ΕΛΠ20 ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ

ΕΛΛΑΔΑ I ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΚΑΙ ΤΑ

ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ

Β΄ ΤΟΜΟΣ

ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ

ΚΑΙ ΣΤΟ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΟΣΜΟ

1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Ο ΔΗΜΙΟΣΙΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ

ΒΙΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

11 ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

111 ΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΟΙ

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΟΚΛΗΤΙΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ

ΜΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2ος και 3ος αι μΧ) μετά το

θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ)

Συχνές και βίαιες αλλαγές αυτοκρατόρων

Συνωμοσίες

σφετερισμοί

στρατιωτικά πραξικοπήματα

εμφύλιοι πόλεμοι

ταπεινωτικές και καταστροφικές ήττες από βαρβαρικά φύλα

ανεπάρκεια του συνοριακού αμυντικού συστήματος

στάσεις των καταπιεσμένων πληθυσμών στις πόλεις

βίαιοι διωγμοί πολιτικών και θρησκευτικών αντιπάλων όπως των

χριστιανών

πληθωρισμός και

απρόσμενες φυσικές καταστροφές

2

Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό (20-21)

Μια από τις σημαντικότερες επιπτώσεις της πολιτικής κρίσης του

ρωμαϊκού κράτους τον 3ο αι ήταν η εξασθένιση του αυτοκρατορικού

θεσμού

γεγονός που προέκυψε από τις συγκρούσεις μεταξύ των διάφορων

πολιτικών παρατάξεων και ειδικότερα των στρατιωτικών μονάδων

Χαρακτηριστικό γεγονός την περίοδο 235-285 υπήρξαν 30 ηγεμόνες

που αναγνωρίστηκαν επίσημα ως Αύγουστοι ή Καίσαρες

Ποιες ήταν οι συνέπειες από την παρουσία του αυτοκράτορα

Διοκλητιανού και των μεταρρυθμίσεών του στο ρωμαϊκό κράτος (20-

21)

Ο Διοκλητιανός έδωσε ένα τέλος στην παρακμιακή περίοδο της

ρωμαϊκής αυτοκρατορίας Η περίοδος διακυβέρνησής του ονομάστηκε

περίοδος ανανέωσης και αποκατάστασης της Ρωμαϊκής

Αυτοκρατορίας

Με τις μεταρρυθμίσεις του το κράτος ανέκαμψε από την πολιτική

κρίση και έδωσε νέα πνοή στην εξέλιξη της αυτοκρατορίας

Στην διακυβέρνηση του κράτους καθιέρωσε το σύστημα της

τετραρχίας δηλαδή τον κατακερματισμό των καθηκόντων μεταξύ

τεσσάρων ηγεμόνων που επελέγησαν με κριτήρια αξιοκρατικά-όχι

σύμφωνα με δυναστικές αρχές με σκοπό την αποτελεσματικότερη

αντιμετώπιση των διοικητικών και στρατιωτικών αναγκών της απέραντης

αυτοκρατορίας

Η τετραρχία αποδείχθηκε ένα σταθερό πολιτικό σχήμα που μπορούσε

να εξασφαλίσει ησυχία και τάξη στη εσωτερικό της αυτοκρατορίας

προστάτευε την κυριαρχία της Ρώμης και αναβάθμιζε και

σταθεροποιούσε το κύρος του αυτοκράτορα

Η πρώτη τετραρχία με αυτοκράτορες Διοκλητιανό και Μαξιμιανό

υπεύθυνους για το ανατολικό και δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας και ε

βοηθούς τους καίσαρες Γαλέριο και Κωνστάντιο Χλωρό αντίστοιχα

3

αποδείχτηκε σταθερό πολιτικό σχήμα ικανό να εξασφαλίσει ησυχία και

τάξη στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας να προστατεύσει την κυριαρχία

της Ρώμης από εξωτερικούς κινδύνους και κυρίως να αναβαθμίσει και να

σταθεροποιήσει το κύρος του αυτοκράτορα

Οι μεταρρυθμίσεις του περιελάμβαναν επίσης την διαίρεση των

επαρχιών σε μικρότερες και τη συνένωσή τους σε μεγαλύτερες

διοικήσεις το διαχωρισμό της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

την αύξηση των στρατευμάτων και των υπηρεσιών και την

καταπολέμηση του πληθωρισμού

Δραστηριότητα 1β (σελ 23) γιατί το σύστημα της τετραρχίας

υπήρξε αποτελεσματικό για την αντιμετώπιση των διοικητικών και

στρατιωτικών αναγκών της απέραντης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

Το σύστημα υπήρξε σωτήριο με τον κατακερματισμό

των καθηκόντων μεταξύ τεσσάρων ηγεμόνων (δύο

αυτοκρατόρων και δύο καισάρων οι οποίοι ήταν

υπεύθυνοι αντίστοιχα για το ανατολικό και δυτικό τμήμα

της αυτοκρατορίας) επιτεύχθηκε καλύτερη εποπτεία των

επαρχιών και καταμερισμός καθηκόντων πχ σε

περίπτωση εχθρικών επιδρομών ο ένας αυτοκράτορας

μπορούσε να επικεντρώσει το ενδιαφέρον του στο

απειλούμενο μέτωπο χωρίς άλλους διοικητικούς

περισπασμούς

Ποιες ήταν οι μεταρρυθμίσεις του Μ Κωνσταντίνου(21)

Ο Μ Κωνσταντίνος με τις ριζοσπαστικές του λύσεις και πράξεις

εμφάνισε στο προσκήνιο ένα νέο πολιτειακό και πολιτικό σχήμα που

οδήγησε σταδιακά στην δημιουργία του βυζαντινού κόσμου

Διατήρησε ή βελτίωσε αρκετές από τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις του

Διοκλητιανού αλλά συγχρόνως προχώρησε και σε ανακατατάξεις όπως

στη συμφιλίωση του ρωμαϊκού κράτους με τη χριστιανική εκκλησία και

στη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη

4

Ο αυτοκρατορικός θεσμός του ύστερου ρωμαϊκού κράτους

Ο χαρακτήρας του αυτοκρατορικού θεσμού κατά την ύστερη ρωμαϊκή

περίοδο (22)

Ήταν η συγκεντρωτική και απόλυτη μοναρχία στο πρόσωπο του

αυτοκράτορα ο οποίος είχε την απεριόριστη εξουσία και

ακτινοβολούσε θεία δύναμη

Ο θείος και υπερβατικός χαρακτήρας του αυτοκράτορα ενισχύθηκε με

την αντίληψη περί άμεσης προστασίας

Πέρα από την θεώρησή του ως θεία φύση είχε την θεϊκή

εξουσιοδότηση να φέρει εις πέρας την μεταρρυθμιστική πολιτική που

είχε προταθεί πχ την ολοκλήρωση του σχήματος της τετραρχίας Πχ

σε επιγραφή στο Δυρράχιο ο Διοκλητιανός και ο Μαξιμιανός

αναφέρονται ως γόνοι και δημιουργοί θεών Η συγκεκριμένη επιγραφή

δεν υποδήλωνε μόνο τη θεία φύση των δύο αυτοκρατόρων αλλά και τη

θεϊκή εξουσιοδότηση να προχωρήσουν στην ολοκλήρωση του

σχήματος της τετραρχίας δηλ το διορισμό των 2 καισάρων Γαλέριου

και Κωννου του Χλωρού οι οποίοι θα αποκτούσαν επίσης θεϊκή

υπόσταση

Στο ίδιο πλαίσιο συμπεριλαμβάνονταν και οι επωνυμίες που

ακολουθούσαν τα ονόματα των αυτοκρατόρων οι οποίες υποδήλωναν

θεϊκή καταγωγή Ο Διοκλητιανός ονομάστηκε Ιόβειος από τον

προστάτη του θεό Δία και ο Μαξιμιανός Ερκούλιος από τον Ηρακλή

Ενδεικτικοί οι χαρακτηρισμοί θείος ή ιερός που συνόδευαν το όνομά

του παράλληλα με τους άλλους αυτοκρατορικούς τίτλους Γενικά η

λέξη θείος ή ιερός προσδιόριζε οτιδήποτε είχε σχέση με τον

μονάρχη αντικείμενο ή θεσμό ιερόν παλάτιον ιερά σύγκλητος θείοι

θησαυροί κλπ

Η αίγλη του αυτοκράτορα ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο από

αυστηρή εθιμοτυπία που εφαρμοζόταν στις δημόσιες εμφανίσεις του

5

καθώς και από την υιοθέτηση -μετά το 290- της προσκύνησης του

αυτοκράτορα

Δραστηριότητα 1γ (23) ποιο ήταν το επίκεντρο της

μεταρρυθμιστικής πολιτικής του Διοκλητιανού αναφορικά με

την αυτοκρατορική εξουσία

Η ενίσχυση του αυτοκρατορικού θεσμού που είχε

παρακμάσει από την πολιτική κρίση του 3ου αι Την

ενίσχυση της θέσης του αυτοκράτορα υπογράμμισε η

νέα αυλική εθιμοτυπία καθώς και ο υπερτονισμός

του θείου και υπερβατικού χαρακτήρα το

αυτοκράτορα Θεϊκές επωνυμίες ακολουθούσαν τα

ονόματα των αυτοκρατόρων Διοκλητιανού

Μαξιμιανού και Μ Κωννου στην αρχή της καριέρας

τους

Δραστηριότητα 1δ (23) ποιο ήταν το πολιτειακό σχήμα που

επικράτησε μετά την ήττα του Λυκινίου το 324

Δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την

καθιέρωση της μονοκρατορίας Μόνος αυτοκράτορας ο

Κωννος

Δραστηριότητα 2η (23) Η έναρξη και η σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο από τον 4ο

αι υιοθετείται η απεικόνιση του αυτοκράτορα (ψηφιδωτά

νομίσματα κλπ) με φωτοστέφανο Ερμηνεύστε αυτή την

τάση

Οι μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού θωράκισαν την

αυτοκρατορική εξουσία με θεϊκή προστασία (χαρακτηριστικές

οι θεϊκές επωνυμίες του τύπου Ιόβειος και Ερκούλιος που

συνόδευαν τα ονόματα του Διοκλητιανού και Μαξιμιανού)

Η υιοθέτηση από τον Μ Κωννο της θεωρίας ότι ο

αυτοκράτορας είναι ο εκλεκτός του θεού ενδυνάμωσε την

θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα

6

Οι αυτοκρατορικές απεικονίσεις με φωτοστέφανο

χωρίς αμφιβολία τόνιζαν την ιερότητα του προσώπου του

επίγειου ηγεμόνα

Οι λέξεις ιερός και θείος προσδιόριζαν οτιδήποτε είχε

σχέση με τον μονάρχη

Η θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού και του ΜΚωνσταντίνου

Κοινά χαρακτηριστικά της θρησκευτικής πολιτικής του Διοκλητιανού

και του Μ Κωνσταντίνου (23)

Κοινός παρανομαστής των δυο αυτοκρατόρων ήταν η επιδίωξη για μια

ενιαία θρησκεία η οποία θα ενεργούσε ως εγγυητής της ασφάλειας και της

ευημερίας του κράτους

Αν και η θρησκευτική πολιτική των δύο ανδρών διέφερε ριζικά ο

πρώτος αιματηρούς διωγμούς κατά των χριστιανών ενώ ο δεύτερος

αναγνωρίζει επίσημα την χριστιανική θρησκεία

Πως προσδιόριζε τη θρησκευτική του πολιτική ο Διοκλητιανός (24)

Με βάση την επίσημη ρωμαϊκή θρησκεία

Υποστηρίχθηκε η λατρεία των αρχαίων θεών Δία και Ηρακλή και

συνδυάστηκε με την προσπάθεια του αυτοκράτορα για θεϊκή κατοχύρωση

της εξουσίας του

Εμφανίστηκε η αυτοκρατορική λατρεία η οποία αποτέλεσε

πνευματική και πολιτική συνοχή της αυτοκρατορίας

Το ρωμαϊκό πολυθεϊστικό σύστημα προσαρμόστηκε στην διάδοση της

αυτοκρατορικής λατρείας υπό την έννοια ότι οι ατομικές θρησκευτικές

προτιμήσεις θωρακίστηκαν με την αντίληψη ότι η λατρεία όλων των

παραδοσιακών θεών ενίσχυε τον θεόπνευστο χαρακτήρα των

αυτοκρατορικών πράξεων και επομένως συνέβαλλε στην ευτυχία του

κράτους

Κάθε μονοθεϊστική θρησκεία που απέκλειε την ταυτόχρονη λατρεία

των παραδοσιακών θεών αποτελούσε πολιτικό κίνδυνο για το

7

αυτοκρατορικό καθεστώς Χαρακτηριστική ήταν η αγριότητα του

Διοκλητιανού προς τους χριστιανούς

Κατανοώντας όμως ότι η συντριβή των χριστιανών με βίαια μέτρα είναι

ανέφικτη και απειλεί την επιδιωκόμενη εσωτερική τάξη του κράτους

αλλάζει η θρησκευτική πολιτική των αυτοκρατόρων

Εχουμε κατάπαυση των διωγμών το 311 από τον Γαλέριο με σχετικό

διάταγμα του νομιμοποιεί την χριστιανική ως laquoεπιτρεπόμενη θρησκείαraquo (οι

οπαδοί της να προσεύχονται για ευημερία αυτοκρατορίας)

Παρόμοιο περιεχόμενο και το διάταγμα του Μαξέντιου

Το 313 Κωννος και Λικίνιος μετά την νίκη τους επί του Μαξέντιου στη

Μουλβία γέφυρα συναντώνται στα Μεδιόλανα και συμφωνούν με

διάταγμα να ακολουθήσουν την ίδια πολιτική

Η πολιτική του Κωννου πέρασε από αρκετά εξελικτικά στάδια

Πριν το 312 η στάση του ήταν διαλλακτική πράγμα που

ερμηνεύεται ως έκφραση πολιτικής σκοπιμότητας και ως

χειρονομία καλής πίστης προς την χριστιανική διδασκαλία

Η νίκη του επί του Μαξεντίου αποτέλεσε το καίριο σημείο

της θρησκευτικής του μεταστροφής όταν σύμφωνα με την

παράδοση ονειρεύτηκε το σημείο του σταυρού με το

μονόγραμμα του Ιησού ως προάγγελο της νίκης του

Μετά το 312 δεν αισθάνεται απλά υποχρεωμένος να

ακολουθήσει το διάταγμα της ανεξιθρησκίας του Γαλερίου

αλλά με διατάγματα που εκδίδει τα επόμενα χρόνια καθιερώνει

την αργία της Κυριακής ως ημέρα χριστιανικής γιορτής τη

συμμετοχή επισκόπων στην απονομή δικαιοσύνης και

επιτρέπει την παροχή περιουσιακών δωρεών στην εκκλησία

Η θρησκευτική πολιτική του ΜΚωνσταντίνου μετά την ήττα του

Λικινίου (25-26)

Περιόρισε τις ειδωλολατρικές τελετές κατά τις επίσημες εορτές

8

Φρόντισε να εξαλειφθούν από τα νομίσματα θεότητες της

ειδωλολατρικής θρησκείας

Υποστήριξε την ανέγερση νέων εκκλησιών με δημόσιους πόρους

Προσέθεσε ανάμεσα στους πολύτιμους λίθους του διαδήματός του ένα

καρφί από τα τον σταυρό του Ιησού

Επεδίωξε την ενότητα της Εκκλησίας με την πεποίθηση ότι η

οικουμενικότητα του ρωμαϊκού κράτους έπρεπε να προβάλλεται όχι μόνο

σε πολιτικό επίπεδο αλλά και σε θρησκευτικό

Βαθιά του πεποίθηση ήταν η αντιστοιχία ανάμεσα στην ενότητα της

πίστης και στην ευημερία του κράτους

Με την Σύνοδο της Νίκαιας θεμελίωσε την αρχή της ανάμιξης της

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα

Η αποστολή της μητέρας του στα Ιεροσόλυμα και η εύρεση του Τίμιου

Σταυρού συνετέλεσε στην αιώνια δόξα του και της μητέρας του

Η Οικουμενική Σύνοδος της Νικαιας (325 μΧ)

Συγκλήθηκε από τον Κωννο το 325 για να συζητηθεί η αιρετική διδασκαλία

του Αλεξανδρινού πρεσβύτερου Αρείου ο οποίος αμφισβητούσε τη θεία

φύση του Ιησού το οποίο θεωρούσε κτίσμα του Θεού

Επίσκοποι πρεσβύτεροι διάκονοι και άλλοι εκκλησιαστικοί άνδρες

συγκεντρώθηκαν στη Νίκαια από κάθε γωνία της χριστιανοσύνης στα

ανάκτορα της πόλης

Η έναρξη κηρύχτηκε από τον ίδιο τον Κωννο που προέδρευε στις

συνεδριάσεις αν και αβάπτιστος ακόμη

Η άποψη του Αρείου κρίθηκε λανθασμένη και ο ίδιος εξορίστηκε

Ο Κωννος με τη συμβιβαστική στάση του απέναντι στις

αλληλοσυκοφαντίες των 2 πλευρών απέτρεψε τη διχόνοια στους κόλπους της

εκκλησίας

Η σημασία της Συνόδου υπήρξε καθοριστική α)διαμόρφωσε το

χριστιανικό δόγμα και β)θεμελίωσε την αρχή της ανάμειξης της

9

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα Έτσι ο παλαιός

ανταγωνισμός ανάμεσα στην εκκλησία και το κράτος έληξε

Ο αυτοκράτορας ήταν η κεφαλή του χριστιανικού κόσμου επομένως δεν είχε

ανάγκη να ισχυρίζεται ότι κατάγεται από τον Δία τον Ηρακλή ή τον θεό

Ήλιο

Η χριστιανική Εκκλησία δίνει επίσης νέα πνοή και υπόσταση στην

ανανεωμένη ανατολική αυτοκρατορία

10

112 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Τι ονομάζεται Βυζάντιο ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία(27)

Το χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής που διαμορφώθηκε με την

ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324μΧ και έσβησε μετά την άλωσή της

από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453

Συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πολιτικά και διοικητικά

μεταμορφώθηκε σε ένα ελληνόφωνο χριστιανικό κράτος

Γιατί επιλέχθηκε η Κωνσταντινούπολη ως νέα πρωτεύουσα της

αυτοκρατορίας(28)

Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι της Ευρώπης και της Ασίας στο

πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών δρόμων σε απόσταση

βολής αλλά και ασφάλειας από τα δυο επικίνδυνα για την αυτοκρατορία

σύνορα το ανατολικό και το παραδουνάβιο

Κτίστηκε σε ιδανικό στρατηγικό σημείο Βόσπορος ανατολικά Κεράτιος

βόρεια και η θάλασσα του Μαρμαρά νότια την προστάτευαν από

εχθρούς στα δυτικά ο Κωννος έχτισε ισχυρό τείχος

Σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

Η Ρώμη ήταν μακριά από τα νευραλγικά σημεία της αυτοκρατορίας και

έπαψε να αποτελεί το επίκεντρο της πολιτικής ζωής

Η Νέα Ρώμη απεναντίας βρέθηκε στο μεταίχμιο του αρχαίου και ενός νέου

τρόπου ζωής δεν ήταν προϊόν στρατιωτικού κατορθώματος ούτε κτίστηκε

στα ερείπια άλλης

Συνέπειες

11

η μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή μοιραία έφερε στο

προσκήνιο των εξελίξεων την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη

έννοιά της και τον χριστιανισμό

Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της ευνόησε την

πολιτική συνοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δίνοντας την ιδιότητα

του Ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

αποτελώντας τον ρωμαϊκό πρόδρομο αυτού του επιτεύγματος

Μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και

εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα

Αλλά και του Κωνσταντίνου εδραίωση της μονοκρατορίας

Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας(28-29) και Δραστηριότητα 4η (29)

Το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ο αυτοτελής κρατικός οργανισμός

που βασίστηκε στο αυτοκρατορικό βίωμα της Ρώμης όπως αυτό

διαμορφώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Μ

Κωννου άνοιξε νέες προοπτικές στην εξέλιξη των ρωμαϊκών θεσμών (η

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και η εξύψωση της θέσης

του αυτοκράτορα)

η ελληνική παιδεία - ομόγλωσσο

ο χριστιανισμός - ομόδοξον

ομότροπον δηλαδή τη συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το Βυζάντιο κράτος πολυεθνικό κατάφερε με συνεκτικές δυνάμεις το

ομόδοξον (χριστιανική θρησκεία) και το ομόγλωσσον (την ελληνική

γλώσσα) να παγιώσει το ομότροπον δηλ τη συγκρότηση ενιαίας

ανθρώπινης κοινότητας

12

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Ο ΔΗΜΙΟΣΙΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ

ΒΙΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

11 ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

111 ΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΟΙ

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΟΚΛΗΤΙΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ

ΜΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2ος και 3ος αι μΧ) μετά το

θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 μΧ)

Συχνές και βίαιες αλλαγές αυτοκρατόρων

Συνωμοσίες

σφετερισμοί

στρατιωτικά πραξικοπήματα

εμφύλιοι πόλεμοι

ταπεινωτικές και καταστροφικές ήττες από βαρβαρικά φύλα

ανεπάρκεια του συνοριακού αμυντικού συστήματος

στάσεις των καταπιεσμένων πληθυσμών στις πόλεις

βίαιοι διωγμοί πολιτικών και θρησκευτικών αντιπάλων όπως των

χριστιανών

πληθωρισμός και

απρόσμενες φυσικές καταστροφές

2

Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό (20-21)

Μια από τις σημαντικότερες επιπτώσεις της πολιτικής κρίσης του

ρωμαϊκού κράτους τον 3ο αι ήταν η εξασθένιση του αυτοκρατορικού

θεσμού

γεγονός που προέκυψε από τις συγκρούσεις μεταξύ των διάφορων

πολιτικών παρατάξεων και ειδικότερα των στρατιωτικών μονάδων

Χαρακτηριστικό γεγονός την περίοδο 235-285 υπήρξαν 30 ηγεμόνες

που αναγνωρίστηκαν επίσημα ως Αύγουστοι ή Καίσαρες

Ποιες ήταν οι συνέπειες από την παρουσία του αυτοκράτορα

Διοκλητιανού και των μεταρρυθμίσεών του στο ρωμαϊκό κράτος (20-

21)

Ο Διοκλητιανός έδωσε ένα τέλος στην παρακμιακή περίοδο της

ρωμαϊκής αυτοκρατορίας Η περίοδος διακυβέρνησής του ονομάστηκε

περίοδος ανανέωσης και αποκατάστασης της Ρωμαϊκής

Αυτοκρατορίας

Με τις μεταρρυθμίσεις του το κράτος ανέκαμψε από την πολιτική

κρίση και έδωσε νέα πνοή στην εξέλιξη της αυτοκρατορίας

Στην διακυβέρνηση του κράτους καθιέρωσε το σύστημα της

τετραρχίας δηλαδή τον κατακερματισμό των καθηκόντων μεταξύ

τεσσάρων ηγεμόνων που επελέγησαν με κριτήρια αξιοκρατικά-όχι

σύμφωνα με δυναστικές αρχές με σκοπό την αποτελεσματικότερη

αντιμετώπιση των διοικητικών και στρατιωτικών αναγκών της απέραντης

αυτοκρατορίας

Η τετραρχία αποδείχθηκε ένα σταθερό πολιτικό σχήμα που μπορούσε

να εξασφαλίσει ησυχία και τάξη στη εσωτερικό της αυτοκρατορίας

προστάτευε την κυριαρχία της Ρώμης και αναβάθμιζε και

σταθεροποιούσε το κύρος του αυτοκράτορα

Η πρώτη τετραρχία με αυτοκράτορες Διοκλητιανό και Μαξιμιανό

υπεύθυνους για το ανατολικό και δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας και ε

βοηθούς τους καίσαρες Γαλέριο και Κωνστάντιο Χλωρό αντίστοιχα

3

αποδείχτηκε σταθερό πολιτικό σχήμα ικανό να εξασφαλίσει ησυχία και

τάξη στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας να προστατεύσει την κυριαρχία

της Ρώμης από εξωτερικούς κινδύνους και κυρίως να αναβαθμίσει και να

σταθεροποιήσει το κύρος του αυτοκράτορα

Οι μεταρρυθμίσεις του περιελάμβαναν επίσης την διαίρεση των

επαρχιών σε μικρότερες και τη συνένωσή τους σε μεγαλύτερες

διοικήσεις το διαχωρισμό της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

την αύξηση των στρατευμάτων και των υπηρεσιών και την

καταπολέμηση του πληθωρισμού

Δραστηριότητα 1β (σελ 23) γιατί το σύστημα της τετραρχίας

υπήρξε αποτελεσματικό για την αντιμετώπιση των διοικητικών και

στρατιωτικών αναγκών της απέραντης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

Το σύστημα υπήρξε σωτήριο με τον κατακερματισμό

των καθηκόντων μεταξύ τεσσάρων ηγεμόνων (δύο

αυτοκρατόρων και δύο καισάρων οι οποίοι ήταν

υπεύθυνοι αντίστοιχα για το ανατολικό και δυτικό τμήμα

της αυτοκρατορίας) επιτεύχθηκε καλύτερη εποπτεία των

επαρχιών και καταμερισμός καθηκόντων πχ σε

περίπτωση εχθρικών επιδρομών ο ένας αυτοκράτορας

μπορούσε να επικεντρώσει το ενδιαφέρον του στο

απειλούμενο μέτωπο χωρίς άλλους διοικητικούς

περισπασμούς

Ποιες ήταν οι μεταρρυθμίσεις του Μ Κωνσταντίνου(21)

Ο Μ Κωνσταντίνος με τις ριζοσπαστικές του λύσεις και πράξεις

εμφάνισε στο προσκήνιο ένα νέο πολιτειακό και πολιτικό σχήμα που

οδήγησε σταδιακά στην δημιουργία του βυζαντινού κόσμου

Διατήρησε ή βελτίωσε αρκετές από τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις του

Διοκλητιανού αλλά συγχρόνως προχώρησε και σε ανακατατάξεις όπως

στη συμφιλίωση του ρωμαϊκού κράτους με τη χριστιανική εκκλησία και

στη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη

4

Ο αυτοκρατορικός θεσμός του ύστερου ρωμαϊκού κράτους

Ο χαρακτήρας του αυτοκρατορικού θεσμού κατά την ύστερη ρωμαϊκή

περίοδο (22)

