emancipatie van de technische wetenschappen in …instrument van stw is het open...
TRANSCRIPT
0101
Emancipatie van de technische wetenschappen in Nederland
0302
01
Emancipatie van de technische wetenschappen in Nederland
WETENSCHAP WAAr
03
IederemaandkenthetSTW-bestuursubsidietoeaan
veelbelovendonderzoek.Criteriazijnwetenschappelijke
kwaliteitenkansenopvalorisatie.Tenminste,verwachte
kwaliteitopbeidecriteria,wanthetbestuurweetnatuur-
lijknietwathetgaatopleveren.Wantwatbijvoorbeeld
zouhetbestuurinhetnajaarvan1998hebbenverwacht
vanproject04878?
Nuwetenwehet.GerhardRakhorstvandeGroningse
vakgroepBiomedicalEngineeringzettetweepromovendi
ophetsimulerenvanorgaanperfusiesystemen.Daarmee
wildehijdekwaliteitvandonorleversverbeteren.Zodra
hetorgaanuitdedonorisverwijderd,krijgthetgeleidelijk
eentekortaanzuurstofenvoeding.Metperfusielosjedat
probleemop.
Erkwameenoctrooi,eenbedrijfje,eenprototype,
eenklinischproducteneenmarkttoelating.Inmiddels
zijnwereldwijdmeerdanvijftigapparateningebruikbij
transplantatie-afdelingeninziekenhuizen.Dezeapparaten
vanhetbedrijfOrganAssistreddenjaarlijkstientallen
levens–eenvalorisatiesuccesomgeweldigtrotsoptezijn.
Hetisprachtigomnutekunnenconstaterendat
STWheeftbijgedragenaanbeteredonororganen,aan
wereldwijdschonerafvalwater,aanlichtevliegtuigen,
aanbetrouwbarebruggen,beterebehandelingvan
hartinfarcten,aansnellecommunicatieenaanefficiënte
zonnecellen.Enja,óókaanhoogopgeleideonderzoekers
eneenmeerconcurrerendekenniseconomie.
Hetzijnnatuurlijkdeonderzoekersmetpassieen
innovatieveideeëndiedemaatschappijvooruithelpen.
Debijdragevandeoverheidisbescheiden.Tochheeftde
overheidhierinlangzaammaarzekereenmeersturende
rolgepakt.Sinds1981gafSTWuitvoeringaandierol.
Doortefinancieren,doorverbindingenteleggentussen
ontwikkelaarsenafnemersvantechnologischekennis
endoordedefinitietevolgenvanwatgoedetechnische
wetenschapis:wetenschapwaaranderenopzittente
wachten.
Ditboektoontdeemancipatievandetechnische
wetenschappen.Indejarenzestigenzeventigwerd
technischwetenschappelijkonderzoekvoorminderwaar-
digaangezienenwerdsamenwerkenmetbedrijvenmet
argusogenbekeken.Nu,injanuari2017,zijntopsectoren
endenationalewetenschapsagendaeenwezenlijkonder-
deelvanhetwetenschapsbeleidenvormentoegepaste
entechnischewetenschappenéénvandevierdomeinen
vanNederlandsbelangrijksteonderzoeksfinancier.Ik
concludeerdanooktevredendatvijfendertigjaarrijping
detechnischewetenschappenineenuitstekendepositie
heeftgebracht.InretrospectiefisSTWeenfantastisch
instrumentgeweestomhetdomeinToegepasteenTech-
nischeWetenschappentedoenontstaan.
Prof.dr.ir. ToN vaN dEr STEENvoorziTTEr STW 2014-2016BESTuurSlid NWo-domEiN TTW
EEN fANTASTiSCH iNSTrumENT
0504
Toegepaste wetenschap gold vroeger als het
domein van ingenieurs en werd lang niet overal
voor ‘echte’ wetenschap aangezien. Het zijn niet
alleen maatschappelijke ontwikkelingen die daar
verandering in hebben gebracht. ‘STW werd als
tegendraads gezien, als anders en rebels. Maar ik
durf wel te stellen dat onze visie op wetenschaps
financiering inmiddels breed geaccepteerd is.’
Wetenschapiseencreatiefprocesparexcellence.
Hetiseentochtdooronbekendenonontgonnenterrein.
Hetismoeilijk–zonietonmogelijk–tevoorspellenwat
jeallemaalzulttegenkomen,hoelanghetgaatdurenen
watjeerpreciesaanoverzulthouden.Datneemtniet
wegdatervanalleskanwordengedaanaandevoor-
bereidingenlogistiek.Eengoedteamdatoverdejuiste
middelenkanbeschikkenheefteengroterekansomvan
deexpeditieeensuccestemaken.Ditisdekernvanhet
bestaansrechtvanTechnologiestichtingSTW,zoblijktuit
eenreeksgesprekkenmetmensendieerindeloopder
jarensleutelrollenvervulden,oferanderszinsdichtbij
betrokkenbijwaren.
Per1januari2017wordendeactiviteitenvanSTW
ondergebrachtinhetnieuweNWO-domeinToegepasteen
TechnischeWetenschappen(NWO-domeinTTW).Datis
eengoedegelegenheidomstiltestaanbijderoldieSTW
sinds1981heeftgespeeldbijdeemancipatievandetoe-
gepastewetenschappeninNederland.Dedoelstellingvan
destichtingis–indeofficiëlebewoordingen–‘hetrea-
liserenvankennisoverdrachtvanuitexcellenttechnisch-
wetenschappelijkonderzoek.’Inprozaïschertermen:
zorgendatwetenschappelijkonderzoekviabedrijvenen
instellingenzosnelmogelijkwelvaartenwelzijnversterkt.
Annonuisdateenstrevenwaariedereeninstemmendbij
knikt,maarinhetverledenlagdatnietaltijdevenvoor
dehand.
‘Derelatietussenuniversiteitenbedrijfsleven
iszekernietaltijddezelfdegeweest,’zegtKeeslePair,
oprichterenvan1981tot1999deeerstedirecteurvan
STW.‘Indejarenvijftigwarenerenkeleschandalen.
Universitairewetenschappersknaptenonderbetaaldof
zelfsgeheelonbetaaldklussenopvoorbedrijven.Dat
wekteverontwaardiging,enzobrakerindejarenzestig
eentijdaanwaarinalleswatmetbedrijvenengeldte
makenhad,lelijkwas.’
EuroPESE fySica oP achTErSTaNd OmdeachtergrondvanSTWnogietsbetertebegrij-
peniseenvolgendestapterugindegeschiedenisnodig.
Op6augustus1945explodeerdebovendeJapansestad
HiroshimaeensupergeheimwapenwaardeAmerikanen
jarenvanpeperduurwetenschappelijkonderzoekin
haddengestoken:deatoombom.‘HetManhattan-project
maakteineenklapduidelijkwatvoorgroteachterstandde
Europesefysicahadopgelopen,’zegtHendrikvanVuren,
hoofdonderzoeksbeleidvandeStichtingvoorFundamen-
teelOnderzoekderMaterie(FOM).‘Jemoetnietvergeten
datdemogelijkheidvankernenergiedestijdseengrote
bronvaninspiratiewas.Inverarmdna-oorlogsNederland
warendeuniversiteitennietbijmachteomalleoorlogs-
schadeaanhunlaboratoriaopredelijketermijnzelfte
herstellen.Daarwasgewoonteweiniggeldvoor.’
0706
fouNdiNg fATHEr ‘Geroemd om zijn deskundigheid, maar gevreesd om zijn
onverbloemde kritiek,’ zo werd Kees le Pair bij zijn afscheid
van STW beschreven door het Hoger Onderwijs Persbureau.
In gesprekken met mensen die intensief met hem samen
werkten, komt nog altijd hetzelfde beeld naar voren. Zonder
Le Pair zou STW niet zo snel en slagvaardig uit de startblokken
zijn gekomen, zo is de overheersende mening. ‘We waren een
team van doeners, geen lui die over regeltjes vergaderen,’ zegt
Le Pair zelf naar aanleiding van dit boek.
Le Pair (1936) studeerde natuurkunde in Leiden. Na zijn
promotie in 1965 werkte hij als assistant professor aan de
Amerikaanse Universiteit in Beiroet. En passant kluste hij bij als
verslaggever voor NRC Handelsblad. In 1968 trad hij toe tot de
directie van de FOM. Daar broedde hij geleidelijk de plannen
uit die in 1981 tot de oprichting van Technologiestichting STW
zouden leiden. ‘Le Pair heeft STW heel slim bedacht,’ zegt
voormalig STWvoorzitter Patrick Dewilde. Le Pair wist vast te
leggen dat het bestuur niet ging over het al dan niet honoreren
van onderzoeksvoorstellen. Dat deden steeds wisselende jury’s
op advies verkregen door deskundige program officers. ‘Frans
van Daalen van Shell Rijswijk zei mij ooit: je hebt organisaties
die taakgericht zijn en organisaties die proceduregericht zijn.’
