eskİ kirgizca - tdk.gov.tr tenİŞev_eskİ kirgizca.pdf · türk dünyası 37. sayı 51 * yrd....

51Türk Dünyası 37. Sayı

* Yrd.Doç.Dr.,ArdahanÜniversitesiİnsaniBilimlerveEdebiyatFakültesiÇağdaşTürkLehçeleriveEdebiyatBölümü. [email protected]** Yrd.Doç.Dr.,ArdahanÜniversitesiİnsaniBilimlerveEdebiyatFakültesiÇağdaşTürkLehçeleriveEdebiyatBölümü. [email protected]

ESKİ KIRGIZCA

Ethem TENİŞEV(Çevirenler: Nurgül MOLDALİYEVA*

Mayrambek OROZOBAYEV**)

Özet:Bu çalışma, Kırgız dilinin tarihî grameri hakkındaki son bilimsel bilgileri içer-

mektedir. Yazar, Eski Kırgızcayı rekonstrüksiyondan geçirmiş, Çağdaş Kırgızca döne-mine varıncaya kadarki genel yapısını ve değişiminin genel seyrini göstermiştir.

Anahtar kelimeler: Eski Kırgızca, Kırgız dili, rekonstrüksiyon, tarihî gramer.Old Kyrgyz Language Abstract:This study reviews the historical grammar of Kyrgyz and shows the general trends

of change from old to modern Kyrgyz.Key words: Old Kyrgyz language, Kyrgyz, reconstruction, historical grammar.Ön Söz“EskiKırgızca” tabiri tekbiranlamdadeğildir.Bu tabir,dilingenelstatü-

süyle,yanienbasitanlamıyladilinsözlü(konuşma)veyayazılı(edebî)şekliyleilişkiliolanikidurumuifadeetmektedir.Birincidurum,dilintarihîgramerinineneskidevresivebudevreninmevcutkurallarauygunolarakrekonstrüksiyon-dangeçirilmesidir.İkincidurumise,edebîdiltarihininüsluplarınauygunyazıt-lardançıkartılanuluslaşmadevrinekadarkiedebîdilinvaryantlarındanbiridir.

Dilindurumununitelemeye ilişkinparalelvegeneladlıaçıklamalaraher-hangibirşeyengelolmasada,bu tarihî-lengüistikusullerikesinolaraksınır-landırmakgerekmektedir.Nitekimbuçalışma,buesasüzerindegerçekleştiril-miştir.

Eski Kırgızca

Türk Dünyası 37. Sayı52

Kırgızcanın Tarihî GrameriKırgızlarınMerkezîAsya’daortayaçıkışıvedilihakkındakivarsayımlara

ilişkindelillerdenbirideelimizdekimetinlerdir.Yenisey Kırgızları ile günümüzdeki Tiyanşan Kırgızlarının dilleri Türk

dilleriailesiiçindeuzakakrabadillerdurumundadır.EğerYeniseyKırgızlarıileTyanşanKırgızlarınınbirbirinitakipedenilişkisigösterilebilirse,hiçşüp-hesizkietnikbağınıdagöstermekmümkünolur.GünümüzdeÇağdaşKırgız-ca,hemedebîhemdeağızdiliolarakyeterliderecedebilinmektedir.Ancakta-rihsahnesindenhalkıylabirliktesilindiğiiçinYeniseyKırgızlarınınkonuşmadilinden(şivesinden)bahsetmekpekmümkündeğildir.Budurumdakaybolandiliyenidenkurmakeniyiyoldur.

Artıkdilbilimindeölüdillerirekonstrüksiyondangeçirmeçalışmalarıileridüzeydedir.1Bulengüistikçalışmalarikiyönlüolabilir:Dilinbazıözellikle-riniyenidenkurmakvesesbilgisindekibütünözelliklerileşekilbilgisindekiçekimsıralarınırekonstrüksiyondangeçirmek(yani“bütündili”yenidenkur-mak).

Buçalışmalarınarasındakifarklılıkyalnızcasayısıbakımındanolupme-totlarıiseaynıdır.Herşeykaynaklarındurumunabağlıdır.Eğerkaynaklardasadecebazıkalıtsalunsurlarkorunuyorsa,ozamandilinsadecebazıunsurla-rınıyenidenkurmakmümkünolur.Eğerkaynaklarbütünunsurlarıiçeriyorsa,ozamanonlarınyardımıyladilunsurlarınındabüyükbirkısmıyenidenyapı-landırılabilir.

İkinci durumda, dil bilimci birbiriyle ilişkili olan birimleri inceleyerekrekonstrüksiyonun doğruluk ve güvenirliliğini yükselten oluşumların kendiaralarındakibağkurallarınıkullanabilir.EskiKırgızlarıngünümüzdeyaşama-yandilinintemelyapıunsurlarınırekonstrüksiyondangeçirmeişlemindebuyolizlenmektedir.EskiKırgızların(VIII-XII.yüzyıllardaki)edebî(ritüel)diliYeniseyNehrihavzasındabulunanrunikyazıtlarındanbilinmektedir.Sınıflan-dırmaözelliklerinegöre,YeniseyKırgızcasıddiliolmuştur(adaḳ“ayak”veḳod-“koymak”).

Edebîdillerteorisi,edebîdilinherzamankonuşmadiliyleörtüşmediğinitasdiketmektedir.Edebîdil,konuşmadilsisteminedayanabilir,amauzakak-rabaveyabambaşkabirdilsisteminedayanamaz.

EskiKırgızlarınedebîvekonuşmadillerininörtüşmediğini,ancakuzakakrabalık durumunda olduğunu tahmin etmek için gerekçeler mevcuttur.Bunagöre,eğeredebîdilddiliolmuşsa,konuşmadilizdiliolmuştur(azaḳ “ayak”,ḳoz-“koymak”).Peki,eskiKırgızlarınkonuşmadilinasılbirdilidi?S.

1 Koerner,K. (1985),Reconstraction in Historical Linguistics,Ottava;VanGinneken(1939),J.La Reconstruction Tipologique des Langues de l’Humanite,Amsterdam;Juravlev,V.K.–Neroznak,V.P.(1981),Problemı Rekonstruktsii Prayazıkovogo Sostoyaniya, Slavica.

Ethem TENİŞEV


E.Malov,1952yılındaYeniseymetinleriniyayımlayarakhiçbirTürkoloğuneskiçağlardakiKırgızlarınkonuşmaveyazıdiliarasındakiilişkilerihakkındadüşüncelerinisöylemediklerini,bununiçinhiçmalzemebulunmadığınıyaz-mıştır.2

Günümüzdeböylebirmalzemeninmevcutolduğunudüşünüyorum.EskiKırgızcayı rekonstrüksiyondangeçirmek için eskiKırgızların nesilleri olanFu-yü (Çin’deki) 3 vilayetindeki (Altay’dan göç eden) Kırgızların dili herşeyden önce temel kaynaktır.Ayrıca Eski Kırgızlar tarafından benimsendi-ğişüphesizolanSarıUygurca4,akrabadillerdenolanHakas,ŞorveÇulımTürkçelerideekkaynaklardır.Böylece,kendidevletinikurarakhükümsüren(VII-VIII.yüzyıllarda)milletolanvesonrakidönemlerdeHakas,Tuva,Kırgızvd.5TürkhalklarıylabirlikteyaşayanEskiKırgızlarınkonuşmadilihakkındadetaylıfikiredinmekiçinmalzemeleryeterligörünmektedir.Budurumdaşu-nungibihedefleribelirlemekgerekir:

1.EskiKırgızcanınfonetikvemorfolojikyapısınıntemelözellikleriniye-nidenkurmak;

2.EskiKırgızcanınOrtaKırgızcayadoğrugelişiminivebudillerinÇağ-daşKırgızcaylaolanilişkileriniizlemek;

3.GünümüzdekiKırgızlarınmilletolmasürecindeEskiKırgızlarıntemelteşkiletme imkânlarınınnedereceolduğunaÇağdaşKırgızcayıesasalarakcevapvermek.6

LehçedurumundakiEskiKırgızcayıaşağıdakiyapısalözelliklerlenitelen-dirmekmümkündür.

Fonetik açıdan:1.Uzunünlüler:ā, ī, ō, ū, ē, i, ȫ, ǖ.UzunünlülerFu-yüKırgızcasında

görülmektedir:aas“ağız”,ciit“delikanlı”,müüs“boynuz”.7Butür(türemiş)uzunünlülerSarıUygurca, 8Hakasça9veŞorcada10dabulunmaktadır.

2.Sıralıdamakuyumuvegüçlüdudakuyumununilkbelirtileri(geniş-düzünlülerinyuvarlaklaşması).BuünlüuyumuFu-yüKırgızcasında11korunmuş-2 Malov,S.E.(1952),Yeniseyskaya Pismennost’ Tyurkov: Tekstı i Perevodı,Moskova-Leningrad,s.5.3 Zhen-hua,Hu-İmart,Guy,Fu-Yü Girgiz: A Tentative Description of the Easternmost Turkic Language,Univ.ofCalif.

atSantaBarbara;Tenişev,E.R.(1966),“OYazıkeKırgızovUyezdaFuyuy(KNR)”, Vopr. Yazıkoznaniya,Sayı:7,s.88-95.

4 Tenişev,E.R.(1976),Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka,Moskova;Malov,S.E.(1957),Yazık Jyoltıh Uygurov: Slovar’ i Grammatika,Alma-Ata.

5 Hudyakov,Yu.S.(1986),Kırgızı na Yeniseye,Novosibirsk,s.30-31.6 Petrov,K.İ.(1961),Oçerki Feodal’nıh Otnoşeniy Kırgızov v XV-XVIII vekah,Frunze,,s.4-5.7 HuZhen-hua,Guyİmart,age.,s.8-9.8 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s. 10.9 Grammatika Hakasskogo Yazıka(1975),Moskova,s.18-21.10 Dırenkovava,N.P.(1979),Grammatika Şorskogo Yazıka,Moskova,s.10-12.11 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age., s.25.

Eski Kırgızca


tur.AyrıcaSarıUygurcada da görülmektedir.12Hakasçadaünlülerin damakuyumukelimeninkökenindeveeklerindegörülürkendudakuyumuu, ü dar ünlüleriyle sınırlı olupkelimenin sadeceeklerini etkilemektedir.13Sıralı da-makuyumuvesınırlıdudakuyumu(sadecedaryuvarlakvehecesonu)Şorcaiçindetipikbirözelliktir.14

3. Kelime başındaki dar ve geniş ünlülerin önünde tonlu c ünsüzü bu-lunmuştur.Fu-yüKırgızcasında:cir“yer”,cun-“yıkanmak”,ceerin“ceylan”,caan “fil” (nadiren).15SarıUygurcada iseönsestekiy ünsüzükarakteristikbirözelliktir,ancakistisnaiolarakcşeklindesadeceincesıralıkelimelerinönsesinderastlanmaktadır(ciñne“iğne”).16Görüldüğüüzere,SarıUygurcaday ünsüzüEskiUygurTürkçesindenberikorunmaktadır.Hakasçadakelimeba-şındakiç ünsüzüisec’nıntonsuzlaşmışşeklidir.17Şorcadadakelimebaşındaçünsüzübulunmaktavebazen(KondumNehrihavzasındakiŞorcada)patla-malım’ünsüzüyledeğişmektedir(m’ok / çok “yok”).18

4.(Kalınsıralı)genişünlülerönündenünsüzüyeralmıştır.Önsestekin ünsüzüneFu-yüKırgızcasındarastlanmaktadır:nomurtġa“yumurta”,namūr “yağmur”,nan-“dönmek”.19EskiUygurTürkçesineözgüolanbuözellik(y ~ n)SarıUygurcadamevcutdeğildir.Önsestekin ünsüzüHakasçaveŞorcadadaFu-yüKırgızcasındakigibiaynıgrupkelimelerdegörülmektedir.20

5.İçseste(isimlerde)tonluzünsüzübulunmuştur.Bupozisyondakiz,Fu-yüKırgızcasındamevcuttur:gozın“tavşan”,azah“ayak”.21SarıUygurcada:azġır“aygır”,pezıḳ“büyük”,ezer“eyer”.22AyrıcaHakasça,23Şorca24veÇu-lımcada25dagörülmektedir.

6.İkinciluzunluğudoğurantonluġünsüzükelimeiçinde(ikiünlüarasın-da)düşmüştür.26İçsestekiġ ünsüzü EskiUygurTürkçesindekişekliylesadeceSarıUygurcadakorunmuştur:aġır“ağır”,aġıs“ağız”.27

12 E.R.Tenişev,Story Sarıg-Yugurskogo Yazıka,s.39-41.13 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.22-25.14 N.P.Dırenkova,age.,s.13-15.15 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age., s. 17, 14.16 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka,s.36.17 Grammatika Hakasskogo Yazıka, s.34.18 N.P.Dırenkova,age.,s.14-15.19 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age.,s.14-15.20 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.37;N.P.Dırenkova,age.,s.18-19.21 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age., s. 16.22 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka,s.36.23 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.33.24 N.P.Dırenkova,age., s. 17.25 Biryukoviç,R.M.(1979),Zvukovoy Stroy Çulımsko-Tatarskogo Yazıka,Moskova,s.99.26 Bk.K.Koerner,age.27 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka, s. 171, 174.

Ethem TENİŞEV


7.Fiilköklerininsonundatonluzünsüzüyeralmıştır.Bupozisyondakiz ünsüzüneFu-yüKırgızcasında:giz-“giymek”;28SarıUygurcada:ḳoz-“dök-mek”,kez-“giymek”;29Şorcada:kes-“giymek”30şekillerinderastlanmaktadır.

8.Kelimesonundatonluġünsüzümevcutolmuştur.Sonsestekitonluġ ünsüzü Fu-yüKırgızcasında:dah-daġ “dağ”31; SarıUygurcada: yaġ “yağ”,taġ“dağ”;32Şorcada taġ“dağ”,uluġ“büyük”,33Çulımcada:çazaġ“yaya”34 gibişekillerdegeçmektedir.

Morfolojik açıdan:1.Çoklukekleri:-lar/-ler, -dar/-der, -tar/-ter.Fu-yüKırgızcasındaçoklukeklerimorfolojikyollaoluşur:-lar/-lır, -dar/-

dır, -tar/-tır.35SarıUygurcadabusırayaayrıca-nünsüzüylebaşlayanşekil-leridaeklenir,ancakdarünlülüşekillerimevcutdeğildir:-lar/-ler, -dar/-der,

-tar/-ter, -nar/-ner.36HakasçaveŞorcadaiseçoklukekininşekilsayısıdahaazdır:-lar/-ler, -tar/-ter, -nar/-ner.37

2.İyelikekleri:Teklik ÇoklukI. -ım/-um -bıs/-busII. -ıñ/-uñ -ıñar/-uñar, -iñer/-üñürIII. -ı/-sı, -u/-su -ı/-sı, -u/-suFu-yüKırgızcasındaiyelikekleriaşağıdakigibidir:38I. - (ı) m - (ı) bısII. - (ı) ñ - (ı) ñar/- (ı) ñırIII. - (z) ı - (z) ıSarıUygurcada iseÇincenin etkisiyle iyelik eklerininbiçimibozulmuş

olupyalnızcaII.veIII.şahıslarıkalmıştır:39

I. -ñII. -ñ teklikveçokluk.III. -ı/-sı, -i/-si

28 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age.,s.45.29 E.R.Tenişev,age.,s.36.30 N.P.Dırenkova,age., s. 17.31 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age., s.13.32 E.R.Tenişev,age.,s.181,215.33 N.P.Dırenkova,age., s. 16.34 R.M.Biryukoviç,age,s.99.35 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age.,s.25.36 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka,s.49-51.37 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.37;N.P.Dırenkova,age.,s.38-39.38 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age.,s.26.39 E.R.Tenişev,age.,s.51-52.