Ήταν η συγκεντρωτική και απόλυτη μοναρχία στο πρόσωπο του

αυτοκράτορα ο οποίος είχε την απεριόριστη εξουσία και

ακτινοβολούσε θεία δύναμη

Ο θείος και υπερβατικός χαρακτήρας του αυτοκράτορα ενισχύθηκε με

την αντίληψη περί άμεσης προστασίας

Πέρα από την θεώρησή του ως θεία φύση είχε την θεϊκή

εξουσιοδότηση να φέρει εις πέρας την μεταρρυθμιστική πολιτική που

είχε προταθεί πχ την ολοκλήρωση του σχήματος της τετραρχίας Πχ

σε επιγραφή στο Δυρράχιο ο Διοκλητιανός και ο Μαξιμιανός

αναφέρονται ως γόνοι και δημιουργοί θεών Η συγκεκριμένη επιγραφή

δεν υποδήλωνε μόνο τη θεία φύση των δύο αυτοκρατόρων αλλά και τη

θεϊκή εξουσιοδότηση να προχωρήσουν στην ολοκλήρωση του

σχήματος της τετραρχίας δηλ το διορισμό των 2 καισάρων Γαλέριου

και Κωννου του Χλωρού οι οποίοι θα αποκτούσαν επίσης θεϊκή

υπόσταση

Στο ίδιο πλαίσιο συμπεριλαμβάνονταν και οι επωνυμίες που

ακολουθούσαν τα ονόματα των αυτοκρατόρων οι οποίες υποδήλωναν

θεϊκή καταγωγή Ο Διοκλητιανός ονομάστηκε Ιόβειος από τον

προστάτη του θεό Δία και ο Μαξιμιανός Ερκούλιος από τον Ηρακλή

Ενδεικτικοί οι χαρακτηρισμοί θείος ή ιερός που συνόδευαν το όνομά

του παράλληλα με τους άλλους αυτοκρατορικούς τίτλους Γενικά η

λέξη θείος ή ιερός προσδιόριζε οτιδήποτε είχε σχέση με τον

μονάρχη αντικείμενο ή θεσμό ιερόν παλάτιον ιερά σύγκλητος θείοι

θησαυροί κλπ

Η αίγλη του αυτοκράτορα ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο από

αυστηρή εθιμοτυπία που εφαρμοζόταν στις δημόσιες εμφανίσεις του

5

καθώς και από την υιοθέτηση -μετά το 290- της προσκύνησης του

αυτοκράτορα

Δραστηριότητα 1γ (23) ποιο ήταν το επίκεντρο της

μεταρρυθμιστικής πολιτικής του Διοκλητιανού αναφορικά με

την αυτοκρατορική εξουσία

Η ενίσχυση του αυτοκρατορικού θεσμού που είχε

παρακμάσει από την πολιτική κρίση του 3ου αι Την

ενίσχυση της θέσης του αυτοκράτορα υπογράμμισε η

νέα αυλική εθιμοτυπία καθώς και ο υπερτονισμός

του θείου και υπερβατικού χαρακτήρα το

αυτοκράτορα Θεϊκές επωνυμίες ακολουθούσαν τα

ονόματα των αυτοκρατόρων Διοκλητιανού

Μαξιμιανού και Μ Κωννου στην αρχή της καριέρας

τους

Δραστηριότητα 1δ (23) ποιο ήταν το πολιτειακό σχήμα που

επικράτησε μετά την ήττα του Λυκινίου το 324

Δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την

καθιέρωση της μονοκρατορίας Μόνος αυτοκράτορας ο

Κωννος

Δραστηριότητα 2η (23) Η έναρξη και η σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο από τον 4ο

αι υιοθετείται η απεικόνιση του αυτοκράτορα (ψηφιδωτά

νομίσματα κλπ) με φωτοστέφανο Ερμηνεύστε αυτή την

τάση

Οι μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού θωράκισαν την

αυτοκρατορική εξουσία με θεϊκή προστασία (χαρακτηριστικές

οι θεϊκές επωνυμίες του τύπου Ιόβειος και Ερκούλιος που

συνόδευαν τα ονόματα του Διοκλητιανού και Μαξιμιανού)

Η υιοθέτηση από τον Μ Κωννο της θεωρίας ότι ο

αυτοκράτορας είναι ο εκλεκτός του θεού ενδυνάμωσε την

θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα

6

Οι αυτοκρατορικές απεικονίσεις με φωτοστέφανο

χωρίς αμφιβολία τόνιζαν την ιερότητα του προσώπου του

επίγειου ηγεμόνα

Οι λέξεις ιερός και θείος προσδιόριζαν οτιδήποτε είχε

σχέση με τον μονάρχη

Η θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού και του ΜΚωνσταντίνου

Κοινά χαρακτηριστικά της θρησκευτικής πολιτικής του Διοκλητιανού

και του Μ Κωνσταντίνου (23)

Κοινός παρανομαστής των δυο αυτοκρατόρων ήταν η επιδίωξη για μια

ενιαία θρησκεία η οποία θα ενεργούσε ως εγγυητής της ασφάλειας και της

ευημερίας του κράτους

Αν και η θρησκευτική πολιτική των δύο ανδρών διέφερε ριζικά ο

πρώτος αιματηρούς διωγμούς κατά των χριστιανών ενώ ο δεύτερος

αναγνωρίζει επίσημα την χριστιανική θρησκεία

Πως προσδιόριζε τη θρησκευτική του πολιτική ο Διοκλητιανός (24)

Με βάση την επίσημη ρωμαϊκή θρησκεία

Υποστηρίχθηκε η λατρεία των αρχαίων θεών Δία και Ηρακλή και

συνδυάστηκε με την προσπάθεια του αυτοκράτορα για θεϊκή κατοχύρωση

της εξουσίας του

Εμφανίστηκε η αυτοκρατορική λατρεία η οποία αποτέλεσε

πνευματική και πολιτική συνοχή της αυτοκρατορίας

Το ρωμαϊκό πολυθεϊστικό σύστημα προσαρμόστηκε στην διάδοση της

αυτοκρατορικής λατρείας υπό την έννοια ότι οι ατομικές θρησκευτικές

προτιμήσεις θωρακίστηκαν με την αντίληψη ότι η λατρεία όλων των

παραδοσιακών θεών ενίσχυε τον θεόπνευστο χαρακτήρα των

αυτοκρατορικών πράξεων και επομένως συνέβαλλε στην ευτυχία του

κράτους

Κάθε μονοθεϊστική θρησκεία που απέκλειε την ταυτόχρονη λατρεία

των παραδοσιακών θεών αποτελούσε πολιτικό κίνδυνο για το

7

αυτοκρατορικό καθεστώς Χαρακτηριστική ήταν η αγριότητα του

Διοκλητιανού προς τους χριστιανούς

Κατανοώντας όμως ότι η συντριβή των χριστιανών με βίαια μέτρα είναι

ανέφικτη και απειλεί την επιδιωκόμενη εσωτερική τάξη του κράτους

αλλάζει η θρησκευτική πολιτική των αυτοκρατόρων

Εχουμε κατάπαυση των διωγμών το 311 από τον Γαλέριο με σχετικό

διάταγμα του νομιμοποιεί την χριστιανική ως laquoεπιτρεπόμενη θρησκείαraquo (οι

οπαδοί της να προσεύχονται για ευημερία αυτοκρατορίας)

Παρόμοιο περιεχόμενο και το διάταγμα του Μαξέντιου

Το 313 Κωννος και Λικίνιος μετά την νίκη τους επί του Μαξέντιου στη

Μουλβία γέφυρα συναντώνται στα Μεδιόλανα και συμφωνούν με

διάταγμα να ακολουθήσουν την ίδια πολιτική

Η πολιτική του Κωννου πέρασε από αρκετά εξελικτικά στάδια

Πριν το 312 η στάση του ήταν διαλλακτική πράγμα που

ερμηνεύεται ως έκφραση πολιτικής σκοπιμότητας και ως

χειρονομία καλής πίστης προς την χριστιανική διδασκαλία

Η νίκη του επί του Μαξεντίου αποτέλεσε το καίριο σημείο

της θρησκευτικής του μεταστροφής όταν σύμφωνα με την

παράδοση ονειρεύτηκε το σημείο του σταυρού με το

μονόγραμμα του Ιησού ως προάγγελο της νίκης του

Μετά το 312 δεν αισθάνεται απλά υποχρεωμένος να

ακολουθήσει το διάταγμα της ανεξιθρησκίας του Γαλερίου

αλλά με διατάγματα που εκδίδει τα επόμενα χρόνια καθιερώνει

την αργία της Κυριακής ως ημέρα χριστιανικής γιορτής τη

συμμετοχή επισκόπων στην απονομή δικαιοσύνης και

επιτρέπει την παροχή περιουσιακών δωρεών στην εκκλησία

Η θρησκευτική πολιτική του ΜΚωνσταντίνου μετά την ήττα του

Λικινίου (25-26)

Περιόρισε τις ειδωλολατρικές τελετές κατά τις επίσημες εορτές

8

Φρόντισε να εξαλειφθούν από τα νομίσματα θεότητες της

ειδωλολατρικής θρησκείας

Υποστήριξε την ανέγερση νέων εκκλησιών με δημόσιους πόρους

Προσέθεσε ανάμεσα στους πολύτιμους λίθους του διαδήματός του ένα

καρφί από τα τον σταυρό του Ιησού

Επεδίωξε την ενότητα της Εκκλησίας με την πεποίθηση ότι η

οικουμενικότητα του ρωμαϊκού κράτους έπρεπε να προβάλλεται όχι μόνο

σε πολιτικό επίπεδο αλλά και σε θρησκευτικό

Βαθιά του πεποίθηση ήταν η αντιστοιχία ανάμεσα στην ενότητα της

πίστης και στην ευημερία του κράτους

Με την Σύνοδο της Νίκαιας θεμελίωσε την αρχή της ανάμιξης της

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα

Η αποστολή της μητέρας του στα Ιεροσόλυμα και η εύρεση του Τίμιου

Σταυρού συνετέλεσε στην αιώνια δόξα του και της μητέρας του

Η Οικουμενική Σύνοδος της Νικαιας (325 μΧ)

Συγκλήθηκε από τον Κωννο το 325 για να συζητηθεί η αιρετική διδασκαλία

του Αλεξανδρινού πρεσβύτερου Αρείου ο οποίος αμφισβητούσε τη θεία

φύση του Ιησού το οποίο θεωρούσε κτίσμα του Θεού

Επίσκοποι πρεσβύτεροι διάκονοι και άλλοι εκκλησιαστικοί άνδρες

συγκεντρώθηκαν στη Νίκαια από κάθε γωνία της χριστιανοσύνης στα

ανάκτορα της πόλης

Η έναρξη κηρύχτηκε από τον ίδιο τον Κωννο που προέδρευε στις

συνεδριάσεις αν και αβάπτιστος ακόμη

Η άποψη του Αρείου κρίθηκε λανθασμένη και ο ίδιος εξορίστηκε

Ο Κωννος με τη συμβιβαστική στάση του απέναντι στις

αλληλοσυκοφαντίες των 2 πλευρών απέτρεψε τη διχόνοια στους κόλπους της

εκκλησίας

Η σημασία της Συνόδου υπήρξε καθοριστική α)διαμόρφωσε το

χριστιανικό δόγμα και β)θεμελίωσε την αρχή της ανάμειξης της

9

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα Έτσι ο παλαιός

ανταγωνισμός ανάμεσα στην εκκλησία και το κράτος έληξε

Ο αυτοκράτορας ήταν η κεφαλή του χριστιανικού κόσμου επομένως δεν είχε

ανάγκη να ισχυρίζεται ότι κατάγεται από τον Δία τον Ηρακλή ή τον θεό

Ήλιο

Η χριστιανική Εκκλησία δίνει επίσης νέα πνοή και υπόσταση στην

ανανεωμένη ανατολική αυτοκρατορία

10

112 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Τι ονομάζεται Βυζάντιο ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία(27)

Το χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής που διαμορφώθηκε με την

ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324μΧ και έσβησε μετά την άλωσή της

από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453

Συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πολιτικά και διοικητικά

μεταμορφώθηκε σε ένα ελληνόφωνο χριστιανικό κράτος

Γιατί επιλέχθηκε η Κωνσταντινούπολη ως νέα πρωτεύουσα της

αυτοκρατορίας(28)

Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι της Ευρώπης και της Ασίας στο

πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών δρόμων σε απόσταση

βολής αλλά και ασφάλειας από τα δυο επικίνδυνα για την αυτοκρατορία

σύνορα το ανατολικό και το παραδουνάβιο

Κτίστηκε σε ιδανικό στρατηγικό σημείο Βόσπορος ανατολικά Κεράτιος

βόρεια και η θάλασσα του Μαρμαρά νότια την προστάτευαν από

εχθρούς στα δυτικά ο Κωννος έχτισε ισχυρό τείχος

Σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

Η Ρώμη ήταν μακριά από τα νευραλγικά σημεία της αυτοκρατορίας και

έπαψε να αποτελεί το επίκεντρο της πολιτικής ζωής

Η Νέα Ρώμη απεναντίας βρέθηκε στο μεταίχμιο του αρχαίου και ενός νέου

τρόπου ζωής δεν ήταν προϊόν στρατιωτικού κατορθώματος ούτε κτίστηκε

στα ερείπια άλλης

Συνέπειες

11

η μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή μοιραία έφερε στο

προσκήνιο των εξελίξεων την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη

έννοιά της και τον χριστιανισμό

Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της ευνόησε την

πολιτική συνοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δίνοντας την ιδιότητα

του Ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

αποτελώντας τον ρωμαϊκό πρόδρομο αυτού του επιτεύγματος

Μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και

εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα

Αλλά και του Κωνσταντίνου εδραίωση της μονοκρατορίας

Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας(28-29) και Δραστηριότητα 4η (29)

Το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ο αυτοτελής κρατικός οργανισμός

που βασίστηκε στο αυτοκρατορικό βίωμα της Ρώμης όπως αυτό

διαμορφώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Μ

Κωννου άνοιξε νέες προοπτικές στην εξέλιξη των ρωμαϊκών θεσμών (η

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και η εξύψωση της θέσης

του αυτοκράτορα)

η ελληνική παιδεία - ομόγλωσσο

ο χριστιανισμός - ομόδοξον

ομότροπον δηλαδή τη συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το Βυζάντιο κράτος πολυεθνικό κατάφερε με συνεκτικές δυνάμεις το

ομόδοξον (χριστιανική θρησκεία) και το ομόγλωσσον (την ελληνική

γλώσσα) να παγιώσει το ομότροπον δηλ τη συγκρότηση ενιαίας

ανθρώπινης κοινότητας

12

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσμό (20-21)

Μια από τις σημαντικότερες επιπτώσεις της πολιτικής κρίσης του

ρωμαϊκού κράτους τον 3ο αι ήταν η εξασθένιση του αυτοκρατορικού

θεσμού

γεγονός που προέκυψε από τις συγκρούσεις μεταξύ των διάφορων

πολιτικών παρατάξεων και ειδικότερα των στρατιωτικών μονάδων

Χαρακτηριστικό γεγονός την περίοδο 235-285 υπήρξαν 30 ηγεμόνες

που αναγνωρίστηκαν επίσημα ως Αύγουστοι ή Καίσαρες

Ποιες ήταν οι συνέπειες από την παρουσία του αυτοκράτορα

Διοκλητιανού και των μεταρρυθμίσεών του στο ρωμαϊκό κράτος (20-

21)

Ο Διοκλητιανός έδωσε ένα τέλος στην παρακμιακή περίοδο της

ρωμαϊκής αυτοκρατορίας Η περίοδος διακυβέρνησής του ονομάστηκε

περίοδος ανανέωσης και αποκατάστασης της Ρωμαϊκής

Αυτοκρατορίας

Με τις μεταρρυθμίσεις του το κράτος ανέκαμψε από την πολιτική

κρίση και έδωσε νέα πνοή στην εξέλιξη της αυτοκρατορίας

Στην διακυβέρνηση του κράτους καθιέρωσε το σύστημα της

τετραρχίας δηλαδή τον κατακερματισμό των καθηκόντων μεταξύ

τεσσάρων ηγεμόνων που επελέγησαν με κριτήρια αξιοκρατικά-όχι

σύμφωνα με δυναστικές αρχές με σκοπό την αποτελεσματικότερη

αντιμετώπιση των διοικητικών και στρατιωτικών αναγκών της απέραντης

αυτοκρατορίας

Η τετραρχία αποδείχθηκε ένα σταθερό πολιτικό σχήμα που μπορούσε

να εξασφαλίσει ησυχία και τάξη στη εσωτερικό της αυτοκρατορίας

προστάτευε την κυριαρχία της Ρώμης και αναβάθμιζε και

σταθεροποιούσε το κύρος του αυτοκράτορα

Η πρώτη τετραρχία με αυτοκράτορες Διοκλητιανό και Μαξιμιανό

υπεύθυνους για το ανατολικό και δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας και ε

βοηθούς τους καίσαρες Γαλέριο και Κωνστάντιο Χλωρό αντίστοιχα

3

αποδείχτηκε σταθερό πολιτικό σχήμα ικανό να εξασφαλίσει ησυχία και

τάξη στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας να προστατεύσει την κυριαρχία

της Ρώμης από εξωτερικούς κινδύνους και κυρίως να αναβαθμίσει και να

σταθεροποιήσει το κύρος του αυτοκράτορα

Οι μεταρρυθμίσεις του περιελάμβαναν επίσης την διαίρεση των

επαρχιών σε μικρότερες και τη συνένωσή τους σε μεγαλύτερες

διοικήσεις το διαχωρισμό της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

την αύξηση των στρατευμάτων και των υπηρεσιών και την

καταπολέμηση του πληθωρισμού

Δραστηριότητα 1β (σελ 23) γιατί το σύστημα της τετραρχίας

υπήρξε αποτελεσματικό για την αντιμετώπιση των διοικητικών και

στρατιωτικών αναγκών της απέραντης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

Το σύστημα υπήρξε σωτήριο με τον κατακερματισμό

των καθηκόντων μεταξύ τεσσάρων ηγεμόνων (δύο

αυτοκρατόρων και δύο καισάρων οι οποίοι ήταν

υπεύθυνοι αντίστοιχα για το ανατολικό και δυτικό τμήμα

της αυτοκρατορίας) επιτεύχθηκε καλύτερη εποπτεία των

επαρχιών και καταμερισμός καθηκόντων πχ σε

περίπτωση εχθρικών επιδρομών ο ένας αυτοκράτορας

μπορούσε να επικεντρώσει το ενδιαφέρον του στο

απειλούμενο μέτωπο χωρίς άλλους διοικητικούς

περισπασμούς

Ποιες ήταν οι μεταρρυθμίσεις του Μ Κωνσταντίνου(21)

Ο Μ Κωνσταντίνος με τις ριζοσπαστικές του λύσεις και πράξεις

εμφάνισε στο προσκήνιο ένα νέο πολιτειακό και πολιτικό σχήμα που

οδήγησε σταδιακά στην δημιουργία του βυζαντινού κόσμου

Διατήρησε ή βελτίωσε αρκετές από τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις του

Διοκλητιανού αλλά συγχρόνως προχώρησε και σε ανακατατάξεις όπως

στη συμφιλίωση του ρωμαϊκού κράτους με τη χριστιανική εκκλησία και

στη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη

4

Ο αυτοκρατορικός θεσμός του ύστερου ρωμαϊκού κράτους

Ο χαρακτήρας του αυτοκρατορικού θεσμού κατά την ύστερη ρωμαϊκή

περίοδο (22)

Ήταν η συγκεντρωτική και απόλυτη μοναρχία στο πρόσωπο του

αυτοκράτορα ο οποίος είχε την απεριόριστη εξουσία και

ακτινοβολούσε θεία δύναμη

Ο θείος και υπερβατικός χαρακτήρας του αυτοκράτορα ενισχύθηκε με

την αντίληψη περί άμεσης προστασίας

Πέρα από την θεώρησή του ως θεία φύση είχε την θεϊκή

εξουσιοδότηση να φέρει εις πέρας την μεταρρυθμιστική πολιτική που

είχε προταθεί πχ την ολοκλήρωση του σχήματος της τετραρχίας Πχ

σε επιγραφή στο Δυρράχιο ο Διοκλητιανός και ο Μαξιμιανός

αναφέρονται ως γόνοι και δημιουργοί θεών Η συγκεκριμένη επιγραφή

δεν υποδήλωνε μόνο τη θεία φύση των δύο αυτοκρατόρων αλλά και τη

θεϊκή εξουσιοδότηση να προχωρήσουν στην ολοκλήρωση του

σχήματος της τετραρχίας δηλ το διορισμό των 2 καισάρων Γαλέριου

και Κωννου του Χλωρού οι οποίοι θα αποκτούσαν επίσης θεϊκή

υπόσταση

Στο ίδιο πλαίσιο συμπεριλαμβάνονταν και οι επωνυμίες που

ακολουθούσαν τα ονόματα των αυτοκρατόρων οι οποίες υποδήλωναν

θεϊκή καταγωγή Ο Διοκλητιανός ονομάστηκε Ιόβειος από τον

προστάτη του θεό Δία και ο Μαξιμιανός Ερκούλιος από τον Ηρακλή

Ενδεικτικοί οι χαρακτηρισμοί θείος ή ιερός που συνόδευαν το όνομά

του παράλληλα με τους άλλους αυτοκρατορικούς τίτλους Γενικά η

λέξη θείος ή ιερός προσδιόριζε οτιδήποτε είχε σχέση με τον

μονάρχη αντικείμενο ή θεσμό ιερόν παλάτιον ιερά σύγκλητος θείοι

θησαυροί κλπ

Η αίγλη του αυτοκράτορα ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο από

αυστηρή εθιμοτυπία που εφαρμοζόταν στις δημόσιες εμφανίσεις του

5

καθώς και από την υιοθέτηση -μετά το 290- της προσκύνησης του

αυτοκράτορα

Δραστηριότητα 1γ (23) ποιο ήταν το επίκεντρο της

μεταρρυθμιστικής πολιτικής του Διοκλητιανού αναφορικά με

την αυτοκρατορική εξουσία

Η ενίσχυση του αυτοκρατορικού θεσμού που είχε

παρακμάσει από την πολιτική κρίση του 3ου αι Την

ενίσχυση της θέσης του αυτοκράτορα υπογράμμισε η

νέα αυλική εθιμοτυπία καθώς και ο υπερτονισμός

του θείου και υπερβατικού χαρακτήρα το

αυτοκράτορα Θεϊκές επωνυμίες ακολουθούσαν τα

ονόματα των αυτοκρατόρων Διοκλητιανού

Μαξιμιανού και Μ Κωννου στην αρχή της καριέρας

τους

Δραστηριότητα 1δ (23) ποιο ήταν το πολιτειακό σχήμα που

επικράτησε μετά την ήττα του Λυκινίου το 324

Δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την

καθιέρωση της μονοκρατορίας Μόνος αυτοκράτορας ο

Κωννος

Δραστηριότητα 2η (23) Η έναρξη και η σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο από τον 4ο

αι υιοθετείται η απεικόνιση του αυτοκράτορα (ψηφιδωτά

νομίσματα κλπ) με φωτοστέφανο Ερμηνεύστε αυτή την

τάση

Οι μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού θωράκισαν την

αυτοκρατορική εξουσία με θεϊκή προστασία (χαρακτηριστικές

οι θεϊκές επωνυμίες του τύπου Ιόβειος και Ερκούλιος που

συνόδευαν τα ονόματα του Διοκλητιανού και Μαξιμιανού)

Η υιοθέτηση από τον Μ Κωννο της θεωρίας ότι ο

αυτοκράτορας είναι ο εκλεκτός του θεού ενδυνάμωσε την

θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα

6

Οι αυτοκρατορικές απεικονίσεις με φωτοστέφανο

χωρίς αμφιβολία τόνιζαν την ιερότητα του προσώπου του

επίγειου ηγεμόνα

Οι λέξεις ιερός και θείος προσδιόριζαν οτιδήποτε είχε

σχέση με τον μονάρχη

Η θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού και του ΜΚωνσταντίνου

Κοινά χαρακτηριστικά της θρησκευτικής πολιτικής του Διοκλητιανού

και του Μ Κωνσταντίνου (23)

Κοινός παρανομαστής των δυο αυτοκρατόρων ήταν η επιδίωξη για μια

ενιαία θρησκεία η οποία θα ενεργούσε ως εγγυητής της ασφάλειας και της

ευημερίας του κράτους

Αν και η θρησκευτική πολιτική των δύο ανδρών διέφερε ριζικά ο

πρώτος αιματηρούς διωγμούς κατά των χριστιανών ενώ ο δεύτερος

αναγνωρίζει επίσημα την χριστιανική θρησκεία

Πως προσδιόριζε τη θρησκευτική του πολιτική ο Διοκλητιανός (24)

Με βάση την επίσημη ρωμαϊκή θρησκεία

Υποστηρίχθηκε η λατρεία των αρχαίων θεών Δία και Ηρακλή και

συνδυάστηκε με την προσπάθεια του αυτοκράτορα για θεϊκή κατοχύρωση

της εξουσίας του

Εμφανίστηκε η αυτοκρατορική λατρεία η οποία αποτέλεσε

πνευματική και πολιτική συνοχή της αυτοκρατορίας

Το ρωμαϊκό πολυθεϊστικό σύστημα προσαρμόστηκε στην διάδοση της

αυτοκρατορικής λατρείας υπό την έννοια ότι οι ατομικές θρησκευτικές

προτιμήσεις θωρακίστηκαν με την αντίληψη ότι η λατρεία όλων των

παραδοσιακών θεών ενίσχυε τον θεόπνευστο χαρακτήρα των

αυτοκρατορικών πράξεων και επομένως συνέβαλλε στην ευτυχία του

κράτους

Κάθε μονοθεϊστική θρησκεία που απέκλειε την ταυτόχρονη λατρεία

των παραδοσιακών θεών αποτελούσε πολιτικό κίνδυνο για το

7

αυτοκρατορικό καθεστώς Χαρακτηριστική ήταν η αγριότητα του

Διοκλητιανού προς τους χριστιανούς

Κατανοώντας όμως ότι η συντριβή των χριστιανών με βίαια μέτρα είναι

ανέφικτη και απειλεί την επιδιωκόμενη εσωτερική τάξη του κράτους

αλλάζει η θρησκευτική πολιτική των αυτοκρατόρων

Εχουμε κατάπαυση των διωγμών το 311 από τον Γαλέριο με σχετικό

διάταγμα του νομιμοποιεί την χριστιανική ως laquoεπιτρεπόμενη θρησκείαraquo (οι

οπαδοί της να προσεύχονται για ευημερία αυτοκρατορίας)

