establecementos coruñeses da primeira metade do século xx

120
da primeira metade do século xx establecementos coruñeses establecementos coruñeses da primeira metade do século xx: colección de tarxetas anunciadoras na Biblioteca Municipal de Estudios Locais colección de tarxetas anunciadoras na Biblioteca Municipal de Estudios Locais

Upload: bibliotecas-municipais-de-a-coruna

Post on 04-Jul-2015

173 views

Category:

Education


5 download

DESCRIPTION

Colección de tarxetas anunciadoras dos establecementos da Coruña da primeira metade do século XX, conservadas na Biblioteca Municipal de Estudos Locais e agora editadas neste libro.

TRANSCRIPT

Page 1: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

da primeira metade do século xx

establecementos coruñeses

esta

blec

emen

tos

coru

ñese

s da

pri

mei

ra m

etad

e do

séc

ulo

xx:

cole

cció

n de

tar

xeta

s an

unci

ador

as n

a B

ibli

otec

a M

unic

ipal

de

Estu

dios

Loc

ais

colección de tarxetas anunciadoras na Biblioteca Municipal de Estudios LocaisAyuntamiento de La Coruña

Concello de A Coruña

Page 2: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

Edición: Biblioteca Municipal de Estudios LocaisAyuntamiento de La Coruña / Concello da Coruña

Coordinación: Victoria Villanueva Pousa

Artigos: Jesús Mirás AraújoVictoria Villanueva Pousa

Catálogo documental e índices:Carmen Romero Rivera

Deseño gráfico e maquetación:mazairagrafismo, sl

Depósito Legal: C-1.441-2006

ISBN: 84-95600-40-4

Page 3: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

da primeira metade do século xx

establecementos coruñeses

colección de tarxetas anunciadoras na Biblioteca Municipal de Estudios Locais

AYUNTAMIENTO DE LA CORUÑACONCELLO DA CORUÑA

Page 4: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

4

ÍNDICE

Presentación .................................................................................................... 5Javier Losada de Azpiazu

Entre a tradición e a modernidade no devenir económico da Coruña 7Jesús Mirás Araújo

Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX:colección de tarxetas anunciadoras na Biblioteca Municipal de Estudios Locais ................................................. 13Victoria Villanueva Pousa

Catálogo gráfico ............................................................................................. 17Comercios ....................................................................................................... 19Compañías navieras ........................................................................................ 50Construcción ................................................................................................... 53Entidades bancarias ........................................................................................ 55Espectáculos ................................................................................................... 56Fábricas .......................................................................................................... 60Hostelería ....................................................................................................... 62Importadores e exportadores ........................................................................... 80Imprentas ....................................................................................................... 81

Catálogo documental ..................................................................................... 87

Índices .............................................................................................................. 97Cronolóxico .................................................................................................... 99Alfabético (onomástico e topónimo) ................................................................ 102De materias .................................................................................................... 103

Textos en castelllano ........................................................................................... 105

Page 5: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

5

Satisfaime enormemente, como alcalde da Coruña, presentar este catálogo da colección detarxetas publicitarias que a Biblioteca Municipal de Estudios Locais realizou para o goce detodos os coruñeses.

É unha grata obriga para o noso Concello reunir e custodiar o patrimonio bibliográfico locala través do que poidamos reconstruír a historia e a vida cotiá da nosa cidade nos seus múl-tiples aspectos.

Nesta ocasión, e a través destas deliciosas tarxetas creadas e utilizadas como vehículo publi-citario, temos a oportunidade de coñecer, e incluso en ocasións lembrar con nostalxia, esta-blecementos comerciais, hoteis, restaurantes, salóns de cine, etc., que presidiron a vida doscoruñeses da primeira metade do século XX. Pero ademais do seu valor documental de pri-meira orde, que nos proporciona pinceladas da realidade socioeconómica dunha etapa danosa historia, hai que aproveitar, polo seu carácter de documento visual, o goce da tarxetaen por si, da súa curiosidade e das súas connotacións estéticas, reflexo fiel das correntes esti-lísticas do momento.

Quixera concluír dicindo que este catálogo constitúe un álbum de lembranzas do pasado quedebemos conservar e ter en conta para comprender e valorar o noso presente.Recoméndolles a todos os coruñeses e aos afeccionados ao coleccionismo que fagan unhapausa nos seus labores, tomen nas súas mans este catálogo e gocen co seu encanto.

Javier Losada de AzpiazuAlcalde da Coruña

Page 6: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX
Page 7: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

7

ENTRE A TRADICIÓN E A MODERNIDADE NO DEVIR ECONÓMICO DA CORUÑA

Jesús Mirás Araújo

A oportunidade que se me brinda de contribuír ao achegamento do presente catálogo ao cida-dán coruñés sérveme de escusa para reflexionar brevemente sobre o cometido deste tipo de ini-ciativas culturais. Toda cidade constitúe, entre outras moitas facetas, unha comunidade de inte-reses, en base á que cimentar un futuro en común, en progreso e harmonía. A arquitectura sobrea que se edifica e amalgama ese porvir áchase en gran medida no pasado colectivo dos habi-tantes. Por este motivo, o inventario que coidadosamente recompilou e organizou a Biblioteca deEstudos Locais permítenos a todos dispor dunha fonte documental moi útil para coñecer a vidasocio-económica coruñesa nun pasado non demasiado afastado, o daquela cidade que se acha-ba a medio camiño entre a tradición e a modernidade. O século XXI que apenas acabamos deestrear bríndanos unha excelente oportunidade de progreso, ao que A Coruña se deberá engan-char con decisión, aínda que sen esquecer o que fomos e a nosa identidade. O meu humildecometido cínguese simplemente a tratar de proporcionar o contexto desas imaxes. Así que, se seme permite, procederei a esbozar un superficial perfil da evolución económica herculina duranteaproximadamente a primeira metade do século pasado.

Como punto de partida, convén botar a mirada atrás, para comprender mellor as claves que foronconstruíndo a economía da cidade. Se tiveramos que identificar un momento de cambio, aíndaque moi embrionario, ese sería probablemente a mediados do século XIX. Por entón, A Coruñaera unha pequena cidade de provincias de apenas 30.000 habitantes, moi próxima aínda aosparámetros do Antigo Réxime. Con todo, lentamente as cousas empezarían a mudar.

Durante a segunda metade do século a economía da cidade experimentou un primeiro despegue.O Oitocentos sobresaíu polo desenvolvemento de diversas funcións comerciais e de servizos, queadquiriron preeminencia sobre as manufactureiras. Con todo, a urbe tivo un protagonismo indus-trial relevante no conxunto de Galicia, ata o punto de converterse no centro fabril máis importan-te da rexión. El último cuarto de século foi o período máis dinámico, sobre todo desde a décadados noventa ata os primeiros anos do século XX. O novo século habería de marcar unha consoli-dación daquel impulso primixenio, aínda que a capital debeu facer fronte a unha sucesión de epi-sodios históricos que, en ocasións, levantaron obstáculos ao desenvolvemento económico urbano,pero que, noutros casos, proporcionaron interesantes oportunidades para a súa modernización.

O século XX trouxo novas esperanzas para o país, tralo duro impacto moral e social (tamén eco-nómico) que supuxo a perda dos últimos vestixios do imperio colonial no ano 1898. Con todo, oprimeiro terzo do século foi un período convulso nas esferas política e socioeconómica, pois pre-senciou o achegamento de diversas conxunturas de signo moi desigual: crise da sociedade daRestauración, nacemento e consolidación do movemento obreiro, repatriación de capitais poste-

Page 8: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

8

rior á crise colonial, Primeira Guerra Mundial e crise de adaptación posbélica, Ditadura de Primode Rivera, depresión dos anos trinta, Guerra Civil…

Desde o punto de vista demográfico, A Coruña mostrouse moi activa durante este período,pasando de algo máis de 40.000 habitantes no ano 1900 a superar os 100.000 en 1940, o queconsolidou a súa posición intermedia na xerarquía urbana nacional. Aínda que é certo que amodernización demográfica non culminou ata a posguerra civil, tamén o é que os emigrantesprocedentes do medio rural acudían á cidade, atraídos por un mercado de traballo en expansión.Os progresos máis destacados rexistráronse entre 1910 e 1920 e, sobre todo, entre 1930 e 1940.Os principais factores que interviñeron nese incremento foron o crecemento vexetativo, a ane-xión do municipio de Santa María de Oza (en 1912), e, sobre todo, a inmigración rural, especial-mente dinámica nos períodos nos que a emigración exterior galega se pechou (guerra europea,crise dos anos trinta e Guerra Civil).

O crecemento demográfico arrastrou unha considerable expansión física, que seguiu as direc-cións marcadas polo desenvolvemento de finais do século XIX. O maior avance tivo lugar endirección sur e sudeste, cara a Riazor e seguindo a liña do porto e de ría. Esta última zona cons-tituíu un núcleo de gran densidade de edificación, xunto con outras áreas, como a estación deferrocarril, Catro Camiños, A Gaiteira e a súa prolongación cara aos Castros. A iso habería queengadir o recheo do Primeiro Ensanche e a ocupación dun gran número de mazás do Segundo,nas abas do Monte Santa Margarida. Outros fitos destacados foron a inauguración da CidadeXardín (1922), a densificación da Pescadoría, a expansión lineal en torno ás vías de acceso, par-ticularmente cara a Monelos, etc.

Os anos que transcorren entre a guerra europea e a Guerra Civil constituíron unha época eco-nomicamente dinámica na Coruña, aínda que a curto prazo se aprecien conxunturas críticas. Osector dominante era o terciario, aínda que este se atopa relativamente bipolarizado e divididoentre os servizos de baixa cualificación e os servizos máis avanzados.

A Coruña foi historicamente unha cidade comercial e de servizos, e as postais que se expoñenno catálogo así o testemuñan. O comercio representaba a fracción cuantitativamente máisimportante, aínda que estivese lastrado pola permanencia dunhas estruturas ineficientes. Existíaun elevado número de pequenos comerciantes dispersos por toda a cidade, destinados a aten-der as necesidades básicas dunha poboación en aumento. Doutra banda, na Coruña confluíanoutras funcións tradicionais: administrativa, militar, forza pública, transporte, ensino, servizospúblicos, etc., o que xeraba importantes efectos sobre o emprego.A emigración xogou así mesmoun papel primordial, ao permitir o sostemento de numerosas actividades e xerar un fluxo deremesas que se achan na raíz da creación dunha notable banca local durante o primeiro terzo doséculo. Todo iso explica o abanico de postais e anuncios, que inclúen establecementos de vendade numerosos produtos alimenticios, almacéns de téxtiles e tecidos, confección, ferraxarías, quin-callarías, hostalería, etc.

Apréciase así mesmo o afianzamento dun sector secundario nacido en parte durante o últimosegmento do século XIX, favorecido polos efectos da industrialización vinculada aos recursos do

Page 9: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

9

mar. Na industria pesqueira descubrimos unha poderosa fonte de xeración de emprego, ao difun-dir efectos de arrastre sobre diversas industrias subsidiarias: conserva, xeo, estampados, envases,fabricación de subprodutos, talleres mecánicos e de reparación de motores e maquinaria, etc.

Con todo, pese ao evidente progreso industrial de finais do século XIX, extráese a impresióndunha certa incapacidade para dar un salto cualitativo. O tecido industrial non estaba suficien-temente consolidado, dominado por industrias de bens de consumo orientadas ao mercado urba-no. A maioría definíase polas súas reducidas dimensións e o seu carácter artesanal e familiar. Asmáis destacadas eran as alimenticias (molturación, conservas, compostos ou destilados). Taméneran numerosas as industrias de primeira transformación da madeira e algunhas pequenas indus-trias químicas (laboratorios, fábricas de xabón, lixivia, etc.) e metalúrxicas. Finalmente, a cons-trución continuou sendo un dos sectores máis dinámicos, grazas ao crecemento urbano. Non sor-prende, xa que logo, a carencia comparativa de material gráfico xerado por grandes empresas,que, aínda que existían na cidade e tiñan gran transcendencia, o seu número era reducido.

A curto prazo, obsérvase que a economía urbana atravesou varias etapas de distinto signo. APrimeira Guerra Mundial crebou a tendencia expansiva previa, malia que a conxuntura bélicafose en xeral positiva para a economía española. A guerra tivo un impacto negativo sobre a eco-nomía local, ao depender esta en gran medida do porto, principal elemento xerador de riqueza.

Ao finalizar a guerra, obsérvase unha leve recuperación da actividade económica. A inmediata pos-guerra inscríbese dentro dunha etapa de auxe da economía mundial e española. De aí o crecemen-to dalgúns sectores: fundicións, construción, mobles, litografía, industrias derivadas da pesca, etc. Onegocio da emigración atravesou a mellor etapa do século, coa súa secuela en forma de remesas ede estímulo para o sector terciario, unha das súas expresións é a publicidade provinte dos diversoshoteis existentes na cidade.Ademais diso, algúns empresarios, os consignatarios principalmente, con-centráronse na industria pesqueira e a súa comercialización, converténdose en armadores de buques,subministradores de efectos navais, etc. Doutra banda, este foi un período de notorias transforma-cións do sector agropecuario galego, destacando o seu carácter exportador, porque supuxo a inter-vención de determinadas figuras que desempeñaron un rol destacado na comercialización dos pro-dutos, o que axudou a sustentar moitos establecementos coruñeses deste tipo de produtos.

Con todo, durante os anos trinta unha sombra se cingue sobre a cidade. En principio, a SegundaRepública trouxo renovadas esperanzas para un amplo espectro social, malia que contou taméncoa frontal oposición dos grupos xerárquicos. No plano económico, iniciouse unha profundadepresión económica a nivel internacional, que afectou directamente a numerosos sectores naCoruña. No entanto, é probable que o illamento exterior español e as políticas redistributivasrepublicanas contribuísen a reducir os efectos da recesión. Por iso, as actividades comerciaisexperimentaron un espectacular crecemento, grazas a que serviron de refuxio fronte á criseindustrial. En cambio, o resto do sector servizos e a industria sufriron unha clara paralización. Arecesión dos principais subsectores económicos galegos (gandería, conserva, pesca, madeira,etc.) tivo o seu reflexo na estrutura industrial coruñesa, debido aos seguintes factores: a drásti-ca redución da emigración, o bloqueo á entrada de divisas, o establecemento de continxentes ennumerosos países, a paralización do sector da construción, a contracción do mercado interior, etc.

Page 10: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

10

A Guerra Civil rompeu dramaticamente a tendencia ascendente que despregaran anteriormente aseconomías coruñesa e galega. Nace unha “nova” España, non máis rutilante, senón máis gris. Amodernización interrómpese e vólvese ao tradicionalismo no sentido máis rancio do termo. As pos-tais testemuñan esa transformación, dotadas en ocasións dun certo folclorismo e, en xeral, condi-cionadas pola escaseza de materiais, o que obrigaba a un esforzo de simplificación no seu deseño.Con todo, aparte das calamitosas consecuencias políticas e sociais da instauración do novo réxime,a evolución económica da Coruña ao longo do primeiro franquismo discorreu por unha senda quefoi máis positiva do que cabería agardar. Malia as dificultades do período, a actividade económicacontinuou desenvolvéndose, aínda que os resultados empresariais foron desiguais.