Le Pair wilde per se dat STW tot de eerste categorie bleef
behoren. ‘STW werd als tegendraads gezien,’ zegt een latere
directeur. ‘En dat snap ik heel goed, met een man als Le Pair
aan het roer.’ Kees Le Pair is Ridder in de Orde van de
Nederlandse Leeuw en eredoctor aan de TU Delft.
07
0908
LePair:‘Indietijdwasoverheidsingrijpeninde
doordeSenaatbestuurdeuniversiteitentaboe.Daarom
verwelkomdederegeringin1946hetinitiatiefvaneen
aantalnatuurkundigenomdeFOMopterichten.Met
eenstichtingsbestuurvanuitsluitendgeleerdenkwamen
ergeenverwijtenoveraantastingvandeacademische
vrijheid.VervolgenswerdeneraandeuniversiteitenFOM-
groepenopgericht,bevolktdoorwetenschappersdieals
‘fommers’werdenaangeduidomdatzedoordestichting
betaaldwerden.’
‘Universiteiten’betekentinditverbandoverigens:
dealgemeneuniversiteiten.‘DeTechnischeHogeschool
Delftwerd–wettelijk–apartenroyaalgesteund,’aldus
VanVuren.‘Zededendaaromnietofnauwelijkseen
beroepopFOM-geld.’DatwasgoedvoordeHogeschool,
maarhetleiddeerindirectweltoedatbijdeFOMhet
accentsterkkwamteliggenopzuiverwetenschappelijk
onderzoek.
Dittweeledigebeleidginggoedzolangergenoeg
geldvoorhandenwas–endatwaser.Aangewakkerddoor
hetMarshall-plangroeidedeeconomiestormachtig,en
daarmeeookdewetenschapsfinanciering.FOMgroeide
deeerstetienjaarmetzo’n30procentperjaar,endaarna
nogeenstienjaarmetcirca15procent.
Twintigjaarnaheteindevandeoorlogbegoninde
VSdefinanciëlebonanzavoordewetenschaptehaperen.
HetinternationalevertrouwenindeAmerikaansedollar
namzienderogenaf,terwijldeinflatieindewesterse
landenopliep.Hetzounietlangdurenvoordatde
gevolgenervanookinNederlandvoelbaarwerden.Voor
heteerstnamdegeldstroomnietmeerjaarlijkstoe–ook
nietinDelftenbijdeanderetechnischehogescholen.
‘Datwashetmomentwaaropdetechnisch-fysicizich
hetbestaanvandeFOMherinnerden,’aldusLePair.‘En
hoewel‘FOM-fysici’nietzatentewachtenopmee-etersuit
hunnukarigeruif,beseftenzeweldatzehennietbuiten
dedeurkondenhouden.Devraagwerd:hoesteljedaar
prioriteiten?’
WEiNig coNTacT mETBEdrijfSlEvEN Aldusbegonhetlangdurigedenkprocesdatuitein-
delijkzouleidentotdeoprichtingvanSTW.In1974werd
ereencommissiebenoemddiealsplatformvoorideeën
functioneerde.Devraagspitstezichtoeopwattechnische
fysicainwezeninhield,enwelkmaatschappelijkdoel
hetdiende.Moestdezevormvanwetenschapvooralde
energievoorzieningdienen(erwasneteenoliecrisisachter
derug)?Ofhetmilieu(in1972haddeClubvanRome
alarmgeslagen)?Ofjuistdegezondheidszorg?
HetwasvolgensLePairdeDelftsehoogleraarJanle
Pooledieuitergernisoverhetgebrekaanvoortgangde
knoopdoorhakte.‘Goedetechnischenatuurkunde,’zo
sprakhij,‘isgewoongoedenatuurkundewaaranderen
opzittentewachten.’
Dieschijnbaarzoeenvoudigedefinitiezouin
werkelijkheidzeerrichtinggevendblijken.Hetbetekende
namelijkdater‘gebruikers’–vaakbedrijven–inhetspel
moestenwordeningebracht.Endatslootmooiaanop
dekopzorgvandeoverheid–endanmetnamevanhet
ministerievanEconomischeZaken(EZ)–daterveelte
weinigcontactwastussenuniversiteitenenhetbedrijfs-
leven.Deoudenotiedatkapitalismevieswas,bleekin
mindervoorspoedigetijdenmoeilijktehandhaven.Een
‘tweedegeldstroom’,diedatcontactzoubevorderen,
werdsteedswenselijkerennoodzakelijkergeacht.
EenenanderleiddealsneltothetFOM-programma
voorTechnischeNatuurkundeenInnovatie.‘Daarin
werdenonderzoeksvoorstellennietalleenbeoordeeldop
hunfysischekwaliteit,’zegtLePair,‘maarookophun
utilisatie,ofweldekansdathetonderzoekdaadwerkelijk
elderszouwordentoegepast.’
1 1
PriNTEN iN HogE rESoluTiEde hele bijbel op één a4-tje: een mooi staaltje hogeresolutieptinten met de crystal-Point-technologie van océ. de Twentse vloeistoffysicus detlef lohse hielp océ het fenomeen van minuscule luchtbelletjes in de printkop beter te begrijpen.
oPEN TECHNologiE-ProgrAmmA Het lange tijd enige en nog altijd meest gewaardeerde
instrument van STW is het Open Technologieprogramma
(OTP). ‘De grote waarde van OTP is dat het een bottomup
benadering betreft,’ zegt STWvoorzitter Ton van der Steen.
‘De onderzoekers komen zélf met ideeën – er wordt niets van
bovenaf geprogrammeerd.’ OTPaanvragen kunnen bovendien
het hele jaar door worden ingediend. Er zijn geen voorge
schreven thema’s. Voorstellen mogen vallen binnen de totale
breedte van het technischwetenschappelijke onderzoek.
De variatie in onderzoeksonderwerpen is dan ook groot: van
de ont wikkeling van zelfreinigende stortplaatsen tot onderzoek
naar zelf rijdende auto’s.
Financiering binnen OTP maakt 20 procent van de
begroting van STW uit. Van der Steen: ‘In 2016 bedroeg
het totale budget van STW zo’n 120 miljoen euro. 23 miljoen
daarvan ging naar het OTP.’ In het OTP wordt ongeveer
30 procent van de aanvragen gehonoreerd.
‘Om de objectiviteit van de beoordeling zo goed mogelijk
te waarborgen, stelt STW voor elke beoordelingsronde een
nieuwe onafhankelijke multi disciplinaire jury samen die bestaat
uit 10 tot 12 leden,’ aldus de Richtlijnen voor het aanvragen
van OTP-financiering. ‘Het zijn hoogopgeleide en/of ervaren
personen met affiniteit voor technologieontwikkeling.
Commissie leden zijn afkomstig uit verschillende sectoren van
de samenleving: de universiteiten, grote onderzoeksinstellingen,
het bedrijfsleven en andere maatschappelijke sectoren. Door
deze aanpak vindt er een permanente afweging plaats van de
maatschappelijke behoeften waar wetenschap en technologie
in kunnen voorzien.’
10 1 1
1312
halfgeleidermateriaalwordengeëtst.In1971brachtde
Californischestart-upIntelde4004-chipopdemarkt.De
microprocessoreffendenietalleenhetpadvoorbedrijven
alsMicrosoft(1975)enApple(1976),maarbrachtookeen
revolutieteweegindewetenschap.Hetwaseenrevolutie
dieoverigensalindejarenveertigwerdvoorspelddoor
JohnvonNeumann.IndetijddatdezegroteHongaars-
AmerikaansewiskundigeaanhetInstituteforAdvanced
StudyinPrincetonwerkteaan’swereldeersteprogram-
meerbarecomputer,zeihij:‘Hetapparaatzalzoradicaal
nieuwzijndatwepasnadathijgereediseenideezullen
krijgenwaarwehemallemaalvoorkunnengebruiken.
Toepassingendieweopditmomentnietofnauwelijks
kunnenvoorspellenzullenwaarschijnlijkdemeestbe-
langrijkeworden.’
Dankzijde4004-chipenzijnnazatenisditwerke-
lijkheidgeworden.VanDNA-sequencingtotmedische
imaging,vanastronomietotdeeltjesfysica:computers
zijnvolstrektnietmeeruitdewetenschapsbeoefening
wegtedenken.Tegelijkertijdleeftereenbreedbesef
datdecomputererzonderfundamenteelonderzoek
entechnologischedoorbrakennooitgekomenzouzijn.
Wetenschappelijkekennisleidtdusnietalleentottoepas-
singenindemaatschappij,maarooktottechnologieën
dienieuwewetenschapvoortbrengen.
nadrukophetmaatschappelijk‘nut’vanwetenschap-
pelijkonderzoektenkostevandealfa-engamma-weten-
schappen.
‘Deafgelopenjarenisdediscussieoverheerst
doordetoponderzoekscholen,’aldusHermans.‘Kiezen
voortopkwaliteitendatuitbouwenenookuitvoerenis
uitstekend,maarhetgingwelomgroteclubswaardoor
alleendebèta’saanhuntrekkenkwamenendealfa’sen
gamma’sbuitendebootvielen.’
