokiona. Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia
Auzitegi Nagusiaren 1991-2-28 Epaiak (RJ 1992/10281) bigarren aukera onartu zuen.
Finkatzen ez den foru-komunikazioaren likidazioari dagokionez, EHFZZLk ez du araudi zibil
orokorraren aldeko igorpenik egiten fase hori arautzeko. Testuaren 109. artikuluak jasotzen
ditu likidazio- eta banaketa-erregela guztiak. Hala ere, logikoa da ulertzea ordezko araudi
bezala, Kode Zibilak aurreikusitakoa aplikatuko dela irabazpidezko sozietateari gagozkiola.
BIBLIOGRAFIA
-ASÚA GONZÁLEZ, C. I., GIL RODRÍGUEZ, J., eta HUALDE SÁNCHEZ, J. J., «El
ejercicio de la competencia en materia civil por parte de la Comunidad Autónoma del País
Vasco», Derecho Privado y Constitución, 2, 1994, 9.-34. or.
-CELAYA IBARRA, A.: Comentario a la Ley del Derecho Civil Foral del País Vasco, Tomo
XXVI de los Comentarios al Código Civil y Compilaciones Forales, M. ALBALADEJOk
zuzenduak, EDERSA, Madril, 2005.
-CELAYA IBARRA, A.: Derecho civil vasco, Deustuko Unibertsitatea, Bilbo, 1998.
-GARCÍA CANTERO, G.: «La comunicación foral como régimen supletorio en la Ley del
Parlamento Vasco de 1 de julio de 1992», Revista Jurídica de Navarra, 16, 1993, 45.-60. or.
-MARTÍN OSANTE, L. C.: El régimen económico del matrimonio. La comunicación foral de
bienes, Eusko Jaurlaritza - Marcial Pons, Madril, 1996.
-MARTÍN OSANTE, L. C.: «Conflictos de leyes en materia de régimen económico del
matrimonio desde la perspectiva del Derecho Vizcaíno», Conflictos de leyes en el desarrollo
del Derecho Civil Vasco, Bilbo, Real Sociedad Bascongada de los Amigos del País, 1999,
199.-260. or.
-SEISDEDOS MUIÑO, A. eta MARTÍN OSANTE, L. C.: «La troncalidad y el régimen
económico del matrimonio en la Ley del Derecho Civil Foral del País Vasco», Derechos
Civiles de España, II, Madril, Banco Santander Central Hispano, S.A. Asesoría Jurídica del
Negocio - Editorial Aranzadi, 2000, 235.-275. or.
8.1. Senipartea: oinarrizko ideiak, Espainiako Kode Zibilaren
ereduari jarraiki
Gure lurraldeek duten nahitaezko oinordetza-sistema banaka aztertu baino lehen, oro har,
senipartearen kontzeptua eta ezaugarriak barneratzeko, Espainiako Kode Zibilak ezartzen
duen ereduari erreparatuko diogu, eremu honetan ia denontzat balio baitu. Kode Zibilak
arautzen duen oinordetza-sistema ez da kausatzaileari bere jaraunspena askatasun osoz
xedatzeko baimena ematen dion horietakoa. Guztiz kontrakoa, izatez. Kode Zibilak sakonki
arautzen du senipartea. Testu horren 806. artikuluak dioenaren arabera, beraz, legítima es
la porción de bienes que el testador no puede disponer por haberla reservado la ley a
determinados herederos, llamados por esto herederos forzosos. Egia esan, artikuluak
dioena ez da erabat zuzena, Kode Zibilaren sistema osoa kontuan hartuta:
1.-Alde batetik, esan beharra dago seniparteak ez diola testamentugileari bere
xedatzeko askatasuna murrizten hasieratik. Hark nahi duen bezala antola dezake bere
oinordetza: ez die nahitaezko oinordekoei zati bat gorde behar bere testamentuan. Horrela,
testamentugileak ez badie gordetzen dagokiena nahitaezko oinordekoei bere jaraunspenaren
antolaketan, legea kargutzen da senipartedun horiei dagokiena eskatzeko bideak
eskaintzeaz. Ikus dezagun, bestela, KZren 815. artikuluak xedatzen duena: el heredero
forzoso a quien el testador haya dejado por cualquier título menos de la legítima que le
corresponda, podrá pedir el complemento de la misma. Beraz, senipartea ez da
testamentugileari ezartzen zaion xedatzeko debeku bat, betebehar bat baizik. Ez badu
bere kabuz betetzen, legeak senipartedunei eskaintzen die senipartea eskatzeko tresna
juridikoa. Baina testamentua ez da deuseza izango seniparterik ez badago bertan, gerora
onuradunek eskuratu dezaketen zerbait baita, hartzekodunak bailiran.
2.-Bestalde, 806. artikuluan senipartedunak nahitaezko jaraunsle gisa aipatzen dira,
eta hori ere ez da zuzena. Senipartedunek jaraunsle tituluz jaso dezakete haiei dagokiena,
eta kasu horretan jaraunsle izango dira. Legatudun gisa ere jaso dezakete dagokiena, eta
baita kausatzailea bizirik zegoenean jasotako inter vivos dohaintzen bidez ere. Beraz,
senipartedunak nahitaezko oinordekoak dira, ez nahitaezko jaraunsleak, halabeharrez.
Senipartedunak, Kode Zibilaren araudiaren arabera, kausatzailearen jaraunspenaren
hartzekoduntzat jotzen dira: jaraunspena kitatu ostean geratzen den ondare likidoaren zati
bat hartzeko eskubidea dute, bakoitzari dagokion proportzioan (ondorengoek aurrekoek
baino gehiago jasotzeko eskubidea dute, adibidez). Pars bonorum izaera du seniparteak,
printzipioz; hau da, jaraunspenaren ondasunekin ordaindu behar zaie senipartedunei haiei
dagokiena, nahiz eta Kodeak berak pars valoris diren kasuak ere arautu, hots,
senipartedunei dagokien balioa ordaintzeko beharra ezarriz, baina jaraunspena osatzen ez
duten beste ondasun batzuekin ordaintzeko aukera emanez (KZren 1056.2 art.).
Senipartedunek, beraz, aktibo likido bat jasotzeko eskubidea izango dute, behin
jaraunspenaren zorrak ordainduta. Zorrek ez badute aktibo likidorik utzi, orduan ez dute
dagokiena jasoko, dirurik ez baita egongo jaraunspenean. Halaber, ez dute zorren aurrean
erantzuten senipartedunak izateagatik; baina jaraunsle tituluz izendatuak izan badira
testamentuan, orduan erantzungo dute, baina ez senipartedunak direlako, jaraunsle direlako
baizik.
Kode Zibilaren 807. artikuluak argi ezartzen du, lege-testu honen eremuan, senipartedunak
nor diren: Son herederos forzosos: 1º. Los hijos y descendientes respecto de sus padres y
ascendientes. 2º. A falta de los anteriores, los padres y ascendientes respecto de sus hijos y
descendientes. 3º. El viudo o viuda en la forma y medida que establece este Código. Beraz,
senipartedunak dira ondorengoak, aurrekoak eta ezkontide alarguna. Aurrekoak ez dira
senipartedunak izango, ordea, ondorengoak baldin badaude. Gainera, ondorengo bat hilik
badago, desjaraunstua izan bada edo ezduina bada, ordezkatze-eskubidearen poderioz, bere
oinordekoak jarriko dira bere tokian, kausatzailearen jaraunspenarekiko, soilik seniparte
hertsian. Ordezkatze-eskubidea ematerik badago, lehentasuna izango dute ordezkatze-
eskubidearen bertutez senipartedun bilakatzen diren ondorengo horiek, aurrekoen aurrean.
Ondorengorik ez badago izango dira senipartedun aurrekoak, beraz, edo ordezkatze-
eskubidea ezin denean eman. Ezkontide alarguna beti izango da seniparteduna
(ondorengoekin edo aurrekoekin batera badoa ere, bere eskubidea galtzeko arrazoirik ez
badago, noski):
1.-Seme-alabak eta ondorengoak, ordezkatze-eskubidea kontuan hartuta.
2.-Ez badago ondorengorik, gurasoak eta aurrekoak.
3.-Ezkontide alarguna, aurrekoekin ala bakarrik egonda ere.
KZren 808. artikuluak eta hurrengoek zehazten dute, baina, senipartedun talde bakoitzari
dagokion senipartea. Azter ditzagun banaka.
1.-Ondorengoen senipartea
Kode Zibilaren 808. artikuluak zehazten du zenbatekoa den ondorengoei dagokien senipartea:
Constituyen la legítima de los hijos y descendientes las dos terceras partes del haber
hereditario del padre y de la madre. Sin embargo, podrán éstos disponer de una parte de
las dos que forman la legítima, para aplicarla como mejora a sus hijos o descendientes.
Cuando alguno de los hijos o descendientes haya sido judicialmente incapacitado, el
testador podrá establecer una sustitución fideicomisaria sobre el tercio de legítima
estricta, siendo fiduciarios los hijos o descendientes judicialmente incapacitados y
fideicomisarios los coherederos forzosos. La tercera parte restante será de libre
disposición. Ondorengoen artean, hala ere, gradu hurbilenekoek bidea itxi egiten diete
hurrengo gradukoei; hau da, kausatzailearen seme-alabak dauden bitartean, horien seme-
alabak ez dira senipartedunak izango, ez bada ordezkatze-eskubidez.
Seniparte
Hertsia Hobekuntza Parte
Askea
Ondorengoak daudenean, beraz, kausatzaileak hiru herenetan dauka zatitua jaraunspena,
halabeharrez. Bi herenek seniparte zabala osatzen dute. Horietatik heren bat nahitaez
senipartedunen artean banatu behar da, zati berdinetan eta ordezkatze-eskubidea kontuan
izanik. Beste herena, nahi izatekotan, hobekuntza gisa erabil lezake testamentugileak, bere
ondorengoen artean (seniparteduna izan ala ez) bat edo batzuk bereizteko, alegia, besteei
baino gehiago utziz. Azken herena xedatzeko parte askea da, eta kausatzaileak horrekin
nahi duena egin dezake.
2.-Aurreko ahaideen senipartea
Kode Zibilaren 809. artikuluak zehazten du zenbatekoa den aurreko ahaideei dagokien
senipartea: Constituye la legítima de los padres o ascendientes la mitad del haber
hereditario de los hijos y descendientes, salvo el caso en que concurrieren con el cónyuge
viudo del descendiente causante, en cuyo supuesto será de una tercera parte de la
herencia. Aurreko ahaideen artean banatzeko, zera dio Kodearen 810. artikuluak, gainera:
La legítima reservada a los padres se dividirá entre los dos por partes iguales; si uno de
ellos hubiere muerto, recaerá toda en el sobreviviente. Cuando el testador no deje padre ni
madre, pero sí ascendientes, en igual grado, de las líneas paterna y materna, se dividirá la
herencia por mitad entre ambas líneas. Si los ascendientes fueren de grado diferente,
corresponderá por entero a los más próximos de una u otra línea.
Ezkontide alargunarekin batera badira senipartedunak, aldiz, honako hau izango da
banaketa:
Banatzeko era ere ezartzen du, ikusi dugun bezala, KZren 810. artikuluak:
1.-Senipartearen erdi bana guraso bakoitzari. Bat hilik badago edo ezgaia bada,
besteari dagokio dena, ez baitago ordezkatze-eskubiderik goranzko lerroan.
Seniparte
Hertsia Parte Askea
Seniparte
Hertsia Parte Askea Parte Askea
2.-Ez badago gurasorik, baina bai aurreko gehiago gradu berekoak badira, lerro
bakoitzeko erdi bana.
3.-Gradu ezberdinekoak badira, ordea, hurbilen daudenek jasoko
dute dena.
Arau orokor horiek ezarri eta gero, gogoratu bi erakunde horien eragina aurreko ahaideen
senipartearen gain:
(1) Erreserbatzeko obligazioak. El ascendiente que heredare de su descendiente bienes que
éste hubiese adquirido por título lucrativo de otro ascendiente, o de un hermano, se halla
obligado a reservar los que hubiere adquirido por ministerio de la ley en favor de los
parientes que estén dentro del tercer grado y pertenezcan a la línea de donde los bienes
proceden (KZren 811. art.); erreserbei buruzko ikasgaian azalduko da.
(2) Atzera-itzultze bidez jasotzeko eskubideak. Los ascendientes suceden con exclusión de
otras personas en las cosas dadas por ellos a sus hijos o descendientes muertos sin
posteridad, cuando los mismos objetos donados existan en la sucesión. Si hubieren sido
enajenados, sucederán en todas las acciones que el donatario tuviera con relación a ellos,
y en el precio si se hubieren vendido, o en los bienes con que se hayan sustituido, si los
permutó o cambió (KZren 812. art.).
3.-Ezkontide alargunaren senipartea
Kode Zibilaren 834. artikuluan eta hurrengoetan zehazten da zertan datzan eta zenbatekoa den
dagokion senipartea.
Ezkontide alargunak seniparte-eskubidea izateko, honako betekizun hauek eskatzen dira:
ezkontza baliozkoa izatea eta kausatzailea hiltzean oraindik irautea, eta, gainera, banandu gabe
egotea, judizialki edo egitatez. Hain zuzen ere, zera dio Kodearen 834. artikuluak: El cónyuge
que al morir su consorte no se hallase separado de éste judicialmente o de hecho. Gero,
hurrengo artikuluak erregimena osatzen du: Si entre los cónyuges separados hubiera
mediado reconciliación notificada al Juzgado que conoció de la separación de
conformidad con el artículo 84 de este Código, el sobreviviente conservará sus derechos.
Ezkontide alarguna banantzeko epaia eman aurretik hiltzen bada, epaia atera arte itxarongo
da (KZren 835. art). Baina banaketa-prozedura hasita ez badago, oinordekoek ezingo lukete
prozedura martxan ipini haien kabuz, akzioa pertsonalegia baita, ezkontideei soilik dagokie.
Hainbat artikulutan aipatzen da zertan datzan alargunaren senipartea: gozamen-eskubidea
(KZren 834., 837. eta 838. art.: derecho al usufructo). Alargunaren senipartea berezia da
izaeraz, eskubide erreal mugatua delako eta legeak sortzen duelako (KZren 468. art.). Gainera,
horregatik, ez da jaraunslea ezkontide alarguna, gozamena legatu baten edukia delako,
printzipioz.
Alargunaren senipartea zehazteko, kontuan hartzen da nor dituen oinordekide:
1.- Si concurre a la herencia con hijos o descendientes, tendrá derecho al usufructo del
tercio destinado a mejora (KZren 834. art.).
2.-No existiendo descendientes, pero sí ascendientes, el cónyuge sobreviviente tendrá
derecho al usufructo de la mitad de la herencia (KZren 837.1 art.).
3.-No existiendo descendientes ni ascendientes, el cónyuge sobreviviente tendrá derecho al
usufructo de los dos tercios de la herencia (KZren 838. art.).
Ezkontide alargunaren aldeko gozamen-eskubidea eratzen bada, kommutatzeko eskubidea
ematen zaie jaraunsleei (gozamen-eskubidearen balioa dirutan edo beste ondasunekin
ordaintzea, alegia, trukatzea); kausatzaileak ezarri beharrik izan gabe, legeak ezartzen du
eskubide hori. Kommutazio orokorra Kodearen 839. artikuluak arautzen du: Los herederos
podrán satisfacer al cónyuge su parte del usufructo, asignándole una renta vitalicia, los
productos de determinados bienes, o un capital en efectivo, procediendo de mutuo acuerdo
y, en su defecto, por virtud de mandato judicial. Mientras esto no se realice, estarán
afectos todos los bienes de la herencia al pago de la parte de usufructo que corresponda al
cónyuge. Helburua banaketa erraztea da, ondasunen jabetza-eskubidea zamarik gabe uzten
baita gozamena kommutatuz; alegia, banaketa egin aurretik egikaritu beharreko ahalmena
da, eskubide horiek (hala dagokionean, gozamen-eskubide erreala) izaeraz behin betikoak
izan behar baitute jaraunspena banatu eta bakoitzari eskubideak eman ostean. Ikuspegi
subjektibotik, gozamena jasaten duen edozein jaraunslek eska dezake eta, bat baino gehiago
badira, erabakia aho batez hartu beharko dute; objektibotik, berriz, gozamen osoa
kommutatu beharko dute. Honela egingo da: biziarteko errenta, ondasun jakinen ekoizpena
edo diru kopurua ematea; eskubide erreala iraungi eta kreditu-eskubidea sortzen da.
Alargunak errespetatu beharra dauka kommutatzeko erabakia, baina, moduarekin ados ez
badago, baimen judiziala eskatu beharko da.
Bukatzeko, aipatu beharra dago senipartearen kalkulua, ikusmira orokorra osatzearren.
KZren 818. artikuluak ezartzen du senipartea kalkulatzeko oinarri juridikoa: para fijar la
legítima se atenderá al valor de los bienes que quedaren a la muerte del testador, con
deducción de las deudas y cargas, sin comprender entre ellas las impuestas en el
testamento. Al valor líquido de los bienes hereditarios se agregará el de las donaciones
colacionables. Senipartedun bakoitzari dagokiona kalkulatzeko, beraz, lehenengo kalkulu
osoa egin beharko da, hau da, zer da senipartedun guztien artean banatu beharrekoa.
Bi balio atera behar dira, halabeharrez: RELICTUM eta DONATUM. Relictuma osatzen dute
kausatzailearen oinordetza irekitzean dauden ondasun guztiek, horiei zorrak eta kargak
kenduta (baina ez testamentuan kausatzaileak ezarritako kargak). Balio likido bat ateratzea
da Relictumaren helburua; zorrak kenduta, banatzeko geratuko litzatekeena. Ondasunak
jaraunspena kitatzen denean balioetsi behar dira, KZren 847. artikuluak dioen bezala. Gero,
behin Relictuma kalkulatu eta gero (caudal relicto), balio hari Donatuma gehitu behar zaio,
hau da, kausatzaileak bizirik zegoenean egin zituen dohaintza guztien balioa,
senipartedunei egindakoak eta senipartedunak ez direnen alde egindakoak, senitartekoak ez
direnei egindakoak barne. Dohaintza guztiak gehitu behar dira, kausatzaileak egin lezakeen
maula ekiditeko, alegia. Senipartea kalkulatzeko, dohaintza horien guztien balioa kontatu.
- =RELICTUM
= SENIPARTEA
kalkulatzeko oinarria
=SENIPARTE
ZEHATZAK
Hiru eragiketa horiek, beraz, jaraunspena likidatzeko mementoan gauzatzen dira, eta
ezinbestekoak dira, batez ere, bi datu lortzeko:
1.-Senipartedunei zenbat zor zaien jakiteko, baita parte askea zenbatean geratzen
den jakiteko ere.
2.-Jaraunsle tituluz, legatu bidez edo dohaintza bidez kausatzaileak utzi duena
gehiegizkoa den jakiteko, hau da, seniparteak kaltetzen dituzten jakiteko. Hori horrela
bada, murriztu egin beharko dira, seniparte guztiak errespeta daitezen, gero ikusi ahal
izango dugun bezala.
JARAUNSPENA
OSATZEN DUTEN
ONDASUNEN
BALIOA LIKIDAZIO
UNEAN
ZORRAK ETA
KARGAK (ez
testamentuan
ezarritakoak)
RELICTUM
DONATUM
SENIPARTEA
KALKULATZEKO X ZATIKIA
OINARRIA
[R+D]
8.2. Bizkaiko erregimena
Bizkaian, nahitaezko oinordetzari bagagozkio, bi elementu daudela aipatu beharra dago
lehenik eta behin. Kausatzailearen mortis causa xedatzeko askatasunari bi muga jartzen
zaizkio Bizkaian: tronkalitatea eta senipartea. Baina biek ez dute eragin bera Bizkaiko
lurralde forudunean eta eremu foru gabean:
Zonalde foru gabean, Kode Zibilak arautzen duena izango da senipartea
(hiribilduetako eremu foru gabean eta Bilbon, alegia). Bai subjektu onuradunei,
bai proportzioei, bai kalkuluari gagozkiola. Hala ere, tronkalitatea aplikatuko
zaio auzotasun foru gabea duen kausatzaileari ere tronkaleko ondasun bat baldin
badago bere jaraunspenean. Ondasun horrekiko, dakigunez, erregimena
ezberdina izango da. Tronkaleko senideak badauzka, euren eskubideak
errespetatu beharko dira (EHFZZLren 24. art.).
Aldiz, eremu forudunean, EHFFZLk arautuko ditu bi muga horiek. Senipartea
ez da Kode Zibilean dagoena izango, jakina. Eta, gainera, uztartu egin beharko
da tronkalitate-printzipioak ezarritako mugekin.
Bigarren sistema horri ekingo diogu orain, jada aztertu baititugu Kode Zibilarena eta
tronkalitatetik datorrena.
1992ko Legearen 53. artikuluak adierazten du nor diren Bizkaiko eremu forudunean
senipartedunak, hasteko: La sucesión forzosa, sin perjuicio de lo dispuesto para la
troncalidad, se defiere por el siguiente orden: 1. A los hijos, incluso los adoptivos, y demás
descendientes. 2. A los padres y demás ascendientes. Arau horrek lehenengo ezberdintasun
garrantzitsu bat agertzen du Espainiako Kode Zibilarekiko. Ondorengoen artean gradu
hurbilekoek ez diete atea ixten gradu urrunagokoei. Ondorengo guztiak izango dira
senipartedun, mugarik gabe, ezberdintasunik gabe. Loba eta semea kausatzailearen
senipartedunak izango dira, biak batera, ez ordezkatze-eskubidearen bertutez. Hala ere,
lehentasunezko senipartedunak eta lehentasunezkoak ez direnak ere badaude, teknikoki,
ondorengoen artean. Bai abintestato oinordetzan baita nahitaezko oinordetzan ere, biak
legeak agintzen baititu. Hala, senipartea parte berdinetan bere oinordekoei uzten diela badio
kausatzaileak bere testamentuan, seme-alabei uzten diela ulertuko da, eta ordezkatze-
eskubidearen bertutez ilobak gurasoen ordez arituko dira. Baina egia da testamentugileak
esan dezakeela seniparte guztia iloba bati uzten diola, seme-alabei ezer ere utzi gabe.
Aukeratzeko eskubidea badu, beraz, kausatzaileak, EHFZZLren 54. artikuluaren arabera: El
testador podrá distribuir libremente losa bienes que integran la sucesión forzosa entre los
sucesores comprendidos en cada una de las líneas a que se refiere el artículo anterior, o
elegir a uno solo de ellos, apartando a los demás, e incluso preferir al de grado más
remoto frente al de grado más próximo. Los sucesores forzosos podrán ser excluidos sin
fórmula especial de apartamiento, siempre que conste claramente la voluntad del testador
de separarlos de su sucesión. Los descendientes de otro descendiente no apartado
representan a éste en la sucesión del ascendiente. En otro caso, la preterición no
intencional dará derecho al preterido a reclamar una cuota igual a la del sucesor de igual
grado menos favorecido.
Kausatzaileak, beraz, askatasun osoa dauka ondorengoen eta aurreko ahaideen artean
horiei, talde gisa, dagokien senipartea banatzeko. Badakigu inter vivos bana dezakeela
seniparte hori onuradunen artean; mortis causa ere gauzatu dezake banaketa hori.
Askatasunez utz diezaioke dena bakar bati, besteak apartatuz. Taldeak jaso behar du
seniparteari dagokion kuota osoa, baina ez senipartedun bakoitzak. Ez dago banakako
eskubiderik Bizkaiko eremu forudunean, senipartedunen alde. Taldearen gain jausten da
eskubidea, alegia. Kausatzaileak norbait apartatu nahi badu adierazi egin beharko du, nahiz
eta formula berezirik ez dagoen horretarako. Apartatzeko borondatea argia izan beharko da
(Los sucesores forzosos podrán ser excluidos sin fórmula especial de apartamiento,
siempre que conste claramente la voluntad del testador de separarlos de su sucesión).
Apartatzea ez da, hala ere, desjaraunstea. Ez da, Bizkaian, zigor bat. Apartatuak ez du
galtzen senipartedunaren maila. Justuki desjaraunstua izan denak, aldiz, bai (KZren 848.
art). Apartatuek abintestato oinordetzan parte har dezakete; justuki, desjaraunstuak ez,
ordea.
Zer gertatzen da, orduan, preterizioa dagoenean? Kausatzaileak apropos aipatzen ez baditu
bere lehentasunezko senipartedun guztiak (nahita egindako preterizioa), aipatu ez direnak
apartatuak direla ulertu beharko da. Preterizioa, ordea, nahi gabekoa izan bada, ordezkatze-
eskubidea egongo da ondorengoen artean (Los descendientes de otro descendiente no
apartado representan a éste en la sucesión del ascendiente). Lehentasuna duen
senipartedun bat aipatu ez bada, nahi gabe, la preterición no intencional dará derecho al
preterido a reclamar una cuota igual a la del sucesor de igual grado menos favorecido.
Gutxien jaso duenak ez badu ezer ere jaso, hori izango da ahaztua izan denak jasoko duena.
Bakar bati utzi badio dena kausatzaileak, hark jaso duenaren erdia jasoko du ahaztuak.
Nahitaezko oinordeko guztiak ahaztu baditu kausatzaileak, orduan, gehiegizkoak diren
dohaintzak hutsaltzetik etorriko da horiei dagokiena berreskuratzeko bidea.
Senipartedunen proportzioak ezagutuko ditugu orain.
Ondorengoak
Printzipioz, ondorengoen senipartea jaraunspenaren lau bostenak osatzen du, beste bostena
parte askea izango baita, kausatzaileak nahi bezala banatzekoa, alegia. Hala ere, bosten
aske hori posiblea izango da, beti ere, berau betetzeko tronkalekoak ez diren ondasun
nahiko badago. Puntu horretan uztartzen dira, izatez, senipartea eta tronkalitatea.
Seniparteak agintzen du ondasunen lau bosten, gutxienez, ondorengoen artean banatzea.
Baina, bere aldetik, tronkalitateak agintzen du tronkaleko ondasunak, beti, salbuespenik
gabe, ondorengoen artean banatzea lehenengo. Askatasuna baldin badago ere taldearen
barruan nahi bezala banatzeko (senipartean eta tronkalitatean), taldeak jaso behar du
proportzio osoa edota tronkaleko ondasun kopuru osoa. Beraz, kausatzaileak parte askea
izango du, soilik, berau betetzeko tronkalekoak ez diren ondasun nahiko baldin badu
(EHFZZLk 66. artikuluan aurreikusten duen mantenu-eskubidea errespetatuz, jakina).
Aurrekoak
Hauek ere, denak dira senipartedunak, ondorengorik ez badago, jakina. Baina denek ez dute
lehentasun bera izango, ondorengoekin esan genuen bezala. Kausatzaileak badio bere
testamentuan, ondorengorik ezean, bere jaraunspena parte berdinetan banatzeko aurreko
ahaideen artean, gurasoak izango dira lehenengo onuradunak, aitita-amamak baino lehen.
Gainera, aurreko ahaideen artean ere badago banatzeko eskubidea: kausatzaileak bat
aukeratu dezake eta besteak apartatu. Talde gisa, beraz, jaraunspenaren erdia izango dute
seniparte bezala, beste erdia parte askea izango baita. Hori bai, parte askea izango da
tronkalekoak ez diren ondasun nahiko badago zati hori betetzeko. Bestela, parte aske hori
ez da posible izango. Hala ere, badakigu, tronkaleko ondasunak egonik, ez dela zati
berdinetan banatuko aurreko ahaideen artean. Kontrakoa: ondasunaren enborrari so egin
beharko zaio. Gerta liteke, beraz, senipartea aita eta amarentzat izatea, erdi bana. Baina
tronkaleko ondasuna amak bakarrik eskuratzea, bere enborrari badagokio. Argi geratu da,
orduan, bi oinordetza-sistema uztartu behar ditugula. Ondorioz, senipartedunak diren
aurreko ahaideak badaude, baina ez badago tronkaleko ondasun bat eskuratzeko eskubidea
duen aurrekorik, orduan alboko ahaideek jasoko dute eskubide hori, aurrekoen senipartea
albokoen tronkaleko eskubideekin uztartuz.
Baina senipartedun bi talde horiekin batera, ondorengoak eta aurreko ahaideak, bada
senipartedun trinko bat: ezkontide alarguna (edo inskribatutako eta bizirik dirauen izatezko
bikotekidea, 2003ko Izatezko Bikoteei buruzko 9. artikuluaren arabera). Beti ere, banatua
edo dibortziatua ez badago lehenagotik kausatzailearekin (61. art). EHFZZLren 58.
artikuluak, beraz, hala dio: El cónyuge viudo tendrá el usufructo de la mitad de todos los
bienes del causante, si concurriere con descendientes o ascendientes. En defecto de
ascendientes o descendientes, tendrá el usufructo de dos tercios de todos los bienes. El
usufructo recaerá en último lugar sobre los bienes troncales de ambas líneas del causante,
en proporción al haber de cada una de ellas. Podrán los tronqueros conmutar el usufructo
del cónyuge viudo, en cuanto afecte a los bienes troncales, por un capital en efectivo que
será de su libre disponibilidad y no estará sujeto a reserva ni a devolución en los supuestos
de extinción a que se refiere el párrafo siguiente. El derecho de usufructo del cónyuge
viudo se extinguirá en el caso de ulteriores nupcias o de unión marital de hecho, o de que
tuviere durante el matrimonio, o con posterioridad al mismo, un hijo no matrimonial, salvo
que el testador haya dispuesto otra cosa. Gozamen-eskubide bat, beraz, jaraunspenaren
erdiaren gainean (ondorengoekin batera deitu bada) edo bi herenen gainean (aurreko
ahaideekin batera deitu bada). Gozamen horrek ez ditu grabatuko kausatzailearen
tronkaleko ondasunak, tronkalekoak ez diren ondasun nahiko badago eskubide hori
asetzeko. Tronkaleko ondasunak ukituko balitu, orduan tronkaleko senideek kommuta
liezaiokete ezkontide alargunari bere gozamen-eskubidea diru kantitate baten truke,
tronkaleko ondasunak kargatik askatzearren, alegia. Hala ere, Bizkaian legegileak
kausatzaileari baimena ematen dio ezkontide alargunari gozamen unibertsala emateko, hots,
jaraunspen guztiarena (60. art.). Kommutazio-eskubiderik ez da hor egongo, eta hipotesi
horren aurka ezin izango dute ezer egin beste senipartedunek ezta tronkaleko senideek ere.
Gainera, kausatzailearen familiaren baserrian bizi bazen bikotea, ezkontide alargunak
bertan urtebete eta egun batez bizitzeko eskubidea izango du hura hil ondoren.
8.3. Aiarako erregimena
Aiarako erregimena ezaguna da, hain zuzen ere, Nafarroako erregimena bezala (nahiz eta
hemen badagoen aurreko ezkontza batetik sortutako seme-alaben eta ezkontide alargunaren
aldeko zenbait nahitaezko betekizun substantibo), kausatzaileak mortis causa xedatzeko
duen askatasun osoagatik. Ez dago seniparte formalik. Ez dago inoren eskubidea
errespetatzerik. Kanpoan utz daitezke ahaideak, beraz. Horrela dio, izatez, EHFZZLren
134. artikuluak: 1. Los que ostenten la vecindad foral podrán disponer libremente por
testamento, manda o donación, a título universal o particular, apartando a sus herederos
forzosos con poco o con mucho, como quisieren o por bien tuvieren. 2. Se entenderá por
herederos forzosos los descendientes, ascendientes y el cónyuge, en los casos establecidos
en el Código civil. Denak aparta daitezke, beraz, ez dago inolako talde-eskubiderik, ezta
banakako eskubiderik ere. Eta edozein tresna erabilita ere, askatasun bera dauka
kausatzaileak (testamentu mankomunatua, oinordetza-ituna, oinordetza-fiduzia edo
testamentu arrunta).