A explicación deste fenómeno radica no acentuado carácter local e rexional das actividades eco-nómicas, ás que non afectaron substancialmente os condicionantes externos nin as políticas eco-nómicas practicadas durante o período. O relativo nivel de diversificación da economía coruñesapermitiu unha evolución máis sólida que noutras cidades españolas, limitadas pola súa excesivadependencia dun número reducido de funcións. O tecido empresarial, coas deficiencias derivadasdas súas restrinxidas dimensións, foi así quen de sobrevivir dentro dunha contorna desfavorable.No entanto, os efectos sobre o emprego foron escasos, e non conseguiron alterar substancial-mente a base económica, que continuou descansando sobre o terciario.

O período 1940-1951 caracterizouse polo estancamento do produto interior bruto, que afectoumáis ao sector industrial, debido ao estrangulamento enerxético e de materiais e, sobre todo, á polí-tica económica franquista de illamento fronte ao exterior. Con todo, na Coruña apréciase aínda uncrecemento do número de empresas durante a primeira metade dos anos corenta, que habería queligar á demanda exterior, aínda que lle seguise un comportamento máis retraído no segundo lus-tro. Neste segundo período, a situación volveuse insostible, debido á escaseza de todo tipo de bens.Ao longo deses anos produciuse un bloqueo do comercio exterior español, que afectou ás merca-dorías, o que significa que os sectores vinculados ao exterior arrastraron un comportamento titu-beante. Con todo, chama a atención o escaso grado de orientación cara ao exterior da economíalocal, xa que non era frecuente atopar empresas capaces de competir con eficacia no estranxeiro.

Doutra banda, produciuse unha caída da actividade portuaria, en todas as frontes. Á protecciónexterior e a intervención das importacións engadíronse a escaseza crónica de divisas, a revalori-zación da moeda e as políticas de axuste de prezos. Con todo, aínda que a economía dependíado porto, non o era tanto do sector exterior, senón do espazo económico español e, sobre todo,rexional e local. O desenvolvemento, aínda que irregular, do tráfico de cabotaxe axudou a sopor-tar as dificultades. Ademais, determinados servizos e o comercio dependían dunha demandalocal, non demasiado dinámica, pero máis estable.

A principal contribución ao sostemento da economía urbana proveu das actividades comerciaise de servizos, xunto coas actividades de carácter artesanal, integradas por pequenos obradoirosde fabricación e ou venda de diversos tipos de produtos, así como o sector da construción. Encambio, a industria inicialmente exhibe maiores dificultades, debido á severa crise que atravesa-ron algúns sectores (conservas, madeira, etc.).

Page 11: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

11

Posteriormente, o período 1951-59, cualificado en ocasións como decenio “bisagra”, mostra maio-res taxas de crecemento, aínda que con flutuacións, grazas á gradual liberalización da política eco-nómica. A maior axilidade dos mecanismos económicos restableceu os equilibrios macroeconómi-cos, principalmente o exceso de demanda, controlando así a inflación. Esta década acusa, aparen-temente, un crecemento máis lento na Coruña. Con todo, a realidade é que, se se prescinde da ines-tabilidade de certos negocios de servizos, o resto de actividades económicas distínguese por unhaliña máis dinámica que no decenio precedente, cun cambio de dirección cara a 1950.

O movemento portuario acelerouse mediada a década, grazas a factores exóxenos: os efectosdas directrices da política económica e a incidencia das primeiras medidas liberalizadoras, a ace-leración das exportacións minerais e o comezo da superación da crise que atravesou a navega-ción de cabotaxe durante a primeira parte da década.

De novo apréciase que o principal sector responsable do sostemento da economía foi o comer-cial. Fronte ás marcadas oscilacións dos demais sectores, as actividades comerciais arroxan unhaliña de crecemento continuo ao longo dos anos cincuenta. Os factores crave desta evoluciónforon moi similares ao decenio precedente: crecemento demográfico, expansión do mercadourbano, mellora do abastecemento de bens, supostas melloras do nivel de renda, etc.

De novo, os sectores que abastecían as demandas básicas da poboación conservaron unha ten-dencia máis próspera. Naqueles casos nos que a creación de novas empresas non foi demasiadodestacada, se se recoñece unha liña máis estable (alimentación, téxtiles, etc.). Pero un bo indi-cador de que os suministros melloraron atopámolo no aumento do número de empresas devenda de vehículos e accesorios, aínda que permanecesen algúns estrangulamentos no fornezode combustibles, produtos químicos, etc., procedentes do exterior.

En canto aos servizos, a súa traxectoria foi moi irregular. O perfil terciario da cidade consolidou-se, pero a terciarización partiu do crecemento dos servizos de transporte e da estabilización deactividades como a restauración, hospedaxe, xestión, etc. Por outra banda, a transformaciónespacial da cidade acelerouse neses anos, xa que o centro histórico (zona tradicionalmente resi-dencial e comercial) sufriu nos cincuenta e sesenta unha serie de renovacións que o transforma-ron nun centro burocrático, administrativo e financeiro.

O principal responsable da desaceleración global da economía foi o estancamento industrial, quearrinca de finais do decenio anterior, e que obedece a varias razóns. En primeiro lugar, a escasaeficacia dunha política industrial orientada a sectores non clave na economía coruñesa, e a espa-zos xeográficos distintos do galego. En segundo lugar, a persistente crise de sectores industriaisconcretos. Se nos anos anteriores as industrias dirixidas ao exterior substituíran os seus merca-dos tradicionais polo mercado nacional e rexional, neses momentos multiplicáronse as dificulta-des para recuperar eses mercados. Ademais, o mercado nacional era moi estreito, por mor dosestorbos do transporte e a diminución das rendas, o que se engadía ás trabas no fornezo exte-rior. Entre as máis prexudicadas destacan industrias que vendían no mercado nacional, como aconserva, a madeira ou a industria química. En cambio, a situación beneficiou a certas industriasde abastecemento local: metalurxia, téxtil, coiro, cerámica, etc.

Page 12: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

12

Con todo, seguimos en presenza dunha España en branco e negro, á que os seus dirixentes esta-ban a piques de dotala de algo de cor, intentando achegala ás correntes de modernización quebañaban os mares de Europa. Aínda que apenas se trate dunhas pinceladas, xa que o réximefranquista aínda se mantivo forte durante unha década e media, aprécianse algúns síntomas decambio. A finais dos anos cincuenta produciuse un pulo á industrialización do país, a través dosPlans Provinciais. O máis importante foi o da zona industrial da Grela, aínda cando a industrialocal non se viu demasiado beneficiada con estas políticas. E, finalmente, a constitución do Polode Desenvolvemento a principios dos anos sesenta, principal determinante do desenvolvementoindustrial desa década, xunto coa especialización do veciño municipio de Arteixo. A Coruñaseguirá sendo unha cidade de marcado carácter terciario, pero encamiñada decididamente caraá modernidade.

Page 13: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

13

ESTABLECEMENTOS CORUÑESES DA PRIMEIRA METADE DO SÉCULO XX:COLECCIÓN DE TARXETAS ANUNCIADORAS NA BIBLIOTECA MUNICIPAL DE ESTUDOS LOCAIS

Victoria Villanueva Pousa

Coa edición deste catalogo,a Biblioteca Municipal de Estudos Locais pretende desenvolver, xuntocon outras actividades, unha campaña de difusión da riqueza dos nosos fondos.

Estamos convencidos de que a entusiasta labor que viñemos desenvolvendo desde 1991, data de cre-ación desta Biblioteca, de adquisición e organización do patrimonio bibliográfico local, non estaría dotodo completa se non fose acompañada da utilización e goce destes fondos por parte dos cidadáns.

Desde que chegou ás nosas mans en decembro de 2002 esta colección de tarxetas publicitariasou "anunciadoras", como as demos en chamar a partir do achado deste cualificativo nalgunhadelas, sempre estivo no noso ánimo o desexo de dala a coñecer masivamente, deixándonos guiaren primeiro lugar polo interese con que a adquirimos e posteriormente porque detectamos unhacarencia de estudos monográficos e de repertorios deste tipo concreto de publicacións. En efec-to, de todos é coñecida a difusión que nos últimos tempos se vén facendo de coleccións de tar-xetas postais con vistas de cidades e tamén de carteis publicitarios, con todo, atopamos maioresdificultades á hora de buscar estudos ou coleccións de tarxetas anunciadoras e iso deunos porfin o empurrón definitivo para realizar este catálogo co ánimo de facer a nosa modesta achegaá súa difusión, xa que talvez polo seu carácter máis efímero non son de fácil localización e, namaioría das ocasións, chegaron a nós grazas á práctica do coleccionismo.

O atractivo destas tarxetas radica na diversidade de sensacións que nos producen e a riqueza evariedade de coñecementos que nos aportan.

A súa observación provoca a curiosidade nos máis novos ao permitirlles comprobar, a través dasimaxes e os datos, como era a vida na cidade noutros tempos; nos maiores, talvez o afán porrecoñecer e recordar lugares e momentos, sexa o que motive que as postais xunto coas fotogra-fías actúen como un verdadeiro imán.

Pero se a emotividade que producen xustificaría por se mesma o aprecio que lle damos a estastarxetas, non é un valor menos importante o que teñen como fonte documental.

Cada unha delas reúne unha variedade de achegas: imaxe, texto impreso e, no caso das tarxe-tas postais, ademais: texto manuscrito, datos de correo postal, selo, cuño... Todos estes aspectos,reunidos nunha colección ou serie, permítennos sacar conclusións acerca da evolución no for-

Page 14: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

20

mato oficial das tarxetas postais, a súa adaptación ás tendencias estilísticas do momento encanto ao seu deseño, os avances técnicos na artes gráficas, os artistas, editores, impresores.Ademais contribúen ao coñecemento da historia socio-económica ao ofrecernos datos comotipoloxía e variedade de establecementos, artigos que se ofrecen, zonas de concentración da acti-vidade económica, nivel de desenvolvemento, moda, costumes... etcétera.

E é precisamente esta riqueza e diversidade de datos, o que nos deu pautas para poder aproxi-mar a datación das nosas tarxetas o cal constituíu a maior dificultade coa que nos atopamos parao seu tratamento técnico.

A colección de tarxetas anunciadoras que presentamos consta de noventa e oito unidades sem-pre relacionadas coa Coruña. Adquiriuse á casa Ex Libris, representada por Ricardo MartínezLongueira, en diferentes etapas, aínda que a maior achega tivo lugar no ano 2002. Ao quererpresentar como unidade temática os establecementos coruñeses, non se incluíron neste catálo-go o total da colección, que está constituída na actualidade por cento catorce unidades.

Está composta na súa maioría por tarxetas pensadas exclusivamente para publicidade (67 exem-plares), o resto (31 exemplares) son tarxetas postais que trataban de aproveitar que a súa utili-zación como cartas tivese maior interese para o público á vez que a propaganda traspasaba oslímites da cidade.

Abarcan un período comprendido entre finais do século XIX e mediados do XX. Esta amplitudeno tempo permítenos constatar os cambios e normas que se van dando nestes anos a través deexemplos concretos. Así, a tarxeta postal que nacera no século XIX con utilidades comerciais eindustriais para enviar breves mensaxes a baixo custo e que constaba dunha cara para o fran-queo e a dirección e doutra para o texto, ve ampliada a súa utilización a usos sociais e empezaa incorporar a xeito de adorno unha pequena ilustración na cara destinada á misiva quedando aoutra totalmente libre para a dirección (tarx. nº 23). En decembro de 1905 unha Real Orde doMinisterio de Gobernación divide o reverso en dous espazos, un para o texto e outro para a direc-ción, quedando liberado todo o anverso para imaxes e mensaxes publicitarias (tarx. nº 65, 68,69, 70, 71...), aínda que, nalgúns casos se inutiliza a súa función de tarxeta postal sobreimpre-sionando a mensaxe publicitaria ( tarx. nº 31, 34, 56, 57, 58...). Por outra banda desde finais doXIX funciona a denominada Unión Postal Universal, que velará pola estandarización do tamañodas tarxetas postais que queda fixada en 9x14.

As tarxetas anunciadoras non postais, ao non ter que reservar espazo para a dirección e a misiva,son moi utilizadas a modo de tarxetas de visita ou de presentación utilizando o anverso para publi-citar o establecemento e, en ocasións, o reverso para pedidos, presentación de produtos,anuncio devisita de representantes, prezos, etc. (tarx. nº 6, 24, 62...); noutros casos presentan no anverso ailustración e no reverso as mensaxes publicitarias (tarx. nº 5, 27, 29, 30...).

En xeral, a variedade no deseño vai cambiando en función dos gustos, dos avances técnicos , osestilos da época e as estratexias publicitarias: só texto con elementos decorativos (tarx. nº 1, 2...)texto acompañado de debuxos (tarx. nº 8, 44...), fotografías dos establecementos (tarx. nº 24,

Page 15: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

15

26, 54...), vistas da cidade (tarx. nº 70, 98); produtos a unha soa tinta en diferentes tonalidades(sepia, azul) (tarx. nº 9, 10, 12...) varias cores (tarx. nº 33, 40...).

A publicidade, que ata a última década do século XIX se baseaba en estratexias literarias, aoincorporar a imaxe como reclamo, móstranos como era a realidade das cousas: as fotografías oudebuxos destas tarxetas permítennos coñecer o aspecto que tiñan comercios, cafés, hoteis, res-taurantes, salóns de cine, bancos e demais edificios dedicados ao comercio, aos servizos e aolecer, pois a maioría dos establecementos publicaban un anuncio coa imaxe das fachadas (tarx.nº 55, 70, 71,78...) ou as súas instalacións interiores (tarx. nº 24, 54, 65, 68, 74...), constituín-dose as tarxetas como unha das principais fontes de documentación gráfica do sector. Estamosfalando, no noso caso, do Banco da Coruña, do Hotel de Francia, do Bazar Caramés, do restau-rante O Rápido, de Confecciones Acigar, etc., etc.

En canto ao deseño gráfico, non atopamos firmas de autor que evidencien a participación deartistas na súa confección, aínda que o profesor Barreiro Fernández, (Publicidade e emigración.Estudos migratorios nº 4, 1997), atribúe a Romón Navarro a autoría das ilustracións das tarxe-tas anunciadoras da empresa navieira Lloyd Real Holandés (tarx. nº 47, 48). Parece que sería apropia imprenta a que elaboraría o deseño en función dos gustos e desexos manifestados polosclientes. A imprenta máis representada é Lorman, que realiza máis dun terzo das tarxetas; taménatopamos exemplares doutras casas coruñesas como son: Gráfico Galaico, Ferrer, O Noroeste,Moret, Papelería Gallega, Foto Blanco, Valladares; en ocasións acudiuse a Madrid (Hauser yMenet, Kallmeyer y Gautier, Grafos, F. Mesas, Bernardo Rodríguez) ou Barcelona (Mumbrú) e máisraramente ao estranxeiro: Amsterdam (Van Ler) ou París (N. R. Money).