Παρόμοιο περιεχόμενο και το διάταγμα του Μαξέντιου

Το 313 Κωννος και Λικίνιος μετά την νίκη τους επί του Μαξέντιου στη

Μουλβία γέφυρα συναντώνται στα Μεδιόλανα και συμφωνούν με

διάταγμα να ακολουθήσουν την ίδια πολιτική

Η πολιτική του Κωννου πέρασε από αρκετά εξελικτικά στάδια

Πριν το 312 η στάση του ήταν διαλλακτική πράγμα που

ερμηνεύεται ως έκφραση πολιτικής σκοπιμότητας και ως

χειρονομία καλής πίστης προς την χριστιανική διδασκαλία

Η νίκη του επί του Μαξεντίου αποτέλεσε το καίριο σημείο

της θρησκευτικής του μεταστροφής όταν σύμφωνα με την

παράδοση ονειρεύτηκε το σημείο του σταυρού με το

μονόγραμμα του Ιησού ως προάγγελο της νίκης του

Μετά το 312 δεν αισθάνεται απλά υποχρεωμένος να

ακολουθήσει το διάταγμα της ανεξιθρησκίας του Γαλερίου

αλλά με διατάγματα που εκδίδει τα επόμενα χρόνια καθιερώνει

την αργία της Κυριακής ως ημέρα χριστιανικής γιορτής τη

συμμετοχή επισκόπων στην απονομή δικαιοσύνης και

επιτρέπει την παροχή περιουσιακών δωρεών στην εκκλησία

Η θρησκευτική πολιτική του ΜΚωνσταντίνου μετά την ήττα του

Λικινίου (25-26)

Περιόρισε τις ειδωλολατρικές τελετές κατά τις επίσημες εορτές

8

Φρόντισε να εξαλειφθούν από τα νομίσματα θεότητες της

ειδωλολατρικής θρησκείας

Υποστήριξε την ανέγερση νέων εκκλησιών με δημόσιους πόρους

Προσέθεσε ανάμεσα στους πολύτιμους λίθους του διαδήματός του ένα

καρφί από τα τον σταυρό του Ιησού

Επεδίωξε την ενότητα της Εκκλησίας με την πεποίθηση ότι η

οικουμενικότητα του ρωμαϊκού κράτους έπρεπε να προβάλλεται όχι μόνο

σε πολιτικό επίπεδο αλλά και σε θρησκευτικό

Βαθιά του πεποίθηση ήταν η αντιστοιχία ανάμεσα στην ενότητα της

πίστης και στην ευημερία του κράτους

Με την Σύνοδο της Νίκαιας θεμελίωσε την αρχή της ανάμιξης της

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα

Η αποστολή της μητέρας του στα Ιεροσόλυμα και η εύρεση του Τίμιου

Σταυρού συνετέλεσε στην αιώνια δόξα του και της μητέρας του

Η Οικουμενική Σύνοδος της Νικαιας (325 μΧ)

Συγκλήθηκε από τον Κωννο το 325 για να συζητηθεί η αιρετική διδασκαλία

του Αλεξανδρινού πρεσβύτερου Αρείου ο οποίος αμφισβητούσε τη θεία

φύση του Ιησού το οποίο θεωρούσε κτίσμα του Θεού

Επίσκοποι πρεσβύτεροι διάκονοι και άλλοι εκκλησιαστικοί άνδρες

συγκεντρώθηκαν στη Νίκαια από κάθε γωνία της χριστιανοσύνης στα

ανάκτορα της πόλης

Η έναρξη κηρύχτηκε από τον ίδιο τον Κωννο που προέδρευε στις

συνεδριάσεις αν και αβάπτιστος ακόμη

Η άποψη του Αρείου κρίθηκε λανθασμένη και ο ίδιος εξορίστηκε

Ο Κωννος με τη συμβιβαστική στάση του απέναντι στις

αλληλοσυκοφαντίες των 2 πλευρών απέτρεψε τη διχόνοια στους κόλπους της

εκκλησίας

Η σημασία της Συνόδου υπήρξε καθοριστική α)διαμόρφωσε το

χριστιανικό δόγμα και β)θεμελίωσε την αρχή της ανάμειξης της

9

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα Έτσι ο παλαιός

ανταγωνισμός ανάμεσα στην εκκλησία και το κράτος έληξε

Ο αυτοκράτορας ήταν η κεφαλή του χριστιανικού κόσμου επομένως δεν είχε

ανάγκη να ισχυρίζεται ότι κατάγεται από τον Δία τον Ηρακλή ή τον θεό

Ήλιο

Η χριστιανική Εκκλησία δίνει επίσης νέα πνοή και υπόσταση στην

ανανεωμένη ανατολική αυτοκρατορία

10

112 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Τι ονομάζεται Βυζάντιο ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία(27)

Το χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής που διαμορφώθηκε με την

ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324μΧ και έσβησε μετά την άλωσή της

από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453

Συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πολιτικά και διοικητικά

μεταμορφώθηκε σε ένα ελληνόφωνο χριστιανικό κράτος

Γιατί επιλέχθηκε η Κωνσταντινούπολη ως νέα πρωτεύουσα της

αυτοκρατορίας(28)

Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι της Ευρώπης και της Ασίας στο

πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών δρόμων σε απόσταση

βολής αλλά και ασφάλειας από τα δυο επικίνδυνα για την αυτοκρατορία

σύνορα το ανατολικό και το παραδουνάβιο

Κτίστηκε σε ιδανικό στρατηγικό σημείο Βόσπορος ανατολικά Κεράτιος

βόρεια και η θάλασσα του Μαρμαρά νότια την προστάτευαν από

εχθρούς στα δυτικά ο Κωννος έχτισε ισχυρό τείχος

Σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

Η Ρώμη ήταν μακριά από τα νευραλγικά σημεία της αυτοκρατορίας και

έπαψε να αποτελεί το επίκεντρο της πολιτικής ζωής

Η Νέα Ρώμη απεναντίας βρέθηκε στο μεταίχμιο του αρχαίου και ενός νέου

τρόπου ζωής δεν ήταν προϊόν στρατιωτικού κατορθώματος ούτε κτίστηκε

στα ερείπια άλλης

Συνέπειες

11

η μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή μοιραία έφερε στο

προσκήνιο των εξελίξεων την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη

έννοιά της και τον χριστιανισμό

Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της ευνόησε την

πολιτική συνοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δίνοντας την ιδιότητα

του Ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

αποτελώντας τον ρωμαϊκό πρόδρομο αυτού του επιτεύγματος

Μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και

εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα

Αλλά και του Κωνσταντίνου εδραίωση της μονοκρατορίας

Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας(28-29) και Δραστηριότητα 4η (29)

Το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ο αυτοτελής κρατικός οργανισμός

που βασίστηκε στο αυτοκρατορικό βίωμα της Ρώμης όπως αυτό

διαμορφώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Μ

Κωννου άνοιξε νέες προοπτικές στην εξέλιξη των ρωμαϊκών θεσμών (η

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και η εξύψωση της θέσης

του αυτοκράτορα)

η ελληνική παιδεία - ομόγλωσσο

ο χριστιανισμός - ομόδοξον

ομότροπον δηλαδή τη συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το Βυζάντιο κράτος πολυεθνικό κατάφερε με συνεκτικές δυνάμεις το

ομόδοξον (χριστιανική θρησκεία) και το ομόγλωσσον (την ελληνική

γλώσσα) να παγιώσει το ομότροπον δηλ τη συγκρότηση ενιαίας

ανθρώπινης κοινότητας

12

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

αποδείχτηκε σταθερό πολιτικό σχήμα ικανό να εξασφαλίσει ησυχία και

τάξη στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας να προστατεύσει την κυριαρχία

της Ρώμης από εξωτερικούς κινδύνους και κυρίως να αναβαθμίσει και να

σταθεροποιήσει το κύρος του αυτοκράτορα

Οι μεταρρυθμίσεις του περιελάμβαναν επίσης την διαίρεση των

επαρχιών σε μικρότερες και τη συνένωσή τους σε μεγαλύτερες

διοικήσεις το διαχωρισμό της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

την αύξηση των στρατευμάτων και των υπηρεσιών και την

καταπολέμηση του πληθωρισμού

Δραστηριότητα 1β (σελ 23) γιατί το σύστημα της τετραρχίας

υπήρξε αποτελεσματικό για την αντιμετώπιση των διοικητικών και

στρατιωτικών αναγκών της απέραντης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

Το σύστημα υπήρξε σωτήριο με τον κατακερματισμό

των καθηκόντων μεταξύ τεσσάρων ηγεμόνων (δύο

αυτοκρατόρων και δύο καισάρων οι οποίοι ήταν

υπεύθυνοι αντίστοιχα για το ανατολικό και δυτικό τμήμα

της αυτοκρατορίας) επιτεύχθηκε καλύτερη εποπτεία των

επαρχιών και καταμερισμός καθηκόντων πχ σε

περίπτωση εχθρικών επιδρομών ο ένας αυτοκράτορας

μπορούσε να επικεντρώσει το ενδιαφέρον του στο

απειλούμενο μέτωπο χωρίς άλλους διοικητικούς

περισπασμούς

Ποιες ήταν οι μεταρρυθμίσεις του Μ Κωνσταντίνου(21)

Ο Μ Κωνσταντίνος με τις ριζοσπαστικές του λύσεις και πράξεις

εμφάνισε στο προσκήνιο ένα νέο πολιτειακό και πολιτικό σχήμα που

οδήγησε σταδιακά στην δημιουργία του βυζαντινού κόσμου

Διατήρησε ή βελτίωσε αρκετές από τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις του

Διοκλητιανού αλλά συγχρόνως προχώρησε και σε ανακατατάξεις όπως

στη συμφιλίωση του ρωμαϊκού κράτους με τη χριστιανική εκκλησία και

στη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη

4

Ο αυτοκρατορικός θεσμός του ύστερου ρωμαϊκού κράτους

Ο χαρακτήρας του αυτοκρατορικού θεσμού κατά την ύστερη ρωμαϊκή

περίοδο (22)

Ήταν η συγκεντρωτική και απόλυτη μοναρχία στο πρόσωπο του

αυτοκράτορα ο οποίος είχε την απεριόριστη εξουσία και

ακτινοβολούσε θεία δύναμη

Ο θείος και υπερβατικός χαρακτήρας του αυτοκράτορα ενισχύθηκε με

την αντίληψη περί άμεσης προστασίας

Πέρα από την θεώρησή του ως θεία φύση είχε την θεϊκή

εξουσιοδότηση να φέρει εις πέρας την μεταρρυθμιστική πολιτική που

είχε προταθεί πχ την ολοκλήρωση του σχήματος της τετραρχίας Πχ

σε επιγραφή στο Δυρράχιο ο Διοκλητιανός και ο Μαξιμιανός

αναφέρονται ως γόνοι και δημιουργοί θεών Η συγκεκριμένη επιγραφή

δεν υποδήλωνε μόνο τη θεία φύση των δύο αυτοκρατόρων αλλά και τη

θεϊκή εξουσιοδότηση να προχωρήσουν στην ολοκλήρωση του

σχήματος της τετραρχίας δηλ το διορισμό των 2 καισάρων Γαλέριου

και Κωννου του Χλωρού οι οποίοι θα αποκτούσαν επίσης θεϊκή

υπόσταση

Στο ίδιο πλαίσιο συμπεριλαμβάνονταν και οι επωνυμίες που

ακολουθούσαν τα ονόματα των αυτοκρατόρων οι οποίες υποδήλωναν

θεϊκή καταγωγή Ο Διοκλητιανός ονομάστηκε Ιόβειος από τον

προστάτη του θεό Δία και ο Μαξιμιανός Ερκούλιος από τον Ηρακλή

Ενδεικτικοί οι χαρακτηρισμοί θείος ή ιερός που συνόδευαν το όνομά

του παράλληλα με τους άλλους αυτοκρατορικούς τίτλους Γενικά η

λέξη θείος ή ιερός προσδιόριζε οτιδήποτε είχε σχέση με τον

μονάρχη αντικείμενο ή θεσμό ιερόν παλάτιον ιερά σύγκλητος θείοι

θησαυροί κλπ

Η αίγλη του αυτοκράτορα ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο από

αυστηρή εθιμοτυπία που εφαρμοζόταν στις δημόσιες εμφανίσεις του

5

καθώς και από την υιοθέτηση -μετά το 290- της προσκύνησης του

αυτοκράτορα

Δραστηριότητα 1γ (23) ποιο ήταν το επίκεντρο της

μεταρρυθμιστικής πολιτικής του Διοκλητιανού αναφορικά με

την αυτοκρατορική εξουσία

Η ενίσχυση του αυτοκρατορικού θεσμού που είχε

παρακμάσει από την πολιτική κρίση του 3ου αι Την

ενίσχυση της θέσης του αυτοκράτορα υπογράμμισε η

νέα αυλική εθιμοτυπία καθώς και ο υπερτονισμός

του θείου και υπερβατικού χαρακτήρα το

αυτοκράτορα Θεϊκές επωνυμίες ακολουθούσαν τα

ονόματα των αυτοκρατόρων Διοκλητιανού

Μαξιμιανού και Μ Κωννου στην αρχή της καριέρας

τους

Δραστηριότητα 1δ (23) ποιο ήταν το πολιτειακό σχήμα που

επικράτησε μετά την ήττα του Λυκινίου το 324

Δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την

καθιέρωση της μονοκρατορίας Μόνος αυτοκράτορας ο

Κωννος

Δραστηριότητα 2η (23) Η έναρξη και η σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο από τον 4ο

αι υιοθετείται η απεικόνιση του αυτοκράτορα (ψηφιδωτά

νομίσματα κλπ) με φωτοστέφανο Ερμηνεύστε αυτή την

τάση

Οι μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού θωράκισαν την

αυτοκρατορική εξουσία με θεϊκή προστασία (χαρακτηριστικές

οι θεϊκές επωνυμίες του τύπου Ιόβειος και Ερκούλιος που

συνόδευαν τα ονόματα του Διοκλητιανού και Μαξιμιανού)

Η υιοθέτηση από τον Μ Κωννο της θεωρίας ότι ο

αυτοκράτορας είναι ο εκλεκτός του θεού ενδυνάμωσε την

θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα

6

Οι αυτοκρατορικές απεικονίσεις με φωτοστέφανο

χωρίς αμφιβολία τόνιζαν την ιερότητα του προσώπου του

επίγειου ηγεμόνα

Οι λέξεις ιερός και θείος προσδιόριζαν οτιδήποτε είχε

σχέση με τον μονάρχη

Η θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού και του ΜΚωνσταντίνου

Κοινά χαρακτηριστικά της θρησκευτικής πολιτικής του Διοκλητιανού

και του Μ Κωνσταντίνου (23)

Κοινός παρανομαστής των δυο αυτοκρατόρων ήταν η επιδίωξη για μια

ενιαία θρησκεία η οποία θα ενεργούσε ως εγγυητής της ασφάλειας και της

ευημερίας του κράτους

Αν και η θρησκευτική πολιτική των δύο ανδρών διέφερε ριζικά ο

πρώτος αιματηρούς διωγμούς κατά των χριστιανών ενώ ο δεύτερος

αναγνωρίζει επίσημα την χριστιανική θρησκεία

Πως προσδιόριζε τη θρησκευτική του πολιτική ο Διοκλητιανός (24)

Με βάση την επίσημη ρωμαϊκή θρησκεία

Υποστηρίχθηκε η λατρεία των αρχαίων θεών Δία και Ηρακλή και

συνδυάστηκε με την προσπάθεια του αυτοκράτορα για θεϊκή κατοχύρωση

της εξουσίας του

Εμφανίστηκε η αυτοκρατορική λατρεία η οποία αποτέλεσε

πνευματική και πολιτική συνοχή της αυτοκρατορίας

Το ρωμαϊκό πολυθεϊστικό σύστημα προσαρμόστηκε στην διάδοση της

αυτοκρατορικής λατρείας υπό την έννοια ότι οι ατομικές θρησκευτικές

προτιμήσεις θωρακίστηκαν με την αντίληψη ότι η λατρεία όλων των

παραδοσιακών θεών ενίσχυε τον θεόπνευστο χαρακτήρα των

αυτοκρατορικών πράξεων και επομένως συνέβαλλε στην ευτυχία του

κράτους

Κάθε μονοθεϊστική θρησκεία που απέκλειε την ταυτόχρονη λατρεία

των παραδοσιακών θεών αποτελούσε πολιτικό κίνδυνο για το

7

αυτοκρατορικό καθεστώς Χαρακτηριστική ήταν η αγριότητα του

Διοκλητιανού προς τους χριστιανούς

Κατανοώντας όμως ότι η συντριβή των χριστιανών με βίαια μέτρα είναι

ανέφικτη και απειλεί την επιδιωκόμενη εσωτερική τάξη του κράτους

αλλάζει η θρησκευτική πολιτική των αυτοκρατόρων

Εχουμε κατάπαυση των διωγμών το 311 από τον Γαλέριο με σχετικό

διάταγμα του νομιμοποιεί την χριστιανική ως laquoεπιτρεπόμενη θρησκείαraquo (οι

οπαδοί της να προσεύχονται για ευημερία αυτοκρατορίας)

Παρόμοιο περιεχόμενο και το διάταγμα του Μαξέντιου

Το 313 Κωννος και Λικίνιος μετά την νίκη τους επί του Μαξέντιου στη

Μουλβία γέφυρα συναντώνται στα Μεδιόλανα και συμφωνούν με

διάταγμα να ακολουθήσουν την ίδια πολιτική

Η πολιτική του Κωννου πέρασε από αρκετά εξελικτικά στάδια

Πριν το 312 η στάση του ήταν διαλλακτική πράγμα που

ερμηνεύεται ως έκφραση πολιτικής σκοπιμότητας και ως

χειρονομία καλής πίστης προς την χριστιανική διδασκαλία

Η νίκη του επί του Μαξεντίου αποτέλεσε το καίριο σημείο

της θρησκευτικής του μεταστροφής όταν σύμφωνα με την

παράδοση ονειρεύτηκε το σημείο του σταυρού με το

μονόγραμμα του Ιησού ως προάγγελο της νίκης του

Μετά το 312 δεν αισθάνεται απλά υποχρεωμένος να

ακολουθήσει το διάταγμα της ανεξιθρησκίας του Γαλερίου

αλλά με διατάγματα που εκδίδει τα επόμενα χρόνια καθιερώνει

την αργία της Κυριακής ως ημέρα χριστιανικής γιορτής τη

συμμετοχή επισκόπων στην απονομή δικαιοσύνης και

επιτρέπει την παροχή περιουσιακών δωρεών στην εκκλησία

Η θρησκευτική πολιτική του ΜΚωνσταντίνου μετά την ήττα του

Λικινίου (25-26)

Περιόρισε τις ειδωλολατρικές τελετές κατά τις επίσημες εορτές

8

Φρόντισε να εξαλειφθούν από τα νομίσματα θεότητες της

ειδωλολατρικής θρησκείας

Υποστήριξε την ανέγερση νέων εκκλησιών με δημόσιους πόρους

Προσέθεσε ανάμεσα στους πολύτιμους λίθους του διαδήματός του ένα

καρφί από τα τον σταυρό του Ιησού

Επεδίωξε την ενότητα της Εκκλησίας με την πεποίθηση ότι η

οικουμενικότητα του ρωμαϊκού κράτους έπρεπε να προβάλλεται όχι μόνο

σε πολιτικό επίπεδο αλλά και σε θρησκευτικό

Βαθιά του πεποίθηση ήταν η αντιστοιχία ανάμεσα στην ενότητα της

πίστης και στην ευημερία του κράτους

Με την Σύνοδο της Νίκαιας θεμελίωσε την αρχή της ανάμιξης της

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα

Η αποστολή της μητέρας του στα Ιεροσόλυμα και η εύρεση του Τίμιου

Σταυρού συνετέλεσε στην αιώνια δόξα του και της μητέρας του

Η Οικουμενική Σύνοδος της Νικαιας (325 μΧ)

Συγκλήθηκε από τον Κωννο το 325 για να συζητηθεί η αιρετική διδασκαλία

του Αλεξανδρινού πρεσβύτερου Αρείου ο οποίος αμφισβητούσε τη θεία

φύση του Ιησού το οποίο θεωρούσε κτίσμα του Θεού

Επίσκοποι πρεσβύτεροι διάκονοι και άλλοι εκκλησιαστικοί άνδρες

συγκεντρώθηκαν στη Νίκαια από κάθε γωνία της χριστιανοσύνης στα

ανάκτορα της πόλης

Η έναρξη κηρύχτηκε από τον ίδιο τον Κωννο που προέδρευε στις

συνεδριάσεις αν και αβάπτιστος ακόμη

Η άποψη του Αρείου κρίθηκε λανθασμένη και ο ίδιος εξορίστηκε

Ο Κωννος με τη συμβιβαστική στάση του απέναντι στις

αλληλοσυκοφαντίες των 2 πλευρών απέτρεψε τη διχόνοια στους κόλπους της

εκκλησίας

Η σημασία της Συνόδου υπήρξε καθοριστική α)διαμόρφωσε το

χριστιανικό δόγμα και β)θεμελίωσε την αρχή της ανάμειξης της

9

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα Έτσι ο παλαιός

ανταγωνισμός ανάμεσα στην εκκλησία και το κράτος έληξε

Ο αυτοκράτορας ήταν η κεφαλή του χριστιανικού κόσμου επομένως δεν είχε

ανάγκη να ισχυρίζεται ότι κατάγεται από τον Δία τον Ηρακλή ή τον θεό

Ήλιο

Η χριστιανική Εκκλησία δίνει επίσης νέα πνοή και υπόσταση στην

ανανεωμένη ανατολική αυτοκρατορία

10

112 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Τι ονομάζεται Βυζάντιο ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία(27)

Το χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής που διαμορφώθηκε με την

ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324μΧ και έσβησε μετά την άλωσή της

από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453

Συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πολιτικά και διοικητικά

μεταμορφώθηκε σε ένα ελληνόφωνο χριστιανικό κράτος

Γιατί επιλέχθηκε η Κωνσταντινούπολη ως νέα πρωτεύουσα της

αυτοκρατορίας(28)

Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι της Ευρώπης και της Ασίας στο

πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών δρόμων σε απόσταση

βολής αλλά και ασφάλειας από τα δυο επικίνδυνα για την αυτοκρατορία

σύνορα το ανατολικό και το παραδουνάβιο

Κτίστηκε σε ιδανικό στρατηγικό σημείο Βόσπορος ανατολικά Κεράτιος

βόρεια και η θάλασσα του Μαρμαρά νότια την προστάτευαν από

εχθρούς στα δυτικά ο Κωννος έχτισε ισχυρό τείχος

Σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

Η Ρώμη ήταν μακριά από τα νευραλγικά σημεία της αυτοκρατορίας και

έπαψε να αποτελεί το επίκεντρο της πολιτικής ζωής

Η Νέα Ρώμη απεναντίας βρέθηκε στο μεταίχμιο του αρχαίου και ενός νέου

τρόπου ζωής δεν ήταν προϊόν στρατιωτικού κατορθώματος ούτε κτίστηκε

στα ερείπια άλλης

Συνέπειες

11

η μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή μοιραία έφερε στο

προσκήνιο των εξελίξεων την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη

έννοιά της και τον χριστιανισμό

Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της ευνόησε την

πολιτική συνοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δίνοντας την ιδιότητα

του Ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

αποτελώντας τον ρωμαϊκό πρόδρομο αυτού του επιτεύγματος

Μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και

εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα

Αλλά και του Κωνσταντίνου εδραίωση της μονοκρατορίας

Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας(28-29) και Δραστηριότητα 4η (29)

Το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ο αυτοτελής κρατικός οργανισμός

που βασίστηκε στο αυτοκρατορικό βίωμα της Ρώμης όπως αυτό

διαμορφώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Μ

Κωννου άνοιξε νέες προοπτικές στην εξέλιξη των ρωμαϊκών θεσμών (η

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και η εξύψωση της θέσης

του αυτοκράτορα)

η ελληνική παιδεία - ομόγλωσσο

ο χριστιανισμός - ομόδοξον

ομότροπον δηλαδή τη συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το Βυζάντιο κράτος πολυεθνικό κατάφερε με συνεκτικές δυνάμεις το

ομόδοξον (χριστιανική θρησκεία) και το ομόγλωσσον (την ελληνική

γλώσσα) να παγιώσει το ομότροπον δηλ τη συγκρότηση ενιαίας

ανθρώπινης κοινότητας

12

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Ο αυτοκρατορικός θεσμός του ύστερου ρωμαϊκού κράτους

Ο χαρακτήρας του αυτοκρατορικού θεσμού κατά την ύστερη ρωμαϊκή

περίοδο (22)

Ήταν η συγκεντρωτική και απόλυτη μοναρχία στο πρόσωπο του

αυτοκράτορα ο οποίος είχε την απεριόριστη εξουσία και

ακτινοβολούσε θεία δύναμη

Ο θείος και υπερβατικός χαρακτήρας του αυτοκράτορα ενισχύθηκε με

την αντίληψη περί άμεσης προστασίας

Πέρα από την θεώρησή του ως θεία φύση είχε την θεϊκή

εξουσιοδότηση να φέρει εις πέρας την μεταρρυθμιστική πολιτική που

είχε προταθεί πχ την ολοκλήρωση του σχήματος της τετραρχίας Πχ

σε επιγραφή στο Δυρράχιο ο Διοκλητιανός και ο Μαξιμιανός

αναφέρονται ως γόνοι και δημιουργοί θεών Η συγκεκριμένη επιγραφή

δεν υποδήλωνε μόνο τη θεία φύση των δύο αυτοκρατόρων αλλά και τη

θεϊκή εξουσιοδότηση να προχωρήσουν στην ολοκλήρωση του

σχήματος της τετραρχίας δηλ το διορισμό των 2 καισάρων Γαλέριου

και Κωννου του Χλωρού οι οποίοι θα αποκτούσαν επίσης θεϊκή

υπόσταση

Στο ίδιο πλαίσιο συμπεριλαμβάνονταν και οι επωνυμίες που

ακολουθούσαν τα ονόματα των αυτοκρατόρων οι οποίες υποδήλωναν

θεϊκή καταγωγή Ο Διοκλητιανός ονομάστηκε Ιόβειος από τον

προστάτη του θεό Δία και ο Μαξιμιανός Ερκούλιος από τον Ηρακλή

Ενδεικτικοί οι χαρακτηρισμοί θείος ή ιερός που συνόδευαν το όνομά

του παράλληλα με τους άλλους αυτοκρατορικούς τίτλους Γενικά η

λέξη θείος ή ιερός προσδιόριζε οτιδήποτε είχε σχέση με τον

μονάρχη αντικείμενο ή θεσμό ιερόν παλάτιον ιερά σύγκλητος θείοι

θησαυροί κλπ

Η αίγλη του αυτοκράτορα ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο από