KENNiSEcoNomiE vErgT KEuzES In2002werdHermansopgevolgddoorMaria
vanderHoeven.Zemaaktezichmeteensterkvooreen
‘kenniseconomie’enhaddaarookeenduidelijkomlijnde
visieop.‘Onslandkannueenmaalnietopallegebieden
leidendzijn,’sprakzeinseptember2003ophetICT-
kenniscongresinDenHaag.‘Dusalsjestimulerings-
geldenuitsmeert,hebbendiegeenofweinigeffect.We
moetendaaromkeuzesmaken.’
NaargoedNederlandsgebruikleiddeditideein
2003totdeoprichtingvaneenpraatgroep:hetzoge-
noemdeInnovatieplatform,waarinprominenteweten-
schappers,ondernemersenbestuurderszittingkregen.
‘Debedoelingwasdatdaardesleutelgebiedenzouden
wordengedefinieerd,’zegtLuukKlomp,plaatsvervangend
directeurInnovatieenKennisvanhetministerievanEZ.
‘Vervolgenswerdenopbasisvandezewetenschappelijke
eneconomische‘sterktes’onderleidingvanAlexander
RinnooyKaneenaantalInnovatieprogramma’sgoedge-
keurd.Infeitewarenditdevoorlopersvandetopsectoren.’
Determ‘topsectoren’schijntvoorheteerstopge-
dokentezijntijdensdecoalitiebesprekingenvanhet
eerstekabinetRutte.Daarwerdafgesprokendatereen
zogeheten‘topsectorenbeleid’zouwordengeformuleerd.
‘Deafspraakwasalmeteenbehoorlijkgedetailleerd,’zegt
directeurHansdeGroenevanNWO,diedestijdsvoor
hetministerievanEZwerkzaamwas.‘Erwerdalmeteen
aangegevenopwelkesectorenditbetrekkingmoestgaan
hebben.’
Hetwerdeendoorslaandsucces.Dathadtotgevolg
datanderevakgebiedendannatuurkundezicheveneens
begonnenteroeren.Dezesignalenwerdenopgepiktdoor
deregering,diein1978concludeerdedatereen‘project-
organisatievoortechnischwetenschappelijkonderzoek’
moestkomen.Deuitwerkingvandatideekreegbinnen
eenjaargestalteindevormvandestichtingSTW.Keesle
Pairwerdgevraagddirecteurteworden.‘Ikmoestkiezen
tusseneenbudgetvan100miljoenbijdeFOMen4miljoen
bijSTW,’zegthij.‘Hetbegonalseenkleinwinkeltje.’
Kleinwellicht,maarwelvoortvarend.Nogvóórdeformele
oprichtingvanSTWkreegLePairvanEZenhettoenmalige
ministerievanOnderwijsenWetenschappentoestemming
omdeeersteprojectvoorstellenteselecteren.
microProcESSor EffENdE hET Pad InSTW’sgeboortejaar1981haddeideedatfocussen
optoepasbaarheiddefundamentelewetenschapinde
verdrukkingbrengt,alplaatsgemaaktvooreenmeer
opbouwendebenaderingvandezeparadox.Datwas
overigensgeenNederlandseontwikkeling,maareen
internationale.Dejarenzeventigwordenvaakgezienals
eenperiodevanstagnatieenproblemen.Debemande
maanvluchten–eenongekendetechnologischeprestatie
–werdenvervroegdgestaakt,deVietnam-oorlogonder-
mijndedeAmerikaansebegrotingenhetrapportGrenzen
aan de groeivandeeerdergenoemdeClubvanRome
steldendewenselijkheidvanvoortdurendeeconomische
groeiterdiscussie.
Dieproblemenonttrokkeneenandereontwikkeling
grotendeelsaanhetoog.Deenormetechnologischeinves-
teringeninzoweldefensie-alsruimtevaartprogramma’s
haddendekiemgelegdvooreenreuzensprongvoor-
waarts.Zohaddenoodzaakvoorhetsterkverkleinenvan
computersdegeïntegreerdeschakelingvoortgebracht:
eentechnologiewaarbijtransistorssamenopeenplaatje
focuS oP maaTSchaPPElijKE KWESTiES Hetzouvrijlangdurenvoordatditbesefdeoceaan
overstakentotdeNederlandsewetenschappelijkewereld
doordrong.STWstondindeeerstedecenniavanhaar
bestaantamelijkalleeninhaarnadrukoppubliek-private
samenwerkingenvalorisatie.Binnenhetuniversitaire
wetenschapsbeleidleefderelatiefweinigaandachtvoor
hetmaatschappelijknutvanwetenschappelijkonderzoek.
In1994signaleerdeNRC HandelsbladdatdeNederlandse
investeringeninR&D(ResearchandDevelopment)als
percentagevanhetBNP(BrutoNationaalProduct)sinds
1986voortdurendwasgedaald.‘Nietalleendeoverheid
bezuinigtopR&D,ookhetbedrijfslevengeeftminderuit
aanwetenschappelijkonderzoek,’aldushetdagblad.
ToenmaligministerJoRitzenvanOnderwijs,
CultuurenWetenschappenzagdatgraaganders.Hij
zindeophervormingendieertoezoudenleidendatook
hetuniversitairewetenschapsbeleidveelsterkerzou
focussenopmaatschappelijkekwesties.Ditkwamhem
meteenopveelkritiektestaan,omdatdevreesbestond
datdittenkostezougaanvanhetfundamenteleonder-
zoek.Deministerverweerdezichdaaropzelfbewuste
wijzetegen.‘Depolitiekisdeschakeltussenburgeren
wetenschap,endiebeslistoverhetgeld,’zozeihijin
november1996.‘Dankzijdeverkenningentotnutoeis
hetaantalpartijendatzichbijwetenschappelijkonder-
zoekbetrokkenvoelt,toegenomen.Datismijnzorg:het
eigenaarschapverbreden.’
ZijnopvolgerLoekHermansgooidehetroerechter
weerom.MetzijnWetenschapsbudget2000beoogdehij
vooralweerhetfundamenteelonderzoektestimuleren.
Injuni1996zeihijtegenNRC Handelsblad‘datdeaan-
dachtvoorfundamenteelonderzoekweglijktteebben.
Alsdebedrijvenhetfundamenteleonderzoekafstoten,
moetdeoverheidinspringen.’Hijsteldedaartoeeenzoge-
hetenVernieuwingsimpulsbeschikbaarvan(omgerekend)
34miljoeneuroperjaar.InHermans’opiniegingde
1514
gEbruikErSCommiSSiES Een van de kenmerkende werkwijzen van Technologie
stichting STW om kennisoverdracht te realiseren tussen
technische wetenschappers en gebruikers, is de oprichting van
gebruikerscommissies. Onderzoekers en potentiële gebruikers
van nieuwe kennis komen minimaal twee keer per jaar bij
elkaar, maar ook daarbuiten is er informeel contact.
Onderzoeksinstellingen kunnen tijdens deze bijeen
komsten signaleren welke ontwikkelingen commercieel interes
sant zijn, en hoe de resultaten toegepast kunnen worden in
een product of industrieel proces. Voor promovendi en post
docs zijn de bijeenkomsten interessant om kennis te maken
met het bedrijfs leven en waardevolle contacten te leggen.
‘STW is niet alleen onmisbaar om de financiële steun,
maar vooral vanwege het samenbrengen van alle verschillende
partijen’, zegt Riender Happee, automotiveonderzoeker aan
de TU Delft in het relatiemagazine van STW. Het team van
Happee doet onderzoek naar de betrouwbaarheid van camera
en radarsystemen voor zelfrijdende auto’s. Bij de STWprojecten
van Happee zijn veel commerciële partijen betrokken, zoals
Nissan, Toyota, NXP, DLR en TomTom. Maar ook Rijkswaterstaat
en de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid
investeren graag in kennis die de veiligheid op de weg ten
goede komt.
Binnen de autoindustrie is de motivatie groot om
slimme assistentiesystemen en (semi)autonome auto’s op de
markt te brengen. Happee: ‘Natuurlijk zou de zelfrijdende auto
er ook wel komen zonder die (STW)projecten, alleen zou onze
kennis er dan niet bij worden betrokken. De rol van Nederland
zou dan veel kleiner zijn.’
“Voor promovendi en postdocs zijnde bijeenkomsten interessant om kennis te maken met het bedrijfs-leven en waardevolle contacten te leggen”
1716
ooK BEdrijvEN moESTEN iNvESTErEN Deregeringwildecoûtequecoûtevoorkomendat
deoverheidzougaansturenviaregelsensubsidies.In
plaatsdaarvanmoestenNederlandsebedrijven‘deruimte
krijgenomteondernemen,teinvesteren,teinnoveren
enteexporteren,’alduseenrapportdatministerMaxime
VerhagenvanEZop13september2011aanboodaande
TweedeKamer.Inhetrapportverzochthijde‘topteams’
binnendenegentopsectorenconcretevoorstellentedoen
omdeNederlandseconcurrentiekrachtteversterken.