Tendo en conta todos estes aspectos reseñados había moitas posibilidades de mostrar esta colec-ción atendendo a diferentes criterios. En función do tema central que dé título ao catálogo"Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX" decidímonos por presentar as tar-xetas en bloques temáticos en función da actividade que desenvolven as empresas ou establece-mentos representados. Os nove grupos establecidos son: Comercios, Compañías navieiras,Construción, Entidades bancarias, Espectáculos, Fábricas, Hostalería, Importadores e exportadores,Imprentas. Compleméntase con índices cronolóxico, alfabético (onomástico-topónimo) e temático.

Cada unha das tarxetas publicitarias datouse dando prioridade ás datas de circulación no casodas tarxetas postais e nos demais casos priorizando os datos publicitarios sobre as imaxes.

Esta colección, que está aberta e continúa crecendo con novos exemplares actuais e retrospectivos,forma parte da sección de Publicacións Menores da BMEL no apartado de Publicidade. A súa sina-tura é PMP e número currens que individualiza a cada unha das postais. Está ubicada en Reserva(espazo dedicado aos fondos antigos, especiais ou de difícil reposición). Actualmente pódense con-sultar en base de datos e nun breve prazo formarán parte do catálogo das Bibliotecas Municipaisda Coruña onde se poderán visualizar os seus rexistros e as imaxes dixitalizadas.

A realización deste catálogo foi posible grazas ao interese,apoio, esforzo e colaboración de moitaspersoas que dalgún xeito se viron implicadas e dispostas a prestar a súa axuda en canto se lles soli-

Page 16: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

16

citou. Quero agradecer a súa valiosa achega ás miñas compañeiras: a Isabel Blanco que apoioudesde o primeiro momento o proxecto, a Carmen Romero que coa súa gran profesionalidade encar-gouse da catalogación, estruturación e índices; a Milagros García Pérez que levou a cabo con granprecisión o escaneado das imaxes e aportou as súas valiosas opinións, a Mª Jesús Gómez Cotrofeque nos axudou coas traducións, ao resto das compañeiras e compañeiro: Loreto García, PurificaciónSío, Eva Lens, Montse Oreiro, e Miguel Benito que soportaron maior carga no traballo habitual parafacer posible este traballo. Tamén quero agradecer a súa axuda a Ricardo Martínez Longueira co quesempre se pode contar e que, ademais de ofrecernos a posibilidade de adquirir as postais, aportou-nos o seu coñecemento e experiencia para axudarnos a datalas; a Mariola Suárez e a CristinaSánchez e demais compañeiros do Arquivo Municipal aos que sempre acudimos en busca de conse-llo e a Jaime Oíza que nos brindou os seus coñecementos técnicos na realización de catálogos. Unagradecemento especial para Jesús Mirás que nos proporcionou un importante estudo socio-econó-mico da Coruña que dá soporte e serve de marco aos establecementos anunciados nas postais.

BIBLIOGRAFÍA

Archivo Municipal de A Coruña. Catálogo de la colección de postales.A Coruña:Ayuntamiento, 1998.

Archivo Municipal de A Coruña. La Coruña una diversidad de imágenes: II Catálogo de la colec-ción de postales. A Coruña: Ayuntamiento, 1999

Archivo Municipal de A Coruña. Una ciudad de postal: III Catálogo de la colección de postales.A Coruña: Ayuntamiento, 2003

Arquivo do Reino de Galicia. A saude do progreso: A Coruña 1890-1936. Santiago deCompostela: Xunta de Galicia, 1997

Bareiro Fernández, Xosé Ramón. A Publicidade das compañias e liñas de navegación na prensaata 1874. En Estudios migratorios nº 1, decembro 1995. Consello da Cultura Galega

Barreiro Fernández, Xosé Ramón. Publicidade e emigración. O pintor coruñés Román Navaro ea compañía Lloyd Real Holandés. En Estudios Migratorios nº 4, decembro 1997. Consello daCultura Galega

García Filgueira, Marta. Arte e publicidade: os anucios ilustrados en Vida Gallega (1909-1938).Sada, a Coruña: Edicios do Castro, 2001

Santander en la tarjeta postal ilustrada: (1897-1941): en la colección de Gabriel GonzálezRiancho y José Antonio Torcida/Manuel Alonso Laza...[et al.]. Santander: Fundación MarcelinoBotín, 1997

Satué, Enric. El diseño gráfico desde los orígenes hasta nuestros días. Madrid: Alianza, 2004

Sobrino Manzanares, Mª Luisa. El cartelismo en Galicia. Sada, A Coruña: Ediciós do Castro, 1993

Page 17: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

catálogo gráfico

Page 18: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX
Page 19: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

19

2Nuevo Mundo: grandes almacenes

[192-?]Sig. PM-PU/3

1Nuevo Mundo: grandes almacenes

[192-?]Sig. PM-PU/2

Comercio

Page 20: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

20

3Grandes almacenes de tejidos Nuevo Mundo[193-?]PM-PU/77

Anverso

Reverso

Page 21: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

21

4Hijos de Simeón y Cía

[196-?]PM-PU/67

Anverso

Reverso

Page 22: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

5Hijos de Simeón García y Cía[193-?]Sig. PM-PU/66

22

Anverso

Reverso

Page 23: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

23

6Hijos de Simeón García y Cía

[195-?]PM-PU/65

Anverso

Reverso

Page 24: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

8Tijera de Oro: gran sastrería[193-?]Sig. PM-PU/1

7Hijos de Simeón García y Cía[193-?]Sig. PM-PU/13

24

Page 25: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

25

10Higinio V. Martínez

[193-?]Sig. PM-PU/41

9La Herculina: camisería, corbatería y géneros de punto

[193-?]Sig. PM-PU/40

Page 26: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

12J. Benito Arteaga: camisería moderna[193-?]Sig. PM-PU/43

11Feal Hermanos: gran sastrería[193-?]Sig. PM-PU/42

26

Page 27: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

27

14El Centro: gran sastrería y camisería

[192-?]Sig. PM-PU/45

13La Campana: camisería y corbatería

[ca. 1925-1935]Sig. PM-PU/44

Page 28: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

16Santiago Criado[191-?]PM-PU/33

15Confecciones Acigar[193-?]Sig. PM-PU/62

28

Page 29: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

29

18Jorge Huguening: relojería suiza, joyería y platería

[191-?]Sig. PM-PU/35

17Casteleiro: novedades para caballero

[192-?]Sig. PM-PU/34

Page 30: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

20Juan Esteban y Cª[193-?]Sig. PM-PU/39

19Enrique Amenedo sucesor de Marcial Rodríguez: loza y cristal[192-?]Sig. PM-PU/36

30

Page 31: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

31

21Grandes talleres de scenografía y pintura decorativa José de Souza Losada

[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/50

Anverso

Reverso

Page 32: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

22Chocolates Columba cafés[193-?]Sig. PM-PU/51

32

Anverso

Reverso

Page 33: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

33

23La Artística: azulejos, metálicos, maleables

[1904]Sig. PM-PU/52

Anverso

Reverso

Page 34: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

24Bazar Caramés[1938]Sig. PM-PU/57

34

Anverso

Reverso

Page 35: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

35

26Gran Bazar

[195-?]Sig. PM-PU/83

25La Norma

[1959]Sig. PM-PU/63

Page 36: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

27Bazar de Pepe[193-?]Sig. PM-PU/91

36

Anverso

Reverso

Page 37: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

37

28Máquinas Singer para coser

[1905]Sig. PM-PU/69

Anverso

Reverso

Page 38: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

29Pardo Reguera: farmacia, artículos para fotografías[192-?]Sig. PM-PU/71

38

Anverso

Reverso

Page 39: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

39

30Laborartorio fotográfico Pardo Reguera

[193-?]Sig. PM-PU/72

Anverso

Reverso

Page 40: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

31Laboratorio fotográfico Pardo Reguera[192-?]PM-PU/81

40

Anverso

Reverso

Page 41: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

41

33Cubeiro e hijos: casa compra y venta

[193-?]Sig. PM-PU/37

32La Gloria de las Medias

[195-?]Sig. PM-PU/64

Page 42: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

34Tarjeta anunciadora[1927]Sig. PM-PU/70

42

Anverso

Reverso

Page 43: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

43

36Enrique Antolí y compañía: efectos navales

[ca. 1925-1935]Sig. PM-PU/16

35Antonio Obelleiro: taller de herrería y cerrajería mecánica

[193-?]Sig. PM-PU/28

Page 44: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

38Agustín Fernández Moretón: ferretería y quincalla[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/26

37Gran almacén de Dans de efectos navales[ca. 1925-1935]Sig. PM-PU/15

44

Page 45: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

45

40Torres y Saez: hierros, ferretería y aceros

[1933]Sig. PM-PU/56

39Agustín Fernández Moretón: ferretería y quincalla

[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/27

Page 46: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

42Fernández y Torres y Cª[ca. 1925-1935]Sig. PM-PU/6

41Fernández Torres y Cª[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/5

46

Page 47: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

47

44Fernández y Torres: almacenes de hierros, aceros y metales

[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/25

43Fernández Torres y Cª

[ca. 1925-1935]Sig. PM-PU/7

Page 48: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

45Soto García y Giraldo[192-?]Sig. PM-PU/31, PM-PU/29

48

Anverso

Reverso

Page 49: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

49

46Vicente Valcarce: almacenes, paquetería, quincalla, mercería

[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/38

Page 50: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

48Lloyd Real Holandés: compañía de vapores[1929]Sig. PM-PU/49

47Lloyd Real Holandés: compañía de vapores[1923]Sig. PM-PU/48

50

Compañías navieras

Page 51: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

51

49Vapor Eubee: salida del puerto de La Coruña para los de Montevideo y Buenos Aires

[1931]Sig. PM-PU/97

Anverso

Reverso

Page 52: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

50Melitón Fernández: consignatario de buques[1918]Sig. PM-PU/99

52

Page 53: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

53

52José Novoa: materiales de construcción

[193-?]Sig. PM-PU/9

51Amenedo y Hno.: almacenes de materiales de construcción

[192-?]Sig. PM-PU/8

Construcción

Page 54: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

54Insua y Vizoso, S.L.: artículos de saneamiento y construcción[194-?]Sig. PM-PU/74

53José Amenedo Villamoros: grandes almacenes de construcción y artículos de saneamiento e higiene[192-?]Sig. PM-PU/10

54

Page 55: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

55

55Banco de La Coruña

[ca. 1925-1935]Sig. PM-PU/76

Entidades bancarias

Page 56: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

56Salón Doré[1923]Sig. PM-PU/94

56

Anverso

Reverso

Espectáculos

Page 57: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

57

57Salón Doré

[1923]PM-PU/95

Anverso

Reverso

Page 58: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

58Salón Victoria[1923]Sig. PM-PU/96

58

Anverso

Reverso

Page 59: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

59

59Salón Victoria

[1923]PM-PU/103

Anverso

Reverso

Page 60: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

61Hijos de Emilio Cervigón Carreras: grandes almacenes, fábrica de aserrar[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/11

60Torras & Giralda: La Suiza Gallega[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/12

60

Fábricas

Page 61: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

61

62La Alemana: fábrica de paraguas y sombrillas

[193-?]Sig. PM-PU/73

Anverso

Reverso

Page 62: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

64Del Café Nacional Coruña[189-?]Sig. PM-PU/104

63El Sanatorio: café y bar[192-?]Sig. PM-PU/32

62

Hostelería

Page 63: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

63

65Restaurante El Rápido

[195-?]Sig. PM-PU/87

Anverso

Reverso

Page 64: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

67Hotel La Provinciana[193-?]Sig. PM-PU/19

66H. Florida: gran casa para viajeros[192-?]Sig. PM-PU/14

64

Page 65: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

65

69Palace-Hotel

[192-?]Sig. PM-PU/55

68Palace-Hotel

[192-?]Sig. PM-PU/54

Page 66: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

71Gran Hotel restaurant “La Perla”[191-?]Sig. PM-PU/84

70Palace Hotel[ca. 1929-1931]Sig. PM-PU/88

66

Page 67: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

67

72Hotel Finisterre

[194-?]Sig. PM-PU/58

Anverso

Reverso

Page 68: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

73Hotel Finisterre[195-?]PM-PU/68

68

Anverso

Reverso

Page 69: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

69

75Hotel Atlántico

[194-?]Sig. PM-PU/89

74Hotel Atlántico

[194-?]Sig. PM-PU/59

Page 70: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

76Hotel Atlántico[194-?]Sig. PM-PU/60

70

Anverso

Reverso

Page 71: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

71

77Hotel Atlántico

[194-?]Sig. PM-PU/90

Anverso

Reverso

Page 72: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

78Gran Hotel de Londres[ca. 1925-1935]PM-PU/78

72

Anverso

Reverso

Page 73: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

73

80Hotel Francia

[193-?]Sig. PM-PU/61

79Gran Hotel de Francia

[194-?]Sig. PM-PU/53

Page 74: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

81Gran Hotel de Francia[193-?]Sig. PM-PU/79

74

Anverso

Reverso

Page 75: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

75

83H. La Marina

[ca. 1915-1925]PM-PU/17

82Gran Hotel de Francia

[190-?]PM-PU/80

Page 76: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

85H. La Suiza[192-?]Sig. PM-PU/23

84H. La Suiza[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/18

76

Page 77: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

77

87H. Leonés

[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/21

86H. “El Centro Gallego”

[193-?]Sig. PM-PU/20

Page 78: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

89Hospedaje La Confianza[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/24

88H. La Antigua Bilbaína[ca. 1920-1930]Sig. PM-PU/22

78

Page 79: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

79

91Petit Lhardy

[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/30

90La Universal

[191-?]Sig. PM-PU/86

Page 80: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

93Fernández Fano y Cª[192-?]Sig. PM-PU/46

92Juan Tomé y Cía: importadores y exportadores[ca. 1915-1925]Sig. PM-PU/4

80

Importadores y exportadores

Page 81: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

81

94Garcybarra

[192-?]Sig. PM-PU/47

Anverso

Reverso

Imprentas

Page 82: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

95Garcybarra[193-?]Sig. PM-PU/75

82

Anverso

Reverso

Page 83: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

83

96Papelería de Ferrer

[189-?]Sig. PM-PU/82

Anverso

Reverso

Page 84: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

97Librería y papelería de la Fuente[192-?]Sig. PM-PU/85

84

Anverso

Reverso

Page 85: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

85

98Librería de Lino Pérez

[192-?]Sig. PM-PU/100

Page 86: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX
Page 87: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

catálogo documental

Page 88: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX
Page 89: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

89

CATÁLOGO DOCUMENTAL

1. Nuevo Mundo [Material gráfico]: grandes almacenesde tejidos, nacionales y extranjeros.- [S.l.: s.n., 192-?]1 tarxeta: il. col.; 9 x 15 cmNo anverso: completo surtido en todos los artícu-los, lencería y pañería, sastrería para señoras,caballeros y niños. San Andrés. Letras en vermello.Decoración floral en verdeSig. PM-PU/2

2. Nuevo Mundo [Material gráfico]: grandes almace-nes de tejidos: sucursal de Hijos de Simeón Garcíay Cía.- Coruña: Lit., tip. Lorman, [192-?]1 tarxeta; il. col.; 9 x 14 cm.No anverso: San Andrés, 41 y 43. Sección de sastre-ría y confecciones, inmenso surtido en pañería delReino y extranjero. Decoración floral en vermelloSig. PM-PU/3

3. Grandes almacenes de tejidos Nuevo Mundo[Material gráfico].- La Coruña (Real, 49): LibreríaCervantes, [193-?]1 tarxeta: bl. y n.; 9 x 14 cm.Vista do monumento a Concepción Arenal. Nomedo establecemento no reverso.Sig. PM-PU/77

4. Hijos de Simeón García y Cia. [Material gráfico]:casa fundada en Santiago en 1857.- La Coruña:Gráfico Galaico, [196-?]1 tarxeta: coloreada; 10 x 14 cm.Vista dos Xardíns de Méndez Núñez. Nome dolocal no reverso. Texto mecanografado.Sig. PM-PU/67

5. Hijos de Simeón García y Cia. de La Coruña[Material gráfico]: tienen el gusto de participar aV. la próxima visita de su representante.- [ACoruña] Foto Blanco, [193-?]1 tarxeta: sepia; 9 x 14 cm.Vista da rúa Juana de Vega. Nome do local no reverso.Sig. PM-PU/66

6. Hijos de Simeón García y Cia. [Material gráfico]:casa fundada en Santiago en 1857.- La Coruña:Gráfico Galaico, [195-?]