αυστηρή εθιμοτυπία που εφαρμοζόταν στις δημόσιες εμφανίσεις του

5

καθώς και από την υιοθέτηση -μετά το 290- της προσκύνησης του

αυτοκράτορα

Δραστηριότητα 1γ (23) ποιο ήταν το επίκεντρο της

μεταρρυθμιστικής πολιτικής του Διοκλητιανού αναφορικά με

την αυτοκρατορική εξουσία

Η ενίσχυση του αυτοκρατορικού θεσμού που είχε

παρακμάσει από την πολιτική κρίση του 3ου αι Την

ενίσχυση της θέσης του αυτοκράτορα υπογράμμισε η

νέα αυλική εθιμοτυπία καθώς και ο υπερτονισμός

του θείου και υπερβατικού χαρακτήρα το

αυτοκράτορα Θεϊκές επωνυμίες ακολουθούσαν τα

ονόματα των αυτοκρατόρων Διοκλητιανού

Μαξιμιανού και Μ Κωννου στην αρχή της καριέρας

τους

Δραστηριότητα 1δ (23) ποιο ήταν το πολιτειακό σχήμα που

επικράτησε μετά την ήττα του Λυκινίου το 324

Δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την

καθιέρωση της μονοκρατορίας Μόνος αυτοκράτορας ο

Κωννος

Δραστηριότητα 2η (23) Η έναρξη και η σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο από τον 4ο

αι υιοθετείται η απεικόνιση του αυτοκράτορα (ψηφιδωτά

νομίσματα κλπ) με φωτοστέφανο Ερμηνεύστε αυτή την

τάση

Οι μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού θωράκισαν την

αυτοκρατορική εξουσία με θεϊκή προστασία (χαρακτηριστικές

οι θεϊκές επωνυμίες του τύπου Ιόβειος και Ερκούλιος που

συνόδευαν τα ονόματα του Διοκλητιανού και Μαξιμιανού)

Η υιοθέτηση από τον Μ Κωννο της θεωρίας ότι ο

αυτοκράτορας είναι ο εκλεκτός του θεού ενδυνάμωσε την

θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα

6

Οι αυτοκρατορικές απεικονίσεις με φωτοστέφανο

χωρίς αμφιβολία τόνιζαν την ιερότητα του προσώπου του

επίγειου ηγεμόνα

Οι λέξεις ιερός και θείος προσδιόριζαν οτιδήποτε είχε

σχέση με τον μονάρχη

Η θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού και του ΜΚωνσταντίνου

Κοινά χαρακτηριστικά της θρησκευτικής πολιτικής του Διοκλητιανού

και του Μ Κωνσταντίνου (23)

Κοινός παρανομαστής των δυο αυτοκρατόρων ήταν η επιδίωξη για μια

ενιαία θρησκεία η οποία θα ενεργούσε ως εγγυητής της ασφάλειας και της

ευημερίας του κράτους

Αν και η θρησκευτική πολιτική των δύο ανδρών διέφερε ριζικά ο

πρώτος αιματηρούς διωγμούς κατά των χριστιανών ενώ ο δεύτερος

αναγνωρίζει επίσημα την χριστιανική θρησκεία

Πως προσδιόριζε τη θρησκευτική του πολιτική ο Διοκλητιανός (24)

Με βάση την επίσημη ρωμαϊκή θρησκεία

Υποστηρίχθηκε η λατρεία των αρχαίων θεών Δία και Ηρακλή και

συνδυάστηκε με την προσπάθεια του αυτοκράτορα για θεϊκή κατοχύρωση

της εξουσίας του

Εμφανίστηκε η αυτοκρατορική λατρεία η οποία αποτέλεσε

πνευματική και πολιτική συνοχή της αυτοκρατορίας

Το ρωμαϊκό πολυθεϊστικό σύστημα προσαρμόστηκε στην διάδοση της

αυτοκρατορικής λατρείας υπό την έννοια ότι οι ατομικές θρησκευτικές

προτιμήσεις θωρακίστηκαν με την αντίληψη ότι η λατρεία όλων των

παραδοσιακών θεών ενίσχυε τον θεόπνευστο χαρακτήρα των

αυτοκρατορικών πράξεων και επομένως συνέβαλλε στην ευτυχία του

κράτους

Κάθε μονοθεϊστική θρησκεία που απέκλειε την ταυτόχρονη λατρεία

των παραδοσιακών θεών αποτελούσε πολιτικό κίνδυνο για το

7

αυτοκρατορικό καθεστώς Χαρακτηριστική ήταν η αγριότητα του

Διοκλητιανού προς τους χριστιανούς

Κατανοώντας όμως ότι η συντριβή των χριστιανών με βίαια μέτρα είναι

ανέφικτη και απειλεί την επιδιωκόμενη εσωτερική τάξη του κράτους

αλλάζει η θρησκευτική πολιτική των αυτοκρατόρων

Εχουμε κατάπαυση των διωγμών το 311 από τον Γαλέριο με σχετικό

διάταγμα του νομιμοποιεί την χριστιανική ως laquoεπιτρεπόμενη θρησκείαraquo (οι

οπαδοί της να προσεύχονται για ευημερία αυτοκρατορίας)

Παρόμοιο περιεχόμενο και το διάταγμα του Μαξέντιου

Το 313 Κωννος και Λικίνιος μετά την νίκη τους επί του Μαξέντιου στη

Μουλβία γέφυρα συναντώνται στα Μεδιόλανα και συμφωνούν με

διάταγμα να ακολουθήσουν την ίδια πολιτική

Η πολιτική του Κωννου πέρασε από αρκετά εξελικτικά στάδια

Πριν το 312 η στάση του ήταν διαλλακτική πράγμα που

ερμηνεύεται ως έκφραση πολιτικής σκοπιμότητας και ως

χειρονομία καλής πίστης προς την χριστιανική διδασκαλία

Η νίκη του επί του Μαξεντίου αποτέλεσε το καίριο σημείο

της θρησκευτικής του μεταστροφής όταν σύμφωνα με την

παράδοση ονειρεύτηκε το σημείο του σταυρού με το

μονόγραμμα του Ιησού ως προάγγελο της νίκης του

Μετά το 312 δεν αισθάνεται απλά υποχρεωμένος να

ακολουθήσει το διάταγμα της ανεξιθρησκίας του Γαλερίου

αλλά με διατάγματα που εκδίδει τα επόμενα χρόνια καθιερώνει

την αργία της Κυριακής ως ημέρα χριστιανικής γιορτής τη

συμμετοχή επισκόπων στην απονομή δικαιοσύνης και

επιτρέπει την παροχή περιουσιακών δωρεών στην εκκλησία

Η θρησκευτική πολιτική του ΜΚωνσταντίνου μετά την ήττα του

Λικινίου (25-26)

Περιόρισε τις ειδωλολατρικές τελετές κατά τις επίσημες εορτές

8

Φρόντισε να εξαλειφθούν από τα νομίσματα θεότητες της

ειδωλολατρικής θρησκείας

Υποστήριξε την ανέγερση νέων εκκλησιών με δημόσιους πόρους

Προσέθεσε ανάμεσα στους πολύτιμους λίθους του διαδήματός του ένα

καρφί από τα τον σταυρό του Ιησού

Επεδίωξε την ενότητα της Εκκλησίας με την πεποίθηση ότι η

οικουμενικότητα του ρωμαϊκού κράτους έπρεπε να προβάλλεται όχι μόνο

σε πολιτικό επίπεδο αλλά και σε θρησκευτικό

Βαθιά του πεποίθηση ήταν η αντιστοιχία ανάμεσα στην ενότητα της

πίστης και στην ευημερία του κράτους

Με την Σύνοδο της Νίκαιας θεμελίωσε την αρχή της ανάμιξης της

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα

Η αποστολή της μητέρας του στα Ιεροσόλυμα και η εύρεση του Τίμιου

Σταυρού συνετέλεσε στην αιώνια δόξα του και της μητέρας του

Η Οικουμενική Σύνοδος της Νικαιας (325 μΧ)

Συγκλήθηκε από τον Κωννο το 325 για να συζητηθεί η αιρετική διδασκαλία

του Αλεξανδρινού πρεσβύτερου Αρείου ο οποίος αμφισβητούσε τη θεία

φύση του Ιησού το οποίο θεωρούσε κτίσμα του Θεού

Επίσκοποι πρεσβύτεροι διάκονοι και άλλοι εκκλησιαστικοί άνδρες

συγκεντρώθηκαν στη Νίκαια από κάθε γωνία της χριστιανοσύνης στα

ανάκτορα της πόλης

Η έναρξη κηρύχτηκε από τον ίδιο τον Κωννο που προέδρευε στις

συνεδριάσεις αν και αβάπτιστος ακόμη

Η άποψη του Αρείου κρίθηκε λανθασμένη και ο ίδιος εξορίστηκε

Ο Κωννος με τη συμβιβαστική στάση του απέναντι στις

αλληλοσυκοφαντίες των 2 πλευρών απέτρεψε τη διχόνοια στους κόλπους της

εκκλησίας

Η σημασία της Συνόδου υπήρξε καθοριστική α)διαμόρφωσε το

χριστιανικό δόγμα και β)θεμελίωσε την αρχή της ανάμειξης της

9

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα Έτσι ο παλαιός

ανταγωνισμός ανάμεσα στην εκκλησία και το κράτος έληξε

Ο αυτοκράτορας ήταν η κεφαλή του χριστιανικού κόσμου επομένως δεν είχε

ανάγκη να ισχυρίζεται ότι κατάγεται από τον Δία τον Ηρακλή ή τον θεό

Ήλιο

Η χριστιανική Εκκλησία δίνει επίσης νέα πνοή και υπόσταση στην

ανανεωμένη ανατολική αυτοκρατορία

10

112 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Τι ονομάζεται Βυζάντιο ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία(27)

Το χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής που διαμορφώθηκε με την

ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324μΧ και έσβησε μετά την άλωσή της

από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453

Συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πολιτικά και διοικητικά

μεταμορφώθηκε σε ένα ελληνόφωνο χριστιανικό κράτος

Γιατί επιλέχθηκε η Κωνσταντινούπολη ως νέα πρωτεύουσα της

αυτοκρατορίας(28)

Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι της Ευρώπης και της Ασίας στο

πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών δρόμων σε απόσταση

βολής αλλά και ασφάλειας από τα δυο επικίνδυνα για την αυτοκρατορία

σύνορα το ανατολικό και το παραδουνάβιο

Κτίστηκε σε ιδανικό στρατηγικό σημείο Βόσπορος ανατολικά Κεράτιος

βόρεια και η θάλασσα του Μαρμαρά νότια την προστάτευαν από

εχθρούς στα δυτικά ο Κωννος έχτισε ισχυρό τείχος

Σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

Η Ρώμη ήταν μακριά από τα νευραλγικά σημεία της αυτοκρατορίας και

έπαψε να αποτελεί το επίκεντρο της πολιτικής ζωής

Η Νέα Ρώμη απεναντίας βρέθηκε στο μεταίχμιο του αρχαίου και ενός νέου

τρόπου ζωής δεν ήταν προϊόν στρατιωτικού κατορθώματος ούτε κτίστηκε

στα ερείπια άλλης

Συνέπειες

11

η μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή μοιραία έφερε στο

προσκήνιο των εξελίξεων την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη

έννοιά της και τον χριστιανισμό

Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της ευνόησε την

πολιτική συνοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δίνοντας την ιδιότητα

του Ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

αποτελώντας τον ρωμαϊκό πρόδρομο αυτού του επιτεύγματος

Μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και

εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα

Αλλά και του Κωνσταντίνου εδραίωση της μονοκρατορίας

Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας(28-29) και Δραστηριότητα 4η (29)

Το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ο αυτοτελής κρατικός οργανισμός

που βασίστηκε στο αυτοκρατορικό βίωμα της Ρώμης όπως αυτό

διαμορφώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Μ

Κωννου άνοιξε νέες προοπτικές στην εξέλιξη των ρωμαϊκών θεσμών (η

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και η εξύψωση της θέσης

του αυτοκράτορα)

η ελληνική παιδεία - ομόγλωσσο

ο χριστιανισμός - ομόδοξον

ομότροπον δηλαδή τη συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το Βυζάντιο κράτος πολυεθνικό κατάφερε με συνεκτικές δυνάμεις το

ομόδοξον (χριστιανική θρησκεία) και το ομόγλωσσον (την ελληνική

γλώσσα) να παγιώσει το ομότροπον δηλ τη συγκρότηση ενιαίας

ανθρώπινης κοινότητας

12

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

καθώς και από την υιοθέτηση -μετά το 290- της προσκύνησης του

αυτοκράτορα

Δραστηριότητα 1γ (23) ποιο ήταν το επίκεντρο της

μεταρρυθμιστικής πολιτικής του Διοκλητιανού αναφορικά με

την αυτοκρατορική εξουσία

Η ενίσχυση του αυτοκρατορικού θεσμού που είχε

παρακμάσει από την πολιτική κρίση του 3ου αι Την

ενίσχυση της θέσης του αυτοκράτορα υπογράμμισε η

νέα αυλική εθιμοτυπία καθώς και ο υπερτονισμός

του θείου και υπερβατικού χαρακτήρα το

αυτοκράτορα Θεϊκές επωνυμίες ακολουθούσαν τα

ονόματα των αυτοκρατόρων Διοκλητιανού

Μαξιμιανού και Μ Κωννου στην αρχή της καριέρας

τους

Δραστηριότητα 1δ (23) ποιο ήταν το πολιτειακό σχήμα που

επικράτησε μετά την ήττα του Λυκινίου το 324

Δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την

καθιέρωση της μονοκρατορίας Μόνος αυτοκράτορας ο

Κωννος

Δραστηριότητα 2η (23) Η έναρξη και η σημασία της

απεικόνισης του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο από τον 4ο

αι υιοθετείται η απεικόνιση του αυτοκράτορα (ψηφιδωτά

νομίσματα κλπ) με φωτοστέφανο Ερμηνεύστε αυτή την

τάση

Οι μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού θωράκισαν την

αυτοκρατορική εξουσία με θεϊκή προστασία (χαρακτηριστικές

οι θεϊκές επωνυμίες του τύπου Ιόβειος και Ερκούλιος που

συνόδευαν τα ονόματα του Διοκλητιανού και Μαξιμιανού)

Η υιοθέτηση από τον Μ Κωννο της θεωρίας ότι ο

αυτοκράτορας είναι ο εκλεκτός του θεού ενδυνάμωσε την

θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα

6

Οι αυτοκρατορικές απεικονίσεις με φωτοστέφανο

χωρίς αμφιβολία τόνιζαν την ιερότητα του προσώπου του

επίγειου ηγεμόνα

Οι λέξεις ιερός και θείος προσδιόριζαν οτιδήποτε είχε

σχέση με τον μονάρχη

Η θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού και του ΜΚωνσταντίνου

Κοινά χαρακτηριστικά της θρησκευτικής πολιτικής του Διοκλητιανού

και του Μ Κωνσταντίνου (23)

Κοινός παρανομαστής των δυο αυτοκρατόρων ήταν η επιδίωξη για μια

ενιαία θρησκεία η οποία θα ενεργούσε ως εγγυητής της ασφάλειας και της

ευημερίας του κράτους

Αν και η θρησκευτική πολιτική των δύο ανδρών διέφερε ριζικά ο

πρώτος αιματηρούς διωγμούς κατά των χριστιανών ενώ ο δεύτερος

αναγνωρίζει επίσημα την χριστιανική θρησκεία

Πως προσδιόριζε τη θρησκευτική του πολιτική ο Διοκλητιανός (24)

Με βάση την επίσημη ρωμαϊκή θρησκεία

Υποστηρίχθηκε η λατρεία των αρχαίων θεών Δία και Ηρακλή και

συνδυάστηκε με την προσπάθεια του αυτοκράτορα για θεϊκή κατοχύρωση

της εξουσίας του

Εμφανίστηκε η αυτοκρατορική λατρεία η οποία αποτέλεσε

πνευματική και πολιτική συνοχή της αυτοκρατορίας

Το ρωμαϊκό πολυθεϊστικό σύστημα προσαρμόστηκε στην διάδοση της

αυτοκρατορικής λατρείας υπό την έννοια ότι οι ατομικές θρησκευτικές

προτιμήσεις θωρακίστηκαν με την αντίληψη ότι η λατρεία όλων των

παραδοσιακών θεών ενίσχυε τον θεόπνευστο χαρακτήρα των

αυτοκρατορικών πράξεων και επομένως συνέβαλλε στην ευτυχία του

κράτους

Κάθε μονοθεϊστική θρησκεία που απέκλειε την ταυτόχρονη λατρεία

των παραδοσιακών θεών αποτελούσε πολιτικό κίνδυνο για το

7

αυτοκρατορικό καθεστώς Χαρακτηριστική ήταν η αγριότητα του

Διοκλητιανού προς τους χριστιανούς

Κατανοώντας όμως ότι η συντριβή των χριστιανών με βίαια μέτρα είναι

ανέφικτη και απειλεί την επιδιωκόμενη εσωτερική τάξη του κράτους

αλλάζει η θρησκευτική πολιτική των αυτοκρατόρων

Εχουμε κατάπαυση των διωγμών το 311 από τον Γαλέριο με σχετικό

διάταγμα του νομιμοποιεί την χριστιανική ως laquoεπιτρεπόμενη θρησκείαraquo (οι

οπαδοί της να προσεύχονται για ευημερία αυτοκρατορίας)

Παρόμοιο περιεχόμενο και το διάταγμα του Μαξέντιου

Το 313 Κωννος και Λικίνιος μετά την νίκη τους επί του Μαξέντιου στη

Μουλβία γέφυρα συναντώνται στα Μεδιόλανα και συμφωνούν με

διάταγμα να ακολουθήσουν την ίδια πολιτική

Η πολιτική του Κωννου πέρασε από αρκετά εξελικτικά στάδια

Πριν το 312 η στάση του ήταν διαλλακτική πράγμα που

ερμηνεύεται ως έκφραση πολιτικής σκοπιμότητας και ως

χειρονομία καλής πίστης προς την χριστιανική διδασκαλία

Η νίκη του επί του Μαξεντίου αποτέλεσε το καίριο σημείο

της θρησκευτικής του μεταστροφής όταν σύμφωνα με την

παράδοση ονειρεύτηκε το σημείο του σταυρού με το

μονόγραμμα του Ιησού ως προάγγελο της νίκης του

Μετά το 312 δεν αισθάνεται απλά υποχρεωμένος να

ακολουθήσει το διάταγμα της ανεξιθρησκίας του Γαλερίου

αλλά με διατάγματα που εκδίδει τα επόμενα χρόνια καθιερώνει

την αργία της Κυριακής ως ημέρα χριστιανικής γιορτής τη

συμμετοχή επισκόπων στην απονομή δικαιοσύνης και

επιτρέπει την παροχή περιουσιακών δωρεών στην εκκλησία

Η θρησκευτική πολιτική του ΜΚωνσταντίνου μετά την ήττα του

Λικινίου (25-26)

Περιόρισε τις ειδωλολατρικές τελετές κατά τις επίσημες εορτές

8

Φρόντισε να εξαλειφθούν από τα νομίσματα θεότητες της

ειδωλολατρικής θρησκείας

Υποστήριξε την ανέγερση νέων εκκλησιών με δημόσιους πόρους

Προσέθεσε ανάμεσα στους πολύτιμους λίθους του διαδήματός του ένα

καρφί από τα τον σταυρό του Ιησού

Επεδίωξε την ενότητα της Εκκλησίας με την πεποίθηση ότι η

οικουμενικότητα του ρωμαϊκού κράτους έπρεπε να προβάλλεται όχι μόνο

σε πολιτικό επίπεδο αλλά και σε θρησκευτικό

Βαθιά του πεποίθηση ήταν η αντιστοιχία ανάμεσα στην ενότητα της

πίστης και στην ευημερία του κράτους

Με την Σύνοδο της Νίκαιας θεμελίωσε την αρχή της ανάμιξης της

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα

Η αποστολή της μητέρας του στα Ιεροσόλυμα και η εύρεση του Τίμιου

Σταυρού συνετέλεσε στην αιώνια δόξα του και της μητέρας του

Η Οικουμενική Σύνοδος της Νικαιας (325 μΧ)

Συγκλήθηκε από τον Κωννο το 325 για να συζητηθεί η αιρετική διδασκαλία

του Αλεξανδρινού πρεσβύτερου Αρείου ο οποίος αμφισβητούσε τη θεία

φύση του Ιησού το οποίο θεωρούσε κτίσμα του Θεού

Επίσκοποι πρεσβύτεροι διάκονοι και άλλοι εκκλησιαστικοί άνδρες

συγκεντρώθηκαν στη Νίκαια από κάθε γωνία της χριστιανοσύνης στα

ανάκτορα της πόλης

Η έναρξη κηρύχτηκε από τον ίδιο τον Κωννο που προέδρευε στις

συνεδριάσεις αν και αβάπτιστος ακόμη

Η άποψη του Αρείου κρίθηκε λανθασμένη και ο ίδιος εξορίστηκε

Ο Κωννος με τη συμβιβαστική στάση του απέναντι στις

αλληλοσυκοφαντίες των 2 πλευρών απέτρεψε τη διχόνοια στους κόλπους της

εκκλησίας

Η σημασία της Συνόδου υπήρξε καθοριστική α)διαμόρφωσε το

χριστιανικό δόγμα και β)θεμελίωσε την αρχή της ανάμειξης της

9

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα Έτσι ο παλαιός

ανταγωνισμός ανάμεσα στην εκκλησία και το κράτος έληξε

Ο αυτοκράτορας ήταν η κεφαλή του χριστιανικού κόσμου επομένως δεν είχε

ανάγκη να ισχυρίζεται ότι κατάγεται από τον Δία τον Ηρακλή ή τον θεό

Ήλιο

Η χριστιανική Εκκλησία δίνει επίσης νέα πνοή και υπόσταση στην

ανανεωμένη ανατολική αυτοκρατορία

10

112 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Τι ονομάζεται Βυζάντιο ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία(27)

Το χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής που διαμορφώθηκε με την

ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324μΧ και έσβησε μετά την άλωσή της

από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453

Συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πολιτικά και διοικητικά

μεταμορφώθηκε σε ένα ελληνόφωνο χριστιανικό κράτος

Γιατί επιλέχθηκε η Κωνσταντινούπολη ως νέα πρωτεύουσα της

αυτοκρατορίας(28)

Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι της Ευρώπης και της Ασίας στο

πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών δρόμων σε απόσταση

βολής αλλά και ασφάλειας από τα δυο επικίνδυνα για την αυτοκρατορία

σύνορα το ανατολικό και το παραδουνάβιο

Κτίστηκε σε ιδανικό στρατηγικό σημείο Βόσπορος ανατολικά Κεράτιος

βόρεια και η θάλασσα του Μαρμαρά νότια την προστάτευαν από

εχθρούς στα δυτικά ο Κωννος έχτισε ισχυρό τείχος

Σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

Η Ρώμη ήταν μακριά από τα νευραλγικά σημεία της αυτοκρατορίας και

έπαψε να αποτελεί το επίκεντρο της πολιτικής ζωής

Η Νέα Ρώμη απεναντίας βρέθηκε στο μεταίχμιο του αρχαίου και ενός νέου

τρόπου ζωής δεν ήταν προϊόν στρατιωτικού κατορθώματος ούτε κτίστηκε

στα ερείπια άλλης

Συνέπειες

11

η μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή μοιραία έφερε στο

προσκήνιο των εξελίξεων την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη

έννοιά της και τον χριστιανισμό

Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της ευνόησε την

πολιτική συνοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δίνοντας την ιδιότητα

του Ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

αποτελώντας τον ρωμαϊκό πρόδρομο αυτού του επιτεύγματος

Μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και

εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα

Αλλά και του Κωνσταντίνου εδραίωση της μονοκρατορίας

Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας(28-29) και Δραστηριότητα 4η (29)

Το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ο αυτοτελής κρατικός οργανισμός

που βασίστηκε στο αυτοκρατορικό βίωμα της Ρώμης όπως αυτό

διαμορφώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Μ

Κωννου άνοιξε νέες προοπτικές στην εξέλιξη των ρωμαϊκών θεσμών (η

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και η εξύψωση της θέσης

του αυτοκράτορα)

η ελληνική παιδεία - ομόγλωσσο

ο χριστιανισμός - ομόδοξον

ομότροπον δηλαδή τη συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το Βυζάντιο κράτος πολυεθνικό κατάφερε με συνεκτικές δυνάμεις το

ομόδοξον (χριστιανική θρησκεία) και το ομόγλωσσον (την ελληνική

γλώσσα) να παγιώσει το ομότροπον δηλ τη συγκρότηση ενιαίας

ανθρώπινης κοινότητας

12

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Οι αυτοκρατορικές απεικονίσεις με φωτοστέφανο

χωρίς αμφιβολία τόνιζαν την ιερότητα του προσώπου του

επίγειου ηγεμόνα

Οι λέξεις ιερός και θείος προσδιόριζαν οτιδήποτε είχε

σχέση με τον μονάρχη

Η θρησκευτική πολιτική του Διοκλητιανού και του ΜΚωνσταντίνου

Κοινά χαρακτηριστικά της θρησκευτικής πολιτικής του Διοκλητιανού

και του Μ Κωνσταντίνου (23)

Κοινός παρανομαστής των δυο αυτοκρατόρων ήταν η επιδίωξη για μια

ενιαία θρησκεία η οποία θα ενεργούσε ως εγγυητής της ασφάλειας και της

ευημερίας του κράτους

Αν και η θρησκευτική πολιτική των δύο ανδρών διέφερε ριζικά ο

πρώτος αιματηρούς διωγμούς κατά των χριστιανών ενώ ο δεύτερος

αναγνωρίζει επίσημα την χριστιανική θρησκεία

Πως προσδιόριζε τη θρησκευτική του πολιτική ο Διοκλητιανός (24)