Infeitewasdeachterliggendegedachtevandit
allesdatbedrijvenmeerzoudenmoeteninvesterenin
hunonderzoeksafdelingen.Tegelijkertijdwerdenzemet
zachtehandrichtingdeuniversiteitengeduwd,omdat
daarmeerpotentieeltoepasbarekennisaanwezigwas
daninmenigdirectiekamerbeseftwerd.Kennisdieniet
alleenmacht,maarvooralookhandelkonvertegenwoor-
digen.Hetkabinethaddanookgroteambities.In2020
moestNederlandtotindetopvijfvandegrootstekennis-
economieënterwereldzijndoorgedrongen.Bovendien
moestendeNederlandseR&D-inspanningenindatzelfde
jaargestegenzijntoteenrobuuste2,5procentvanhet
BBP(BrutoBinnenlandsProduct).
Omdiedoelentekunnenbehalenbesloothetkabinet
19‘TopconsortiavoorKennisenInnovatie’(TKI’s)opte
richten,waarinpubliekeenprivatepartijeneendrachtig
zoudensamenwerken.40procentvandefinanciering
moestafkomstigzijnvanhetbedrijfsleven.Intotaalging
hetomeenenormeinvestering:deconsortiazoudenin
deperiodevan2012tot2015samendebeschikkingkrijgen
overcircazevenmiljardeuro.
mEEST coNcurrErENdEEcoNomiEëN Hetzounietgeheelbezijdendewaarheidzijn
hettopsectorenbeleidalsgefundenes FressenvoorSTW
tebetitelen.‘STWheefthettopsectorenbeleidmeteen
omarmd,’zegtvoorzitterTonvanderSteenvanSTW.
‘Hetpasteimmersheelgoedbijdemanierwaaropwe
altijdalwerkten.’
Dieervaringzouzichbijdeuitvoeringvanhettop-
sectorenbeleiddubbelendwarsterugbetalen.‘Hoewelwij
binnenNWOmaareenvandenegengebiedenzijn,zijn
wijquatopsectorenbeleiddegrootstespeler,’zegtVander
Steen.‘DeervaringdieSTWalhadmetpubliek-private
samenwerkingisNWOtoengoedvanpasgekomen,’
beaamtookDeGroene.
Hettopsectorenbeleidbetreftnegensectoren,
waarvanHighTechSystemen&Materialen(HTSM)vooral
voorrekeningvanSTWkomt.Voorelkesectorwordteen
‘topteam’ingesteld,metaanhethoofdeenboegbeeld
uitdesector.VoorHTSM,bijvoorbeeld,isdatAmandus
Lundqvist–eerderalgemeendirecteurvanIBMen
voorzittervanhetcollegevanbestuurvandeTechnische
UniversiteitEindhoven.
VolgensLundqvistzijndeeerstevijfjaarvanhettop-
sectorenbeleidheelvruchtbaargeweest.‘Indeafgelopen
vijfjaarzagenweeentoenameinhetaantalpubliek-private
samenwerkingen’,zegtLundqvistoptopsectoren.nl.
‘DaarmeelooptNederlandvooroptenopzichtevande
restvandewereld.’
1918
‘Deveranderingendiewedoorvoerenpassenbij
dezetijd,’aldusVanderSteen.‘Vanafhetbeginbestond
hetideedatSTWspoedigzouopgaaninNWO,’zegtvoor-
maligcommunicatieadviseurvanSTWHeinMeijers.Dat
datdecennialangnietgebeurdeheeftsomsspanningen
opgeleverd,zoerkenthij.‘MaardieraaktenSTWnietzo,
omdatdestichtingbuitenkijfgoedbleekinvalorisatie.’
‘DatSTWnodigwas,geeftdegeboorteervanaan,’zegt
voormaligSTW-directeur(2007-2015)EppoBruins.‘STW
werdalstegendraadsgezien,alsandersenrebels.Maarik
durfweltestellendatonzevisieopwetenschapsfinancie-
ringinmiddelsbreedgeaccepteerdis.’
MeijersdenktdatSTWhaartweedelevenalshet
nieuweNWO-domeinToegepasteenTechnischeWeten-
schappenmetvertrouwentegemoetkanzien.‘STW
heeftzichaldiejarenwetentehandhavenomdaternu
eenmaalderoepbestaatomtoepasbarewetenschap,’zegt
hij.‘Deorganisatiebeschiktovereengeweldignetwerk
inzoweldewetenschapalshetbedrijfsleven,enisnauw
verbondenmetdedrietechnischeuniversiteiten.Bovenal
pastSTWperfectindetijdgeest.’
‘DeovergangnaarhetnieuweNWOheeftgevolgen
vooreendeelvanhetNWO-enSTW-personeel,ennatuur-
lijkkomterdezerdagenooksentimentaliteitbovendrij-
ven,’zegtVanderSteen.‘Daarhebikbegripvoor,maar
infeiteheeftSTWeenuitstekendefunderinggelegdvoor
TTW.IkziedetoekomstineennieuwNWOvolvertrou-
wentegemoet.’
HetnieuweNWOrichtzichvolgensdestuurgroep
‘meeropsamenwerking,gaatflexibelerinspelenop
ontwikkelingenindewetenschapenzalsamenwerking
binnendewetenschapenmetdemaatschappijversterken.’
NWO-directeurDeGroene:‘AllehuidigeNWO-onderdelen
doengoedwerk,maardedynamiekindehedendaagse
wetenschapisinter-enmultidisciplinair.Wehebbente
makenmettopsectorenenmetmaatschappelijkekwesties
alsklimaatverandering,vergrijzingenenergie.Devraag-
stukkendiedaarspelenstorenzichnietaandegrenzen
vandisciplines.Dehistorischgegroeideorganisatie-
structuurvanNWObegondaaromsteedsmeerindeweg
tezitten.DeintegratievanSTWpastdusineenbredere
analyse.’
vEraNdEriNgEN PaSSEN Bij dEzE Tijd ‘BijhetovergaanvanSTWinhetTTW-domein,
zaldekerncompetentievaninnovatiefentoegepast
onderzoekfaciliterencentraalblijvenstaan,’aldushet
Integraalhoofdontwerp.‘DekennisenkundevanSTW
ophetgebiedvanpubliek-privatesamenwerkingzalnu
echterbrederbeschikbaarkomen,inclusiefexpertiseop
hetgebiedvanintellectueel-eigendomsrechtenopde
uitkomstenvanwetenschappelijkonderzoekafkomstig
uitpubliek-privatesamenwerking.’
‘2017wordteenovergangsjaarvoorhetaanpassen
vandefinancieringsinstrumenten,’zegtVanderSteen.
NWOstreefternaaromdenieuwefinancieringsinstru-
mentenuiterlijkop1januari2018vanstarttelatengaan.
Debudgettenvandehuidigegebiedenenstichtingen
gaandaarbijovernaardenieuwedomeinen.Hetisdusde
bedoelingominhetvernieuwdeNWOdefinancierings-
instrumentenvandeafzonderlijkeNWO-onderdelen
beteropelkaaraftestemmenen,waardatmogelijkis,te
latenfuseren.Hetgrotevoordeeldaarvanisdathetvoor
wetenschappersduidelijkerwordtbijwelkloketzeterecht
kunnenmethunonderzoeksideeën.‘Datwasindeoude
situatienogaleensonduidelijkomdatdevoorwaarden
vanSTWweeranderswarendandievanbijvoorbeeld
FOM,’zegtDeGroene.‘Ditiseenvandenadrukkelijke
voordelenvandezetransitie.’
Eengoedvoorbeeldvanzo’nsamenwerkingishet
HolstCentreopdeHighTechCampusinEindhoven.
‘Onlangshebbenwedecontinuïteitvandefinanciering
vanditinstituutzekergesteld,’aldusLundqvist.‘Detop-
sectorHTSMsloegdehandenineenmethetministerie
vanEconomischeZaken,deprovincieNoord-Brabanten
TNO,zodathetHolstCentresamenmethetbedrijfsleven
verderkanwerkenaandeontwikkelingvandraadloze
sensorenenflexibeleelektronica.’
Dehamvraagisnatuurlijkofhettopsectorenbeleid
inderdaaddeNederlandseconcurrentiekrachtheeft
versterkt,zoalsVerhagenin2011voorogenstond.Zijn
opvolgerHenkKampvondafgelopenoktoberinNRC
Handelsbladvanwel.‘Tweeonderliggenderapportages,
vanhetCBSendeAdviesraadvoorwetenschap,technolo-
gieeninnovatie(AWTI)latenvolgenshetkabinetziendat
aantweevandedriehoofddoelstellingenvanhettopsec-
torenbeleidisvoldaan.Nederlandbehoortinmiddelstot
detopvijfvande‘meestconcurrerendeeconomieën’ter
wereld.Enbedrijvenenoverheidinvesterensamenvoor
ruimeenmiljardeuro,waarbijdeprivatesectorbijnade
helftvandefinancieringvoorzijnrekeningneemt.’
Datiseenhogerpercentagedande40procentdie
inhetoorspronkelijkeplanbeoogdwerd.Ookinabsolute
bedragenvallendeinvesteringenhogeruitdandedoel-
stellingwas.Alleendedoelstellingdatin2020hetbudget
vooronderzoekenontwikkeling2,5procentvanhetBBP
zoumoetentebedragen,hangtnogindelucht.Momen-
teelbedraagtdatpercentagecirca2procent.