1 tarxeta: coloreada; 9 x 14 cm.Vista das rúas de Francisco Mariño e Juan Flórez.No reverso nome do local. Texto mecanografado.Sig. PM-PU/65

7. Hijos de Simeón García y Cía. [Material gráfico]:almacenes de tejidos nacionales y extranjeros.-[S.l.: s.n., 193-?]1tarxeta; 11 x 14 cm.No centro, na parte superior, escudo da Coruña, naparte inferior caduceo. No reverso: invitación paraparticipar na visita do seu representante.Sig. PM-PU/13

8. Tijera de Oro [Material gráfico]: Bamonde Hno.:gran sastrería.- [S.l.: s.n., 193-?]1 tarxeta: il.; 10 x 14 cm.No anverso: especialidad en ropa blanca, cami-sería, corbatería y género de punto. Bailén 7 eRiego de Agua 62. Debuxo do establecementoSig. PM-PU/1

9. La Herculina [Material gráfico]: camisería, corba-tería y generos de punto [de] José Blanco.-Coruña: Lit. L. Lorman, [193-?]1 tarxeta; 9 x 14 cm.No anverso: Especialidad en camisas a la medida.Real, 31. No centro, na parte superior, debuxo daTorre de Hércules.Sig. PM-PU/40

10. Higinio V. Martínez [Material gráfico]: fábrica deconfección de ropa blanca y de color para señora,niños y caballeros, almacén de géneros de puntoy similares.- Coruña: Lit. Tip. L. Lorman, [193-?]1 tarxeta; 9 x 15 cm.Na parte superior, á esquerda, logotipo da marcarexistrada “La Bola de Nieve”. No anverso: CalleSan Andrés, nº 98.Sig. PM-PU/41

11. Feal Hermanos [Material gráfico]: gran sastrería.-[S.l.: s.n., 193-?]1 tarxeta; 8 x 12 cm.

Page 90: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

90

No anverso: única casa en esta capital que puedeofrecer los géneros ingleses de la importante casaBot. Of. John B. Ellison & Sons. Real, 66.Sig. PM-PU/42

12. J. Benito Arteaga [Material gráfico]: camiseríamoderna.- Coruña : Lit. L. Lorman, [193-?]1 tarxeta; 9 x 13 cm.No anverso: Real, 79.Sig. PM-PU/43

13. La Campana [Material gráfico]: camisería y corba-tería.- Coruña: Lit. Lorman, [ca. 1925-1935]1 tarxeta; 8 x 14 cm.No anverso: Generos de punto, ropa blanca paraseñora y niños, equipos para novias y colegiales.Real nº 42. No centro debuxo dunha campá.Sig. PM-PU/44

14. El Centro [Material gráfico]: gran sastrería y cami-sería [de] Piñeiro & Hermano.- Coruña: Lit L.Lorman, [192-?]1 tarxeta : il.; 10 x 13 cm.No anverso: S. Andrés, 30. No centro escudo daCoruña.Sig. PM-PU/45

15. Confecciones Acigar [Material gráfico].- [S.l.: s.n.,193-?]1 tarxeta postal: sepia ; 9 x 14 cm.Debuxo do escaparate. No anverso: San Andrés,114. No reverso: ms.Sig. PM-PU/62

16. Santiago Criado [Material gráfico].- Coruña: L.Lorman, [191-?]1 tarxeta; 8 x 13 cm.No anverso: San Andrés, 98 y Rua Nueva, 11.Sig. PM-PU/33

17. Casteleiro [Material gráfico]: novedades paracaballero: trajes, abrigos, gabardinas. - Coruña: L.Lorman, [192-?]1 tarxeta; 8 x 13 cm.No anverso: Real, 58Sig. PM-PU/34

18. Jorge Huguenin [Material gráfico]: relojería suiza,joyería y platería. - [S.l.: s.n., 191-?]

1 tarxeta; 9 x 13 cm.No anverso: Castelar, 8.Sig. PM-PU/35

19. Enrique Amenedo sucesor de Marcial Rodríguez[Material gráfico]: loza y cristal.- [S.l.: s.n., 192-?]1 tarxeta; 9 x 13 cm.No anverso: Panaderas, 47 (frente al Convento deCapuchinas).Sig. PM-PU/36

20. Juan Esteban y Cª. [Material gráfico]: mi sombre-rería.- Coruña: L. Lorman, [193-?]1 tarxeta; 9 x 13 cm.No anverso: altas novedades en sombreros ygorras para caballeros y niños, artículos para som-breros de señora. Bailen, 3.Sig. PM-PU/39

21. Grandes talleres de scenografía y pintura decora-tiva José de Souza Losada [Material gráfico]: anti-gua fabrica de cristales - La Coruña.- [S.l.: s.n., ca.1915-1925]1 tarxeta: bl. y n.; 9 x 14 cm.Vista do interior do obradoiro. Publicidade no reverso.Sig. PM-PU/50

22. Chocolates Columba cafés [Material gráfico].-Madrid: Grafos, [193-?]1 tarxeta postal: bl. y n.; 9 x 14 cm.Vista da Casa do Concello. Publicidade no reverso.Sig. PM-PU/51

23. La Artística [Material gráfico]: G. Suarez &Salgado: azulejos, metálicos, maleables.- [S.l.:s.n.], [1904]1 tarxeta postal; 10 x 14 cm.Anverso e reverso ms. Debuxo no anverso. Noreverso cuño de La Artística. Selo de Alfonso XIIIcadete. Cuño. Data extraída do cuño.Sig. PM-PU/52

24. Bazar Caramés [Material gráfico] .-Madrid : F.Mesas, [1938]1 tarxeta postal : bl. y n. ; 10 x 14 cm.No anverso: San Andrés 40. Vista do interior docomercio. No reverso: selo e cuño. Cuño de ArturoVerdini Canosa, La Coruña.Sig. PM-PU/57

Page 91: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

91

25. La Norma [Material gráfico].- [S.n.: s.l., 1959]1 tarxeta postal; il. bl. y n.; 9 x 14 cm.No anverso: Novedades en fantasía... regalo, gransurtido en géneros de punto. Vista do establece-mento. Data ms.Sig. PM-PU/63

26. Gran Bazar [Material gráfico].- [S.l.: s.n., 195-?]1 tarxeta: bl. y n. ; 9 x 14 cm.Vista do escaparate. No anverso: San Andrés, 69 e 71.Sig. PM-PU/83

27. Bazar de Pepe [Material gráfico].- Barcelona:Huecograbado Mumbrú, [193-?]1 tarxeta postal; 14 x 9 cm.Retrato de Sir John Moore. No reverso : nomedo establecemento. Texto en inglés. Real, 80.Sig. PM-PU/91

28. Máquinas Singer para coser [Material gráfico].-Madrid: Lit. Bernardo Rodríguez, [1905]1 tarxeta postal: col.; 15 x 10 cm.No anverso: pídase catálogo ilustrado, CantónGrande, 6 y 7 Coruña. Debuxo de Don Quijote. Datams. Selo. No reverso: logotipo da máquina SingerSig. PM-PU/69

29. Pardo Reguera [Material gráfico]: farmacia, artículospara fotografía.- Coruña: Imp. Moret, [c.a. 192-?]1 tarxeta postal; bl. y n.; 9 x 14 cm.Fotografia de persoas presenciando un espectá-culo. No reverso: nome do local anunciador.Sig. PM-PU/71

30. Laboratorio fotográfico Pardo Reguera [Material gráfi-co]: presenta la más perfecta y variada colección detarjetas postales vistas de La Coruña.- [S.l.: s.n., 193-?]1 tarxeta: bl. y n.; 9 x 14 cm.Vista do Palacio Real de Madrid. Nome do esta-blecemento no reverso.Sig. PM-PU/72

31. Laboratorio fotográfico Pardo Reguera [Materialgráfico].- [S.l.: s.n., 192-?]1 tarxeta postal: bl. y n.; 9 x 14 cm.Visión de grupo de persoas presenciando un espec-táculo. No reverso nome do establecemento. Real92. Lea v. el lunes la revista gráfica “Galicia”.Sig. PM-PU/81

32. La Gloria de las Medias [Material gráfico].-Coruña: Gráfico Galaico, [195-?].1 tarxeta: col.; 9 x 14 cm.Debuxo.Sig. PM-PU/64

33. Cubeiro e hijos [Material gráfico]: casa compra y ventade alhajas, papeletas del monte y toda clase de obje-tos .- [A Coruña]: Tip. Lit. L. Lorman, [193-?]1 tarxeta; 9 x 13 cm.No anverso: Castelar, 10Sig. PM-PU/37

34. Tarjeta anunciadora [Material gráfico]: [variosanuncios de establecimientos de La Coruña].-Madrid: Heliotipia de Kallmeyer y Gautier, [1927]1 tarxeta postal: bl. y n.; 9 x 14 cm.Vista da rúa de Alcalá. No reverso os nomes dosestablecementos anunciadores.Sig. PM-PU/70

35. Antonio Obelleiro [Material gráfico]: taller deherrería y cerrajería mecánica.- Coruña: L.Lorman, [193-?]1 tarxeta; 9 x 13 cm.No anverso: Talleres, Juan Flórez (antes CaminoNuevo), frente al parque de bomberos.Correspondencia y encargos: San Andrés, 184-3º.Sig. PM-PU/28

36. Enrique Antolí y compañía [Material gráfico]:efectos navales.- Coruña : Lit. L. Lorman, [ca.1925-1935]1 tarxeta; 10 x 14 cm.No anverso: especialidad en construcción deredes para vapores parejas e hilos de todas clasesde teñidos y en blanco.Sig. PM-PU/16

37. Gran almacén de Dans [Material gráfico]: de efectosnavales. - Coruña: Lit. L. Lorman, [ca. 1925-1935]1 tarxeta; 9 x 14 cm.No anverso: Cantón pequeño, 23 y 24. Debuxo dedistintos efectos navais.Sig. PM-PU/15

38. Agustín Fernández Moretón [Material gráfico]:ferretería y quincalla: piedras para molinos.-Coruña: Lit. L. Lorman, [ca. 1915-1925]

Page 92: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

92

1 tarxeta ; 9 x 14 cm.No anverso: ventas al por mayor y menor. S. Andrés,23, Constitución, 8. Letras de cor vermello.Sig. PM-PU/26

39. Agustín Fernández Moretón [Material gráfico]:ferretería y quincalla: piedras para molinos.-Coruña: Lit. L. Lorman, [ca. 1915-1925]1 tarxeta; 9 x 14 cm.No anverso: ventas al por mayor y menor. S.Andrés, 23, Constitución, 8. Letras de cor negro.Sig. PM-PU/27

40. Torres y Saez [Material gráfico]: hierros, ferreteríay aceros.- Coruña: Lit. e imp. Roel, [1933]1 tarxeta; col.; 10 x 14 cm.No anverso: Linares Rivas, 41-42. Sucursales, Cantónpequeño, 9 y 10 La Coruña, Urzaiz, nº 1 Vigo. Dataextraída do texto. Debuxo do establecemento. Conselo e cuño. O reverso mecanografado.Sig. PM-PU/56

41. Fernández Torres y Cª [Material gráfico]: importa-ción de primeras materias para abonos, fabrica-ción especial de abonos químico-minerales.- [S.l.:s.n., ca. 1915-1925]1 tarxeta: bl. y n.; 10 x 14 cm.No anveso: exclusividad de venta en España deltónico Rosttam, para toda clase de ganado.Sig. PM-PU/5

42. Fernández Torres y Cª. [Material gráfico]: almacenesde hierros, aceros, metales y toda clase de ferretería.-Coruña: Lit. L. Lorman, [ca. 1925-1935]1 tarxeta; 11 x 15 cmNo anverso: almacén: Linares Rivas nº 12. Sucursal:Cantón grande, nº 28, Sta. Catalina, nº 2 e 4.Sig. PM-PU/6

43. Fernández Torres y Cª [Material gráfico]: almace-nes de hierros, aceros, metales, herramientas ytoda clase de ferretería.- Coruña: Lit. tip. L.Lorman, [ca. 1925-1935]1 tarxeta; 10 x 15 cmNo anverso: Casa central: La Coruña, LinaresRivas nº 12. Sucursal: Cantón pequeño, 9 e 10.Decoración floral en malva.Sig. PM-PU/7

44. Fernández y Torres [Material gráfico]: almacenesde hierros, aceros y metales, abonos químicos.-Coruña: Lit. L. Lorman, [ca. 1915-1925]1 tarxeta; 9 x 14 cm.No anverso: maquinaria agrícola, carburo de calcio,toda clase de ferreteria.Almacenes: Linares Rivas 12.Sucursal: Cantón Grande 23 e Sª Catalina 2 e 4.Debuxo do edificio e dos almacéns.Sig. PM-PU/25

45. Soto García y Giraldo [Material gráfico].- Coruña:Lit. tip. L. Lorman, [192-?]1 tarxeta; 10 x 15 cm.No anverso: almacenes en Coruña: San Andrés,24 e 26. Sucursal: Avenida de García Barbón, 17e 19. Debuxo do establecemento. No reverso:Soto García y Giraldo participan la proxima visitade su rep.te D.__-. Debuxo do Obelisco.Sig. PM-PU/31, PM-PU/29

46. Vicente Valcarce [Material gráfico]: almacenes,paquetería, quincalla, mercería.- Coruña: Lit. L.Lorman, [ca. 1915-1925]1 tarxeta: col.; 8 x 13 cm.No anverso: calzado y géneros de punto, punti-llas, bordados y pasamanería. Barrera, 9.Sig. PM-PU/38

47. Lloyd Real Holandés [Material gráfico]: Compañíade vapores de la Mala Real Holandesa entreHolanda, España, Brasil, Uruguay y Argentina.-Amsterdam: Lith. Van Leer, [1923]1 tarxeta postal: il. col.; 9 x 14 cm.No anverso: para pasajes dirigirse al Sr. DonRaymundo Molina y Couceiro, Marina 22, LaCoruña y a los sres. Otero y Molina, Arenal 10,Vigo. Data ms. Debuxo dun barco de vapor.Atribúese a autoría da il. a Román Navarro.Reverso ms. Selo da compañía. Sig. PM-PU/48

48. Lloyd Real Holandés [Material gráfico]: Compañíade vapores de la Mala Real Holandesa entreHolanda, España, Brasil, Uruguay y Argentina.-Amsterdam: Lith. Van Leer, [1929]1 tarxeta postal: il. col.; 9 x 14 cm.No anverso: para pasajes dirigirse al Sr. DonRaymundo Molina y Couceiro, Marina 22, La Coruñay a los sres. Otero y Molina,Arenal 10,Vigo. Data ms.