Με βάση την επίσημη ρωμαϊκή θρησκεία

Υποστηρίχθηκε η λατρεία των αρχαίων θεών Δία και Ηρακλή και

συνδυάστηκε με την προσπάθεια του αυτοκράτορα για θεϊκή κατοχύρωση

της εξουσίας του

Εμφανίστηκε η αυτοκρατορική λατρεία η οποία αποτέλεσε

πνευματική και πολιτική συνοχή της αυτοκρατορίας

Το ρωμαϊκό πολυθεϊστικό σύστημα προσαρμόστηκε στην διάδοση της

αυτοκρατορικής λατρείας υπό την έννοια ότι οι ατομικές θρησκευτικές

προτιμήσεις θωρακίστηκαν με την αντίληψη ότι η λατρεία όλων των

παραδοσιακών θεών ενίσχυε τον θεόπνευστο χαρακτήρα των

αυτοκρατορικών πράξεων και επομένως συνέβαλλε στην ευτυχία του

κράτους

Κάθε μονοθεϊστική θρησκεία που απέκλειε την ταυτόχρονη λατρεία

των παραδοσιακών θεών αποτελούσε πολιτικό κίνδυνο για το

7

αυτοκρατορικό καθεστώς Χαρακτηριστική ήταν η αγριότητα του

Διοκλητιανού προς τους χριστιανούς

Κατανοώντας όμως ότι η συντριβή των χριστιανών με βίαια μέτρα είναι

ανέφικτη και απειλεί την επιδιωκόμενη εσωτερική τάξη του κράτους

αλλάζει η θρησκευτική πολιτική των αυτοκρατόρων

Εχουμε κατάπαυση των διωγμών το 311 από τον Γαλέριο με σχετικό

διάταγμα του νομιμοποιεί την χριστιανική ως laquoεπιτρεπόμενη θρησκείαraquo (οι

οπαδοί της να προσεύχονται για ευημερία αυτοκρατορίας)

Παρόμοιο περιεχόμενο και το διάταγμα του Μαξέντιου

Το 313 Κωννος και Λικίνιος μετά την νίκη τους επί του Μαξέντιου στη

Μουλβία γέφυρα συναντώνται στα Μεδιόλανα και συμφωνούν με

διάταγμα να ακολουθήσουν την ίδια πολιτική

Η πολιτική του Κωννου πέρασε από αρκετά εξελικτικά στάδια

Πριν το 312 η στάση του ήταν διαλλακτική πράγμα που

ερμηνεύεται ως έκφραση πολιτικής σκοπιμότητας και ως

χειρονομία καλής πίστης προς την χριστιανική διδασκαλία

Η νίκη του επί του Μαξεντίου αποτέλεσε το καίριο σημείο

της θρησκευτικής του μεταστροφής όταν σύμφωνα με την

παράδοση ονειρεύτηκε το σημείο του σταυρού με το

μονόγραμμα του Ιησού ως προάγγελο της νίκης του

Μετά το 312 δεν αισθάνεται απλά υποχρεωμένος να

ακολουθήσει το διάταγμα της ανεξιθρησκίας του Γαλερίου

αλλά με διατάγματα που εκδίδει τα επόμενα χρόνια καθιερώνει

την αργία της Κυριακής ως ημέρα χριστιανικής γιορτής τη

συμμετοχή επισκόπων στην απονομή δικαιοσύνης και

επιτρέπει την παροχή περιουσιακών δωρεών στην εκκλησία

Η θρησκευτική πολιτική του ΜΚωνσταντίνου μετά την ήττα του

Λικινίου (25-26)

Περιόρισε τις ειδωλολατρικές τελετές κατά τις επίσημες εορτές

8

Φρόντισε να εξαλειφθούν από τα νομίσματα θεότητες της

ειδωλολατρικής θρησκείας

Υποστήριξε την ανέγερση νέων εκκλησιών με δημόσιους πόρους

Προσέθεσε ανάμεσα στους πολύτιμους λίθους του διαδήματός του ένα

καρφί από τα τον σταυρό του Ιησού

Επεδίωξε την ενότητα της Εκκλησίας με την πεποίθηση ότι η

οικουμενικότητα του ρωμαϊκού κράτους έπρεπε να προβάλλεται όχι μόνο

σε πολιτικό επίπεδο αλλά και σε θρησκευτικό

Βαθιά του πεποίθηση ήταν η αντιστοιχία ανάμεσα στην ενότητα της

πίστης και στην ευημερία του κράτους

Με την Σύνοδο της Νίκαιας θεμελίωσε την αρχή της ανάμιξης της

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα

Η αποστολή της μητέρας του στα Ιεροσόλυμα και η εύρεση του Τίμιου

Σταυρού συνετέλεσε στην αιώνια δόξα του και της μητέρας του

Η Οικουμενική Σύνοδος της Νικαιας (325 μΧ)

Συγκλήθηκε από τον Κωννο το 325 για να συζητηθεί η αιρετική διδασκαλία

του Αλεξανδρινού πρεσβύτερου Αρείου ο οποίος αμφισβητούσε τη θεία

φύση του Ιησού το οποίο θεωρούσε κτίσμα του Θεού

Επίσκοποι πρεσβύτεροι διάκονοι και άλλοι εκκλησιαστικοί άνδρες

συγκεντρώθηκαν στη Νίκαια από κάθε γωνία της χριστιανοσύνης στα

ανάκτορα της πόλης

Η έναρξη κηρύχτηκε από τον ίδιο τον Κωννο που προέδρευε στις

συνεδριάσεις αν και αβάπτιστος ακόμη

Η άποψη του Αρείου κρίθηκε λανθασμένη και ο ίδιος εξορίστηκε

Ο Κωννος με τη συμβιβαστική στάση του απέναντι στις

αλληλοσυκοφαντίες των 2 πλευρών απέτρεψε τη διχόνοια στους κόλπους της

εκκλησίας

Η σημασία της Συνόδου υπήρξε καθοριστική α)διαμόρφωσε το

χριστιανικό δόγμα και β)θεμελίωσε την αρχή της ανάμειξης της

9

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα Έτσι ο παλαιός

ανταγωνισμός ανάμεσα στην εκκλησία και το κράτος έληξε

Ο αυτοκράτορας ήταν η κεφαλή του χριστιανικού κόσμου επομένως δεν είχε

ανάγκη να ισχυρίζεται ότι κατάγεται από τον Δία τον Ηρακλή ή τον θεό

Ήλιο

Η χριστιανική Εκκλησία δίνει επίσης νέα πνοή και υπόσταση στην

ανανεωμένη ανατολική αυτοκρατορία

10

112 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Τι ονομάζεται Βυζάντιο ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία(27)

Το χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής που διαμορφώθηκε με την

ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324μΧ και έσβησε μετά την άλωσή της

από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453

Συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πολιτικά και διοικητικά

μεταμορφώθηκε σε ένα ελληνόφωνο χριστιανικό κράτος

Γιατί επιλέχθηκε η Κωνσταντινούπολη ως νέα πρωτεύουσα της

αυτοκρατορίας(28)

Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι της Ευρώπης και της Ασίας στο

πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών δρόμων σε απόσταση

βολής αλλά και ασφάλειας από τα δυο επικίνδυνα για την αυτοκρατορία

σύνορα το ανατολικό και το παραδουνάβιο

Κτίστηκε σε ιδανικό στρατηγικό σημείο Βόσπορος ανατολικά Κεράτιος

βόρεια και η θάλασσα του Μαρμαρά νότια την προστάτευαν από

εχθρούς στα δυτικά ο Κωννος έχτισε ισχυρό τείχος

Σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

Η Ρώμη ήταν μακριά από τα νευραλγικά σημεία της αυτοκρατορίας και

έπαψε να αποτελεί το επίκεντρο της πολιτικής ζωής

Η Νέα Ρώμη απεναντίας βρέθηκε στο μεταίχμιο του αρχαίου και ενός νέου

τρόπου ζωής δεν ήταν προϊόν στρατιωτικού κατορθώματος ούτε κτίστηκε

στα ερείπια άλλης

Συνέπειες

11

η μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή μοιραία έφερε στο

προσκήνιο των εξελίξεων την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη

έννοιά της και τον χριστιανισμό

Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της ευνόησε την

πολιτική συνοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δίνοντας την ιδιότητα

του Ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

αποτελώντας τον ρωμαϊκό πρόδρομο αυτού του επιτεύγματος

Μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και

εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα

Αλλά και του Κωνσταντίνου εδραίωση της μονοκρατορίας

Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας(28-29) και Δραστηριότητα 4η (29)

Το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ο αυτοτελής κρατικός οργανισμός

που βασίστηκε στο αυτοκρατορικό βίωμα της Ρώμης όπως αυτό

διαμορφώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Μ

Κωννου άνοιξε νέες προοπτικές στην εξέλιξη των ρωμαϊκών θεσμών (η

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και η εξύψωση της θέσης

του αυτοκράτορα)

η ελληνική παιδεία - ομόγλωσσο

ο χριστιανισμός - ομόδοξον

ομότροπον δηλαδή τη συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το Βυζάντιο κράτος πολυεθνικό κατάφερε με συνεκτικές δυνάμεις το

ομόδοξον (χριστιανική θρησκεία) και το ομόγλωσσον (την ελληνική

γλώσσα) να παγιώσει το ομότροπον δηλ τη συγκρότηση ενιαίας

ανθρώπινης κοινότητας

12

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

αυτοκρατορικό καθεστώς Χαρακτηριστική ήταν η αγριότητα του

Διοκλητιανού προς τους χριστιανούς

Κατανοώντας όμως ότι η συντριβή των χριστιανών με βίαια μέτρα είναι

ανέφικτη και απειλεί την επιδιωκόμενη εσωτερική τάξη του κράτους

αλλάζει η θρησκευτική πολιτική των αυτοκρατόρων

Εχουμε κατάπαυση των διωγμών το 311 από τον Γαλέριο με σχετικό

διάταγμα του νομιμοποιεί την χριστιανική ως laquoεπιτρεπόμενη θρησκείαraquo (οι

οπαδοί της να προσεύχονται για ευημερία αυτοκρατορίας)

Παρόμοιο περιεχόμενο και το διάταγμα του Μαξέντιου

Το 313 Κωννος και Λικίνιος μετά την νίκη τους επί του Μαξέντιου στη

Μουλβία γέφυρα συναντώνται στα Μεδιόλανα και συμφωνούν με

διάταγμα να ακολουθήσουν την ίδια πολιτική

Η πολιτική του Κωννου πέρασε από αρκετά εξελικτικά στάδια

Πριν το 312 η στάση του ήταν διαλλακτική πράγμα που

ερμηνεύεται ως έκφραση πολιτικής σκοπιμότητας και ως

χειρονομία καλής πίστης προς την χριστιανική διδασκαλία

Η νίκη του επί του Μαξεντίου αποτέλεσε το καίριο σημείο

της θρησκευτικής του μεταστροφής όταν σύμφωνα με την

παράδοση ονειρεύτηκε το σημείο του σταυρού με το

μονόγραμμα του Ιησού ως προάγγελο της νίκης του

Μετά το 312 δεν αισθάνεται απλά υποχρεωμένος να

ακολουθήσει το διάταγμα της ανεξιθρησκίας του Γαλερίου

αλλά με διατάγματα που εκδίδει τα επόμενα χρόνια καθιερώνει

την αργία της Κυριακής ως ημέρα χριστιανικής γιορτής τη

συμμετοχή επισκόπων στην απονομή δικαιοσύνης και

επιτρέπει την παροχή περιουσιακών δωρεών στην εκκλησία

Η θρησκευτική πολιτική του ΜΚωνσταντίνου μετά την ήττα του

Λικινίου (25-26)

Περιόρισε τις ειδωλολατρικές τελετές κατά τις επίσημες εορτές

8

Φρόντισε να εξαλειφθούν από τα νομίσματα θεότητες της

ειδωλολατρικής θρησκείας

Υποστήριξε την ανέγερση νέων εκκλησιών με δημόσιους πόρους

Προσέθεσε ανάμεσα στους πολύτιμους λίθους του διαδήματός του ένα

καρφί από τα τον σταυρό του Ιησού

Επεδίωξε την ενότητα της Εκκλησίας με την πεποίθηση ότι η

οικουμενικότητα του ρωμαϊκού κράτους έπρεπε να προβάλλεται όχι μόνο

σε πολιτικό επίπεδο αλλά και σε θρησκευτικό

Βαθιά του πεποίθηση ήταν η αντιστοιχία ανάμεσα στην ενότητα της

πίστης και στην ευημερία του κράτους

Με την Σύνοδο της Νίκαιας θεμελίωσε την αρχή της ανάμιξης της

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα

Η αποστολή της μητέρας του στα Ιεροσόλυμα και η εύρεση του Τίμιου

Σταυρού συνετέλεσε στην αιώνια δόξα του και της μητέρας του

Η Οικουμενική Σύνοδος της Νικαιας (325 μΧ)

Συγκλήθηκε από τον Κωννο το 325 για να συζητηθεί η αιρετική διδασκαλία

του Αλεξανδρινού πρεσβύτερου Αρείου ο οποίος αμφισβητούσε τη θεία

φύση του Ιησού το οποίο θεωρούσε κτίσμα του Θεού

Επίσκοποι πρεσβύτεροι διάκονοι και άλλοι εκκλησιαστικοί άνδρες

συγκεντρώθηκαν στη Νίκαια από κάθε γωνία της χριστιανοσύνης στα

ανάκτορα της πόλης

Η έναρξη κηρύχτηκε από τον ίδιο τον Κωννο που προέδρευε στις

συνεδριάσεις αν και αβάπτιστος ακόμη

Η άποψη του Αρείου κρίθηκε λανθασμένη και ο ίδιος εξορίστηκε

Ο Κωννος με τη συμβιβαστική στάση του απέναντι στις

αλληλοσυκοφαντίες των 2 πλευρών απέτρεψε τη διχόνοια στους κόλπους της

εκκλησίας

Η σημασία της Συνόδου υπήρξε καθοριστική α)διαμόρφωσε το

χριστιανικό δόγμα και β)θεμελίωσε την αρχή της ανάμειξης της

9

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα Έτσι ο παλαιός

ανταγωνισμός ανάμεσα στην εκκλησία και το κράτος έληξε

Ο αυτοκράτορας ήταν η κεφαλή του χριστιανικού κόσμου επομένως δεν είχε

ανάγκη να ισχυρίζεται ότι κατάγεται από τον Δία τον Ηρακλή ή τον θεό

Ήλιο

Η χριστιανική Εκκλησία δίνει επίσης νέα πνοή και υπόσταση στην

ανανεωμένη ανατολική αυτοκρατορία

10

112 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Τι ονομάζεται Βυζάντιο ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία(27)

Το χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής που διαμορφώθηκε με την

ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324μΧ και έσβησε μετά την άλωσή της

από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453

Συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πολιτικά και διοικητικά

μεταμορφώθηκε σε ένα ελληνόφωνο χριστιανικό κράτος

Γιατί επιλέχθηκε η Κωνσταντινούπολη ως νέα πρωτεύουσα της

αυτοκρατορίας(28)

Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι της Ευρώπης και της Ασίας στο

πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών δρόμων σε απόσταση

βολής αλλά και ασφάλειας από τα δυο επικίνδυνα για την αυτοκρατορία

σύνορα το ανατολικό και το παραδουνάβιο

Κτίστηκε σε ιδανικό στρατηγικό σημείο Βόσπορος ανατολικά Κεράτιος

βόρεια και η θάλασσα του Μαρμαρά νότια την προστάτευαν από

εχθρούς στα δυτικά ο Κωννος έχτισε ισχυρό τείχος

Σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

Η Ρώμη ήταν μακριά από τα νευραλγικά σημεία της αυτοκρατορίας και

έπαψε να αποτελεί το επίκεντρο της πολιτικής ζωής

Η Νέα Ρώμη απεναντίας βρέθηκε στο μεταίχμιο του αρχαίου και ενός νέου

τρόπου ζωής δεν ήταν προϊόν στρατιωτικού κατορθώματος ούτε κτίστηκε

στα ερείπια άλλης

Συνέπειες

11

η μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή μοιραία έφερε στο

προσκήνιο των εξελίξεων την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη

έννοιά της και τον χριστιανισμό

Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της ευνόησε την

πολιτική συνοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δίνοντας την ιδιότητα

του Ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

αποτελώντας τον ρωμαϊκό πρόδρομο αυτού του επιτεύγματος

Μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και

εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα

Αλλά και του Κωνσταντίνου εδραίωση της μονοκρατορίας

Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας(28-29) και Δραστηριότητα 4η (29)

Το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ο αυτοτελής κρατικός οργανισμός

που βασίστηκε στο αυτοκρατορικό βίωμα της Ρώμης όπως αυτό

διαμορφώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Μ

Κωννου άνοιξε νέες προοπτικές στην εξέλιξη των ρωμαϊκών θεσμών (η

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και η εξύψωση της θέσης

του αυτοκράτορα)

η ελληνική παιδεία - ομόγλωσσο

ο χριστιανισμός - ομόδοξον

ομότροπον δηλαδή τη συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το Βυζάντιο κράτος πολυεθνικό κατάφερε με συνεκτικές δυνάμεις το

ομόδοξον (χριστιανική θρησκεία) και το ομόγλωσσον (την ελληνική

γλώσσα) να παγιώσει το ομότροπον δηλ τη συγκρότηση ενιαίας

ανθρώπινης κοινότητας

12

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Φρόντισε να εξαλειφθούν από τα νομίσματα θεότητες της

ειδωλολατρικής θρησκείας

Υποστήριξε την ανέγερση νέων εκκλησιών με δημόσιους πόρους

Προσέθεσε ανάμεσα στους πολύτιμους λίθους του διαδήματός του ένα

καρφί από τα τον σταυρό του Ιησού

Επεδίωξε την ενότητα της Εκκλησίας με την πεποίθηση ότι η

οικουμενικότητα του ρωμαϊκού κράτους έπρεπε να προβάλλεται όχι μόνο

σε πολιτικό επίπεδο αλλά και σε θρησκευτικό

Βαθιά του πεποίθηση ήταν η αντιστοιχία ανάμεσα στην ενότητα της

πίστης και στην ευημερία του κράτους

Με την Σύνοδο της Νίκαιας θεμελίωσε την αρχή της ανάμιξης της

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα

Η αποστολή της μητέρας του στα Ιεροσόλυμα και η εύρεση του Τίμιου

Σταυρού συνετέλεσε στην αιώνια δόξα του και της μητέρας του

Η Οικουμενική Σύνοδος της Νικαιας (325 μΧ)

Συγκλήθηκε από τον Κωννο το 325 για να συζητηθεί η αιρετική διδασκαλία

του Αλεξανδρινού πρεσβύτερου Αρείου ο οποίος αμφισβητούσε τη θεία

φύση του Ιησού το οποίο θεωρούσε κτίσμα του Θεού

Επίσκοποι πρεσβύτεροι διάκονοι και άλλοι εκκλησιαστικοί άνδρες

συγκεντρώθηκαν στη Νίκαια από κάθε γωνία της χριστιανοσύνης στα

ανάκτορα της πόλης

Η έναρξη κηρύχτηκε από τον ίδιο τον Κωννο που προέδρευε στις

συνεδριάσεις αν και αβάπτιστος ακόμη

Η άποψη του Αρείου κρίθηκε λανθασμένη και ο ίδιος εξορίστηκε

Ο Κωννος με τη συμβιβαστική στάση του απέναντι στις

αλληλοσυκοφαντίες των 2 πλευρών απέτρεψε τη διχόνοια στους κόλπους της

εκκλησίας

Η σημασία της Συνόδου υπήρξε καθοριστική α)διαμόρφωσε το

χριστιανικό δόγμα και β)θεμελίωσε την αρχή της ανάμειξης της

9

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα Έτσι ο παλαιός

ανταγωνισμός ανάμεσα στην εκκλησία και το κράτος έληξε

Ο αυτοκράτορας ήταν η κεφαλή του χριστιανικού κόσμου επομένως δεν είχε

ανάγκη να ισχυρίζεται ότι κατάγεται από τον Δία τον Ηρακλή ή τον θεό

Ήλιο

Η χριστιανική Εκκλησία δίνει επίσης νέα πνοή και υπόσταση στην

ανανεωμένη ανατολική αυτοκρατορία

10

112 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Τι ονομάζεται Βυζάντιο ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία(27)

Το χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής που διαμορφώθηκε με την

ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324μΧ και έσβησε μετά την άλωσή της

από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453

Συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πολιτικά και διοικητικά

μεταμορφώθηκε σε ένα ελληνόφωνο χριστιανικό κράτος

Γιατί επιλέχθηκε η Κωνσταντινούπολη ως νέα πρωτεύουσα της

αυτοκρατορίας(28)

Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι της Ευρώπης και της Ασίας στο

πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών δρόμων σε απόσταση

βολής αλλά και ασφάλειας από τα δυο επικίνδυνα για την αυτοκρατορία

σύνορα το ανατολικό και το παραδουνάβιο

Κτίστηκε σε ιδανικό στρατηγικό σημείο Βόσπορος ανατολικά Κεράτιος

βόρεια και η θάλασσα του Μαρμαρά νότια την προστάτευαν από

εχθρούς στα δυτικά ο Κωννος έχτισε ισχυρό τείχος

Σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

Η Ρώμη ήταν μακριά από τα νευραλγικά σημεία της αυτοκρατορίας και

έπαψε να αποτελεί το επίκεντρο της πολιτικής ζωής

Η Νέα Ρώμη απεναντίας βρέθηκε στο μεταίχμιο του αρχαίου και ενός νέου

τρόπου ζωής δεν ήταν προϊόν στρατιωτικού κατορθώματος ούτε κτίστηκε

στα ερείπια άλλης

Συνέπειες

11

η μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή μοιραία έφερε στο

προσκήνιο των εξελίξεων την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη

έννοιά της και τον χριστιανισμό

Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της ευνόησε την

πολιτική συνοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δίνοντας την ιδιότητα

του Ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

αποτελώντας τον ρωμαϊκό πρόδρομο αυτού του επιτεύγματος

Μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και

εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα

Αλλά και του Κωνσταντίνου εδραίωση της μονοκρατορίας

Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας(28-29) και Δραστηριότητα 4η (29)

Το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ο αυτοτελής κρατικός οργανισμός

που βασίστηκε στο αυτοκρατορικό βίωμα της Ρώμης όπως αυτό

διαμορφώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Μ

Κωννου άνοιξε νέες προοπτικές στην εξέλιξη των ρωμαϊκών θεσμών (η

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και η εξύψωση της θέσης

του αυτοκράτορα)

η ελληνική παιδεία - ομόγλωσσο

ο χριστιανισμός - ομόδοξον

ομότροπον δηλαδή τη συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το Βυζάντιο κράτος πολυεθνικό κατάφερε με συνεκτικές δυνάμεις το

ομόδοξον (χριστιανική θρησκεία) και το ομόγλωσσον (την ελληνική

γλώσσα) να παγιώσει το ομότροπον δηλ τη συγκρότηση ενιαίας

ανθρώπινης κοινότητας

12

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

κοσμικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγματα Έτσι ο παλαιός

ανταγωνισμός ανάμεσα στην εκκλησία και το κράτος έληξε

Ο αυτοκράτορας ήταν η κεφαλή του χριστιανικού κόσμου επομένως δεν είχε

ανάγκη να ισχυρίζεται ότι κατάγεται από τον Δία τον Ηρακλή ή τον θεό

Ήλιο

Η χριστιανική Εκκλησία δίνει επίσης νέα πνοή και υπόσταση στην

ανανεωμένη ανατολική αυτοκρατορία

10

112 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Τι ονομάζεται Βυζάντιο ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία(27)

Το χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής που διαμορφώθηκε με την

ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324μΧ και έσβησε μετά την άλωσή της

από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453

Συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πολιτικά και διοικητικά

μεταμορφώθηκε σε ένα ελληνόφωνο χριστιανικό κράτος

Γιατί επιλέχθηκε η Κωνσταντινούπολη ως νέα πρωτεύουσα της

αυτοκρατορίας(28)

Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι της Ευρώπης και της Ασίας στο

πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών δρόμων σε απόσταση

βολής αλλά και ασφάλειας από τα δυο επικίνδυνα για την αυτοκρατορία

σύνορα το ανατολικό και το παραδουνάβιο

Κτίστηκε σε ιδανικό στρατηγικό σημείο Βόσπορος ανατολικά Κεράτιος

βόρεια και η θάλασσα του Μαρμαρά νότια την προστάτευαν από

εχθρούς στα δυτικά ο Κωννος έχτισε ισχυρό τείχος

Σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

Η Ρώμη ήταν μακριά από τα νευραλγικά σημεία της αυτοκρατορίας και

έπαψε να αποτελεί το επίκεντρο της πολιτικής ζωής

Η Νέα Ρώμη απεναντίας βρέθηκε στο μεταίχμιο του αρχαίου και ενός νέου

τρόπου ζωής δεν ήταν προϊόν στρατιωτικού κατορθώματος ούτε κτίστηκε

στα ερείπια άλλης

Συνέπειες

11

η μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή μοιραία έφερε στο

προσκήνιο των εξελίξεων την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη

έννοιά της και τον χριστιανισμό

Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της ευνόησε την

πολιτική συνοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δίνοντας την ιδιότητα

του Ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

αποτελώντας τον ρωμαϊκό πρόδρομο αυτού του επιτεύγματος

Μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και

εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα

Αλλά και του Κωνσταντίνου εδραίωση της μονοκρατορίας

Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας(28-29) και Δραστηριότητα 4η (29)

Το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ο αυτοτελής κρατικός οργανισμός

που βασίστηκε στο αυτοκρατορικό βίωμα της Ρώμης όπως αυτό

διαμορφώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Μ

Κωννου άνοιξε νέες προοπτικές στην εξέλιξη των ρωμαϊκών θεσμών (η

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και η εξύψωση της θέσης

του αυτοκράτορα)

η ελληνική παιδεία - ομόγλωσσο

ο χριστιανισμός - ομόδοξον

ομότροπον δηλαδή τη συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το Βυζάντιο κράτος πολυεθνικό κατάφερε με συνεκτικές δυνάμεις το

ομόδοξον (χριστιανική θρησκεία) και το ομόγλωσσον (την ελληνική

γλώσσα) να παγιώσει το ομότροπον δηλ τη συγκρότηση ενιαίας

ανθρώπινης κοινότητας

12

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

112 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Τι ονομάζεται Βυζάντιο ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία(27)

Το χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής που διαμορφώθηκε με την

ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324μΧ και έσβησε μετά την άλωσή της

από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453

Συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πολιτικά και διοικητικά

μεταμορφώθηκε σε ένα ελληνόφωνο χριστιανικό κράτος

Γιατί επιλέχθηκε η Κωνσταντινούπολη ως νέα πρωτεύουσα της

αυτοκρατορίας(28)

Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι της Ευρώπης και της Ασίας στο

πέρασμα χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών δρόμων σε απόσταση