BESTuurSSTrucTuur vaN NWo Hettopsectorenbeleidisweliswaarsuccesvol,maar
toontookaandatmodernewetenschapenvalorisatie
gebaatzijnbijeenzogrootmogelijkeintegratievande
betrokkeninstellingen–omdeefficiëntieteoptimalise-
renenverkokeringtevoorkomen.Tegendieachtergrond
presenteerdehetministerievanOnderwijs,Cultuuren
Wetenschappenop25november2014hetrapportWeten-
schapsvisie 2025: keuzes voor de toekomst.
VolgensdeWetenschapsvisie‘vraagtdemaatschappij
omeenanderegovernance-structuurvanNWO’.Met
anderewoorden:debestuursstructuurzouflinkopde
schopmoeten.DevoormaligeLeidserectormagnificusen
KNAW-lidDouweBreimerwerdgevraagdeenwerkgroep
teleidendiezouuitdokterenhoeeennieuwestructuurer
uitzoumoetenzien.
Deconclusieluiddedatdenegengebiedenworden
omgevormdtotvierdomeinen.NWOkrijgteenRaad
vanBestuurvanzespersonen.Viervanhenhebbeneen
domeininhunportefeuilleenzijntevensvoorzittervan
eendomeinbestuur.DeSTW-voorzitterkrijgtduseen
vasteplaatsinhetNWO-bestuur.
NadatstaatssecretarisSanderDekkervanOCWdeze
nieuwestructuurmiddelseenbriefaandeTweedeKamer
geaccordeerdhad,werdinmei2015eenstuurgroepTran-
sitieopgerichtomdebeleidsdoelstellinginwerkelijkheid
omtezetten.Erwerdennietminderdanvijftienwerk-
groepenvanNWO-betrokkenengevormd.Diebrachtenin
januari2016hunadviezenuit.DestuurgroepTransitie
verwerktedezeopzijnbeurtineen‘integraalhoofdont-
werp’,datinmaart2016werdgepresenteerd.
Volgensdithoofdontwerpwordendeactiviteiten
vandestichtingSTWvanaf2017ondergebrachtinhet
nieuweNWO-domeinToegepasteenTechnischeWeten-
schappen(TTW).Deanderedomeinenzijnoverigens
ExacteenNatuurwetenschappen,SocialeenGeestes-
wetenschappenen–vanaf2019–Zorgonderzoeken
Medischewetenschappen(ZonMw).
2121
ProgrAm offiCEr ‘Kees le Pair heeft STW heel slim bedacht,’ zegt voormalig
voorzitter (19952004) van STW Patrick Dewilde, tevens
oud directeur van het Institute for Advanced Study van de
Technische Universität München. ‘Het bestuur beoordeelt de
projecten niet.’ Cruciaal in de opzet van STW is de rol van de
zogenoemde ‘program officers’. ‘Die worden geïmpregneerd
met de boodschap: de geleerden zijn belangrijk – niet wij.
En het geld is van de belastingbetaler – niet van ons.’
Het zijn de program officers die de projectvoorstellen
ver zamelen. Ze vragen over elk project advies aan experts,
die ze wereldwijd zoeken. De aanvrager kan zich tegen kritiek
verweren, waarna een telkens wisselende jury projecten,
adviezen en verweer vergelijkend beoordelen op kwaliteit en
utilisatie. Wanneer een voorstel het haalt, blijft de program
officer nauw betrokken. ‘Zo ongeveer vanaf 2004 is daarbij het
begrip ‘valorisatie’ steeds meer in zwang gekomen,’ zegt voor
malig (20072015) STWdirecteur Eppo Bruins, tegenwoordig
Tweede Kamerlid namens de ChristenUnie.
Valorisatie betekent dat wetenschappelijke kennis op
termijn door een bedrijf te gelde kan worden gemaakt. En dat
is minder gemakkelijk dan het klinkt, zegt voormalig adjunct
directeur van STW Chris Mombers. ‘Er gaapt een flinke cultuur
kloof tussen commercie en wetenschap,’ zegt hij. Dat betekent
dat je als program officer soms op het scherpst van de snede
moet opereren. Dan moet je bijvoorbeeld uitleggen dat weten
schappers niet altijd naar de pijpen van de marketingmanager
hoeven te dansen. Of – omgekeerd – dat meebetalende
bedrijven echt inspraak moeten hebben. Ook heb ik mee
gemaakt dat concurrerende bedrijven elkaar het vel over de
oren probeerden te trekken of wel erg terughoudend waren
in hun communicatie.’
SCHErP bEEldde dutch open Tower telescoop op het canarische eiland la Palma staat op een open vakwerkconstructie van 15 meter hoogte, waardoor temperatuurfluctuaties rond de telescoop minimaal zijn. dat geeft scherpe astronomische beelden. in 2012 is de telescoop stilgelegd.
2120
232222 23
SigNAlEN VAN HEmEl EN AArdEde duizenden antennes die radiotelescoop lofar vormen, pikken hemelsignalen op met veel ruis. Een zogeheten nulling uit correlatietechnieken hielp storingen te onderdrukken. Sterrenkundigen proberen nu met lofar het prille begin van de aarde waar te nemen. de telescoop wordt ook gebruikt voor precisielandbouw en het karteren van de bodem in Noord-Nederland.
mri-gElEidE rAdioTHErAPiEinstallatie van een gecombineerde mri-scanner en versneller bij het umc utrecht. daarmee krijgen patiënten straks tijdens de bestraling een mri-scan, waardoor de straling op de juiste plek komt. het prototype is ontwikkeld door Elekta en Philips.
25
iNSPirATor Simon Stevin, naar wie STW haar jaarlijkse prijzen heeft
vernoemd, is een uitgelezen voorbeeld van een wetenschapper
met focus op toepassing. Hij werd in 1548 geboren in Brugge.
Rond 1581 vertrok hij naar Leiden. Stevin vond het decimale
stelsel voor breuken uit en gaf de vestingbouw een wiskundige
grondslag. In zijn boek De Hemelloop uit 1608 wierp hij zich
op als een van de eerste verdedigers van het systeem van
Copernicus. Ook verklaarde Stevin de getijden met de aan
trekkingskracht van de maan. Het Nederlands werd dankzij
Stevin verrijkt met eigen woorden zoals ‘wiskunde’, ‘natuur
kunde’, ‘scheikunde’ en ‘wijsbegeerte’. Daarnaast ontwierp hij
een zeilwagen, die twee eeuwen (!) in gebruik bleef om
buitenlandse gasten te imponeren. Hij verbeterde ook
bestaande technieken voor – bijvoorbeeld – het wegpompen
van water uit drassige gebieden. Zijn faam reikte tot over de
grenzen. Zo stelde hij een plan op voor het verdiepen van de
haven van Dantzig.
‘Ik vind Simon Stevin een inspirerend voorbeeld, omdat
hij fundamentele wetenschappen als wiskunde en natuurkunde
gebruikte voor oplossingen in bijvoorbeeld de waterbouw
kunde,’ zegt Suzanne Hulscher, hoogleraar waterbouwkunde
en management aan de Universiteit Twente en Simon Stevin
Meester 2016. ‘Ik zie mij zelf ook als iemand die deze brug slaat
tussen theorie en praktijk.’
De Simon Stevinprijzen worden uitgereikt op het jaar
congres van STW, en zijn bedoeld voor promovendi, (onlangs)
gepromoveerden en prominente gevestigde onderzoekers. Ze
bekronen de combinatie van onderzoek en de valorisatie van
de resultaten van dat onderzoek. Voor jonge onderzoekers geldt
de prijs als stimulans, voor senioronderzoekers als bekroning.
24
krooNTANdWiElNederlandse ingenieurs boren miljoenenmarkt aan’, kopte NRC in 1991. Kroontandwielen, met tanden bovenop in plaats van aan de zijkant, waren een veelbelovend alternatief voor conische tandwielen. Toch ging spin-off crown gear failliet, het tandwiel maakte (te) lang een irritant geluid.
272626 27
AuTomATiSCHE rAAmVErduiSTEriNgde academische ondernemer Peer+ ontwikkelde ‘slim glas’ dat automatisch de hoeveelheid binnenkomende licht regelt. Kantoormedewerkers kunnen zelf instellen hoe licht of donker ze het willen hebben. Bij het duitse bedrijf merck zijn de eerste slimme verduisterende ramen in gebruik. Bezoekers mogen daar de ramen zelf uitproberen.
2928
gASkErNrEACTorin 1987 werkte jacob Kistemaker het idee van een gaskernreactor uit. het was gebaseerd op de splijting van uranium 235 of plutonium 239 dat als fluoride in gasvorm in de reactorkamer aanwezig is. die reactor is er niet gekomen vanwege, zoals Kistemaker aan STW schreef, ‘het toch wel futuristische karakter van dit concept.’
3130 31
AANlokkElijkE zWEETSokmuggen blijken te reageren op een mengsel van melkzuur, ammonium en de geur van zweetsokken. dat hebben Wageningse entomologen ontdekt met veldexperimenten in gambia. doel is om de malariamuggen in de val te lokken met een effectief geurmengsel.