Page 93: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

93

Debuxo dun barco de vapor.Atribuese a autoría da il.a Román Navarro. Reverso ms. Selo de Alfonso XIII.Selo da compañía.Sig. PM-PU/49

49. Próxima salida del puerto de La Coruña para losde Montevideo y Buenos Aires del vapor Eubee[Material gráfico]: el día 29 de noviembre de1931. - Paris: N.R. Money, 1931.1 tarxeta postal: col. ; 14 x 9 cm.No anverso: menú. No reverso: nome do vapor.Antonio Conde, hijos. Chargeurs Réunis Cie deNavigation Sud-Atlantique.Sig. PM-PU/97

50. Melitón Fernández [Material gráfico]: consignata-rio de buques (agent maritime ship broker).- [S.l.:s.n., 1918]1 tarjeta; 10 x 14 cm.Felicitación do Nadal. No anverso: oficinas, Plazade Orense, 2 e Picavia, 1.Sig. PM-PU/99

51. Amenedo y Hno. [Material gráfico]: almacenes demateriales de construcción y artículos de sanea-miento e higiene.- [S.l. : s.n., 192-?]1 tarxeta; 9 x 14 cm.No anverso: Estrella 8.Sig. PM-PU/8

52. José Novoa [Material gráfico]: materiales de cons-trucción.- Coruña: Lit. L. Lorman, [193-?]1 tarxeta; 10 x 14 cm.No anverso: Payo Gómez, 6. Cemento portlandartificial, Hijos de J.M. Rezola y Cª. Decorado.Sig. PM-PU/9

53. Josés Amenedo Villademoros [Material gráfico]:grandes almacenes de materiales de construccióny artículos de saneamiento e higiene.- Coruña: Lit.L. Lorman, [192-?]1 tarxeta: col. ; 9 x 14 cm.No anverso: loza sanitaria inglesa, instalaciones com-pletas de baño.Venta exclusiva del cemento portland“Tudela-Veguin”. San Andrés, 118. En vermello, seloda "Sociedad Anómina de Tudela-Veguin", no cen-tro aparece debuxada a cruz dos ánxelesSig. PM-PU/10

54. Insua y Vizoso, S.L. [Material gráfico]: artículos desaneamiento y construcción.- [S.l.: s.n., 194-?]1 tarxeta; 9 x 14 cm.No anverso: La Coruña, Rubine, 1, Ferrol delCaudillo, Espartero, 41 e 43. Reverso mecanogra-fado.Sig. PM-PU/74

55. Banco de La Coruña [Material gráfico] .- [S.l.: s.n.,ca. 1925-1935]1 tarxeta postal; 15 x 9 cm.Vista do Banco de La Coruña, oficina central, ACoruña.Sig. PM-PU/76

56. Salón Doré [Material gráfico].- Coruña: Tip. Lit. L.Lorman, 1923.1 tarxeta postal: coloreada; 9 x 14 cm.Vista parcial da Coruña. No reverso: programa-ción. Edición exclusiva de Coruña Postal, Riego deAgua, 56.Sig. PM-PU/94

57. Salón Doré [Material gráfico].- Coruña: L. Lorman,1923.1 tarxeta postal: coloreada; 9 x 14 cm.Vista do Malecón de Riazor. No reverso: progra-mación. Edición exclusiva de Coruña Postal, Riegode Agua, 56.Sig. PM-PU/95

58. Salón Victoria [Material gráfico].- [A Coruña]: Tip.de “El Noroeste”, 1923.1 tarxeta postal : coloreada ; 9 x 14 cm.Paisaxe de Meirás. No reverso: programación.Edición exclusiva de “Coruña Postal” Riego deAgua, 24.Sig. PM-PU/96

59. Salón Victoria [Material gráfico].- Coruña : L.Lorman, 1923.1 tarxeta postal: bl. y n.; 9 x 14 cm.Vista da rúa Juana de Vega. No reverso: progra-mación. Edición exlusiva de Coruña Postal, Riegode Agua, 56.Sig. PM-PU/103

Page 94: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

94

60. Torras & Guiral [Material gráfico]: La SuizaGallega: gran fábrica de caramelos y bombones.-Coruña: L. Lorman, [ca. 1915-1925]1 tarxeta: col.; 10 x 13 cm.No anverso: calle de la Estrella, núm 22.Sig. PM-PU/12

61. Hijo de Emilio Cervigón Carreras [Material gráfi-co]: grandes almacenes, fabrica de aserrar.-Coruña: Lit. L. Lorman, [ca. 1915-1925]1 tarxeta; 9 x 14 cm.No anverso: maderas y molduras, importación yexportación. Dirección telegráfica Cervigon -CoruñaSig. PM-PU/11

62. La Alemana [Material gráfico] : fabrica de para-guas y sombrillas .- [S.l. : s.n., 193-?]1 tarxeta ; 9 x 14 cm.No anverso: talleres: Plaza de Lugo, 20, despa-chos, Juana de Vega, 15. Jacinto García.Sig. PM-PU/73

63. El Sanatorio [Material gráfico]: café y bar [de]Manuel Bares.- [S.l. : s.n., 192-?]1 tarxeta: il.; 10 x 15 cm.No anverso: Fernández Latorre 42. Debuxo de Baco.Sig. PM-PU/32

64. Del Café Nacional Coruña [Material gráfico].-[S.l.: s.n., 189-?]1 tarxeta: cromolitografía, 10 x 6 cm.Escudo da Coruña, muller con traxe típico galego.Sig. PM-PU/104

65. Restaurante El Rápido [Material gráfico].- LaCoruña: Gráfico Galaico, [195-?]1 tarxeta postal: bl. y n.; 10 x 14 cm.Distintas vistas do restaurante. No anverso:Estrella, num. 7.Sig. PM-PU/87

66. H. Florida [Material gráfico]: gran casa para viaje-ros: propietario, Ramiro Fernández.- [S.l.: s.n.,192-?]1 tarxeta; 9 x 14 cm.No anverso: local donde existió la fonda “LaCompostelana”. Olmos, 8. Debuxo do establecemento.Sig. PM-PU/14

67. Hotel La Provinciana [Material gráfico]: propietarios,Lago y Martínez.- Coruña; Lit. L. Lorman, [193-?]1 tarxeta: col.; 10 x 14 cm.No anverso: el comedor está instalado en la plan-ta baja y no hay mesa redonda. Castelar 7 e 9.Sig. PM-PU/19

68. Palace-Hotel [Material gráfico]: el mejor de LaCoruña.- [S.l.: s.n., 193-?]1 tarxeta postal: bl. y n.; 10 x 14 cm.No anverso: propietarios: Hijos de José MaríaRodríguez. Vista do comedor.Sig. PM-PU/54

69. Palace-Hotel [Material gráfico].- [S.l.: s.n., 193-?]1 tarxeta postal: bl. y n.; 10 x 14 cm.No anverso: propietarios: Hijos de José MaríaRodríguez. Vistas desde o Palace-Hotel.Sig. PM-PU/55

70. Palace Hotel [Material gráfico]: el mejor de LaCoruña por su gran confort, mayor capacidad yhermosa situación.- Madrid: Heliótipia deKallmeyer y Gautier, [c.a. 1929 -1931]1 tarxeta postal: bl. y n.; 9 x 15 cm.Vista del Hotel. No anverso: situado entre elPuerto, Avenida de Cantones, Parque de MéndezNúñez y Calle Real. Propietarios, Hijos de JoséMaría Rodríguez. Reverso : data manuscrita.Sig. PM-PU/88

71. Gran Hotel, retaurant “La Perla” [Material gráfi-co].- [S.l.: s.n.], [c.a. 191-?]1 tarxeta postal: bl. y n. ; 15 x 10 cm.Vista do hotel. No anverso: director, Ramón Barrio.Calles de Juana de Vega, 23 y Fonseca, 3.Sig. PM-PU/84

72. Hotel Finisterre [Material gráfico]: La Coruña.-[S.l.: s.n., 194-?]1 tarxeta postal; bl. y n.; 9 x 14 cm.Vista do comedor. No reverso: nome do hotel.Sig. PM-PU/58

73. Hotel Finsiterre [Material gráfico]: La Coruña.-[S.l.: s.n., 195-?]1 tarxeta postal: bl. y n.; 9 x 14 cm.Vista do hotel. No reverso: nome do localSig. PM-PU/68

Page 95: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

95

74. Hotel Atlántico [Material gráfico]: La Coruña.-[S.l.: s.n., 194-?]1 tarxeta postal: sepia; 10 x 15 cm.Vista do comedor. No reverso: telegramas“Atlanticotel”, apartado 50.Sig. PM-PU/59

75. Hotel Atlántico [Material gráfico].- [S.l.: s.n., 194-?]1 tarxeta postal: sepia; 10 x 14 cm.Visión do interior do hotel. No reverso: telegra-mas “Atlánticotel” apartado 50.Sig. PM-PU/89

76. Hotel Atlántico [Material gráfico]: La Coruña.-[S.l.: s.n., 194-?]1 tarxeta postal: bl. y n.; 9 x 14 cm.Vista do hotel. No reverso: telegramas“Atlanticotel”, apartado 50.Sig. PM-PU/60

77. Hotel Atlántico [Material gráfico].-[S.l.: s.n., 194-?]1 tarxeta postal: bl. y n.; 9 x 14 cm.Vista do hotel. No reverso: telegramas“Atlánticotel” apartado 50.Sig. PM-PU/90

78. Gran Hotel de Londres [Material gráfico].-Coruña: Papelería Gallega, [c.a. 1925-1935]1 tarxeta; 10 x 15 cm.Vista do hotel. No reverso: propietario Baldomero DíezSig. PM-PU/78

79. Gran Hotel de Francia [Material gráfico].- [S.l.:s.n., 194-?]1 tarxeta postal; 10 x 14 cm.Vista do comedor.Sig. PM-PU/53

80. Hotel Francia [Material gráfico]: la mejor cocinade la región.- [S.l.: s.n., 193-?]1 tarxeta postal: bl. y n.; 10 x 15 cm.Vista do hotel. No anverso:Alameda, 1, 3 e 5, Juanade Vega, 2, 4 e 6. Propietarios: Cariaga y Villarquide.Sig. PM-PU/61

81. Gran Hotel de Francia [Material gráfico].-Coruña:Imp. Valladares, [193-?]1 tarxeta postal: sepia; 9 x 14 cm.Vista do hotel.Sig. PM-PU/79

82. Gran Hotel de Francia [Material gráfico]: primeracasa del Ensanche.- [S.l.: s.n.] [c.a. 190-?]1 tarxeta postal: bl. y n., 9 x 14 cm.Vista do hotel.Sig. PM-PU/80

83. H. La Marina [Material gráfico]: gran casa especialpara huéspedes y sres. viajeros de Felipe López Duroy Manuel Rodríguez.- [ca. 1915-1925]1 tarxeta ; 9 x 13 cm.No anverso: Marina, núm. 21Sig. PM-PU/17

84. H. La Suiza de Angel Naveira Lamela: [Material grá-fico].- A Coruña:Tip. Lit. L. Lorman, [ca. 1915-1925]1 tarxeta; 8 x 12 cm.No anverso: calle ancha de Santa Catalina, núm.3, esquina a los Cantones.Sig. PM-PU/18

85. H. La Suiza [Material gráfico]: gran casa para via-jeros de Pedro Sánchez Vales.- Coruña: L. Lorman,[192-?]1 tarxeta; 9 x 13 cm.No anverso:. Servicio esmerado. Santa Catalina,núm. 3Sig. PM-PU/23

86. H.“El Centro Gallego” [Material gráfico]: propietario,Juan Insua.- [A Coruña]: Tip. Lit. L. Lorman, [193-?]1 tarxeta; 8 x 12 cm.No anverso: su mejor recomendación es la cocina.Estrella, 2 e Castelar, 13.Sig. PM-PU/20

87. H. Leonés [Material gráfico]: gran casa para viaje-ros de Hilario Mariñas.- [A Coruña]: Tip. Lit. L.Lorman, [ca. 1915-1925]1 tarxeta; 8 x 12 cm.No anverso: casa preferida por los viajeros de lasaméricas. Estación 34.Sig. PM-PU/21

88. H. La Antigua Bilbaína [Material gráfico]: grancasa para viajeros de Amando GonzálezVázquez.- [S.l.: s.n., ca. 1920-1930]1 tarxeta; 9 x 13 cm.No anverso: calle de la Estrella, nº 4Sig. PM-PU/22

Page 96: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

96

89. Hospedaje La Confianza de Manuel R. Méndez[Material gráfico].- Coruña: L. Lorman, [ca. 1915-1925]1 tarxeta ; 7 x 11 cm.No anverso: el dueño está a la llegada de trenes yvapores. Calle Ancha de Santa Catalina, 14.Sig. PM-PU/24

90. La Universal [Material gráfico]: gran hospedaje deJosé Losada.- [S.l.: s.n., 191-?]1 tarxeta: bl. y n.; 8 x 12 cm.No anverso: Rúa Nueva, nº 4. Reverso ms.Sig. PM-PU/86

91. Petit Lhardy [Material gráfico].- [S.l: s.n., ca.1915-1925]1 tarxeta: 10 x 14 cm.No anverso: se sirven comidas a todas horas.Galera, 45 bajo y 1ª.Sig. PM-PU/30

92. Juan Tomé y Cía. [Matrial gráfico]: importadoresy exportadores: La Ceiba-Honduras-C.A.- Coruña:Lit. L. Lorman, [ca. 1915-1925]1 tarxeta: il. 8 x 14 cm.No anverso: dirección para España: La Coruña,apartado de correos nº 18. Clave A.B.C. 5ª edi-ción, clave ToméSig. PM-PU/4

93. Fernández, Fano y C.ª [Material gráfico]: importa-ción de primeras materias para abonos, fabrica-ción especial de abonos químico-minerales,cementos.- [S.l.: s.n., 192-?]1 tarxeta; 10 x 14 cm.No anverso: exclusividad de venta en España deltónico Rosttam. Plaza de Orense, 3.Sig. PM-PU/46

94. Garcybarra [Material gráfico].- Madrid: Heliotipiade Kallmeyer y Gautier, [192-?]1 tarxeta postal: il. ; 9 x 14 cm.Vista panorámica da Coruña. No anverso: nº 40.Publicidade no reversoSig. PM-PU/47