Apartamentuari gagozkiola, zera dio EHFZZLren 135. artikuluak: 1. El apartamiento
podrá ser expreso o tácito, individualizado o conjunto. 2. Se considerará apartamiento
tácito la preterición intencional y la desheredación justo o injusta. 3. El apartamiento
conjunto de los herederos forzosos comprenderá a todos los existentes en el momento del
fallecimiento del causante. Praktikan, ez da apartamenturik egiten formula zehatz batekin.
Ez da beharrezkoa. Horregatik, isilbidezko apartamentua zilegi da legegilearen esanetan.
Azken hori nahita egindako preterizioarekin parekatzen da, baita zuzen edo bidegabeki
egindako desjaraunspenarekin ere. Banakakoa izan daiteke edota talde gisa egindakoa ere
bai. Taldekoa bada apartamentua, kausatzailea hiltzen denean dauden guztiak barnebiltzen
dituela ulertuko da. Zalantza kasuetan, preterizioa nahita egindakoa izan dela
susmatuko da. Presuntzioak iuris tantum izaera izango du. Presuntzio horri babesa
eskaintzen diote talde-apartamentua egiteko aukerak eta, finean, Aiaran dagoen erabateko
mortis causa xedatzeko askatasunak.
Legegileak nahi gabeko preterizioa dauka kontuan, salbuespen gisa, aurreko hipotesiak
mugatuz. Hala dio EHFZZLren 137. artikuluak, aurreko ahaideak edo ezkontide
alarguna nahi gabe ahaztu den kasuetarako: El heredero forzoso preterido no
intencionalmente podrá reclamar su legítima. La institución de heredero y demás
disposiciones testamentarias se reducirán en cuanto perjudiquen a dicha legítima.
Erreklamatu ahal izango duten senipartea Kode Zibilak ordezko zuzenbide gisa ezartzen
duena izango da. Azken arau hori beste batek osatzen du, EHFZZLren 138. artikuluak, hain
zuzen ere, ondorengoak direnean nahi gabe ahaztuak: Cuando la preterición afecte a todos
los descendientes, éstos tendrán derecho a la legítima larga. Cuando afecte a alguno de
ellos tendrá derecho a recibir tanto como el menos favorecido de los demás legitimarios no
preteridos y, como mínimo, la legítima estricta. Bigarren kasu hori zorrotzagoa da,
legegilearentzat larriagoa baita ondorengoak ahaztea aurreko ahaideak edo ezkontide
alarguna ez aipatzea baino. Soilik ondorengo bat izan bada ahaztua, honek izango du
eskubidea erreklamatzeko (eta jasotzeko) aipatu ez diren senipartedunetatik gutxien jaso
duenak eskuratu duena; eta, gutxienez, seniparte hertsia (Kode Zibilak ezartzen duena
ordezko zuzenbide gisa). Ondorengo guztiak izan badira aipatu gabeak, orduan, seniparte
zabala jaso ahal izango dute horiek.
8.4. Gipuzkoako erregimena
Gipuzkoan, printzipioz, Kode Zibilean ezartzen den nahitaezko oinordetza-sistema
aplikatzen da. Aitortu behar da, hala ere, Espainiako Kode Zibilaren nahitaezko oinordetza-
sistemaren oinarri diren bi elementuk oztopatu egiten dutela, Gipuzkoan, baserria edo
familia-ustiapena, osotasunean, ondorengo bakar baten alde xedatzea: 1) lehentasunezko
ondorengoen artean, seniparte hertsia parte berdinetan zatitu beharra; 2) senipartea, arau
orokor gisa, jaraunspenaren ondasunekin ordaindu beharra. Estatuko legegileak arazo horiei
aurre egiteko azken urteetan eskaini dituen konponbideak eskasak dira gipuzkoarren ustez
(1056.2; 841.-847. art.). Gipuzkoan, mendeetan zehar bizirik iraun du baserria edo familia-
ustiapena ondorengo bakar bati mortis causa lagatzeko ohiturak. Ohitura hori lege bilakatu
zen, azkenean, 1992ko Legea aldatzeko Eusko Legebiltzarrak onartu zuen 3/1999 Legeari
esker. Izatez, ohitura hori arautzea izan zen, batez ere, 1999ko erreformaren helburua. Ordu
arte Gipuzkoan erabiltzen ziren oinordetza antolatzeko tresna batzuek legezko babesa jaso
zuten lehenengo aldiz (oinordetza-ituna, testamentu mankomunatua eta oinordetza-fiduzia).
Baina, batez ere, Kode Zibileko senipartea nolabait ekiditea izan zuen helburutzat
legegileak, baserria ondorengo bakar bati mortis causa eskualdatzea ahalbidetuz. Helburu
hori lortzeko, senipartea kalkulatzeko ondaretik atera zuen baserria.
Hala, Gipuzkoan kokatuta dagoen baserri baten titular direnek besterik ez dute aukera hori
izango; hots, euren oinordetza antolatzeko orduan, baserria ondorengo bakar baten alde
xedatu nahi izanez gero, senipartearen kalkulutik berau baztertzeko, alegia. Beste gipuzkoar
guztiei Espainiako Kode Zibila aplikatuko zaie. Baita baserri baten titular diren
kausatzaileei ere, baserriaz aparte duten ondasunekiko. Salbuespena, beraz, baserria
bakarrik da. Hala dio, zehazki, EHFZZLren 150. artikuluak: Aquellos guipuzcoanos que
sean titulares de un caserío sito en el territorio histórico de Gipuzkoa podrán servirse de
los instrumentos que disciplina el presente Fuero Civil en orden a su transmisión, sin
perjuicio de lo que, en relación al testamento mancomunado, establece el apartado 2 del
artículo 172. Legegileak, helburu hori aurrera eramateko, baserria zer den ere definitu zuen,
Legearen 151. artikuluan: Se entenderá por caserío el conjunto formado por la casa
destinada a vivienda y cualesquiera otras edificaciones, dependencias, terrenos y
ondazilegis anejos a aquélla, así como el mobiliario, semovientes y máquinas afectos a su
explotación, si fuere objeto de ésta. Deskribapen arau hori osatzeko, beste bat eskaintzen du
legegileak, mortis causa eskualdatzearen objektua zehaztearren, Legearen 152. artikuluan:
La transmisión a título gratuito de un caserío y sus pertenecidos comprenderá, salvo
disposición en contrario, el conjunto descrito en el artículo anterior.
1992ko Legearen 153. eta 154. artikuluetan jasotzen da Euskal Autonomia Erkidegoko
legegileak Gipuzkoarako onartu zuen sistemaren oinarria. Erregela orokorra argia da:
Gipuzkoan, printzipioz, Espainiako Kode Zibilak ezartzen duen nahitaezko oinordetza
sistema aplikatzen da. Salbuespena ere, beraz, argia da: Gipuzkoan kokatua dagoen baserri
bat osotasunean ondorengo baten alde xedatu nahi izanez gero, hautsi egingo da erregela
orokor hura. Nola hautsiko da? Ondorengo edo aurreko onuradunak jasotzen duen baserria
bera, senipartedun guztiei dagokien kuota kalkulatzeko oinarri den ondare-masatik kenduta.
Baserri horretan kausatzaileak izendatutako onuraduna edo onuradunak bakarrik izango
dira oinordeko (hau da, kausatzailea hiltzean zuzeneko lerroan nahitaezko oinordeko
direnak, Kode Zibilaren 807. artikuluaren arabera, Euskal Legearen 156. artikuluari
jarraiki). Ez beste inor. Hori bai, kausatzailearen ondarea, orotara, askoz ere handiagoa
balitz, baserria jaso duenari kontuan hartu beharko zaio eskualdatze hori, bere seniparte
osoa ase dagoela jakiteko. Agian, baserriarekin bakarrik ez baitu bere seniparte-kuota
aseko. Ikus dezagun:
153. artikulua: Rigen en el territorio histórico de Gipuzkoa las limitaciones que a la
libertad de disposición por causa de muerte impone el Capítulo II, Título III, Libro III del
Código civil, a salvo las determinaciones que recogen los artículos siguientes en pro de la
ordenación indivisa del caserío guipuzcoano.
154. artikulua: 1. Si el causante dispusiere del caserío y sus pertenecidos a favor de alguno
o, en proindivisión, a favor de algunos de los herederos forzosos mencionados en los dos
primeros números del artículo 807 del Código civil, se entenderá que el beneficiario o
beneficiarios suceden en él con exclusión de cualesquiera otras personas. 2. En tal caso, y
salvo que el causante estableciera expresamente lo contrario, el valor del caserío y sus
pertenecidos no se computará en el caudal que, para el cálculo de las legítimas, determina
el artículo 818 del propio Código civil. 3. No obstante lo dispuesto en el apartado anterior,
el valor del caserío y sus pertenecidos deberá imputarse en la legítima que, sobre el resto
del patrimonio del causante, corresponda al heredero o herederos forzosos que hayan
sucedido en el mismo, a los solos efectos de procurar la satisfacción de aquélla. 4. Si los
favorecidos fuesen hijos o descendientes con derecho de representación, se circunscribirá
la imputación a su legítima estricta, incluida la parte que les corresponda en el tercio de
mejora que no haya sido empleada en mejorar. 5. La porción así satisfecha incrementará
proporcionalmente la cuota legitimaria de los demás herederos forzosos.
Euskal legegileak erregela orokorrari egiten dion salbuespen horren efektuak, beraz, argiak
dira, Legearen 157.1 artikuluaren arabera: Si procediese la exclusión del valor del caserío y
sus pertenecidos del cómputo legitimario, la atribución al beneficiario o beneficiarios
quedará a salvo en todo caso de la reclamación del heredero forzoso que solicite el
complemento de su legítima, de la del preterido y de la del injustamente desheredado. Hala
ere, Legearen 158.1 artikuluaren arabera: Los descendientes y ascendientes que ostentaren
la condición de herederos forzosos y que, como consecuencia de la exclusión del caserío y
sus pertenecidos del cómputo legitimario, quedaren en situación legal de pedir alimentos,
podrán reclamárselos al beneficiario o beneficiarios de aquél, en proporción a cuanto
éstos hubieren recibido del causante.
Hori bai, Legearen 162. artikuluaren arabera, baserria jaso dutenek badute betebehar
garrantzitsu bat: 1. Si el causante hubiere dispuesto del caserío y sus pertenecidos en la
forma prevista en el artículo 154, el beneficiario o beneficiarios que lo hayan recibido no
podrán alterar, durante un plazo de seis años, el destino para el cual lo empleó aquél, ni,
en su caso, solicitar la división de la comunidad. 2. De otro modo, el beneficiario o
beneficiarios deberán abonar a sus coherederos forzosos, o a los herederos de éstos, una
cantidad igual a la diferencia existente entre todo los que estos últimos percibieron del
causante y lo que hubieran debido de percibir en concepto de legítima si no hubiese
procedido la exclusión del valor del caserío y sus pertenecidos del cómputo legitimario.
Baserriaren edo ustiapenaren helburua eta funtzioa aldatuz gero, edota onuradunen arteko
komunitatea disolbatuz gero, kausatzailea hil eta lehenengo sei urteak baino lehen, nolabait
seniparteen kalkuluan sartuko da berriz ere baserria, horrek dakartzan ondorioekin beste
senipartedunen alde, horien kuota murriztu egin bazen baserria kalkulutik baztertzeagatik.
Bukatzeko, kontuan hartu beharko da Euskal Legearen 159. artikuluak ezkontide alargunari
eskaintzen dion baserrian bizitzeko eskubidea, senipartedun gisa dagozkion eskubideez
gain: 1. En caso de que procediere la exclusión del valor del caserío y sus pertenecidos del
cómputo legitimario, el cónyuge viudo ostentará un derecho de habitación sobre la casa o
la parte de la misma que constituyere la vivienda familiar. 2. Gozará de este derecho de
habitación el cónyuge que al morir su consorte no se hallare separado por sentencia firme
o separado de hecho por mutuo acuerdo que conste fehacientemente, y lo perderá si
contrajere nuevo matrimonio o si pasare a vivir maritalmente de hecho con otra persona.
3. El causante podrá privar de este derecho a su consorte si hubiere incurrido en alguna de
las causas de desheredación contempladas en el artículo 855 del Código civil.
9.1. Sarrera: oinordetza antolatzeko tresnak, oro har
Tronkalitate-printzipioa, ondasunen foru-komunikazioa eta nahitaezko oinordetzari
dagokion azpisistema bakoitza aztertu ondoren, heldu da gure araudiaren altxorra ikasteko
txanda. Oinordetza antolatzeko kausatzaileak eskura dauzkan tresnak ikusiko ditugu gai
luze honetan. Bera hil ondoren bere ondasunak nola banatuko diren aurreikusteko balio
duten tresnak edo bideak, alegia. Horien bidez diseina daiteke, aurretik, hil osteko
ondarezko agertokia. Horiek dira, aberastasun handiarekin, kausatzailearen diseinua
ahalbidetzen duten euskarri juridikoak.
Eremu honetan, aberatsak dira Zuzenbide Zibil autonomikoak. Batez ere, gurea. Guk
Espainiako Kode Zibilak debekatzen dituen hiru tresna arautzen ditugu, eta Kode Zibilak
arautzen duen banakako testamentua erabiltzeko aukera mantentzen dugu. Hori da,
zalantzarik gabe, gure altxorrik handiena. Nahitaezko oinordetza-sistemak estutzen duena
formazko inposiziorik gabe egiteko aukera. Bi pertsonak batera, norberak berea edo
hirugarren baten bidez. Hil osterako eraginkortasunarekin soilik ala berehalako efikaziaz
hornitua. Familia-ondarea zatiezin mantentzeko ezinbesteko tresnak, Erdi Aroko Foruetatik
eratortzen zaizkigunak, eta gaur bizirik dirautenak.
Funtsean, hauexek dira borondatez oinordetza diseinatzeko tresnak, hurrengo ataletan
banaka aztertuko direnak, ordena honetan:
HILBURUKO TESTAMENTUA. Bizkaian bakarrik arautzen da eta bertako
forudunei bakarrik zaie aplikagarri. Heriotza-arriskua dagoenean, kausatzaileak
inguruabar berezietan bere azken borondatea emateko aukera eskaintzen duen
testamentu-modalitatea, alegia.
TESTAMENTU MANKOMUNATUA. Hiru lurraldeetan posible dena (Bizkaia,
Aiara eta Gipuzkoa), baina bakarrik Bizkaian eta Gipuzkoan arautua (Bizkaiko
foru gabeentzat ere bai). Era ezberdinean, gainera. Ezkontideek edo
inskribatutako izatezko bikoteek batera egiletsi dezaketen testamentu mota.
OINORDETZA-FIDUZIA. Hiru lurraldeetan forudunek (eta Bizkaian foru
gabeek ere bai) eskura duten tresna da, Aiaran figura bereziago batekin
eskaintzen dena, gainera. Hiru araudi, funtsa bera. Kausatzaileak hirugarren
pertsona bati botere bat ematea, hura hiltzean komisarioak edo boteredunak
haren oinordetza antolatzeko. Oinordetzaren antolaketaren izaera txit pertsonala
hautsi egiten du, horregatik ez dago onartua Espainiako Kode Zibilean,
salbuespenak salbuespen.
OINORDETZA-ITUNA. Itun edo kontratu bat da. Hiru lurraldeetan onartzen
dena, baina bakarrik Bizkaian eta Gipuzkoan arautzen dena. Ituna ondasun baten
titularraren edo titularren eta izendatutako oinordekoaren artean egiten da,
normalean. Printzipioz errebokaezina da, kontratuan bertan edo legean
aurreikusitako kausengatik ez bada. Ziurtasun handia eskaintzen dio
oinordekoari.
LEGEZKO OINORDETZA. Banakako testamenturik edota aurreko lau
tresnetatik bat ere erabiltzen ez bada, hots, kausatzaileak bere borondatea
adierazten ez badu, legea arduratzen da ondasunen etorkizuna marrazteaz. Gure
kasuan, Bizkaiak besterik ez ditu jasotzen halako arauak. Beste bi lurraldeak,
beraz, Espainiako Kode Zibilaren arabera arituko dira eremu honetan.
9.2. Testamentua
Espainiako Kode Zibilak honako hau dio 658. artikuluan: La sucesión se defiere por la
voluntad del hombre manifestada en testamento y, a falta de éste, por disposición de la ley.
Oinordetza bere borondatez antolatzeko aukera ematen dio kausatzaileari legegileak, nahiz eta
Kode Zibilaren sisteman testamentua den onartu eta arautzen den mortis causa negozio
bakarra [mortis causa dohaintzarekin batera, noski, KZren 620. art.], oinordetza-fiduzia eta
oinordetza-itunak debekatuta baitaude. Testamentuarekiko lehentasun-argia erakusten du,
gainera, 1889ko legegileak, abintestato edo legezko oinordetza hartuz azken aukera gisa.
Borondatezko eta legezko oinordetza-antolaketaren artean, orduan, lehenengoa hobesten du
legegileak: kausatzaileak bere asmoa adieraztea, bere oinordetza diseinatzea bere nahien
arabera. Hori egiteko tresna bakarra du eskura: testamentua.
Kodeak 667. artikuluan esaten du testamentua zer den: El acto por el cual una persona
dispone para después de su muerte de todos sus bienes o de parte de ellos, se llama
testamento. Honako elementu hauek osatzen dute definizio hori:
1.- Egintza. Kodeak termino hori erabiltzen du, hain zuzen ere, dohaintzaren
definizioaren pareko bat emateko (KZren 618. art.). Hala ere, egokiagoa litzateke esatea
testamentua negozio juridikoa dela, egoera juridiko bat arautzera zuzentzen baita.
Jurisprudentziak, berriz, egintza edo negozio juridikoa dela adierazten du, epaiaren arabera.
Negozio juridiko hori, izaeraz, aldebakarrekoa da, elementu eratzailea, funtsezkoa eta
gidatzailea, kausatzailearen borondatearen isla delako. Bere diseinuaren adierazpen formala.
Beraz, batetik, testamentua azken borondatea adieraztea da; baina, bestetik, borondate-
adierazpen hori jasotzen duen dokumentuari ere testamentua esaten zaio, kasu guzti-guztietan
azken borondatea dokumentuz islatzen ez bada ere (heriotza-arriskuan, ikus KZren 702. art.).
2.-Pertsona fisikoak emana, juridikoek ezin baitute beren azken borondatea adierazi
(KZren 39. art.).
3.-Xedatzeko borondatea. Kausatzaileak, bere borondatea agertu eta, mandatuak edo
aginduak ezartzen ditu bere ondasunak xedatzeko. Aholkuak ematera edo erreguak egitera
mugatzen bada, ez dago testamenturik; gauza bera gertatzen da zirriborro bat besterik ez bada
edo, ildo berean, iocandi causa egindako adierazpena bada. Bestalde, borondate-deklarazio
horretan ez dago erreserba mentalik, ez eta simulaziorik ere, horiek frogatzea ezinezkoa
delako kausatzailea hil eta gero; gainera, errebokatzeko aukerak konpon litzake bi arazo
horiek, testamentugileak berak atzera egin baitezake nahi izanez gero eta nahi bestetan.
4.-Heriotza da egitate juridikoa. Berez, testamentuaren kausa da eta testamentuak
eragina izateko epea: egintza, noski, bizi den bitartean egin behar du testamentugileak, baina
egilea hiltzen denean hasiko da eraginak sortzen. Eztabaidatu daiteke ea zer den testamentua
testamentugilea hil bitartean. Pentsa daiteke proiektu soil bat besterik ez dela, edozein
mementotan egileak alda dezakeena eta, beraz, oraindik burutu gabe dagoena; edo, beste
muturretik hartuta, egiten den unetik baliozkoa eta erabat burututako negozioa dela (horren
erakusle litzateke KZren 741. art.), nahiz eta efektuak post mortem izan. Azken hori litzateke
ildo argiena: testamentua negozio juridiko perfektua da legegileak arautzen dituen formaltasun
guztiekin egiten bada, nahiz eta errebokagarria izan eta testamentugileak nahi duen testamentu
beste egin hil arte.
5.- Ondasunak. Ondareari buruzko negozio juridikoa da, batez ere. Definizioaren
arabera, ondasunei buruzko xedapenek osatzen dute testamentuaren edukia, nahitaez. Hala ere,
ez da beharrezkoa ondasun guztiei buruzko xedapenak egitea. Xedatzen ez diren ondasunak
abintestato oinordetzaren bidez helduko dira oinordekoengana. Badago defendatzerik, hala
ere, ondareari buruzko xedapenik jaso ez arren, testamentua mortis causa negozioa
litzatekeela, Kode Zibilaren 741. artikulua oinarritzat hartuz gero, beste mota bateko
xedapenak dituenean bere baitan: kausatzailearen seme-alabentzat tutore bat izendatzea, seme-
alaba bat onartzea, albazea baten izendapena, eta abar. Gerta liteke, beraz, ondarezko edukia
izatea testamentuak, ondarezkoa ez den edukia gordetzea edota mistoa izatea, ondarezko
xedapenak eta ez-ondarezkoak barnebiltzea, alegia.
Age 1958/11/24 (raj 3800): El testamento, en nuestro Derecho Civil Común, es un
acto o negocio jurídico solemne, en principio, unilateral y esencialmente revocable,
otorgado por persona capaz con la intención seriamente declarada de producir,
para después de la muerte de su autor, consecuencias eficaces en derecho, con
mandatos inequívocos para regular la sucesión ante posibles divergencias de los
interesados, deducidos por el intérprete de la voluntad real del causante que suele
coincidir, en la generalidad de los casos, con la externamente manifestada para el
exacto conocimiento de todos, y por ello, es obvio que las admoniciones, ruegos o
consejos, no elevados por el de de cuius al rango de normas de la delegación
hereditaria y de obligado acatamiento para los herederos, no producen acciones
viables en justicia en orden a su estricta ejecución, ya que de otro modo se
equipararía el mero deseo de índole sentimental o efectivo con las disposiciones
testamentarias en sentido propio descansando aquellos ruegos más en la
conciencia que en la protección jurídica, confiriéndose a los favorecidos con ellos
simples esperanzas de adquisición.
Testamentuak honako ezaugarri hauek biltzen ditu:
1.-Aldebakarreko egintza edo negozio juridikoa da. Testamentugilea bera nahikoa
da egintza hori gauzatzeko, beste inoren parte-hartzerik gabe. Beste kontu bat da jaraunsleek
onartu beharra oinordetza eskuratzeko eta, beraz, horretarako testamentuaren berri izatea;
egitate horrek ez du testamentuaren baliozkotasuna ukitzen.
2.-Ez da inori helarazi beharreko negozioa. Oinordetza irekitzen denean, berez
hedatzen dira bere efektuak, inork testamentuaren berri ez badauka ere. Horregatik, halaber,
jaraunsleak jaraunspena onartzea aldebakarreko negozio juridikoa da, testamentuan eraginik
ez duena; balioko du jaraunspena eskuratzeko, baina ez du inolako eraginik testamentuko
adierazpenetan.
3.-Unipertsonala da. Bakoitzak bakarrik egiten du bere testamentua; alegia, bi
pertsonek edo gehiagok ezin dute beren azken borondatea testamentu berean agertu.
Horregatik, Kodeak ez ditu onartzen hala testamentu mankomunatua (KZren 669. eta 733.
art.), nola oinordetzako kontratua (KZren 1271.2 art.).
4.-Izaeraz txit pertsonala da. Kodearen 670. artikuluak zera baitio: El testamento es
un acto personalísimo: no podrá dejarse su formación, en todo ni en parte, al arbitrio de un
tercero, ni hacerse por medio de comisario o mandatario. Hala ere, zenbait ahalmen beste
norbaiten esku utz daitezke (KZren 671., 831. eta 1057.1 artikuluak); eta, ordezpen pupilarrez
edo kuasi-pupilarrez, aurreko ahaideek bere ondorengoen ordez testamentua egiteko aukera
ematen da, baina batik bat salbuespen gisa (KZren 775. eta 776. art.). Orobat, oinordetza-
fiduzia debekatua dagoela esan nahi da. Hirugarren batek ezin duela, Kode Zibilaren eremuan,
kausatzailearen oinordetza antolatu hau hil ondoren eta bere enkarguz. Zuzenbide Zibil
autonomiko batzuetan, aldiz, gurean barne, elementu oso garrantzitsua da oinordetza-fiduzia.
5.-Formala eta solemnea da, Kode Zibilaren 687. artikuluak argi uzten duen bezala:
Será nulo el testamento en cuyo otorgamiento no se hayan observado las formalidades
respectivamente establecidas en este capítulo. Azken borondatea adieraztea egintza
garrantzitsua eta erabakigarria da; horregatik, hainbat formalitate eskatzen dira borondatea
bermatzeko eta, ahal den neurrian, zalantzak uxatzeko edo argitzeko.
6.-Errebokagarria da, Kodearen 737. artikuluak agintzen duenez: Todas las
disposiciones testamentarias son esencialmente revocables, aunque el testador exprese en el
testamento su voluntad o resolución de no revocarlas. Izaeraz errebokagarria izateak badu
arrazoi bat, ez baitu eragin juridikorik harik eta emailea hil arte; beraz, nahi adina alda daiteke
eta azken testamentuak bakarrik zehaztuko du kausatzailearen borondatea. Testamentugileak
ezin dio testamentuari errebokagarritasun hori ezabatu. Baina nahi badu, egindako testamentua
bizirik manten dezake, beste berririk egin gabe. Bere aukera da.
7.-Librea da. Será nulo el testamento otorgado con violencia, dolo o fraude (kz 673.
art.); el que con dolo, fraude o violencia impidiere que una persona, de quien sea heredero
abintestato, otorgue libremente su última voluntad, quedará privado de su derecho a la
herencia, sin perjuicio de la responsabilidad criminal en que haya incurrido (KZren 674.
art.).
Ez dira beharrezkoak, eta, beraz, ez dira ezaugarriak honako hauek:
(1) Liberaltasuna edo doakotasuna: jaraunsleak onartze soila egiten badu galerak izan ditzake,
beraz, testamentuak ez du beti aktiboa kudeatzen eta irabazia suposatzen oinordekoentzat.
(2) Ez dago jaraunslea izendatu beharrik (KZren 764. art.): legatudunak bakarrik izenda
daitezke jaraunspen osoan, hala nahi badu kausatzaileak.
Testamentuaren mamiari begira, edukiz nahitaezkoa dela esan behar da [nahitaez betearazi
behar dena, kausatzailea hil ostean]; izan ere, emailearen mandatuak eta aginduak jasotzen
ditu, hiltzen denerako eta bere ondasunei buruz; lehenago ere adierazi denez, erreguak eta
aholkuak bakarrik jasoko balitu, ez litzateke testamentua izango.
Testamentuak, normalean, honelako xedapenak jasotzen ditu (adibide gisa balio dezaten, ez
baitago inolako nahitaezkotasunik):
(1) Ohiko adierazpen tipikoak, alegia, legearen barruan daudenak:
(1.1) Nagusiak: izendapenak (jaraunsleak edota legatudunak) eta baldintzak
(etengarriak edota suntsiarazleak), edota kargak.
(1.2) Osagarriak: aurreko testamentuak errebokatu, administratzeari buruzko erabakiak
aurreikusi, jaraunspena banatu, albazea izendatu, eta abar.
(2) Aparteko adierazpenak, alegia, ohikoak ez direnak:
(2.1) Tipikoak: ezduinak onartu, filiazioa aitortu, eta abar.
(2.2) Atipikoak: fundazioak eratu, bere gorpuarekin eta idazkiekin zer egin adierazi,
eta abar.
(3) Egintza juridiko soilak (borondatea agertu baino, adierazpenak egitea): zorrak aitortu,
ondasunak norenak diren adierazi (KZren 861. artikuluaren eraginetarako edo ezkontzako
eraentza ekonomikoa kitatzeko), eta abar.
Testamentuaren azalpen orokorrarekin bukatzeko, ikus ditzagun testamentu motak.
Sailkapena legeak berak ezartzen du, Kode Zibilaren 676. artikuluan eta hurrengoetan. Lehen
artikulu horrek honako hau dio: El testamento puede ser común o especial; el común puede
ser ológrafo, abierto o cerrado.
1.-Testamentu arrunta da inguruabar berezirik ez duena. Testamentu arrunta izan
daiteke:
1.1.-Holografoa: Se llama ológrafo el testamento cuando el testador lo escribe
por sí mismo en la forma y con los requisitos que se determinan en el artículo 688
(KZren 678. art.).
1.2.-Irekia: Es abierto el testamento siempre que el testador manifiesta su
última voluntad en presencia de las personas que deben autorizar el acto, quedando
enteradas de lo que en él se dispone (KZren 679. art.).
1.3.-Itxia: El testamento es cerrado cuando el testador, sin revelar su última
voluntad, declara que ésta se halla contenida en el pliego que presenta a las personas
que han de autorizar el acto (KZren 680. art.).
2.-Testamentua berezia izango da zenbait inguruabar berezitan egiten bada.
Funtsezko elementua inguruabar berezi hori izanik, testamentu horretaz baliatu nahi duenak
inguruabar hori frogatu beharko du, eskatzen diren formaltasunak betetzeaz gain.
2.1.-Kode Zibilaren 677. artikuluak inguruabar bereziei lotutako honako
testamentu hauek aipatzen ditu: Se consideran testamentos especiales el militar, el
marítimo y el hecho en país extranjero:
(a) Militarra: En tiempo de guerra, los militares en campaña, voluntarios,
rehenes, prisioneros y demás individuos empleados en el ejército, o que sigan
a éste (KZren 716. art.).
(b) Itsasoan eginikoa: Los que durante un viaje marítimo vayan a bordo
(KZren 722. art.).
(c) Atzerrian egindakoa: Los españoles podrán testar fuera del territorio
nacional (…); también podrán testar en alta mar durante su navegación en un
buque extranjero (KZren 732. art.).
2.2.-Horiez gain, honako hauek ere bereziak dira:
(a) Hiltzeko arriskuan egindakoa: Si el testador se hallare en peligro
inminente de muerte (KZren 700. art.).
(b) Izurrite-aldian egindakoa: En caso de epidemia (KZren 701. art.).
Testamentu mota horiek indarrean daude Espainiako estatu osoan. Hau da, edozein
kausatzailek erabil ditzake bere oinordetza antolatzeko. Zalantzarik gabe. Euskal Autonomia
Erkidegoko eta Nafarroako notaritzetan testamentu irekiak eta itxiak egiten dira, Kode
Zibilaren arauei jarraiki. Guk ez daukagu testamentu arrunten gaineko araurik. Baina, aldiz,
badauzkagu bi testamentu berezi, Kode Zibilak arautzen ez dituenak. Eta horiek aztertzeko
erabiliko dugu atal hau:
Kontzeptua eta izaera
Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko 3/1992 Legeak, uztailaren 1ekoak, 29.
artikuluan hau xedatzen du Bizkairako: Legeria zibil orokorrean araututako testamentu-
moduez gain, 'hil-buruko' testamentua ere onartzen da lurralde forudunean. Beraz,
testamentua egiteko modu berezi bat da hura, Bizkaiko Zuzenbideak berezkoa duena. Bere
ezaugarria da, funtsean, notarioaren parte hartzerik gabe eman daitekeela testamentua:
hiltzeko zorian dagoenak hilburuko testamentua egin dezake, besterik gabe hiru lekukoen
aurrean, bai ahoz bai idatziz (EHFZZLren 31. artikulua).
Hilburuko testamentua, izaeraz, testamentu irekia edo nuncupativus da. Horrekin,
testamentua egiteko moduetako bat adierazi nahi da Zuzenbide Zibilean; izan ere, egintzan
parte hartzen dutenek (lekukoek eta, bere kasuan, notario egilesleak) kausatzailearen azken
borondatea ezagutzen dute, haien aurrean «modu irekian» adierazi baita. Aitzitik,
borondatearen edukia ezkutuan edo sekretuan geratzen bada, testamentua itxia da, gutun-
azal itxian aurkezten baitu testamentua bere egileak fede-emaile publikoaren eta lekukoen
aurrean. Hilburuko testamentua irekia da, beraz. Baina baita berezia ere, inguruabar
zehatzak baititu oinarri gisa (EHFZZLren 31. art.): El que se hallare en peligro inminente
de muerte podrá otorgar testamento ante tres testigos, bien en forma escrita o de palabra.