SimoN STEViN mEESTErS De erkenning van de STWmethode onderstreept het
emancipatieproces dat de toegepaste wetenschappen de
afgelopen decennia onmiskenbaar hebben doorgemaakt.
Voormalig STWdirecteur Eppo Bruins: ‘Technische weten
schappen werden aanvankelijk niet eens als wetenschap
gezien’.
‘Vroeger werden de toegepaste wetenschappen als
het domein van ingenieurs gezien,’ zegt voormalig adjunct
directeur van STW Chris Mombers. ‘Le Poole’s adagium
‘goede natuurkunde waar anderen op zitten te wachten’ is
geëvolueerd tot ‘alle wetenschap waar een derde partij wat
aan heeft’. Niet per se ingenieurswetenschap dus. Dat kun je
beslist als emancipatie zien.’
Deze emancipatie wordt volgens Mombers bijvoorbeeld
belichaamd door de Simon Stevinprijzen voor de combinatie
van onderzoek en valorisatie van resultaten uit dat onderzoek.
‘Een NWOSpinozapremie komt maar zelden terecht bij toe
gepaste wetenschappen. Mijn onderbuikgevoel zegt dat iemand
als Maarten Steinbuch (Simon Stevin Meester in 2016, naast
Suzanne Hulscher) die moeilijk zou hebben kunnen winnen.
Hij is typisch iemand die je met een andere lat moet beoor
delen, waarop excellentie heel anders wordt gedefinieerd dan
met een citatieindex. De Simon Stevinprijs weegt nadrukkelijk
mee hoeveel succes iemand heeft in het goedgekeurd krijgen
van toepassingsgerichte onderzoeksvoorstellen en de inzet
voor valorisatie.’
30
333232 33
STormVloEd oNTHulT STormVloEdEen stormvloed in november 2007 ontsloot een geologisch archief in de duinen bij heemskerk (op de foto te zien aan de horizontale kalklagen). met de door hem ontwikkelde luminescentiemeting kon geoloog jakob Wallinga bepalen wanneer de zandkorrels voor het laatst aan zonlicht blootgesteld waren. zo weten we nu dat er in 1775 of 1776 een extreme stormvloed moet zijn geweest.
zuiVErE luCHTonweer produceert antimaterie in de vorm van positronen. delftse en amsterdamse onderzoekers kunnen met kunstmatige ‘minibliksems’ lucht van bijvoorbeeld snelwegen of varkensstallen zuiveren. Een pilot unit kan in het veld 10.000 m3 lucht per uur reinigen.
353434 35
EffiCiëNTErE ENErgiECENTrAlEde algemene gaswet van Boyle en gay-lussac geldt niet voor gassen dicht bij het condensatiepunt. maar deze delftse buis houdt verdampte vloeistof constant, wat inzicht geeft in nog onbekende stromingseigenschappen van siliconenolies. dit leidt tot meer rendement bij energiecentrales die restwarmte halen uit motoren, geconcentreerde zonnestraling en verbranding van biomassa.
3736
iNTEllECTuEEl EigENdom In 2013 kwam vanuit het kabinet het verzoek om heldere
afspraken te maken over spelregels voor publiekprivate
samenwerking, waaronder het intellectueel eigendom (IE).
‘Over IEbeleid bestaat nu eenmaal altijd discussie,’ zegt
STWvoorzitter Ton van der Steen. ‘De bedrijven zouden het
zich teveel toeeigenen, de universiteiten zouden het te
gemakkelijk vrijgeven – er is altijd sprake van een krachtenspel.
Over patenten hangen permanent de nodige illusies in de
lucht, en er wordt veel, heel veel over gediscussieerd.’
In reactie op het verzoek boden de Nederlandse kennis
instellingen – waaronder NWO – en bedrijven medio 2013 de
Tweede Kamer de nota Spelregels voor publiek-private samen-
werking aan. De nieuwe spelregels zorgen ervoor dat bedrijven
meer zekerheid hebben over de uitkomst van cofinanciering.
Tegelijkertijd blijven onderzoekers onbekommerd de vrijheid
houden te publiceren over hun onderzoeksresultaten.
In 2014 heeft STW deze nieuwe spelregels in haar voor
waarden verwerkt. Sinds 15 april 2015 biedt STW kennis
instellingen ook de mogelijkheid om met partijen waarmee zij
samen werken eigen IE & publicatie (IE&P) afspraken te maken.
Zoals bij onderzoekers en medefinanciers die al weten hoe ze
willen gaan samenwerken, kan een meer neutrale en bemidde
lende rol van STW helpen onderzoek sneller op te starten.
Na een pilot bij de HTSMcall gaven bedrijven en kennis
instellingen aan dat publiekprivate samenwerkingen sindsdien
sneller tot stand komen.
‘De manier waarop STW het IEbeleid geregeld heeft,
wordt algeheel erkend als bestpractice,’ zegt Van der Steen.
‘Er zit dan ook 35 jaar aan ervaringen en aanpassingen in.’
37
PlAfoNdSde Eindhovense hoogleraar Bouwmaterialen jos Brouwers (rechts) is in gesprek met john van Eijk van plafondplatenproducent KNauf insulation, tijdens een gebruikers-commissiebijeenkomst over bindmiddelen voor houtwolcementplaten.
3938 39
zElfrEiNigENdE VuilNiSbErgin 2016 startte in almere, Bergen op zoom en middenmeer een tienjarige praktijkstudie naar duurzaam afvalbeheer. het onderzoek richt zich op het effect van inbrengen van water en lucht in stortplaatsen, zodat die zich via natuurlijke afbraakprocessen zelf reinigen.
rioolbEHEEronderhoud van het riool, 1,5 miljard euro per jaar, kan goedkoper als je weet wanneer een leiding aan vervanging toe is. Nu gebeurt dat op basis van leeftijd en camera- inspectie. Nieuwe technieken moeten de sterkte en conditie nauwkeuriger gaan bepalen.
41
klAPSCHAATS De klapschaats is niet meer weg te denken uit de professi
onele schaatswereld. Aanvankelijk wilden de schaatsers weinig
weten van deze sportinnovatie. Dat veranderde radicaal in
1997, toen Tonny de Jong als eerste professionele schaatsster
de klapschaatsen ombond en prompt de hegemonie van de
Duitse Gunda Niemann doorbrak. Een jaar later, tijdens de
Olympische Spelen in Nagano, reed vrijwel iedere schaatser
op klapschaatsen.
Het besluit om een klapschaats te gaan bouwen werd in
1984 genomen door het vergelijken van de afzet op de schaats
met afzetten bij springen in de atletiek. Hieruit bleek dat bij de
afzet de schaats al los is van het ijs voordat de knie gestrekt is,
terwijl springers en ook hardlopers aan het einde van hun pas
een krachtige enkelstrekking inzetten. Dit was bij de normale
schaats niet mogelijk, waardoor er veel kracht verloren ging.
De schoen van een klapschaats kan draaien ten opzichte
van het glijijzer. Het draaipunt zit onder de bal van de voet.
Het klapmechanisme stelt de schaatser in staat om vollediger
af te zetten en de kniestrekkers en de kuitspieren meer arbeid
te laten leveren dan dat er op noren gebeurt. Als de schaats
wordt opgetild klapt het ijzer weer terug naar de schoen waar
door de schaatser de schaats weer opnieuw neer kan zetten.
STW financierde hiertoe een onderzoek aan de Vrije Universiteit
Amsterdam dat leidde tot de klapschaats. In de gebruikers
commissie zaten schaatsfabrikant Viking en Nederlandse
schaatscoaches.
40
43424242 43
STErkEr brugdEkStalen bruggen in Nederland slijten sneller dan verwacht. het staal raakt ‘vermoeid’ door toenemend verkeer en daarmee lokale wielbelastingen. uit praktijkproeven door rijkswaterstaat kwam een nieuw soort brugdek naar voren, dat meteen toegepast is op de moerdijkbrug in de a16 en de brug in de a27 bij hagestein. vijftien andere bruggen volgen.
45
zuiVEr ExPorT- ProduCT De zuivering van afvalwater is een kostbaar en energie
ver slindend proces. Een nieuwe zuiveringstechnologie genaamd
Nereda, die werd ontwikkeld in een STWproject, rekent af
met deze nadelen. De technologie is gestaag bezig een ware
revolutie te veroorzaken in de wereld van de afwaterzuivering.
Met Neredatechnologie is het mogelijk om huishoudelijk
en bedrijfsafvalwater duurzaam en energiezuinig te zuiveren.
De bacteriën die in de rioolwaterzuivering het water schoon
eten (ze zetten ammonium, fosfaat en organische koolstof om),
vormen bij deze technologie compacte bolletjes die gemakke
lijk bezinken en zo efficiënt scheiden van het schone water.
Een Neredainstallatie kan op een kleiner oppervlak gebouwd
worden dan klassieke installaties, gebruikt ruim 30 procent
minder energie en is 20 procent goedkoper dan bestaande
installaties.