βολής αλλά και ασφάλειας από τα δυο επικίνδυνα για την αυτοκρατορία

σύνορα το ανατολικό και το παραδουνάβιο

Κτίστηκε σε ιδανικό στρατηγικό σημείο Βόσπορος ανατολικά Κεράτιος

βόρεια και η θάλασσα του Μαρμαρά νότια την προστάτευαν από

εχθρούς στα δυτικά ο Κωννος έχτισε ισχυρό τείχος

Σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας)

Η Ρώμη ήταν μακριά από τα νευραλγικά σημεία της αυτοκρατορίας και

έπαψε να αποτελεί το επίκεντρο της πολιτικής ζωής

Η Νέα Ρώμη απεναντίας βρέθηκε στο μεταίχμιο του αρχαίου και ενός νέου

τρόπου ζωής δεν ήταν προϊόν στρατιωτικού κατορθώματος ούτε κτίστηκε

στα ερείπια άλλης

Συνέπειες

11

η μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή μοιραία έφερε στο

προσκήνιο των εξελίξεων την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη

έννοιά της και τον χριστιανισμό

Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της ευνόησε την

πολιτική συνοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δίνοντας την ιδιότητα

του Ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

αποτελώντας τον ρωμαϊκό πρόδρομο αυτού του επιτεύγματος

Μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και

εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα

Αλλά και του Κωνσταντίνου εδραίωση της μονοκρατορίας

Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας(28-29) και Δραστηριότητα 4η (29)

Το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ο αυτοτελής κρατικός οργανισμός

που βασίστηκε στο αυτοκρατορικό βίωμα της Ρώμης όπως αυτό

διαμορφώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Μ

Κωννου άνοιξε νέες προοπτικές στην εξέλιξη των ρωμαϊκών θεσμών (η

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και η εξύψωση της θέσης

του αυτοκράτορα)

η ελληνική παιδεία - ομόγλωσσο

ο χριστιανισμός - ομόδοξον

ομότροπον δηλαδή τη συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το Βυζάντιο κράτος πολυεθνικό κατάφερε με συνεκτικές δυνάμεις το

ομόδοξον (χριστιανική θρησκεία) και το ομόγλωσσον (την ελληνική

γλώσσα) να παγιώσει το ομότροπον δηλ τη συγκρότηση ενιαίας

ανθρώπινης κοινότητας

12

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

η μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή μοιραία έφερε στο

προσκήνιο των εξελίξεων την ελληνική παιδεία με την ευρύτερη

έννοιά της και τον χριστιανισμό

Η Constitutio Antoniniana (212 μΧ) και η σημασία της ευνόησε την

πολιτική συνοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δίνοντας την ιδιότητα

του Ρωμαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

αποτελώντας τον ρωμαϊκό πρόδρομο αυτού του επιτεύγματος

Μέτρα που συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και

εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα

Αλλά και του Κωνσταντίνου εδραίωση της μονοκρατορίας

Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας(28-29) και Δραστηριότητα 4η (29)

Το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ο αυτοτελής κρατικός οργανισμός

που βασίστηκε στο αυτοκρατορικό βίωμα της Ρώμης όπως αυτό

διαμορφώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Μ

Κωννου άνοιξε νέες προοπτικές στην εξέλιξη των ρωμαϊκών θεσμών (η

συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης και η εξύψωση της θέσης

του αυτοκράτορα)

η ελληνική παιδεία - ομόγλωσσο

ο χριστιανισμός - ομόδοξον

ομότροπον δηλαδή τη συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας

Το Βυζάντιο κράτος πολυεθνικό κατάφερε με συνεκτικές δυνάμεις το

ομόδοξον (χριστιανική θρησκεία) και το ομόγλωσσον (την ελληνική

γλώσσα) να παγιώσει το ομότροπον δηλ τη συγκρότηση ενιαίας

ανθρώπινης κοινότητας

12

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

113 ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (29-32)

Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος

απόλυτη μοναρχία στον πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό και

εκκλησιαστικό τομέα απόλυτος ρυθμιστής των πάντων ο

αυτοκράτορας

Ο ρόλος του αυτοκράτορα ήταν πολυδιάστατος

μπορούσε στον κρατικό μηχανισμό να διορίζει και να απολύει

υπαλλήλους να απονέμει τίτλους και αξιώματα

Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

Ήταν ο μόνος αρμόδιος να εκδίδει νόμους και να εποπτεύει την

απονομή δικαιοσύνης

Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων πρώτος πολλές φορές στη

μάχη

Ασκούσε αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της εκκλησίας

συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους γινόταν διαιτητής στις

δογματικές διαφορές έλεγχε την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και

άλλων κατώτερων εκκλησιαστικών εδρών προήγε ή υποβίβαζε μια

εκκλησιαστική περιφέρεια

Οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Δεν υπήρχε κοινοβουλευτικός έλεγχος ούτε συνταγματικοί φραγμοί

Περιορισμοί κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί

13

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Ωστόσο πολιτικοί παράγοντες όπως η σύγκλητος ο στρατός και ο

λαός προσπάθησαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να

περιορίσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα

Σταδιακά πρόβαλε στο προσκήνιο και η Εκκλησία η οποία αν και δεν

απέκτησε απόλυτη αυτονομία και ανεξαρτησία από την κοσμική

εξουσία ωστόσο κράτησε ένα όριο πέρα από το οποίο δεν

υποχωρούσε αξίωσε ο αυτοκράτορας να ομολογεί σεβασμό και

υπακοή στις αρχές της ορθόδοξης διδασκαλίας Σε περίπτωση

προσβολής αυτών των αρχών η αντίδραση της εκκλησίας ήταν

σθεναρή εξ ου και πολλές εκδηλώσεις μετάνοιας από πλευράς

αυτοκρατόρων

Δραστηριότητα 5η Ο βυζαντινός τρόπος διακυβέρνησης

ήταν απολυταρχικός-δεσποτικός (σελ 32)

Μπορεί ο αυτοκράτορας να συγκέντρωσε στο πρόσωπό

του όλες τις εξουσίες και να μη δεχόταν

κοινοβουλευτικό έλεγχο ούτε να βασιζόταν σε

γραπτούς συνταγματικούς περιορισμούς

ΌΜΩΣ το βυζαντινό πολίτευμα από τη φύση του είχε

δεοντολογικούς και ηθικούς φραγμούς στην άσκηση

εξουσίας

Το θεοκρατικό περίβλημα της εξουσίας και ο

χριστιανισμός με το μήνυμα αγάπης ανεξικακίας και

ευσπλαχνίας και τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού

κόσμου ωθούσαν την αυτοκρατορική εξουσία να

ενεργεί στα όρια του καλύτερου δυνατού να

προστατεύει και να σέβεται τον ελεύθερο πολίτη

Ο αυτοκράτορας επίγεια εικόνα του θεού έπρεπε να

ενεργεί κατά μίμησή του και συνεπώς να διέπεται από

φιλανθρωπία

14

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Επιπλέον η υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας

προσέκρουε στη σθεναρή αντίδραση πολιτικών και

εκκλησιαστικών παραγόντων

Η προελευση της αυτοκρατορικης εξουσιας

Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

διοκλητιανό και Μ Κωνσταντινο

Η θεοποίηση του αυτοκράτορα ήταν ένα από τα σημαντικά

μεταρρυθμιστικά επιτεύγματα του Διοκλητιανού

Η αυτοκρατορική λατρεία ως εγγύηση για πνευματική και πολιτική

συνοχή

Στα χρόνια του Κωννου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής

εξουσίας

Από laquoαυτοκράτορας Θεόςraquo μεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού στη

γη σε laquoαυτοκράτορα ελέω Θεούraquo που ενσάρκωνε την ύψιστη θεία

βούληση και εξουσιοδότηση να κυβερνά στη γη

η μεταβολη στη ρωμαϊκη δυαρχικη αντιληψη για την πηγη της

αυτοκρατορικης εξουσιας

Παράλληλα όμως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωμαϊκές αντιλήψεις

σύμφωνα με τις οποίες ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος ο εκλεκτός

του λαού και του στρατού

Η δυαρχική αυτή αντίληψη (εκλεκτός θεού αλλά και λαού-

στρατού) για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας λειτουργεί σε

όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας συνδυαστικά

Έτσι τυπικά η εκλογή του αυτοκράτορα γίνεται από το στρατό τη

σύγκλητο και το λαό (δήμους) της πρωτεύουσας ΩΣΤΟΣΟ στη

θεωρία η εκλογή αυτή προσλαμβάνεται ως παρεμβολή του Αγίου

Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης

15

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Οι αρετες που συνιστουν το προτυπο του βυζαντινου χριστιανου

αυτοκρατορα

Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού

Όπως ο Θεός βασιλεύει στο σύμπαν έτσι θα έπρεπε να κυβερνά την

οικουμένη ο αυτοκράτορας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι αρετές του πήγαζαν από την προσπάθεια

μίμησης του Θεού επίγεια εικόνα του θεού κυβερνήτης της

ανθρωπότητας ενεργεί κατά μίμησίν του διέπεται από τις ίδιες

αρχές)

Περιλάμβαναν λοιπόν τη δικαιοσύνη τη φιλανθρωπία τη

γενναιοδωρία την αγνότητα τη φιλαλήθεια την τήρηση του νόμου

(ευνομία) και κυρίως την ευσέβεια

Οι επιβιωσεις της ρωμαϊκης αυτοκρατορικης λατρειας στο Βυζαντιο

οι ερμηνειες των βυζαντινων χριστιανων συγγραφεων και των

συγχρονων ιστορικων η εναρξη απεικονισης της προσκυνησης του

θεου απο τον βυζαντινο αυτοκρατορα

Δεν έλειψαν οι επιβιώσεις εκδηλώσεων της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας

όπως η επιβίωση της προσκύνησης του αυτοκράτορα και των

αυτοκρατορικών εικόνων

Οι χριστιανοί συγγραφείς διευκρινίζουν ότι οι εκδηλώσεις

αυτές δεν αναφέρονται άμεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα

αλλά στα χριστιανικά σύμβολα που αυτός κρατούσε ως

ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήματός του

Σήμερα κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι παρά

την επίδραση του χριστιανισμού ndashσυνέχισαν-τουλάχιστον κατά

την πρώιμη περίοδο οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση

του αυτοκράτορα

16

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Αντίθετα άλλοι ερμηνεύουν την αυτοκρατορική προσκύνηση

ως καθαρά πολιτική πράξη με την οποία ο υπήκοος δήλωνε την

υποταγή του στον ηγεμόνα

τελικά ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο

Θεός για τον αυτοκράτορα Γιrsquo αυτό από 7ο αι υπάρχουν

απεικονίσεις του γήινου βασιλιά να εκτελεί πράξη

προσκύνησης μπροστά στο σύνθρονο Ιησού

Η ιδέα της μίας και μοναδικής νόμιμης αυτοκρατορίας

Η οικουμένη σύμφωνα με τις βυζαντινές αντιλήψεις αποτελεί μια

τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων με επικεφαλής τον

laquoβασιλέα των Ρωμαίωνraquo δηλ τον βυζαντινό αυτοκράτορα

Τον ακολουθούν με σειρά laquoσυγγενείαςraquo τα laquoπνευματικά τέκναraquo του

πχ οι ηγεμόνες της Αρμενίας και της Βουλγαρίας οι laquoπνευματικοί

αδελφοίraquo του οι ηγεμόνες των Γάλλων και Γερμανών οι φίλοι του οι

ηγεμόνες της Αγγλίας των ιταλικών δημοκρατιών της Βενετίας της

Γένοβας κλπ και τέλος οι laquoδούλοιraquo του δηλαδή οι διάφοροι τοπικοί

άρχοντες της Αρμενίας της Σερβίας κλπ

Όμως όλοι αυτοί είναι ολοφάνερα κατώτεροι από τον βυζαντινό

αυτοκράτορα -δεν αντιστρατεύονται την ιδέα της μιας νόμιμης

αυτοκρατορίας- δεν έχουν καν τον τίτλο του βασιλέως (=αυτοκράτορα)

και γιrsquo αυτό δεν διασπούν την ιδέα της μιας και μοναδικής πραγματικής

και γνήσιας αυτοκρατορίας

17

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

114 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον (η αυτοκρατορική κατοικία)

Κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας

Χτισμένο σε μια πλαγιά της Κωνλης ανάμεσα στον Ιππόδρομο και τα

θαλάσσια τείχη

Η κατασκευή του άρχισε επί Μ Κωννου

Μας είναι γνωστό όπως ήταν τον 9ο και 10ο αι

Θα πρέπει να ήταν όμως ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύμπλεγμα

κτιρίων διαφόρων χρονολογιών

Αποτελούνταν από κτίρια με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες

πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα αίθουσες υποδοχής και

τραπεζαρίες βιβλιοθήκη μαρμαρόστρωτες στοές στρατώνες της

αυτοκρατορικής φρουράς οπλοθήκη αίθουσα τροπαίων στωοπερίβλητες

αυλές κήπους περιώνυμες εκκλησίες μικρά παρεκκλήσια λουτρά και

φυλακές

Λειτουργια περιγραφη διακοσμηση και ερμηνεια της ονομασιας των

οικοδομηματων του Μεγάλου Παλατιού

Χαλκή μνημειώδης είσοδος παλατιού ΝΑ της Αγ Σοφίας στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού

18

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Αίθουσας των 19 ακκουβίτων τραπεζαρία

Δάφνη συγκρότημα κατοικιών

Χρυσοτρίκλινος (από Ιουστίνο) αίθουσα του θρόνου καθημερινών

ακροάσεων και επισήμων τελετών

Τρίκλινος του Ιουστινιανού (από Ιουστινιανό) αίθουσα υποδοχής

με ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού

Τρίκογχο (από Θεόφιλο0 αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

Καινούργιον (από Βασίλειο Αrsquo νέες μεγαλοπρεπέστατες πτέρυγες

κατοικιών με πλούσια και αριστουργηματική διακόσμηση από μάρμαρο

χρυσό γυάλινες ψηφίδες και απεικόνιση αυτοκράτορα-συζύγου και

παιδιών τους με υψωμένα χέρια προς τον Θεό σύμβολο σωτηρίας

Πεντακούβουκλον (από Βασίλειο) επίσημη αίθουσα από 5

διαμερίσματα όπως τη Νέα Εκκλησία (με αρκετά παρεκκλήσια) το

Τζυκανιστήριον (αθλητ εγκατάσταση για έφιππο πόλο) θησαυροφυλάκιο

και λουτρά

Μαγναύρα (περίοδος Μακεδονικής δυναστείας) αίθουσα επίσημων

ακροάσεων και υποδοχής ξένων πρεσβευτών

Καμια νεα ανεγερση κτιριων 11ο ndash μεσα 12ου αι στο Μέγα Παλάτιον

εκτός από αίθουσα Μανουηλίτη που κατασκεύασε ο Μανουήλ

Κομνηνός (μέσα 12ου) και διακόσμησε με ψηφιδωτές παραστάσεις των

νικών του

Παλαιολογεια περιοδο το Μέγα Παλάτιον σε παρακμή

Άλλα βυζαντινα ανακτορα στην Κωνσταντινουπολη

Παλάτι του Βουκολέοντος στην παραλία του Μαρμαρά νότια του

Μεγάλου Παλατίου μαρμάρινη σκάλα το συνέδεε με το μικρό

ομώνυμο λιμάνι που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον

αυτοκράτορα Η ονομασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε

λιοντάρι να κατασπαράζει ταύρο και το οποίο σωζόταν στη θέση του

ως τον 16ο αι σήμερα ελάχιστα λείψανα σώζονται-συγκεκριμένα η

πρόσοψη ερειπωμένης αίθουσας γνωστής ως οικίας του Ιουστινιανού

19

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

του 4ου αι σύμφωνα με επιγραφή ενώ το μονόγραμμα του Ιουστινιανού

υποδηλώνει τη σοβαρή ανακαίνιση στα χρόνια της βασιλείας του

Παλάτι των Μαγγάνων στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης

Παλάτι των Βλαχερνών στο ΒΑ άκρο της πρωτεύουσας

Εκεί και η εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών

Η πρωιμότερη φάση του αρχές 6ου

Ονομασίες αιθουσών του Αναστασιακός Ωκεανός Δανούβιος

12ος αι στα χρόνια των Κομνηνών έγινε ο συνήθης τόπος

παραμονής του αυτοκράτορα Ο Αλέξιος Αrsquo και ο εγγονός του

Μανουήλ Αrsquo πρόσθεσαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και όλο

το συγκρότημα ενισχύθηκε με προστατευτικό τείχος για να

μοιάζει με απόρθητο κάστρο Ο πλούτος ο εκθαμβωτικός

διάκοσμος και τα πολύτιμα έργα τέχνης του κατέπληξαν το

1204 στους Σταυροφόρους

Στο ίδιο παλάτι έμειναν και οι Παλαιολόγοι μετά την ανάκτηση

της Πόλης από τους Λατίνους

Ένα από τα έργα ανασύστασης της πρωτεύουσας μετά το 1261

ήταν να καθαριστεί το παλάτι από την κάπνα και τις στάχτες

που άφησαν τα κακοφτιαγμένα τσουκάλια του Βαλδουίνου Β

Στην ύστερη περίοδο δεν έγιναν άλλες επεμβάσεις

Τα βασικά μέρη της αυτοκρατορικής κατοικίας(34-36)

Χαλκή η μεγαλοπρεπής είσοδος του παλατιού

Χαλκίτης ψηφιδωτή εικόνα ολόσωμου Ιησού τοποθετημένη στο

μέτωπο της κεντρικής πόρτας

Αίθουσα των 19 ακκουβιστών μια τραπεζαρία

Δάφνη πτέρυγα με κατοικίες

Χρυσοτρίκλιτος μεγάλη θολωτή οκτάγωνη αίθουσα του

αυτοκρατορικού θρόνου και των επίσημων τελετών του παλατιού

20

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Τρίκλιτος του Ιουστινιανού μεγάλη αίθουσα υποδοχής

Τρίκογχο ημικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων με τρεις αψίδες

-Σίγμα ταράτσα σε σχήμα σίγμα με στέγαστρο από δεκαπέντε κίονες

Καινούργιον πτέρυγες κατοικιών

Πεντακούβουκλον αίθουσα χωρισμένη σε πέντε διαμερίσματα

Τζυκανιστήριον αθλητική έκταση για έφιππο πόλο

Μαγναύρα αίθουσα επίσημων τελετών υποδοχής ξένων πρεσβευτών

115 ΟΙ ΠΑΛΑΤΙΝΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΣ

Η έννοια της τάξεως θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας

προσδιόριζε με κάθε λεπτομέρεια την ιεράρχηση των πράξεων

και την απόλυτη τήρηση της παγιωμένης εθιμοτυπίας

Η παλατινή τελετουργία αντανακλούσε και δημοσιοποιούσε

τη θεμελιώδη αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

την καθιέρωση και τήρηση της τάξεως σε όλους τους τομείς της

ανθρώπινης δραστηριότητας δημόσιας και ιδιωτικής

αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος

η αταξία χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών

Το Έκθεσις περι βασιλειου ταξεως του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου

πηγη πληροφοριων για την παλατινη τελετουργια και εθιμοτυπια των

Μακεδονων

Περιέχει πολύτιμες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής γάμους

βαπτίσεις στέψεις κηδείες ακροάσεις επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων

21

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

πρεσβευτών λιτανείες θριάμβους και ένα πλήθος θρησκευτικών

τελετών

Επίσης για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής την τελετή διορισμού ή

προαγωγής ανώτατων αξιωματούχων την ενδυμασία του

αυτοκράτορα σε διάφορες τελετές τη διοργάνωση συμποσίων και

αγώνων του ιππόδρομου

Τελετουργικό μεγάλων εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων

πρωτοχρονιά Θεοφάνεια Ανάληψη πεντηκοστή και των επισκέψεων

του αυτοκράτορα στις σημαντικότερες εκκλησίες για να γιορτάσει

την επέτειο των εγκαινίων τους ή τις γιορτές των αγίων στους

οποίους αυτές ήταν αφιερωμένες

Δραστηριότητα 8η Η αταξία δεν άρμοζε στο βυζαντινό πολίτη και

ήταν ίδιον των βαρβάρων και των αιρετικών Σχολιάστε τη φράση

που αποτελούσε τη θεμελιώδη αρχή για τους βυζαντινούς

Η έννοια της τάξεως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας (δημόσιας και ιδιωτικής) αποτελούσε θεμελιώδη

αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

Αντικατόπτριζε την αρμονία του σύμπαντος και έτσι οι κάτοικοι της

αυτοκρατορίας που τη σέβονταν γίνονταν ευχάριστοι στον

αυτοκράτορα σεβαστοί στους ομοίους τους και αντικείμενο

θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς

Χάρη στην τάξιν η βασιλεία αποκτούσε κύρος και γινόταν

αποτελεσματικότερη και επιτυχέστερη

ΌΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα

Η στέψη γνώρισε αρκετές αλλαγές με την πάροδο των αιώνων

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή με την αναγόρευση τόσο από

άποψη συμβόλων όσο και τελετουργικού τυπικού

22

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Επικρατούσε το στρατιωτικό στοιχείο πρώτα φορούσε ο

αναγορευόμενος χρυσό περιδέραιο (μανιάκιο) που του προσέφερε

αξιωματικός υψώνονταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν από τον

στρατό Αύγουστος

Μετά περιβαλλόταν το διάδημα και την πορφύρα κάτω από τις ζωηρές

επευφημίες του στρατού

Στα μέσα του 5ου αι μαρτυρείτε η παρουσία της συγκλήτου των

δήμων και του πατριάρχη

Ο Πατριάρχης τοποθετεί το διάδημα στον αυτοκράτορα

Τον 7ο αι λόγω της επίδρασης του χριστιανισμού η στέψη

αποτελεί αυθύπαρκτη τελετή στην οποία η συμμετοχή του

πατριάρχη είναι ουσιαστική

Σταδιακά αλλάζει και ο χώρος που αρχικά ήταν το Έβδομον

(προάστιο της Κωνλης με στρατιωτικές εγκαταστάσεις)

Τον 6ο αι στον Ιππόδρομο και τον 7ο αι στον άμβωνα της Αγίας

Σοφίας πριν από τη θεία λειτουργία

Από 7ο αι η στέψη καθιερώθηκε να συμπίπτει με μεγάλες γιορτές της

χριστιανοσύνηςΧριστούγεννα Πάσχα

Στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων) με πομπή στην

εκκλησία ανεβαίνει στον άμβωνα δέχεται τα σύμβολα -χλαμύδα

στέμμα- απrsquo τον Πατριάρχη και μετά ακολουθεί η προσκύνηση των

διαφόρων αξιωματούχων προς αυτόν Ακολουθεί θεία λειτουργία και

στο τέλος δέχεται τις ευλογίες του Πατριάρχη

Η υιοθέτηση του χρίσματος στη στέψη των αυτοκρατόρων της

Νίκαιας (μετά το 1204 μΧ )

Η στέψη και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας

στα χρόνια των Παλαιολόγων Η πρόκυψις (=η επίδειξη του

αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) τελετουργία μετά τη στέψη στην

περίοδο των Κομνηνών και των Παλαιολόγων Η στέψη του

συμβασιλέα και της αυτοκράτειρας γίνεται από τον ίδιο τον

αυτοκράτορα

23

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Η διαδικασία της ακρόασης του αυτοκράτορα σημαντική εκδήλωση

αυλικής τελετουργίας

εντυπωσιακή ακρόαση των ξένων απεσταλμένων

ένα ιδιαίτερο τυπικό και για την καθημερινή ακρόαση των

αξιωματούχων της αυλής

Οι αξιωματούχοι φορούσαν τα καθιερωμένα για τις επίσημες

παρουσιάσεις ένδυμα και πίλο και τα διακριτικά τους αξιώματός

τους ενώ η κάθε ομάδα εισέρχονταν με αυστηρά τηρούμενη

ιεραρχική σειρά

Οι αξιωματούχοι ο ένας πίσω από τον άλλο σε θρησκευτική

σιωπή γονάτιζαν μπροστά του με τα χέρια σκεπασμένα για

προληπτικούς λόγους

Μετά το προσκύνημα βάδιζαν προς τα πίσω με τα χέρια

σταυρωμένα στο στήθος και το πρόσωπο στον ένθρονο άρχοντα

ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ

Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον)

αν ήταν αναχώρηση για το πεδίο της μάχης συνοδεύονταν από ειδικές

παρακλητικές λειτουργίες ελεημοσύνες πομπές και λιτανείες Αξίζει

να μνημονευτεί η δέηση μπροστά στο σταυρόσχημο λάβαρο που στις

κεραίες του είχε θαυματουργό κομμάτι από τον σταυρό του μαρτυρίου

Για ειρηνικό ταξίδι περιλάμβανε σχετική θεία λειτουργία συνοδεία

και επευφημίες πολιτών και εκφωνήσεις πανηγυρικών λόγων

Τελετή υποδοχής (απάντησις) παρόμοια πανηγυρική ατμόσφαιρα Σε

πρώτο στάδιο αντιπροσωπεία έξω από τα τείχη για να τον προϋπαντήσει-

καλωσορίσει Επευφημίες ποιήματα πανηγυρικοί λόγοι θυμιάματα

αναμμένα κεριά τον συνόδευαν Η πομπή σταματούσε σε κάποια

εκκλησία ndashκυρίως στην Αγία-Σοφία- και κατέληγε σε επίσημο συμπόσιο

Τελετή θριάμβου (επιστροφή αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία)

24

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

ήταν το αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων διαρκούσε

αρκετές μέρες και ήταν απόηχος των ρωμαϊκών θριάμβων

Στολισμός κεντρικών δρόμων και κτιρίων με δάφνες μυρτιές ρόδα

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει την επιστροφή του

Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού από νίκη κατά των Ούγγρων είχαν αφήσει