Eski Kırgızca


I.şahısiyelikeki(-m)sadecefolklorikeserlerdegörülmektedir.40Hakas-çadaki iyelik ekleriyle Fu-yü Kırgızcasındaki iyelik ekleri örtüşmektedir.41 Şorcada(AşağıMrassNehriağzı)ektekiünlülerinyuvarlaklaşmasıgörülür,çoklukII.şahısiyelikekiise-lar+ıñ42şeklindeyapılır.Ektekiünlülerinyu-varlaklaşmasıÇulımcadadamevcuttur.43

3.İsimçekimi:yalın,ilgi,yönelme,bulunma,çıkmadurumuekleri:1)Fu-yüKırgızcası,SarıUygurca,Hakasça,Şorca,ÇulımcavediğerTürk

dillerindekigibiEskiKırgızcadadayalındurumunekiolmamıştır;2) İlgidurumuekleri: -nıñ/-niñ, -dıñ/-diñ, tıñ/-tiñ, -nuñ/-nüñ, -duñ/-düñ,

-tuñ/-tüñ.Fu-yüKırgızcasında ilgidurumuekininaltı şeklivardır: -nıñ/-niñ, -dıñ/-diñ, -tıñ/-tiñ.44SarıUygurcadadailgidurumuekiaynışekillerdekulla-nılmaktadır.45Hakasedebîdilindeilgidurumuekininikivaryantımevcuttur:

-nıñ/-niñ, -tıñ/tiñ.46Sagayağzındabusırayı -d ünsüzüylebaşlayan -dıñ/-diñ ekleri tamamlamaktadır.Kaça ağzında ise ilgi durumu ekinin dar yuvarlaku, üünlülü-nuñ/-nüñ, -tuñ/-tüñşekilleridemevcuttur.47Şorcadailgidurumuekininonikivaryantıvardır:-nıñ/-niñ, -nuñ/-nüñ, -dıñ/-diñ, -duñ/-düñ, -tıñ/-tiñ, -tuñ/-tüñ.48 Çulımcadayarısıyuvarlakünlülüolmaküzeresekizvaryantıgörülmektedir.49

3)Yönelmedurumuekleri: -ka/-ke, -ga/-ge, -a/-e. Fu-yüKırgızcasındayönelmedurumuekiningenişvedarünlülüşekillerigörülmektedir:-ga/-gı, -ha/-hı, -a/-ı.50SarıUygurcadaaltıvaryantımevcuttur:-ga/-ge, -ka/-ke, -ḳa/-ḳe.51HakasçaveŞorcadayönelmedurumuyukarıdakigibi -ga/-ge, -ka/-ke,

-a/-e52ekleriyleyapılmaktadır.Çulımcadadaaynıeklerkullanılmaktadır.53

4)Belirtmedurumuekleri:-nı/-ni, -dı/-di, -tı/-ti, -nu/-nü, -du/-dü, -tu/-tü. Fu-yüKırgızcasındabelirtmedurumu -nı/-ni, -dı/-di, -tı/-ti54 ekleriyle ifade

40 E.R.Tenişev,age.,s.52.41 Grammatika Hakasskogo Yazıka, s.64-65.42 N.P.Dırenkova,age.,s.48-50.43 R.M.Biryukoviç,age., s. 61.44 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age.,s.26.45 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka,s.55.46 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.68.47 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.6848 N.P.Dırenkova,age., s. 40-41.49 Biryukoviç, R. M. (1979), Morfologiya Çulımsko-Tyurkskogo Yazıka, Moskova, I. Bölüm: Kategoriya İmeni

Suçşestvitelnogo,s.17.50 HuZhen-hua,Guyİmart,age.,s.26.51 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka,s.55.52 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.69-70;N.P.Dırenkova,age.,s.42-43.53 R.M.Biryukoviç,age,I.Bölüm,s.32.54 HuZhen-hua,Guyİmart,age.,s.26.

Ethem TENİŞEV


edilmektedir.SarıUygurcadadaaynıeklersözkonusudur.55Hakasçada-dı/-dişekilleriyoktur.56Şorcadaisebirçokvaryantıbulunmaktadır:-nı/-ni, nu/-nü,

-dı/-di, -du/-dü, -tı/-ti, -tu/-tü.57

5)Bulunmadurumuekleri:-da/-de, -ta/-te. Fu-yüKırgızcasındabulunmadurumuekinindarünlülü-da/-dı, -ta/-tışekilleridemevcuttur.58SarıUygurca,HakasçaveŞorcadaaynıeklerkullanılmaktadır:-da/-de, -ta/-te.59Çulımcadabulunmadurumueklerininyarısıyuvarlakünlülüolupsekizvaryantıvardır.60

6)Çıkmadurumueklerihemgeniş,hemdedarünlülüşekillerdeolmuştur:-dan/-den, -tan/-ten, -nan/-nen ve -dın/-din, -tın/-tin, -nın/-nin.Fu-yüKırgız-casında sadecedarünlülü şekillerdekullanılmaktadır.61SarıUygurcada iseçıkmadurumueklerininherikişekli(genişvedarünlülü)mevcut,ancakdarünlülüşeklineseyrekrastlanır.62HakasçaveŞorcadabudurumeklerigeniz-ñ ünsüzüylebiter:-dañ/-deñ, -tañ/-teñ, -nañ/-neñ.63Buözellik,GüneySibiryayöresineözgübirdurumdur.Çulımcadaçıkmadurumeklerisekizvaryantlaifadeedilir:-dın/-din, -dun/dün, -tın/-tin, -tun/-tün.64

Elealdığımızdilvelehçelerdedahabaşkadurumekleridebulunmaktadır.Fu-yüKırgızcasındayöngösteren-sar/-sarıh65 ekimevcuttur.Hakasçadabuekindörtşekligörülür:-sar/-ser, -zar/-zer.66HakasçanınKaçaağzındabuek

-sā/-sē, -zā/-zē67 şeklindekısalmıştır.Sagayağzında isebununaksine -sarı/-seri, -zarı/-zeri68 şekillerindedir. Sözkonusu ekinburadaki -sarı şekliEskiTürkçe sarı69 “taraf” kelimesinin ekleşmiş bir biçimidir.Ayrıca, Fu-yüKır-gızcasıveHakasçadarastlananbuyöngöstermeekindekisesdeğişiklikleriGüneySibirya’yaözgübirözellikolupEskiKırgızcadanuyarlanmışolmasımümkündeğildir.

55 K.İ.Petrov,age.,s.56.56 Grammatika Hakasskogo Yazıka, s. 70.57 N.P.Dırenkova,age., s.41-42.58 HuZhen-hua,Guyİmart,age.,s.26.59 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka,s.56;Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.71-71;N.P.Dırenkova,age.,

s.43-44.60 R.M.Biryukoviç,age.,I.Bölüm,s.24.61 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age.,s.26.62 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka,s.57.63 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.72-74;N.P.Dırenkova,Ukaz. soç., s.44-45.64 R.M.Biryukoviç,age.,I.Bölüm,s.46.65 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age.,s.26-27.66 Grammatika Hakasskogo Yazıka, s. 74.67 Grammatika Hakasskogo Yazıka, s. 7468 Grammatika Hakasskogo Yazıka, s. 7469 Drevnetyurkskiy Slovar’(1969),Leningrad.

Eski Kırgızca


Bunungibi farklılıklarSarıUygurcaveŞorcadakikıyaslama (benzerlikbildiren)durumu-daġ/-deg,70Şorcadakiaraçdurumu-pıla/-pa71veÇulımca-daki-bıla/-pıla72eklerindegörülmektedir.

4.Zamançekimi:geçmişzaman,şimdikizamanvegelecekzamançekimekleri.

Geçmişzamaneyleminiifadeedenüçşekilvardır:1)Görülengeçmişzamanekleri:-dı/-di/-du/-dü, -tı/-ti/-tu/-tü+şahısekle-

ri(-m, -ñ; -bıs, -ñar),III.şahısçoklukeki-ştı.Fu-yü Kırgızcasında görülen geçmiş zaman -dı/-di, -tı/-ti ekleriyle

yapılır:73

Teklik ÇoklukI. bardım “gittim” bardıbısII. bardıñ bardıñarIII. bardı bardı (lar) ~ barıştıSarıUygurcadaÇinceninetkisiyleşahısçekimikaybolmuştur.Şahısçeki-

mianalitikyapısınagöreanlaşılmaktadır.74

HakasçadakiçekimörneğiFu-yüKırgızcasıçekimininaynısıdır,ancakIII.şahısçokluk barıştışekliyoktur.75

ŞorcadaçekimlerdekiyuvarlaklaşmanınzayıfolduğuKondumveYukarıMrassbölgeleridışındagörülengeçmişzamanekininyuvarlakünlülüşekil-leridevardır.76

2)Duyulangeçmişzamanekleri:-ıptır/-iptir, -uptur/-üptür+şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).

Fu-yü Kırgızcasındaki geçmiş zaman çekimi kısalmış şekildekalıplaşmıştır:77

Teklik ÇoklukI. bartırmin “gitmişim” bartırbısII. bartırsıñ bartırsıñarIII. bartır bartır

70 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka,s.57;N.P.Dırenkova,age.,s.84.71 N.P.Dırenkova,age.,s.45-46.72 R.M.Biryukoviç,age.,I.Bölüm,s.32.73 HuZhen-hua,Guyİmart,age.,s.31.74 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka,s.97.75 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.92.76 N.P.Dırenkova,age.,s.180-181.77 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age.,s.31.

Ethem TENİŞEV


Ekinilkbiçimibar-(kök)+ıp(zarf-fiil)+tur-(yardımcıfiil)+min(şahıseki)şeklindeolmuştur.Fu-yüKırgızcasındabusüreçaşağıdakişekildegeliş-mişolabilir:barıpturmin >barıtturmin >barıtırmin >bartırmin (buradaki -p zarf-fiilekikaybolmuştur).SarıUygurcadaşahıseklerinineksikolmasındandolayımen satıptro“bensatmışım”şeklindegörülür.78Tamşekli-ıptırolanduyulangeçmişzamanekiHakasçada“görülmeyen”-tırşeklindedegösteri-lir.79

3)Görülenuzakgeçmişzamanekleri:-ġan/-gen, -ḳan/-ken+şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).

Fu-yü Kırgızcasında görülen uzak geçmiş zaman çekimi şu şekildeoluşur:80

Teklik ÇoklukI. barġanmin “gitmiştim” barġanbıs >barġabısII. barġanzıñ barġanzıñarIII. barġan barġanSarıUygurcadagörülenuzakgeçmişzamançekimisadecemen oñşeġantro

“benokumuştum”şeklindegörülür.81

Hakasçadagörülenuzakgeçmişzaman-ġan/-gen(ġ, g, nünsüzlerinindı-şındakitonluünsüzlerveünlülerlebitengövdelerdensonra),-han/-ken(sonutonsuzünsüzlerlebitengövdelerdensonra)ve-an/-en(ġ, g, nilebitengövde-lerdensonra)ekleriyleyapılır.82

Şorcadagörülenuzakgeçmişzaman-ġan/-gen, -ḳan/-ken83ekleriyleolu-şur.Çulımcaiçindeaynıeklersözkonusudur.84

4)Âdetedilengeçmişzamanekleri: -çuh/-çüh+şahısekleri (-pın/-sıñ; -pıs, -sıñar).Hakasçadabuzamanaşağıdaçekimörneklerindegörüldüğügibi-çıh/-çik, -ḉıh/-ḉikekleriylemeydanagelir.85

Teklik ÇoklukI. tastaḉıhpın“bırakırdım” tastaḉıhpısII. tastaḉıhsıñ tastaḉıhsarIII. tastaḉıh tastaḉıhtar

78 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka,s.94-95.79 N.P.Dırenkova,age.,s.182-184.80 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age., s.31.81 E.R.Tenişev,age.,s.93-94.82 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.210-212.83 N.P.Dırenkova,age.,s.182-184.84 Biryukoviç,R.M.(1981),Morfologiya Çulımsko-Tyurkskogo Yazıka,Saratov,2.Bölüm,s.64-66.85 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.221.

Eski Kırgızca


Tuvacadadaâdetedilengeçmişzaman-çıkekiileyapılır.86

GeçmişzamanınbutürününkökeniEskiUygurTürkçesindekibirçeşitgeçmişzamanbildiren-yuḳ ekiyleilişkilidir.87

Hakasça88veŞorcadaki89 -çañgeçmişzamaneki,Hakasçadaki90 -çathan görülengeçmişzamanekiyleHakasçadaki91 -ġalah veŞorca92veÇulımcada-ki93 -galaķgeçişlifiilekleribölgeselbirözellikolmasınedeniyleEskiKırgız-cadamevcudiyetisözkonusudeğildir.

Şimdikizamanhareketişuşekildeifadeedilir:Günümüzdekişimdikiza-manşeması:kök+zarf-fiil(-ıp)+yardımcıfiil(cur-/cat-/otur-/tur-)+zamaneki(-a)+şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).

Fu-yüKırgızcasındaşimdikizamançekimişuşekildeoluşur:94

Teklik ÇoklukI. barturmin “geliyorum” barturbısII. bartursiñ barturzıñarIII. bartur barturBunun tamçekiminin şu şekildeolması gerekir:bar- “gitmek, gelmek”

+ -aeki+tur-“durmak”+-aeki+min >baraturamin >barturmin(vurgusuzdurumdaolanikincivedördüncühecelerdekia düşmüştür).

SarıUygurcada şimdiki zaman çekimlerinden birimen mañıppar “bengeliyorum(şimdi)”şeklindeyapılır.95Hakasçadaşimdikizamanınbuçekimtürü-ça/-çeveya-çadır/-çedir96 ve -a/-e + -dır/-dir97şeklindegörülür.Şorca-dadaşimdikizamançekimiçat-, tur-, odur-, çer-98yardımcıfiilleriyleyapı-lır.Fu-yüKırgızcasındabardımin/bardamin(<barūdamın)99,SarıUygurcadaġab/-gek100 ve ōġan101şeklindegörülenşimdikizamanındiğerçekimlerimuh-temelenEskiKırgızcadaolmamıştır.

86 İshakov,F.G.–Palmbah,A.A.(1961),Grammatika Tuvinskogo Yazıka: Fonetika i Morfologiya,Moskova,s.377-379.87 Cusupakmatov, U. (1983), Otnoşeniye Kirgizskogo Yazıka k Sibirskim Tyurkskim Yazıkam, Frunze, s. 97-115;

Baskakov,N.A.(1965),“FormaGlagolana-çık/-çik, -çu/-çüvHakasskom,TuvinskomiKirgizskomYazıkah”,Vopr. Tyurkologii,Taşkent.

88 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.212-216.89 N.P.Dırenkova,age.,s.184-187.90 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.216-218.91 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.220-221.92 N.P.Dırenkova,age.,s.191.93 R.M.Biryukoviç,age.,II.Bölüm,s.66-67.94 HuZhen-hua,Guyİmart,age.,s.31.95 E.R.Tenişev,Stroy Sarıg-Yugurskogo Yazıka,s.83-84.96 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.201-204.97 Grammatika Hakasskogo Yazıka, s.204-205.98 N.P.Dırenkova,age.,s.193-208.99 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age.,s.31.100 E.R.Tenişev,age.,s.85-86.101 E.R.Tenişev,age.,s.86-87.

Ethem TENİŞEV


Gerçekleşmesibeklenenhareketi(gelecekzaman)ifadeetmekiçinşuşe-killerkullanılmaktadır:

1)Kesingelecekzamanekleri:-a/-e+şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).Fu-yüKırgızcasındakesingelecekzamançekimi-iekiyleyapılır:102

Teklik ÇoklukI. barim “gideceğim” baribisII. bariziñ bariziñarIII. bari bariHakasçada da zaman ekinden türemiş olan aynı şekildeki çekim görül-

mektedir (ancak şimdiki zaman için): ir:parim (<par-ır-bin) “geleceğim”;pariziñ(par-ir-zıñ)vs.103

2)Belirsizgelecekzamanekleri: -ar/-er+ şahısekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).

Fu-yüKırgızcasındabelirsizgelecekzamançekimi-ırekiyleoluşur.104

Teklik ÇoklukI. gilirmin “geleceğim” gilirbisII. gilirziñ gilirziñirIII. gilir gilirSarı Uygurcada bu zaman çekimi için -ar/-er, -ır/ir, -r: men parar

“gideceğim”105 ekleri kullanılır.Bu çekimin aynısıHakasça106 veŞorcada107 damevcuttur.