Este testamento quedará ineficaz si pasaren dos meses desde que el testador haya salido
del peligro de muerte. Cuando el testador falleciese en dicho plazo, también quedará
ineficaz el testamento si no se adverase dentro de los tres meses siguientes al fallecimiento,
en la forma prevenida por las leyes procesales. En el caso de que, habiendo salido el
testador del peligro de muerte, quedase incapacitado para otorgar un nuevo testamento, el
plazo de adveración será de tres meses contados desde su otorgamiento. Adverado
judicialmente el testamento, se procederá a su protocolización notarial.
Ohartarazi behar da Bizkaiko Zuzenbidea ez dela mota horretako testamentua arautzen
duen ordenamendu bakarra: hilburuko testamentuaren kasik berdina da Espainiako Kode
Zibilak 700. artikuluan arautzen duen hilzorian egindako testamentua ere, baliozkoa izateko
manamendu hark lekuko gehiago egotea eskatzen badu ere, hain zuzen ere bost. Baina,
parrokoaren aurrean egindako testamentua eta lekukoen aurrean egindakoa ere oso
antzekoak dira izaeraz; biak Nafarroako Foru Berrian arautzen dira, hurrenez hurren, lehena
HILBURUKO TESTAMENTUA
189. legean eta bigarrena 190. legean: norbait hiltzeko arrisku bizian baldin badago eta
notariorik egotea ezin bada lortu, hark testamentua egin dezake tokiko parrokoaren (edo
presbitero ordenatutako beste elizgizonaren) eta bi lekukoren aurrean edo, parrokoa lortu
ezean, hiru lekukoren aurrean. Beste ordenamendu autonomikoetan ere arautu egiten da,
Aragoin eta Katalunian, besteak beste.
Aurrekari historikoak
Bizkaiko doktrinak 1452ko Foru Zaharraren 127. kapituluan eta 1526ko Foru Berriaren
XXI. tituluko IV. legean kokatzen du hilburuko testamentuaren jatorria, arautzen baitute
«sin escrivano» egindako testamentua. Arau biek, Bizkaia oso menditsua dela eta
biztanleak bata bestearekiko urrun bizi direla adieraziz, hau aurreikusten zuten: inor bizi
bazen halako lekuan («los tales logares de montanna»), testamentua egin zezakeen («hacer
testamento, y postrimera voluntad») lekukoen aurrean («dos omes buenos e una muger»).
Berezitasuna ez dago, zehazki, lekukoen aurrean besterik gabe –eskribauaren parte
hartzerik gabe– testamentua egiteko aukeran; izan ere, horrelako testamentua egin zitekeen,
oro har, Bizkaiko Lur Lauan subsidiarioki aplikatzen zen zuzenbidearen arabera, hau da,
Gaztelako Zuzenbidea baliatuz: 1348ko Alcaláko Ordenamenduaren XIX. tituluko I. legeak
(geroago 1567ko Bilduma Txit Berriaren X. liburuko XVIII. tituluaren I. lege izango
denak) testamentua nuncupativus egiteko aukera jasotzen zuen, bi modu hauetatik
ezeinetan: edo eskribau publikoaren eta hiru lekukoren aurrean, edo eskribaua egon gabe
bost lekukoren aurrean; are gehiago, ez eskribaurik ez eta bost lekuko presente egotea
posible izango ez balitz, onartzen da hiru lekukoen aurrean bakarrik egindako testamentu
irekia. Baina, aipatutako Bizkaiko lege haiek badute berezitasun bat: testamentuan, lekuko
gisa, emakumeak onartzen dira. Aukera hori erabat debekatzen zen Gaztelako
ordenamenduan, gai horri buruz Erromako Zuzenbidean jasotakoa aplikatzen baitzen
zintzo-zintzo. Horregatik, emakumeak ezinezkoa du «asistir como testigo en los
testamentos, aunque puede serlo en las demás cosas, porque los testigos del testamento
representaban entre los Romanos la asamblea o junta del pueblo, que era la única que
podía hacer leyes, cuales eran los testamentos: ley 17, título 16, Partida 3ª, y ley 1ª, título
1º, Partida 6ª». Bistan denez, zalantzarik gabe, toki bakartietan behar adina lekuko
aurkitzea zaila izanik, pentsa daiteke Bizkaiko foruen idazleek debeku hura baztertzearen
alde egin zutela, debekua zentzu eta arrazoirik gabea baitzen, bestalde.
Denbora joateak eta notarioen funtzio publikoa sendotzeak bakarrik ekarri zuten, arian-
arian, lekukoen aurrean emandako testamentua, egiteko maiztasun eta ohikotasunaren
arabera, izaeraz salbuespenezkoa izatea, aparteko inguruabarretan bakarrik erabiliko dena;
hau da, fede-emailearen parte-hartzeak testamentuari ematen dion segurtasun juridikoa
baztertzeko –eta, horrekin batera, hark ez parte hartzeak sor dezakeen maula edo abusuen
arriskua ekiditeko– ezinbestekoa izango da behar larria egotea. Eta, premiazko edo
presazko kasuen artean, testamentua notarioaren parte-hartzerik gabe egiteko, ba al da
kausatzailea hiltzeko zorian egotea baino kasu larriagorik? Hain zuzen ere, gai horri
buruzko araudiak norabide-aldaketa bizi izan zuen bai Bizkaiko ordenamenduan, bai
legeria zibil orokorrean, eta aurrerantzean hilzorian egotea ezinbesteko betekizuna izango
da lekukoen aurrean bakarrik emandako testamentuak baliozkotasuna izan dezan. Legeria
zibil orokorrera menperatutako probintzia eta lurraldeentzat hala xedatu zuen Espainiako
Kode Zibilaren 700. artikuluak eta, Bizkaian hilburuko testamentuarentzat, 1959ko
Konpilazioaren 14. artikuluak.
Nafarroaren kasuan, ordea, doktrina adituenak azpimarratzen duenez, oso antzinakoa da
norbait hiltzeko zorian aurki daitekeen hainbat kasutan testamentua emateko aurreikuspena;
izan ere, tokiko zenbait forutan jadanik jasotzen zen –Lizarrakoan, Tuterakoan, eta
abarretan–, eta, halaber, Foru Orokorrean eta Foru Laburtuan. Parrokoaren edo
elizgizonaren aurrean eman zitekeen testamentua, baina baita eskribaurik eta eskriturarik
gabe ere, «con cabezaleros que darán testimonio de lo que el testador ordene», Foru
Laburtuak zioenez. Baina, gai horri buruz Foru Orokorreko xedapenek interpretazio-
zalantzak sortzen zituztela eta, Iruñeko Gorteek lege bat aldarrikatu zuten 1604. urtean,
onartzen ziren testamentua egiteko moduen artean lehentasunezko honako hurrenkera hau
ezartzeko, hain justu: lehenik, eskribau publikoaren aurrean bi lekukoren parte-hartzearekin
egindako testamentua; bestela, eskribaurik egon ezean, testamentua parrokoaren edo beste
elizgizon baten aurrean egin zitekeen, bi lekukoren parte-hartzearekin; eta, azken finean,
elizgizonik ere egon ezean, hiru lekukoren aurrean egin behar zen testamentua, horiek
tokiko auzokoak izan eta jaraunsleen edo pertsona interesatuen ahaideak edo morroiak ez
badira (NAGORE YARNOZ).
Betekizunak
Aurreko lerroetan esandakotik ondoriozta daitekeenez, testamentu irekia egiteko modu
arrunta, gaur egun, hala Bizkaian nola Nafarroan ere, notario aurrean ematea da.
Ordenamendu batak zein besteak ulertzen duenez, azken borondatearen legezko egia
bermatzea da testamentua emateko eskatutako betekizunen helburua eta, borondate hura
asetzeko modurik egokiena da fede emaile publikoak parte hartzea. Gai horretan, ez
EHFZZLk ez eta NFBk ere ez dute eraentza berezirik ezartzen testamentua egiteko modu
horri buruz; aitzitik, horren arauketa zehazteko, legeria zibil orokorrera igorpena egiten
dute biek esanbidez (lehenak 29. artikuluan eta bigarrenak 188. legean). Beraz, lurralde
bietan (Bizkaiko Lur Lauan eta Nafarroan) Kode Zibilaren 694tik 699ra bitarteko
artikuluak eta horiekin bat datozenak aplikatuko dira, hor arautzen baita notario aurreko
testamentu irekia (notarioari lagundu behar dioten lekukoei buruzko aurreikuspen bereziren
bat kontuan izanda: EHFZZLren 30. artikulua eta NFBren 188. legea).
Aitzitik, hilburuko testamentuak, Nafarroan parrokoaren eta lekukoen aurrean edo lekukoen
aurrean bakarrik emandakoak bezala, badu, notario aurrekoak ez bezala, aparteko izaera,
hura egiteko eskatzen baitira inguruabar jakinak egotea eta, betiere, hainbat betekizun
burutzea (EHFZZLren 31. artikuluan aurreikusiak guztiak). Horiek argituko dira segidan
datozen lerro hauetan, aldi berean Nafarroako legeria zibilean aurreikusitako zenbait gauza
ere azaltzearekin batera (189tik 191ra bitarteko legeak):
Lehena. Hiltzeko zorian egon behar du testamentugileak, eta hori gerta daiteke, ez
gaixotasun-egoeretan bakarrik, baita beste zenbait kasutan ere, hala nola ustekabeko eraso
edo istripu batean. Baina, lehenengo kasu hari buruz, kontuan izan behar da hiltzeko
«zorian» egoteak ez duela bide ematen hilburuko testamentua (edo Nafarroan parekoak)
egiteko testamentugilea eritasunak jota baldin badago, besterik gabe, larri egon arren:
betekizun horretaz gain, bestalde, Kode Zibilaren 700. artikulua aplikatzeko Auzitegi
Gorenak emandako jurisprudentziaren arabera, testamentugilea premiazko, berehalako eta
muturreko egoera batean egotea eskatzen da, zoritxarreko amaiera laster gertatuko den
susmoan (1957ko urriaren 4ko Epaia).
Bigarrena. NFBren kasuan, notario bat presente egotea lortu ezin denean bakarrik egin
daiteke parrokoaren aurreko testamentua, eta, bere aldetik, lekukoen aurrean egin daiteke
testamentua, baldin eta ezin bada lortu garaiz fede-emaileak edo «parrokoaren nahiz
presbitero ordenatutako beste elizgizon» batek parte hartzea (190. legea). Hala ere,
ezinezkotasun hori ez da erabatekoa edo guztizkoa: hau da, betekizuna bete dela jotzeko,
nahikoa da egiaztatzea, zentzuzko balorazioaren bidez, notarioa edo aipatutako parrokoa
agertu baino lehen, testamentugilea hiltzeko edo bere gaitasuna galtzeko arriskurik badela.
Bizkaiko Foruak, ordea, ez dio horrelako hertsadurarik jartzen hilburuko testamentuari.
Dena den, posible al da EHFZZLren 31. artikuluan isilbidez sartua dela ulertzea? Alegia,
uler al daiteke testamentua egiteko modu berezi horrek ere eskatzen duela notarioak parte
hartzeko ezinezkotasuna egotea?
Baietz erantzuteko badaude hainbat argudio: lehenik, aurrekari historikoek diotena; izan
ere, 1959ko Konpilazioaren 14. artikuluak ezartzen zuenez, horrelako testamentua egiteko
beharrezkoa da testamentugilea egotea «alejado de población y de la residencia de Notario
público»; eta, bigarrenik, hilburuko testamentuaren aparteko izaera bera, euskal legelariaren
buruan testamentua egiteko modu nagusia notario aurrean egitea baita zehazki. Hain justu,
argudio hori erabili du Auzitegi Gorenak, Kode Zibilaren 700. artikulua aplikatzeko
garaian, horrek ezer ez esan arren, hor araututako testamentua egiteko betekizun hau
gaineratzeko: zuzenbide komuneko testamentua –hiltzeko zorian bost lekukoren aurrean
egindakoa–, osatua, baliozkoa eta eraginkorra da, baldin eta frogatuko balitz, edo ezinezkoa
gertatu zela notarioa presente egotea, edo, gutxienez, notarioa presente egoteko aukera ez
zela baztertu «de una manera discrecional o voluntaria, sino en función de la premura del
tiempo disponible, de las circunstancias de alejamiento, de la dificultad en las
comunicaciones, o de la no localización inmediata»; alegia, hau frogatu eta justifikatu
behar da: «una conducta razonablemente explicativa, que será distinta en cada caso
concreto» (2000ko ekainaren 27ko Epaia). Azken batean –hitz gutxiko esapide bat erabiliz–
, hau ere frogatu behar da: «que no pudo encontrarse al Notario o que era difícil obtener su
concurrencia» (2005eko ekainaren 10eko, 1959ko abenduaren 19ko, 1962ko azaroaren
3ko, 1957ko urriaren 4ko eta 1945eko maiatzaren 12ko epaiak). Ondorio horri eusteko,
Auzitegi Gorenak, gainera, argudio hau erabiltzen du: Kode Zibilaren 700. artikuluak
aurreikusitako testamentuan, funtzionariorik ez dagoelako, «fidagarritasunaren bermeak
urriak» dira eta, horregatik, beharrezkoa da hartzea «fuertes cautelas (...) por los órganos
judiciales, para evitar que en la práctica se extienda a situaciones que no correspondan
con la que excepcionalmente contempla (la norma)» (2000ko ekainaren 27ko Epaia).
Hala eta guztiz ere, ez litzateke zuzena izango doktrina hori hilburuko testamentuari
aplikatzea, oinarrizko bi arrazoi hauengatik: lehenik, EHFZZLren 31. artikuluaren bigarren
lerroaldean aurreikusitako denboraldi luzeagatik, zeinaren arabera, aurrerago ikusiko denez,
horrela egindako testamentuaren eragina atertu egiten baita testamentugilea hilzoritik irten
eta bi hilabete iragan ostean: ondoriozta daitekeenez, sensu inverso, interesatuak hiltzeko
trantzea gainditu ostean ere, hilburuko testamentuak eragin juridikoak sortzen ditu
aipatutako denboraldi horretan; eta bat etorri behar da bi hilabete denbora nahikoa eta
gehiegi dela fede-emaile publikoaren parte hartzea eskatzeko, hurbilenekoa oso urrun egon
arren; bigarrenik, Kode Zibilaren 700. artikuluaren arian Auzitegi Gorenak hartutako
konponbidea hilburuko testamentuari aplikatzeak bere izaera erabat aldatuko lioke, azken
batean, euskal legegileak izan duen asmo argiaren aurka baitoa, zeinak salbuespenezko
inguruabarrak ikusita (hiltzeko zoria), testamentua modu arruntean emateko zailtasunak
gainditzeko, erraztasun handiagoak eman nahi baititu testamentua egin ahal izateko; hain
zuzen ere, xede hori argi eta garbi utzi izan du legegileak, Bizkaiko konpilazioak ezartzen
zuen eskakizuna kendu egin baitu; alegia, jadanik ez da eskatzen interesatua herritik eta
fede-emaile publikoaren egoitzatik urrun egotea.
Esandakoa laburbilduz, testamentugileak hilburuko testamentua egiteko, hiltzeko arriskua
egotea nahikoa da besterik gabe, hots, notarioari deitu beharrik izan gabe.
Hirugarrena. Hilburuko testamentua hiru lekukoren aurrean eman behar da. Lekukoek
presente egon behar dute testamentugileak borondatea adierazten duenean eta, gainera –
EHFZZLren 31. artikuluak aipatzen ez badu ere–, gaiak (egokiak) izan behar dute.
Bereziki, lekuko moduan aritzeko gaitasunik ez dute ezein testamentu motatan –hau da, ez
dira «gai»– adinez txikiek, itsuek, erabat gorrek edo mutuek, testamentugilearen hizkuntza
ulertzen ez dutenek eta adimen onean ez daudenek, Lur Lauan aplikagarri den Kode
Zibilaren 681. artikuluak xedatzen duenez. Baina, gainera, testamentu irekia izanik –izaeraz
hilburukoa hala da–, ezein azpikeria ekiditeko edo azken borondatea ez desitxuratzeko,
lekuko gisa ezin dute parte hartu hauek ere: testamentuan izendatutako jaraunsleak eta
legatudunak, horien ezkontideak, eta horien ahaideak odolkidetasunezko izanik laugarren
gradukoa bada eta ezkontza-ahaidetasuna izanik bigarren graduko bada. Debekutik kanpo
geratzen da legatuduna -eta horren ezkontide edo ahaidea- balio gutxiko higigarria edo
kopurua baldin bada legatuaren objektua (Kode Zibilaren 682. art.).
Nafarroan ere, parrokoaren aurrean –bi lekukorekin– edo hiru lekukoren aurrean bakarrik
egindako testamentuetan, lekuko horiek ere gai izan behar dira. Horretaz gain, beste
betekizun osagarri bat eskatzen zaie, erregukoak izan behar baitira, hau da, esanbidez
lekuko izateko eskaera jaso dutenak (185. legea).
Kasu guztietan, lekukoek testamentugilea ezagutu behar dute –bestela, identifikatu egin
beharko baitute– eta testamentua emateko gaitasunik baduela segurtatu ahal duten heinean
(Kode Zibilaren 685.II art., indarrean Lur Lauan, eta NFBren 186.1 legea), hau da,
baieztatu hamalau urte badituela eta buru-adimena erabiltzeko moduan dela (Kodearen 663.
art. eta NFBren 184. legea). Azken baieztapen horrek garrantzi berezia du hilburuko
testamentuan eta horren pareko diren Nafarroakoetan; izan ere, testamentu horiek egiten
diren inguruabarren egoera muturrekoa ikusita, garrantzi berezia hartzen baitu
testamentugilea buruz eta zentzuz erabateko prestutasunean dagoela ziurtatzeak.
Laugarrena. Testamentuzko negozio juridikorik badela erabakitzeko, egileak bere azken
borondatea emateko asmoa serioski eta nahita eman duela ikusi behar da (1881eko
Prozedura Zibilari buruzko Legearen –PZLren– 1953. art.). Zera esan nahi da, emaileak
etorkizunean testamentua nola egingo duen bakarrik adierazten badu, hori ez da testamentu;
inolako zalantzarik utzi gabe testamentua egiteko borondatea adierazi behar du, hau da,
bere oinordetza zuzentzera bideratua; azken finean, argi utzi behar du testamentua emateko
erabakia hartu duela. Hain zuzen, hala ulertu behar da NFBren 191. legeak bere lehen
lerroaldean dioena: parrokoaren edo lekukoen aurrean emandako testamentua idatzi egin
behar da, «en el mismo acto o inmediatamente después que el testador haya declarado con
palabras dispositivas su última voluntad».
Bosgarrena. Egiteko formari dagokionez eta EHFZZLren 31. artikuluaren arabera,
hilburuko testamentua eman daiteke bai ahoz bai idatziz. Beraz, zalantzarik gabe
komenigarri den arren, ez da beharrezkoa lekukoek azken borondatea dokumentu batean
jasotzea, nahikoa baitute adierazitako hura buruan gordetzea. Idatziz jasotzea erabakiko
balute, berriz, nahikoa izango lukete testamentugilearen mortis causa xedapenak bakarrik
jasotzea, notarioaren aurrean egindako testamentu irekiari Espainiako Kode Zibilak
eskatzen dizkion betekizun zorrotzak bete behar izan gabe: hark sinatzea ez da beharrezkoa
(jarri ahal izango balu ere), ez eta orduaren eta tokiaren berri jasotzea (ezinbestekoa
notarioaren aurrean egiten bada), fede ematea ere ez (ikus Kodearen 696. art.), eta abar.
Hala ere, agian ezinbesteko elementutzat jo beharko litzateke lekukoek berek sinatzea,
azken batean horren bidez ados agertzen baitira dokumentuaren edukiarekin eta berresten
baitute bat datozela horren eta testamentugilearen borondatea.
Aurreko puntuan ikusi den bezala, Nafarroako ordenamendua Bizkaikoa baino askoz ere
zorrotzagoa da gai honetan, NFBren 191. legeak (lehen lerroaldean) parrokoaren edo
lekukoen aurrean egindako testamentua idatziz jasotzea eskatzen baitu, egiten den
mementoan bertan edo testamentugileak bere azken borondatea adierazi eta berehala;
adierazi behar dira, gainera, eguna, hilabetea eta urtea (tokia ez, ordea). Hortik ondoriozta
daitekeenez, behin testamentu-emailea hil ostean ere bada aukera dokumentua idazteko,
betiere testamentua eman eta idazten den unearen artean denbora neurriz gain iragan ez
bada behintzat. Halaber, testamentua sinatu egin behar dute, hala testamentugileak, nola
parte hartzen duten pertsonek ere (parrokoak eta lekukoek). Horietakoren batek sinatzen
jakin ez edo sinatu ezin badu, dokumentuan bertan adieraziko da inguruabar hori (191.2
legea). Idatziz jarri behar hori baliozkotasunaren betekizuna denez, sine qua non bestalde,
NFBk (186.III legeak) hau galdatzen du: parrokoaren aurrean egindako testamentuan,
lekukoetatik batek irakurtzen eta idazten jakitea, eta lekukoen aurrean egiten bada,
horietatik bik jakitea. Burutu ostean, parrokoak, elizgizonak edo, bere kasuan, lekukoek
dokumentua gorde behar dute, edo hura zaintzea eskatu behar diote notarioari (gordailu-
akta bidez: 191.3 legea).
Iraungitzea
Hala EHFZZLren 31. artikuluak, hilburuko testamentuarentzat, nola NFBren 191.4 legeak,
parrokoaren edo lekukoen aurreko testamentuentzat, xedatzen dutenez, horiek indarrik gabe
geratuko dira egilea hiltzeko arriskutik atera eta bi hilabetera.
Iraungitze-epe horrek bere arrazoia du testamentu-xedapenak emateko orduan agertzen
ziren salbuespenezko inguruabarretan; bestalde, gainera, testamentu horiek izaeraz
iraunkorrak direla ulertuko balitz, testamentu arruntei dagokien izaera emango litzaieke eta,
funtsean, berez, apartekoak dira: gogoratu nola testamentua egiteko modu «arruntak»,
legegilearen buruan, notarioaren baimena eskatzen duela eta, horregatik, behin
salbuespenezko trantzea gainditu ostean, erregela orokorra itzuli behar da, apartekoa
gailenduz. Beraz, testamentugilea bizirik atera eta hark iraungitzearen eraginak saihestu
nahiko balitu, testamentu berria egin beharko luke ohiko modu arruntean.
Espainiako Kode Zibilaren kasurako bezala (haren 703. artikuluak arau berbera jasotzen
baitu) egoki adierazi denez, «arriskutik ateratzeak» esan nahi du berehalakoa izateari uzten
diola arriskuak, gaixo jarraitu eta egun gutxira berriz ere berehalako arriskua etorri eta
testamentugilea gero hiltzen bada ere; horrela, hobeto zegoenetik bi hilabete iragan osteko
egunen batean hiltzen bada (berriz gaixotzearen ondorioz izan arren), testamentua eraginik
gabe geratu da jada. Testamentu horren araudiak ezarritako forma berezi horien helburuak
eta epea izaeraz iraungitzezkoa izateak konponbide hura sostengatzen dute eta, beraz, ez
dago etenik bi hilabeteko kontaketan. Testamentugileak zuen gaixotasuna sendatzeak,
berriz, ez du berez testamentua iraungiarazten eta, ondorioz, testamentua baliozkoa da
gaixotasun hura ez beste kausa batez hiltzen bada ere testamentugilea, betiere epea iragan
aurretik (LACRUZ BERDEJO, GONZÁLEZ PORRAS).
Hala eta guztiz ere, aipatu berri den iraungitzeari buruzko arauak badu xehetasun
garrantzitsu bat hilburuko testamentuari dagokionez; izan ere, EHFZZLren 31. artikuluak
bere hirugarren lerroaldean dioenaren arabera, testamentugilea heriotza-arriskutik
ateratzeaz geroztik, testamentu berri bat emateko ezgaitua geratzen bada, baliozkoa izango
da orduan aldarte horretan egindako testamentua. Araua berez oso egokia da, gerta
baitaiteke berehala hiltzeko egoera larria gainditzea testamentugileak, baina, jasandako
gaixotasunaren ondorioz, hark zentzua edo burua galtzea eta orduan testamentua egiteko
gaitasunik ez izatea: Kode Zibilaren 663.2 artikuluak (zeina Lur Lauan ere aplikatzen baita)
testamentua egiteko debekua ezartzen dio ezeini, baldin eta berau «habitual o
accidentalmente no se hallare en su cabal juicio». Baina, foru-arauaren xedea hori izan
balitz, logikoena litzateke, ondoren, testamentua judizialki egiaztarazteko (edo ziurtatzeko)
prozesua burutzeko denbora lauso eta zabala ematea eta, denbora hura kontatzen hasteko,
hiltzeko arriskutik atera den eguna hartzea edo, oraindik eta egokiago, hiltzeko arriskutik
ateratzeaz geroztik aipatu den bi hilabeteko epea iraungi osteko hurrengo eguna hartzea.
Hala eta guztiz ere, ez bata ez bestea ez da gertatzen, EHFZZLren 31. artikuluak, bere
hirugarren lerroaldean, hau adierazten baitu kasu horretarako: «egiaztarazteko epea hiru
hilabetekoa izango litzateke».
Egiaztaraztea eta protokolizatzea
Bizkaiko hilburuko testamentua eta NFBn aurreikusitako parrokoaren edo lekukoen aurrean
egindako testamentuak erabateko eraginik izan dezaten, ez da nahikoa heriotza-arriskutik
atera zenetik kontatuta bi hilabeteren barruan testamentugilea hiltzea; beharrezkoa da,
gainera, auzitegi eskudunaren aurrean agertu eta testamentua egiaztaraztea edo «ontzat
ematea». Zehazki, espediente judiziala burutu behar da, zeinaren bidez ziurtatuko baita
testamentugilearen borondatea benetakoa dela eta, ondorioz, testamentuan jasotakoa ere
bai, gero fede emango duen dokumentu publikoa egiteko. Izapide horiek beharrezkoak dira,
testamentuak –fede ematen duen funtzionarioaren parte hartzerik gabe egin baita– berme
nahikorik ez baitu: orduan, legeak ardura hartzen du bat datozela segurtatzeko
dokumentuaren edukia edo testamentugilearen ahozko adierazpenak eta benetan nahi zuena
(GONZÁLEZ PORRAS).
Hilburuko testamentuaren kasuan, hiru hilabeteren buruan aurkeztu behar da testamentua,
interesatua hil zenetik kontatuta –edo, bizirik atera bada, testamentua egiteko ezgai geratu
denetik kontatuta: EHFZZLren 31.II eta 31.III artikuluak–. Nafarroako NFBk, berriz,
epealdi luzeagoa aurreikusten du (urtebete eta egun bat), testamentugilea hil zenetik
kontatuta (191.5 legea). Kontuan izan epe horiek luzaezinak direla, hau da, behin igarota,
testamentua ez bada aurkeztu gainbehera etortzen da. EHFZZLk ezarritako hiru hilabeteko
epeari dagokionez, berriz, azpimarratu behar da bai ahozko bai idatzizko testamentuentzat
balio duela. Dena den, agian egokiagoa izango litzateke legegileak hipotesi bakoitzari
epealdi desberdina ezarri izan balio; izan ere, testamentua ahozkoa denean, epea luzeegia
dela dirudi: pentsatu behar da, hain zuzen ere, testamentu-xedapenen edukia, kasu horietan,
lekukoen buruan bakarrik eta ez beste inon jasota dagoela, hortik etor daitezkeen arazoekin.
Borondatezko jurisdikzioko egintza hori izapidetzeko organo judizial eskuduna, hala
Bizkaian nola Nafarroan, testamentua eman den lekuari dagokion lehen instantziako epailea
da (1881eko PZLren 63.22 art. eta NFBren 191.5 legea).
Testamentua egiaztaraztea ezein pertsonak eska dezake, interes legitimorik frogatzen badu
(1881eko PZLren 1943. eta 1944. art. eta NFBren 191.5 legea), hala nola testamentuan
onuradun direnak (jaraunsleak eta legatudunak), albazeak (balego), abintestato jaraunsleak,
eta abar. Dena den, idatzizko testamentua bere esku duen pertsonak ere badu egiaztaraztea
eskatzeko legitimazioa eta, are gehiago, eskatzeko obligazioa du, NFBk esanbidez dioenez.
«Ontzat ematea» eskatu eta jarraitu behar diren prozesu-izapideak 1881eko PZLk arautzen
ditu, 1943tik 1955era bitarteko artikuluetan. Horien arabera, epaileak lekukoei (eta, bere
kasuan, parrokoari) deituko die ager daitezen, banan-banan bakoitza aztertzeko. Horiek
adierazitakotik ondorioztatzen bada azken xedapenak emateko asmo serio eta jakinen
gainekoa zuela testamentugileak, azken borondateko adierazpen gisa hartzea nahi zuen
xedapen guztiak haren ahotik aldi berean entzun zituztela lekukoek eta legeak eskatutako
bezainbat zirela –egokiak izateaz gain–, orduan «el Juez declarará testamento lo que de
dichas declaraciones resulte [...] y mandará protocolizar el expediente» (1881eko PZLren
1953. art.). Organo judizialak, ordea, ez du kontuan hartuko adostasunik gabe adierazten
den guztia. Aldiz, azken borondatea idatziz jaso izan bada, dokumentutik ondorioztatutakoa
hartuko da testamentutzat, betiere lekukoak ados baldin badaude idatzi zen papera berdina
dela (1881eko PZLren 1954. artikulua).
Behin egiaztatu edo «ontzat eman» eta gero, testamentua protokolizatzea aginduko du
epaileak. Ondorioz, dagokion notarioaren erregistroetan (protokoloetan) jasoko da
(1881eko PZLren 1955. art.) eta dokumentu publikoaren eragina izango du; suntsitzea edo
galtzea ekiditen da eta publikotasuna ematen zaio, badela frogatuz eta edukia ziurtatuz.
Kontzeptua
Euskal lurraldeen oinordetza-sistemaren ardatza den askatasun zibilaren printzipioaren isla
da testamentu mankomunatua (EHFZZLren Zioen Adierazpena). Zer da testamentu
mankomunatua edo ermandadekoa? Tresna berean eta aldi berean borondate bat baino
gehiagoren adierazpena. Elementu komuna, beraz, tresna bakarra izatea. Borondate
ezberdinak dokumentu berean jasotzea. Formazko batasuna dago. Hori da testamentu honen
ezaugarri nagusia eta ardatza. Hainbat pertsonaren borondateak biltzea, tresna bakar batean.
Pertsona horiek euren oinordetzaren diseinua euskarri bakar batean burutzea, alegia.
Formazko batasun hau da Euskal Autonomia Erkidegoko araudiak jasotzen duena, izatez.
Aiaran adierazpena zabala da eta ez da aipatzen, tresna gisa, testamentu mankomunatua
(EHFZZLren 134. art). Hala ere, argi dago, iraganean lurralde horretan izan zuen isla
kontuan hartuta eta 134. artikuluak eskaintzen duen adierazpen zabala ikusita, egun ere
onartu egiten dela eta, ordezko zuzenbide gisa, beste bi lurraldeetako oinarriak har
daitezkeela. Izatez, Bizkaiak eta Gipuzkoak (1999ko Legeaz geroztik) badute araudia
testamentu mankomunatuari dagokionez (EHFZZLren 49. eta 172. art.; Izatezko Bikoteei
buruzko 2003ko Legea, 9.3 art.). Bi araudiok formazko batasun horretan egiten dute topo,
gutxiengo elementu komun gisa. Segurtasun juridikoak agintzen duen gutxieneko pausoa
da hori, definizio sakon eta zehatzagoekin alderatuta. Ezaugarri hori da, gainera,
Espainiako Kode Zibilaren debekua (669. art.) eta gure araudiak banatzen dituena: tresna
berean mortis causa diseinu bat baino gehiago egoteko aukera, alegia.