όλοι τα σπίτια τις δουλειές τους τις εκκλησίες για να παρευρεθούν

στην πομπή Στήθηκαν τριώροφες εξέδρες για τους θεατές ndashκάποιοι

ανέβηκαν σε στέγες

Ο θρίαμβος περιελάμβανε υποδοχή έξω από τα τείχη από

συγκλητικούς αντιπροσώπους του κλήρου και τον έπαρχο της πόλης

όπου του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι

Στη συνέχεια η θριαμβευτική πομπή δια μέσου της κεντρικής οδικής

αρτηρίας της Μέσης κατέληγε στην Αγία Σοφία και το Μέγα

Παλάτιο

Προηγούνταν οι αιχμάλωτοι και ακολουθούσαν άμαξες με λάφυρα Σε

ειδικό πολυτελές άρμα μεταφερόταν η θαυματουργή εικόνα της

Θεοτόκου που στο πέρασμά της το πλήθος γονάτιζε με ευλάβεια

Ο αυτοκράτορας σε άλογο συνοδεύονταν με ιαχές κυμβάλων και

σαλπίγγων ενώ ο κόσμος επευφημούσε ζωηρά Ακολουθούσαν τα

νικηφόρα στρατεύματα με τα λάβαρά τους

Αναπόσπαστο μέρος του θριάμβου ήταν η συνέχιση των εκδηλώσεων

τις επόμενες μέρες στον Ιππόδρομο όπου λάμβαναν χώρα αθλητικοί

αγώνες και δρώμενα με επίκεντρο τον διασυρμό των αιχμαλώτων και

τον τονισμό της αυτοκρατορικής υπεροχής Η ρωμαϊκή αυτή συνήθεια

μαρτυρείτε έντονα τον 5-7ο αι συνεχίζεται μέχρι τα τέλη του 12ου αι

αν και δεν έχουν σωθεί περιγραφές για όλες τις περιόδους

Συνήθως περιλάμβανε πομπή των αλυσοδεμένων αιχμαλώτων

μπροστά από το αυτοκρατορικό κάθισμα νικητήρια άσματα από

χορωδίες των δήμων ενώ η κορυφαία στιγμή του θεάματος ήταν όταν

οι αιχμάλωτοι γονατιστοί χαμήλωναν ως τη γη και ο αυτοκράτορας

τοποθετούσε συμβολικά το δεξί πόδι του στο κεφάλι του αρχηγού

25

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

τους σημαδεύοντάς τον με το δόρυ Τότε ο λαός ξεσπούσε σε

επευφημίες που παρατείνονταν στο μέτρο που καθόριζε η εθιμοτυπία

Θρησκευτικές δημόσιες εμφανίσεις όπως τις παραμονές μεγάλων

γιορτών και τη Μεγάλη Εβδομάδα όπου ο αυτοκράτορας ήταν

υποχρεωμένος να συμμετέχει

Δεσποτικές εορτές προς τιμή του Κυρίου παρακολουθούσε

τη Θεία Λειτουργία στην Αγ Σοφία

Θεομητορικές εορτές προς τιμή της Θεοτόκου μετέβαινε

στην εκκλησία της Θεοτόπου στη συνοικία Χαλκοπρατείων

όπου στο ιδιαίτερο παρεκκλήσι φυλασσόταν η laquoΑγ Ζώνηraquo και

στη Παναγία των Βλαχερνών όπου φυλασσόταν το ιερό της

Μαφόριο

Μεγάλη Εβδομάδα επισκέψεις σε ορφανοτροφεία

γηροκομεία πτωχοκομεία υποδοχή λαϊκών και

εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων

Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος

τη Μ Πέμπτη Πρόκειται για δρώμενο που επιβιώνει μέχρι σήμερα

στο πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στην ιερά μονή Ιωάννου του

θεολόγου στην Πάτμο και αναφέρεται στη νίψη των ποδών των

μαθητών από τον Χριστό κατά τον Μυστικό δείπνο Στη βυζαντινή

αυλή νίπτων είναι ο αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές υποδύονται 12

πένητες που φορούσαν καινούρια ενδύματα και κρατούσαν στο δεξί

τους χέρι αναμμένο κερί Μετά τη νίψη ο αυτοκράτορας έδινε στον

καθένα τους 3 χρυσά νομίσματα

Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ Σάββατο που ήταν γιrsquo αυτόν μια κοπιαστική μέρα

το πρωί με την επίσημη στολή επισκέπτονταν τα εικονοστάσια του

ανακτόρου να ανάψει παντού κεριά

Ακολουθούσε η ακρόαση των πατρικίων και συγκλητικών και

δρώμενα τα άκτα από τις φατρίες

26

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Βένετοι και Πράσινοι απάγγελλαν προς τιμή του ποιήματα κάτω από

τους ήχους μουσικής Το γοτθικόν παίγνιον 2 Βενετοί και 2

Πράσινοι μεταμφιέζονταν σε Γότθους + χόρευαν μπροστά σε αυτοκρ

Τραπέζι

Η σημαντικότερη υποχρέωσή του ήταν το μεσημέρι όπου πήγαινε στη

μεγάλη γιορτή της Αγίας Σοφίας Έστρωνε στην Αγία Τράπεζα τα ιερά

της καλύμματα και στη συνέχεια κατέθετε 100 λίτρα χρυσού μαζί με

άλλα πολύτιμα δώρα Τέλος λιβάνιζε 3 φορές το Ιερό και αποσύρονταν

σε ειδικό χώρο όπου άναβε κεριά και απάγγελλε προσευχές

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(42-46)

Χρίσμα επάλειψη του αυτοκράτορα με καθαγιασμένο λάδι

Κατά την τελετή στέψης (Νίκαια Παλαιολόγοι)

Πρόκυψις τελετουργία (ανέβασμα σε ξύλινη εξέδρα) στη

διάρκεια της στέψης του αυτοκράτορα της Κομνήνειας και

Παλαιολόγειας περιόδου

Πολυχρόνιον ψαλμός του ακροατηρίου στην τελετή στέψης

μετά την πρόκυψη

Εξιτήριον η τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα από την

Κωνσταντινούπολη

Απάντησις η τελετή επιστροφής του αυτοκράτορα

Θρίαμβος η υποδοχή του αυτοκράτορα από νικηφόρα

εκστρατεία

Άκτα τα δρώμενα που πρόσφεραν οι φρατρίες στον

αυτοκράτορα το ΜΣάββατο

Όρχησις o χορός

Γοτθικόν παίγνιον χορευτικό δρώμενο

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

27

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Η γέννηση του διαδόχου

λάμβανε χώρα σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου το οποίο

καλούνταν πορφύρα λόγω της ορθομαρμάρωσής του με πορφυρές

πλάκες

Την 1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και συγχαρητήριες επισκέψεις από

συγκλητικούς και άλλους υψηλόβαθμούς αξιωματούχους

Την 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο

Την 5η δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου

Την 8η ημέρα μεταφορά του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του

ιερέα και στην επιστροφή εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών (κυρίες

επί των τιμών) με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και άλλων με δώρα

Η βάπτιση του διαδόχου

από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο της Αγίας Σοφίας

Παρόντες οι γονείς και οι ανάδοχοι οι υπόλοιποι στον κυρίως ναό

Επιστροφή με πομπή δια μέσου της Χαλκής

Μοίρασμα υπατείας (ρίψη νομισμάτων)

Την επομένη ιππικοί αγώνες

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Η ανεύρεση της κατάλληλης νύφης

προσόντα ήταν η ευγενική καταγωγή η παρθενία και η φυσική

ομορφιά Αυτή επηρέαζε ιδιαίτερα την απόφαση του γαμπρού μια και

η Θεοδώρα του Ιουστινιανού αλλά και η Θεοφανώ του Ρωμανού Β

ήταν κατώτατης κοινωνικής τάξης

28

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Η εκλογή της νύφης τον 8 ο και 9 ο αι θυμίζει καλλιστεία Έμπιστοι

αυλικοί επισκέπτονται διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας και

επιλέγουν τις ωραιότερες οι οποίες καταφθάνουν στο παλάτι για την

τελική επιλογή από τον αυτοκρατορικό γαμπρό Οι αυτοκρατορικές

θυγατέρες παντρεύονται παιδιά ευγενών στρατηγών ή άλλων ικανών

αξιωματούχων-αυτοί πριν το γάμο λάμβαναν διάφορους τίτλους

η άφιξη της νύφης δια ξηράς ή θαλάσσης Προηγείται η αναγγελία

αναχώρησής της από τη γενέτειρα με ειδικό απεσταλμένο τον

συγχαριάριο ώστε να γίνουν οι κατάλληλες προετοιμασίες υποδοχής

η υποδοχή της νύφης γίνεται δεκτή στα περίχωρα της πρωτεύουσας

από τον μέλλοντα σύζυγο και τους γονείς του άλλα μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας και διαφόρους επισήμους Στη συνέχεια

με έφιππη συνοδεία κατευθύνονται προς τα ανάκτορα συνοδεία

μουσικών οργάνων ενώ επευφημεί τον πλήθος Κατά την πομπή αυτή

το νυμφαγώγιον έψελναν επιβατήριους ύμνους που εξυμνούσαν το

κάλλος και το γένος της νύφης οι γυναίκες την έραιναν με

ροδοπέταλα και μύρα και έκαιαν το μυρωδάτο ξύλο της ξυλαλόης Το

εορταστικό κλίμα συνεχιζόταν και στο παλάτι όπου αντάλλασσαν

δώρα ενώ το βραδάκι Πράσινοι και Βένετοι τραγουδούσαν άσματα

παστικά

Επιγαμικοί δεσμοί είναι οι γάμοι όχι μόνο με βασιλικά γένη της

χριστιανικής Δύσης αλλά και με ετερόθρησκους αν και υπήρχαν

αυστηροί εκκλησιαστικοί περιορισμοί Τους χρησιμοποιεί η βυζ

Διπλωματία προς το συμφέρον της λόγω των εξωτερικών κινδύνων

που την απειλούν Ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού

αυτοκράτορα με ξένη νύφη είναι του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότμητου

με την αδελφή του ηγεμόνα των Χαζάρων που βαπτίστηκε χριστιανή

με το όνομα Θεοδώρα

Τα σπόνζα δηλ η μνηστεία προηγούνταν του γάμου αλλά και το

βάπτισμα σε ετερόθρησκη νύφη που συνοδεύονταν με αλλαγή

επίσημη εθνικού ονόματος (η Αθηναϊς σε Ευδοκία)

29

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Το στεφάνωμα από τον Πατριάρχη στην Αγία Σοφία με

μεγαλοπρέπεια κάτω από μελωδικές ευχές και λαμπάδες που

κρατούσαν καλοντυμένοι αυλικοί Οι μελλόνυμφοι με διάλιθα

χρυσοκέντητα φορέματα- αν ο γαμπρός ήταν ήδη εστεμμένος φορούσε

και το αυτοκρατορικό διάδημα το ίδιο και η νύφη Τα στεφάνια

άλλαζε ο στεφανοκράτωρ συνήθως ο πατέρας του γαμπρού ή άλλο

επίσημο πρόσωπο Παρόντες οι γονείς συγγενείς παράνυμφοι

συγκλητικοί αυλικοί πατρίκιοι Ακολουθούσε η συνοδεία των

νεόνυμφων στο ονοπόδιον (ανακτορικό διαμέρισμα) Τέλος όταν

πλησίαζαν οι νεόνυμφοι το νυφικό θάλαμο τον παστόν για να

αποθέσουν στο νυφικό κρεβάτι τα στέφανα του γάμου πάλι

ακούγονταν ευχολόγια και ευχές Ακολουθούσε λαμπρό και

πολυτελέστατο γαμήλιο συμπόσιο

Το λουτρό της νύφης λάμβανε χώρα 3 μέρες μετά το μυστήριο

Περιλάμβανε παρέλαση λουτρικών χρειαζούμενων και πομπή από τον

παστόν στο λουτρώνα συνοδεία μουσικών όπου μετείχαν κυρίες επί

των τιμών πατρίκιοι Μετά το τέλος του λουτρού η νύφη επέστρεφε

στον παστό και δεχόταν τις φιλοφρονήσεις των συγκλητικών

Οι φιλοτιμίαι (χρηματικές δωρεές) ήταν τα δώρα του αυτοκράτορα

προς τους υπηκόους του Δίνονταν σε συγκλητικούς-εκκλησία

(Πατριάρχη+κλήρο) Αποφυλακίζονταν κατάδικοι και αιχμάλωτοι

ελευθερώνονταν

Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων

τα ταφικά έθιμα της προετοιμασίας του νεκρού δεν διέφεραν από

τα λαϊκά Κλείσιμο ματιών πλύσιμο σώματος λαζάρωμα

(=σαβάνωμα) πένθιμοι θρήνοι και οι εκδηλώσεις πόνου που

ακολουθούσαν τον πένθους νόμο

Ακολουθούσε στολισμός του νεκρού (από τους βεστοσακράνους

= υπαλλήλους βασιλικού ιματιοφυλακίου) με πολύτιμα ενδύματα

αυτοκρατορικό διάδημα και στρατιωτικά υποδήματα έκθεσις της

30

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο (κλίνη της λύπης) πάνω σε

υψηλό ικρίωμα (στην αίθουσα των 19 ακκουβίτων)

Την ώρα της εξόδου η μεταφορά του νεκρού γίνονταν από τους

πρωτοσπαθάριους (=επί κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή

στην είσοδο του παλατιού-Χαλκή - όπου ψάλλονταν ευχές και

δίδονταν ο τελευταίος ασπασμός

Ακολουθούσε η έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της

νεκρικής κλίνης στο ναό Αγίων Απόστολων για τη νεκρώσιμη

ακολουθία και την ταφή

Εκεί του αφαιρούσαν το διάδημα το αντικαθιστούσαν με απλή

πορφυρή ταινία και περνούσε ο αυτοκράτωρ στη σφαίρα των

αγίων

Να επεξηγήσετε τις παρακάτω ορολογίες(47-55)

Γέννηση

Πορφυρογέννητος η γέννηση του διαδόχου ή κάποιου

αυτοκρατορικού γόνου σε ειδικό διαμέρισμα του ανακτόρου που

καλούνταν πορφύρα

Ζωστή πατρικία κυρία επί της τιμής

Γενέθλια

Σάξιμο χορό που χόρευαν γύρω από το βασιλικό τραπέζι κατά την

επέτειο των γενεθλίων

Βασιλίκια ύμνοι προς τον βασιλιά και ευχές μακροζωίας

Βάπτιση

Υπατεία ρίψη νομισμάτων κατά την πομπή του νεοβαπτισθέντος

μωρού από την εκκλησία στο ανάκτορο

Γάμος

31

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Συγχάριος ειδικός απεσταλμένος για να γνωστοποιήσει την

αναχώρηση της νύφης από την γενέτειρά της

Νυμφαγώγιον η πομπή της νύφης έφιππη συνοδεία με συνοδεία

μουσικών οργάνων και επευφημιών του πλήθους

Σπόνζα η μνηστεία που προηγούταν του γάμου

Ονοπόδιον το ανακτορικό διαμέρισμα

Παστόν ο νυφικός θάλαμος

Βασιλικός γάμος

Φιλοτιμίαι χρηματικές δωρεές από τον αυτοκράτορα στους υπηκόους

του

Λουτρό της νύφης

Σάββανα λουτρικές ποδιές

Λέντια προσόψια

Σικλότρουλλα τα αγγεία με τα οποία αντλούσαν και έχυνα το νερό

στους λουόμενους

Θυμελικά κιθαρίστες χορευτές και τραγουδοποιοί που ακολουθούσαν

την πομπή του λουτρού

Θάνατος και ταφή

Βεστοσακράνοι υπάλληλοι που αναλάμβαναν τον στολισμό του

νεκρού

Καμπάγια υποδήματα που φορούσε ο νεκρός

32

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

116 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΠΑΛΛΗΛΙΑ

Πολίτευμα απόλυτη μοναρχία σε πολιτικό στρατιωτικό νομοθετικό

και εκκλησιαστικό προσκήνιο

Αυτοκρατορας = απολυτος ρυθμιστης παντων ωστόσο προσέκρουε σε

ηθικούς φραγμούς αλλά και πολιτικούς παράγοντες (βλ σύγκλητο στρατό

δήμοι εκκλησία) επηρέαζαν πολιτικές εξελίξεις και περιόριζαν

αυτοκρατορική εξουσία

κάτω από Αυτοκράτορα μια περίπλοκη κρατική μηχανή = υπηρεσίες με

αυστηρά ιεραρχικό σύστημα (επικεφαλής πρόσωπο απόλυτης εμπιστοσύνης

με πλήθος υπαλλήλων)

Υπάλληλοι

μέχρι τον 11ο αι πρόσβαση ανοιχτή σε πολίτες με γενικές

εγκυκλοπαιδικές γνώσεις ρητορικής και φιλοσοφίας ακόμα και

επαρχιώτες ταπεινής καταγωγής με οικονομικές δυσκολίες που

κατάφεραν να σπουδάσουν Ξεκίνησαν από απλοί υπάλληλοι και

έφτασαν σε υψηλές θέσεις Μόνο γιατροί νομικοί και εκπαιδευτικοί

έπρεπε ναrsquo χουν και ειδικές τεχνικές γνώσεις Περιπτωσεις και

κληρικων στην υπαλληλικη ιεραρχια κυρίως κατά την παλαιολόγεια

περίοδο

33

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Από τον 11ο αι δυνατές οικογένειες μεγαλογαιοκτημόνων και μέλη

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στα ανώτατα αξιώματα με

αποτέλεσμα το σχηματισμό κλειστής κάστας δημόσιων λειτουργών

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση υπήρχαν 2 ειδών θέσεις σε

διοίκηση και στρατό οι υψηλότερες και οι κατώτερες

Οι υψηλές διοικητικές θέσεις αξίαι δια λόγου οφίκια αρχαί ή

ζώναι

δίνονταν σrsquo άτομα που επέλεγε ο αυτοκράτορας και διόριζε με

απλή προφορική διαταγή για 3 συνήθως χρόνια

Στα τέλη του 9ου οι αξιωματούχοι αυτής της κατηγορίας ήταν

60 και χωρίζονταν σε 7 κύριες ομάδες οι οποίες ήταν αρμόδιες

για τη διεκπεραίωση όλων των πολιτικών οικονομικών

δικαστικών και στρατιωτικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας

Αναφέρονται στρατηγοί δομέστικοι κριταί σεκρετικοί

στρατάρχαι κα

Ιδιαίτερα αυστηροί

Οι κατώτερες θέσεις στη διοίκηση ή στον στρατό Οι στρατείαι

ήταν ισόβιες και μερικές μπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν

από τους ενδιαφερόμενους

Τιμητικά αξιώματα εκτός από τους αξιωματούχους της βυζαντινής

κρατικής υπαλληλίας υπήρχαν και οι αξιωματούχοι που έπαιρναν από

τον αυτοκράτορα τιμητικά αξιώματα γνωστά ως αξίαι δια βραβείου

αξίαι δια βραβείου

Η απονομή τους γινόταν στη διάρκεια επίσημης τελετής με ευκαιρία

τον εορτασμό χαρμόσυνου γεγονότος (γάμου γέννησης διαδόχου

κλπ) ή την ημέρα της Κυριακής και άλλων γιορτών της

χριστιανοσύνης κατά την οποία ο αυτοκράτορας έδινε στον τιμώμενο

αντικείμενο (βραβείο)

Τι ήταν και πώς απονεμόταν το βραβείο

34

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

το βραβείο ήταν αντικείμενο που συμβόλιζε το νέο αξίωμα χρυσή

κορώνα για τον καίσαρα χρυσό διάλιθο μαστίγιο για τον ιπποκόμο

ξίφος με πολυτελή χρυσελεφάντινη διακόσμηση για τον σπαθάριο

κλπ άλλοι έπαιρναν ειδικό ένδυμα ή κόσμημα ή επίσημο έγγραφο

Ο αυτοκράτορας απεύθυνε στον τιμώμενο ηθικές παραινέσεις και

επιγραμματικά στα λόγια laquoεις το όνομα του Πατρός και του Υιού και

του Αγίου Πνεύματος η μεγαλειότης μου με την χάρη του Θεού σε

αναβιβάζει στο δείνα αξίωμαraquo

Ο κάτοχος αφού πρώτα προσκυνούσε τον αυτοκράτορα και του

φιλούσε τα πόδια πήγαινε στην εκκλησία Εκεί μπροστά στην είσοδο

πάνω σε κινητό βάθρο άφηνε το βραβείο του για να πάρει την ευλογία

του ιερέα

Τα αξιώματα δια βραβείου ήταν ισόβια αλλά όχι κληρονομικά

Το τίμημα ήταν ανάλογο με τη στενότητα των προσωπικών σχέσεων

που είχε ένα άτομο με τον αυτοκράτορα

Η απονομή του σε αυλικούς ή κρατικούς λειτουργούς δηλαδή η

στενότερη σύνδεση τους με την αυλική ζωή θα μπορούσε να θεωρηθεί

έκφραση μεγαλύτερης εξάρτησης με τον αυτοκράτορα

Παρά τον τιμητικό τους και τελετουργικό τους χαρακτήρα τα

αξιώματα δια βραβείου συνοδεύονταν από ετήσιο μισθό τη ρόγα

Οι τιμητικοί τίτλοι ήταν κατά κάποιο τρόπο εξαγοράσιμοι δηλ η

απόκτησή τους προϋπέθετε καταβολή σημαντικού χρηματικού ποσού

της τιμής του αξιώματος (τον 6ο αι ο Ιουστινιανός απαγόρευε την

εξαγορά αλλά κατά την μεταβυζαντινή και ειδικότερα επί Λέοντος του

ΣΤ υπήρχε ειδικός κανονισμός που προέβλεπε το ποσό που έπρεπε να

καταβληθεί ανάλογα με τον βαθμό τους αξιώματος) Επρόκειτο για ένα

είδος εσωτερικού δανεισμού

Βέβαια οι τιτλούχοι είχαν πολλά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη

Ξεχώριζαν από τον απλό λαό και είχαν πολλά προνόμια στη σχέση

τους με το δημόσιο

Τα τιμητικά αξιώματα συνήθως δινόταν σε ανώτατους αυλικούς

δημόσιους ή στρατιωτικούς αξιωματούχους Συνέβαινε ισόβαθμοί

35

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

αξιωματούχοι της ίδιας υπηρεσίας να έχουν διαφορετικά τιμητικά

αξιώματα

Ο επίσκοπος Λιουτπράνδος της Κρεμώνας περιγράφει μια τέτοια πληρωμή του

Κωννου Πορφυρογέννητου μια βδομάδα πριν την Κυριακή των Βαΐων Ο τελετάρχης

καλούσε έναν -έναν τους αξιωματούχους με αυστηρή ιεραρχική σειρά μπροστά στον

αυτοκράτορα Πρώτος ο πραιπόζιτος(φορτώθηκε χρυσά νομίσματα σε ειδικούς

σάκους και 4 σκαραμάγγια= τελετουργικά ενδύματα) Η διαδικασία αυτή

συνεχίστηκε για μέρες μέχρι και την εβδομάδα του Πάσχα

Οι άπρατοι και οι λιτοί

Ήταν δυνατή η κατοχή υπηρεσιακής θέσης χωρίς τιμητικό τίτλο οι

επονομαζόμενοι άπρατοι (=χωρίς τιμητικό) και

Κάτοχοι τιμητικών αξιωμάτων χωρίς υπηρεσιακά αξιώματα οι λιτοί

(=χωρίς υπηρεσιακό)

Παράλληλα με τους αξιωματούχους που είχαν ως τιμητικό τίτλο

κάποιο αυλικό διοικητικό αξίωμα υπήρχαν και αξιωματούχοι

υπηρεσίας με αντίστοιχους τίτλους

Αυτοί επιφορτίζονταν με την άσκηση των αντίστοιχων αυλικών

αξιωμάτων ενώ οι τιτλούχοι συμμετείχαν ως ακόλουθοι του

αυτοκράτορα σε επίσημες τελετές

Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο υπήρχαν 26 τιμητικοί τίτλοι 18 ήταν

για βαρβάτους και 8 για ευνούχους

36

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

117 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ

Τα ανάκτορα είχαν δική τους υπηρεσία επιφορτισμένη με την εξυπηρέτηση και

προστασία του αυτοκράτορα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

αρχικά οι ευνούχοι καθώς δεν κινδύνευαν οι γυναίκες της αυλής ούτε

διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο

είχαν τη διοργάνωση και επίβλεψη των αυλικών τελετουργιών

του βασιλικού υπνοδωματίου και της ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

και της προσωπικής του υπηρεσίας

με προϊστάμενο τον πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου δεύτερο στην

ιεραρχία και αντικαταστάτη του τον πριμικήριο ή παρακοιμώμενο και

τέλος τον τελετάρχη της αυλής τον μάγιστρο οφικίων

Μεσοβυζαντινή περίοδο

μεταβολες σε ανακτορικη υπηρεσια και εμφανιση νεας ιεραρχιας

37

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

περιορισμός του πραιπόζιτου το 10ο αι και εξαφάνιση τον 11ο

ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο του βασιλικού

κοιτώνα και κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα

ο επί της καταστάσεως ο τελετάρχης της αυλής είναι (laquoέφαγεraquo τον

μάγιστρο των οφφικίων)

ο πρωτοβεστιάριος ο διαχειριστής της προσωπικής περιουσίας και

ιματιοθήκης του αυτοκράτορα

ο επί της τραπέζης του δεσπότου επικεφαλής γευμάτων για

αυτοκράτορα και της αυγούστης για αυτοκράτειρα

ο πιγκέρνης του δεσπότου και της αυγούστης οι οινοχόοιυ οίνου

ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου επικεφαλής της ασφάλειας

συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και φύλαξης πολύτιμων

σκευών Στην υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι οι

λούσται οι κανδηλανάπται οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι

ο δομέστικος των σχολών σώμα επιφορτισμένο με τη φρούρηση του

παλατιού Έως τον 8ο αι μετά τάγμα τακτικού μάχιμου στρατού

ο δρουγγάριος της βίγλης επικεφαλής του στρατιωτικού τάγματος της

βίγλης ή του αριθμού επιφορτισμένο με την προστασίου του παλατιού

και του αυτοκράτορα Από τον 8ο-11ο αι Μετά ο δρουγγγάριος έχασε το

στρατιωτικό του χαρακτήρα και κατέληξε ανώτατος δικαστικός

λειτουργός

ο εταιρειάρχης επικεφαλής της εταιρείας της ανακτορικής φρουράς

από τον 9ο αι βrsquo μισό του 10ου αι στο περιθώριο αναβαθμίστηκε τον

11ο αι υποβαθμίστηκε και πάλι στα χρόνια των Κομνηνών Στα χρόνια

των Παλαιολόγων πιθανολογείται ότι έλεγχαν τους ξένους επισκέπτες

της πρωτεύουσας

ο πρωτοσπαθάριος επικεφαλής των σωματοφυλάκων και

αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα

ύστερη βυζαντινή περίοδος

38

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

δομή αυτοκρατορικών υπηρεσιών παρόμοια εικόνα με αυτή στα τέλη του

12ου αι

ρύθμιση της ζωής σε ανάκτορα από αξιωματούχους όπως τον επί της

τραπέζης τον πιγκέρνη τον παρακοιμώμενο κά επίσης παλατοφύλακες

σκουτάριοι (= υπασπιστές) και ειδικά σώματα αυτοκρατορικής φρουράς

που διοικούνται από μέγα τζαούσιο αλλαγάτωρ πριμικήριο των

βαρδαριωτών και τον πρωτοστράτωρ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ιεραρχικά