Sarı Uygurcadaki108 gelecek zaman -gış, -gı, -gır ve Şorcadaki109 muh-temel gelecek zaman -gadır eklerinin EskiKırgızcadan uyarlanmış olmasımümkündeğildir.

BöyleceEskiKırgızkonuşmadilinin (VIII-XII.yüzyıllarda)yapılanmasonucuortayaçıkanyapısalçizgisiaşağıdakişekillerdegörülmektedir.

Eski Kırgızcanın Fonetik Yapısı1.Ünlülerkuramındaā, ī, ō, ū, ē, i, ȫ, ǖ uzunünlülerimevcuttur.Bunlar

ikiünlüarasındayeralanünsüzlerinerimesivebuünlülerinbirleşmesindenmeydanagelenikinciluzunluklardır.

102 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age.,s.31.103 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.206.104 Hu Zhen-hua,Guyİmart, age.,s.31.105 E.R.Tenişev,age.,s.89-90.106 Grammatika Hakasskogo Yazıka,s.227-228.107 N.P.Dırenkova,age.,s.187-189.108 E.R.Tenişev,age.,s.87-89,90-91.109 N.P.Dırenkova,age.,s.189-191.

Eski Kırgızca


2.Ünlülerdekidamakuyumu, ilkhecedekiünlüyüsonrakihecedeuygunünlününizlemesiylegerçekleşir.Dudakuyumu(genişdüzünlülerinyuvarlak-laşması)henüzbaşlangıçdevrededir.

3.Kelimebaşındakidarvegenişünlülerdenöncetonlucünsüzübulunur.4.Genişünlülerdenöncenünsüzügelir:(ör.:namūr“yağmur”).5.Kelimeiçinde(isimlerde)tonluzünsüzübulunur:(ör.:azak“ayak”).6.İkiünlüarasındayeralantonluġünsüzününerimesiuzunünlülerinmey-

danagelmesinisağlamıştır.7.Fiilköklerininsonundatonluzünsüzübulunur:(ör.:koz-“koymak”).8.Kelimesonundatonluġünsüzübulunur:(ör.:tag“dag”).Eski Kırgızcanın Morfolojik Yapısı1.Çoklukşekli-lar/-ler, -dar/-der, -tar/-terekleriyleyapılır.2.İyelikçekimişuşekildegörülür:Teklik ÇoklukI. -ım/-um, -im/-üm -bıs/-bus, -bis/-büsII. -ıñ/-uñ, iñ/-üñ -ıñar/-uñur, -iñer/-üñürIII. -ı/-sı, -u/-su, -i/-si, -ü/-sü -ı/-sı, -u/-su, -i/-si, -ü/-sü3.İsimçekimindealtıdurumveeklerimevcuttur:Yalındurumu:ekiyoktur.İlgidurumu:-nıñ/-niñ, -dıñ/-diñ, -tıñ/-tiñ.Yönelmedurumu:-ġa/-ge, -ḳa/-ke, -a/-e.Belirtmedurumu:-nı/-ni, -dı/-di, -tı/-ti, -nu/-nü, -du/-dü, -tu/-tü.Bulunmadurumu:-da/-de, -ta/-te.Çıkmadurumu:-dan/-den, -tan/-ten, -nan/-nen(-dın/din, -tın/-tin, -nın/-nin).4.Zamançekimigeçmiş,şimdikivegelecekzamanekleriylegerçekleşir.Geçmiş zaman ekleri:1.Görülengeçmişzamanekleri:-dı/-di, -du/-dü, -tı/-ti, -tu/-tü+şahısek-

leri(-m, -ñ; -bıs, -ñar),III.şahısçoklukeki-ştı (barıştı).2.Duyulangeçmişzamanekleri:-ıptır/-iptir, -uptur/-üptür+şahısekleri

(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).3.Görülenuzakgeçmişzamanekleri:-ġan/-gen, -ḳan/-ken+şahısekleri

(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).4.Âdetedilengeçmişzamanekleri:-çuh/-çüh+şahsıekleri(-mın, -sıñ;

-bıs, -sıñar).Şimdikizamançekimişuşekildeyapılır:kök+zarf-fiil (-ıp)+yardımcı

fiil(cür-/cat-/otur-/tur-)+zamaneki(-a)+şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).

Ethem TENİŞEV


Gelecek zaman ekleri:1.Kesingelecekzamanekleri:-a/-e+şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).2.Belirsizgelecekzamanekleri:-r, -ar/-er+şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs,

-sıñar).XII-XIII.yüzyıllardaEskiKırgızlar,düşmanlarıolanHidanveNaymanka-

bilelerininbaskısındandolayıbatıyadoğrugöçetmişlerdir.BugöçsürecindeKırgızlar,diğerTürkhalklarıyla,genellikleKıpçakdilliTürkkavimleriyleiliş-kikurmuşlardır.UzunsüreAltay’dakalanKırgızlarınTürkdilliAltayhalkla-rıyla110dagüçlübağlantılarıolmuştur.DilseletkileşimlerinsonucundadaEskiKırgızcanınyenilenmiştemeli,yaniOrtaKırgızca(konuşmadili)şekillenmiştir.OrtaKırgızcanıngerçektemsilcisiolarakÇinCumhuriyetiSincan-UygurÖzerkBölgesiLopnurGölücivarındakihalkındiligörülmektedir.Lopnurlarınatala-rı, tahminenXIV-XV.yüzyıllardakarışıkKırgız-Altaykabilelerindenbölüne-rekgüneydekiTurfanveHamibölgelerinegöçetmişler,dahasonradaLopnurGölü’nünbatıkıyılarınagelipyerleşmişlerdir.

LopnurlarındiliniilkolarakaraştıranS.E.Malov“LopnurcanınEskiKır-gızlarınkonuşmadili”olduğunutahminetmişvehiçbirgerekçegöstermedenLopnurcayıSarıUygurcailebirleştirmiştir.111Elbetteki,LopnurlarileUygur-larınuzunsürebiraradayaşamalarıLopnurcaüzerindeizbırakmadangeçme-miştir.Buizler,kelimebaşınday,kelimeortasındavesonundaġ veIII.şahısgelecekzamaneki -ado/-edo şeklindegörülmektedir.AncakLopnurca,günü-müzdekigörünümüyleUygurcadankolaycaayırtedilebilenkarışıkbirdildir.

EskiKırgızcanınözelliklerininyanındaLopnurcaveAltaycanındilselmal-zemelerinidekullanarakOrtaKırgızcanınyapısalçizgilerinibelirlemekmüm-kündür.

Fonetik açıdan:1.Uzunünlüler:ā, ī, ō, ū, ē, i, ȫ, ǖ.Lopnurcadakelimeiçindekivesonun-

dakiġ, günsüzlerininerimesindenmeydanagelen ikinciluzunluklarmevcutdeğildir.Lopnurca,Uygurcanınkelimeiçindevesonundaġ, günsüzlerininbu-lunmasıözelliğinibenimsemiştir.EskiKırgızcadakiünlüuzunluklarıAltayca-nıngüneyağızlarındadaaynışekildegörülür:uul“oğul”,112 uur“ağır”,113 tuu “dağ”,114 ayu“ayı”.115

110 Yunusaliyev, B.M. (1955) “Problema Formirovaniya ObşenarodnogoKirgizskogoYazıka”,Vopr. Yazıkoznaniya, Sayı:2,s.30-41.

111 Malov,S.E.(1956),Lopnurskiy Yazık,Frunze,s.5.112 Baskakov,N.A.–Toşçakova,T.A.(1947),Oyrotsko-Russkiy Slovar’,Moskova,s.168.113 Baskakov,N.A.–Toşçakova,T.A.age.s.168114 Baskakov,N.A.–Toşçakova,T.A.age.,s.159.115 Baskakov,N.A.–Toşçakova,T.A.age.,s.24.

Eski Kırgızca


2. Tam damak uyumu ve güçlü dudak uyumu (düz geniş ünlülerin yu-varlaklaşması):GüçlüdudakuyumunaolanmeyilEskiKırgızcadönemindebaşlamıştır.AltaycanıngüneyağızlarınınetkisiyleOrtaKırgızcadagenişyu-varlako, ö ünlülerindensonragelengeniş-düza, e,ünlüleriyuvarlaklaşmıştır:Alt.togus“dokuz”,116 bolbogondor“olmayanlar”.117

Lopnurcadayuvarlakünlülerdensonrayalnızcadarünlülerdeğil,genişün-lülerdeyuvarlaklaşır:köñlök“gömlek”,118 örtöndökö“güvenlikgörevlisi”,119 bolor“olur”.120

3.Kelimebaşındadarvegenişünlülerdenönce tonluc ünsüzügelmiş-tir.BuEskiKırgızcadakicünsüzüdür.LopnurcadaUygurcanınetkisiyleöndamakyünsüzüyerleşmiş,cünsüzüisebirtakımkelimelerdekorunmuştur:cañıla- “yenilemek”,121 cigiyme “yirmi”,122 cürü- “yaşamak, yürümek”.123 Altaycanın güney ağızlarında kelime başında tonluď ünsüzü görülür:ďeti “yedi”,124 ďok“yok”,125 ďorgo“yorga,rahvan”.126

4.Genişünlülerdenöncegelenkelimebaşındakinünsüzükaybolmuştur.EskiKırgızcadakelimebaşındakinmevcuttur.Lopnurcadanünsüzüyle

başlayankelimelergenelolarakbaşkadillerdenalınmıştır.BudurumAltaycaiçindegeçerlidir.Öylegörünüyorki,OrtaKırgızcanın sözvarlığındayenibiryönelimgerçekleşmişolupEskiSibiryadilselözelliklerindenuzaklaşarakOrtaAsyadilyapısınayaklaşmıştır.

5.Kelime içindeki (isimlerde) tonluzünsüzükorunmuş,ancakbubazıdurumlardaEskiKırgızcanınkalıtsalunsurugibigörülür.

Lopnurcanınsözvarlığınaaityazmalardaz’likelimelererastlanmamıştır.AynıdurumAltaycanınsözvarlığıiçindesözkonusudur.BudurumlailgilibazıdayanaklarÇağdaşKırgızcanıntoponim(yeradları)veetnonimlerinde(etnikadlar)görülür.

6.Tonluġ ünsüzükelimeiçindedüşmüş,bununsonucundauzunünlülermeydanagelmiştir.

116 Baskakov,N.A.–Toşçakova,T.A.age.,s.230.117 Baskakov,N.A.–Toşçakova,T.A.age.,s.230118 Tenişev,E.R.(1963),“ODiyalektahUygurskogoYazıkaSintszyana”,Tyurkologiçeskiye İssldovaniya,M.;L.,s.147.119 Tenişev,E.R.agm., s. 147.120 Tenişev,E.R.agm., s. 147.121 Malov,S.E.(1956),Lopnurskiy Yazık,Frunze,s.110.122 Malov,S.E.(1956),Lopnurskiy Yazık,Frunze,s.110123 Malov,S.E.age., s. 111.124 N.A.Baskakov,T.A.Toşçakova,(1947),Oyrotsko-Russkiy Slovar’,Moskova,s.54.125 N.A.Baskakov,T.A.Toşçakova,age. s.55.126 N.A.Baskakov,T.A.Toşçakova,age.,s.56.

Ethem TENİŞEV


EskiKırgızcadadaaynışekildedir.İkiünlüarasındakiġ ünsüzü,Uygur-canınetkisiylemeydanagelmişbirkalıntıolarakyalnızcaLopnurcadagörül-mektedir:aġıl“ekmek,saray,köy”,127 aġız“ağız”.128

7.FiilköklerininsonundakitonluzünsüzüsadeceEskiKırgızcanınkalıt-salunsuruolarakbulunur.

8.Kelimesonundakitonluġ ünsüzününkaybolmasıylauzunünlülerveyadiftongoluşmuştur.

EskiKırgızcadakelimesonundaġünsüzümevcuttu.UygurcanınetkisiyleLopnurcadadakelimesonundakiġ ünsüzüaynışekildegörülmektedir:yaġ “yağ”,129 taġ“dağ”.130

Morfolojik açıdan:1.Çoklukçekimiiçina~e, o~öünlülüvel~d~t~nünsüzlüvaryantlarıyla

-larekikullanılmıştır.EskiKırgızcadayalnızcadüzünlülüvaryantlarımevcuttur.Lopnurcada

çokluk ekinin ünlüler uyumuve ünsüzlerin benzeşmesi bakımından birçokvaryantıbulunur.131

Altaycadaçoklukekininonikivaryantıvardır.132

2. İyelikekleridar-düzveyuvarlakünlülüşekildedir:-m, -ñ, -ı/-sı, -bıs, -ıñar.

EskiKırgızcadadaaynı iyelikeklerikullanılmıştır.AynıçekimLopnur-cadadamevcuttur.133

3.İsimçekimi:yalın,ilgi,yönelme,bulunma,çıkmadurumu.1)Yalındurumu:ekiyoktur.2) İlgidurumuekininn~d~tünsüzleri ilebaşlayandardüzveyuvarlak

ünlülüonikivaryantıbulunmuştur.EskiKırgızcaiçindeaynıeklersözkonusudur.Lopnurcadailgidurumu

ilebelirtmedurumuekleriörtüşmektedir.134Altaycadailgidurumuekisekizvaryantlıolupdaryuvarlakünlülüvaryantıyoktur.135

3)Yönelmedurumuekininḳ~k~ġ~günsüzleriilebaşlayandüzveyuvar-lakünlülüonikivaryantıkullanılmıştır.

127 S.E.Malov,age.,s.80.128 S.E.Malov,age., s. 80129 S.E.Malov,age., s. 116.130 S.E.Malov,age., s. 166.131 E.R.Tenişev,agm.,s.148.132 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.205.133 Asanaliyev,U.(1964),Lopnur Tilinin Grammatikalık Kıskaça Oçerki,Frunze,s.155.134 E.R.Tenişev,agm.,s.149.135 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.268.

Eski Kırgızca


EskiKırgızcada yalnızca düz ünlülü varyantları vardır. Lopnurcada oniki;136Altaycadasekizvaryantlıdır.137

4)Belirtmedurumuekininn~d~tünsüzleriilebaşlayandüzveyuvarlakünlülüonikivaryantıolmuştur.

EskiKırgızcadadabununaynısıdır.Lopnurcadabelirtmedurumuekininvaryantlarıçoktur.138Altaycadaisealtıvaryantlıdır.139

5)Bulunmadurumekininn~d~tünsüzleriylebaşlayandüzveyuvarlakünlülüsekizvaryantıgörülmüştür.

EskiKırgızcadayalnızcadüzünlülüvaryantlarımevcuttur.Lopnurcadadüzveyuvarlakünlülübirçokvaryantıbulunur.140Altaycadaisedüzveyuvar-lakünlülüsekizvaryantıvardır.141

6)Çıkma durumu ekininn~d~t ünsüzleri ile başlayan düz ve yuvarlak(sadecegeniş)ünlülüonikivaryantıkullanılmıştır.

LopnurcadaçıkmadurumuekleriUygurcadaki142gibisadecedarünlülü-dür.AltaycadaisesözkonusudurumekiGüneySibiryalehçelerindeki143 gi-bidir.ÇıkmadurumunungenişünlülüşekilleriEskiKırgızcadakorunmuştur.

4.Zamançekimi:geçmiş,şimdikivegelecekzaman.1)Görülengeçmişzamanekleri:-dı/-di/-du/-dü ve -tı/-ti/-tu/-tü +şahısek-

leri(-m, -ñ; -k, -ñar);III.şahısçoklukeki-ştı.EskiKırgızcadaI.şahısçokluk-bısekinindışındaaynıçekimeklerikullanılır.Altaycadadaaynıçekimeklerisözkonusudur,ancakI.şahısçoklukçekimiiçinhem-bıs eki,hemde-ḳekikullanılabilir.144LopnurcadaaynıçekimeklerininyanındaI.şahısçoklukçe-kimiiçinyalnızca-ḳekigeçerlidir.145

2)Duyulangeçmişzamanekleri:-ıptır/-iptir, -uptur/-üptür+şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).EskiKırgızcadadaaynışekildedir.Altaycadageçmişzamantiplerindenbiri-ıptur/-iptur + -dıeki+şahısekleri(-m, -ñ; -ḳ, -ġar),diğerbirtipiise-ıptur/-iptür + -ur/-reki+şahısekleri(-m, -ñ; -ḳ, -ġar)146 yardımıylaoluşur.