Testamentu mankomunatua da kausatzaile bat baino gehiagoren azken borondatea biltzen
duen tresna. Gehienetan bikote dira, ezkontide edo inskribatutako izatezko bikote, gure
kasuan. Testamentu mankomunatua erabiltzen dute euren hil osterako borondatea batera
adierazteko; euren ondasunak edo ondasunen parte bat xedatzeko, alegia.
Ezkontideek testamentu mankomunatuan euren borondateak adieraztea Bizkaiko 1452ko
Foru Zaharrean ahalbidetzen da lehenengoz («testamento é mandas de un acuerdo y
consuno»). Bizkaiko 1526ko Foru Berriak ere onartu eta arautu egiten du testamentu
mankomunatua, ezkontide bakar batek egindako eta beste ezkontideak onartutako
testamentuarekin batera («o el testamento que hiciere el uno, el otro lo loare y aprobare
por bueno, o ratificare en vida del testador que muere»). Bizkaiko eta Arabako
Eranskinaren Egitasmoa idatzi zuen Batzordeak mantendu egin zuen gure araudian
testamentu mankomunatua, bai 1900eko idazkian baita 1928ko Abokatu Bazkunaren
Txostenean ere. Aldiz, 1959ko Bizkaiko eta Arabako Konpilazioak ez zuen testuan sartu,
Kode Zibilaren debekua bere eginez. Foruaren printzipioei erantzuten ez zien tresna zela
argudiatu zuten testua idatzi zutenek (Zioen Adierazpena).
TESTAMENTU
MANKOMUNATUA
Motak
Testamentu mankomunatua bi borondate barnebiltzeko tresna dela abiapuntutzat hartuta
(ezkontideena edo inskribatutako izatezko bikoteena), borondate horien edukia izango da
sailkapena egiteko irizpidea, hain zuzen ere:
Aldi berekoa. Borondateen arteko konexioa edo lotura falta denean.
Testamentua egiten duten pertsonek tresna bateratua erabiltzen dute bere
formazko funtzionaltasunari erreparatuz. Ez dituzte lotzen euren borondateak, ez
dituzte euren adierazpenak bestearenen mendeko egiten, alegia. Independenteak
dira. Komunean dutena tresna bera erabiltzea da, besterik ez.
Gurutzatua edo ermandadekoa. Testamentugile bakoitzak beste
testamentugilea jaraunsle izendatzen du. Elkarrekiko izendapena jasotzen du,
beraz, testamentuak. Bata bestearen jaraunsle izendatua da.
Bateratua. Bi testamentugileek, era koordinatuan, hirugarren pertsona bat edo
bat baino gehiago jaraunsle izendatzen dituzte. Baita ere ematen da
testamentugile batek bestea komisario izendatzen duenean.
Mistoa. Testamentu berean xedapen bateratuak eta elkarrekikoak daudenean,
hots, testamentugile bakoitzak bestea jaraunsle izendatzen duenean eta, gainera,
biek hirugarren pertsona bat edo bat baino gehiago izendatzen dutenean.
Era berean, baina beste ikuspuntu batetik, testamentu mankomunatu batek barnebiltzen
dituen klausulak sailka daitezke. Klausulak elkarrekikoak izan daitezke edo ez.
Elkarrekikoak izango dira testamentu berean dauden beste batzuen mendekoak direnean.
Klausula horien eraginkortasuna baldintzatua geratuko da, beraz. Mendekoak direnek men
egingo diote beste baten eraginkortasunari. Batek eraginkortasuna galtzen badu, besteak ere
galduko du. Testamentu mankomunatuaren klausulak elkarrekikoak direla sumatzen du
EHFZZLk, iuris tantum.
Indarrean dagoen 1992ko Legeak, bere hiru zatiko egiturari begira, araudi bat baino
gehiago aurkezten du testamentu mankomunatuari dagokionez. Alde batetik, Bizkaiko
Foruari dagokiona (49.-52. art.). Bestetik, Gipuzkoako Foruari dagokiona (172.-178. art.).
Aiarako Foruak ez dauka testamentu mankomunatuari buruzko araudirik, baina, egia esan,
beste bi lurraldeetakoa oinarri hartuta eta, jakinik, biak Ohiturazko Zuzenbidetik datozela,
hiru lurraldeetan testamentu mota honek izan dezakeen erregimen komuna marraztu
daiteke, euskal legegileak noiz bateratuko duen zain:
Testamentugileak. Egileek ezkontideak (EHFZZLren 49. eta 172. art.) edo
inskribatutako izatezko bikoteak izan behar dute nahitaez (2003ko Legearen 9.3
art.). Bikote-lotura hau Euskal Autonomia Erkidegoko hiru lurraldeetan bakarrik
galdatzen da; izan ere, Galizian, Aragoin eta Nafarroan zabalik dago testamentu
mota hau bikote ez diren pertsonentzat ere. Hala, ezin izango dute gure
autonomia-erkidegoan testamentu mankomunatua egin ama batek eta seme
batek, anai-arrebek edota inskribatuta ez dagoen bikote batek. Ez da ezkontza
edo inskribatutako bikotearen loturaz gain besterik onartuko. Ordea, bitxia den
arren, izatez banatutako ezkontide bik egin dezakete testamentu mankomunatua,
ezkontide izaten jarraituz gero (nahiz eta banatuak egon eta elkarrekin bizi ez).
Ezkontide edo inskribatutako bikote izan behar da nahitaez, formalki bada ere.
Testamentua egin eta gero ezkontide edo inskribatutako izatezko bikote izateari
uzten badiote testamentugileek, Gipuzkoako araudiari erreparatuz, indarrik gabe
geratuko dira elkarri egindako doako xedapenak eta biek emandako elkarrekiko
klausulak. Bizkaian eta Aiaran ezin esan daiteke efektu hori aplikatzen denik, ez
baitago esanbidez jasoa. Bestalde, gogora dezagun, lurraldeei begira, beste
betekizun bat ere badagoela, auzotasun zibilari edo irizpide funtzionalari begira:
Aiaran bertako auzotasun zibila dutenek soilik egin ahal izango dute testamentu
mankomunatua; Gipuzkoan, berriz, bertan dagoen baserri baten titularrak
direnek, berau mortis causa xedatzeko asmoz; eta Bizkaian, Bizkaiko auzotasun
zibila dutenek egin ahal izango dute, nahiz forudunak izan ez (13. art.).
Formazko betekizunak. Bizkaiko araudiak dio testamentu mankomunatua
notario aurrean egiletsi behar dela. Gipuzkoakoak, gainera, notario aurrean
egilesteko beharra ezartzeaz gain, testamentu mankomunatuak forma irekia izan
behar duela adierazten du. Beraz, Bizkaian testamentu mankomunatua itxia izan
daiteke eta Gipuzkoan ez. Aiaran ere, aukera bikoitza onartuko da bere
askatasun printzipioari jarraiki (134. art.).
Edukia. Jakina denez, testamentu mankomunatua egiteak ez dio
testamentugileari testamentuan jar dezakeena mugatzen. Xedatzeko askatasuna
berbera da banakako testamentua edo mankomunatua eginez gero. Baina gure
lurraldeetan arazoa areagotzen da, nahitaezko oinordetza-sistema aniztasuna
dela eta. Testamentugile bat bizkaitar foruduna bada eta bestea bizkaitar foru
gabea, biek batera testamentu mankomunatua egin dezaketen arren, badakigu
biei ez zaiela ezargarri nahitaezko oinordetza-sistema bera. Beraz, formazko
askatasun hori murriztuko dute barne-mugek. Bizkaitar forudunari tronkalitatea
eta talde-seniparte oso zabala aplikatuko zaizkio; ez-forudunari, berriz, Kode
Zibilaren senipartea aplikatuko zaio, zati berdinetan banatzekoa parte batean,
behintzat. Forma bateratuak ezin izango du, beraz, estatutu aniztasun hori
ezabatu.
Lotura. Printzipioz testamentu mankomunatua egiteak ez du testamentugilearen
askatasuna mugatzen. Testamentua negozio errebokagarria da eta, jakina denez,
testamentugile bakoitza bere ondasunen jabe da hil arteraino edo xedatzen
dituen arte. Testamentu mankomunatua egiteak ez du jabetza hori kaltetzen.
Baina, jakina, nolabaiteko oreka ere aurkitu behar da beste
testamentugilearekiko, batez ere elkarren artean jaraunsle izendapena egon bada
edota elkarrekiko mendekotasuna ageri duten klausulak sartu badituzte
testamentu mankomunatuan. Nork erreboka ditzake? Testamentu
mankomunatuan xedatutako ondasunak inter vivos xedatzeko aukerarik ba al
dago?
Oro har, Bizkaian, Gipuzkoan eta Aiaran, testamentugileek badute,
testamentu mankomunatua egin eta gero, bertan, mortis causa
xedatutako ondasunak inter vivos xedatzeko aukera, doako tituluz edo
kostubidez, ondasun horien jabe diren heinean. Nafarroan ere baimendu
egiten da. Beste kontu bat da testamentugile bakar batek inter vivos
xedatzen duen ondasunak elkarrekiko klausula baten edukia hustu egiten
badu. Horren ondorioz, klausula horren mendekoek ere bere
eraginkortasuna galduko dute.
Testamentugile bat hil egiten denean, berriz, besteak xedatu ahal izango
ditu, doako tituluz edo kostubidez, elkarrekikoak ez diren klausulak
osatzen dituzten ondasunak, banakakoak diren heinean. Elkarrekikoak
diren klausulak osatzen dituztenak ere kostubidez xeda ditzake bizirik
dagoen testamentugileak baina, subrogazio errealari jarraiki, klausula
horren eduki izatera pasatuko da ondasun berria. Gipuzkoako Foruan
elkarrekiko klausulak osatzen dituzten ondasunen doako xedapenak ez
dira baliozkoak izango kasu honetan, ez baditu testamentuak berak
baimentzen eta ez badira elkarrekiko klausularen exekuzioaren
aurrerapena. Bizkaian eta Aiaran, aldiz, ez da eraginkortasun eza hori
inposatzen. Baina, xedapena doako tituluz eginez gero, klausularen
onuradunak eskatu ahal izango du bere exekuzioa, in natura ez bada,
baliokidean. Eskatu ahal izango dio bizirik dagoen testamentugileari edo,
bestela, bere oinordekoei. Doako xedapena ezagutu eta lau urteko epean,
beste bat ezarri ez bada testamentuan bertan.
Errebokazioa. Puntu honetan Bizkaiko eta Gipuzkoako araudiak
ezberdinak dira. Bizkaikoa iraganaren preso, Gipuzkoakoa askeago.
Bizkaiko Foruaren mende daudenek (bizkaitar guztiak, kasu honetan,
eta Laudio eta Aramaioko arabarrak) nahitaezko arau bat dute eta ezin
dute baztertu: testamentugile bat hil egiten bada biek testamentua egin
eta urtebete igaro baino lehen, bizirik dagoenak ezin izango ditu
errebokatu ondasun komunen gainean ezarri diren klausulak. Argi dago,
biak bizirik egonik, nork bere kabuz banakako klausulak erreboka
ditzakeela, beste testamentugileari errebokazioa jakinaraziz (bere
mendekoek galduko dute eraginkortasuna, ondorioz). Gainera, biek
batera erreboka ditzakete batera eginiko xedapenak, ondoren eginiko
testamentu mankomunatu edo oinordetza-itun bidez.
Aiarako Foruaren eremupean, Bizkaiko Foruaren arauak izango dira
aplikagarri, iraganean bi Foruek izan duten instituzio-lotura dela eta.
Hala ere, Gipuzkoako Foruak jasotzen dituen soluziobideak askoz ere
egokiagoak dira eta horiek komun bilakatu beharko lirateke etorkizuneko
erreforma batean, adituen iritziz.
Gipuzkoako Foruari dagokionez, errebokaezintasuna klausulen
elkarrekiko izaerarekin lotzen du. Hala, bizirik dagoen testamentugileak
ezin izango ditu bere jaraunspenari dagozkion xedapenak errebokatu
baldin eta hildakoak egindako xedapenetan badute bere kausa edo
oinarria. Lotuak badaude klausulak, beraz, testamentugile bat hiltzean
besteak ezingo ditu ukitu. Eta klausulak elkarrekikoak direla sumatuko
da, kontrakorik frogatzen ez den bitartean. Banakako
errebokagarritasuna ere posible da biak bizirik daudenean. Elkarrekiko
klausula bat errebokatu nahi baldin badu testamentugile batek, besteari
jakinarazi beharko dio, eta soilik jakinarazpen hori ematen denetik
izango du eraginkortasuna errebokazio horrek. Jakina, biek ere erreboka
dezakete testamentu mankomunatuan egindakoa, ondorengo testamentu
ireki eta notario aurrekoaren bidez, edota oinordetza-ituna dela medio.
9.3. Oinordetza-fiduzia
Bizkaiko auzotasun zibila (foruduna edo ez) baldin badu kausatzaileak, uztailaren 1eko
3/1992 Legearen, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzkoaren 13. eta 32.
artikuluen arabera, «eskuordeko bidez egin dezake testamentua», hau da, «eskuordeko bati
edo batzuei eman diezaieke oinordekoa izendatu eta ondasunak banatzeko ardura, eta
ondasunon oinordetza-eskualdaketa dela eta, berari dagozkion beste ahalbide guztiak».
Beraz, funtsean eskuordetza da kausatzaileak bere konfiantzazko norbaiten alde egiten
duena, hiltzen denean bere oinordetza nahi bezala (muga gutxiago edo gehiagorekin)
antolatzeko beharrezkoak dituen ahalmenak ematen baitizkio.
Egia esan, Bizkaiko ordenamendua ez da mota honetako erakundea jasotzen duen bakarra.
Hain zuzen, arauketa eta irismen desberdinarekin bada ere, Aiarako Zuzenbidean ere
aurreikusten da, bertan «botere osoko gozamena» esaten bazaio ere (EHFZZLren 140.-145.
art.); Gipuzkoakoan, «komisario bidez ordenatzea» izenburupean arautzen da (EHFZZLren
164.-171. art., hirugarren liburuko III. tituluaren II. kapitulua osatuz); eta Nafarroakoan,
berriz, erakundearen bi aldaera edo mota arautzen dira: fiduziario-komisarioak (Foru
Berriko 151. eta 281.-288. legeak) eta konfiantzazko jaraunsleak (151. eta 289.-295.
legeak). Gainera, beste Zuzenbide Zibil autonomikoetan ere ezaguna da; hala nola,
Aragoikoan, Kataluniakoan, Galiziakoan eta Balearretakoan.
Figura horiek guztiak nomen orokor batekin ezagutzen dira: «oinordetzako fiduziak»
(latineko fides). Guztiak, printzipio pertsonalistari salbuespen dira, zeina, Erromako
Zuzenbidetik sortua izanik, oraindik ere indarrean den ordenamendu zibil askotan mortis
causa oinordetza ordenatzeko. Printzipio horren arabera, erregela gisa, oinordetzaren eduki
guztia kausatzailearen borondateak bakarrik zehaztu behar du (pertsonalismo materiala) eta,
gainera, hark bere kabuz adierazitakoa izan behar du (pertsonalismo formala); hartara,
guztiz baztertua geratzen da eremu batean zein bestean hirugarren batek parte hartzea.
Espainiako Kode Zibilak, Euskal Herrian osagarri gisa aplikatzen denak, 670. artikuluan
hori esan nahi du hau ezartzean: «El testamento es un acto personalísimo»; ondorioz, ezin
da utzi «su formación, en todo ni en parte, al arbitrio de un tercero, ni hacerse por medio
de comisario o mandatario. Tampoco podrá dejarse al arbitrio de un tercero la
subsistencia del nombramiento de herederos o legatarios, ni la designación de las
porciones en que hayan de suceder cuando sean instituidos nominalmente». Gogorarazi
behar da, hala eta guztiz ere, Kodeak berak salbuespen garrantzitsu bat jasotzen duela 831.
artikuluko printzipio orokorrari buruz, zeinak hobekuntza egiteko ahalmena ahalorde bidez
ezkontide alargunari emateko aukera arautzen baitu; arau hori, hain zuzen ere, Zuzenbide
Zibil komuna eta foru-legeria zibilak hurbiltzeko asmoz eman zen bere garaian. Artikulu
hori, 41/2003 Legeak, azaroaren 18koak, minusbaliotasunak dituzten pertsonen ondarea
babesteari buruzkoak aldatu du.
Aurrekari historikoak
Bizkaiko, Aiarako, Gipuzkoako eta Nafarroako oinordetza-fiduzien jatorria kokatzeko,
doktrinak mendeetako ohituren praktika aipatzen du, bada, arau-iturri zaharrenen artean,
haiek idatziz jasota Lur Lauko iturrietan bakarrik agertzen badira ere (1452ko Foru
Zaharraren 126. legea, eta 1526ko Foru Berriaren XXI. tituluko III. legea), lurralde haietan
guztietan notarioaren aurrean egindako formulario eta protokoloetan «komisarioaren»
figura, Erdi Aroaz geroztik bereziki, maiz eta erruz erabiltzen baitzen.
Bizkaiko iturriak (eta horiek bakarrik) erregimen berezia emateaz arduratu izanak badu,
segur aski, arrazoi bat: Gaztelako Zuzenbidearen eraginez, bere antzera egitea, kontuan izan
behar baita hura zuzenean aplikatzen zela hiribilduetan eta, osagarri gisa, Lur Lauan ere.
Gaztelako Zuzenbidean, Errege Foruak (III. liburuko, V. tituluko, VI. legea) jadanik jasoa
zuen testamenturako ahalordea emateko praktika zabaldua; urte batzuk geroago, Erromako
Zuzenbidea nabarmenki jasotzearen ondorioz, jaraunslea eta legatuduna izendatzeko
oinordetzako eskuordetza debekatu egin bazuten ere Partidek (6. Partidetako III. tituluan
XI. legea), 1505eko Toroko Legeek berreskuratu zuten figura (XXXI-XXXIX -CÁMARA
LAPUENTE-). Hala eta guztiz ere, Toroko erregimenak, oso zehatza izanik, zuhur jokatzen
du erakundea arautzean eta, horrela, batetik, emandako ahalak oso argi eta garbi
zehaztutakoak izatea eskatzen du, komisarioen aldetik gehiegikeriak («fraudes y engaños»)
ekiditeko; eta, bestetik, ahala baliatzeko epemuga luzaezina ezartzen du eta, kasurik
hoberenean, oinordetza irekiz geroztik urtebete eta egun bat baino lehen baliatu beharko da.
Toroko Legeetan jasotako araudia, gero, 1567ko Bilduma Berrira pasatuko da eta, geroago,
1805eko Bilduma Txit Berrira.
Hain zuzen ere, Bizkaiko Foru Berriak, komisario bidezko testamentua esanbidez arautuz,
sendo uztartzea nahi izan zuen batik bat Gaztelako Zuzenbidearen argitan eta eraginez
itzalita geratzeko arriskuan zeuden bi printzipio hauek: lehena, ahalordea baliozkoa izango
dela nahiz eta «el Testador en su Testamento, e postrimera voluntad, no haya nombrado, ni
declarado a qual de sus hijos, o decendientes, o successores le hayan de heredar, o los
Comissarios nombrar, y elegir»; y segundo, que, comoquiera que el poderdante podía
fallecer dejando descendientes "o profincos [...] pupilos, y pequeños, y de tal edad, y
condicion, y calidad, que los Comissarios no pueden convenientemente elegir, ni instituir
entre los tales menores, qual es el mas idoneo, o habil, o suficiente, o conveniente a la
Casa, para heredar, o regir toda la Casa, y Caseria», ahalordea baliatzeko dagoen epea,
urtebete eta egun batekoa, kontatu beharko da haiek adingabeak izateari uzten diotenetik.
Gainera, Lur Lauan ondoren zabaldutako usadioaren poderioz, zeinaren arabera
ezkonberriak, ezkontzako kapitulazioak egiteko garaian, testamenturako ahalordea («alkar-
poderoso») elkarri ematen baitzioten, hura baliatzeko ahalmenari epemugarik jarri gabe
gainera; ondorioz, legeak ezarritako muga hura apurtu egiten da behin betiko.
Funtzioa
Bizkaiko, Aiarako, Gipuzkoako eta Nafarroako oinordetza-fiduziek badute, jatorrian,
izateko arrazoi berdina, zeinak argi uzten baitu zergatik zabaldu zen guztietan ohituraren
bidetik (LACRUZ BERDEJO): xedatzeko ahalmena ahalorde bidez emateak badu
zentzurik nekazaritzan oinarritutako ekonomia tradizionalean, oinordekoa aukeratzeko
garaian egokiena –gehienetan ondorengo bat– izendatzeko nahia baitago, horrek jasoko
baitu aurreko arbasoen funtsezko ondarea eta jarraipena emango baitie familiako tradizioei
eta leinuari. Aukeratzeko posiziorik aproposenean gurasoak eta aurrekoak daude, baina
egoera honetan: oinordeko izan daitezkeenak adin nahikora iritsi badira, orduan bakarrik
ezagutu baitaitezke horien gaitasunak eta dohainak. Une hori iritsi arte, agian komeni da
aukeraketa atzeratzea eta, bitartean, gerta liteke jadanik kausatzailea bizirik ez egotea;
horregatik ematen da, badaezpada, ahalordea. Horren titular petoa, beste subjektu batzuk
baztertu gabe, bizirik geratzen den ezkontidea da; zergatik? Bada, ondasunak ume komunen
artean banatzeko garaian, beste inork baino hobeto ezagutzen baititu horien merezimenduak
eta egokitasuna, eta familiako ondarearen eta egoeraren komenentziak (LACRUZ
BERDEJO).
Begi-bistatik ezin da galdu, bestalde, xedatzeko ahalmena alargunari (edo beste ahaide bati)
emateak titularrari ekarriko dion aginte-posizio indartua familiaren barruan. Are gehiago
horri lotzen bazaizkio ondasunak erabiltzeko eta gozatzeko eskubidea eta ahalordeak
eskaintzen duen aukera bai jaraunsletzako ondarea etenik gabe gestionatzeko, bai ezkontza-
sozietatean (foru-komunikazioan, konkista-sozietatean edo, bere kasuan, irabazpidezko
sozietatean) bildutako ondasun komunak multzo gisa eta batera xedatzeko (ANGOITIA
GOROSTIAGA eta CÁMARA LAPUENTE).
Laburtuz, oinordekoa aukeratzeko ahalmena, eta horrekin batera ondarea kudeatzeko eta
familiaren ondareko ondasun guztiez gozatzeko botere zabalak bizirik geratzen den
ezkontideari ematea, ohiko usadioz hartutako erabakia zen, bai ahaide taldearen batasuna
gordetzeko, bai nekazaritzako (eta, geroago, merkataritzako edo industriako) ustiategiaren
batasunari eusteko, eta bai ezkontide alargunaren egoera ekonomikoa zaintzeko.
Erregimen juridikoa
Orain, EHFZZLk eta NFBk erakunde horri buruz ezartzen duten eraentza juridikoaren
alderdi garrantzitsuenak azalduko ditugu. Baina, abiatu aurretik, «testamenturako
ahalordea» eta «komisario bidezko testamentua» esapideei buruzko ohar bat egin behar da;
izan ere, Bizkaiko Zuzenbidean oso errotua baldin badago ere, gainerako ordenamendu
zibiletan, apropos, ez dira erabiltzen. Zergatik gertatzen da hori? Bada, komisarioa
Bizkaiko Foruan bakarrik aritzen da kausatzailearen ordezkari post mortem gisa, hau da, de
cuius delakoaren testamentua egiten duen norbait da, hura hil ostean haren oinordetza
ordenatzen duenean. Hala eta guztiz ere, ideia hori, teknika juridiko zorrotzean, ez da oso
zorionekoa; izan ere, ezinezkoa da hildakoaren ordezkaritzan testamentua egitea, hau da,
hildakoa jadanik ez baita existitzen eta, ondorioz, eragin zibiletarako bere nortasuna iraungi
baita jada. Komisarioak parte hartzen duenean hau gertatzen da (bizkaitarra bada ere bai):
modu konplexuan eta bi giza borondateren bidez hedatzen da herentzia; alegia, batetik
kausatzaileak eskuordetza ematen du, oinordetza ordenatzeko eta ondareaz xedatzeko lehen
egintza bat dago, zeinaren ondorioz testamenturik gabeko delazioa saihestuko baita, eta,
bestetik, komisarioak emandako xedatze-egintza dago, oinordetzako prozesua burutzen
duena. Azken egintza hori, ordea, besterena den ondarearen gain erortzen bada ere, izaeraz
fiduziarioak berak bere izenean egindako egintza da, hori egiteko legitimazioa baitu, noski,
aurretik eman den baimen haren arabera (ASUA GONZÁLEZ).
Komisario izenda daitekeen subjektua eta izendatzeko modua
Gipuzkoako Foruak, lurraldean ohituraz jarraitu den praktikan oinarrituta, komisarioa
hautatzeko aukera subjektuaren arabera murriztu eta ezkontidera mugatzen duen bitartean
(EHFZZLren 164.1 art.), Bizkaikoak (EHFZZLren 32. art.), Aiarakoak (EHFZZLren 140.
art.) eta Nafarroakoak (NFBren 281. legea.), antzina gertatu ohi ez bezala, beste ezein
pertsonengana ere zabaltzen dute, familiakoak izan ez arren.
Izendagarri diren subjektuen eremua zabaltzeko erabakia erabat zilegi dela jo behar da,
agian Aiarako kasuan izan ezik: botere osoko gozamenak, erakunde moduan berez,
xedatzeko ahalmena eskuordetzearekin batera, jaraunsletzako ondasunez gozatzeko
eskubidea darama hain zuzen ere, historikoki, gozamena eta fiduzia batera joaten zirelako
ezkontideari esleitutakoan. Baina, oinordetza ordenatzeko enkargua alarguna ez den beste
norbaiti emateko aukera errekonozitu ostean, ez du zentzu handiegirik fiduzia horrekin
batera beti eta kasu guztietan jaraunsletzaren gaineko gozamena fiduziarioaren alde
esleitzeak, edo batere zentzurik ez, edonolakoa delarik ere bere egoera eta kausatzailearekin
duen harremana (ANGOITIA GOROSTIAGA).
Askoz ere zuzenagoa da (eta figuraren ohiturazko jatorriarekin bat egiten duena), ildo
horretan, Bizkaiko Zuzenbidea. Bertan, komisario izendatua izan den bizirik geratutako
ezkontideak bakarrik (testamentugileak kontrakorik xedatzen ez badu behintzat) izango du
jaraunsletzaz gozatzeko eta aprobetxatzeko eskubidea «sin obligación de prestar fianza»
(EHFZZLren 105. art.). Kontuan izan, Lur Lauan, elkar komisario izendatzeko aukera
dutela ezkontideek; horri deritzo, hain justu, alkar-poderosoa (EHFZZLren 33. art.).
Izendapena, bukatzeko, testamentuan (notario aurrekoan, Bizkaiaren eta Gipuzkoaren
kasuan) edo eskritura publikoan egin behar da. Eskritura hori izan daiteke, edo ezkontzako
kapitulazioei buruzkoa, edo baita oinordetza-ituna jasotzen duena ere (EHFZZLren 33. eta
165. art., eta NFBren 281. legea).
Oinordeko posibleak
Hasteko, Bizkaiko Foruak ez dio esanbidez ezartzen kausatzaileari oinordeko izan
daitezkeenen multzorik zehazteko zamarik, gero hortik komisarioak aukeraketa egin behar
izanik. Izendapenari dagokionez, EHFZZL (44. art.) hau aurreikustera mugatzen da:
boterea baliatzeko eperik ez bada zehaztu, epea urtebetekoa izango da kontatzen hasita
testamentugilea hil zenetik, edo hura hil zeneko adierazpen judiziala eginez geroztik,
ustezko oinordeko guztiak adin nagusikoak badira. Baina, arau horri jaramon handiegirik
egin gabe ere, halako zamarik badela (alegia, de cuius delakoak fiduzia baliatzeko eremu
subjektibo bat zehaztu behar duela) defenda daiteke logikak berak ematen dituen
oinarriekin: pentsatu, bestela, kausatzaileak bere oinordetza ordenatzeko izan behar duen
erantzukizuna erabat besteren esku utziko lukeela, eta kausatzaileari, noski, bere mortis
causa traktuaren gidaritzan parte hartzea eskatu behar zaio, hein batean behintzat; eta
gutxieneko parte-hartze hori, komisarioa izendatzeaz gain, oinordeko posibleak ere
izendatzea izango da, hain zuzen ere (ASUA GONZÁLEZ). Baina, figura hori historian
familiaren argitan sortu zela kontuan izanik, Bizkaiko Zuzenbideak aipatze bidez argi eta
garbi jarri gabeko betekizun hori alboratu daiteke kasu honetan: senipartea edo tronkaleko
ondasunak jasotzeko eskubiderik baduten ahaideak uzten baditu kausatzaileak hiltzeko
garaian, orduan ulertu behar baita fiduziarioak ezingo duela inoiz ere zati askea (hau da,
senipartea ez dena) edo tronkalekoak ez diren ondasunak arrotzen alde erabili. Mota
horretako xedapena (hau da, familiaren barruan ez dauden subjektuen aldekoa)
onartzekotan, onar daiteke bakarrik komitenteak aipatze bidez adierazten badu zein talderen
barruan egin behar den aukeraketa. Aiarako eta Nafarroako ordenamenduetara ere zabal
daiteke ondorio hura, antzeko gabetasuna dutelako (ASUA GONZÁLEZ eta ANGOITIA
GOROSTIAGA).
Gipuzkoako Foru Zibilak, aldiz, komisarioa izendatzea baliozkoa izateko, hau eskatzen du:
edo kausatzaileak pertsona multzo bat izendatzea horien artean oinordeak izenda daitezen,
edo halakorik izendatu ez eta kausatzaileak nahitaezko jaraunsleak utzi izana (EHFZZLren
164.2 art.). Azken hipotesi horri buruz zehazten du, gainera, komisarioak izendatu beharko
dituela oinordekoa edo oinordekoak, kausatzailea hil den unean nahitaezko jaraunsle diren
pertsonen edo horien ondorengoen artetik, nahitaez, nahiz eta aurreko ahaideak oraindik
bizi eta ondorengo horiek fiduzia-emailearen heriotza ondoren jaiotakoak izan. Azken
aurreikuspen horrek helburutzat du onuradun izan daitezkeen taldea handitzea, horrela
baserrirako oinordekorik egokiena aukeratzea errazteko. Baina, edozein kasutan, konturatu
nola, de cuius delakoak zehazten ez badu eta nahitaezko jaraunslerik egon ezean,
komisarioa izendatu izana eraginik gabe geratuko dela. Modu horretan, eragotzi egiten da
oinordetza ordenatzeko erantzukizun osoa besteren –komisarioaren– eskuetan erabat uztea.
Kargua egikaritzea
Komisarioaren ahalmenak eta betebeharrak
Karguaren izaera dela eta, kausatzaileari dagokio beti komisarioak bere zeregina nola eta
zeren arabera bete behar duen zehaztea; hala ere, adierazpenik egin ezean, eskuorde
emaileak izango zituzkeen ahalmen berberak izango dituela ulertuko da (EHFZZLren 35.
eta 166.2 art. eta NFBren 151. legea). Bizkaiko Foruan, esate baterako, komisarioak
oinordeko edonor izenda dezake, betiere tronkalitate printzipioak eta senipartearen
ukiezintasuna errespetatuz (gogoratu, dena den, umerik eta ondorengorik baldin badago,
testamentugilearen esanbidezko baimenik gabe ezin duela arrotzen alde ezer xedatu, ezta
zati askea ere), ondasunak nahi bezala bana ditzake (bai titulu singularrez, bai titulu
unibertsalez), baztertzeak egin ere bai, zamak eta ordezpenak ezarri (legezko mugen
barruan), ondarea banatu, eta abar (CELAYA IBARRA). Hala eta guztiz ere, Bizkaiko eta
Gipuzkoako Zuzenbidearen arabera, komisarioak ezingo luke errebokatu de cuius
delakoaren testamentua, ez osorik ez zati batean, horretarako espresuki baimendua izan ez
balitz (EHFZZLren 37. eta 166.2 art.).