De rioolwaterzuiveringsinstallatie Epe van Waterschap
Veluwe was in 2012 de eerste die op praktijkschaal volledig met
Nereda technologie ging zuiveren. Inmiddels kan de techno logie
rekenen op wereldwijde belangstelling. Ingenieursbureau
Royal HaskoningDHV gaat de komende tien jaar de Nereda
technologie leveren aan India en Zwitserland. Deze energie
zuinige vorm van afvalwaterzuivering is al geïntroduceerd in
Brazilië, Australië, het Verenigd Koninkrijk en Ierland.
Het STWonderzoek dat aan de basis van het succes
stond, werd uitgevoerd aan de Technische Universiteit Delft.
In een publiekprivate samenwerking werd de technologie
doorontwikkeld door de Stichting Toegepast Onderzoek
Waterbeheer (STOWA), advies en ingenieursbureau DHV
en zes waterschappen.
44 45
47464646 47
oPErErEN iN HET brEiNde tentakels van een inktvis stonden model voor dit flexibele instrument voor zogeheten sleutelgatoperaties. Paul Breedveld van de Tu delft wil zo complexe hersenoperaties via het neusgat mogelijk maken.
grillig ElEkTriCiTEiTSNETgebruikerscommissie bij NXP. albert molderink (links) werkt aan smart grids, die het elektriciteitsnet helpen beheren bij een grillig aanbod door zonne- en windenergie. maarten Pennings van NXP verzamelt specificaties om chips voor smart grids te kunnen produceren.
4948
oNTWikkEliNg VAN riViErmoNdiNgENdit is de metronoom, een utrechtse bak van 20 bij 3 meter die gestaag kantelt en zo getijdebewegingen simuleert. daarmee bootst maarten Kleinhans het verloop van riviermondingen na, samen met rijkswaterstaat, Nioz, arcadis en royal haskoningdhv.
5150
liCHT EN STErk Lichte en sterke materialen zijn niet alleen interessant
voor vliegtuigen, maar ook voor auto’s, veiligheidshelmen,
hockeysticks, kunstheupen en kogelwerende vesten. Hoe lichter
hoe beter, als het maar sterk blijft. Zogeheten vezella minaten
combineren een grote sterkte met een minimaal gewicht.
Ze bestaan uit afwisselende dunne lagen van aluminium en
met vezel versterkte plastic composieten.
In de jaren zeventig maakte men voor het eerst dit soort
gelaagde structuren. Omdat ze bestaan uit dunne lagen
metaal platen en fiberlagen die in één specifieke richting liggen,
is het materiaal bestand tegen scheuren. Die inkapseling werkt
in meerdere richtingen. Het laminaatmateriaal Glare, dat mede
dankzij STWonderzoek vorm kreeg, kan weerstand bieden aan
vermoeiing in meerdere richtingen. Dat maakt het uitermate
geschikt voor vliegtuigrompen, zoals die van de Airbus A380.
Een voorganger van Glare kent eveneens een STW
geschiedenis. In 1981 introduceerde Baud Vogelesang van de
TU Delft het materiaal Arall als eerste commerciële vezel
laminaat. Dit materiaal werd ontwikkeld met steun van STW,
wiens toenmalige bestuur de ideeën van Vogelesang niet
alleen controversieel, maar ook zeer kansrijk achtte. In plaats
van het glas dat tegenwoordig in Glare zit, bestond Arall uit
aramide fiberlagen die werden afgewisseld met aluminium
plakken. Het materiaal werd gebruikt in een paar kleine vlieg
tuigonderdelen, maar had structurele beperkingen waardoor
verder gebruik niet mogelijk was. Glare werd deels ontwikkeld
om die problemen op te lossen.
Fokker, Airbus, Alcoa en Akzo zijn in verschillende fases
betrokken geweest bij de ontwikkeling van het materiaal.
Uiteindelijk maakte Stork Aerospace het materiaal geschikt
voor de industrie.
“uitermate geschikt voor gebruik in vliegtuigrompen, zoals die van de Airbus A380”
5352
VErzWikTE ENkElSportblessures die kraakbeen in het gewricht beschadigen, zoals enkelverzwikkingen, moeten worden behandeld om gewrichts- slijtage te voorkomen. Een nieuwe, flexibele hogedrukslang boort gaatjes met een scherpe waterstraal aan de zijkant van de instrumenttip. groot voordeel: de waterstraal kan ieder plekje in het gewricht bereiken en laat gezond weefsel ongemoeid.
5252 53
55545454 55
STillE VrACHTWAgENgebruikerscommissie bij daf Trucks. links staat hoogleraar ines lopez arteaga van de Technische universiteit Eindhoven, middenrechts staat numeriek-akoesticus jos van heck van daf Trucks. het project moet leiden tot geluidspanelen die zowel hoge tonen als lage tonen dempen. daar zijn niet alleen omwonenden maar ook de chauffeur in zijn cabine bij gebaat.
WATErkEriNgdijken gebruiken we allang niet meer uitsluitend als waterkering. dijken krijgen ook functies als recreatie, natuur, transport en energie. onderzoekers uit uiteenlopende vakgebieden gaan nu integraal na hoe we dijken het best kunnen benutten.
57
orgAAN-TrANSPlANTATiE Als een donororgaan te lang onderweg is van de donor
naar de ontvangende patiënt, raakt het weefsel zodanig
be schadigd dat het orgaan onbruikbaar raakt voor trans
plantatie. Organ Assist ontwikkelde een systeem dat het
orgaan doorspoelt met een op bloed lijkende vloeistof waar
zuurstof in zit. Na enkele uren spoelen is zo’n aangedaan
orgaan weer genoeg opgeknapt om alsnog getransplanteerd te
kunnen worden. Het bedrijf heeft al systemen voor kwaliteits
verbetering van levers, nieren en longen.
Inmiddels zijn er wereldwijd ruim vijftig van deze apparaten
in gebruik bij transplantatieafdelingen in ziekenhuizen. In een
groot Europees klinisch project kijken onderzoekers nu
wanneer de spoelingen van Organ Assist het meest effectief
zijn: tijdens het gehele orgaantransport of alleen na aankomst
in het transplantatieziekenhuis.
De geschiedenis van Organ Assist begon met de toe
kenning van een STWfinanciering in het najaar van 1998.
Dankzij die financiering konden twee promovendi van start
met onderzoek naar simulaties, testopstellingen en prototypen
van orgaan perfusiesystemen. Het onderzoek en het prototype
dat daaruit voortkwam, vormden in de zomer van 2003 de
basis voor een octrooiaanvraag door STW. Het octrooi was van
groot belang voor de startfase van Organ Assist. Doordat de
kennis was beschermd, kon Organ Assist gemakkelijker nieuwe
financiers aantrekken die nodig waren om door te groeien tot
een succes volle onderneming.
56
59585858 59
SEmi-AuToNomE AuTozelfrijdende auto’s kunnen het fileleed fors verminderen. maar voordat de handen van het stuur kunnen, moet de auto doorhebben wanneer de bestuurder de controle weer moet overnemen, zoals bij slecht weer of een vuile sensor. riender happee (Tu delft) werkt hieraan met commerciële en maatschappelijke partners in de automotive-sector.
6160
bESTrAlENdE bollETjES Kanker heeft er een nieuwe vijand bij: microscopisch
kleine bolletjes die de tumor van binnenuit bestralen, en goed
te volgen zijn op MRIscans. Bij deze nieuwe behandeling
worden radioactieve bolletjes in de bloedbaan van de lever
slagader gebracht. De bolletjes lopen vervolgens vast in de aller
kleinste bloedvaatjes in en rond de levertumoren. Ze geven hun
straling daardoor dichtbij de tumor af. Het grote voordeel van
deze bestraling is dat het zeer specifiek te richten is op tumor
weefsel, zodat niet het gehele lichaam lijdt onder de bestraling.
Medischbioloog Frank Nijsen is medeuitvinder van de
holmium technologie, en leider van het STWproject waarin de
technologie werd ontwikkeld. Al sinds 1994, nog voor hij ook maar
afgestudeerd was, werkt Nijsen aan de bolletjes. Samen met
oncoloog Bernard Zonnenberg en radiochemicus Fred van het
Schip begon hij met het ontwikkelen van een nieuwe therapie
om levertumoren te kunnen behandelen. Sinds 2009 worden
met regelmaat patiënten met holmiumbolletjes behandeld.
De productie van de holmiumbolletjes vindt nu nog plaats
bij het UMC Utrecht, maar de spinoff Quirem Medical neemt
dat in de toekomst over. Het bedrijf brengt de bolletjes op de
markt onder de merknaam QuiremSpheres. Ook dat gebeurt
onder leiding van Nijsen. In april 2015 verwierf Quirem Medical
het CEkeurmerk voor de holmiummicrosferen, wat betekent
dat het bedrijf ze op de Europese markt kan brengen.
STW speelde een cruciale rol. Subsidies uit het Open
Technologieprogramma van STW gaven de eerste aanzet.
Ook ontving Nijsen een Venibeurs van STW, en kon Quirem
Medical dankzij twee Valorisation Grants een haalbaarheids
studie uitvoeren en de transitie van academische startup tot
‘echt’ bedrijf doormaken.