3) Görülen uzak geçmiş zaman ekleri: -ġan/-gen, -ḳan/-ken, -ġon/-gin, -ḳon/-kin+şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).136 U.Asanaliyev,age.,s.169.137 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.268.138 U.Asanaliyev,age.,s.172-177;E.R.Tenişev,agm.,s.148.139 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.268.140 U.Asanaliyev,age.,s.177-181.141 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.268.142 U.Asanaliyev,age.,s.181-185.143 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.268.144 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.275,277.145 U.Asanaliyev,age.,s.191-193.146 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.282.

Ethem TENİŞEV


EskiKırgızcadaaynızamaneklerimevcuttur.Altaycadadagörülenuzakgeçmişzamaniçinaynıçekimeklerikullanılır,ancakistisnaolarakşahısek-lerininikişekligörülür:-ım, -zıñ; -ıbıs, -ıġar ve -m, -ıñ; -ıḳ, -ıġar.147

4)Âdetedilengenişzamanekleri:-çuh/-çüh+şahısekleri(-pın, -sıñ; -pıs, -sıñar).

EskiKırgızcada âdet edilengeçmiş zamanaynı eklerle ifade edilmiştir.AltaycaveLopnurcada-çuhgeçmişzamanekigörülmez.

Şimdiki zamançekimi şu sıraylayapılır:kök+zarf-fiil (-ıp)+yardım-cı fiil (cür-/cat-/otur-/tur-)+zamaneki (-a)+ şahısekleri (-mın, -sıñ; -bıs,

-sıñar).EskiKırgızcadadaşimdikizamançekimiaynışekildedir.Lopnurcadayat-

fiiliyleyapılmışşeklikaydedilmiştir:kilivyatado“yapıyor”.148Altaycadaşim-dikizamançekimişuyardımcıfiillerleyapılır:ďur-/ďat-/otur-/tur-+zamaneki(-ır)+şahısekleri(-m, -ñ; -bıs, -ġar).149

Gelecekzamanikişekildeifadeedilmiştir:1)Kesingelecekzamanekleri:-a/-e, -o/-ö +şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs,

-sıñar).EskiKırgızcadakesingelecekzamaneklerininsadecedüzünlülüikivar-

yantıkullanılmıştır.Lopnurcadabuzamaneklerininhemgenişhemdedarün-lülü(ı, i, u, ü) şekillerimevcutolupIII.şahısşeklitıpkıUygurcadakigibidir:ḳılado“oyapacak”,150 kelädo“ogelecek”.151

I.şahısteklikveçoklukgelecekzamançekimindeayrıca-dieki(Uygur-canınKumulağzındakigibi)bulunmuştur:baradimän“bengideceğim”152 ve baralmaydibis“bizgidemeyeceğiz”.153KesingelecekzamanınbuşekliAltay-cadadagörülür:baradım“bengeneldegiderim,bengideceğim”154 ve baradı-bıs“bizgeneldegideriz,bizgideceğiz”.155

2)Belirsizgelecekzamanekleri:-r, -ar/-er, -or/-ör+şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).

EskiKırgızcadabelirsizgelecekzamaneklerisadecedüzünlülüdür.Lop-nurcadabuzamaneklerindegenişvedarünlülermevcuttur:altun beyeyvis

147 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.279.148 E.R.Tenişev,agm.,s.149.149 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.284.150 U.Asanaliyev,age.,s.197-198.151 U.Asanaliyev,age.,s.200.152 E.R.Tenişev,agm.,s.149.153 E.R.Tenişev,agm.,s.149154 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.282.155 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.282.

Eski Kırgızca


“bizaltınvereceğiz”,156 yigit tuyuy“(orda)yiğitdurur”.157Altaycadabuzamançekimikök+zamanekleri(-r, -r/-er, -or/-ör)+şahıseklerinden(-m, -ñ; -bıs,

-ıġar)158oluşur.GenelolarakOrtaKırgızcanın(XIII-XIV.yüzyıllardaki)yapısalçizgisişu

görünümdedir:Orta Kırgızcanın Fonetik Yapısı1.Ünlülersistemindeuzunünlülerā, ī, ō, ū, ē, i, ȫ, ǖ(ikinciluzunluklar)

bulunur.2.Damakuyumununyanındagüçlüdudakuyumudagörülür(genişünlü-

lerinyuvarlaklaşması).3.Kelimebaşındakidarvegenişünlülerdenöncetonlucünsüzübulunur.4.Genişünlülerdenöncegelenkelimebaşındakinünsüzükaybolmuştur.5.Kelime içindeki (isimlerde) tonlu z ünsüzü kalıtsal olarakmuhafaza

edilmiştir.6. İki ünlü arasındayer alan tonluġ ünsüzüdüşmüşveuzunünlülerin

meydanagelmesinisağlamıştır.7.Fiilköklerininsonundatonluzünsüzükalıtsalolarakbulunur.8.Kelimesonundakitonluġ ünsüzününkaybolmasısonucundauzunün-

lülerveyadiftongoluşmuştur.Orta Kırgızcanın Morfolojik Yapısı1.Çoklukçekimiiçina~e~o~öünlülüvel~d~t~nünsüzlüvaryantlarıyla

-larekikullanılmıştır.2. İyelik çekimi dar-düz ünlülü -ım/-um; -ıñ/-uñ; -ı/-u; -bıs/-bus; ıñar/-

uñarekleriyleyapılmıştır.3.İsimçekimindealtıdurumvardır.Yalındurumu:eksizdir.İlgidurumu:-nıñ/-niñ/-nuñ/-nüñ; -dıñ/-diñ/-duñ/-düñ; -tıñ/-tiñ/-tuñ/-tüñ.Yönelmedurumu:-ġa/-ge, -ḳa/-ke, -a/-e, -ġo/-gö, -ḳo/-kö, -o/-ö.Belirtmedurumu:-nı/-ni, -dı/-di, -tı/-ti, -nu/-nü, -du/-dü, -tu/-tü.Bulunmadurumu:-da/-de/-do-dö, -ta/-te/-to/-tö.Çıkmadurumu:-dan/-den/-don/-dön, -tan/-ten/-ton/-tön.4.Zamançekimi,geçmiş,şimdikivegelecekzamandanoluşur.

156 U.Asanaliyev,age.,s.22.157 U.Asanaliyev,age.,s.21.158 N.A.Baskakov,T.M.Toşçakova,age.,s.281.

Ethem TENİŞEV


Geçmiş zaman şekilleri:1)Görülengeçmişzamanekleri:-dı/-di/-du/-dü, -tı/-ti/-tu/-tü+şahısekle-

ri(-m, -ñ; -k, -ñar);III.çoklukşahıseki-ştı.2)Duyulangeçmişzamanekleri:-ıptır/iptir, -uptur/-üptür+şahısekleri

(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).3) Görülen uzak geçmiş zaman ekleri: -ġan/-gen, ḳan/-ken, -ġon/-gön,

-ḳon/-kön+şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).4)Âdetedilengeçmişzamanekleri:-çuh/-çüh +şahısekleri(-pın, -sıñ;

-pıs, -sıñar).Şimdikizamançekimişuşekildeyapılır:kök+zarf-fiil (-ıp)+yardım-

cı fiil (cür-/cat-/otur-/tur-)+zamaneki (-a)+ şahısekleri (-mın, -sıñ; -bıs, -sıñar).

Gelecek zaman şekilleri:1)Kesingelecekzamanekleri:-a/-e, -o/-ö+şahısekleri(-mın, -sıñ; -bıs,

-sıñar).2)Belirsizgelecekzamanekleri:-r, -ar/-er, -or/-ör+şahısekleri (-mın,

-sıñ; -bıs, -sıñar).KırgızlarınAltay döneminden sonra Tiyanşan bölgesine yerleşmesiyle

KırgızulusuvebölgeselağızyapısıçerçevesindeÇağdaşKırgızdili (günü-müzKırgızcası)yenidenşekillenmiştir.KırgızlarTiyanşan’abelkidahaönce-den de159gelmişolabilir,ancakesasyerleşimAltaydönemindegerçekleşmişvebununlabirlikteKırgızlarınetnikyapısıvediligünümüzdekigörünümünekavuşmuştur.

EskiveOrtaKırgızcanınfonetikvemorfolojikyapılarınıkarşılaştırarakyenidenşekillenmişÇağdaşKırgızedebîdiliningelişim(temelağızlaradayalıyenidenyapılanma)sürecinitetkiketmekmümkündür.

Çağdaş Kırgızcanın Fonetik Yapısı1.EskiveOrtaKırgızcadakiā, ī, ō, ū, ē, i, ȫ, ǖuzunünlüleri(ikinciluzun-

luklar)ÇağdaşKırgızcadatamamıylamuhafazaedilmiştir.2.EskiKırgızcadakidamakuyumuÇağdaşKırgızcadadagücünümuha-

fazaetmiştir.DudakuyumuEskiKırgızcadasadecedarünlülerdeyayılmış-tır.AncakAltaydevrindeAltaykavimlerinindili,EskiKırgızcadaki dudakuyumunungelişimsürecininbaşlamasındadürtücüetkenolmuşvebusüreçzamanlagenişdüzünlülerdedeyayılmayabaşlamıştır.160

159 Barthold,V.V.(1963),Kirgizı,Soçineniya(makaleler),Moskova,C2,1.Bölüm,s.509-510;Karayev,O.(1983),İstoriya Karahanidskogo Kaganata (X. yüzyıl ve XIII. yüzyılın başı), Frunze; Karayev, O. (1968), Arabskiye i Persidskiye İstoçniki IX-XII vekov o Kirgizah i Kırgizii,Frunze.

160 B.M.Yunusaliyev,age.,s.31.

Eski Kırgızca


3.EskiKırgızcadakidarvegenişünlülerdenöncegelentonlucünsüzüOrtaveÇağdaşKırgızcadakorunmuştur.

4.GenişünlülerdenöncegelenEskiKırgızcadakinünsüzüOrtaKırgızca-dada,ÇağdaşKırgızcadadabenimsenmemiştir:namūryerine camgır“yağ-mur”.

5. EskiKırgızcadaki kelime içinde (isimlerde) yer alan tonlu z ünsüzüOrta ve Çağdaş Kırgızcada tamamen y ünsüzüne değişmiştir: ayaḳ yerineazaḳ“ayak”.BununizleriÇağdaşKırgızcadasadeceaşağıdakigibibazıör-neklerdegörülmektedir:

a) Yer-suadlarında(toponim):Izıḳ Köl(Çağ.Kırg.Isıḳ Köl)“KutsalGöl”,161 Izıḳ Ata(Çağ.Kırg.Isıḳ Ata)“KutsalAta”,Cazıḳ Bel“GenişGeçit”.162

b) Etnikadlarda(etnonim):azıḳ“ayı”;163

c) Genel söz varlığında: suu ḳuduḳ veya zuu ḳuduḳ (<ızıḳ ḳuduḳ)“kutsalkuyu”164 ve boz cigit“delikanlı”(krş. boy cigit).

6.EskiKırgızcadakikelimesonundakiġünsüzüOrtaveÇağdaşKırgız-cadasızıcılaşarakdüşmüş,yerinideuzunünlülerebırakmıştır:tō<*taġ“dağ”,cō<caġ<yaġ “yağ”.

Çağdaş Kırgızcanın Morfolojik Yapısı1.ÇağdaşKırgızcada çokluk çekimi,OrtaKırgızcadaki geniş ünlülerin

yuvarlaklaşması sonucuekvaryantlar almışvedolayısıylaon ikivaryanttakullanılmaktadır:-lar/-ler, -dar/-der, -tar/-ter, -lor/-lör, -dor/-dör, -tor/-tör.

2.ÇağdaşKırgızcadakiiyelikçekimiEskiveOrtaKırgızcadakikarşılık-larıylatamolarakörtüşmektedir.

3.EskiKırgızcayakıyaslaAltaydevrindedurumeklerininbirçokfonetikvaryantıgelişmiştir.ÇağdaşKırgızcadailgidurumuekinindördüyuvarlakdarünlülüolmaküzeretoplamonikivaryantıvardır.Ekinsonundakiñ ünsüzün’yedönüşmüştür.ÇağdaşKırgızcadakiyönelmedurumuekiOrtaKırgızca-daki:-ġa/-ge, -ḳa/-ke, -ġo/-gö, -ḳo/-kö, -a/-e, -o/-ö,belirtmedurumuekiEskiveOrtaKırgızcadaki:-nı/-ni, -dı/-di, -tı/-ti, -nu/-nü, -du/-dü, -tu/-tü,bulunmadurumueki iseOrtaKırgızcadaki: -da/-de/-do/dö, -ta/-te/-to/-tö şekilleriyleörtüşür.Çıkmadurumueki(OrtaKırgızcadakigibi)sadecegenişünlülüvar-yantlarını korumuştur: -dan/-den, -tan/-ten, -nan/-nen, -don/-dön, ton/-tön, -non/-nön.

4.Geçmiş,şimdikivegelecekzamançekimşekilleri.

161 Umurzakov,S.(1983),S Çetıreh Storon Gorizonta,Frunze,s.44-49.162 İsayev,D.İ.vd.(1962),Kırgızstandagı Geografiyalık Attardın Sözdügü(proje),Frunze,s.99.163 Oruzbayeva,B.O.(1980)“OSobstvennıhİmenahvEpose“Manas”,Onomastiki Sredney Azii,Frunze,s.78.164 Yudahin,K.K.(1985),Kirgizsko-Russkiy Slovar’,Frunze,s.437;Fakatzuukelimesinebaşkayorumlardagetirilebilir:

1)Buda’nınadlarındanbiri;2)İbadethane:Erdene-zuu(B.Bazılhan,Mongol-Kazah Tol’,Ulanbator,1984,s.265).

Ethem TENİŞEV


Geçmiş zaman şekilleri:1)Görülengeçmiş zaman -dı eki,OrtaKırgızcadaki şeklini tamolarak

korumuştur(EskiKırgızcadaI.şahısçoklukeki-bıs şeklindedir).2)Duyulangeçmişzaman -ıptır eki,EskiKırgızcadan itibarenOrtave

ÇağdaşKırgızcadadabütünüylekorunmuştur.3)Görülenuzakgeçmişzaman-ġanekideEskiKırgızcadanitibarenOrta

veÇağdaşKırgızcadadatamgörünümüylekorunmuştur.4)Âdet edilengeçmiş zaman eki,Eski veOrtaKırgızcadaki -çuh/-çüh

şeklindenfarklıolarakÇağdaşKırgızcada-çu/-çü (<*-çüh)şeklinialmışolupanlambakımındankesinhareketibildirmektedir.

Şimdiki zaman şekilleri:Şimdikizamançekimi,EskiveOrtaKırgızcadakigörünümünüaynışekil-

dedevamettirmektedir.Gelecek zaman şekilleri:1)Kesingelecekzamaneki:-a.BuçekimdeEskiveOrtaKırgızcadaki

şemageçerlidir.2)Belirsizgelecekzamaneki:-ar.EskiveOrtaKırgızcadakigibidir.İncelemesonucunadayanarakEskiveOrtaKırgızcanınakrabadillerile

olanilişkisindendolayıtemelfonetikyeniliklerkazandığınısöylemekmüm-kündür:dudakuyumugüçlenmiş,yanigenişünlüleryuvarlaklaşmayauğra-mış;kelimebaşındakinünsüzükaybolmuş;kelimeiçindeki(isimlerde)tonluzünsüzüyenikelimegruplarıylaberaber-y’yedönüşmüş(sadecekalıtsalşe-killerikalmıştır);kelimesonundakiġünsüzününerimesiyleuzunünlüveyadiftongoluşmuş;durumeklerindegenişyuvarlakünlülüeklerineklenmesiylesadecefonetikyeniliklergörülür;zamançekimindegeçmiş,şimdikivegele-cekzamaneklerikendişekillerinikorumuştur.BunlarınhepsiÇağdaşKırgız-cadabenimsenmişvegelişmiştir.