Ordenamendu horietan bietan, bestalde, kausatzailea hil (edo epaileak hildakotzat jo) eta sei
hilabeteko epean (EHFZZLren 167. art., Gipuzkoarako) edo izendatua izan dela jakiten
duenetik (EHFZZLren 36. art., Bizkairako), komisarioak oinordetzan dauden ondasun,
eskubide, karga eta zor guztien inbentarioa egin beharko du. Oinorde izan daitezkeen
pertsonentzat, inbentario hori oinarrizko berme bat da, hain zuzen ere ondarea osatzen
duten ondasunak zein diren jakinda, betiere zailagoa izango baita jaraunsletzako ondasunak
«xahutzea edo desagerraraztea». Horregatik, hain zuzen, izaeraz aginduzkoak edo bete
beharrekoak dira arau biak; eta, Gipuzkoan, inbentario hori eskritura publiko bihurtzeko
ahalmena ematen zaio oinordeko izan daitekeenari.
Komisarioak behin betiko onuradunak aukeratzearekin jaraunspena esleitzen ez den
bitartean, jaraunspenak titularrik ez duela ulertu behar da, hau da, iacente egoeran dagoela
jaraunspena. Aldarte horretan azaltzen den arazoa da erabakitzea ea nork hartu behar duen
jaraunsletza administratzeko eta kudeatzeko ardura: bada, komisario izateari ez zaio lotzen
beti zeregin hura, ez Bizkaian ez eta Gipuzkoan ere (EHFZZLren 40. eta 168. art.), eta
horregatik hain zuzen ere zeregin hura fiduziarioak izango du kausatzaileak aipatze bidez
bestelakorik borondatez adierazten ez duenean eta ezkontide alargunik ez dagoenean ere
bai (Lur Lauan, bederen). Nafarroan, ordea, jaraunspena administratzeko ahalmena
fiduziarioak du, baina betiere kausatzailearen ezkontidea edo aurreko ahaidea baldin bada
fiduziarioa. Aldiz, fiduziarioak beste norbait baldin badira, orduan, eragin horietarako,
jaraunspen-erkidegoaren erregelak aplikatuko dira deituen artean (NFBren 287. legea).
Epea
Komisarioak eskuorde-emaileak zehaztu dion epean burutu beharko du bere betekizuna.
Bizkaian, eskuordekoa alarguna balitz, eperik gabe edo bizialdirako eman diezaioke
(EHFZZLren 44.I art.). Gipuzkoako Foru Zibilean ere, komisarioa ezkontidea balitz, horren
«bizitza guztira» zabal diezaioke emaileak betekizuna burutzeko epea, baldin eta aldi
berean ondarearen biziarteko gozamena ere eman badio (EHFZZLren 169.1 art.); argi gera
bedi, hain epe luzea emateak zentzua duela, zehazki, zamatutako ondasunei dagokienez
bakarrik. Ez bada ezer adierazi, epea urtebetekoa izango da kausatzailea hiltzen denetik edo
epaileak hildakotzat jotzen duenetik hasita, oinordeko izan daitezkeen guztiak adin
nagusikoak badira edo burujabeturik badaude; bestela, oinordekorik gazteenak hemezortzi
urte betetzen dituenetik edo burujabetzen denetik hasita (EHFZZLren 169.2 art.). Bizkaiko
Foruak, bere aldetik, ordezko gisa epe berbera ezartzen du, baina kontaketa hasteari
dagokionez, askoz ere zorrotzago jokatuz: deitutakoak adin nagusira iritsi arte atzeratzen da
epea kontatzen hasteko eguna eta «burujabe egitea ez da nahikoa izango horretarako»
(EHFZZLren 44.II art.).
Oinordeak aukeratzeko bideak
Gipuzkoako (EHFZZLren 170. art.) eta Nafarroako (NFBren 286. legea) Foru Zibilek,
komisarioak fiduzia balia dezan, bi bide ematen dituzte: eskritura publikoa eta haren
testamentua. Lehen kasuan, komisarioak egindako ordenazioak berehala sortuko ditu
eraginak eta errebokaezina izango da; bigarrenean, berriz, eraginak hura hil artera
atzeratuko dira eta, jaraunslea nor izango den izendatzea, bizi den artean alda dezake.
Baina, fiduziarioak, bere testamentu partikularrean, bere oinordetzaz gain, de cuius
delakoaren oinordetza ordenatzeko eman zaion epeak ezin du izan agindua betetzeko eman
zaion epea baino laburragoa eta, gainera (Gipuzkoako ordenamenduari dagokionez),
ezkontide-komisarioak bere bizitza osorako gozamenean dituen ondasunak izan behar dute.
Bizkaiko (46. eta 47. art.) eta Aiarako (140. art.) Foruek ere «testamentu-boterea» edo
botere osoko gozamena baliatzea baimentzen diote komisarioari, inter vivos edo mortis
causa egintza bidez. Hala ere, Bizkaiko ordenamenduak egintza horiei (bereziki
azkenekoei) esleitzen dizkien eraginak eta izaera hobeto ulertzeko, gogora ekarri behar da,
istant batean, figurari buruz hark duen kontzepzio berezia: gogoratu behar denez, gorputz
juridiko horren arabera, kausatzailearen ordezkari post mortem antzeko bat da komisarioa
eta, beraz, oinordetza testamentu bidez ordenatzea erabakitzen badu, berez de cuius
delakoaren testamentua egiten du. Abiapuntu horrek ondorio bereziak sortzen ditu,
Nafarroako eta Gipuzkoako Zuzenbideetan agertzen ez direnak, hauek hain zuzen ere:
lehenik, testamentuko xedapenaren eragina berehalakoa da, eman duena hil arte itxaron
beharrik izan gabe; eta, bigarrenik, modu horretan egindako izendapena izaeraz
errebokaezina da. Bizkaiko Foru Zibilak alargunari bakarrik ematen dio aukera bere
testamentuan gauzatzeko hildakoak emandako testamentu-boterea, eta, kasu horretan
gainera, oinordekoa izendatzeak –komisarioak, aipatze bidez, bestelakorik adierazi ezean–,
berehalako eragina sortuko du eta errebokaezina izango da (EHFZZLren 46.II art.).
Kargua iraungitzea
Xehetasun batzuk gorabehera, Bizkaiko eta Gipuzkoako Foru Zibilek, fiduzia iraungitzeari
buruz, kausa berdinak jasotzen dituzte, eta horiek, mutatis mutandis, Aiarako eta
Nafarroako ordenamenduetara ere zabal daitezke (NFBren 288. legea). Hauek dira
(EHFZZLren 48. eta 171. art.):
Lehena: horretarako ezarritako epea bukatzen bada.
Bigarrena: komisarioaren geroztikako heriotza, ezintasuna edo ezgaitasuna
gertatzen bada; kausa hori erabat logikoa da, kargua izaeraz txit pertsonala delako
(ikus EHFZZLren 39. art.).
Hirugarrena: ezkontidea bada komisarioa, ahalordea eman ondoren banantzeko,
dibortziatzeko edo ezkontza deuseztatzeko demanda aurkezten bada; fiduziak
oinarrian duen konfiantza apurtzen baita, horrelako demandak agerian jartzen
duenez.
Laugarrena: komisarioa geroztik ezkontzen bada edo gertatzez ezkonbizitza egiten
badu, kausatzaileak espresuki aurkakoa adierazi zuenean izan ezik; kausa honek
badu arrazoia, izan ere, aurrez aurre dauden interesak egon daitezke eta orduan zaila
da komisarioaren inpartzialtasuna bermatzea (CELAYA IBARRA).
Bosgarrena: uko eginez gero.
Seigarrena: komisarioa kausatzailearekiko edo haren ondorengoekiko oinorde
izateko ezduintasuna dakarren kausaren batean sartu bada; horiek Kode Zibilaren
756. artikuluan daude bilduta.
Zazpigarrena: ahalordean bertan aurreikusitako kausez.
Zortzigarrena: errebokazioz.
Kontuan izan behar denez, komisarioak bere enkargua burutu izan gabe iraungitzen bada
fiduzia (edo zati bati dagokionez bakarrik burutu izan badu), jaraunsletza osoa (edo zehazki
esleitu gabeko zatia) esleitu beharko da abintestato delazioari buruzko erregelen bidez.
Hala eta guztiz ere, Nafarroan, NFBren 288. legeak hainbat aukera aurreikusten ditu
fiduziarioak bere zeregin nagusia burutzen ez duenean zer egin erabakitzeko. Hauek hain
zuzen: lehena, subsidiarioki fiduzia Ahaide Nagusiek egikaritzea, eta, bigarrena, lehena
posible ez balitz, umeetan zaharrenak eskatzea «deklaratua izan dadila jaraunsle» edo,
umerik egon ezean, zentzu berean egin dezakeen eskaera «etxean bizi diren gainerako
ondorengoetatik zaharrenak, betiere baztertuak izan ez badira edo errenuntziarik ez badute
egin». Jaraunsle deklaratzea inork eskatu ezean bakarrik irekiko da legezko oinordetza.
9.4. Oinordetza ituna
Sarrera. Gogoeta orokorrak
Legegileak mortis causa oinordetza antolatzeko hainbat modu aurreikusten ditu.
Kausatzaileak berak diseina dezake bere oinordetza eta, hala egiten ez badu, legegileak
erabakiko du, kausatzailea hiltzean, eskualdagarriak diren eskubideak eta betebeharrak nori
dagozkion. Lehenengoari, borondatezko oinordetza deritzo, hots, kausatzaileak berak,
legegileak aurreikusten dituen baliabide juridikoak erabiliz, hil osteko bere ondarea nola
banatuko den erabakitzea. Borondatezko diseinurik ezean, legezko oinordetza jartzen da
martxan, hau da, legegileak kausatzailearen ondarea nola banatuko den xedatzeko jasotzen
duen arau bilduma. Mistoa ere izan daiteke oinordetzaren antolaketa, borondatezkoa eta
legezkoa konbinatzen direnean, kausatzaileak bere ondarearen zati batekiko xedatutakoa eta
legeak xedatu gabe geratzen denari buruz erabakitakoa batzean.
Kausatzaileak baditu hainbat tresna juridiko, bere hil osteko ondarea nola banatu
erabakitzeko eta erabakitakoa adierazteko: testamentua (pertsona bakarrekoa edo
ermandadekoa), komisario bidezko xedapena eta oinordetza-ituna. Azken honek
kausatzailearen eta bere oinordekoaren artean haren oinordetza arautzea du helburu.
Testamentuak ez bezala, oinordetza-itunak kausatzaileari ahalbidetzen dio bere ondarea
nahi bezala banatzea, hil aurretik eta bere oinordekoarekin ituna eginez. Horrela,
kausatzaileak eta oinordekoak, bakoitzak bere baldintza, erreserba eta klausulak ezarriz,
haren ondasunen xedea erabakitzen dute. Testamentua kausatzailearen hil osteko
borondatea jasotzeko euskarri juridiko errebokagarria da; oinordetza-ituna, berriz, akordio
bat da: kontratu bat. Oinordetza-itunaren baitan bi borondate biltzen dira, gutxienez:
kausatzailearena eta oinordekoarena. Biek adosten dute kausatzailearen ondarearen (edo
zati baten) hil osteko antolaketa; eta, hain justuki, adostasunaren oinarrian egindako
diseinua izateak bilakatzen du ituna baliabide errebokaezina. Ituna osatzen duten alderdiek
ezingo dute, beraz, euren kabuz, adostutakoa aldatu, horretarako beharrezkoa izango baita
beste kontratugilearen oniritzia.
Euskal Herrian, berezko Zuzenbide Zibila duten beste hainbat autonomia erkidegotan, zein
Europako herrialde batzuetan, berezitasunak berezitasun, era berean gauzatu izan da itun
hau mendeetan zehar: familia-ustiapen baten jabe diren senar-emazteak zahartzen doazen
heinean, haien seme-alaben artean egokiena deritzotena aukeratzen dute ustiapena haren
esku uzteko. Gehienetan, seme edo alaba horren ezkontza izaten da oinordetza-ituna
sinatzeko aukeratu ohi den unea. Kontratu edo itun bidez [oso erabiliak izan dira,
honetarako, ezkontza-hitzarmenak], bikote zaharrak aukeratutako seme-alaba oinordeko
izendatzen du eta ondarearen jabetza soila eskualdatzen dio, haientzat eskualdatutakoaren
gozamena erreserbatuz [edo jabetza osoa, oinordekoak bere gain hartuz kausatzaileak hil
arteraino mantentzeko betebeharra]. Horrela, bikote zaharra eta ezkonberria elkarrekin
arituko dira elkarbizitzan zein ustiapen-lanetan, eta azken horien egokitze-prozesua
erraztuko da, familiaren eta ondarearen «buruzagitza» aldaketa era automatikoan eta berme
ororekin burutu dadin. Bikote zaharra hiltzean, bikote gaztea, jadanik etxeko lanetan
trebatua, ustiapenaren jabe bihurtzen da. Kausatzaileak bere hil osteko ondarearen banaketa
oinordekoarekin itundu ahal izanak, elkarbizitza zein elkarlana ahalbidetzeaz gain, familia
barneko ondarearen eskualdatze-katea bermatzen du.
Itun horien helburu nagusia da –gehienetan nekazaritza- eta abeltzaintza-ustiapenetan
garatua–, familiaren ondarea, belaunaldiz belaunaldi, osoa eta zatiezina eskualdatzea,
sistema ekonomiko horietan jarduteko ezinbesteko baldintza. Hain zuzen ere, bi dira
aipatutako kate-eskualdatze hori bermatzen duten elementuak: 1) Alde batetik, oinordetza-
ituna onartu eta arautu egiten duten sistema juridikoek seniparteari dagokionez jasotzen
duten erregulazioa; berau materialki ezabatuz (Nafarroa eta Aiara) edota, ehuneko zehatzak
aurreikusita ere, familiaren ondarearen muina oinordeko bakar bati eskualdatzeko aukera
jasoz (Bizkaia eta Gipuzkoa); 2) Beste alde batetik, itunak, aldebikoa izanik, kausatzaileak
adostutakoa oinordekoaren baimenik gabe aldatzeko ezintasuna bermatzen du, honek
agindutakoa jasoko duela ziurtzat hartuz. Oinordekoak duen ziurtasun hori da, hain zuzen,
kausatzailea bizirik egonik ituna egiteko arrazoia, ondarearen eskualdatzea progresiboa eta
egokia izan dadin bermatzen baita. Oinordekoak kausatzailearen eskutik ikasten du
familiaren ustiapenaren buruzagitza bere gain hartzeko haina eta, hura hiltzean, prest dago
bere tokian jartzeko, ondarearen produkzioak etenik izan gabe. Oinordekoak badaki, ituna
sinatzen duenetik, berari egokituko zaiola, kausatzailea hiltzean, ondarearen kudeaketaz eta
familiaren sostenguaz arduratzea.
Mendeetan zehar, oinordetza-ituna izan da, hainbat sistema juridikotan, familiaren ondarea
mortis causa eskualdatzeko gehien erabili den baliabide juridikoa. Autohornidura oinarri
duten nekazaritza-ekonomietan, baserria eta familiaren ustiapena osorik eta zatiezin
mantentzea biziraupenerako berme bilakatzen da. Familiak, baserritik ekoitzitakoa behar du
bizitzeko eta, ustiapenak aurrera egin dezan, ezin da berau, belaunaldiz belaunaldi, seme-
alaba guztien artean banatu. Familiaren ondareak jabe eta buruzagi bakarra behar du izan
belaunaldi bakoitzean haren zatiezintasuna babesteko eta taldearen biziraupena bermatzeko.
Hori da, hain zuzen ere, oinordeko bakarraren sistemaren arrakasta, hainbat eta hainbat
ordenamendu juridikok faltan bota izan dutena oinordetza banatzeko zurruntasunak eragin
duen minifundismo kaltegarriaren aurrean.
Bere ezaugarriei bagagozkio, beraz, argi islatzen da oinordetza-ituna aldebiko kontratua
dela. Kausatzailearen hil osteko ondarea antolatzea eta banatzea helburu izanik, mortis
causa negozioa eta xedagarria, alegia. Haren baliozkotasunak forma publikoa galdatzen du
eta, bere baitan, oinordetzazko izendapenaz gain, bestelako klausulak, kargak, baldintzak
eta erreserbak hitzar ditzakete alderdiek. Printzipioz, aldebikotasuna dela medio, ituna
errebokaezina da. Hala ere, mortis causa negozioa izaki, oinordetza-ituna arautzen duten
ordenamendu juridiko guztiek jasotzen dituzte kausatzaileari izendapena errebokatzeko
ahalmena dakarkioten kausa zehatzak, baita izendatzea suntsiarazteko aukera ere. Finean,
oinordetza-itunaren helburua familiaren ondarea osorik eta zatiezin mantentzea bada, xede
harekin koherentea da oso kontratuak jasotzen duen oinordetzazko izendapena aldatzeko
beta aurreikustea, betiere itunean adostutakoa betetzen ez badu oinordekoak, hori esker
txarrekoa bada edota kausatzailearekin elkarbizitza aldrebestean.
Oro har, hiru oinordetza-itun mota daude: oinordetzeko itunak edo itun positiboak, ez-
oinordetzeko itunak edo uko egitekoak eta, azkenik, hirugarren baten herentziari buruzko
itunak. Bereiz ditzagun, laburki bada ere:
Oinordetzeko ituna edo itun positiboa da orain arte azaldu duguna eta erabiliena.
Itun honen bidez, kausatzaileak bere ondarearen edo ondarearen zati baten
oinordetza ituntzen du bere oinordekoarekin, hura hiltzean oinordekoak bizirik
iraungo duen baldintzapean. Testamentua ez bezala, itun edo kontratu hauek
aldebikoak dira eta, esan bezala, aldebikotasun horren ondorioz, printzipioz,
errebokaezinak.
Ez-oinordetzeko itunaren bitartez, ordea, oinordekoak uko egiten die,
kausatzailearekin sinatzen duen kontratua dela medio, bere oinordetzazko
eskubideei. Uko egiteko itun horiek (itun negatiboak ere esaten zaie) seniparteak
zurruntasunez arautzen dituzten sistema juridiko batzuek ahalbidetzen dituzte,
batez ere, aipaturiko ondarearen zatiezintasun preziatua lortzearren. Familiaren
ondarea, nahitaez, seme-alaba guztien artean banatu behar bada, uko egiteko
itunaren bidez posible da oinordeko bakarraren sistema aurrera eramatea,
betiere, baldin eta senipartedun guztiek, batek izan ezik (hots, kausatzaileak
aukeratutakoak) uko egiten badiete euren oinordetzazko eskubideei. Oinordetza-
itun positiboa lortzeko aurrepausoa izan ohi da uko egitekoa, senipartedunetatik
bakar bat askatasunez aukeratzeko posibilitatea arautzen ez denean.
Hirugarren baten herentziaren gaineko itunean [xedatzailea ere esaten zaio],
hiru dira, ordea, itunaren protagonistak: kausatzailea, bere oinordetzazko
eskubideei uko egiten dien oinordekoa eta oinordekoa ez den hirugarrena.
Egiturari erreparatuz, uko egiteko itunaren antzekoa dela ondoriozta daiteke;
izan ere, kausatzaileak onetsi egiten du oinordekoak uko egitea eta berari
dagozkion eskubideak hirugarren bati lagatzea, normalean kostubidez.
Aurrekari historikoak
Oinordetza-itunaren hastapenak
Kristo aurreko asiriar, egiptoar, greziar eta babiloniar zuzenbidetik eratorritako testu
anitzek argi uzten duten bezala, ituna da mortis causa oinordetza antolatzeko lehenengo
baliabide juridikoa, testamentua sortu aurretikoa, alegia. Erromatar Zuzenbideak sortzen du
testamentua aro klasikoan, ambulatoria est enim voluntas defuncti usque ad vitae supremun
exitum printzipiopean –nahiz eta aurreko aroetan oinordetza-itunak arautu eta erabili–.
Testamentuaren sorrerak itunen debekua ekarriko du: borondate-adierazpenaren hil
arterainoko aldagarritasuna salbuespenik gabeko axioma gisa aldarrikatuz, eta oinordetza-
itunak kausatzailearen borondatea errebokaezina bihurtzen duela kontuan hartuta,
testamentua bihurtuko da hil osterako borondatea plazaratzeko modu bakarra. Erromatar
Zuzenbideak sutsuki defendatuko du kausatzailearen borondatearen errebokagarritasuna,
askatasun printzipiotik abiatuta.
Oso bestelakoa izango da itun horien bilakaera germaniar herrietako Ohiturazko
Zuzenbideetan; oinordetza-itunak, ohiturak sortutako tresna juridikoa izanik, onarpen
zabala jasoko du. Egungo nazioarteko ordenamenduetan dirau itun horiekiko jarrera eta
araudi bikoiztasun honek: alde batetik, Erromatar Zuzenbidetik eratorritako sistema
juridikoak daude (Italia, Espainia, Portugal...), zeinetan, salbuespenak salbuespen,
oinordetza-itunak debekatuak baitaude, nahiz eta azken urteotan itunak eragiten dituen
onurak zeharka lortzeko legezko erreformak ugalduz doazen [Frantzian, 2006-278 Legea,
2006ko ekainaren 23koa; Italian, 2006ko otsailaren 14ko Legea]; eta, bestetik, itunak
onartu eta arautu egiten dituzten Germaniar Zuzenbidetik eratorritakoak (Alemania, Suitza,
Austria...).
Oinordetza-ituna Euskal Herrian: Foruak
Euskal Herrian, itunaren onarpena eta erabilera zalantza gabekoa da. Ikerlarien arabera,
XIII. mendetik aurrera, Euskal Herriko hegoaldean erregeek eta jauntxoek erabiliko
dituzten foru frankoek bultzatuko dute, hiribilduetako biztanleei pribilegio sorta bat
eskaintzearren, funtsean, Lur Lauak ordu arte zuen Ohiturazko Zuzenbide pribatua lege
idatzi bilakatzera. Landa lurraren berezko zuzenbidea bizirik mantentzeko helburuak
gidatuta onartuko dira, beraz, Bizkaian, 1452ko Foru Zaharra, 1505eko Enkarterrietako
Forua eta Durangokoa [data ezezaguna], 1574. urtean hirurek bat egiten duten arte 1526ko
Foru Berriaren araudiarekin. Halaber, fenomeno horren adibide dira 1373ko Aiarako
Forua eta 1394ko Nafarroako Foru Orokorra ere. Gipuzkoan, ostera, ez da euren
Ohiturazko Zuzenbidea idatziz jasotzeko erabakirik hartuko, ohiturak praktika juridikoan
bizirik dirauen arren.
Pirinioetako Zuzenbidearen eremupean, Erdi Aroko Foru horiek erantzun bateratu eta
koherente bat eskainiko dute landa lurreko biztanleen beharrizan ekonomikoei aurre
egiteko. Oinarrian, familiaren ondarearen zatiezintasuna aldarrikatuko dute, nekazaritzako,
abeltzaintzako edo artisautzako ustiapena baita Lur Lauko familia gehienen bizibide
bakarra. Izatez, Lur Lauan, baserriak produkzio eta kontsumo zelula bat osatu izan du XX.
mendeko azken hamarkadak heldu bitartean: ustiapenak ematen duena bilakatzen da
baserrian bizi den familia zabala aurrera ateratzeko tresna nagusia, bakarra ez denean.
Horregatik, arbasoengandik jasotako ustiapenaren zatiezintasuna izango da bertan bizi den
familiaren biziraupena bermatuko duen elementua, mendeetan zehar. Moral kristauaren
eraginez, gizon-emakumeen arteko ezkontza izango da familia-eredu hedatuena: bere
itzalpean ugalduko dira ezkontideen familien arteko itunak eta aliantzak, adostutako
ezkontzak, alegia, sendi bakoitzaren ondarearen banaketa orekatua gauzatzea bilatuko
dutenak. Agertoki horretan, Foruen araudiek jabetza, familia eta oinordetzaren arteko
lotura argia islatzen dute.
Oinordetza-ituna da, beraz, mendeetan zehar familiaren ondarea belaunaldiz belaunaldi
eskualdatzeko erabili izan den baliabide juridikoa, baserriaren gidaritzan beharrezkoa den
ordezpen-prozesua gauzatu duena, hain zuzen ere. Mementoko jabeak seme edo alaba bat
aukeratzen du, sexu edo adinari so eginez baino gehiago ardura berriari aurre egiteko
egokitasunari erreparatuz; eta, gehienetan, bederen, hautagaiaren ezkontza baliatuz, hura
oinordeko izendatzen du, biok sinatzen duten itunaren muinean. Hautatuaren anai-arrebak,
ordea, «baztertuak» izaten dira, desjaraunstuak izan gabe, familiaren ondarearen
zatiezintasunak berau belaunaldi bakoitzean esku bakar batek gidatzea eskatu izan baitu
ehunka urtean. Baztertze hori ez da, beraz, anai-arreba horien eskubideak ezabatzeko
tresnatzat hartzen. Aukeratutako oinordekoak, kausatzailearen aginduak jarraituz, anai-
arreba horien eskubideak bermatuko ditu, euren sostengua bere gain hartuz, edota
ikasketek, bidaiek, lanbideak edo ezkontzak dakartzaten gastuak ordainduz. Bestela ere,
kausatzaileak erreserbatuko du eskubide horiek bermatzeko haina ondare, posible badu.
Foruen araudietan itunak DOHAINTZA forma hartzen du; hau da, ituna, kategoria juridiko
modernoa izaki, dohaintzaren «gorputz»az baliatzen da, Foruen garaian hautagaiaren
aldeko mortis causa izendapena bideratzeko. «Dohaintza» horiek kausatzailearen
hilondoko agertokia diseinatzeko negozioak dira, beraz, ez dohaintza soilak, Foruek argi
islatzen duten bezala: «dohaintza hartzaile»ari «heredero» eta «succesor en vida» esaten
diote [FZren 109. kapitulua, FBren II. legea, XXIII. titulua], «dohaintza» erabiliz
oinordekoari eskualdatzen zaionari «herençia» esaten diote [FZren 115. kapitulua, FBren I.
legea, XXIII. titulua], «dohaintzak» eraginkortasuna galtzen du oinordekoa seme-alabarik
gabe hilez gero [FZren 112. kapitulua, FBren XVII. legea, XX. titulua], eta, gainera,
«dohaintzagile»en mantenuaz arduratzen da oinordekoa horiek hil arteraino, familiaren
ondarearen jabetza formala, behintzat, berak baitu [FZren 91., 112. eta 136. kapituluak,
FBren III. legea, XXIII. titulua]. «Dohaintza» horiek, funtsean, mortis causa izaera dutela
argi islatzen den bezala, Foruek goraipatu egiten dute beroien kontratu-egitura ere [FBren
II. legea, XXIII. titulua]. Ezkontza-hitzarmena da, Foruen eskeman, ituna gordetzeko
erabiltzen den dokumentuzko euskarria [FZren 107., 108., 183. kapituluak; FBren XII.
legea, XX. titulua].
Testamentua ez bezala, oinordetza-ituna ezin du kontratugile batek, bere kabuz, aldatu edo
suntsitu. Bertan adosten den mortis causa izendapena ez da, beraz, libreki errebokagarria:
alderdien borondateak lotzen dituen tresna juridikoa da ituna, eta soilik Foruek adierazitako
arrazoiak direla medio izan dezake kontratuak atzera buelta. Alde batetik, ituna suntsitua
geratuko da oinordekoa hil egiten bada seme-alabarik eduki gabe; izan ere, kontratuaren
helburua belaunaldiz belaunaldi familiaren ondarea zatiezin mantentzea bada, ondorengotza
faltak bidea itxi egiten dio itunak martxan jarritako eskualdatze-kateari [FZren 112.
kapitulua, FBren XVII. legea, XX. titulua]. Kasu horretan, beste oinordeko bat izendatzeko
aukera zabaltzen dute Foruek, aurreko ituna suntsitu ondoren. Bestalde, Foruok
kausatzailearen itunaren muina den oinordekoaren aldeko mortis causa izendapena
errebokatzeko aukera eskaintzen diote hura esker txarrekoa bada [FZren 115. kapitulua,
FBren XXI.I legea, XXXIV. titulua], edota kausatzaileari eta bere ezkontideari mantenua
ukatuz gero [FBren VIII. legea, XVII. titulua].
Bizkaiko Foruek oinordetza-itunaren inguruan [«dohaintza», garaiko teknika juridikoan]
eskaintzen duten araudi aberatsak ez du, hala ere, jarraipenik ikusiko indarrean jartzen ez
diren Bizkaiko 1900eko eta 1928ko Kode Zibilaren Eranskin Proiektuetan, eta ia ito egiten
da 1959ko Arabako eta Bizkaiko Konpilazioan. Nafarroak, ordea, Foruetan jasotako araudi
oparoa 1973ko Foru Berrian jasoko du, egun indarrean dirauena. Gipuzkoak, bestalde, bere
Ohiturazko Zuzenbide pribatua praktikan gauzatzeko idatzizko testu baten babesik gabe
jarraituko du. Egoera horren aldaketa 1978ko Espainiako Konstituzioaren 149.1.8
artikuluarekin batera etorriko da eta, bertan arautzen den eskuduntza dela medio, 1992ko
uztailaren 1ean Euskal Autonomia Erkidegoko Legebiltzarrak onartuko du Euskal Herriko
Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea (EHFZZL), alegia. Egun indarrean dagoen arau
horri, halaber, 1999ko azaroaren 16ko lege autonomikoaren bertutez, Gipuzkoako
Zuzenbide Zibilari dagokion araudia eransten zaio. Egungo euskal agertoki juridikoa,
beraz, bi lege-testuk osatzen dute, oinordetza-itunari bagagozkio: 1992ko EHFZZLk –
Bizkaiari, Aiarari eta Gipuzkoari dagokionez, eta erreforma baten atarian– eta Nafarroako
1973ko Foru Berriak.
Oinordetza-ituna Espainiako Kode Zibilean eta euskal legedi autonomikoan
Aurretiaz aipatu bezala, alde handia dago Espainiako estatuko ordenamendu zibil orokorrak
eta euskal lurraldeetan indarrean dauden zuzenbide pribatuek oinordetza-itunari eskaintzen
dioten tratamenduan. Espainiako 1889ko Kode Zibilak, Zuzenbide Erromatarraren
debekuaren harira, salbuespenak salbu, atea itxi egiten dio itunari kausatzailearen
borondatezko oinordetza antolatzeko baliabide juridiko gisa. Euskal Herriko hegoaldeko
lau lurraldeetan, aldiz, arazorik gabe onartu eta arautu egiten da oinordetza-ituna. Azter
ditzagun, banan-banan, araudiok.
Oinordetza-ituna Espainiako Kode Zibilean
Espainiako estatuko Zuzenbide Zibila Erromatar Zuzenbidetik eratorritako sistema
juridikoa izanik, eta Napoleonen 1804ko Codearen eragin zuzena jasota, Espainiako
1889ko Kode Zibilak argi plazaratzen du oinordetza-itunen gaineko debekua. Horrela,
1271.II artikuluak, etorkizuneko jaraunspenari dagokionez, salbuespen gisa, ondasunak
inter vivos banatzeko kontratuak bakarrik egin ahal izango direla dio, 1056. artikuluaren
arabera. Azken artikulu horretan aurreikusten den ondasun-banaketa, ordea, oinordekoen
aurrean egiten bada ere, aldebakarreko negozio juridikoa da, oinordekoen presentziak ez
baitu berau aldebiko kontratu bihurtzen. Doktrinaren gehiengoarentzat, beraz, 1056.
artikuluko ondasun-banaketa ez da, 1271.II artikuluak dioen bezala, etorkizuneko
jaraunspena objektu duen kontratua, hots, oinordetza-ituna.