“Sinds 2009 worden patiënten met holmiumbolletjes behandeld”
63626262 63
NATuurlijkE kuSTbESCHErmiNgde zuidgors in zeeland is een schor, een begroeid gebied dat bij hoog water overloopt en de golven dempt. Nioz en Tu delft ontrafelden de kantelpunten in het ontwikkelingsproces: wanneer begint erosie en wanneer begint een schor te groeien? die kennis blijkt ook toepasbaar in de restauratie van andere bedreigde kustvegetaties als mangroven en zeegrasvelden.
mEEr zoNNE-ENErgiEEen conventionele zonnecel zet slechts een klein deel van het zonlicht om in stroom: infrarood wordt niet geabsorbeerd en ultraviolet geeft energieverlies. Een laag silicium-nanokristallen op de zonnecel kan het zonnespectrum veranderen. hier wordt groen laserlicht omgezet in geel licht.
65
STillE koElkAST De koelkasten die nu (nog) in onze keukens staan koelen
ons voedsel met energievretende pompen die trillen, relatief
snel slijten en werken met schadelijke koelgassen. Dat kan
beter, wisten Ekkes Brück en collega’s van de Universiteit van
Amsterdam al in 2002. In een gecombineerd STW/NWO
pionierproject werkten zij aan een nieuwe klasse materialen
genaamd magnetocalorische materialen, die warm worden in
een magnetisch veld, en juist afkoelen als je dat veld weghaalt.
Op basis van die materialen moet het mogelijk zijn om een
nieuwe ‘magnetische koelkast’ te ontwikkelen die werkt zonder
de klassieke koelkastpomp. Het principe van zo’n revolutionaire
koelkast is eenvoudig: houd het materiaal eerst bij een perma
nente magneet zodat het warm wordt. Voer die warmte af met
een warmtewisselaar, en haal het materiaal vervolgens weer uit
het magneetveld, zodat het afkoelt. Het komt dan ‘rood’ te
staan op zijn warmterekening: het magnetocalorisch effect
zorgt voor een netto temperatuurdaling. Een motortje dat het
materiaal steeds langs de magneet haalt, en een warmte
wisselaar die de koelte afvoert herhalen het procedé eindeloos.
In 2015 presenteerde BASF samen met apparatenfabrikant
Haier een prototype, in de vorm van een magnetische wijn
koeler. De magnetische koelkast is nog steeds volop in ont
wikkeling. De belangrijkste uitdaging is nu de permanente
magneet te verkleinen, zodat die weinig ruimte inneemt in
een koelkast.
64
67666666 67
VErliCHT NACHTlEVENExperimenten op de veluwe en in drenthe tonen aan dat nachtdieren als vleermuizen, vogels, padden en muizen anders reageren op verschillende kleuren kunstlicht. het project is in 2014 verlengd. met de nieuwe kennis is bijvoorbeeld de kleur van straatverlichting gericht aan te passen.
6968
STAAlkWAliTEiTPepijn Pronk van Tata Steel past in een testoven de optimale aardgas-zuurstofmix aan voor een egaal brandende oven. dat houdt de kwaliteit van staalproducten constant en minimaliseert de co2-uitstoot.
7 170
NiErmEdiCijN Wereldwijd kampen zo’n twee tot drie miljoen mensen
met acuut nierfalen. Daarvan overleven 700.000 patiënten
de aandoening niet. In liefst 40 procent van de opnames op
intensive careafdelingen van ziekenhuizen is er sprake van
acuut nierfalen, bijvoorbeeld als er sprake is van bloed
vergiftiging. Het Nederlandse biotechbedrijf AMPharma
ontwikkelt een injecteerbaar medicijn tegen acuut nierfalen.
Het geneesmiddel is gebaseerd op het enzym alkalinefosfatase
(AP), dat organen kan beschermen tegen ontstekingen.
Tot nu toe is het geneesmiddel getest in het laboratorium,
bij dieren en bij een groep van vijftig gezonde vrijwilligers.
Op dit moment loopt een onderzoek dat moet aantonen of
het middel ook bij patiënten werkt. Daarna volgt een groot
schaliger patiëntenstudie. Pas als deze resultaten bekend zijn,
besluiten de geneesmiddelenautoriteiten of het middel wordt
toegelaten.
AMPharma is in 2002 als startup bedrijf voortgekomen
uit een STWproject. Inmiddels heeft het Amerikaanse farma
ceutische concern Pfizer zoveel vertrouwen in het medicijn
van AMPharma dat het alvast een minderheidsbelang heeft
genomen in het bedrijf. Bij gunstige onderzoeksresultaten zal
die investering leiden tot een overname van AMPharma voor
een bedrag van meer dan een half miljard euro.
“bij gunstige onderzoeksresultaten wordt Am-Pharma voor meer dan een half miljard euro overgenomen”
7 1
73727272 73
kloPPENd HArTTestopstelling met kloppend varkenshart. mensen met progressief hartfalen krijgen een intra-aortale ballonpomp. Sommige patiënten knappen er van op, anderen niet. Na praktijksimulaties concludeert Nico Pijls van de Technische universiteit Eindhoven (voorlopig) dat de pomp effectief is bij hartfalen met zuurstofgebrek en een nog te herstellen hartspier.
THuiS VruCHTbAArHEid TESTENmannen die twijfelen over hun vruchtbaarheid moeten naar het ziekenhuis. universiteit Twente-technoloog loes Segerink ontwikkelde een thuistest. die leidt de concentratie zaadcellen af uit verandering in elektrische impedantie wanneer de zaadcellen door een kanaaltje heen zwemmen.
75747474 75
kiESPijN40 procent van de wortelkanaalbehandelingen mislukt, onder meer omdat tandartsen de laag bacteriën op een wortelkanaalwand niet goed kunnen wegspoelen met spuit en naald. Bram verhaagen (universiteit Twente) filmde en beschreef de dynamica van een alternatieve techniek: een trillende vijl.
77
SNEllE rEACTor De chemische industrie kan zich opmaken voor een revo
lutionaire technologie waarmee chemische reacties veiliger,
goedkoper, sneller, nauwkeuriger en milieuvriendelijker uit te
voeren zijn. Het hart van die technologie is een nieuw soort
chemische reactor die veel kleiner is en tot 100.000 keer
sneller werkt dan de reactoren die de industrie nu hanteert.
Klassieke reactoren zijn grote vaten waarin de stoffen die
reageren sterk worden verdund, en waarin de reacties lang
zaam verlopen, in een batchproces. Het verhitten en afkoelen
van de grote volumes aan verdund materiaal vergt veel energie,
net als het scheidingsproces erna om het oplosmiddel eruit te
filteren.
In de nieuwe reactoren, genaamd SpinProreactoren,
verlopen chemische reacties in een continuproces, bij hoge
druk en snelheid, en met zeer weinig oplosmiddel. Diverse
vloeistoffen worden in de reactor van bovenaf op horizontaal
geplaatste schijven gedoseerd. De schijven, ongeveer zo
groot als een cd, draaien snel rond in een nauw aansluitende
be huizing. Door de centrifugale krachten mengen de stoffen
terwijl ze langs de draaiende schijven worden gepompt.
De stoffen gaan onder goed controleerbare omstandigheden
een chemische reactie aan, waarna het ontstane product
wordt afgevangen.
76
79787878 79
STijVE rugScoliose is een vervorming in de wervelkolom bij meisjes in de groei. zonder behandeling komen longen en hart in verdrukking. met een normaal implantaat vergroeien de wervels waardoor de rug verstijft. groningse en Twentse onderzoekers ontwikkelden een slim implantaat dat de wervelkolom continu een beetje corrigeert en zo een stijve rug voorkomt.
zuiNigE CHiPde Twentse promovendus daniël Schinkel ontwikkelde een snelle en energetisch zuinige demonstratiechip door aan de zender-kant een kleine capaciteit in te bouwen. met zijn hoogleraar richtte hij in 2007 het bedrijf axiom ic op, dat halfgeleiderproducten ontwikkelt voor draadloze communicatie. het bedrijfje werd in 2013 overgenomen door chipontwerper Teledyne uit californië.
81
coNcEPTGabyvanCaulilenAschwinTenfelde,STW
rEaliSaTiEKittyPuijkenEvelinevandenBos,STW
TEKSTEdCroonenbergenJoleindeRooij
foTografiEBramSaeys,BartvanOverbeeke,WouterJansen,IvarPel,SamRentmeester,NielsBlekemolen,MarcelBakker,Shutterstock,HollandseHoogte,ANP
oNTWErP EN ProducTiEVandenberg,Maarn
oPlagE500exemplaren
TECHNologiESTiCHTiNg STWPoSTadrESPostbus3021
3502GAUtrecht
BEzoEKadrESVanVollenhovenlaan661
3527JPUtrecht
T0306001211
Wwww.stw.nl
iSBN/EaN 9789492579010
Nur 950
ColofoN
8382
8484
1981 - 2016 TEchNologiESTichTiNg STW
TE
ch
No
log
iEST
ich
TiN
g ST
W1981 - 20
16W
ET
EN
SCH
AP
WA
Ar
AN
dE
rE
N o
P z
iTT
EN
TE
WA
CH
TE
N