Sonuç olarak şunlar belirtilebilir:1)LehçeözelliğindekiEskiKırgızkonuşmadiliz’libirdilolmuş,böy-

lelikleFu-yüKırgızcasına,aynızamandaSarıUygurca,Hakasça,ŞorcaveÇulımcayayakınakrabadurumundadır.

2)ÇağdaşKırgızcanınşekillenmesindeEskiKırgızcanınbüyükbirkatkısıolmuş,demekkiEskiKırgızhalkıTiyanşanKırgızlarınakatılmışolupKırgız-larınbugünküyapısınıbelirlemiştir.

3)Tarihçileregöre,Kırgızcanıntarihselgelişimsüreciniüçdönemdeelealmak gerekir:Yenisey-İrtışDönemi-EskiKırgızca (VIII-XII. yüzyıllarda);AltayDönemi-OrtaKırgızca(XIII-XIV.yüzyıllarda);TiyanşanDönemi-YeniKırgızca(XV-XVI.yüzyıllarda).

Eski Kırgızca


4)EskiKırgızcanındeğişimindeyuvarlaklaşmasürecinekadarönemliroloynadıysada(kigenelolarakAltay’dageçmiş),OrtaKırgızca,yaniAltaycayı,EskiKırgızcanınÇağdaşKırgızcayadönüşmesindeesasdönemolarakkabuletmekgerekir.

5)Elbetteki,şuanakadaryapılananalizinayrıntılıolduğunusöylemekmümkündeğildir.Fu-yüKırgızcası,SarıUygurcaveLopnurcaderinlemesineincelenerekgelecekteaydınlatılmasıgerekir.AynızamandaHakasça,ŞorcaveÇulımcanındilmalzemeleri,ayrıcaKırgızcanındabazıkelimelerielealın-malı,yanibukonudamonografikincelemeleryapılmalıdır.

6) Eski Kırgızcayı, ayrıca ünlülerdeki dudak uyumu, kelime içinde(isimlerde) ve fiil gövdesi sonunda gelen y–z uygunluklarına göre “ManasDestanı”nındiliylekarşılaştırmakgerekir.DestanınmalzemesideEskiKır-gızcanınÇağdaşKırgızcayadönüşümsürecininincelenmesineışıktutabilir.

7)Etnik-genetiközelliklerinsonuçlarıtarihî,etnografikvearkeolojikmal-zemelerlepekiştirilmişolmalıdır.

Kırgızstan Madaniyatı (1988,Sayı: 36)gazetesindeyayınlananÇolpon-bayNusupov’un“KırgızdarKaydanTaragan(KırgızlarınMenşeiNedir)”adlımakalesindeİstoriya Kirgizskoy SSR (Kırgız SSC Tarihi) kitabınınI.cildinin(4.baskı,1984)bazıeditörlerieleştirilmişvebazı tavsiyeleryapılmıştır.B.M.Yunusaliyev’inşemasıtarafımızdankabulgörmektedir.Ancakdilmalze-melerişuanakadarsadeceTiyanşanveAltayDönemi’ninaydınlatılmasındayeterliolmuş;YeniseyDönemi’ndekiKırgızcaveAltaycaileilgilibilgileray-dınlatılamamıştır.BudaNusupov’unYeniseyKırgızlarınınsadeceHakaslarlailişkisininolduğunudüşünmesinenedenolmuştur.

Metnin Rekonstrüksiyonu“ManasDestanı”ndan(4.kitap,M,1995)alınanmetinparçasıaşağıdaiki

ayrıkesitşeklinde(EskiveOrtaKırgızcametinolarak)rekonstrüksyondangeçirilmiştir.Metninesasınıfonetikvemorfolojiközellikleroluşturur.Kırgız-canınsözvarlığıhenüztarihselkesitolarakrekonstrüksyonauğramamıştırvebunedenlemetinlerirekonstrüksyondangeçirmetamamenşartlıkarakteristiközellikleritaşır.

I. Eski Kırgızca:AkimsingenkankorgaMintipbirkozalukbilinip.Kırkcigitinkızratıp,Kız-katınınıglatıp,Kısıragıntuylatıp,Boşaganınçıyratıp,

Ethem TENİŞEV


Bosagasınkızratıp,Bozdagımalıncıgnatıp,Bozuglanınıglatıp,Bolbaganköygesalalı!Orta Kırgızca:AkimsigenkankorgoMintipbirkoyolukbilinip!Kırkcigitinkızratıp,Kız-katınınıglatıp,Kısıragıntuylatıp,Boşogonunçıyratıp,Bosogosunkızratıp,Bozdogumalıncıgnatıp,Bozulanınıglatıp,Bolbogonköygösalalı!Çağdaş Kırgızca:400.AkimsigenkankorgoMintipbirkoyolukbilinip!Kırkcigitinkıyratıp,Kız-katınınıylatıp,Kısıragıntuylatıp,Boşogonunçıyratıp,Bosogosunkıyratıp,Bozdogumalıncıynatıp,Bozulanınıylatıp,Bolbogonköygösalalı!(S19)Tercümesi:Böbürlenenhünkâra,Böylecebirgörünelim!Kırkyiğidiniyokedip,Kadın-kızınıağlatıp,Kısrağınıyerindenoynatıp,Gevşeyeniniçevirip,

Eski Kırgızca


Eşiğiniyıkıp,Bozkırdakihayvanınıtoplatıp,Delikanlısınıağlatıp,Görmedikleriazabıedelim!II. Eski Kırgızca:Baarıñargaepbolsa,Baatırıñaytkansavbolsa,Kaspandınkaratagında,KapkalugBeecinagızında,Çoktabılgıcaylagan,Çonkaraatınbaglagan,Cavdegendeşaylangan,Altımışcaysañ inisi,Alookekandınkencesi,Kaldaydıñoglunabızga.Orta Kırgızca:Baarıñargaepbolso,Baatırıñaytkansoobolso,Kaspandınkaratoosında,KapkalugBeecinoozunda,Çoktabılgıcaylagan,Çonkaraatınbaglagan,Coodegendeşaylangan,Altımışcaysañ inisi,Alookekandınkencesi,Kaldaydıñuglucabızga.Çağdaş Kırgızca:2260.Baarıñargaepbolso,Baatırıñaytkankepbolso,Kaspandınkaratoosunda,KapkaluuBeecinoozunda,ÇokTabılgıcaylagan,Çoñkaraatınbaylagan,Coodegendeşaylangan,

Ethem TENİŞEV


Altımışcaysañ inisi,Alookekandınkencesi,Kaldaydınuulukapırga(S64)Tercümesi:Hepiniziçinuygunsa,Bahadırınsöylediğisöz!Kaspan’ınkaradağında,KaleliPekin’ingirişinde,ÇokTabılgıoturmuş,Büyükkaraatınıbağlamış,Düşmandenincesilahlanmış,AltmışbeyinkardeşiAlookeHan’ınküçükoğlu,Kalday’ınoğlukâfire…III. Eski Kırgızca:Toguznayzabozlabayt,Aybanbozattıkalkıtıp,Asabasıcalpetip,Aygaylagankıtaylar,-Arkasınancav cetip,Namgırdaykılıpnaatartıp,Nalgızerdinadatıp,Mönderdeykılıpokatıp,Cazayılmenentopatıp,Kaptıgannabızkalıñkol–Orta Kırgızca:Toguznayzaboyloboyt.Aybanbozattıkalkıtıp,Asabasıcalpetip,Aygaylagankıtaylar,-Arkasınancoo cetip,Camgırdaykılıpcaatartıp,Calgızerdicadatıp,

Eski Kırgızca


Möndurdoykılıpokatıp,Cazayılmenentopatıp,Kaptagannabızkalıñkol–Çağdaş Kırgızca:13670.Toguznayzaboyloboyt.Aybanbozattıkalkıtıp,Asabasıcalpetip,Aygaylagankıtaylar,-Arkasınancoocetip,Camgırdaykılıpcaatartıp,Calgızerdicadatıp,Möndürdöykılıpokatıp,Cazayılmenentopatıp,Kaptagankapırkalıñkol–(S344)Tercümesi:Dokuzmızrak(suderinliğine)yetmez.Aybanbozatınıyüzdürerek,Tuğudevrilip,HaykırışanHıtaylar,Peşindendüşmankıstırıp,Yağmurgibiyayçekip,Yalnızyiğidibunaltıp,Dolugibiokyağdırıp,Cazayıl(silah)iletopfırlatıp,Hücumetmişkalabalıkkâfiraskeri.Kırgız Edebî Dilinin Tarihi(Uluslaşma Dönemine Kadar)“Kırgız”etnik ismiyleYeniseyKırgızlarıdeğil,günümüzdeKırgızCum-

huriyetiiçindeyaşayanTiyanşanKırgızlarıkastedilmektedir.UluslaşmadöneminekadarKırgızlarınneedebîdili,nedeyazısınınoldu-

ğudüşünülmektedir.Bugörüş,bugünekadarbilimselolaraknetasdikedilmiş,nedereddedil-

miştir.Ancakkonuyailişkinbaşkagörüşlerdemevcuttur.A.Kanimetov,1962

Ethem TENİŞEV


yılındaKırgızhalkınınkültürüileilgiliolarakKırgızlarınhalkedebiyatındaonbindenfazlaepikeserinbulunduğunu;yazısıolmasada,bueserlerdeKır-gızlardakibütünönemliolayların,halkınyaşamtarzınınvetoplumsalgörüş-lerininyansıtıldığını;165dahasonraSovyetİhtilali’nekadarKırgızcaherhangibirkitapyadagazeteyayınlanmadığını,halkıntamamencahilkaldığınıyaz-mıştır.166

S.S.DaniyarovdaKırgızhalkınınEkimİhtilali’ndenöncekikültüreldu-rumunutasvirederekaynıgörüşütasdiketmiştir.Bunagöre,ihtilaldöneminekadarKırgızhalkınınmanevikültüründe,kendiyazısıvebasılıedebiyatıol-masada,kendineözgütarzveşekliylefevkaladezenginsözlü-manzumedebi-yatıvardı.167AyrıcaS.S.Daniyarov,Kırgızistan’daXIX.yüzyılınsonuveXX.yüzyılınbaşlarındaokumayazmabilenozanlaraaitilkyazılıeserlerinortayaçıktığınıdabelirtmiştir.Ancakbutüreselerinsayısıçokazdır.168

S. S.Daniyarov,Kırgız yazısı hakkında kesin beyanlar dile getirmiştir.BazıyerlibilimadamlarınınçalışmalarındaKırgızlarınSovyetiktidarınaka-darmillî yazısının olduğuna ilişkin asılsız iddialara rastlandığını belirtmiş-tir.Ayrıcayazıileyazıdilikavramınıbirbirindenayırmakgerektiğini;Ekimİhtilali’nekadarOrtaAsya,KazakistanvediğerbazıTürkhalklarınınArapalfabesiniçeşitliderecelerlekendidillerinegöreuyarladığını,ancakbununodillerinleksik,fonetikvediğerözelliklerineyansımadığını;Arapalfabesinigenelde İslam dini temsilcilerinin kullandığını ve halkın tabanına geniş öl-çüdeulaşmadığınıkaydetmiştir.169C.AytmatovdaSovetskaya Tyurkologiya dergisineverdiğiröportajındaKırgızlarınyakıngeçmişindeyazıkültürününolduğuna şüpheyleyaklaşır.170Türkologlarıngörüşleri ise farklıniteliktedir.1957yılında İ.A.Batmanov,KırgızlarınEkim İhtilali’ne kadar harf yazısıkullandıklarını ve Kırgızcanın önemli özelliklerini yansıtmayan bir yazısı-nın olduğunu171 yazmıştır. 1965 yılındaK.K.Yudahin de,Kırgızca-Rusça Sözlük’ünönsözündeEkimİhtilali’nekadarokumayazmabilenKırgızların(sayısıçokazdı)KırgızcayasonderecezayıfbirşekildeuyarlanmışolanArapalfabesinikullandıklarınıveÇağatayTürkçesinin (EskiÖzbekçe)örnekleri-neyakınyazılaryazdıklarını172belirtmiştir.BugörüşlerMalovtarafındanda

165 Kanimetov,A.(1962),“KulturaVozrojdennogokNovoyJizniKirgizskogoNaroda”,Sb. “Razvitiye Sotsiyalistiçeskoy Kulturı v Soyuznıh Respublikah”,Moskova,s.290.

166 “Razvitiye Sotsiyalistiçeskoy Kulturı v Soyuznıh Respublikah”,Moskova,.,s.291.167 Daniyarov,S.S.(1983),Stanovleniye Kirgizskoy Sovetskoy Kul’turı (1917-1924),Frunze,s.60.168 Daniyarov,S.S.age.,s.189.169 Daniyarov,S.S.age.,s.189.170 Aytmatov,Ç.T.(1988),“Aktualnoyeintervyu”,Sovetskaya Tyurkologiya,Baku,s.116.171 Batmanov,İ.A.(1957),“Kirgizskiy Yazık i Pissmennost do Obrazovaniya Kirgizskoy Natsii”, Sb. “Formirovaniye i

Razvitiye Kirgizskoy Sotsialistiçeskoy Natsii”,Frunze,s.56.172 Yudahin,K.K.(1965),Kirgizsko-Russkiy Slovar’,Moskova,s.6.

Eski Kırgızca


desteklenmiştir.173V.M.PloskihveS.K.Kudaybergenov,1968yılındaKır-gızresmîbelgelerinindiliniinceleyerekKırgızlarınihtilalekadarazsayıdakibelgeleriniveşecereleriniOrtaAsya’dakidiğerTürkhalklarıgibiArapalfa-besiyleEskiÖzbekçe(Çağatayca)yazdıklarınıkaydetmişlerdir.174K.Karasa-yevde1970yılındakiKırgızimlasınıntarihiyleilgiliçalışmasındaKırgızlarınArap alfabesini kullanmaya başladıkları dönemden Ekim İhtilali’ne kadarkidönemlereaitresmîbelgeleriveedebîeserlerininelyazmalarıilebirkaçbasıl-mışkitapbıraktıklarınıyazmıştır.175İ.A.AbduldayevisekitabınınsonsözündeKırgızcanınedebîdilniteliğinibaşlangıçtasözlühalkedebiyatınınçeşitlitürle-rindenaldığınıbelirtmiş,yazılıedebiyattanhiçbahsetmemiştir.176

BöyleceKırgızkültürünüaraştıranlarKırgızlarıneskiyazısınınbulunma-dığıgörüşünüönesürmüşlerveTürkologlarınbirçoğudabugörüşübenimse-mişlerdir.TürkologdilbilimcilerindeKırgızyazısınınlehinedetaylıbirkanıtgetirememeleriKırgızlarınhemyazısının,hemdeedebîdilininolmadığıgörü-şününtasdikedilmesinenedenolmuştur.

Günümüzde artık buna benzer görüşlere katılmamak için gerekçelerinmevcutolduğunudüşünüyorum.AkademikV.V.Vinogradov’agöre,edebîdiliöğrenmekdaranlamdaedebiyatı,genişanlamdakelimeyiöğrenmeyleilişkili-dir.Edebîdiliöğrenmeyiilgilihalkındilininveedebiyatınıngeneltarihindenayırmakmümkündeğildir.Edebîdilleherşeydenöncedilinveedebiyatıntari-hindekarşılaşılır.Böyleceedebîdiliöğrenmekohalkınkültürtarihiylealakalıolupbubağlamdaedebîdilleortayaçıkanilişkileryazıt,edebiyat,bilimgibikültür tarihi sahasınıdakapsamaktadır.Bununlabirlikteedebîdil, aydınlan-manınenbaştagelengerçekaraçlarındanbirisayılmaktadırveedebîdiliöğ-renmekokuleğitimindekiödevleredebağlıdır.177

Başkabirdeyişle,tarihteveyagünümüzdeedebîdiliöğrenirkenhemede-biyat,hemkültür,hemtarih,hemdehalkıneğitimiüzerindededurmakgerekir.