Debeku horren zioa oinordetza-itunen aldebikotasuna eta errebokaezintasuna dela aipatu
izan den arren, hots, kausatzaileak bere borondatea hil arteraino aldatzeko duen
askatasunari muga ezartzea, 1271.II artikuluak itunen objektuan oinarritzen du lege-
kontrakotasuna, etorkizuneko jaraunspena. Horrela, nahiz eta kontratua aldebakarrekoa,
errebokagarria edo kostubidezkoa izan, etorkizuneko jaraunspena baldin badu objektutzat
(herentzia osoa edo zati bat eskualdatzea badu helburu), 1271.II artikuluaren arabera
oinordetza-kontratua izango da, Kode Zibilaren eremuan debekatua. Era berean, lege-testu
bereko beste zenbait artikuluk ere debeku hau indartzen dute: 991. artikulua, herentzia bat
onartu edo zapuzteko kausatzailearen heriotzaren ziurtasuna galdatzen duena; 816.
artikulua, nahitaezko oinordekoek haien seniparteari uko egitea deusez egiten duena; 1674.
artikulua, sozietate unibertsal baten bazkideen arteko komunikazioa galaraziz herentziaz
edo legatuz jasotako ondasunak badira, eta 658. artikulua bera, zuzenean oinordetza-itunak
kanpo uzten baititu oinordetza antolatzeko bideei buruz ari denean.
Hala ere, 1271.II artikuluak aurreikusten duen debekuak baditu, Kode Zibilean bertan, hiru
salbuespen: (1) Ezkontza-hitzarmen edo hirugarren batekin kostubidezko kontratu baten
bitartez eginiko hobekuntza, (2) Ezkontza-hitzarmen bidez eginiko hobetzeko hitz ematea,
eta, azkenik, (3) Ezkontza-hitzarmenean gauzatutako senar-emazteen arteko hil osterako
ondasun-dohaintzak. Hiru kasu horiek debekutik aske geratzen diren oinordetza-itunak
dira. Ezkontza-hitzarmen edo kontratu bidez burutzean errebokaezinak dira, eta
kausatzailearen borondatea oinordekoarekin (edo beste alderdi kontratugilearekin) lotua
geratzen da. Azter ditzagun banaka.
Hobekuntza, berez, errebokagarria da Kode Zibilari eutsiz. Baina 827. artikuluan
errebokagarritasun horren salbuespena azaltzen zaigu, baldin eta hobekuntza hori
hirugarren batekin kostubidezko kontratuan edo ezkontza-hitzarmen bidez gauzatzen bada.
Horrela, hobekuntza islatzeko tresna juridiko horiek erabiltzen baditugu (ezkontza-
hitzarmena eta kontratua), eta haien ezaugarriei jarraiki, aldebikoak eta errebokaezinak
izanik, aldaezina da kausatzaileak eginiko hobekuntza. Bere borondatea beste alderdi
kontratugilearenarekin batuz eta herentzia zati bat hitzarmenaren objektua izanik,
oinordetza-itun baten aurrean gaude.
Hobetzeko edo ez hobetzeko hitz emateak Toroko XXII. legean du sorrera, egun Kode
Zibilaren 826. artikuluak arautzen badu ere. Hitz emate soil hori oinordetza-itun bat izango
da, ezkontza-hitzarmen bidez gauzatzen den neurrian. Ezkontza-hitzarmena bera
errebokaezina denez, kausatzaileak bere hilondoko borondatea aldaezin bihurtzen du, eta
baliogabetu egiten ditu hitzartutakoaren kontra ostera eginiko xedapen oro. Agi denez,
erabilitako tresna juridikoaren errebokaezintasuna eta hitzartutako objektua (herentzia edo
herentzia zati bat) dira kasu horiek oinordetza-itun bilakatzen dituztenak.
Oinordetza-itunaren izaera juridikoa ere antzematen zaie Kode Zibilaren 1341. artikuluan
arautzen diren senar-emazteen arteko hil osterako dohaintzei, alegia. Honako honetan ere,
tresna juridikoaren errebokaezintasuna (ezkontza-hitzarmena) eta dohaintzaren objektua
(norberaren ondare guztia edo zati bat, etorkizuneko ondasunak tartean) dira, beroiek
oinordetza-itun izatearen arrazoi. Hala dio Espainiako Auzitegi Gorenaren jurisprudentziak:
AGS 1908ko urriak 20, 1954ko otsailak 6, 1957ko martxoak 27 eta 1960ko ekainak 23.
Itun horien inguruan, aldeko eta kontrako jarrerak daude doktrinan. Aurkakoek
aldarrikatzen dute aipaturiko itunek zapuztu egiten dutela norberaren hil osterako
borondatea (bere ondarearen xedeari buruzkoa, alegia) nahi bezain bestetan aldatzeko
askatasuna. Oinordetza-itunak kausatzailearen borondatea era errebokaezinean lotzen
duenez, borondate horren aldagarritasun-printzipioaren aurka egiten du. Gainera, votum
mortisa eman daitekeela argudiatzen dute, hots, oinordeko kontratugileak kausatzailearen
ondasunak berari dagozkiola ziurtasunez jakiteak hura hiltzeko nahia ekar dezakeelakoan.
Baina eta, nork uka dezake testamentu bidez izendatutako oinordekoak ere bereak izango
diren ondasunak lehenago eskuratzearren asmo bera izateko posibilitatea?
Oinordetza-itunen alde beste iritzi asko dago doktrinan, pertsona orori dagokion
borondatearen autonomiaren defentsan oinarriturik. Izan ere, itun horiek norberari dagokion
askatasuna egikarituz gauzatzen diren kontratuak dira, hil osterako borondatearen
aldagarritasun-printzipioari nahita uko eginez, alegia. Bestalde, argudio ekonomiko zein
soziologiko ugariz indartua dago itunen aldeko iritzi hori, nekazaritza-sistema
ekonomikoetan ondareen eskualdatze zatiezina eta produkzioa hobekien bermatzen duen
bide juridikoa baita, egun, familiaren enpresa eskualdatzeko aldarrikatua.
Oinordetza-ituna Euskal Autonomia Erkidegoko eta Nafarroako ordenamendu
zibiletan
Adierazpena
Indarrean dauden araudi autonomiko horien artean bereizketa argi bat egin behar da,
Nafarroari eta Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, alegia. Nafarroako legegile
autonomikoak, esan bezala, 1973ko Foru Berrian arautzen du, sakonki eta nafar ororen
eskura, oinordetza-ituna. Hiru erpinetan banatzen du erregulazioa NFBk: 1) Propter nuptias
dohaintza (112.-118. legeak); 2) Mortis causa dohaintza errebokaezina (166. legea); eta, 3)
Oinordetza-ituna (172.-183. legeak). EAEn indarrean dagoen EHFZZLk, ostera, hainbat
legelarik gauzatutako proiektu pribatuen batura izanik, eta kontuan hartuta bere
tramitazioan EAE osatzen duten lurraldeetako Batzordeek erakutsi zuten lehia politiko eta
sintonia falta, euskal auzotasun zibil bateratuari uko eginez, azpimarratu beharra dago lau
erregulazio aurreikusten dituela oinordetza-itunari gagozkiola: Bizkaiko Lur Lauari
dagokiona (74.-83. artikuluak), Aiarako Foruan ezarritakoa (134. artikulua) eta Gipuzkoako
Foru Zibilean araututakoa (baserriari dagokionez, soilik: 179.-188. artikuluak); eta, foru
gabekoentzat, Kode Zibilak ezarritako debekua eta salbuespenak. Bizkaiko eta Gipuzkoako
araudiak dira, hala ere, osoenak, eta horiek hartuko ditugu aintzakotzat, nafarrarekin
kontrastean, hurrengo lerroetan luzatuko dugun azterketari begira.
Hiru adierezpenetatik, bizkaitarra da, duda izpirik gabe, desegokiena: «Ezkontza-
hitzarmenez, dohaintzaz edo Eskribau aurreko eskritura bitartez egindako itunez bana
daitezke jarauntsiko ondasunak, guztiak edo batzuk…» (74. art.). Alde batetik, atal honek
oinordetza-ituna nahastu egiten du berau egilesteko dokumentuzko euskarriekin (ikus ere,
27. art.); izan ere, ezkontza-hitzarmena ez da, berez, kausatzailearen oinordetza
diseinatzeko tresna juridiko aproposa, kontratugileek oinordetza-itunaren bidez gauzatzen
duten antolaketa gordetzeko negoziozko euskarri posible bat baizik. Kausatzailearen post
mortem agertokia marrazteko tresna, testamentu eta legearekin batera, oinordetza-ituna da;
euskarriak, berriz, ezkontza-hitzarmena edota eskribau aurreko eskritura soila. Dohaintza,
ordea, Foruek ematen zioten esanahiari fideltasuna erakutsiz, oinordetza-ituntzat hartzen du
1992ko Legeak (76. art.), behin kategoria orokorra aipatuta, beraren erreferentzia soberan
dagoela nabarmena izanik. Eredu garbiagoa erakusten du, ordea, teknika juridikoari begira,
Gipuzkoako araudiari dagokion 179. artikuluak: «Baserriaren eta hari lotutako ondasunen
oinordetzaren ordenazioa eskritura publikoaz egindako oinordetza-itunaren bidez egin
ahal izango da. Itungileek ezkontzako hitzarmeneko eskritura erabil dezakete helburu
horretarako». Bestalde, NFBk 172. legean eskaintzen du oinordetza-itunaren kontzeptua,
nahiz eta, berorren definizioa aurkeztu beharrean, ituna dela medio lor daitekeena eta,
bidenabar, itun motak zein diren azaltzera mugatu.
Hala, legegile autonomikoek ez dutenez oinordetza-ituna deskribatzen, ondoriozta daiteke,
aipaturiko hutsunea betetzearren, hura oinordetza ordenatzeko aldebiko tresna dela,
zeinaren bitartez itungileen borondateak haien artean eta adostutakoari lotuak geratzen
baitira, itundutakoa alde bakar batek, libreki, aldatu edo suntsitu ezinik, alegia. Itunaren
aldebikotasuna (EHFZZLren 74., 77., 78., 82., 179., 180., 181., 182. eta 188. art.; NFBren
172., 177., 178., 179., 180. eta 182. legeak), halaber, itungileek hirugarren bat oinordeko
izendatzen dutenean ere izango da azpimarragarria, nahiz eta izendatuaren aldeko
deialdiaren izaera testamentu bidezko bokazioarena izan, kasu horretan (NFBren 178.
legea).
Araudi autonomiko horietan itun positiboa izan arren legegileen erreferentzia sendoena,
itun negatiboek eta xedatzaileek badute tokia araudiotan (EHFZZLren 4. art; NFBren 172.
legea]. Edozelan ere, itun positiboak oinordekoaren izendapen soila bila dezake, eta
kausatzaileak bere ondarearen gaineko jabetza hil arteraino mantendu (EHFZZLren 78. eta
182. art; NFBren 177.III eta 179.I legeak), edota, izendapen harekin batera ondarearen
eskualdaketa gauzatu eta, «formalki» bada ere, jabe berria izendatu (EHFZZLren 77. eta
181. art.; NFBren 177.III eta 179.II. legeak). Oinordekoaren izendapena, hala ere,
itungileek adostutako erreserba, ordezpen, errebertsio, karga eta betebeharrez inguratua
suerta daiteke (EHFZZLren 74. art.; NFBren 177.I legea), edozein kasutan ere,
kontratugile bakar baten eskutik, libreki, erreboka ezina izanik.
Izaera juridikoa
XIX. mendean alemaniar pandektistikak zorrozturiko negozio juridikoaren suprakontzeptua
da, kontratua eta testamentua sabai beraren azpian kokatzeko helburuari jarraiki,
oinordetza-itunaren moldaketa dogmatikoa gauzatzeko marko egokia:
Mortis causa negozioa da ituna; kausatzailearen oinordetza irekitzea
kontratuaren egitatezko kasuaren parte da –izendatuak ez dauka kausatzailearen
heriotza gertatu arte behin betiko eskubiderik honek emandakoaren gainean–, de
cuiusak oinordekoari eskualdatutakoa haren jaraunspenaren kontu egiten baita,
nahiz eta ituna sinatzen den egunera aurreratu efektu batzuk.
Ondarezko negozio juridikoa da, gainera, oinordetza-ituna; izan ere, honen
helburua da familiaren ustiapenaren belaunaldiz belaunaldiko eskualdatzearen
inguruan sortzen diren harreman juridikoak diseinatu eta arautzea, eta gehienek
kutsu ekonomiko argia dute. Negozio xedagarria, azken finean, ituna sinatu
aurretik existitzen den eskubide baten aldaketa edo eskualdatzea martxan jartzen
duen tresna delako hura, kausatzailearen ondarezko eremuan eraldaketa juridiko
bat ematea bilatzen duena, kontratugileak obligaziozko harreman soil baten
protagonista izatera murriztu gabe.
Ituna oinordetza-prozesuari dagozkion etapekin harremanetan jarriz, baiezta
daiteke, halaber, itunak kausatzailea bizirik dagoen bitartean martxan jartzen
dituela testamentuak edo legeak jaraunspen fenomenoa kudeatzen dutenean de
cuiusa hil ostean derrigorrez ematen diren faseak; izan ere, izendapena,
bokazioa, delazioa eta onarpenari dagozkion faseak itunak berak ordezkatzen
ditu egilesten den unean, kontratugileen adostasuna dela medio. Kausatzaileak
izendatuari eskaintzen dion «oinordetzeko eskubideak» behin-behineko
titulartasuna suposatzen du honentzat bere borondatea harenarekin lotzen
duenetik, eta de cuiusa hil eta gero behin betiko egoera bilakatzen da.
Baieztapen horrek ez du indarrik galtzen, gainera, itunaren bidez kausatzaileak
izendatuaren alde mementoan ondarezko eskualdatze bat gauzatzea erabakitzen
badu; izan ere, haren oinordetza irekitzeak baieztatu beharko ditu ituna sinatzean
aurreratutako efektuak.
Elementuak
Mugimendurik gabeko itun bati argazki bat atera nahiko bagenio –bere sortze-prozesuari
begira–, komenigarria litzateke, ostera, itunaren baliozkotasunari gagozkiola, haren
ezinbesteko elementuak zein diren jakitea, eta posible diren elementuekiko argi bereiztea.
Itunaren ezinbesteko elementuak
a) Subjektu parte-hartzaileak
Euskal Autonomia Erkidegoan, zoritxarrez, elkarren ondoan bizi diren zuzenbide pribatuari
dagozkion araudi ezberdinei so eginez, aipatu beharra dago kausatzaileak, bere
oinordetzaren diseinuaren inguruan ari garenez, forudun auzotasun zibila eduki behar duela
1992ko Legean aurreikusitako edozein motatako oinordetza-ituna sinatu nahi badu
(positiboa, negatiboa edo xedatzailea), izendatuaren auzotasuna zein den kontuan hartu
gabe. Zilegitasun-betekizun hori izanik, beharrezkoa da, gainera, kontratugileek jarduteko
gaitasun osoa edukitzea, baita Nafarroako araudian ere (NFBren 173.I legea).
Oinordetza-ituna, nuntius edo mezulari bidez sina daiteke (NFBren 173.II legea), betiere,
kausatzaileak bere ezkontide edo bikoteari baimena eskatzeko duen beharra argi izanda,
itunak ondarezko eskualdatze bat aurreikusten duenean «biona» den ondasun batekiko
(komunitatezko ezkontza-eraentza ekonomikoen eremuan).
Itungileen artean ez da, ordea, ahaidetasun-harremanik esanbidez inposatzen. Hala ere,
Bizkaiko araudiari begira, nabarmena da, tronkalitateak eta seniparteak ezartzen duten
zurruntasuna aintzat hartuz, oinordetza-kontratu gehienek familiarteko izaera mantenduko
dutela, deusezak izango baitira mortis causa tronkaleko senideak ez direnen alde onibarren
gainean egindako xedapenak. Itunak ez badauka mementoko eskualdaketarik, ordea,
kausatzailea hil arte ez da posible izango tronkalitateak eta seniparteak ezartzen dituzten
mugak gainditu diren jakitea. Edozelan ere, arrunta izan da, mendeetan zehar,
kausatzailearen ezkontideak, hura hil eta gero, haren izenean mortis causa xedatzeko botere
bat izatea, komisario papera betez [NFBren 177.II legea]. Oinordetza-ituna komisarioaren
eskura egongo da aipaturiko diseinua gauzatzeko, noski, baina zentzu osoa mantenduko du
oinordetza-kontratuak komisarioak ezkontidearekin zeuzkan seme-alaba komunak
izendatzeko erabiltzen badu.
b) Edukia
Oinordetza-itunak ezinbestean bere corpusean gorde behar duen edukiari gagozkiola, itun
positiboan, hautatuaren alde ematen den mortis causa izendapena dela esan beharra dago
[ala etorkizunean gauzatuko denaren promesa adostua, NFBren 183. legea], titulu
unibertsalez edo partikularrez. Itun negatiboaren baliozkotasunari begira, ordea, Bizkaiko
araudiari so eginez, kausatzailearen xedatzeko askatasun osoa helburu izanik [Nafarroan eta
Aiaran ez litzateke beharrezkoa izango, seniparte materialik ez baitago, eta Gipuzkoan
beste senipartedunen bazterketa onartzen baita baserria eskualdatzeko soilik], azpimarratu
behar da tronkaleko senide guztiek uko egin beharko lioketela onibarrekiko duten
eskubideari, eta senipartedunen artean, berriz, nahiko izango litzateke lehentasunezko
«taldea» osatzen dutenen uko egitea. Itun xedatzaileak negatiboarekin alderatuz hirugarren
baten aldeko ondarezko xedapen bat gehitzen duen heinean, nabaria da haren betekizunak
bete beharko dituela, bestalde.
c) Forma
Oinordetza-ituna arautzen duten Estatuko beste ordenamendu autonomikoekin sintonian,
EHFZZLk eta NFBk, ituna, mortis causa negozio bat den heinean, eta kausatzailearen hil
osterako borondatearen adierazpenaren egiazkotasuna eta ziurtasuna bermatzea helburu
izanik, eskribau aurrean egiletsitako dokumentuan ager dadin galdatzen dute; itungileek
erabil dezakete horretarako ezkontza-hitzarmena (EHFZZLren 74. eta 179. art.; NFBren
174. legea].
Itunaren elementu posibleak
Esan bezala, itunaren ezinbesteko elementuekin batera ager daitezke haren corpusean
nolanahiko klausulak, erreserbak, kargak, ordezpenak eta errebertsioak, euskal arau
autonomikoen esanetan. Erantsitako elementu horien azalpena plazaratzeko, ordea, negozio
juridikoaren teorian esanguratsuenak izan direnak aukeratu dira: epea, baldintza eta modua.
a) Epea
Foruetan, egia esan, itunaren bitartez gauzatzen den mortis causa izendapenari ez zitzaion,
eraginkortasunari begira, ez hasierako ez bukaerako eperik jartzen, nahiz eta, negozio
juridikoaren teoriaren arabera, abstraktuki, posible izan. Izatez, epeak zentzua dauka
oinordetza-itunak martxan jartzen duen belaunaldiz belaunaldiko eskualdatze-katean,
justuki, kate hori aurreikustean; hots, 1526ko Bizkaiko Foru Berriak azaltzen zuen bezala,
kausatzaileak itunaren bidez bermatzea izendatua hil eta gero [epe ez-ziurra] seme-alabek
jasoko dutela hark zuen eskubide bera. Egun, erabilia ez den arren, erabat onartzen da
itunari hasierako edo bukaerako epea jartzeko aukera.
b) Baldintza
Itungileek askatasuna dute, halaber, adostutako ezinbesteko edukiari baldintza bat
gehitzeko, hau da, itundutakoaren eraginkortasuna gertaera ezezagun baten menpe uztea.
Gure araudien isiltasuna dela medio, Kode Zibilaren erregulazioa dugu aztergai eremu
honetan, bai testamentuari eskaintzen zaion atala (790. art. eta hurrengoak), baita, igorpen
bidez, kontratuari dagokiona ere (1.113 art. eta hurrengoak). Oinordetza-itunari gagozkiola,
baldintza esekitzaileak eta iraungitzaileak ematen dute joko handiena. Lehenengoari
bagagozkio, itun positibo baten esparruan, izendatuak kausatzailearen behin-behineko
oinordekoa izatea onartzen du kontratua sinatzen denetik, baina aurreikusitako gertaera ez-
ziur baten menpe geratzen da izendapenaren eraginkortasuna. Gertatu bitartean, izendatuak
bere eskubidea defendatzeko akzioak izango ditu, hala ere (KZren 1121. artikulua), eta
baldintza bete aurretik hilez gero, bere ondorengoei eskualdatuko die, mortis causa,
itunaren poderioz eskuratutako baldintzapeko eskubidea. Bizirik dirauela baldintza betetzen
bada, oinordekoaren izendapena «purifikatu» egingo da, bere behin-behinekotasuna galdu
gabe; eta baldintza betetzen ez bada, izendapenak ez du eraginkortasunik izango. Itun
negatibo baten eremuan kontrakoa gertatzen da, ordea. Oinordekoaren uko egiteak aurrera
joko du baldintza esekitzailea betetzen bada, eta ez bada betetzen uko egitea
eraginkortasunik gabea izango da [gutxienez, baldintza nahibadakoa denean], eta
oinordekoak bere eskubideak mantenduko ditu.
Baldintza iraungitzailearen funtzionamendua, berriz, alderantzizko da itun positiboari
bagagozkio, eta, gainera, eman izan duen jokoagatik, EHFZZLk ere aurreikusten du,
zehazki, itungileek berau adosteko aukera, 80. eta 186. artikuluetan. Kasu honetan,
oinordekoaren izendapenak eraginkortasuna du hasieratik, eta soilik galduko du baldintza
betetzen bada. Bete bitartean, kausatzaileak izango ditu eskura bere posizioa defendatzeko
beharrezkoak diren akzioak, izan ere, izendatua baita hark eskualdatutako ondasunen jabe
berria. Ez bada baldintza betetzen, oinordekoaren izendapenak aurrera jarraituko du, baina
kausatzailea hil arte bere behin-behinekotasuna mantenduko da. Izendatua hil egiten bada
baldintza bete baino lehen, esekitzailearen kasuan bezala, bere ondorengoei eskualdatuko
die ituna dela medio baldintzapean jasotako eskubidea (EHFZZLren 83.I art.; NFBren 180.
legea]. Itun negatiboari dagokionez, halaber, kontrakoa esan beharko dugu. Baldintza
betetzen bada, itundutako uko egite eraginkorrak indarra galdu eta oinordekoak bere
posizioa berreskuratuko du; baldintza ez bada ematen, aldiz, «purifikatu» egingo da uko
egitea eta oinordekoak bere izaera hori galduko du.
c) Modua
Elementu hau oso erabilia izan da euskal lurraldeetan sinatu diren itunetan; izan ere,
kausatzaileak, oinordeko baten alde mortis causa izendapena eta familia ondarearen
eskualdatzea gauzatu izan duenean, izendatuari, baserriaren «gidari» berriari, zenbait karga
eta betebehar ezarri dizkio bere ardura betetzeko moduari begira. Obligazio horien artean
ezagunak dira, hala nola, Foruek aurreikusitako kausatzailea eta bere ezkontidea
mantentzeko beharra, anai-arreba «baztertu»ei diru kantitate bat edota mantenua
ematearena, edo familiaren ustiapenari begira kudeatzeko orduan jarraitu beharreko
argibideak (NFBren 115. 6), 10) 11) eta 12) legeak].
Efektuak
Film bat balitz bezala, oraingoan, oinordetza-ituna mugimenduan aztertzeko beta dugu,
bere efektuen azterketa xume bat egiteko abagunea, alegia, analisia bi denbora-tartetan
banatuz: ituna sinatzen denetik kausatzailea hiltzen den arte dirauena, eta honen heriotzatik
aurrera zabaltzen dena.
Itunaren eraginkortasuna kausatzailea bizirik dagoen bitartean
Itun positiboari gagozkiola, kausatzailearen eta izendatuaren egoera juridikoen azterketak
bereiztea da komenigarriena, zorren gaineko erantzukizunaren inguruko aipamena
bukaerarako utziz.
a) Kausatzailearen posizio juridikoa
Oinordetza-itunak, aldebikoa eta baliozkoa izanik, errebokatu egiten ditu hura sinatu
aurretik kausatzaileak egindako testamentu bidezko xedapenak, baldin eta hark ez badu bi
xedapen moten arteko bateragarritasuna esanbidez adierazi [EHFZZLren 75. eta 183. art.].
Errebokatzeko indar horretatik ihes egiten dute, hala ere, ermandadeko testamentuak,
ezkontide bat hura egiletsi eta urtebete igaro baino lehen hiltzen denean [EHFZZLren 72.
eta 177. artikuluak], eta mortis causa dohaintzak, oinordetza-ituntzat hartzen den heinean
(EHFZZLren 76. eta 180.2 artikuluak; NFBren 166. legea). Ondorioz, ituna egiletsi
ondoren kausatzaileak egindako testamentu bidezko xedapenak soilik izango dira
eraginkorrak, hark kontratuan horretarako ondasun kopuru bat erreserbatu badu.
Erreserbatutako ondarea erabiltzen ez badu, hau hildakoan abintestato oinordetza irekiko
da, kontrako argibiderik ez badago [NFBk, aldiz, izendatuari esleitzen dizkio 115.3)
legean]. Mortis causa xedatzeko kausatzailearen askatasuna aipaturiko erreserbari lotua
egonik, honek inter vivos eskualdatu nahi izanez gero oinordekoaren oniritzia beharko du
itunaren bidez mementoko ondare-eskualdatzea egin badu bere alde eta [EHFZZLren 77.
eta 181. art.; NFBren 179. legea, zeinak kausatzaileari edozein tituluz xedatzeko ondasunak
erreserbatzea ahalbidetzen baitio eta, erreserbarik ezean, oinordekoaren baimena galdatzen
du]; ez badu eskualdatze hori gauzatu, kostubidezko xedapenak soilik gauzatu ahal izango
ditu [EHFZZLren 78. eta 182. art.; NFBren 179. legea].
b) Izendatuaren posizio juridikoa
Atzerago esan bezala, ituna egilesten denetik, izendatutakoa kausatzailearen behin-
behineko kontratu bidezko oinordekoa da, titulu unibertsalez edo partikularrez, de
cuiusaren heriotzak duen eskubideari irmotasuna egotzi arte. Hala ere, kausatzailea hil
baino lehen suertatzen bada oinordekoaren heriotza, ondorengoei eskualdatuko die, mortis
causa, bere behin-behineko eskubidea eta, kasuz kasu, kausatzailearen eskutik jasotako
ondarea [EHFZZLren 83.I art.; NFBren 180. legea]. Kausatzailea bizirik dagoen bitartean,
halaber, oinordekoak bere eskubidearen defentsarako beharrezkoak diren akzioak izango
ditu eskura.
c) Zorren gaineko erantzukizuna
1. Itunak mementoko ondare-eskualdatzea ekarri badu, kontratua sinatu baino
lehenago kausatzaileak egindako zorren aurrean, lehenbizi berak erantzungo du
oinordekoari eman ez dizkion ondasunekin, eta, ez badauka zerekin ordaindu, oinordekoak
erantzun beharko du kausatzaileak itunaren bidez eman dionarekin, hartzekodunen aurrean
duen eskusio-onura kontuan hartuta. Zorpetua oinordekoa bada, ordea, bere ondasun
guztiekin erantzungo du, kausatzaileak eskualdatu dizkionekin ere bai, noski. Zorrak ituna
sinatu ondoren egindakoak badira, berriz, kausatzailea bada zorduna bere ondare
guztiarekin erantzungo du, oinordekoari eskualdatu diona kenduta (NFBren 115. 1) legea,
betiere «etxearen» onuran hartu ez badira, kasu honetan, Nafarroan, oinordekoak erantzuten
baitu]. Izendatua bada zorduna, ostera, bere ondasun guztiekin erantzungo du
hartzekodunen aurrean, itunaren bidez jasotakoa barne.
2. Itunak post mortem eraginkortasuna badu, ordea, kausatzailea denez ondarearen
jabe bakarra (EHFZZLren 78. art.), hark hartutako zorren gainean, ituna sinatu aurrekoak
zein ondorengoak izanik, bere ondare guztiak erantzungo du. Oinordekoa bada zorduna,
berriz, honek bere ondare pribatuarekin erantzun beharko du, itunaren bidez ez baitu ezer
ere jasotzen kasu horretan. Kausatzailea hil ondoren, oinordekoaren nolakotasuna behin
betikoa bilakatzen denez, honek erantzungo du de cuiusaren zor guztien aurrean,
inbentario-onuraz baliatuz bere erantzukizuna itunaren bitartez jaso dituen ondasunetara
mugatu ahal izango badu ere.
Itunaren eraginkortasuna kausatzailea hil ondoren
Lehenago esan bezala, kausatzailearen heriotzarekin bere oinordetza irekitzea dator eta,
horrekin batera, kontratu bidezko oinordekoaren posizioa finkatzen da, eta behin betikoa
bihurtu. Ez du, bada, horrek kausatzailearen jaraunspena onartu behar izango, eta ezingo du
berau zapuztu ere. Inbentario-onuraz balia daiteke oinordekoa bere erantzukizuna
mugatzeko, eta ez du, noski, kolazionatu beharko jaraunspenaren banaketan itunaren bidez
jasotakoa (KZren 1035. art.; EHFZZLren 62.3 eta 65. art.).
Itunaren eratorritako eraginkortasun eza
Aurreko atalean marraztutako ibilbideak baliozko itun bat baldin badu abiapuntu,
kausatzailearen heriotzarekin bere prozesuari bukaera ipintzen dion ituna, alegia, euskal
araudiek kontratua de cuiusa bizirik dagoen bitartean eragingabea suertatzea aurreikusten
dute, bere aurrekari historikoen eta Estatuko beste ordenamendu autonomikoekin sintonian.
Azter ditzagun eratorritako eraginkortasun falta horren kausak:
Itunaren adostutako aldaketa edo iraungitzea. KZren 1255. eta 1256. artikuluek
diotenaren itzalpean, euskal lege autonomikoek erabateko baliozkotasuna ematen
diete kontratugileek, edo haien ondorengoek, adostutako itunaren aldaketa edo
iraungitzeari, betiere eskritura publikoan jasotzen badute [EHFZZLren 75.2 eta 184.
art.; NFBren 182.I legea].
Itunaren ex lege desegitea. Bi bide arautzen dituzte gure lege-testuek, nahiz eta
NFBk terminologia nahasiagoa erabili:
Errebokazioa. Euskal araudiek zerrendatzen dituzte kausatzaileari itunaren
corpusean adostutako mortis causa izendapena bere kabuz errebokatzeko
zilegitasuna ematen dioten kausak [EHFZZLren 79. eta 185. art.; NFBren
182.III eta 118. legeak]. EAEko araudiak arrazoi gehiago aurreikusten ditu:
1. Kontratugileek itundutako kausak direla medio. 2. Izendatuari ezarritako
kargak eta baldintzak era larrian bete gabe uzten badira [hau da, izatez,
NFBren 115.7) eta 118. legeek aipatzen duten bakarra]. 3. Izendatutakoa
ezduintasun edo desjaraunspen kausan sartzen bada. 4. Izendatutakoaren
jokabideak familiako elkarbizitza normala eragozten badu. 5.