95. Garcybarra [Material gráfico]: papelería y talleresde imprenta “Garcybarra”.- Madrid: Heliotipía deKallmeyer y Gautier [193-?]1 tarxeta postal: bl. y n.; 14 x 9 cm.Vista da igrexa de Santo Domingo. No reverso:Real, 66.Sig. PM-PU/75

96. Papelería de Ferrer [Material gráfico].- Coruña:Pap. de Ferrer : [189-?]1 tarxeta: col. ; 8 x 12 cm.Debuxo. No anverso: Real 61. No reverso: objetospara el día de la Concepción y devocionarios.Sig. PM-PU/82

97. Librería y papelería de la Fuente [Material gráfi-co]: objetos de escritorio, perfumería, artículos depiel, objetos para regalos, imprenta, litografía.-[S.l.: s.n., 192-?]1 tarxeta: col.; 8 x 12 cm.Debuxo de elementos identificativos de Castellónde la Plana. No reverso: Cantón pequeño, 13.Sig. PM-PU/85

98. Librería de Lino Pérez [Material gráfico].- Madrid:Fototipia de Hauser y Menet, [192-?]1 tarxeta postal: bl. y n.; 9 x 14 cm.Vista da Casa do ConcelloSig. PM-PU/100

NOTANa descripción catalográfica respetouse a lingua orixinalnas frases recollidas literalmente das propias tarxetas

Page 97: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

índices

Page 98: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX
Page 99: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

99

ÍNDICE ALFABÉTICO (onomástico-toponímico)

AAgustín Fernández Moretón: tarx. nº 38, 39Alcalá, Rúa de: tarx. nº 34Amenedo y Hno: tarx. nº 51Antonio Obelleiro: tarx. nº 35Ayuntamiento:

V. Concello, Casa do

BBamonde Hno.: V. Tijeras de OroBarrio, Ramón: tarx. nº 71Bazar Caramés: tarx. nº 24Bazar Pepe: tarx. nº 27Bernardo Rodríguez, Lit.: tarx. nº 28,Blanco, José:

V. La Herculina

CCafé Nacional Coruña: tarx. nº 64Casteleiro: tarx. nº 17Chocolates Columba: tarx. nº 22Concello, Casa do: tarx. nº 51, 100Concepción Arenal, Monumento: tarx. nº 3Confecciones Acigar: tarx. nº 15Cubeiro e hijos: tarx. nº 33

DDans, Gran Almacen de: tarx. nº 37Díez, Baldomero: tarx. nº 78

EEl Centro: tarx. nº 14El Noroeste, tip.: tarx. nº 58El Rápido, Restaurante: tarx. nº 65El Sanatorio: tarx. nº 63

Emilio Cervigón Carreras, Hijo de: tarx. nº 61Enrique Amenedo: tarx. nº 19Enrique Antolí y compañía: tarx. nº 36Eubee, Vapor: tarx. nº 49

FF. Mesas: tarx. nº 57Feal Hermanos: tarx. nº 11Fernández, Fano y Cª: tarx. nº 93Fernández Torres y Cª: tarx. nº 41, 42, 43Fernández y Torres: tarx. nº 44Ferrer, Papelería de: tarx. nº 96Foto Blanco: tarx. nº 5Francisco Mariño, Rúa de: tarx. nº 6,

GG. Suarez & Salgado:

V. La ArtísticaGarcybarra: tarx. nº 94, 95González Vázquez, Amando:

V. H. La Antigua BilbainaGráfico Galaico: tarx. nº 4, 6, 32, 65, 67,Grafos: tarx. nº 22,Gran Bazar: tarx. nº 26Gran Hotel de Francia: tarx. nº 79, 80, 81, 82Gran Hotel de Londres: tarx. nº 78

HH. "El Centro Gallego": tarx. nº 86H. Florida.: tarx. nº 66H. La Antigua Bilbaina: tarx. nº 88H. La Confianza: tarx. nº 89H. La Marina: tarx. nº 83H. La Suiza: tarx. nº 84, 85H. Leonés: tarx. nº 87Hauser y Menet, Fototipia: tarx. nº 98 Higinio V. Martínez: tarx. nº 10

Page 100: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

100

Hijos de José María Rodríguez:V. Palace-Hotel

Hijos de Simeón García y Cia.: tarx. nº 4, 5, 6, 7Hotel Atlántico: tarx. nº 74, 75, 76, 77Hotel de Francia:

V. Gran Hotel de FranciaHotel Finisterre: tarx. nº 72, 73Hotel La Perla: tarx. nº 71Hotel La Provinciana: tarx. nº 67

IInsua y Vizoso: tarx. nº 54Insua, Juan:

V. H "El Centro Gallego"

JJ. Benito Arteaga: tarx. nº 12Jorge Huguenin: tarx. nº 18José Amenedo Villademoros: tarx. nº 53Jose de Souza Losada: tarx. nº 21José Novoa: tarx. nº 52Juan Esteban y Cª.: tarx. nº 20Juan Flórez, Rúa de: tarx. nº 6Juan Tomé y Cía: tarx. nº 92Juana de Vega, Rúa de: tarx. nº 5

kKallmeyer y Gautier, Heliotipia de: tarx. nº 34,

70, 94, 95

LLa Alemana: tarx. nº 62La Artística: tarx. nº 23La Campana: tarx. nº 13La Compostelana: V. H. Florida La Coruña, Banco de: tarx. nº 55La Fuente, de, librería e papelería: tarx. nº 97La Gloria de las medias: tarx. nº 32La Herculina: tarx. nº 9La Norma: tarx. nº 25La Suiza Gallega: tarx. nº 60La Universal: tarx. nº 90

Librería Cervantes: tarx. nº 3Lino Pérez, Librería: tarx. nº 98Lloyd Real Holandés: tarx. nº 47, 48Lorman, lit., tip.: tarx. nº 2, 9, 10, 12, 13, 14, 16, 17,

20, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 42, 43, 44, 45, 46, 52,53, 56, 57, 59, 60, 61, 67, 84, 85, 86, 87, 89, 92

Losada, José:V. La Universal

MMala Real Holandesa:

V. Lloyd Real HolandésMarcial Rodríguez:

V. Enrique AmenedoMariñas, Hilario:

V. H. LeonésMelitón Fernández: tarx. nº 50Méndez Núñez, Xardíns de: tarx. nº 4Molina y Couceiro, Raymundo:

V. Lloyd Real HolandésMoret, imprenta: tarx. nº 29,Mumbrú, Huecograbado: tarx. nº 27,

NN. R. Money: tarx. nº 49Naveira Lamela, Ángel:

V. H. La SuizaNuevo Mundo: tarx. nº 1, 2, 3

PPalace-Hotel: tarx. nº 68, 69, 70Papelería gallega: tarx. nº 78Pardo Reguera: tarx. nº 29, 30, 31,Petit Lhardy: tarx. nº 91Piñeiro & Hermano:

V. El Centro

RR. Méndez, Manuel:

V. H. La ConfianzaRiazor, Malecón de: tarx. nº 57Roel, Lit. e imp.: tarx. nº 40

Page 101: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

101

SSalón Doré: tarx. nº 56, 57Salón Victoria: tarx. nº 58, 59Sánchez Vales, Pedro:

V. H. La SuizaSantiago Criado: tarx. nº 16Santo Domingo, Iglesia: tarx. nº 95Singer, Máquinas: tarx. nº 28Soto García y Giraldo: tarx. nº 46

TTijeras de Oro: tarx. nº 8Torras & Guiral: tarx. nº 60Torres y Saez: tarx. nº 40

V Valladares, Imp.: tarx. nº 81,Van Leer, Lith.: tarx. nº 47, 48,Verdini, Canosa, Arturo: tarx. nº 24Vicente Valcarce: tarx. nº 45

Page 102: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

ÍNDICE CRONOLÓXICO

189-?: tarx. nº 64, 96190-?: tarx. nº 821904: tarx. nº 231905: tarx. nº 28191-?: tarx. nº 16, 18, 71,1915-1925: tarx. nº 21, 38, 39, 41, 44, 45, 60, 61,

83, 84, 87, 89, 90, 91, 921918: tarx. nº 50192-?: tarx. nº 1, 2, 14, 17, 19, 29, 31, 46, 51, 53,

63, 66, 68, 69, 85, 93, 94, 97, 981920-1930: tarx. nº 88,1923: tarx. nº 47, 56, 57, 58, 591925-1935: tarx. nº 13, 36, 37, 42, 43, 55, 781927: tarx. nº 341929: tarx. nº 481929-1931: tarx. nº 70,193-?: tarx. nº 3, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 20, 22,

27, 30, 33, 35, 52, 62, 67, 80, 81, 86, 95,1931: tarx. nº 49,1933: tarx. nº 40,1938: tarx. nº 24194-?: tarx. nº 54, 72, 74, 75, 76, 77, 79,195-?: tarx. nº 6, 26, 32, 65, 73,1959: tarx. nº 25196-?: tarx. nº 4

102

Page 103: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

103

ÍNDICE DE MATERIAS

COMERCIOS

Agustín Fernández Moretón: tarx. nº 38, 39Antonio Obelleiro: tarx. nº 35Bazar Caramés: tarx. nº 24Bazar de Pepe: tarx. nº 27Casteleiro: tarx. nº 17Chocolates Columba cafés: tarx. nº 22Confecciones Acigar: tarx. nº 15Cubeiro e hijos: tarx. nº 33El Centro: tarx. nº 14Enrique Amenedo: tarx. nº 19Enrique Antolí y compañía: tarx. nº 36Feal Hermanos: tarx. nº 11Fernández Torres y Cª: tarx. nº 41, 42, 43Fernández y Torres: tarx. nº 44Gran almacén de Dans: tarx. nº 37Gran Bazar: tarx. nº 26Grandes talleres de escenografía y pintura

decorativa José de Souza Losada: tarx. nº 21Higinio V. Martínez: tarx. nº 10Hijos de Simeón y Cía: tarx. nº 4, 5, 6, 7J. Benito Arteaga: tarx. nº 12Jorge Huguening: tarx. nº 18Juan Esteban y Cª: tarx. nº 20La Artística: tarx. nº 23La Campana: tarx. 13La Gloria de las Medias: tarx. nº 32La Herculina: tarx. nº 9La Norma: tarx. nº 25Laboratorio fotográfico Pardo Reguera: tarx. nº

29, 30, 31Máquinas Singer para coser: tarx. nº 28Nuevo Mundo: tarx. nº 1, 2, 3Santiago Criado: tarx. nº 16Soto García y Giraldo: tarx. nº 46Tijera de Oro: tarx. nº 8Torres y Saez: tarx. nº 40Vicente Valcarce: tarx. nº 45

COMPAÑÍAS NAVIERAS

Lloyd Real Holandés: tarx. nº 47, 48Melitón Fernández: tarx. nº 50Vapor Eubee: tarx. nº 49

CONSTRUCCIÓN

Amenedo y Hno: tarx. nº 51Insua y Vizoso, S.L.: tarx. nº 54José Amenedo Villademoros: tarx. nº 53José Novoa: tarx. nº 52

ENTIDADES BANCARIAS

Banco de La Coruña: tarx. nº 55

ESPECTÁCULOS

Salón Doré: tarx. nº 56, 57Salón Victoria: tarx. nº 58, 59

FÁBRICAS

Hijos de Emilio Cervigón Carreras: tarx. nº 61La Alemana: tarx. nº 62Torras & Giralda: tarx. nº 60

HOSTELERÍA

Café Nacional Coruña: tarx. nº 64El Sanatorio: tarx. nº 63Gran Hotel de Francia: tarx. nº 80, 81, 82Gran Hotel de Londres: tarx. nº 78Gran Hotel restaurant "La Perla": tarx. nº 71

Page 104: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

104

H. “El Centro Gallego”: tarx. nº 86H. La Antigua Bilbaína: tarx. nº 88H. La Florida: tarx. nº 66H. La Marina: tarx. nº 83H. La Suiza: tarx. nº 84, 85H. Leonés: tarx. nº 87Hospedaje La Confianza: tarx. nº 89Hotel Atlántico: tarx. nº 74, 75, 76, 77Hotel Finisterre: tarx. nº 72, 73Hotel La Provinciana: tarx. nº 67La Universal: tarx. nº 90Palace-Hotel: tarx. nº 68, 69, 70Petit Lhardy: tarx. nº 91Restaurante El Rápido: tarx. nº 65

IMPORTADORES Y EXPORTADORES

Fernández Fano y Cª: tarx. nº 93Juan Tomé y Cía: tarx. nº 92

IMPRENTAS

Garcybarra: tarx. nº 94, 95Librería Lino Pérez: tarx. nº 98Librería y papelería de La Fuente: tarx. nº 97Papelería Ferrer: tarx. nº 96

Page 105: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

textos en castellano

Page 106: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX
Page 107: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

107

Me satisface enormemente, como alcalde de A Coruña, presentar este catálogo de la colec-ción de tarjetas publicitarias que la Biblioteca Municipal de Estudios Locales ha realizadopara el disfrute de todos los coruñeses.

Es una grata obligación para nuestro Ayuntamiento reunir y custodiar el patrimonio biblio-gráfico local a través del cual podamos reconstruir la historia y la vida cotidiana de nuestraciudad en sus múltiples aspectos.

En esta ocasión, y a través de estas deliciosas tarjetas creadas y utilizadas como vehículopublicitario, tenemos la oportunidad de conocer, e incluso en ocasiones rememorar con nos-talgia, establecimientos comerciales, hoteles, restaurantes, salones de cine, etc, que han pre-sidido la vida de los coruñeses de la primera mitad del siglo XX. Pero además de su valordocumental de primer orden, que nos proporciona pinceladas de la realidad socio-económi-ca de una etapa de nuestra historia, hay que aprovechar, por su carácter de documentovisual, el disfrute de la tarjeta en si misma,de su curiosidad y de sus connotaciones estéticas,reflejo fiel de las corrientes estilísticas del momento.

Quisiera concluir diciendo que este catálogo constituye un álbum de recuerdos del pasadoque debemos conservar y tener en cuenta para comprender y valorar nuestro presente. Lesrecomiendo a todos los coruñeses y a los aficionados al coleccionismo que hagan una pausaen sus quehaceres, tomen en sus manos este catálogo y disfruten con su encanto.

Javier Losada de AzpiazuAlcalde de A Coruña

Page 108: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX
Page 109: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

109

ENTRE LA TRADICIÓN Y LA MODERNIDAD EN EL DEVENIR ECONÓMICO DE A CORUÑA

Jesús Mirás Araújo

La oportunidad que se me brinda de contribuir al acercamiento del presente catálogo al ciuda-dano coruñés me sirve de excusa para reflexionar brevemente sobre el cometido de este tipo deiniciativas culturales. Toda ciudad constituye, entre otras muchas facetas, una comunidad de inte-reses, en base a la que cimentar un futuro en común, en progreso y armonía. La arquitecturasobre la que se edifica y amalgama ese porvenir se halla en gran medida en el pasado colectivode los habitantes. Por este motivo, el inventario que cuidadosamente ha recopilado y organiza-do la Biblioteca de Estudios Locales nos permite a todos disponer de una fuente documental muyútil para conocer la vida socio-económica coruñesa en un pasado no demasiado lejano, el deaquella ciudad que se hallaba a medio camino entre la tradición y la modernidad. El siglo XXIque apenas acabamos de estrenar nos brinda una excelente oportunidad de progreso, al que ACoruña deberá engancharse con decisión, aunque sin olvidar lo que hemos sido y nuestra iden-tidad. Mi humilde cometido se ciñe simplemente a tratar de proporcionar el contexto de esasimágenes. Así que, si se me permite, procederé a esbozar un somero perfil de la evolución eco-nómica herculina durante aproximadamente la primera mitad del siglo pasado.