Ayrıcaedebîdilinvarlığınısadecemetinlerledoğrulamakdamümkündür.Eğermetinlervarsa, edebîdildevardır;metinleryoksaedebîdildeyoktur.Sadecebütünmetinlerdeki türveüslupçeşitliliğindenedebîdilinzenginliğihakkındabirfikiredinmekmümkündür.

TarihteKırgızlardabutürmetinlermevcutolmuşmudur?Cevabınolumluolmasıgerekir:Evet,Kırgızlardabutürmetinlereskiden

de olmuş ve bumetinlerden yola çıkarak edebî dil hakkında da bahsetmek173 Malov,S.E.(1941),“K İstorii Kazahskogo Yazıka”, İzvestiya AN SSSR,OLYa,No:3,s.99-100.174 Ploskih,V.İ.–Kudaybergenov,S.K.(1968),“RanniyeKirgizskiyePissmennıyeDokumentı”,İzvestiya AN Kirg. SSR,

Obşestv.Nauki,Frunze,No:4,s.75.175 Karasayev, H. K. (1970), “Kırgız Orfografiyasının Tarıhınan”, Tyurkologiçeskiye İssledovaniya, Sbornik statey,

posvyaşennıy80-letiyuakad.K.K.Yudahina,Frunze,s.73.176 Grammatika Kirgizskogo Literaturnogo Yazıka,(1987), I.Bölüm,FonetikaiMorfologiya,Frunze,s.6.177 Vinogradov,V.V.(1967),Problemı Literaturnıh Yazıkov i Zakonomernostey İh Obrazovaniyya i Razvitiya,Moskova,

s. 100-101.

Ethem TENİŞEV


mümkündür.Her şeydenöncebunlarbasılmışmetinlerdir.BöyleeserlerdenMoldoKılıçŞamırkanov(Törögeldi)’ninKıssa-i Zilzala (Deprem Hakkında Hikâye) adlımanzumesiUfa’nın“Medrese-iGaliya”sındabaskıyahazırlanmışve1911yılındaKazanşehrindebasılmıştır.178BununlabirlikteOsmonalıSıdı-kovtarafındanhazırlananikiyayın(ikitarihkitabı),Muhtasar Tarih Kırgıziye (Kısa Kırgız Tarihi) 1913yılındaveTarih Kırgız Şabdaniya (Kırgız Şabdan’ın Tarihi) 1914yılındaUfa’dabasılmıştır.179

Metinlerdahaçokelyazmasışeklindemuhafazaedilmiştir.Kırgızelyaz-malarınıben30’luyıllarınbaşındaGüneyKırgızistan’dagördüm.

Pamir’dekiKırgızelyazmalarıhakkındaaynıyıllardaA.Niallodabah-setmiştir.180

1950-60yıllarındaKırgızelyazmalarınıderlemeişiyleD.Ş.Şukurovuğ-raşmıştır.181

Daha sonraK.K.Yudahin,B.M.Yunusaliyev182 veK.K.Karasayev183 Kırgızelyazmalarınındiliniaraştırmışveincelemişlerdir.

Nisan1976’daSovetskaya KirgiziyagazetesindeTiyanşan’ınmerkezböl-gelerininbirindenmükemmelbirelyazmasıkitabınınbulunduğunadairhabe-rinyayımlanmasıyeniaraştırmalariçinteşvikkaynağıolmuştur.

Elyazması ile tanışanaraştırmacılar,mantıkvedinle ilgiliArapçayazıl-mışOrtaAsyabölgesineaitüçtezinkopyasıolduğunubelirlemişlerdir:Aliel-KatibiDabiran’ınSolneçnıy Traktat Ob Osnovah Logiki (Mantığın Temelleri Hakkında Güneş Tezi) (XIII.yüzyıl);Semerkand’ıntanınmışfıkıhâlimiÖmeren-Nesefî’ninKommentarii po İslamu (İslam Hakkında Mülahaza) (XII.yüz-yılınbirinciyarısı)veSemerkand’ınTimurlularsarayınıntanınmışilahiyatçısıÖmer et-Taftazani’ninKritiçeskoye İzlojeniye Logiki (Mantığın Eleştirimsel Açıklaması) (XIV.yüzyılınsonu).BuelyazmalarınkopyalarıXVIII.yüzyılınsonundaOrtaAsyaüstatlarıtarafındanbircilttebiriktirilmiştir.184

Bukitabınbulunmasıylaelyazmalarıveeskimatbukitaplarınsistematikşekildetoplanmasınısağlayacakbirarkeografik(arkeolojikçalışmalardaeldeedilenbilgilerüzerinderesim,şekilveyaçizgileredayalıaraştırma)kurumu-nunzaruretiortayaçıkmıştır.

178 Bk.“KırgızSSCBilimlerAkademisiüyesi,KırgızSSCBilimlerAkademisiTarihEnstitüsüMüdürüS.T.Tabışaliyevileyapılansöyleşi”,Sovetskaya Kirgiziya,Sayı:148(17923),29Haziran1988s.3.

179 Eserinbaşındakişiirde(s.5)şusatırlarvardır:Şadmaniye ataldı uşbu tarih“ButarihŞadmaniye(olarak)adlandırıldı”.180 AzizNiallo,(1933),Po Gornım Tropam. Pamirskiye Putevıye Zametki,Moskva-Taşkent,s.5.181 Şukurov,D.(1952),İz İstorii Kirgizskogo Yazıka,KirgizskiyFANSSSR.TrudıİnstitutaYazıka,Literaturıiİstorii,III.

Baskı,Frunze,s.69-72.182 Yunusaliyev, B. M. (1970), “Otrajeniye Dialektnıh Osobennostey v SanatahMoldo Niyaza”, Tyurkologiçeskiye

İssledovaniya, Sbornik Statey, Posvyaşenniy 80-letiyu K.K. Yudahina,Frunze,s.49-50.183 Karasayev,K.K.,Kırgız Orfografiyasının Tarıhınan,s.73-79.184 Maanayev,E.–Ploskih,V.(1983),Na “Krışe Mira”,Frunze,s.90-91.

Eski Kırgızca


Derlemeçalışmasıyapanekip,beşyılboyunca(1976-1980)Fergana,Mer-kez Tiyanşan ve Isık-Göl’ün birçok bölgesinde incelemelerde bulunmuştur.Bununsonucundabeşyüzadeteskimatbuvetaşbasmasıeser,ikiyüzeyakınelyazmasıveArapça,FarsçaveTürkçeyazılmışonlarcabelgetoplanmıştır.

BuluntularınbüyükbirkısmıXIX.yüzyılaveyaXX.yüzyılınbaşınaaitolupçokazelyazmasıXVIII.yüzyıltarihlidir,ancakXII.-XVI.yüzyıllardakielyazmalarınınkopyalarıdamevcuttur.Basılmışkitaplarıncoğrafi alanıol-dukçageniştir:Taşkent,Kazan,Buhara,İstanbul,Lakhnau,Kanpur.Kitaplarveelyazmalardünyevivedinîiçerikli185olup,şiirlervenesirler,bilimseltezler,İslamdinininfıkıhkitapları,İslamhakkındayazılar,Hz.Muhammed’insün-netlerivehikmetlerihakkındahadisler,şeriatveKur’anileilgilikonularyeralmaktadır.

Buradaünlüşair,bilimadamıvedüşünürAbdurrahmanCamî(1414-1492)’ningramerçalışmasınıneneskikopyasıolanemsalsizbuluntuyudazikretme-mekmümkündeğildir.ElyazmasıKırgızistan’ıngüneyindePamirlibirKırgızailesindebulunmuştur.

Camî’ninPoleznıye Zameçaniya Dostatoçnıye Dlya Razreşeniya Trudnos-tey Al-Kafii (el-Kâfiye Müşkülatını Kaldırma İçin Faydalı Bilgiler) adlıeseriİbn-i el-Hacib (1175-1249) ’in gramer çalışmasının tefsiri (yorumu) olarakyazılmıştır.AslınabakılırsabueserArapdiliniöğrenmekiçinsadeceokulki-tabıdeğil, aynı zamandaArapdiliningramerzorluklarıvegeneldurumunuaydınlatanözgünbir çalışmadır.Camî’ninbubilimsel çalışmasıArapdiliniöğrenenlerarasındakısasüredetanınmışveyaygınlaşmıştır.Eserinnüshaları-nındeğişiktarihliveçoksayıdaolmasıonunAsyaülkelerindeçeşitliadlarlayayılmış olduğunu gösterir. Böylece, Özbekistan BilimlerAkademisi Şarki-yatEnstitüsündekitoplantıdaCamîeserlerikatalogundakieserlistesininXVI.yüzyılınbaşındanXIX.yüzyılınsonunakadarki tarihlereaitellibirkopyasızikredilmiştir.

Camî’nineserlerininelyazmaları,kopyaedenkişininincebirsanatzevkinitasdikedicimükemmeltezhipsüslemeleriyletamolarakmuhafazaedilmiştir.

Camî’nineserlerininelyazmalarıyazılıştarihinden1-2senesonraBalh’taTürkasıllıustahattatDevletMuhammedİbn-iTengriberdiKuşçutarafındankopyaedilmiştir.TürkboylarındanbiriolduğubilinenKuşçulariseKırgız,Ka-zakveÖzbeklerinarasındayaşamışlardır.

SonciltlemeXIX.yüzyılınortalarındayineustahattatMollaNadirMu-hammedtarafındanyapılmıştır.

XIX. yüzyılın başındaHacıAbdullah İbn-i Salih İbn-i İsmail (MahremEfendi) tarafından hazırlanıp 1890-1891 yıllarında İstanbul’da yayımlanmışolanKommentariy k Grammatiçeskomu Traktatu Al-Djami (Cami’nin Gramer 185 Mason,V.M.–Ploskih,M.V.(ed.),Po Sledam Pamyatnikov İstorii İ Kul’turı Kirgizstana,Ukaz.soç.,s.91-92.

Ethem TENİŞEV


Çalışması Üzerine Açıklamalar) adlıeserinKırgızistan’ıngüneyindebulunma-sıdailgiçekicidir.

Kırgızistan’ıngüneyillerindeCamî’ninbaşkaeserlerinindebulunduğunubelirtmek gerekir.Araştırma ekibi,Camî’nin nadir taş basması eserlerindenolanikieserini,tanınmışsufilerinbiyografisiniiçerenNafahat el-Uns (Dost-luk Esintisi) adlıeseriveHerat’ınhükümdarıSultanHüseyinBaykara’yaithafedilenSilsilet-üz-Zeheb (Altın Zincir) kasidesinieldeetmişlerdir.Eserlerinherikiside1893yılındaKanpur’daFarsçaolarakyayımlanmıştır.186Buradaşöylebirsorudoğar:EğerKırgızistan’daünlüyazarlarınArapçaveFarsçaeserleribukadarmeşhuriseacabaKırgızlarArapveFarsdillerindekendieserleriniyazmamışlarmıydı?

Araştırmaekibi,KırgızCumhuriyetitopraklarındaÖzbekklasikedebiyatı-nınkurucusuAlişerNevai(1441-1501)’nin187Türkçedivanlarınıntaşbasmasıyayınlarınıdabulmuştur.Demekki,odönemlerdeKırgızistan’dasadeceArap-çaveFarsçadeğil,Türkçedeokunmuştur.AyrıcaKırgızhalkının,derinbiryazıgeleneğinesahip,YusufBalasagun’unKutadgu Bilig(1069)veMahmutKaşgari’ninDivanü Lügat-it-Türk(1084)adlıeserlerininyazıldığıKarahanlıDevleti’ninkültürünüsürdürücülerdenolduğunudaunutmamakgerekir.Araş-tırmaekibininbulduğuçoksayıdakiArapça,Farsça,Türkçekitapveelyaz-malarıKırgızistan’daeskidenelyazısıgeleneğininolduğunugöstermektedir.Bununokuleğitimininyardımıyladesteklenmişvegelişmişolduğuaçıktır.Se-merkandveBuhara’dabelirliİslamieğitimmerkezleri,okullarvemedreselerXV-XVII. yüzyıllarda ortaya çıkmıştır.Kırgızistan topraklarındamedreselerdahasonrakidönemlerde,genelolarakXIX.yüzyılın ikinciyarısındanitiba-renyerleşikhalkınyaşadığıbölgelerdeaçılmayabaşlamış,göçebeKırgızlarınçocuklarıisekendievlerindeveyaotağlardaeğitimalmışlardır.XIX.yüzyılın30’luyıllarındaOxus(Ceyhun)Nehri’ninyukarıkısmındabulunmuşolanİn-gilizseyyahıC.Vud,otağ-okullardakiKırgızçocuklarınınKur’anderslerinekatılmıştır.1881857yılındaKırgızlarıziyaretedenÇ.ValihanovBuguKabilesiilerigelenlerininçocuklarınınokumayazmaöğrenmeyebaşladıklarınıbelirt-miştir.189

1892’deKırgızistan’dayedimedresemevcut olupbunlardanbeşininOşşehrindeolduğubilinmektedir.1914yılındaiseOşvilayetinde1172talebesiy-le88medresebulunmuştur.1901Ocak1913’tePişpekvilayetinin21ilçesinde(sadeceKırgızlarınyaşadığı)1182erkekve131kızöğrencisiyle59mektep,

186 E.Maanayev,V.Ploskih,age.,s.92-98.187 E.Maanayev,V.Ploskih,age.,s.98.188 Vud,C.(1872),Puteşestviye k Verhov’yam Oksusa,London,s.315;Aytmambetov,D.(1961),Dorevolyutsiyonnıye

Şkolı v Kirgizii,Frunze,s.10.189 Valihanov,Ç.(1988),Kirgizı,İzbrannoyeproizvedeniya(Seçilmişeserler),Alma-Ata,s.338.190 D.Aytmambetov,age.,s.25.

Eski Kırgızca


Prjevalskiyvilayetinin26 ilçesinde2276erkekve42kızöğrencinineğitimaldığı28okulunbulunmasıdadikkatçekicidiğerbilgilerdendir.191

XX.yüzyılınbaşındanitibarenKırgızistan’dayeniusulokullar(Usul-iCe-did)açılmayabaşlamıştır.Buokullarınkurucularıveilköğretmenleriçoğun-luklaVolgaTatarlarıolmuştur.DahasonrabuokullardaUfa,Kazanmedrese-lerindenvePişpek,TokmokvePrjevalskiy’dekiyeniusulmekteplerdeneğitimgörenKırgızöğretmenlerçalışmayabaşlamışlardır.192

YukarıdasözüedilenkesindelillergeçmişteKırgızlarınyüksekkültürvetahsilsahibiolduklarını,dilöğrenmeye,şiirevebilimselsanataolanhevesle-rinigöstermektedir.

Kırgızlar kendi topraklarında edebî dilin zaruretini erken idrak etmişler-dir.Buzaruretelyazmaeserler, resmîbelgeveyazışmalardauygulanmıştır.BunlarıniçindenöncelikleMoldoNiyaz’ın(XIX.yüzyılın20’liyılları-1896)ÇimkentveTaşkent istilası (1865),FerganaKırgızlarınınKudayarHan’danSarı-Kol’a kaçışı (1845-1858), Kaşgar yöneticisiYakubBek’inKırgızmül-tecileregösterdiğimuamelegibitarihîolaylaraithafedilmişbüyükmanzumeserinibelirtmekgerekir.