Izendatutakoaren ezkontza banandu, deuseztatu edo dibortziatuz gero,
oinordetza-ituna ezkontza hori dela eta eman bada. Kausa horietariko bat
betetzen bada, kausatzaileak dagokion akzio judiziala abiarazteko aukera
izango du (bera ez badago bere jaraunsleek, de cuiusak nahi ez bazuen izan
ezik; eta NFBren araudiari erreparatuz, soilik demanda jada jarrita badago),
oinordekoaren aldeko izendapena desegin eta horri eskualdatutako
ondasuna berreskuratzearren, alegia.
Iraungitzea. Kontratugileek adostu dezaketen bezala, EHFFZLk ituna ope
legis iraungitzeko arrazoi batzuk ere eskaintzen ditu 80. eta 186.
artikuluetan: 1. Izendapena atxikia dagoen baldintza indargabetzailea
betetzen bada. 2. Izendatua ondorengorik utzi gabe hiltzen bada edota,
ondorengoak utzita ere, kausatzaileak ordezkapen eskubidea ukatu badie.
Ituna iraungita, oinordekoa zenari eskualdatutako ondasunak ere
kausatzailearen edo honek izendatutako hirugarren baten eskuetara
bueltatuko dira, kontrako akordiorik ez bada. Errebertsio hori NFBk ere
aurreikusten du 116.II eta 182.II legeetan.
Edozelan ere, izendapena errebokatu edo iraungi egitean, itunak mementoko ondare-
eskualdatzea ekarri badu oinordekoaren alde, honek gozatutako edukitza egoeraren
likidazioa gauzatu beharko dute kontratugileek. EHFZZLren 81. eta 187. artikuluetan
eskaintzen duen irizpide bakana itungileen akordio falta dagoen kasuetara mugatuz, eta
ordezko araudi gisa Kode Zibilarena aplikatuz, ondoriozta liteke ondarearen errebertsioa ez
dela izendatutakoak jasotako fruitu eta probetxuetara zabalduko, ondarea kudeatzeko hark
izan dituen gastu arruntak bere kontu doazen bezala. Hobekuntzak kobratzeko aukera du
izendatuak 1992ko Legearen arabera, atxikipen-eskubideak babestuta (KZren 453. art.).
Itungileen elkarbizitza
Anciane Regime delakoaren itzalpean kokatzen da Euskal Foruek marrazten duten eskema
sozioekonomiko-juridikoa, gure legedi autonomikoek fideltasun nabarmenez jasoa,
zeinaren muinean autohorniduran oinarritzen den familia konposatuaren baserria eta
ustiapena baitaude, kontsumo eta produkzio unitate mankomunatu bat den heinean.
Familiaren biziraupenak ondarearen zatiezintasunean du itxaropena, belaunaldiz belaunaldi,
oinordeko bakarraren sistema abiapuntu hartuta, oinordetza-itunen bidezko izendapen eta
eskualdatzeen bidez lortzen dena, alegia. Izendatuaren ezkontza une egokitzat hartuta, ituna
sinatzeak bikote gaztearen (izendatua) eta bikote zaharraren (izendatzailea) arteko
elkarbizitza hastera daramatza kontratugileak, familiaren baserriaren sabaipean nortasun
juridikorik ez duen komunitate edo elkarte moduko bat sortzera, hain zuzen. Ustiapenak
eskaintzen dituen baliabideen eta familia osatzen duten kideen beharren arteko oreka
mantentzeko tresna aproposa bilakatzen da, beraz, komunitatea, eta baliabideak sortzen dira
etxean geratzeko aukeratu ez diren beste seme-alabentzat, haien bizitzak aurrera ateratzeko.
Baserriaren gidaritza bateratua gauzatzen dute bi bikoteek gehienetan, eta buruzagitza
progresiboki igarotzen da zaharren eskuetatik gazteenetara. Familiako kide guztiek lan
egiten dute, bakoitzak bere indarren arabera: baserriaren ekoizpenak talde gisa
kontsumitzen dituzte eta gastuak ere komunean ordaindu.
Elkarbizitza desegiteko arrazoiak ere egoten dira: a) Familia osatzen duten kideen arteko
ikusiezinak; b) Izendatzaileen heriotza; eta c) Izendatuaren heriotza ondorengorik utzi
gabe, arrazoiok, halabeharrez, oinordetza-itunaren iraungitzearekin bat egiten ez duten
arren. Komunitatea hautsi egiten bada, ituna iraungi gabe, irabaziak erdi bana zatitzen dira
bikote bakoitzeko; eta hortik aurrera, bikote zaharraren mantenua gazteen esku geratzen da
(horiek baitira ondarearen jabe formalak, gehienetan, ituna dela medio gauzatzen den
eskualdatzea dela eta) edo bikote zaharrak baserriaren gozamenaren erdia erreserbatzen du
bere mantenuaren berme gisa.
Ikus daitekeenez, zirrikitu gutxi zabalik uzten dituen sistema irudikatzen zuten gure Erdi
Aroko Foruek, autohorniduran oinarritutako ekonomia egitura baten magalean. Aldaketak
etorri ere, etorri ziren, hala ere. Ordura arte Eliza katolikoak «zuzentzen» zituen sinesmen
eta praktikek eraldaketa bortitza jasan zuten Erreforma eta Kontrarreformarekin, Estatuak
hartu zuen-eta ikuskatzaile funtzio hori Errenazimendu eta Ilustrazio mugimenduaren
eraginez: hiritar burgesia hedatzea, lan-indarraren proletarizazioa eta gizartearen ehunetan
barrena klase ertainen hazkunde ikaragarria dira, dudarik gabe, industrializazioaren
ezaugarri nabarmenenak. Landatik hirietara izaten diren migrazio-mugimenduak, jaiotza-
tasaren kontrola eta beherakada, emakumeek goi mailako ikasketak burutu eta lan-munduan
sartzea, ezkontidea aukeratzeko askatasuna eta, laburbilduz, gizarte-harreman eta hartu-
eman pertsonalen sekularizazio argia. Ordura arteko familiaren argazkia irauli egiten da:
familia zabalak bidea irekitzen dio familia nuklearra deritzonari, belaunaldi nagusiak
agintaritza galtzen du gazteen ezkontza, lana eta bizitokia aukeratzeko orduan, eta
merkatuaren indarrak, gehiegizko kontsumoak eta dibortzio askeak protagonismoa
eskuratzen du; gure legedi autonomikoek Erdi Aroko Foruek diseinatutako eskema
«tronkal»etik edaten badute ere, bada garaia, beldurrik gabe, eta errespetu osoz, gure
oinordetza-sistema gaurkotu eta egun indarrean dugun gizartearen eskaerei moldatzeko,
gure baliabide juridikoentzat, betikoez gain, eremu berriak topatzeko, alegia.
9.5. Legezko oinordetza
Ideia orokorra
Hasierako atalean esan bezala, kausatzaileak ez duenean bere oinordetzaren diseinurik egiten –
legegileak horretarako eskaintzen dituen tresnak erabiliz–, edota soilik ondasun batzuekiko egiten
badu, legea bera arduratzen da ondasunen etorkizuna zein izango den adierazteaz. Gure legeria
autonomikoari gagozkiola, Bizkaiak bakarrik dauka eremu honetan berezko araudia, EHFZZLren
67.-73. artikuluetan (horrek esan nahi du Gipuzkoan eta Aiaran Espainiako Kode Zibila aplikatuko
dela borondatezko oinordetza diseinurik ez badago).
Bizkaiko Foruak jasotzen duen araudiaren muina tronkalitate-printzipioa da: bai bizkaitar
forudunentzat (Laudio eta Aramaio Bizkaiko Lur Laua dira Foruaren aplikazio-efektuei begira),
baita bizkaitar foru gabeentzat ere, azken horientzat tronkalitateari dagokionez soilik (EHFZZLren
23. eta 25. artikuluak: forudun auzotasun zibila galtzeak ez du kentzen tronkalitate-printzipiotik
eratortzen diren betebeharrak iraungitzea). Izan ere, badakigu, tronkalitatearen dimentsio estuenean,
printzipio horrek legezko oinordetzan duela, batik bat, eragina. Aragoin eta Nafarroan arautzen den
bezala. Ondorioz, kausatzaile bat borondatezko diseinurik gabe hiltzen bada, legegile autonomiko
batzuek (Bizkai, Aragoi, Nafarroa tartean) tronkalitatearen arabera marrazten dute ondasunen
etorkizuna. Kausatzailearen tronkaleko ondasunek norabide bat hartuko dute, eta tronkalekoak ez
direnek beste bat. Jakina da, hala ere, Bizkaian, tronkalitateak baduela beste hainbat instituziotan
eragin nabarmena (nahitaezko oinordetza-sistema, foru-komunikazioa eta inter vivos xedapen
egintzak, doan edo kostubidez eginikoak). Abintestato oinordetza eremu horietako bat da Bizkaian
ere, hots, tronkalitate-printzipioak zuzenean eragiten duena. Azal dezagun, beraz.
Kode Zibilaren 912. artikuluak azaltzen digu noiz irekitzen den legezko oinordetza: La
sucesión legítima tiene lugar:
1.° Cuando uno muere sin testamento, o con testamento nulo, o que haya perdido después
su validez.
2.° Cuando el testamento no contiene institución de heredero en todo o en parte de los
bienes o no dispone de todos los que corresponden al testador. En este caso, la sucesión
legítima tendrá lugar solamente respecto de los bienes de que no hubiese dispuesto.
3.° Cuando falta la condición puesta a la institución del heredero, o éste muere antes que
el testador, o repudia la herencia sin tener sustituto y sin que haya lugar al derecho de
acrecer.
4.° Cuando el heredero instituido es incapaz de suceder.
Kasu horiez gain, Bizkaian abintestato oinordetza ireki egingo da, hipotesi berezi hauetan
ere:
Oinordeko izendatzeko tituluaren baliozkotasun falta (testamentu
mankomunatua, hilburuko testamentua, oinordetza-ituna, oinordetza-fiduzia…).
Oinordetza-fiduziaren baitan, kausatzaileak emandako boterea iraungitzea.
Mortis causa xedapenen bidez tronkalitate-printzipioa urratzea, deuseztasun
zigorra jasoz.
Oinordekoen ordena
Behin irekia, legezko oinordetzak argi markatzen du oinordekoen jaraunsteko ordena.
Ahaidetasunaren hurbiltasunarekin lotzen den hurrenkera dugu, bai Bizkaian baita Kode
Zibilean ere. Bizkaikoa hartu dezagun kontuan; tronkaleko ondasunik ez dagoenean
indarrean dagoena, alegia:
Ondorengoak. Parte berdinetan. Buruz edo leinuz, ordezkatze-eskubidea
dagoenean.
Aurreko ahaideak. Gurasoak badaude, erdi bana. Horietako bakarra balego,
berarentzat dena. Ez badago ez bata ez bestea, bi lerroen artean erdi bana. Ez
badago seniderik lerro batean, bestera joango da jaraunspen guztia.
Ezkontidea. Ez badago lerro zuzeneko ahaiderik, ezkontide alargunak jasoko du
jaraunspena, tronkaleko ondasunik ez dagoenean, noski. Tronkaleko ondasunak
badaude, berak seniparteak ematen dizkion eskubideak mantenduko ditu beti
(gozamen-eskubidea, zeinaren dimentsioa beste senideak nor diren kontuan
hartuta kalkulatuko baita). Ezkontideak banatuak bazeuden deialdiak indarra
izango du, ez baita ezkontza-lotura hautsi. Gauza bera dibortzio-akzioa abiarazi
bada, baina epaia baino lehen kausatzailea hil egin bada.
Albokoak. Laugarren graduko mugarekin, tronkalekoak ez diren ondasunak
alboko bi lerroen artean banatuko dira, erdi bana. Lerro batean ez badago
seniderik, orduan dena beste lerrora joango da. Lerro bakoitzean, hurbileko
ahaideek bidea ixten diete urrunagokoei. Gradu berekoek parte berdinetan
oinordetuko dute. Ordezkatze-eskubidea egongo da kausatzailearen neba-
arreben kasuan, horien seme-alaben alde.
Foru Aldundia.
Aipaturiko hurrenkera tronkaleko ondasunik ez dagoenean ematen da. Baina tronkaleko
ondasunak daudenean, aldatu egiten da, «enborra»ri erreparatu egin behar baitzaio.
Ordenan bakarrik egongo dira tronkaleko ondasunari dagozkion enborreko senideak. Beraz,
ezkontide alarguna ez da horien artean egongo, ez bada EHFZZLren 20.3 hipotesian. Azter
dezagun hurrenkera hura nola moldatzen den tronkaleko ondasunak daudenean:
Ondorengoak. Hauek beti izango dira tronkaleko senide kausatzaileari begira.
Berdin dio biologikoak edo adoptatuak diren. Ez da bereizketarik egiten.
Ondorengo hurbilenekoek, lehenengo gradukoek, buruz jasoko dute
jaraunspena, zati berdinetan. Aldiz, baten bat ordezkatuko badute bere
ondorengoek, orduan hauek leinuz oinordetuko dute. Ezkontza ezberdinetako
seme-alabak edo ondorengoak badaude, orduan, beharrezkoa balitz (ondasuna
beste enborretik datorrelako) erreserbak hartuko dira kontuan.
Aurreko ahaideak. Tronkaleko ondasunen oinordetzan, ondorengorik ez badago,
soilik jasoko du enborrean kokatzen den aurreko ahaideak, ez besteak. Eta hori,
enborra gorago hasten bada bakarrik. Kausatzaileak hasi badu enborra, ez da
joango gorantza legezko oinordetza. Beharrezkoa baita, gorantz joateko, gorako
norbaitek kausatzaileak baino lehen ondasun hori eduki izana. Kausatzaileak
guraso biak badauzka eta ondasuna bi horiek erositakoa bada, orduan erdi bana,
biek hasi baitute enborra. Ez zaie alboko senideei emango ondasun hori, ez
baitute inolako eskubiderik, aurreko beste senide komunek ez baitu enborra hasi.
Alboko ahaideak. Ez badago ondorengorik ezta aurreko ahaiderik ere, enborrean
kokatzen diren alboko senideek jasoko dute ondasuna (nahiz eta ezkontide
alargunak bere senipartetik datorren eskubidea mantendu legez). Laugarren
gradua izango da muga, kausatzailearekiko. Eta, jakina, kausatzailearen eta
oinordekoaren aurreko ahaide komun batek eduki behar izan du lehenago
ondasun zehatz hori, bestela albokoa ez da tronkaleko senide izango.
Ez badago hiru talde horietan sartze den ahaiderik, ondasunak ez dira jada tronkalekoak
izango eta tronkalekoak ez diren ondasunen hurrenkera jarraituko da (ezkontide alarguna
albokoen aurretik sartuz).
10.1.- Euskal Zuzenbide Zibilaren bilakaera: nondik gatoz eta non
gaude orain?
Euskal lurraldeen Zuzenbide Zibila ohiturazkoa da XIII.-XIV. mendeetara arte. Ohitura
horiek lege bilakatuko dituzten lehenengo testuak foruak izango dira: Lur Lauaren edo
elizateen ordezkariek Batzar Nagusietan landu eta onartuko dituzten lehenengo legezko
euskarriak; Gaztelako erregeek hiribilduei emandako eta pribilegioz jositako hiri-gutunek
eragindako desoreka murriztearren sortuak, alegia. Foru horiek jasoko dute, idatziz, gure
ohiturazko Zuzenbide Zibila. Gure lehenengo lege idatziak dira. Hiribilduak inguratzen
dituzten harresietatik at aplikatuko den zuzenbidea jasotzen dutenak, hain zuzen ere; euskal
hiriguneetan Gaztelako ordenamendu zibila egongo baita indarrean [Alcalako
Ordenamendua (1348) eta Toroko Legeak (1505)]. Horrela, Bizkaian, Durangoko Forua
(XIV. mendea), Avellanedako Forua (1394) eta Bizkaiko Foru Zaharra (1452) izango dira
lehenak, Enkarterrietako Forua (1503) eta Bizkaiko Foru Berria (1526) hurrengoak, azken
hori Bizkaiko Lur Lau osoan aplikagarri 1574. urtetik aurrera. Araban, berriz, Aiarako
Forua dugu (1373), eta kontuan hartu Laudio eta Aramaiori ere Bizkaiko Forua aplikatuko
zaiela. Nafarroan hainbat hobekuntza jasoko ditu 1237ko Foru Orokorrak. Gipuzkoan,
ohiturazko Zuzenbide Zibilak ez du, ostera, foru taxurik hartuko: idatzi gabe mantenduko
da bizirik.
Iparraldeko euskal lurraldeek, Frantziako 1789ko Iraultza dela medio, euren Zuzenbide
Zibila galduko dute. Gure Hegoaldeko foruek, ordea, indarrean jarraituko dute 1946ko
Zaragozako Zuzenbide Zibilari buruzko Espainiako Juriskontsultoen Kongresuak berezko
Zuzenbide Zibila duten lurraldeen ordenamenduak konpilazioetan biltzeko ideia aurkezten
duen arte. Hala, Franco jeneralak Pardoko Jauregian sinatutako bi legek ordezkatuko
dituzte gure Hegoaldeko Erdi Aroko foruak: Bizkaia eta Arabako Konpilazioak (1959) eta
Nafarroako Konpilazioak edo Foru Berriak (1973). Egin ziren sei konpilazioetatik
[Aragoi, Katalunia, Nafarroa, Balear Uharteak, Bizkaia-Araba eta Galizia] lehenengoa eta
azkena dira gureak. Bizkaikoa eta Arabakoa Espainiako Gorteek ikusitakoa, 1959koa;
Nafarroakoa zuzenean Estatuko buruak onartutakoa, 1973an. Biak ordura arteko Zuzenbide
Zibila jasotzeko asmoz eginak. Nafarroakoa askoz ere landuagoa eta osoagoa. Egun
indarrean dagoena, 1987ko erreforma batek ukitua bada ere.
Horrela heltzen gara 1978ko Espainiako Konstituzioaren aldarrikapenera. Testu horren 143.
artikuluak beren burua autonomia-erkidego gisa osatzeko aukera emango die zenbait
lurralderi, tartean gure Hegoaldeko lauei. Bide arina delakoa bere eginez, Nafarroak batetik
(Lehenengo Xedapen Gehigarria erabiliz), eta Bizkaiak, Gipuzkoak eta Arabak bestetik
(Bigarren Xedapen Iragankorra dela medio), autonomia-erkidego bilakatu zuten beren
burua. Behin autonomia-erkidego bihurtuta, legegintza zibilari buruz ari den Espainiako
Konstituzioaren 149.1.8 artikulua suertatu zaie aplikagarri bi lurraldeei. Arau horrek
Zuzenbide Zibilari buruz legeztatzea Estatuaren eskumen esklusiboa dela adierazten du,
argi eta garbi. Hori bai, errespetatzen ditu, nolabait, Konstituzioa aldarrikatu aurretik
berezko Zuzenbide Zibila izan duten lurraldeen foru-ordenamenduak, bereziak. Horiek
mantentzeko, aldatzeko eta garatzeko eskumena aitortzen die lurraldeoi (tartean gureei ere),
Estatuak, ukiezinak diren zenbait arlo beretzat gorde eta gero (…arau juridikoen
aplikazioari eta eraginkortasunari dagozkion erregelak; ezkontza formei dagozkien
harreman juridiko-zibilak; erregistro eta agiri publikoen antolamendua; kontratuzko
obligazioen oinarriak; legeen arteko gatazkak ebazteko arauak, eta zuzenbidearen iturriak
zehaztea; azken kasu horretan, zuzenbide foral edo bereziko arauak errespetatuz). Azken
eremu horiek, beraz, nahi izanez gero, Estatuak legeztatu beharrekoak dira. Berezko
Zuzenbide Zibila duten autonomia-erkidegoetako legebiltzarrek ezingo dituzte lege
bilakatu, Konstituzioak ezarritako mugak urratu gabe. Agertoki horretan onartzen du Eusko
Legebiltzarrak, 1992an, egun indarrean dagoen Euskal Foru Zuzenbide Zibilari buruzko
lege autonomikoa, Nafarroak 1973ko Foru Berria indarrean mantentzen duen bitartean.
Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, tronkalitatea, oinordetza-sistema eta ezkontza-
eraentza ekonomikoa dira arau berriaren funtsa; Espainiako Konstituzioak marrazten duen
eskumen-eremua erabat errespetatzen duen eduki eta instituzio sorta, alegia. Aditu gehienen
ustean, eta 1992ko Legearen Zioen Adierazpenak argi dioen bezala, ordu arte izandako
ordenamenduaren eguneratze-prozesuan lehenengo urratsa suposatzen du arau berri
horrek. Bizkaiko eta Aiarako ordenamenduak mantentzeko legezko testua, Autonomia
Estatutuaren 10.5 artikuluaren magalpean, Autonomia Erkidegoak behar duen legezko testu
bateratua eta osoa aurreragorako utziz. Heldu zaigu, baina, garapen hori burutzeko unea.
Aldatze edo mantentzetik abiatuta, gure Zuzenbidea handitzeko, loditzeko eta zabaltzeko
abagunea. Badugu, eta, horretarako eskumena, Espainiako Konstituzioaren arabera.
Hala ere, 1978ko Espainiako Konstituzioak 149.1.8 artikuluan egiten duen eskumen-
banaketak baditu beste muga gehigarri batzuk ere. Biziki garrantzitsuak, alegia, gure
legezko testuak berritzeko asmoari gagozkiola. Aipaturiko mugok Konstituzio Auzitegiak
irudikatzen ditu, lehenengo aldiz, 88/93 Epaian. Espainiako Estatuko testu juridiko gorena
interpretatzeko eta, ondorioz, alde baterantz edo besterantz bideratzeko zilegitasuna duen
organo bakarrak hesiak jarri dizkio berezko Zuzenbide Zibila duten autonomia-erkidegoek
euren ordenamendu zibila garatzeko duten eskumen horri. Egia da ez dela beharrezkoa
izango, Auzitegiaren iritziz, lurralde eskumendunek Konstituzioa aldarrikatu aurretik
konpilazioa izatea euren berezko Zuzenbide Zibila garatzeko aukera mantentzeko (121/92
Epaia: El amplio enunciado de esta última salvedad ("derechos civiles forales o
especiales") permite entender que su remisión alcanza no sólo a aquellos derechos civiles
especiales que habían sido objeto de compilación al tiempo de la entrada en vigor de la
Constitución, sino también a normas civiles de ámbito regional o local y de formación
consuetudinaria preexistentes a la Constitución, por más que fueran aquellos derechos ya
legislados, sin duda, los que se situaron como referencia principal para el constituyente a
la hora de articular, en este punto, las competencias del Estado y las que pudieran ser
asumidas por las Comunidades Autónomas en los Estatutos respectivos). Argudio hori
izango da, finean, Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean dagoen 1992ko Legean
Gipuzkoako lurraldean mendeetan bizirik iraun duen ohiturazko Zuzenbide Zibila
legeztatzea eta txertatzea ahalbidetuko duena, 1999ko azaroaren 26ko legearen bitartez,
alegia. Horrela jasotzen du, lehenagotik, Euskal Autonomia Estatutuaren 10.5 artikuluak,
hala ere.
Baina berezko Zuzenbide Zibila garatzeko bai izango da beharrezkoa, Auzitegiak adierazi
duenez, legegintza berria Konstituzioa aldarrikatu aurretik indarrean egon izan den
ordenamenduarekin konektatua edo lotua egotea (El de los derechos civiles forales o
especiales enuncia, pues, una competencia autonómica en la materia que no debe
vincularse rígidamente al contenido actual de la Compilación u otras normas de su
ordenamiento. Cabe, pues, que las Comunidades Autónomas dotadas de Derecho civil
foral o especial regulen instituciones conexas con las ya reguladas en la Compilación
dentro de una actualización o innovación de los contenidos de ésta según los principios
informadores peculiares del Derecho foral. Lo que no significa, claro está, en consonancia
con lo anteriormente expuesto, una competencia legislativa civil ilimitada ratione materiae
dejada a la disponibilidad de las Comunidades Autónomas, que pugnaría con lo dispuesto
en el artículo 149.1.8 CE, por lo mismo que no podría reconocer su fundamento en la
singularidad civil que la Constitución ha querido, por vía competencial, garantizar).
Berezko Zuzenbide Zibila duten zazpi autonomia erkidegoetako legebiltzarrek (Katalunia,
Aragoi, Valentzia, Balear Uharteak, Galizia, Nafarroa eta Euskal Autonomia Erkidegoa)
ezingo dute, beraz, edonola garatu euren ordenamendu zibila. Konexio-punturen bat egon
beharko da izan dutenaren eta izan nahi dutenaren artean. Zubi bat marraztu beharko da
eduki denaren eta eduki nahi denaren artean, bestela Espainiako Gobernuak konstituzio
kontrako helegitea aurkeztu ahal izango du Konstituzio Auzitegiaren aurrean, muga hori
urratu duen legebiltzar autonomikoaren kontra. Hala egin izan du Espainiako Gobernuak
orain arte –maiz, arrazoi politikoak direla medio helegitea aurkezteari uko egin badio ere,
urratzea, teorian, agerikoa izanik–. Eta hala berretsi du aipaturiko konexio-muga
Konstituzio Auzitegiak 2010eko ekainaren 28an, Kataluniako Autonomia Estatutuari buruz
emandako epaian (129. artikuluan aztertutako Estatutuek Kataluniako Zuzenbide Zibilari
buruzko legegintza-eskumenaren gainean mantendutako formulazio zabalaren harira: cabe
la ordenación legislativa de ámbitos hasta entonces no normados por el Derecho civil
especial, pero no de forma ilimitada, sino con respecto a figuras conexas con las ya
reguladas y siempre que ello responda a una actualización acorde con sus principios
generales o inspiradores. De este modo la Constitución opera una clara delimitación de la
atribución normativa, en la medida en que faculta para adoptar acciones tendentes al
mantenimiento del citado Derecho especial, con las alteraciones y complementos que se
consideren oportunos, pero no, sin embargo, a producir una auténtica ampliación
abstracta del marco normativo que constituye el Derecho civil autonómico, ni a disfrazar
de desarrollo legislativo lo que en realidad constituye una auténtica regulación ex novo de
la materia, no previamente sometida ni conectada al Derecho foral o especial). Argumentu
bera erabili du Konstituzio Auzitegiak Madrilgo Legebiltzarrak onartutako 11/2001
izatezko bikoteei buruzko Legearen hainbat artikulu Konstituzio kontrakotzat hartzeko,
81/2013 Epaian.
Hori da, beraz, gure egungo agertokia. Euskal Herriko Iparraldea osatzen duten hiru
lurraldeak, Frantziako Estatuaren zentralismoak jota, berezko Zuzenbide Zibilik gabe.
Hegoaldeko lau lurraldeak, berriz, zatikaturik, Espainiako 1978ko Konstituzioak 149.1.8
artikuluan gauzatzen duen eskumen-banaketaren mende eta Konstituzio Auzitegiak
ezarritako eta berretsitako mugez inguratuak. Manten eta alda ditzakegu gure Zuzenbide
Zibilak, Konstituzioa aldarrikatu aurretik idatzirik izan ez baditugu ere. Baina soilik garatu
ahal izango ditugu aurretik izan dugun ordenamenduan jaso izan diren figura juridikoak
edota horiekin lotuak daudenak, beti ere gure ordenamenduak ezaugarritzen dituen
oinarrizko printzipioei jarraiki. Nabarmena da, hala ere, aipaturiko konexio hura, lotura
hura, elementu interpretagarria dela. Manipulagarria, hein handi batean. Instituzioen arteko
lotura aldarrika daiteke legegintza oinarritzeko, bai; baita printzipioen arteko zubia edo
konexioa ere. Eta azken hori izan daiteke, berez, guretzat lagungarria den haria, ildoa.
Gizartearen egoera aldatzen doa, azkar gainera. Instituzio berriak sortzeko beharra suerta
daiteke maiz eta, horiek ardatz hartuta, lege berriak egitea izango da berezko Zuzenbide
Zibila duten autonomia-erkidegoen borondatea eta nahia. Euren eskumen-eremua
irekitzearena. Haztearena. Zabaltzearena. Estatuaren zentralismoarekin talka egiten den
eremura iritsi arte eta urrunago ere, zergatik ez? Baita Estatuaren erresistentzia argia ere
zabaltze horren aurrean. Ezarritako mugak behin eta berriz berresten. Hazkunde organiko
hori teorian onartu bai, baina praxian murriztuz. Zentroaren eta periferiaren arteko betiko
auzia. Konpondu gabekoa. Azken finean, Estatuaren eredua dago kolokan. Gai juridikoa,
bai, baina printza politiko nabarmenekin.
10.2.- Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean dagoen uztailaren
1eko 3/1992 Euskal Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea
eraldatzeko premia
Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean dagoen Zuzenbide Zibilari argazkia ateraz gero,
erabateko adostasuna dago, adituen artean, 1992an onartu zen legezko testuaren diagnosian.
Erkidego honek 2.169.038 biztanle dauzka, gutxi gorabehera [horietatik 317.016 arabarrak;
1.151.708 bizkaitarrak eta 700.314 gipuzkoarrak; gehienak emakumeak]. Gure
erregulazioaren muina den oinordetza-sistemari dagokionez, indarrean dagoen 1992ko
Legeak bost estatutu juridiko ezberdin mantentzen ditu oraindik, Erdi Aroan sortutako
hiribilduen eta lur lauaren arteko dikotomiari eutsiz Bizkaian. Erakuts ditzagun: (1)
Bizkaian pertsona forudunak (% 45) eta foru gabeak (% 55) daude, euren auzotasun zibila
Lur Lauan edo hiribildu batean duten kontuan hartuta. Oro har, auzotasun zibila Lur Lauan
dutenak forudunak dira eta 1992 Legea aplikatzen zaie euren oinordetzei (baita Laudioko
edo Aramaioko auzotasuna badute ere); ostera, hiribilduetan edota horien jatorrizko
hirigunean zein ondoko hiri-lurrean badute euren auzotasun zibila, Espainiako Kode Zibila
aplikatuko zaie, foru frankoek duela zazpi mende baino gehiago ahalbidetu zuten bezala.
Bada garaia egun justifikaziorik ez duen zatiketa horri bukaera emateko. (2) Bizkaiko
hiribilduetan auzotasun zibila dutenek, hala ere, badute komisario bidezko ordenazioa eta
testamentu mankomunatua egiteko aukera. (3) Arabako lurraldearen % 88an Espainiako
Kode Zibila da aplikagarri; (4) Araban geratzen den zatia Aiarako Foruari dagokio, 1992ko
Legean jasota dagoena. (5) Gipuzkoarrek badute, 1999an onartu zen aldaketa dela medio,
berezko araudia, baina soilik baserriaren mortis causa eskualdatzeari dagokionez. Beste
eremu guztietan Espainiako Kode Zibilaren mende geratzen dira.
Egia da egun Euskal Autonomia Erkidegoa osatzen duten lurraldeek ez dutela, historian
zehar, ordenamendu zibil bakarra eta bateratua izan. Batasun falta hori zuzentzeko aukera,
lehenbizi, 1978ko Espainiako Konstituzioa aldarrikatu zenean izan genuen, Eusko
Jaurlaritzari eta Legebiltzarrari baitzegokien lehenengo lege autonomikoa gauzatzeko
ekimenaren gidaritza, 149.1.8 artikuluak eskaintzen duen eskumen-banaketan murgilduz.
Ez zen hala gertatu. Bizkaiko eta Arabako Foru Aldundiek gidatu zuten prozesua, agian
Autonomia Estatutuak 10.5 artikuluan formalki eskaintzen zien protagonismoari eutsiz,
organo komunen kaltean. Beste autonomia-erkidegoetan egin zutenaren eredua jarraitu
beharrean, hemen ez genuen akordio politikoa zutabetzat hartu. Ez genuen batzorde
teknikorik eratu funtsezko gaiak jorratu, eztabaidatu eta adosteko. Ez genuen elkarrekin
trazatu nora eta nola heldu nahi genuen. Ezta helmugara elkarri helduta iritsi nahi genuen
ere. Bizkaiko Foru Aldundiak bere batzordea eratu zuen eta, ondorioz, Arabakoak berea.