Como punto de partida, conviene echar la mirada atrás, para comprender mejor las claves quefueron construyendo la economía de la ciudad. Si hubiésemos de identificar un momento de cam-bio, aunque todavía muy embrionario, ese sería probablemente a mediados del siglo XIX. Porentonces, A Coruña era una pequeña ciudad de provincias de apenas 30.000 habitantes, muypróxima todavía a los parámetros del Antiguo Régimen. Sin embargo, lentamente las cosasempezarían a mudar.

Durante la segunda mitad del siglo la economía de la ciudad experimentó un primer despe-gue. El Ochocientos sobresalió por el desarrollo de diversas funciones comerciales y de servi-cios, que adquirieron preeminencia sobre las manufactureras. Sin embargo, la urbe tuvo unprotagonismo industrial relevante en el conjunto de Galicia, hasta el punto de convertirse enel centro fabril más importante de la región. El último cuarto de siglo fue el período más diná-mico, sobre todo desde la década de los noventa hasta los primeros años del siglo XX . Elnuevo siglo habría de marcar una consolidación de aquel impulso primigenio, aunque la capi-tal debió hacer frente a una sucesión de episodios históricos que, en ocasiones, levantaronobstáculos al desarrollo económico urbano, pero que, en otros casos, proporcionaron intere-santes oportunidades para su modernización.

El siglo XX trajo nuevas esperanzas para el país, tras el duro impacto moral y social (tam-bién económico) que supuso la pérdida de los últimos vestigios del imperio colonial en elaño 1898. Con todo, el primer tercio del siglo fue un período convulso en las esferas políti-

Page 110: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

110

ca y socioeconómica, pues presenció el advenimiento de diversas coyunturas de signo muydesigual: crisis de la sociedad de la Restauración, nacimiento y consolidación del movi-miento obrero, repatriación de capitales posterior a la crisis colonial, Primera GuerraMundial y crisis de adaptación posbélica, Dictadura de Primo de Rivera, depresión de losaños treinta, Guerra Civil…

Desde el punto de vista demográfico, A Coruña se mostró muy activa durante este período,pasando de algo más de 40.000 habitantes en el año 1900 a superar los 100.000 en 1940, loque consolidó su posición intermedia en la jerarquía urbana nacional. Aunque es cierto que lamodernización demográfica no culminó hasta la posguerra civil, también lo es que los emigran-tes procedentes del entorno rural acudían a la ciudad, atraídos por un mercado de trabajo enexpansión. Los progresos más destacados se registraron entre 1910 y 1920 y, sobre todo, entre1930 y 1940. Los principales factores que intervinieron en ese incremento fueron el crecimientovegetativo, la anexión del municipio de Santa María de Oza (en 1912), y, sobre todo, la inmigra-ción rural, especialmente dinámica en los períodos en los que la emigración exterior gallega secerró (guerra europea, crisis de los años treinta y Guerra Civil).

El crecimiento demográfico arrastró una considerable expansión física, que siguió las direccionesmarcadas por el desarrollo de finales del siglo XIX. El mayor avance tuvo lugar en dirección sury sudeste, hacia Riazor y siguiendo la línea del puerto y de la ría. Esta última zona constituyó unnúcleo de gran densidad de edificación, junto con otras áreas, como la estación de ferrocarril,Cuatro Caminos, A Gaiteira y su prolongación hacia Os Castros. A ello habría que añadir el relle-no del Primer Ensanche y la ocupación de un gran número de manzanas del Segundo, en las fal-das del Monte Santa Margarita. Otros hitos destacados fueron la inauguración de la CiudadJardín (1922), la densificación de la Pescadería, la expansión lineal en torno a las vías de acce-so, particularmente hacia Monelos, etc.

Los años que transcurren entre la guerra europea y la Guerra Civil constituyeron una época eco-nómicamente dinámica en A Coruña, aunque a corto plazo se aprecien coyunturas críticas. El sec-tor dominante era el terciario, aunque éste se encontrase relativamente bipolarizado y divididoentre los servicios de baja cualificación y los servicios más avanzados.

A Coruña ha sido históricamente una ciudad comercial y de servicios, y las postales que se expo-nen en el catálogo así lo atestiguan. El comercio representaba la fracción cuantitativamente másimportante, aunque estuviese lastrado por la permanencia de unas estructuras ineficientes.Existía un elevado número de pequeños comerciantes dispersos por toda la ciudad, destinados aatender las necesidades básicas de una población en aumento. Por otro lado, en A Coruña con-fluían otras funciones tradicionales: administrativa, militar, fuerza pública, transporte, enseñanza,servicios públicos, etc., lo que generaba importantes efectos sobre el empleo. La emigración jugóasimismo un papel primordial, al permitir el sostenimiento de numerosas actividades y generarun flujo de remesas que se hallan en la raíz de la creación de una notable banca local duranteel primer tercio del siglo. Todo ello explica el abanico de postales y anuncios, que incluyen esta-blecimientos de venta de numerosos productos alimenticios, almacenes de textiles y tejidos, con-fección, ferreterías, quincallerías, hostelería, etc.

Page 111: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

111

Se aprecia asimismo el afianzamiento de un sector secundario nacido en parte durante el últimosegmento del siglo XIX, favorecido por los efectos de la industrialización vinculada a los recursos delmar. En la industria pesquera descubrimos una poderosa fuente de generación de empleo, al difun-dir efectos de arrastre sobre diversas industrias subsidiarias: conserva, hielo, estampados, envases,fabricación de subproductos, talleres mecánicos y de reparación de motores y maquinaria, etc.

Sin embargo, pese al evidente progreso industrial de finales del siglo XIX, se extrae la impresión deuna cierta incapacidad para dar un salto cualitativo. El tejido industrial no estaba suficientementeconsolidado, dominado por industrias de bienes de consumo orientadas al mercado urbano. Lamayoría se definía por sus reducidas dimensiones y su carácter artesanal y familiar. Las más desta-cadas eran las alimenticias (molturación, conservas, compuestos o destilados). También eran nume-rosas las industrias de primera transformación de la madera y algunas pequeñas industrias quími-cas (laboratorios, fábricas de jabón, lejía, etc.) y metalúrgicas. Finalmente, la construcción continuósiendo uno de los sectores más dinámicos, gracias al crecimiento urbano. No sorprende, por tanto,la carencia comparativa de material gráfico generado por grandes empresas, que, aunque existíanen la ciudad y tenían gran trascendencia, su número era reducido.

A corto plazo, se observa que la economía urbana atravesó varias etapas de distinto signo. La PrimeraGuerra Mundial quebró la tendencia expansiva previa, a pesar de que la coyuntura bélica fuese engeneral positiva para la economía española. La guerra tuvo un impacto negativo sobre la economíalocal, al depender ésta en gran medida del puerto, principal elemento generador de riqueza.

Al finalizar la guerra, se observa una leve recuperación de la actividad económica. La inmediataposguerra se inscribe dentro de una etapa de auge de la economía mundial y española. De ahíel crecimiento de algunos sectores: fundiciones, construcción, muebles, litografía, industrias deri-vadas de la pesca, etc. El negocio de la emigración atravesó la mejor etapa del siglo, con susecuela en forma de remesas y de estímulo para el sector terciario, una de cuya expresiones esla publicidad proveniente de los diversos hoteles existentes en la ciudad. Además de ello, algu-nos empresarios, los consignatarios principalmente, se concentraron en la industria pesquera y sucomercialización, convirtiéndose en armadores de buques, suministradores de efectos navales,etc. Por otro lado, este fue un período de notorias transformaciones del sector agropecuariogallego, destacando su carácter exportador, porque supuso la intervención de determinadas figu-ras que desempeñaron un rol destacado en la comercialización de los productos, lo que ayudó asustentar muchos establecimientos coruñeses de este tipo de productos.

Sin embargo, durante los años treinta una sombra se ciñe sobre la ciudad. En principio, laSegunda República trajo renovadas esperanzas para un amplio espectro social, a pesar de quecontó también con la frontal oposición de los grupos jerárquicos. En el plano económico, se habíainiciado una profunda depresión económica a nivel internacional, que afectó directamente anumerosos sectores en A Coruña. No obstante, es probable que el aislamiento exterior españoly las políticas redistributivas republicanas contribuyesen a reducir los efectos de la recesión. Porello, las actividades comerciales experimentaron un espectacular crecimiento, gracias a que sir-vieron de “refugio” frente a la crisis industrial. En cambio, el resto del sector servicios y la indus-tria sufrieron una clara paralización. La recesión de los principales subsectores económicos galle-

Page 112: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

112

gos (ganadería, conserva, pesca, madera, etc.) tuvo su reflejo en la estructura industrial coruñe-sa, debido a los siguientes factores: la drástica reducción de la emigración, el bloqueo a la entra-da de divisas, el establecimiento de contingentes en numerosos países, la paralización del sectorde la construcción, la contracción del mercado interior, etc.

La Guerra Civil rompió dramáticamente la tendencia ascendente que habían desplegado ante-riormente las economías coruñesa y gallega. Nace una “nueva” España, no más rutilante, sinomás gris. La modernización se interrumpe y se vuelve al tradicionalismo en el sentido más ranciodel término. Las postales testimonian esa transformación, dotadas en ocasiones de un cierto fol-clorismo y, en general, condicionadas por la escasez de materiales, lo que obligaba a un esfuer-zo de simplificación en su diseño. Sin embargo, aparte de las calamitosas consecuencias políti-cas y sociales de la instauración del nuevo régimen, la evolución económica de A Coruña a lolargo del primer franquismo discurrió por una senda que fue más positiva de lo que cabría aguar-dar. A pesar de las dificultades del período, la actividad económica continuó desarrollándose,aunque los resultados empresariales fueron desiguales.

La explicación de este fenómeno radica en el acentuado carácter local y regional de las activida-des económicas, a las que no afectaron sustancialmente los condicionantes externos ni las polí-ticas económicas practicadas durante el período. El relativo nivel de diversificación de la econo-mía coruñesa permitió una evolución más sólida que en otras ciudades españolas, limitadas porsu excesiva dependencia de un número reducido de funciones. El tejido empresarial, con las defi-ciencias derivadas de sus restringidas dimensiones, fue así capaz de sobrevivir dentro de unentorno desfavorable. No obstante, los efectos sobre el empleo fueron escasos, y no consiguie-ron alterar sustancialmente la base económica, que continuó descansando sobre el terciario.

El período 1940-1951 se caracterizó por el estancamiento del producto interior bruto, que afec-tó más al sector industrial, debido al estrangulamiento energético y de materiales y, sobre todo,a la política económica franquista de aislamiento frente al exterior. Sin embargo, en A Coruña seaprecia todavía un crecimiento del número de empresas durante la primera mitad de los añoscuarenta, que habría que ligar a la demanda exterior, aunque le siguiese un comportamiento másretraído en el segundo lustro. En este segundo período, la situación se volvió insostenible, debi-do a la escasez de todo tipo de bienes. A lo largo de esos años se produjo un bloqueo del comer-cio exterior español, que afectó a las mercancías, lo que significa que los sectores vinculados alexterior arrastraron un comportamiento titubeante. Sin embargo, llama la atención el escasogrado de orientación hacia el exterior de la economía local, ya que no era frecuente encontrarempresas capaces de competir con eficacia en el extranjero.

Por otro lado, se produjo una caída de la actividad portuaria, en todos los frentes. A la protec-ción exterior y la intervención de las importaciones se añadieron la escasez crónica de divisas, larevalorización de la moneda y las políticas de ajuste de precios. Sin embargo, aunque la econo-mía dependía del puerto, no lo era tanto del sector exterior, sino del espacio económico españoly, sobre todo, regional y local. El desarrollo, aunque irregular, del tráfico de cabotaje ayudó asobrellevar las dificultades. Además, determinados servicios y el comercio dependían de unademanda local, no demasiado dinámica, pero más estable.

Page 113: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

113

La principal contribución al sostenimiento de la economía urbana provino de las actividadescomerciales y de servicios, junto con las actividades de carácter artesanal, integradas por peque-ños talleres de fabricación y/o venta de diversos tipos de productos, así como el sector de la cons-trucción. En cambio, la industria inicialmente exhibe mayores dificultades, debido a la severa cri-sis que atravesaron algunos sectores (conservas, madera, etc.).

Posteriormente, el período 1951-59, calificado en ocasiones como decenio “bisagra”, muestramayores tasas de crecimiento, aunque con fluctuaciones, gracias a la gradual liberalización de lapolítica económica. La mayor agilidad de los mecanismos económicos restableció los equilibriosmacroeconómicos, principalmente el exceso de demanda, controlando así la inflación. Esta déca-da acusa, aparentemente, un crecimiento más lento en A Coruña. Sin embargo, la realidad esque, si se prescinde de la inestabilidad de ciertos negocios de servicios, el resto de actividadeseconómicas se distingue por una línea más dinámica que en el decenio precedente, con un cam-bio de dirección hacia 1950.

El movimiento portuario se aceleró mediada la década, gracias a factores exógenos: los efectosde las directrices de la política económica y la incidencia de las primeras medidas liberalizadoras,la aceleración de las exportaciones minerales y el comienzo de la superación de la crisis que atra-vesó la navegación de cabotaje durante la primera parte de la década.

De nuevo se aprecia que el principal sector responsable del sostenimiento de la economía fue elcomercial. Frente a las marcadas oscilaciones de los demás sectores, las actividades comercialesarrojan una línea de crecimiento continuo a lo largo de los años cincuenta. Los factores clave deesta evolución fueron muy similares al decenio precedente: crecimiento demográfico, expansión delmercado urbano, mejora del abastecimiento de bienes, supuestas mejoras del nivel de renta, etc.

Nuevamente, los sectores que abastecían las demandas básicas de la población conservaron unatendencia más próspera. En aquellos casos en los que la creación de nuevas empresas no fuedemasiado destacada, sí se reconoce una línea más estable (alimentación, textiles, etc.). Pero unbuen indicador de que los suministros mejoraron lo encontramos en el aumento del número deempresas de venta de vehículos y accesorios, aunque permaneciesen algunos estrangulamientosen el suministro de combustibles, productos químicos, etc., procedentes del exterior.

En cuanto a los servicios, su trayectoria fue muy irregular. El perfil terciario de la ciudad se con-solidó, pero la terciarización partió del crecimiento de los servicios de transporte y de la estabili-zación de actividades como la restauración, hospedaje, gestión, etc. Por otra parte, la transfor-mación espacial de la ciudad se aceleró en esos años, ya que el centro histórico (zona tradicio-nalmente residencial y comercial) sufrió en los cincuenta y sesenta una serie de renovaciones quelo transformaron en un centro burocrático, administrativo y financiero.