Moldo Niyaz, Şahmerdan Nehri Vadisi’nde (Kırgızistan’ın güneyinde)doğmuş veKırgızistan’ın kuzey bölgelerinde bulunmuştur.MoldoNiyaz’ıneserlerinindiliniB.M.Yunusaliyevincelemiştir.193

XIX. yüzyılın başında (1824-1827)KırgızlarRus yönetiminemektuplaryazmışlardır.194AyrıcaXIX.yüzyılın50-60’lıyıllarındaKırgızlarıRusya’nınhimayesine kabul etmeleri için ricayla yazılanKırgızmektuplarımuhafazaedilmiştir.195

Rusya ile ilkelçilik ilişkilerineaitKırgızmektup-belgelerimevcuttur.196 Dahaerkenyazılanmektup,AtakeBatır’ınmektubu23Ağustos1785tarihindeyazılmış,demekkiXVIII.yüzyılınortalarındaKırgızlarArapyazısınıkulla-nıyorlardı.KırgızlardakitarihîtutanakbelgelerinineneskisiKuzeyKırgızlarıileUlıJüzKazaklarınınarasında1847yılındayazılmışdostlukanlaşmasıdır.197 Kırgızlararasındayazılanbütünbuemsalsizbelgelersadecedilbilimcileriçindeğil,elbettekitarihçileriçindeönemlideğertaşımaktadır.

Çolpon-Ata’dakiTarihveYurtBilgisiMüzesindeKırgızlaraaitdörtmek-tubunfotokopisininyeralmasıbirtesadüfolmasagerek:

191 D.Aytmambetov,age.,s.12.192 D.Aytmambetov,age.,s.36,39.193 B.M.Yunusaliyev,age.,s.48-72.194 Ploskih,V.M.-Kudaybergenov, S.K. (1968), “RanniyeKirgizskiye PismennıyeDokumentı”, İzv. AN Kirg. SSR.

Obşestv. Nauki,Sayı:4.Frunze,s.76.195 Ploskih,V.M.-Kudaybergenov,S.K.age.,s.75.196 Ploskih,V.M.(1970),Pervıye Kirgizsko-Russkiye Posol’skiye Svyazi (1784-1827),Frunze.197 V.M.Ploskih,S.K.Kudaybergenov,agm.,s.75.

Ethem TENİŞEV


1.KırgızbeyleriOlcobayAkımbekveBaşçavuşMambetUmetov’unBatıSibirya’nınvalisineyazdıklarımektup.Cırgalan,5Ağustos1825.

2.KırgızbeyleriŞeralıveonunoğluAlgazı’nınBatıSibirya’nınvalisiadı-nayazdıklarımektup.Ak-Suu,9Nisan1827.

3.Ve4.BuguKabilesi’nin1827ve1855yıllarındaRusya’nınhâkimiyetialtınagirmeleriyleilgiliantları.

Adıgeçeneservebelgelerindilineyiifadeetmektedir?ÖrnekolarakMol-doNiyaz’ınmanzumeseri,OsmonalıSıdıkov’unŞabdanhakkındakitarihiveüçmektubu dikkate alınabilir (XVIII. yüzyılın sonu,XIX. yüzyılın başı veortası).MoldoNiyaz’ınmanzumeserinindilinintemeliniTürkhalklarınçoğuiçinortakolanÇağataycateşkileder.

Bunakanıtolarakfonetiközelliklerigösterilebilir:Kelimebaşınday-ün-süzü:yolavçu“yolcu”,yaḳşı“iyi”,yıl“yıl”,yorġa“yorga”,yurt“yurt,ev”,yer “yer”,yat-“yatmak”,yaz-“yazmak”;ilkhecelerdebulunmayanu, üünlüleri:altun“altın”,aġalarum“ağabeylerim”,ḳaytarub“iadeedip”,ayrılur“ayrılır”,köñlüm ḳalur“gönülkoyarım(kırılırım)”,aytdum Niyaz“ben,Niyaz,söyle-dim”,yatar idüñiz“yataridiniz”,bolmas midüm? “olmazmıydım?”.

Morfolojiközellikleriiçinde:İlgidurumueki-nıñ/-niñtonluveakıcıün-süzlerdensonra:ḳıznıñ“kızının”,yerniñ“yerinin”;belirtmedurumueki-nı/-ni tonluveakıcıünsüzlerdensonra:bu mırzanı“bubeyi”,sözüñni“(senin)sö-zünü”;vasıtadurumueki-n:közün körüb“gözünügörüp”;geçmişzamaneki

-mış:ḳalmış bu dunyada caḳġan adam“budünyadakalmışbeğenilmişadam”.Leksiközellikleri:Dönüşlüzamir:kendüñ“kendin”;edat:bilen “ile”.İmlaözellikleri:ñ’ninayrıikiharfle(nun ve kaf)yazılması:yurtıng “senin

yurdun”,mangday“alın”,desengiz“eğerdiyecekseniz”;kelimekökleriveek-lerininayrıyazılması:torı-nıñ “dorunun”,kamçım-nıñ“kamçımın”,ezüm-nüñ “kendimin”.

Manzum eserlerdeki Çağatayca temel özellikler Kazaklarda devam et-tirilmiştir.Buaşağıdakiözelliklerdegörülmektedir: İkiünlü,akıcıünsüzveünlüarasındakiveyakelimesonundakiġ >v değişimi:avıl“köy”,avız“ağız”,bavrum“kardeşim(düz çev. “ciğerim”)”,kara tav“karadağ”;ş >sdeğişimi:sol“şu”,casan-“süslenmek”,cas terekdey“gençkavakağacıgibi”;yönelmedurumuI.veII.şahısiyelikzamiri:maġan“bana”,saġan“sana”.

MoldoNiyaz’ınmanzumeserlerindeustacakullanmışolduğubukarışıkdili,EskiKazakedebîdiliolarakdaadlandırmakmümkündür.

GerçektendemanzumeserlerindiliKırgızcaunsurlarladoludur.Fonetiközellikleri:Ünlüleringüçlüdudakuyumu:Kokondo“Hokand’da”,

corgologon “yorgalayan, yorga giden”, körgönmün “görmüştüm”;198 kelime

198 B.M.Yunusaliyev,age.,s.56-57.

Eski Kırgızca


başındac:caz (yaz),ciyirme“yirmi”,cür-“yürümek”,ci-“yemek”;kelimebaşındacı yerine (y) ı: ır “şarkı”, ıraak “uzak”;199ünlülerveakıcıünsüzlerarasında b >v değişimi: bolvoyt “olmaz”, ḳış ḳılvayt “kışın yapmaz”;200 du-daksıldiftonglarınınmevcudiyeti: ow/öw: towdun (ilgidurumu)“dağın”,bi-röw “birisi”;uw/üw:uwluñ “oğlun”,ḳızıl özdüw “kırmızıyanaklı”; ikiünlüarasınday ünsüzününmevcudiyet:iye:biyeni“kısrağı”;üye:tüyeleriñ “senin develerin”.201

Morfolojiközellikleri: İlgidurumueki -nıñ yerine -nın:baġbannın cayı “bahçıvanınyeri”;belirtmedurumueki-dı:marttardı“yiğitleri”;teklikIII.şa-hıs şimdiki-gelecek (geniş)zamaneki -t:bolot “olur”,ḳoyuyt “koyar”;âdetedilengeçmişzamaneki-çu/-çü:cerde catçu çaçılıp“yerdeyatardıdağılıp”,kündö şelçe tokuçu“hergünkilimdokurdu”.202

OsmonalıSıdıkov’unTarih-i Kırgız Şabdaniya (Kırgız Şabdan’ın Tarihi) adlıeserinindiliTatarcaveÇağataycadilunsurlarınınkarışımından,yaniEskiTatar edebî dilindenoluşur:Bir yandankelimebaşınday:yiget “yiğit”,yaş “genç”,yoḳ“yok”;kelimesonundaġ:taġ“dağ”;kelimekökleriveeklerininayrıyazılması:bulutlar-ġa(yönelmedurumu)“bulutlara”;bununyanısıra:ir “er”,yan“can”;edatkebek;öteyandançıkmadurumeki-nan:ḳollarınan“kul-larından”,yirlärennän “topraklarından”.BudilyapısındaKırgızcaözelliklernetolarakgörülür:Kelimebaşındac:curt“yurt”,cigit“yiğit”,cit-“yetmek”;ilgidurumueki-dın:märifetdin izi“aydınlanmanınizi”,bizdin ḳırġız“bizimKırgızlar”;belirtmedurumeki-di:hızmetdi“hizmeti”,şol yerdi“oyeri”,kim-di“kimi”;edatşekildi“gibi”(Tatarcadakişikelle yerine):adem şekildi“adamgibi”(ayrıntılıbilgiiçinaşağıyabkz.).

Atake Batır’ın (1785), Akımbek Olcobay Bey’in, Mambet Ümötov’un(1825)veBaytikKanayev’in(XIX.yüzyılınortaları)mektuplarınındiliÇağa-taycaunsurlarınbüyükölçüdekorunmuşolduğuKırgızdiliözelliklerinitaşır:selamet-lik-ler-ini(belirtmedurumu)“onlarınsağlığını”(AtakeBatır’ınmek-tubundan);birülmüş altın medal yolukturub aldım“verilmişaltınmadalyonunasibimlealdım”(AkımbekOlcobayBeyveMambetÜmötov’unmektubun-dan);izzatlü va hurmatlü“izzetlivehürmetli”(BaytikKanayev’inmektubun-dan).

Adıgeçeneserlerindilihiçkuşkusuzedebîdillerikullanantabakalaraaittir.Bueserlerindilinde işlenmişlik,şiveselvesözlügeleneklereözgüözelliklermevcuttur.Bununlabirlikteedebîdillerinşekillenmesindegörülentekdüzeli-ğinolmamasıgözeçarpmaktadır.

199 B.M.Yunusaliyev,age.,s.57.200 B.M.Yunusaliyev,age.s.57.201 B.M.Yunusaliyev,age.,s.59-60.202 B.M.Yunusaliyev,age.,s.54,57-58.

Ethem TENİŞEV


Kırgızedebîdilininbirkaçbölgeselvaryantıortayaçıkmaktadır:a)Çağataycatemelli(Kırgızmektupları);b)EskiKazakedebîdilitemelli(MoldoNiyaz’ınmanzumeseri)c)EskiTataredebîdilitemelli(OsmonalıSıdıkov’unTarih-i Kırgız Şabda-

niya (Kırgız Şabdan’ın Tarihi) adlıçalışması).Bu listeyeÖzbekçe temelli edebîdilvaryantıdaeklenebilir:1918-1919

yıllarında Sovyet iktidarı temsilcilerinin halka hitaben yaptığı konuşmalarKırgızistan’ıngüneyindeÖzbekçeolarakyazılmıştır;Kırgızistan’ınkuzeyin-de1924yılınakadaryazıdiliolarakbüyükölçüdeÖzbekçekullanılmıştır(bk. Örneğin, 1917’dePişpek’te yayımlanmış olanVozzvaniye Pişpekskogo Obç-şekirgizskogo Demokratiçeskogo Soyuza “Fuhara” (Pişpek Genel Kırgız De-mokratik “Fukara” Birliği’nin Beyannamesi).Kırgızistan’ınkuzeyindekiyer-lihalkKazakçayayımlanmışolangazete(Kumek, Uçkun, Kedey Erki, Aḳ Col, Tilşi)vedergileri(Çolpon, Tañ, Casḳayrat, Ayeldar Teñdigi)okumuşlardır.203

XVII. yüzyıllardaKırgızlar’ınRuslarla olan temaslarındaMoğolcayı veyazısınıkullandıklarınadairgöstergelerdevardır.204

AvrupaveAsyaülkelerindeolduğugibi ayrı ayrı tarihî-kültürmerkezle-rininkendiözellikleriyleOrtaÇağ’dakiKırgızistan’dadamevcutolduğunutahminetmekmümkündür.205

V.V.Vinogradov, bu özelliği feodalizm devrindekiBatı veDoğu edebîdilleriningelişmesinintabiikuralıolarakgörmektedir.Millîedebîdillerinolu-şumundanöncegelendevirler,örneğin,İranhalklarındaklasikArapça,TürkhalklarındaArapça ve Farsça, Japonlar veKorelilerde klasikÇince,AlmanvebatıSlavhalklarındaLatince,güneyvedoğuSlavhalklarındaEskiSlavca(EskiBulgarca),BaltıkveÇekhalklarındaAlmancanınkullanıldığıdevirler-dir.206

A.N.Sobolevskiy,Rusedebîdilinintarihindebirkaçedebîdilin,ikiNov-gorod,ikiKiyev,ikiBatıRusdilininolduğunubelirtir.207

Kırgızistan’daeskidenedebîdilinolmadığını,“molladili”ninolduğunusıksıkduymakmümkündür.Bencebutabirisadeceolumluanlamdayorumlamakgerekir.Çünkü eskidenmollalar yalnızca din adamları değil, aynı zamandakültür ve bilim adamları da olmuş ve çocuklara okuma yazma öğretmişler-di.Mollalar,eğitimliinsanlarolarakbirçokklasikDoğudilinevakıfolmuşlar,edebîdilinoluşumvegelişiminedekatkısağlamışlardır.Bunuinkâretmenin203 S.S.Daniyarov,age.,s.186.204 V.V.Barthold,age.,s.523-524.205 Funkstionalnaya Stratifigrafiya Yazıka(1985)Moskova,1986;E.G.Tumanyan,Yazık Kak Sistema Sotsiologiçeskih

Sistem,Moskova,s.112.206 Vinogradov, V. V. (1960), Razliçiya Mejdu Zakonomernostyami Razvitiya Slavyanskih Literaturnıh Yazıkov v

Donatsiyonalnuyu i Natsiyonalnuyu Epohi,Moskova,s.10.207 Sobolevskiy,A.N.(1980),İstoriya Russkogo Literaturnogo Yazıka,Leningrad,s.22-23.

Eski Kırgızca


mümkünolmadığıgibiburadabelirtmemekdeeldedeğildir.BununparaleliolarakmillîdönemekadarkiAlmanedebîdiliningelişimindemanastırlarınveüniversitelerinrolügösterilebilir.208

Halkınokumayazmaoranınındüşükolmasıörnekgösterilerekedebîdilinvarlığı gerçeği vevazifesi göz ardı edilemez, çünkükültürde sadecemiktardeğil nitelik (kalite) önemlidir.Bununla ilgiliV.V.Vinogradov şöyle ifadeetmiştir:“Erken dönemlerde burjuva milletlerinin eğitiminde edebî dile sınırlı sosyal gruplar vakıf olmuşlar. Nüfusun genelini oluşturan köy ve şehir halkı ise ağız, yarı ağız ve şehir konuşma dilini kullanmışlardır. Eğer millî dil edebî dille birleştirilseydi milletin sadece bir dil parçası olurdu.”209

Böylece,KırgızlarınXVIII.yüzyıldanitibarenazdaolsakenditürveüs-luplarınıkattığıbirdeğil,birkaçbölgeseledebîdiliArapalfabesiylekullandık-larınıkesinbirşekildesöylemekmümkündür.Edebîdillerinkaynaklarıolanelyazmalarıveeskibaskılıkitaplarıtoplamavearaştırmaişidüzenlibirşekildesürdürülmelidir.Butüreserlerleilgilikodlamaveyazılışların,(özelvegenel,genelleştirilmişgörünümdeki)bilimselyayınvearaştırmalarındadüzeneko-yulmasıgerekir.Böyleçalışmalar,KırgızlarınXV-XIX.yüzyıllardakiokumaçevresinivekullandıklarıkitapları,eğitimliKırgızlarınnasılbirbilimseleği-time ve edebî zevke sahip olduklarını, hangi olaylar ve düşüncelerin onlarıheyecanlandırdığını,hangimanevideğerleri izlediklerinibelirlemeye imkânsağlar.210 Bu şekildeKırgız halkının geçmiş dönemlerdeki ve günümüzdekikültürleriarasındakigerçekbağortayaçıkar.

Osmonalı Sıdıkov’un Eserlerinin DiliOsmonalı Sıdıkov’un Ufa’da yayımlanmış 1913 tarihli Muhtasar Tarih

Kırgıziye (Kısa Kırgız Tarihi) ve1914(1915?)tarihliTarih-i Kırgız Şabdaniya (Kırgız Şabdan’ın Tarihi) adlıeserlerinindiliincelenecektir.