Gipuzkoakoak ez zuen mugimendurik egin. Eusko Legebiltzarrak Bizkaiko eta Arabako
Batzordeei eskatu zien euren lege-proposamenak uztartzeko eta Zuzenbidearen iturriei
buruzko zenbait xedapen komun idazteko. Gipuzkoako Zuzenbide Zibilaren etorkizuneko
garapena 147. artikuluan adierazi zen, landu beharreko erronka lez. Hala jaio zen, beraz,
egun indarrean dagoen Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea. Hiru
liburuz hornitua, bakoitza Foru bati eskainia (Bizkaia, Araba eta Gipuzkoa). Azken hori
1999an osotu zen, Gipuzkoako Foru Aldundiak enkargatu eta EHUko Zuzenbide Zibila
Sailetik eginiko lege-testuarekin. Bukatzeko, 2003an Eusko Legebiltzarrak Izatezko
Bikoteen Legea onartu zuen, Euskal Autonomia Erkidegoko biztanle guztiei aplikagarri
zaien lehenengo arau zibila, alegia.
Ikus daitekeenez, gure araudia erabat zatikatua dago. Ez daukagu, beste ordenamendu
autonomikoek duten bezala, auzotasun zibil bateratua Euskal Autonomia Erkidego osorako.
Arazo asko sortzen du, kasuz kasu, subjektu bakoitzaren auzotasun zibila ikertzeko
beharrak. Ziurtasun juridikoa behar dugu, eta legeria honek ez digu behar den moduan
eskaintzen. Subjektu jakinaren auzotasun zibila zein den aztertzeko, 1992ko Legeak dio
arau hori indarrean jarri zen plano urbanistikoak hartu behar direla kontuan, kale batetik
bestera foruduna edo foru gabea izatearen betekizuna aldatu egiten dela jakinik. Badakigu,
halaber, auzotasun zibila denboraren poderioz, nahita edo nahi gabe, aldatu egin daitekeela,
gure arazoa handituz. Egoera ez da samurra, oso ezberdinak baitira lege autonomikoak eta
Espainiako Kode Zibilak eskaintzen dituzten oinordetza-sistemen ezaugarriak. Pentsa
dezagun, esaterako, tronkalitatean. Bizkaian besterik ez da arautzen era zuzenean.
Funtsezko instituzio horren bertutez, tronkaleko ondasun baten jabeak ondasun hori
xedatzeko askatasuna mugatua izango du, tronkalekoak diren senideen onuran. Horien
eskubideen aurka, doan burututako xedapenak deusezak izango dira; kostubidez eginikoak,
aldiz, deuseztagarriak. Halakorik ez da Espainiako Kode Zibilean. Ezta komisario bidezko
ordenazioa egiteko aukerarik ere. Oinordetza-ituna edota testamentu mankomunatua
egiteko betarik ere ez dago testu hartan. Sustrai eta helburu erabat ezberdinak dituzte bi
sistemek. Eta biak daude indarrean Euskal Autonomia Erkidegoan, elkarren ondoan. Zer
esanik ez, ildo honetan, seniparteari dagokionez lege-testu bakoitzak ezartzen duen ereduari
buruz. Araban oinordetza gehienek Espainiako Kode Zibilak ezarritako mugak errespetatu
behar dituzte; baita Bizkaiko hiribilduetan auzotasuna duten kausatzaileen oinordetzek
edota baserri baten jabe ez diren gipuzkoarrenek ere. Aldiz, Bizkaiko Lur Lauan auzotasuna
badu kausatzaileak, senipartea sendoagoa izango da nahitaezko oinordekoen taldearentzat,
kausatzaileak jaraunspena nahi bezala banatzeko duen askatasunarekin orekatua. Aiarako
Forupean daudenek, ostera, erabateko askatasuna izango dute jaraunspena banatzeko,
seniparte materialik ez baitago, Nafarroaren tankeran.
Diagnosia, beraz, adostua. Auzotasun zibil bateratuaren beharra dugu. Baita oinordetza
antolatzeko tresna berberak erabiltzeko aukera orokortzea eta nahitaezko oinordetza-
sistemaren eremuan dagoen lege-dispertsio justifikaezinarekin amaitzea ere. Tronkalitateari
buruz erabakiak hartu behar dira, baita Bizkaian legezko ezkontza-eraentza ekonomikoa
den foru-komunikazioaren inguruan ere. Badugu horretarako zilegitasun juridikoa,
Espainiako Konstituzioak 149.1.8 artikuluan irudikatzen duen eskumen-banaketaren
esparruan kokatzen baikara. Halaber, gai horiek lantzeak eta berritzeak ez ditu Konstituzio
Auzitegiak behin eta berriz ezarritako mugak hausten, badauzkagulako jada arautuak
eraldatu nahi ditugun instituzioak. Ez dugu, beraz, nahitaezko konexio hartara jo beharrik
gure oinordetza-sistema birmoldatzeko. Arazoa, beraz, ez dago kanpoan. Ez dago eskumen
tituluan edota honen dimentsioan. Baketsua da bide hori, kasu honetan. Non dago, orduan,
gatazka? Zergatik ez dugu orain arte indarrean daukagun mosaiko ilun eta zaharkitu hori
ordezkatu? Korapiloa etxean daukagulako. Gure artean. Ez dago, zoritxarrez, adostasunik,
egin beharreko ibilbidea marrazteko orduan. Ez dago elkarrekin lan egiteko gogorik, antza.
Ezta asmorik ere, batzuen aldetik. Euskal Zuzenbide Zibila lantzen lehenbizi nor hasi zen
aldarrikatuz, itxi egiten dira ateak. Harrigarria bada ere, eta inolako irizpide zintzorik gabe,
betikoak eta «etorri berriak» bereizten dira. Gure Zuzenbide Zibilari arnasa emango dioten
belaunaldi berriei elkarlanean aritzeko bidea mozten dien lehiaketa heldugabeari eusten
diogu. Horri egin behar diogu aurre, lehenbizi. Aukera historiko honen atarian.
10.3.- Gure esku dago eraldaketaren bidea irudikatzea: garatu
dezagun egungo legeria autonomikoa, denok batera eta pausoz
pauso
Indarrean dugun 1992ko Legeak aldaketa sakona behar duela argi geratu da azaldutakoaren
ostean; nahiz eta sakontasun horren dimentsioaren inguruan ere jarrera ezberdinak
sumatzen diren. Hala ere, harrigarria dirudien arren, aldatu beharrekoak adostasun gehiago
pilatzen du aldatzeko jarraitu beharreko bideak baino. Estatu mailan, aldiz, batzuek oso argi
dute (…el desarrollo del Derecho civil propio muestra una falta de sentido de Estado; se
trata de un tema importante manipulado por fuerzas políticas independentistas o
separatistas; ha de recuperarse, en el futuro, una cierta aspiración armonizadora y, en lo
posible, unificadora de la legislación civil en España, José Luis MOREU BALLONGAren
hitzetan). Gu, berriz, ibilbide-orririk gabeko aintziran igerian. Elkarri begiratzeko zailtasun
mordoarekin. Adostasuna eta elkarlana ezinbesteko tresna direla ohartu gabe.
Heldu da ordua euren Zuzenbide Zibila askoz ere gehiago eta hobeto garatu dutenen
ereduari arretaz begiratzeko. Lurralde horiek –Katalunia, Aragoi, Galizia eta Valentzia,
batez ere– apustu egin dute euren Foru Zuzenbide zaharrak Zuzenbide Zibil moderno
bilakatzeko. Lege-testu zaharretan oinarrituta, baina egungo errealitateari adi so eginez,
diseinatu dituzte egungo ordenamendu zibil dinamiko eta malguak. Lurralde horietan, bat
egin dute politikak, praktikak eta unibertsitateak. Kohesioz aritu dira, elkarlanean, oztopo
instituzionalak gaindituz. Helburu bakarraren alde: euren biztanleen eguneroko arazo
gehienak arrakastaz konponduko dituen legezko euskarri adostu bat eskaintzea.
Biztanleriak oniritzia eman die, zalantzarik gabe, jaso duen produktua ona izan delako. Eta
produktua ona izan da aurretiazko aholkularitza tekniko egokia eman zaiolako.
Legebiltzarrari eta gobernu autonomikoari lan teknikoa egin dien adituen batzordea sortu
dutelako lehenbizi, kolore eta esparru guztietako profesionalak elkarren ondoan lanean
jarriz. Administrazioak eman behar du bultzada, bai, baina teknikariek irudikatu behar dute
etorkizuneko legeria. Dakitenek dute legegintza-garapena egoki bideratzeko erantzukizuna;
ekimen politikoa, berriz, legebiltzarrari dagokio. Tempusak ere errespetatu egin dira, jakina.
Ez da berrikuntza-prozesua egun batetik bestera burutu. Errepara diezaiegun, bestela,
Aragoi edo Kataluniako ereduei. Zatika egin dute lana, pausoz pauso, atalez atal. Kalitateak
bere pisua du. Izan behar du!
Gurean badago mahai gainean proposamen bat baino gehiago. Zehazki hiru direla esango
nuke, nik behintzat, azken hilabeteotan plazaratu direnak. Alde batetik, Zuzenbidearen
Euskal Akademiak eta Bizkaiko Abokatuen Bazkunak 2012ko maiatzaren 31n onartutako
proposamena. Egun daukagun 1992ko Legea blokean aldatzea planteatzen duen bakarra.
Bestetik, EHUko Zuzenbide Zibila Sailetik argitaratu dena (2011n gaztelaniaz eta 2013an
euskaraz), atalkako berritze harekin bat egin eta, lehenengoz, oinordetza-sistema aldatzea
proposatzen duena, indarrean dagoen eta mementoan berritzen ez den arau sorta bizirik
mantenduz. Babestu Bizitza elkartetik dator hirugarrena, Euskal Autonomia Erkidegoari
Aiarako Foruak jasotzen duen mortis causa xedatzeko askatasun osoa zabaltzea
aldarrikatzen duena. Egia da proposamen orok zilegitasun bera duela aztertua eta onartua
izateko. Hori zalantzarik gabeko kontua da. Baina egia da, baita ere, bide ezberdinak geure
muturren aurrean izanik, badugula euskal gizartearekiko egokiena hautatzeko
erantzukizuna. Eta egokiena ez da, nire ustez, legebiltzarrak bata edo bestea aukeratzea,
besteak baztertuz, indar politikoen joera puntuala eta «interesatua» baliatuz. Hau joko
politiko bat baino gehiago da, edo izan beharko luke, bederen. Aragoin eta Katalunian egin
duten moduan, hemen ere batzorde tekniko bat eratu behar du Eusko Legebiltzarrak.
Banakako agerraldietatik abiatuta, badu urrunago heltzeko erantzukizun politikoa eta etikoa
euskal gizartearekiko. Mahai gainean dauden proposamenak eztabaidatu behar dira.
Oraingoan bai. Ezin da Bizkaiko txoko txiki batetik Autonomia Erkidego osorako legeztatu,
eta legeria berri horretan parte hartu nahi duten beste agente guztiak baztertu. Txoko
horretan dihardutenak gure lurralde autonomikoan diren arazoen eta horien konponbide
guztien jakitun balira bezala. Herri-kohesioak kontrakoa agintzen du: konpromisoa,
leialtasuna, elkarlana, apaltasuna. Guztion artean gure legeria lantzea, inor baztertu gabe.
Funtsean, desadostasunak ez dira hain larriak. Bai, ordea, protagonismo eta egozentrismo
kontu onartu ezinak. Hau ez da lehiaketa bat. Eta hala ikusiz gero, duela hogeita bat urte
egin ziren akatsak errepikatzeko arriskua handia da. Bestalde, batzuk afera hau teorikoen
eta praktikoen arteko ezberdintasunean kokatzen saiatu badira ere, aitortu beharra dago
saiakera hori manipulazio-ariketa trakets gisa agertu dela. Abokatu asko ez datoz bat
Akademiatik eta Abokatuen Bazkunetik datorren proposamenarekin. Hainbat notario ere
ez. Ezagupen teknikoak beharrezkoak dira, teoria eta praktika ondo uztartuz, jakina.
Unibertsitatea ez da bizi arazoetatik at, arazoen muinean baizik. Abokatu askori
aholkularitza teknikoa eskainiz. Korapiloa ez dago hor, ez. Hori aitzakia besterik ez da.
Euskal Zuzenbide Zibila oraindik ere bizi bada, hein handi batean, Adrian CELAYA
IBARRA jaunari zor zaio. Hark ere argi du hemen dioguna (…he de reconocer que el
proyecto nacía en Bizkaia, era casi exclusivamente vizcaíno y es posible que nos alejara
del deseado Derecho civil vasco). Oraintxe irekia dugun atea ez da, bada, korrika lege berri
bat ateratzeko modukoa. Atea handiagoa da, ederragoa. Hogeita bat urte itxaron baditu
euskal gizartearen zati batek, hilabete batzuk gehiago itxaron ditzake, finean onartuko den
legezko euskarriak itxaronaldia merezi badu. Sakon hausnartu behar da aldaketa. Indarrean
daukagun legeriaren backgrounda Erdi Aroko jabetza-familia-oinordetza uztarketaren
kopia zaharkitua dela badakigu. Instituzioak ezin dira nahitaez gorde geure buruak
tradizioari lotuak mantentzearren. Batez ere, 1992an bertan tronkalitatetik eratorritako
saka-eskubidea hiri-lurrean ezabatu zela kontuan hartuta (114.I art.). Begiratu bat eman
beharko litzaioke Eusko Legebiltzarrak berak onartutako abenduaren 12ko 13/2008
Legearen Zioen Adierazpenari eta bertan mahai gainean jartzen den familia-ereduari.
Legeria bat errealitateari egokitzea ez da bere xedapenak makilatzea. Koherentziak
garrantzi handia hartzen du puntu honetan: seniparteak murrizketa handia jaso eta, aldiz,
foru-komunikazioa bere horretan mantendu? Partxeak erabiliz egiten bada aldaketa-ariketa,
fruitua ez da ona izango. Landu beharko da, agian, zaintza partekatuaren gaia. Baita beste
eremu zibil batzuk ere. Baina ez dugu zertan dena batera egin. Ez litzateke oso burutsua
izango dena azkar eta beste alde batera begira egitea. Funtsezko hutsunez zein akats
teknikoz jositako testu batek ezin du aurrera egin itun politiko bat dela medio. Ez genuke
halako praxia bultzatu behar. Ez diogu mesederik egiten Euskal Zuzenbide Zibilaren
etorkizunari. Heldu da bakoitzak bere mugak aitortzeko garaia. Ozenago esan daiteke,
argiago ez.
10.4.- Fruiturik gabeko hainbat saiakeraren ostean, hona hemen
EHUko Zuzenbide Sailak mahai gainean jarri duen proposamena
Eusko Legebiltzarrak, Kataluniako ereduari jarraiki, 1982an Legebiltzarrean bertan
Batzorde Berezi bat eratu zuen Euskal Foru Zuzenbidea eguneratzeko asmoz (III.
legealdia), Juan INFANTE ESCUDERO jaunak eskatuta, Euskadiko Ezkerra
Legebiltzarreko taldearen izenean. Talde horren eskaera zen, berez, Legebiltzarreko
Batzorde Bereziak eta Euskal Foru Zuzenbidea eguneratzeko eratutako adituen batzorde
teknikoak batera jardutea (…en consecuencia parece apropiado, tal como procedió hace
tiempo la Generalitat, que el Parlamento Vasco nombre una comisión de juristas de
reconocida solvencia que, en colaboración con la Comisión Parlamentaria I, pueda en un
tiempo prudencial presentar a esta Cámara una proposición de reforma de nuestro
Derecho Foral). Eusko Legebiltzarrak proposamen horri buruzko erabakia Legebiltzarreko
Batzordearen esku utzi zuen, beste adituen talde edo batzorde hura osatu gabe.
Legebiltzarreko Batzordeak adituen eskutik informazioa jaso zuen, bai (batez ere Bizkaiko
jakitunen aldetik), baina ez zuen inolako erabaki politikorik hartu. Soilik urgentea zena
legeztatu behar zela ebatzi zuen eta, aitzakia horrekin, ekidin zuen Euskal Zuzenbide
Zibilaren helmuga eta ibilbide orria zehaztu eta jorratu beharra. Ondorioz, ekimena
Bizkaiko Foru Aldundiak hartu zuen; Bizkaiko jakitun haiek Legebiltzarrari emandako
txostenei forma eman eta, horrela, 1959ko Konpilazioa ordezkatzeko. Arabak ere,
bizkaitarren jarrera ikusita, bere Batzordea eratu zuen, Aiarako Foruari zegokiona
betetzeko. Isilik Gipuzkoa, hala onartu zuen Legebiltzarrak, ukitu batzuekin, indarrean
dagoen 1992ko Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea, 1999an
Gipuzkoako Foruari dagokion araudiarekin osatu zena.
Lurralde Historikoen Batzar Nagusiei testigantza hartuta, Eusko Legebiltzarrak Txosten
Berezi bat eratu zuen 2006an (VIII. legealdia), Foru Zuzenbide Zibil eta berezia eguneratu
eta berritzeko, Sozialisten taldeak eskatuta. Txostena gidatzen zuen Batzordean hainbat
agerraldi egon ziren, Foru Zuzenbidean adituak diren pertsonek edo instituzioek eginak
(2007 eta 2008 bitartean). Hauteskunde autonomikoek eta legealdiaren aldaketak iraungi
zuten Txostena eta, horrekin batera, gure Zuzenbide Zibila garatzeko beste aukera bat.
Egungo X. Legealdian, Eusko Legebiltzarrak, kontrako botorik gabe, beste Txosten bat
eratu du. Hain zuzen ere, 2013ko otsailaren 21eko osoko bilkuran, Erakunde, Segurtasun
eta Justizia Batzordearen barnean. Hala, 2013ko ekainean hainbat agerraldi izan dira Euskal
Zuzenbide Zibila eguneratzeko eta 1992ko Legea berritzeko helburuak gidatuta. Bertan,
Zuzenbidearen Euskal Akademia eta Bizkaiko Abokatuen Bazkunaren zein EHUko
Zuzenbide Zibila Sailaren proposamenak entzun dira, batez ere. Lehenengoak, 1992ko
Legea era bateratuan eta berehala berritzeko egitasmoarekin. Bigarrenak, gu geu, Euskal
Zuzenbide Zibila atalka berritzearen ereduarekin bat eginez, Oinordetza Zuzenbidea
berritzeko proposamen zabala aurkezteko asmoz. Zabala diogu, gure borondatearen muina
argia delako: edozein erreformak, iraganeko akatsak ekiditearren, pluraltasuna bermatuko
duen ADITUZ OSATURIKO BATZORDE TEKNIKO baten aholkularitza behar du. Eta
batzorde tekniko horrek eskaini behar dio Legebiltzarrari, elkarlanaren fruitu, lege
bihurtzeko egokia den testu bat.
Pausoz pauso joatearen beharra argia da, une honetan. Ez dago presarik, gauzak ondo egin
nahi baditugu. Oinordetza-sistema egunera dezagun lehenbizi, gerora Familia Zuzenbidea
eta beste hainbat esparru zuhurtziaz eta harmonikoki arautzeko. Kontuan hartu behar dira,
batetik, gurean indarrean dauden bost estatutu juridikoak mortis causa oinordetzari
dagokionez. Horiek bateratu beharra, jakina. Bestetik, ordezko zuzenbide gisa indarrean
dagoen 1889ko Espainiako Kode Zibilaren desfase esanguratsua, gai honetan eta beste
askotan. Foru-komunikazioari buruz 1992ko Lege Autonomikoak jasotzen duen araudiak
ordezko gisa egun hain kritikatua den irabazpidezko sozietatearena dauka, alegia,
Espainiako Kode Zibilean arautua dagoena. Ez da posible gurea berritzea beste hura aintzat
hartu gabe. Ez da nahikoa, beraz, Erdi Aroko eskema sozio-juridikoa azaletik aztertu eta
«eguneratzen» dela esatea, Ordezko Zuzenbideak dauzkan hutsuneak egoki aztertzen ez
badira. Benetan tiobibo hura jada indarrean ez dagoela argi ohartuko balitz, ez litzateke
berritze proposamen gisa orain daukagunaren remix makilatu bat mahai gaineratuko. Afera
hau arrakastaz gauzatzeko asko irakurri eta ikasi behar da. Ikertu egin behar da, adituei
entzun. Apaltasunez jokatu. Iritziak kontrastatu. Dena hankaz gora jarri, gero ordena
berreskuratzeko. Baita praktikan sortzen diren arazoei erreparatu ere, jakina. Ez dago
osotasunik bi ikusmirak uztartzen ez badira. Eta hori badaki politikari eta legelari fin batek.
Guk oinordetza-sistemaren azterketarekin hastea proposatu dugu 2013ko Txostenaren
barruan, Legebiltzarrean. Oinarri Legearen ereduari jarraitzea iradoki dugu. Jakina, guztion
artean balioetsi, eztabaidatu eta adosteko asmo zintzoak gidatuta. Gure asmoa ez da izan
Legebiltzarreko Txostenak gure testua aho batez onartzea. Inola ere. Eztabaidarako
materiala aurkeztu dugu, beste proposamenekin batera elkarlana sustatzeko helburuari
jarraiki. Formula hori aukeratu dugu, hain zuzen ere, artikuluz jositako testua baino
malguagoa delako, oinarri bakoitzaren azalpena atxikiz, hobe uler dadin kasuz kasu
proposatzen den aldaketa. Eredu horrek bidea ireki egiten dio 7/1981 Legearen 52.
artikuluan aurreikusten den legegintza delegazioari. Eztabaidari. Araudi berria oinarrituko
duten zutabeen inguruan Legebiltzarrean ordezkaritza duten indar politikoen arteko
akordioa lortzeko lanari. Oinarriak onartuta, batzorde tekniko batek ekingo lioke haren
garapenari. Amaituta, Jaurlaritzak Legebiltzarrari igorriko lioke bertan onar dadin.
Oinarriak lau bloketan banatzen dira: (1) Nahitaezko oinordetza; (2) Mortis causa
oinordetza antolatzeko tresnak edo bideak; (3) Oinordetza-fiduzia; eta (4) Legezko
oinordetza. Izatezko bikoteei buruzko araudiaren inguruan hausnarketa serioa behar dela
mahaigaineratzen du, halaber, gure proposamenak. Baita zuzenbide iragankorrari buruzko
zenbait alorri dagokionez ere. Laburbilduz, eta makina bat urte ikertzen, pentsatzen, idazten
eta irakasten daramatzagula kontuan hartuta, hauexek dira gure proposamenak ukitzen
dituen alderdi esanguratsuenak. Eztabaidari irekiak, betiere.
Nahitaezko oinordetzari dagokionez, nahitaezko oinordekoak ondorengoak,
aurreko ahaideak eta ezkontide alarguna izatea proposatzen dugu. Kausatzaileak
ondorengoen artean senipartea banatzeko askatasuna mantenduko luke,
zalantzarik gabe. Hala ere, mantenu-eskubide bat aurreikusten da banatzeko
askatasun hori dela eta beharrizanak aseak ez dituzten senipartedunentzat, baita
nahitaezko mantenua ere, ondasun nahiko jaso ez dituen minusbaliotasuna duen
pertsonarentzat. Aiarako xedatzeko askatasun osoak indarrean jarraituko luke.
Tronkalitateak, aldiz, baserrira mugatuko luke bere funtzionamendua, egungo
errealitatearekiko koherentzia mantenduz, ez hainbeste Erdi Arotik datorkigun
«tradizio»arekin.
Askatasun zibilaren printzipioaren argira eta tresna eraginkorra eta bizkorra
behar dugula kontuan hartuta, honako berrikuntza hauek proposatzen dira
testamentu mankomunatuaren inguruan: a) Egileek ez dute ezkontide edo
inskribatutako bikote izan behar; biztanle orok egin dezake, ahaidetasun edo
bikote lotura nahitaezkoa izan gabe. b) Adingabe emantzipatuek eta adin
nagusikoek besterik ezin dute egin. c) Notario aurrean egiletsi beharreko
testamentua da, forma irekian beti ere. d) Testamentu mankomunatuaren
kontzeptua zabalduko litzateke, gutxienez, askotariko borondateak barnebiltzeko
tresna gisa hartuz. e) Ez da sumatuko egileen klausulen arteko elkarrekikotasuna
eta, antzematekotan, jaso diren azken borondateen ondarezko edukira mugatuko
da, klausulon baliozkotasun-erregimenari eta aldebakarreko errebokazioari
eraginez.
Oinordetza-itunari dagokionez, hauexek dira gure proposamenaren zutabeak: a)
Tresnaren modernizazioa; bere familia- edo ezkontza-oinarria ezabatu, eta
zenbait elementurekin duen lotura zaharkitua gainditu. b) Garbiketa teknikoa:
idazketa argiagoa, zuzena eta egokia; egitura koherenteagoa; ezkontza
kapitulazioak itunarekin berdintzea ukatzen da, baita ituna dohaintzekin
nahastea ere. c) Egileen gaitasunari buruzko aurreikuspenak sartu, itunaren
izaera pertsonalegia argitu, uko egiteko itunak eta xedatzekoak araudian
txertatu, elkarrekiko izendapena eta hirugarrenaren aldekoa gehitu, ituna
onartzeak kausatzailearen heriotzaren ondoren duen efektua argitu, inbentario-
onuraren erabilera azaldu eta, besteak beste, aldebakarreko errebokazioaren
nondik norakoak barnebildu.
Oinordetza-fiduziari gagozkiola, bestalde, proposamena zenbait hutsune eta
akats tekniko betetzera eta konpontzera dator, indarrean dauden araudiekiko
behin eta berriz iradoki diren hobekuntzak txertatzera, alegia. Figura aberasten
da eta arrazionalizatu, baita ere, bere baitan dituen funtzioetatik bat ere urratu
gabe. Zehazki, honatx gure ideia berriak: a) Komisarioak eremu batera mugatu
beharko du bere jarduketa, eta aldez aurretik finkatua egon beharko da eremu
hori; b) Kausatzailearen etorkizuneko oinordeko izan daitezkeenak ezingo dira
komisario izendatu; c) Izendapena eskritura publiko sinplean jasotzea
ahalbidetuko da, iraganeko akats teknikoak gainditzeko asmoz; d) Enkargua
aurrera eramateko epe mugagabea soilik onartuko da, komisarioa biziarteko
gozamenduna den kasuetan; e) Epe arrunta bi urtean jarri da, beti ere luzatzeko
aukera eta berau judizialki mugatzeko beta kontuan hartuta; f) Lehenengo
ezkontza-erregimena likidatu beharko da, ondasun zehatzak esleitu baino lehen,
alegia.
Legezko oinordetzari buruz, berriz, azken hitz batzuk. Ezkontide alargunaren
egoera hobetzen da, honek aurreko ahaideek baino lehenago oinordetzen baitu.
Lehentasun hori malgutu egiten da, hala ere, aurreko ahaideei dagokien heren
bateko senipartearekin, ezkontidearekin batera oinordetzekotan erreklamatu ahal
izango dutena, hain zuzen ere. Tronkalitatearen eragina mantendu egingo da
legezko oinordetzan.
Hona hemen, laburki azalduta, gure proposamenaren ardatz sorta. Denak eztabaidara
irekiak. Denak eztabaidatuak eta landuak izateko prest. Denak elkarlanaren zerbitzura.
10.5.- Azken orduko albistea: hona hemen Eusko Legebiltzarrak,
Euskal Zuzenbide Zibila eguneratu eta berritzeko 2013an eratu
duen txosten berezian aurkeztu diren proposamenak aztertu
ondoren, ebatzi berri duena
Eusko Legebiltzarra, 2013ko irailaren 20a:
(…)
3.1. Eusko Legebiltzarrak uste du ikuspegi sozialetik beharrezkoa eta urgentea dela izaera
orokorreko lege berri bat prestatzea eta onestea, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari
buruzko 3/1992 eta 3/1999 legeen erregulazioa eguneratzeko eta Euskal Zuzenbide
Zibilaren muin bat ezartzeko, funtsezko osagai gisa euskal auzotasun zibilean oinarritua,
eta konpromisoa hartzen du lan horri berehala erantzuteko.
3.2. Konpromiso ireki horrek barruan hartu behar ditu aipatutako legeetan erregulatutako
eremuak eta kontuan izan behar ditu, gainera, operadore juridikoen, ikertzaileen, mundu
juridikoko elkargo profesionalen eta inplikatuta dauden ehun sozialeko erakundeen
ekarpenak. Halaber, beharrezkoa da egun Euskal Zuzenbide Zibila osatzen duten
instituzioak aztertzea, azterketa horretan sartuz instituzio horiek, hala badagokio,
errealitate sozial berrietara hedatzea. Orobat, beharrezkoa da gainditzea Euskal
Zuzenbide Zibileko gai batzuk nozitzen ari diren erregulazio-sakabanaketa, horien
erregulazioa sartuz instituzio eguneratuak jasoko dituen lege-testu batean.
3.3. Proposatzen da ezen, 3.1. puntuan aipatzen den izaera orokorreko legea onetsi
ondoren, eta beste autonomia-erkidego batzuetan bezala, Euskal Zuzenbide Zibileko
batzorde bat sortzea, zein aholku-organoa izango baita, Eusko Jaurlaritzako sail
eskudunari atxikia, eta zeinetan ordezkaritza izango baitute aipatutako sektoreek.
Batzordearen xedea izango da ikerketa, ebaluazio eta aholkuko lan jarraitua egitea Eusko
Legebiltzarrarentzat, bai eta Euskal Zuzenbide Zibilaren formulazio ahalik eta osatuena
erdiestea epe egoki batean.
Bada, bi gehi bi, gure herrian, lau dira. Argi dago nork egin duen indarrean dagoen 1992ko
Legea atalka ez eta kolpe bakar batean berritzeko proposamena: Zuzenbidearen Euskal
Akademiak eta Bizkaiko Abokatuen Bazkunak. Legebiltzarraren ebazpenaren 3.1
puntuarekin bat datorren bakarra, esango nuke nik. Galdera bat datorkit burura, orduan,
ebazpen hau irakurtzean: Legebiltzarraren Txosten honen helburua baldin bada Euskal
Zuzenbide Zibilaren formulazio ahalik eta osatuena erdiestea epe egoki batean, zergatik ez
du Ganbarak orain eratzen, helburu horri begira, 3.3 puntuan aipatzen duen eta guk
eskatzen dugun orotariko aditu juridikoz osatutako aholkularitza-organoa? Ez litzateke
«egokiagoa» (politikoki, juridikoki eta etikoki) organo egonkor hori, hain zuzen ere, lege
berria atera baino lehen eta berau ateratzeko sortzea? Alegia, aholkularitza-taldea,
Legebiltzarrak, ad hoc, lege berria egiteko eratzea? Zer da urgentea: ahalik eta lasterren
lege-testu bat ateratzea edota aurkezten den lege-testua kalitatezkoa eta kontrastatua izatea?
Zergatik egin behar da orain korrika? Zergatik testu itxi bat onartu eta guztion artean testu
hobea sortzeko aukera baztertu? Ez da ondo ulertzen. Ala bai. Ondoegi ulertzen da. Ahots
baxuz askok esan digute hori litzatekeela proposamenik zintzoena, zuzenena. Adituen
batzorde aholkularia gaurdanik eta izaera egonkorrarekin eratzea. Baina gero, kate
pertsonalek itota, faltsukeriak agintzen duela dirudi. Euskal gizarteak jasan behar ez duen
fideltasun partikularren ondorio latza. Absurdoa.
Duela oso gutxi arte Foru Zuzenbidearen bandera zutik mantentzen zuten horiek guztiek,
orain, bat-batean, Euskal Zuzenbide Zibilaren ikurra altxatu dute. Pena da, finean, izen
kontua besterik ez izatea batzuentzat.