El principal responsable de la desaceleración global de la economía fue el estancamientoindustrial, que arranca de finales del decenio anterior, y que obedece a varias razones. En pri-mer lugar, la escasa eficacia de una política industrial orientada a sectores no clave en la eco-nomía coruñesa, y a espacios geográficos distintos del gallego. En segundo lugar, la persistente

Page 114: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

114

crisis de sectores industriales concretos. Si en los años anteriores las industrias dirigidas alexterior habían sustituido sus mercados tradicionales por el mercado nacional y regional, enesos momentos se multiplicaron las dificultades para recuperar esos mercados. Además, elmercado nacional era muy estrecho, a causa de los estorbos del transporte y la disminución delas rentas, lo que se añadía a las trabas en el suministro exterior. Entre las más perjudicadasdestacan industrias que vendían en el mercado nacional, como la conserva, la madera o laindustria química. En cambio, la situación benefició a ciertas industrias de abastecimientolocal: metalurgia, textil, cuero, cerámica, etc.

Sin embargo, seguimos en presencia de una España en blanco y negro, a la que sus dirigentesestaban a punto de dotarla de algo de color, intentando acercarla a las corrientes de moderni-zación que bañaban los mares de Europa. Aunque apenas se trate de unas pinceladas, ya que elrégimen franquista todavía se mantuvo fuerte durante una década y media, se aprecian algunossíntomas de cambio. A finales de los años cincuenta se produjo un impulso a la industrializacióndel país, a través de los Planes Provinciales. El más importante fue el de la zona industrial de AGrela, aun cuando la industria local no se vio demasiado beneficiada con estas políticas. Y, final-mente, la constitución del Polo de Desarrollo a principios de los años sesenta, principal determi-nante del desarrollo industrial de esa década, junto con la especialización del vecino municipiode Arteixo. A Coruña seguirá siendo una ciudad de marcado carácter terciario, pero encaminadadecididamente hacia la modernidad.

Page 115: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

115

ESTABLECIMIENTOS CORUÑESES DE LA PRIMERA MITAD DEL SIGLO XX:COLECCIÓN DE TARJETAS ANUNCIADORAS EN LA BIBLIOTECA MUNICIPAL DE ESTUDIOS LOCALES

Victoria Villanueva Pousa

Con la edición de este catálogo,la Biblioteca Municipal de Estudios Locales pretende desarrollar,junto con otras actividades, una campaña de difusión de la riqueza de nuestros fondos.

Estamos convencidos de que la entusiasta labor que hemos venido desarrollando desde 1991,fecha de creación de esta Biblioteca, de adquisición y organización del patrimonio bibliográficolocal, no estaría del todo completa si no fuera acompañada de la utilización y disfrute de estosfondos por parte de los ciudadanos.

Desde que llegó a nuestras manos en diciembre de 2002 esta colección de tarjetas publicitariaso "anunciadoras", como las hemos dado en llamar a partir del hallazgo de este calificativo enalguna de ellas, siempre ha estado en nuestro ánimo el deseo de darla a conocer masivamente,dejándonos guiar en primer lugar por el interés con que la adquirimos y posteriormente porquehemos detectado una carencia de estudios monográficos y de repertorios de este tipo concretode publicaciones. En efecto, de todos es conocida la difusión que en los últimos tiempos se vienehaciendo de colecciones de tarjetas postales con vistas de ciudades y también de carteles publi-citarios, sin embargo, hemos encontrado mayores dificultades a la hora de buscar estudios ocolecciones de tarjetas anunciadoras y eso nos ha dado por fin el empujón definitivo para reali-zar este catálogo con el ánimo de hacer nuestra modesta aportación a su difusión, ya que talvez por su carácter más efímero no son de fácil localización y, en la mayoría de las ocasiones,han llegado a nosotros gracias a la práctica del coleccionismo.

El atractivo de estas tarjetas radica en la diversidad de sensaciones que nos producen y la rique-za y variedad de conocimientos que nos aportan.

Su observación provoca la curiosidad en los más jóvenes al permitirles comprobar, a través de lasimágenes y los datos, como era la vida en la ciudad en otros tiempos; en los mayores, tal vez elafan por reconocer y recordar lugares y momentos, sea lo que motive que las postales junto conlas fotografías actúen como un verdadero imán.

Pero si la emotividad que producen justificaría por si misma el aprecio que le damos a estas tar-jetas, no es un valor menos importante el que tienen como fuente documental.

Cada una de ellas reune una variedad de aportaciones: imagen, texto impreso y, en el caso delas tarjetas postales, además: texto manuscrito, datos de correo postal, sello, matasellos... Todosestos aspectos, reunidos en una colección o serie, nos permiten sacar conclusiones acerca de la

Page 116: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

116

evolución en el formato oficial de las tarjetas postales, su adaptación a las tendencias estilísticasdel momento en cuanto a su diseño, los avances técnicos en la artes gráficas, los artistas, edito-res, impresores. Además contribuyen al conocimiento de la historia socio-económica al ofrecer-nos datos como tipología y variedad de establecimientos, artículos que se ofrecen, zonas de con-centración de la actividad económica, nivel de desarrollo, moda, costumbres, etc, etc.

Y es precisamente esta riqueza y diversidad de datos, lo que nos ha dado pautas para poderaproximar la datación de nuestras tarjetas lo cual constituyó la mayor dificultad con que nosencontramos para su tratamiento técnico.

La colección de tarjetas anunciadoras que presentamos consta de noventa y ocho unidades siem-pre relacionadas con A Coruña. Se adquirió a la casa Ex Libris, representada por Ricardo MartínezLongueira, en diferentes etapas, si bien la mayor aportación tuvo lugar en el año 2002. Al quererpresentar como unidad temática los establecimientos coruñeses, no se han incluÌdo en este catálo-go el total de la colección, que está constituída en la actualidad por ciento catorce unidades.

Está compuesta en su mayoría por tarjetas pensadas exclusivamente para publicidad (67 ejem-plares), el resto (31 ejemplares) son tarjetas postales que trataban de aprovechar que su utiliza-ción como cartas tuviera mayor interés para el público al tiempo que la propaganda traspasabalos límites de la ciudad.

Abarcan un período comprendido entre finales del siglo XIX Y mediados del XX. Esta amplituden el tiempo nos permite constatar los cambios y normas que se van dando en estos años a tra-vés de ejemplos concretos. Así, la tarjeta postal que había nacido en el siglo XIX con utilidadescomerciales e industriales para enviar breves mensajes a bajo coste y que contaba de una carapara el franqueo y la dirección y otra para el texto, ve ampliada su utilización a usos sociales yempieza a incorporar a manera de adorno una pequeña ilustración en la cara destinada a la misi-va quedando la otra totalmente libre para la dirección (tarj. nº 23). En diciembre de 1905 unaReal Orden del Ministerio de Gobernación divide el reverso en dos espacios, uno para el texto yotro para la dirección, quedando liberado todo el anverso para imágenes y mensajes publicita-rios (tarj. nº 65,68,69,70,71...), si bien, en algunos casos se inutiliza su función de tarjeta pos-tal sobreimpresionando el mensaje publicitario (tarj. nº 31,34, 56, 57, 58, 58...). Por otra partedesde finales del XIX funciona la denominada Unión Postal Universal, que velará por la estan-darización del tamaño de las tarjetas postales que queda fijada en 9x14.

Las tarjetas anunciadoras no postales, al no tener que reservar espacio para la dirección y la misi-va, son muy utilizadas a modo de tarjetas de visita o de presentación utilizando el anverso parapublicitar el establecimiento y, en ocasiones, el reverso para pedidos, presentación de produc-tos,anuncio de visita de representantes, precios, etc. (tarj. nº 6, 24, 62...); en otros casos presen-tan en el anverso la ilustración y en el reverso los mensajes publicitarios (tarj. nº 5, 27, 29, 30...).

En general, la variedad en el diseño va cambiando en función de los gustos, de los avances téc-nicos, los estilos de la época y las estrategias publicitaria: sólo texto con elementos decorativos(tarj. nº 1, 2...), texto acompañado de dibujos (tarj. nº 8, 44...), fotografÌas de los establecimien-

Page 117: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

117

tos (tarj. nº 24, 26, 54...), vistas de la ciudad (tarj nº 70, 98); productos a una sola tinta en dife-rentes tonalidades: sepia, azul, verde... (tarj. nº 9, 10, 12...), varios colores (tarj. nº 33, 40...)

La publicidad, que hasta la última década del siglo XIX se basaba en estrategias literarias, alincorporar la imagen como reclamo, nos muestra como era la realidad de las cosas: las fotogra-fías o dibujos de estas tarjetas nos permiten conocer el aspecto que tenían comercios, cafés,hoteles, restaurantes, salones de cine, bancos... y demás edificios dedicados al comercio, a losservicios y al ocio, pues muchos de los establecimientos publicaban un anuncio con la imagen delas fachadas (tarj. nº 55, 70, 71, 78...) o sus instalaciones interiores (tarj. nº 24, 54, 65, 68, 74...),constituyéndose las tarjetas como una de las principales fuentes de documentación gráfica delsector. Estamos hablando, en nuestro caso, del Banco de La Coruña, del Hotel de Francia, delBazar Caramés, del restaurante El Rápido, de confecciones Acigar, etc.

En cuanto al diseño gráfico, no hemos encontrado firmas da autor que evidencien la participaciónde artistas en su confección, si bien el profesor Barreiro Fernández, (Publicidade e emigración.Estudios migratorios nº 4, 1997) atribuye a Román Navarro la autoría de las ilustraciones de las tar-jetas anunciadoras de la empresa naviera Lloyd Real Holandés (tarj. nº 47, 48). En líneas generales,parece que serÌa la propia imprenta la que elaboraría el diseño en función de los gustos y deseosmanifestados por los clientes. La imprenta más representada es Lorman, que realiza más de un ter-cio de las tarjetas; también encontramos ejemplares de otras casas coruñesas como son: GráficoGalaico, Ferrer, El Noroeste, Moret, Papelería Gallega, Foto Blanco, Valladares; en ocasiones se acu-dió a Madrid (Hauser y Menet, Kallmeyer y Gautier, Grafos, F. Mesas, Bernardo Rodríguez) oBarcelona (Mumbrú) y más raramente al extranjero: Amsterdam (Van Leer) o París (N. R. Money).

Teniendo en cuenta todos estos aspectos reseñados cabían muchas posibilidades de mostrar estacolección atendiendo a diferentes criterios. En función del tema central que da título al catálogo,"Establecimientos coruñeses de la primera mitad del siglo XX", nos hemos decantado por presentarlas tarjetas en bloques temáticos en función de la actividad que desarrollan las empresas o estable-cimientos representados. Los nueve grupos establecidos son: Comercios, Compañías navieras,Construcción, Entidades bancarias, Espectáculos, Fábricas, Hostelería, Importadores y exportadores,Imprentas. Se complementa con índices cronológico, alfabético (onomástico-topónimico) y temático.

Cada una de las tarjetas publicitarias se ha datado dando dando prioridad a las fechas de circu-lación en el caso de las tarjetas postales y en los demás casos priorizando los datos publicitariossobre las imágenes.

Esta colección, que está abierta y continúa creciendo con nuevos ejemplares actuales y retrospectivos,forma parte de la sección de Publicaciones Menores de la BMEL en el apartado de Publicidad. Su sig-natura es PM/P y número currens que individualiza a cada una de las postales. Está ubicada en Reserva(espacio dedicado a los fondos antiguos, especiales o de difícil reposición). Actualmente se puedenconsultar en base de datos y en un breve plazo formarán parte del catálogo de las BibliotecasMunicipales de A Coruña donde se podrá visualizar sus registros y las imágenes digitalizadas.

La realización de este catálogo ha sido posible gracias al interés, apoyo, esfuerzo y colaboración demuchas personas que de alguna manera se han visto implicadas y dispuestas a prestar su ayuda en

Page 118: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX

118

cuanto se les solicitó. Quiero agradecer su valiosa aportación a mis compañeras: a Isabel Blancoque apoyó desde el primer momento el proyecto, a Carmen Romero que con su gran profesionali-dad se encargó de la catalogación, estructuración e índices; a Milagros García Pérez que llevó acabo con gran precisión el escaneado delas imágenes y aportó sus valiosas opiniones, a Mª JesúsGómez Cotrofe que nos ayudó con la traducción de los textos, al resto de las compañeras y com-pañero: Loreto García, Purificación Sío, Eva Lens, Montse Oreiro, y Miguel Benito que han soporta-do mayor carga en el trabajo habitual para hacer posible este trabajo. También quiero agradecer suayuda a Ricardo Martínez Longueira con el que siempre se puede contar y que, además de ofre-cernos la posibilidad de adquirir las postales, nos ha aportado su conocimiento y experiencia paraayudarnos a datarlas; a Mariola Suárez y a Cristina Sánchez y demás compañeros del ArchivoMunicipal a los que siempre acudimos en busca de consejo y a Jaime Oíza que nos ha brindado susconocimientos técnicos en la realización de catálogos. Un agradecimiento especial para Jesús Mirásque nos ha proporcionado un importante estudio socio-económico de A Coruña que da soporte ysirve de marco a los establecimientos anunciados en las postales.

BIBLIOGRAFÍA

Archivo Municipal de A Coruña. Catálogo de la colección de postales.A Coruña:Ayuntamiento, 1998.

Archivo Municipal de A Coruña. La Coruña una diversidad de imágenes: II Catálogo de la colec-ción de postales. A Coruña: Ayuntamiento, 1999

Archivo Municipal de A Coruña. Una ciudad de postal: III Catálogo de la colección de postales.A Coruña: Ayuntamiento, 2003

Arquivo do Reino de Galicia. A saude do progreso: A Coruña 1890-1936. Santiago deCompostela: Xunta de Galicia, 1997

Bareiro Fernández, Xosé Ramón. A Publicidade das compañias e liñas de navegación na prensaata 1874. En Estudios migratorios nº 1, decembro 1995. Consello da Cultura Galega

Barreiro Fernández, Xosé Ramón. Publicidade e emigración. O pintor coruñés Román Navaro ea compañía Lloyd Real Holandés. En Estudios Migratorios nº 4, decembro 1997. Consello daCultura Galega

García Filgueira, Marta. Arte e publicidade: os anncios ilustrados en Vida Gallega (1909-1938).Sada, a Coruña: Edicios do Castro, 2001

Santander en la tarjeta postal ilustrada: (1897-1941): en la colección de Gabriel GonzálezRiancho y José Antonio Torcida /Manuel Alonso Laza... [et al.]. Santander: Fundación MarcelinoBotín, 1997

Satué, Enric. El diseño gráfico desde los orígenes hasta nuestros días. Madrid: Alianza, 2004

Sobrino Manzanares, Mª Luisa. El cartelismo en Galicia. Sada, A Coruña: Ediciós do Castro, 1993

Page 119: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX
Page 120: Establecementos coruñeses da primeira metade do século XX