Öncelikleyazarınkendisihakkındabirkaçsözsöylemekgerekir.Sıdıkovhakkındadaha geniş bilgiyeArslanKoyçiyev’in yazılarındanulaşmakmüm-kündür.211

OsmonalıSıdıkov,1875’teKoçkorVadisi’ndeyeralanAbayıldabölgesindeSarbagışKabilesi’ninnüfuzlubirailesindedünyayagelmiştir.İlkeğitiminiyerlimollalardanalmış,dahasonra1899’daÜç-Turfan’datamamlamıştır.Kırgızla-rıntarihineilgiduyanOsmonalıSıdıkov,bualandaelindehususibirçalışmabulunmamasınarağmenkendihalkınıntarihiüzerineçalışmayakararvermiştir.KırgızşeceresikaynakolarakOsmonalıSıdıkov’unilgisiniçekmiştir.BunlarıaraştırmakiçinbütünAlaToobölgesinidolaşmışve1901yılındaKaşgarbölge-

208 Guhman,M.M.-Semenyuk,N.N.(1983),İstoriya Nemetskogo Yazıka IX-XV vv.,Moskova,s.133.209 V.V.Vinogradov,age., s.15.210 Erkebayev,A.(1988)“KırgızElininRevolyutsiyagaÇeyinkiAdabiyMurasıCönündö”,Kırgızstan Madaniyatı, Sayı:

30(1112),21Temmuz1988,s.5.211 Koyçiyev,A.(1991),“OsmonalıSıdıkuulu”,Kırgızstan Madaniyatı,Sayı:5(1255),14Şubat1991,s.5.

Ethem TENİŞEV


sindesekizaykalmıştır.OsmonalıSıdıkov’uneserleriniaraştıranAnvarBaytur,onun ilkkitabını1901’dekalemealdığını, ikincikitabını ise1914’teUfa’datamamladığını tahmin ediyor. 1916’daki Kırgız isyanından sonra OsmonalıSıdıkov’uneserlerikaybolmuştur.Yazarınkendisiise,1916yılındaisyanınön-derlerindenbiriolanKarıpbayKarahanuuluilebirlikteölümcezasınamahkûmedilmiştir.Ancak kader onamerhamet yüzü göstermiş veOsmonalı Sıdıkov1917’dePişpek’teTatarçocuklarınaöğretmenlikyapmayabaşlamıştır.1919’dao,2.Türkokuluve“Koşçu”adlıbirbirliğinokulunda,1925’teise6.okuldaça-lışmıştır.OsmonalıSıdıkov,1930’datotaliterrejiminbaskısındandolayıÇin’ekaçmışveburada1940yılındavefatetmiştir.

OsmonalıSıdıkov’uneserlerinindilinegelince,Çağatayca,212Kazakça213 ve Kırgızca(Çağatayca-Kırgızcamektuplarda)214vesaf(nukura)Kırgızca215yazıl-dığıgörülmektedir.Sıdıkov’unkendiifadesinegöreeserlerigerçek(nagız)Kır-gızcaileyazılmıştır.216A.Koyçiyev,budönemdekimillîdilinetkisivematbaaidarecilerinintaleplerinindegözardıedilmemesigerektiğinihatırlatmaktadır.217

OsmonalıSıdıkov’unnesrinebakıldığında,yazarıntektipcümleyapısınıkullanmayaeğilimliolduğunuveböyleceanlatımı(anlatımritminiveyatempo-sunu)monotonlaştırdığınıvebununmorfolojikunsurseçenekleriniazalttığınıbelirtmekgerekir.

Osmonalı Sıdıkov’un Tarih-i Kırgız Şabdaniya adlı ikinci kitabının diliedebî dil gibi karışıklık ve gelenekselliğin ihtiyaçlarına cevap verir nitelikte-dir.Buradadilinmorfolojikdüzeyi,şekilyazısı(grafik)vefonetikyapısısözkonusudur.

Çağataycanındilselöğelerinikolaycaayırtetmekmümkündür.Nazalñ’ninngşeklindeyazılmasıgözeçarpar:tarih bilmegen song(324)“tarihibilmediktensonra”;çong baġış derler(212)“ÇoñBagışderler”;balalarıngız(329-10)“çocuk-larınız”;zamananı-ng-gız (3210)“zamanınız”;minng(3337)“bin”;atalar-nıng ismi (3016) “babaların ismi”.Ayrıca kelime kökünün eklerden ayrı ve sonda-kieklerindekendiaralarındaayrıyazıldığıdurumlarmevcuttur:halḳ-lar-dın ha-ller-in bilür ḳa-ysı (212)“halkındurumunukimbilir?”tar-ih-nıng-faidesi (209)“tarihin[bilimin]faydası”;batır-lıḳ-ları (4415)“onlarınkahramanlıkları”;mehnet-ler-nimuyunġaalıp (2010)“mihnetleriniboynunaalıp”; iḳbal dawlet-ler-in açsun(205-6)“(onların)bahtlarınıaçsın”.Türkimlakurallarındakibuha-diseninkaynağıKarahanlıca-UygurcadönemindendeötekiEskiUyguredebîdilinedayanmaktadır.

212 Altımışbayev,A.(1980),Oktyabr’ i Razvitiye Obçşestvennogo Soznaniya Kirgizskogo Naroda, Frunze,s.63-66.213 Karimullin,A.(1985),Knigi i Lyudi, Kazan,1985,s.190-196;İstoriya Ufı, Ufa,s.193-196.214 Baytur,A.(1986),“OsmonalıSıdık”, Muhtasar Tarıhı Kırgızya, Urumçi,s.176.215 Karasayev,K.(1989),“MuhtasarTarıhıKırgızyacanaAnınTüzüüçüsü”, Ala-Too, Sayı:3,Frunze.216 A.Koyçiyev,agm., s.5.217 A.Koyçiyev,agm. s.5.

Eski Kırgızca


Kelimebaşıyünsüzüvardır:yir yüzinde(2212)“yeryüzünde”;yalġuz bu ademdir(3910)“buadamyalnızdır”.

Kelimeiçindeġ(tekbaşınaveyabaşkaseslerinyanında)mevcuttur:yafet oġu-llar-ı(242)“Yafetoğulları”,aġız-lar-ına(295-6)“ağızlarına”,oġru ḳarmap (2020)“hırsızıyakalayıp”,baş aġrusı(3214)“başağrısı”.

Yalnızşuörnekteġ >wdeğişikliğigörülür:sawıḳ yay bolsa(297)“yazso-ğukolursa”.

Kelime sonunda da ġ ünsüzünü görmek mümkündür: Tiyanşan ta-ġlar-ında (2012)“TiyanşanDağları’nda”,uluġ oġlı (257-8)“büyükoğlu”,on uruġ (301)“onuruk(boy)”.

Çıkmadurumu(diğervaryantlarınınyanısıra)-dın/-dinekleriyledeolu-şur:bu ademdin nehv-sarf ilim oḳula başladı (4714-15) “bu adamdan grameröğrenmeyebaşladı”;kiçe kündüz atdın tüşmey(4014)“gecegündüzattaninme-di”,andın ozatḳanlar(415)“oradanuğurlayanlar”,mundın evvel(469)“bundanevvel”.

Görecelisıfatlar-lu/-lüekleriyleoluşur:bahtlu adem(772)“mutluadam”.Şimdiki-gelecek(geniş)zamanikişekildeayırtedilir:

a)Süreklişimdikizaman:uḳuçılarġa ma’r-ifet ha-sıl ḳıladür(206-7)“öğren-cileremarifethasılolur”,toḳmaḳ-dın şemal tarafnan ötedür(3312)“Tokmak’ınkuzeytarafındangeçer”;

b)Genelveyatekrarlayıcışimdikizaman:dastan ḳılıp beyan ḳılur (226)“destanyaratıpbeyaneder”;tar-ih oḳuġan-bilür(223)“tarihiokuyanbilir”.

EmirkipiIII.şahıs-sunekiyleyapılır:Allah-ı Ta’ala toġru yolını körsetip iḳbal dawlet-ler-in açsun(205)“AllahTe’aladoğruyolunugösteripbahtlarınıaçsın”;songeġu yadeger ḳalsun(204)“sonhatıraolarakkalsın”

Dilekkipi-ayın(I.şahısteklik)ve-ayıḳ(I.şahısçokluk)ekleriyleyapılır:anıng nisün ayta-yın(2219-20)“onunneyinisöyleyeyim?”,merden ḳa-lma-yıḳ (2220)“merdanolmayalım”.Sıkrastlananşekillerdenbiride-üpzarf-fiileki-dir:hizmet itüp (393) “hizmet edip”.Buradaüzre sontakısı veol- fiilini debelirtmemizgerekir.

AyrıcaTatardilbirlikleriniveizleriniaçıkçagörmekmümkündür.Arapça-dangeçmişkelimelerinbaşındaġ(aynyerine)mevcuttur:ġizzet-hürmet körüp (4118-19)“saygıvehürmetgörüp”.Tataredebîdilininnormlarınagörebirçokkelimeyilebaşlar:bu kitabnı yazdıḳ(206)“bukitabıyazdık”;on biş yıl(206)“onbeşyıl”;sunung yanında(406)“sununyanında”;yazıḳsız(427)“günahsız”;ḳızıl yawlıḳ(8115)“kırmızıyazma(başörtü)”.Budurumunciçindegeçerliolduğunusöyleyebiliriz:coġaltıp ciberdim(2816)“kaybettim”.Kelimesonun-da w diftongudabulunmaktadır: taw tübünen ketken (326) “dağındibindengitmiş”;adem aldaw(326)“adamlarıkandırmak”;bişew(3617)“beşi”.

Ethem TENİŞEV


Belirtmedurumu-nı/-niekininyardımıylaoluşmaktadır:fani dunya-nı taş-lap(18)“fanidünyayıbırakıp”;başḳa halıḳ-nı bilü kerek(221-2)“başkahalkla-rıdabilmekgerekir”.BudurumunIII.şahısiyeliğiiçinde-ın/-in ekikullanılır:bişew tohan-lar-ın tawıp aldı(849-10)“beşiakrabalarınıbuldu”.Sıfat-fiilingeç-mişzamançekimi-ḳan/-kenekleriyle,şimdikizamançekimiise-a/-e+turġan şekilleriyle yapılır:ötken halḳ-lar (202) “gelip geçmiş halklar”;bu da atası barda turġan cirge ḳadem ḳoydı(2015-16)“budababasıolanyereadımatı”.

BirdiziKırgızcaözelliklervardır.Kırgızcanınözelliklerindenbirideke-lime başındaki c ünsüzüdür: hazırġı curt ba-şlıḳlar-ına-çe tartıp cetkürdim (2015)“şimdikimemleketyöneticilerinekadargötürdüm”;auliya dip calbarıp (731)“evliyadiyeyalvarıp”;ata-babalar-ın cürüş-türüp(227)“ecdatlarınıbir-birlerineziyaretettirip”;cılḳı baḳu küni tüni(4312-13)“geçegündüzatgütmek”.

Kırgızcayaözgüsesdeğişmesi:a)ş <s (şayla- <* sayla-): şaylangız-lar dip halıḳ-ḳa habar ḳildı (401-2)

“seçinizdiyehalkahabergeldi”.b)-şd- <-şl- (taşda- <*taşla-): taşlap ketti Ḳarabay(681)“Ḳarabaybırakıp

gitti”.Önseste i, u ünlülerinintüremesigünümüzKırgızcasınaözgüdür: ılayıḳ

(403-4)(<Ar.layıḳ)“layık”,Urustam(9518)(<Far.Rustem)vb.İlgidurumu-dın/-dinekiyleyapılır:batır şabdan-dın iki türli suretin hem

özimiz-din resmi-miz-ni ḳoyıp (2011-12) “bahadır Şabdan’ın iki türlü resminihemkendiresmimizikoyup”,şol iki ademdin bala-lar-idur(915)“şuikiada-mınçocuklarıdır”.

Yönelme durumunu -ġa/-ge ekleri oluşturur: ḳız aytubdı asan mirza-ġa (9115-16) “kızAsanMirza’ya cevap vermiş”,anı bizge aytalar (8913-14) “onubizesöylediler”.

Tonlu ve akıcı ünsüzlerden sonra gelen belirtme durumu eki -dı/-di’dir:tar-ih oḳumaġan kimdi bilür (2013) “tarihi okumayan kimi bilir? ”;Orman-handı körmek-ke(412-3)“OrmanHan’ıgörmeye”.

Çıkmadurumuise-dan/-dınekiyleyapılır:ḳızıḳdan ḳızıḳ (4417)“ilginçtenilginç”;künden kün (4519-20)“gündengüne”.

III. şahıs iyelikekindensonragelenbulunmadurumuekin bağlantıün-süzüylebirlikte-nda/-ndişeklindekullanılır:isiḳ köldin kün çıḳış canubinda (925)“Isık-Göl’ündoğutarafında”;narındın icinde(435)“Narın’ıniçinde”.

Hareketinolanaksızlığı-a/-ezarf-fiilekiveal-fiilininbirleşmesiylegöste-rilir:cirge citelmez ḳol berlen(295)“yereyetişmeyeneliile”.

Yakıngeçmişzamanınikişeklivardır:a)-ġan/-gen:uşbu iki zatdan taralġandur(2221-22)“iştebuikizattandağıl-

mıştır”;

Eski Kırgızca


b)-ıbdı/-ibdi:köp ġizzet-hürmet körüp ḳaytıbdı(4119)“çokhürmetvesaygıgörerekdönmüş”.

Kırgızcayaözgükelimeler:neçen“kaç,nekadar”(208);kaytala-“tekrarla-mak”(208);veşekildi“şekilde,gibi”(2110).

YukarıdakimalzemelerdenyolaçıkarakÇağataycaveTatarcaunsurlarınaynımetindeharmanlanmışolmasının,TürkçeninVolga-Tatarcavaryantınındokusunu oluşturduğunu düşünebiliriz. Bu dokunun içineKırgızca unsurlarustalıkla geçirilebilir.NeticedeEskiKırgız edebî dilinin bölgesel varyantla-rından birimeydana gelmektedir. Bu varyantOsmonalı Sıdıkov’un yaratıcıçabalarıylakurulmuşolmalıyadaSıdıkov’unönündeböylebirörnekvardıveonuizlemiştir.

Sonolarak,buradaEskiKırgızedebîdilikaynaklarınıntamlistesinitopla-mavetanımlamanınmümkünolabileceğinibelirtmemizgerekir.Böylece,Kır-gız edebî dilinin şekillenmesinin büyüleyici kültürel-lengüistik tarihini yaz-makiçintemelteşkiledilmişolacaktır.

Son Söz1.EskiKırgızcanınşekillenmevegelişmesüreçleriyleilgilibueserdeyer

alan bilgiler, çalışmanın tamamlandığı ve eklenecek yeni bilgilerin olmadı-ğıanlamınagelmez.Aksine,buçalışmadaEskiKırgızcanınsadeceyapısıvebugünekadargeçirdiğigeneldeğişimsürecielealınmıştır.Tarihselsüreçlerinayrıntılarıylaincelenmesikaçınılmazbirzarurettir.

EskiKırgızcadevriiçinmalzemeolarakÇağdaşKırgızcanınşiveveağız-ları,OrtaKırgızcadevriiçiniseAltaycanınşiveveağızlarındanörnekleralın-mıştır.Ayrıca,KırgızlarlailgiliaraştırmalarıniçindeEskiKırgızcaalanınaba-ğımsızbirstatükazandıracakkadarmalzemeninmevcutolduğunubelirtmekgerekir.

2.Çalışmada,EskiKırgızedebîdilininbirkaçkatmandanoluştuğugöste-rilmiştir.Uluslaşmadevrinekadaredebîdilintekbirölçütüyoktur.Budurum,dilinvaryantlaşmasınavebölgeselvaryantlarınbirbirleriyleetkileşimineyolaçmıştır.Bunların her birinin ayrıntılı olarak incelenmesi ve gelişim aşama-larının tespit edilmesi gerekir.Ayrıca, bölgesel varyantların oluşmasında vesabitbiredebîdileentegrasyonundaetkiliolantoplumsalşartlar,hadiselerveşahıslarınrolübelirtilmelidir.

eskİ kirgizca - tdk.gov.tr tenİŞev_eskİ kirgizca.pdf · türk dünyası 37. sayı 51 * yrd....

Documents