Πραιπόζιτο του ιερού κουβουκλίου υπεύθυνος για το ενδιαίτημα και το

βεστιάριο

-Πριμικήριος του ιερού κουβουκλίου ή παρακοιμώμενος αντιπρόσωπος

του πρώτου

Μεσοβυζαντινής περίοδος

Κοιτωνίτες καθήκον τους η ασφάλεια του βασιλικού υπνοδωματίου

Παρακοιμώμενος υπεύθυνος για την ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη

διάρκεια της νύχτας

Επί της καταστάσεως υπεύθυνος για την διοργάνωση και την επίβλεψη

των αυλικών λειτουργιών

Επί της τραπέζης του δεσπότου υπεύθυνος για την τροφοδότηση το

μαγείρεμα και την παρουσίαση των γευμάτων στο βασιλικό τραπέζι

Επί της τραπέζης αυγούστης υπεύθυνος για το τραπέζι της αυτοκράτειρας

Πιγκέρνης του δεσπότου ή της αυγούστης οινοχόοι υπεύθυνοι και για την

εύρεση καλού δεσποτικού οίνου

Παπίας υπεύθυνος για την ασφάλεια τη συντήρηση την καθαριότητα του

ανακτόρου

Διατράριοι ή εβδομάριοι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των δωματίων

-Λούσται υπεύθυνοι για τα λουτρά

39

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Κανδηλανάπται και καμηνάδαι υπεύθυνοι για τον φωτισμό και τη

θέρμανση

Ωρολογοί φροντιστές των ρολογιών

Μινσουράτωρ υπεύθυνος για τη φροντίδα της αυτοκρατορικής σκηνής

κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων

Το σώμα των σχολών με υπεύθυνο το δομέστικο των σχολών υπεύθυνο

για την φρούρηση του παλατιού

Στρατιωτικό τάγμα της βίγλης ή του αριθμού υπεύθυνο για την

προστασία του παλατιού και του αυτοκράτορα Υπεύθυνος ο δρουγγάριος

της βίγλης

Εταιρεία (εταιριάρχης) ανακτορική φρουρά

Βασιλικοί σπαθάριοι και κανδιδάτοι σωματοφύλακες

Βασιλικοί μανδάτορες αγγελιαφόροι

Οι δυο τελευταίοι είχαν κοινό προϊστάμενο τον Πρωτοσπαθάριο ή

κατεπάνω των βασιλικών και αντικαταστάτη τον δομέστικον των

βασιλικών

Στράτορες του βασιλικού στρατορικίου ιπποκόμοι με προϊστάμενο τον

Πρωτοστάτορα

Αρμοφύλακες αρμόδιοι να επιτηρούν και να περιποιούνται τα προσωπικά

του όπλα

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Επί της τραπέζης Παρακοιμώμενος Τατάς αυλικοί αξιωματούχοι που

ρύθμιζαν τη ζωή στα ανάκτορα

Παλατοφύλακες Σκουτάριοι = υπασπιστές

Μέγας τζαούσιος Αλλαγάτωρ Πριμικήριος των βαρδαριωτών

Πρωτοστάτωρ αξιωματούχοι που διοικούσαν τα ειδικά σώματα της

αυτοκρατορικής φρουράς

Παρακοιμώμενος της σφενδόνης υπεύθυνος για την αυτοκρατορική

σφραγίδα

40

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Τι σημαίνει ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία(67)

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τις αυτοκρατορικές υποχρεώσεις και

ειδικότερα την σύνταξη και την αποστολή εγγράφων ή επιστολών

Τα έγγραφα αφορούσαν την έκδοση γενικών νόμων τη γνωστοποίηση

αυτοκρατορικών αποφάσεων επί συγκεκριμένων νομικών θεμάτων

υπηρεσιακών ή ιδιωτικών τη σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες ή

διπλωμάτες την έκδοση προνομίων κλπ

118 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Η υπηρεσία που διεκπεραίωνε τη σύνταξη και αποστολή εγγράφων και

επιστολών όπως έκδοση νόμων γνωστοποίηση αυτοκρατορικών

αποφάσεων σύνταξη συνθηκών με ξένους ηγεμόνες αυτοκρατορικές

δωρεές φορολογικές ελαφρύνσεις κά

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Κοιάστορας ο ανώτερος υπάλληλος με αρκετούς βοηθούς Είχαν νομικά

καθήκοντα υπεύθυνοι για επεξεργασία νομικών θεμάτων και λήψη

αποφάσεων Επικύρωνε έγγραφα και τίποτα δε γινόταν δεκτό χωρίς την

υπογραφή του

ομάδα 4 αντιγραφέων επεξεργασία σημειώσεων αυτοκράτορα και

διεκπεραίωση απαντητικών εγγράφων σύνταξη και μετάφραση εγγράφων

στα ελληνικά και επίλυση υποθέσεων μέσω αυτοκρατορικού δικαστηρίου

υπάλληλοι τμήματος υπογραφών laquoνοτάριοιraquo χρέη γραφέων με

προϊστάμενο τον πριμικήριο

41

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

6ο αι οι ασηκρήτες κρατούσαν τα απόρρητα πρακτικά του αυτοκρατορικού

Συμβουλίου Επικεφαλής ο πρωτοασηκρήτης κύρος και επιρροή σε σημείο

βλέψεων για θρόνο πχ Αρτέμιος έγινε ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Β

Μ εσοβυζαντιν ή περ ί οδο ς

η υπηρεσία των αντιγραφέων στην αρμοδιότητα του κοιάστορα πλέον τα

καθήκοντά του στο χώρο της Δικαιοσύνης ενώ τα νομικά του καθήκοντα

στον πρωτοασηκρήτη ο οποίος είχε 2 κατηγορίες υπαλλήλων

ασηκρήτης ndash ανώτερη βαθμίδα

βασιλικός νοτάριος ndash κατώτερη βαθμίδα

ο επί των δεήσεων ασχολούταν με την επεξεργασία των σημειώσεων και

παρατηρήσεων του ίδιου του αυτοκράτορα

ο λιβελίσσιος επίλυση υποθέσεων μέσω του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

9ος αι ο μυστικός είχε την απόρρητη αλληλογραφία του αυτοκράτορα

Χρέη μυστικού ο πρωτοασηκρήτης και ο επί κανικλείου ο υπεύθυνος

για αυτοκρατορικό μελανοδοχείο και διπλώματα απονομής των διά

βραβείων αξιών

Ο λογοθέτης του δρόμου εισήγηση θεμάτων στον αυτοκράτορα εξωτερική

πολιτική Το λειτούργημα αναλαμβάνει ο Μέγας Λογοθέτης στο τέλος του

12ου αι

από μέσα 12ου και γραμματικοί (γραμματείς) ήταν άτομα του

αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και όχι υπάλληλοι Αντικατέστησαν τους

ασηκρήτες και είχαν προϊστάμενο τον Πρωτονοτάριο

ο μεσάζων ετοίμαζε τα αυτοκρατορικά έγγραφα και ασκούσε κι άλλες

υπηρεσίες (πχ του Μεγάλου Λογοθέτη ή του επί του κανικλείου)

42

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

119 Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης ανήκε στην αρμοδιότητα του έπαρχου της

Πόλης Πρώτος έπαρχος μνημονεύεται ο Ονωράτος το 359

Πρωτοβυζαντινή περίοδο

ο έπαρχος ασκούσε και υψηλά δικαστικά καθήκοντα Μέχρι τέλη 11ου αι

ήταν δικαστής της πρωτεύουσας και της περιοχής της Μάλιστα σε

περίπτωση απουσίας του αυτοκράτορα ενεργούσε και ως πρόεδρος του

αυτοκρατορικού δικαστηρίου

Ποικίλες υπηρεσίες που αφορούσαν την ασφάλεια την καταστολή της

νυκτερινής εγκληματικότητας και τον ευπρεπισμό της πρωτεύουσας

Ασκούσε δηλαδή καθήκοντα σημερινού δημάρχου αρχηγού της αστυνομίας

και διευθυντή της αγορανομίας

Επέβλεπε τις φυλακές της πόλης φρόντιζε για την καλή λειτουργία και

συντήρηση των υδραγωγείων τον φωτισμό επόπτευε το εξαγωγικό εμπόριο

και γενικά την τοπική αγορά επέβλεπε τα συστήματα (collegia) των

εμπόρων και τεχνιτών στόλιζε την πόλη για τις αυτοκρατορικές τελετές

43

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Ήταν επίσης υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό της πόλης σε σιτάρι και για

την εξασφάλιση ειδών διατροφής για τους κατοίκους σε περίπτωση

πολιορκίας

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Το κύρος και η επιρροή του επάρχου ήταν μεγάλα και ο διορισμός του

συνοδεύονταν από μεγαλόπρεπη τελετή

Ο Κωννος Ζ Πορφυρογέννητος τον αποκαλεί επισήμως πατέρα της πόλης

ενώ ο Ψελλός τον κατατάσσει δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον

αυτοκράτορα

Υστεροβυζαντινή περίοδο

Κατά τα μέσα του 12ου ο ρόλος του αρχίζει να

υποβαθμίζεται

Τον 14ο αι τη διοίκηση της πρωτεύουσας ασκούν 2

αξιωματούχοι γνωστοί ως κεφαλατικεύοντες

1110Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Αφομιώθηκαν μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού και ταυτόχρονα καινοτομίες ενώ την

εποχή του Μ Κωννου Η κρατική μηχανή αποκτά νέο χαρακτήρα μακριά από

ρωμαϊκά πρότυπα

το ιερόν κονσιστώριον συμβουλευτικό όργανο του Αυτοκράτορα για λήψη

αποφάσεων αντικαστέσησε το αυτοκρατορικό συμβούλιο (οι κόμητες το

σιλέντιον)

ο μάγιστρος των οφικίων επόπτης ανακτορικής γραμματείας και φρουράς

αυλικών τελετών και υποδοχή ξένων απεσταλμένων με προσωπικό τους

μαγιστριάνους

ο κόμης των θείων θησαυρών ήταν επικεφαλής των δημόσιων

οικονομικών

44

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

ο κόμης της ιδικής περιουσίας επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του

στέμματος αργότερα είναι ο κόμης ιδικής κτήσεως

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Υπηρεσίες που προήλθαν από διάσπαση των πιο πάνω υπηρεσιών σε

μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα

τα λογοθέσια με κυριότερα τα γενικού στρατιωτικού του δρόμου και

των αγελών με προϊστάμενους τους λογοθέται

βασιλικός σακελλάριος ο γενικός επόπτης του κρατικού ταμείου και

ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών

Υστεροβυζαντινή περίοδος

ελάχιστες οι διαφορές λόγω φθοράς της αυτοκρατορίας Μόνο το κύρος του

Μέγα Λογοθέτη ακμαίο ενώ από τα μέσα του 14ου υποβαθμίστηκε

1111Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος

χωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

υπαρχίες η μεγαλύτερη διοικητική ενότητα Επικεφαλής οι

έπαρχοι του πραιτωρίου πολιτικός άρχοντας με

διοικητικές οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες

υπεύθυνος για την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του

στρατού με τρόφιμα

περιλάμβαναν

διοικήσεις με επικεφαλής τους βικάριους Έπικεφαλής της Ανατολής

ο κόμης

επαρχίες άρχοντες επαρχιών κριτές υπατικοί αυτοκρατορικοί

επίτροποι φρούραρχοι κυβερνήτες

45

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου και εγκαινίαση συγκέντρωσης

πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο έξαρχος

Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Αναδιοργάνωση και βαθμιαία στρατιωτικοποίηση συγκέντρωση

στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας της επαρχιακής διοίκησης με

εμφάνιση συστήματος θεμάτων με επικεφαλής στρατηγούς

Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος τούρμα δρούγγος βάνδον

στις οποίες εντάσσεται ο στρατός οι ντόπιοι χωρικοί οι στρατιώται

Επί Μακεδόνων αποστρατιωτικοποίηση με εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας παρακμή εθνικού στρατού μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα

Επί Κομνηνών αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων επικεφαλής

δούκες διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων

1112Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στρατηγικά ή τακτικά πραγματείες στρατιωτικού περιεχομένου κυριότερες πτυχές

για βυζαντινό στρατό

Οι Ένοπλες Δυνάμεις

Τέλη 3ου αι ndash Διοκλητιανός

εξασθένηση αμυντικής γραμμής λόγω βαρβαρικών επιθέσεων

αντιμετώπιση με διάκριση του στρατού σε

στρατός προκάλυψης και ανάσχεσης

στρατός αντεπίθεσης και κρούσης

46

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Πρώιμοι χρόνοι έως τον 5 ο αι

Λιμιτανέοι ο στρατός προκάλυψης με επικεφαλής ένα δούκα

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Κομιτασήσιοι υπάγονταν στους στρατηλάτες στους ανώτατους

περιφερειακούς στρατιωτικούς διοικητές

Στρατηλάτης ή στρατηγός της Ανατολής στρατιωτικός διοικητής επαρχιών

της αυτοκρατορίας στην Ασία και την Αίγυπτο

Στρατηλάται των πεζών και οι στρατηλάται του ιππικού αποτελούσαν τη

γενική εφεδρεία των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων και τον πυρήνα των

δυνάμεων εκστρατείας και επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας Αυτοί που

έμεναν στο ανάκτορο για να ενημερώνουν τον αυτοκράτορα ονομάζονταν

στρατηλάται του πραισέντου

Σχολαί ειδικά τμήματα αυτοκρατορικής φρουράς

Μισθοφόροι οι σύμμαχοι (πολεμικές μονάδες με δική τους ηγεσία)

Φοιδεράτοι οι αλλοεθνείς

Σώματα πεζικού-ιππικού με 25ετή θητεία

Μεσοβυζαντινή περίοδο

Θεματικός στρατός

Ταγματικός στρατός

Θεματικός στρατηγός υπεύθυνος για την εύρυθμη διοίκηση της περιοχής (θεμάτων)

Δομέστικοι ή δρουγγάριοι αρχηγοί των ταγμάτων στην Κωνσταντινούπολη

στρατολόγηση με σύστημα στρατείας ντόπιων χωρικών laquo στρατιώται raquo

εξοπλισμός και μισθοδοσία κρατική μέριμνα

Τρία τάγματα ιππικό κρούσης και στόλος με δυναμικό επαγγελματίες στρατιώτες

και αργότερα μισθοφόρους

το τάγμα των σχολών με επικεφαλής ένα δομέστικο

47

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

το τάγμα των εξκουβιτόρων (χρησιμοποιούνταν για εμπιστευτικές

επιστολές) με επικεφαλής έναν κόμητα και

το τάγμα των αριθμών ή της βίγλης (φρουρούσαν το παλάτι) με επικεφαλής

ένα δρουγγάριο

Το τάγμα των φοιδεράτων ήταν επίλεκτο σώμα επαγγελματικού στρατού

Δομέστικος των Σχολών αρχιστράτηγος εκστρατειών όταν δεν συμμετείχε ο

αυτοκράτορας Τέλη του 10 ου αι διασπάστηκε

Δομέστικος της Ανατολής αρχηγός του στρατού Μ Ασίας ενώ από τον 11ο

αι ονομάζεται Μέγας Δομέστικος λόγω σημασίας περιοχής

Δομέστικος της Δύσης αρχηγός στρατού Βαλκανικής και Ιταλίας

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Μέγας αδνουμιαστής υπεύθυνος για τους ίππους και τον εξοπλισμό

Μέγας δρουγγάριος της Βίγλας ασφάλεια των στρατοπέδων

Πρωτοστάτωρ οδηγητής των στρατευμάτων

Κοντόσταβλος διοικητής των μισθοφόρων

Μέγας στρατοπεδάρχης υπεύθυνος για τον εξοπλισμό και τον επισιτισμό

των στρατευμάτων

Ο πρώτος μεγάλος στόλος των Βυζαντινών

Οι αιτίες που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7ο αιώνα

Η δυναμική είσοδος των Αράβων στο προσκήνιο (μέσα 7ου αι)

Οι συνεχείς καταστροφικές επιδρομές τους στα βυζαντινά νησιά και τα

παράλια του Αιγαίου αλλά και

Η πολιορκία της Κωνλης (672-678)

48

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

εξανάγκασαν τους Βυζαντινούς σε αναδιοργάνωση εκ βάθρων του πολεμικού

τους ναυτικού Έτσι συγκροτήθηκε πιθανόν από τον Κωννο Δrsquo ο στόλος των

Καραβησιάνων ο οποίος ανέλαβε να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής

αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο και Μαύρη θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους

προς τη βασιλεύουσα

Επρόκειτο για τον πρώτο μεγάλο τακτικό μόνιμο στόλο του Βυζαντίου με

αρχηγό τον στρατηγό των Καράβων ή Καραβησιάνων του οποίου υποστράτηγοι

πιθανόν έδρευαν στην Κέα

Ο στόλος αποτελούνταν από πλοία ανοικτής θάλασσας και ταχύπλοα σκάφη

τα οποία εξόπλιζε και συντηρούσε το κράτος

Ωστόσο οι εμπλοκές του στόλου των Καραβησιάνων σε συνωμοσίες και

σφετερισμούς

έριξαν τον Λεόντιο και τον Ιουστινιανό Β

η μεγάλη ισχύς που είχε αποκτήσει ο στρατηγός τους και η αποτυχία του να

επέμβει στην πολιορκία της πόλης από τους Άραβες

οδήγησαν τον Λέοντα Γrsquo τον Ίσαυρο σε μεταρρύθμιση της ναυτικής

διοίκησης σύμφωνα με τα πρότυπα του στρατού ξηράς

Ουσιαστικά εμφανίστηκε και στη θάλασσα το σύστημα των θεμάτων Η

ίδρυση του θέματος των Κυβυρραιωτών γύρω στο πρώτο μισό του 8ου αι άνοιξε το

δρόμο για ουσιαστική ανασυγκρότηση της ναυτικής διοίκησης

Τί ήταν ο στόλος των Καραβησιάνων (86)

Ήταν ο πρώτος τακτικός και μόνιμος στόλος του Βυζαντίου με αρχηγό τον

στρατηγόν των Καράβων ή Καραβησιάνων

Ποιος ήταν ο ρόλος του Στόλου των Καραβησιάνων(86)

Σκοπός του ήταν να προστατεύει τα παράλια της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη

Μεσόγεια και στη Μαύρη Θάλασσα και τους θαλάσσιους δρόμους προς τη

Βασιλεύουσα

49

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Ποιοι αποτελούσαν το επιτελείο στη διοίκηση του θεματικού στόλου(86)

Οι τουρμάχοι των πλωίμων

Οι κομήτες του πλοήματος

-Ο χαρτουλάριος του πλωίμου

Οι κένταρχοι

Οι πρωτοκάραβοι

Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πηγές από πραγματεία Νικηφ Φωκά laquoΣτρατηγική έκθεσις και σύνταξις Νικηφόρου

Δεσπότου raquo (μετά το 10ο αι)

Ποιός ήταν ο ρόλος του πεζικού και σε ποιες μορφές διακρινόταν (89)

Να προστατεύει τα στρατηγικά περάσματα

αμυνόταν για τα στρατόπεδα τα κάστρα τα τείχη και

ήταν απαραίτητο στις πολιορκίες και στα πεδία των μαχών

Διακρινόταν στο

ελαφρύ πεζικό οπλισμένο με σφενδόνες και ακόντια

το κοντοράτο οπλισμένο με δόρατα σπαθιά και προστατευτικούς

θώρακες μανδύες και ασπίδες

Στους τοξότες που επικέντρωναν τη δεξιοτεχνία τους στην ευστοχία

τη δύναμη και την ταχύτητα στην τοξοβολία και τέλος στους

μεναυλάτους οι οποίοι κρατούσαν βαρύ δόρυ εναντίον των

θωρακισμένων ιππέων του εχθρού

Ποιος ήταν ο ρόλος του ιππικού και από τι αποτελούταν ο οπλισμός τους

(89)

Ο ρόλος του ήταν κυρίως επιθετικός Και ήταν σε τριγωνική παράταξη

Οι ιππείς φορούσαν

βαριά πανοπλία

50

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

αλυσιδωτό θώρακα

σιδερόπλεκτα γάντια

περικνημίδες και

σιδερένια κράνη

Από τι αποτελούνταν ο οπλισμός του βυζαντινού στρατού (89)

Από ξίφη ευθύγραμμα ή καμπυλόγραμμα μονής ή διπλής κόψης Τα

κρεμούσαν από μια ζώνη ή από έναν ιμάντα στον ώμο

Παραμήριον καμπυλόγραμμο ξίφος μονής κόψης το είχαν οι ιππείς

Τον 6ο και 7ο αι οι ιππείς χειρίζονταν δόρυ μικρότερο σε μήκος από εκείνο

των πεζικάριων ενώ τον 10 αι τα κοντάρια του πεζικού έφεραν σιδερένια αιχμή ή

ξιφάριον

Μεναύλιον δόρυ χοντρό κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από νεαρή βελανιδιά

ή κρανιά που κατέληγε σε μακριά λεπίδα Μόνο για εξαιρετικά δυνατούς και καλά

εκπαιδευμένους στρατιώτες

Ρόπαλα πελέκια τσεκούρια και σιδεροραβδιά κράδαινε ο βυζαντινός στρατός

στις επιθέσεις

Ελαφρά οπλισμένοι σφενδόνη και τόξο

Τόξα ιππέων μικρότερα ταχύτερα πιο ευλύγιστα και διέγραφαν μεγαλύτερη

πορεία

Σωληνάριον είδος τόξου που έριχνε μικρά και ιδιαίτερα επικίνδυνα βέλη

(Μαυρίκιος)

Όταν κατακλύστηκε ο στρατός από μισθοφόρους άλλαξε η πολεμική τακτική

και ο εξοπλισμός Επί Μανουήλ Αrsquo Κομνηνού καταγράφονται οι πρώτες

κονταρομαχίες

Οχυρωματική τεχνική

οχύρωση συνοριακών γραμμών (κάστρα φρούρια και στρατός)

και μεγάλων αστικών κέντρων (ακολουθούσε ρωμαϊκή παράδοση)

51

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

οχύρωση

συνεχές τείχος με πύργους και βαριές ενισχυμένες πύλες

στις εκτεταμένες οχυρώσεις και ένα χαμηλότερο εξωτερικό τείχος το

προτείχισμα και μια τάφρος με νερό που περιέτρεχε τον ενδιάμεσο

χώρο

Πολιορκία

Στήνονταν επί τόπου από ειδικούς τεχνίτες

Καταπέλτες

Πετροβόλα

Χειροβαλλίστρες μηχανές εκτόξευσης βελών

Χειρομάγκανα μηχανές εκτόξευσης φωτιάς

Πολιορκητικοί κριοί

Πύργοι βολής

Προσωρινή στρατοπέδευση μεσοβυζαντινής περιόδου

ανίχνευση για περιοχή κοντά σε νερό

στρατοπέδευση σε τετράγωνο σχήμα Ιππικό και ομάδες τροφοδοσίες στο

κέντρο σκηνή αρχηγού στο κέντρο στις παρυφές το πεζικό

Οδοί που οδηγούσαν στις πύλες του στρατοπέδου το διέσχιζαν από βορρά

προς νότο και από ανατολή προς δύση

γύρω από το στρατόπεδο τάφρος με εσωτερικό ανάχωμα Στην τάφρο το

πεζικό έβαζε σε όρθια θέση τα δόρατα και κρεμούσε τις ασπίδες

δημιουργώντας ισχυρό οχύρωμα

Τακτική Βυζαντινών σε ναυμαχίες

τα βαριά ογκώδη πλοία στο μέσον της πολεμικής γραμμής καθώς έπλεαν όλα μαζί

τα ελαφρά στις πτέρυγες σχημάτιζαν ημισέληνο

52

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

ΣΤΟΧΟΣ να σπάσουν τη γραμμή του εχθρού στο κέντρο και να αναπτυχθούν από

την εξωτερική πλευρά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν το υγρό πυρ τοξότες και

βαλλιστικά όπλα

Το υγρό πυρ

Το πιο σημαντικό όπλο των Βυζαντινών

έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις τους

Η σύνθεσή του αποτελούσε εξελιγμένη μορφή παλαιότερων χημικών

ενώσεων και αποδίδεται στον Καλλίνικο 7ος αι (Έλληνα μηχανικό από την

Ηλιούπολη της Συρίας)

Περιείχε θείο νίτρο και νάφθα (πετρέλαιο) και άλλες ουσίες και η

δραστικότητά του προξενούσε τον τρόμο στον αντίπαλο στόλο αφού η

ενέργειά του ήταν αμείωτη ακόμη και στο νερό

Το χημικό αυτό όπλο αποτέλεσε κρατικό μυστικό

Ο αυτοκράτορας Κωννος Πορφυρογέννητος απευθυνόμενος στο διάδοχό του

Ρωμανό για να τονίσει το απόρρητο της σύνθεσης του όπλου ακόμη και για

τους συμμάχους του υπενθυμίζει ότι μέσω αγγέλου εφανερώθη και

εδιδάχθη η σύνθεσή του στον Μ Κωννο και εκείνος θέλοντας να το

εξασφαλίσει στους μετά απrsquo αυτόν φρόντισε να γραφούν πάνω στην Αγία

Τράπεζα κατάρες ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε

άλλο έθνος να μην ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια

τιμή ή αξίωμα αλλά ακόμη κι αν έχει να καθαιρείται και να διαπομπεύεται εις

τους αιώνες των αιώνων είτε είναι βασιλιάς πατριάρχης υπήκοος άρχων

Αναφέρατε είδη πλοίων που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί(90)

Στις στρατιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το χελάνδιον και ο δρόμων

Τα μεταγωγικά ήταν τα καματηρά μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές

Τα δρομώνια οι γαλέες τα κουμβάρια και οι ουσίες ήταν ελαφρότερα πλοία

53

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού

Ψάλλονταν όρθρος και εσπερινός

Ύμνος τρισάγιου αντηχούσε πρωί και βράδυ στο στρατόπεδο

Πριν από τις μάχες οι στρατιώτες έπρεπε να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές

να νηστέψουν να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν

κυριακάτικη λειτουργία

προσευχή

μετάνοια

εξομολόγηση

θεία κοινωνία αλλά και

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη

με ομιλία αυτοκράτορα και φορητές εικόνες σε στρατόπεδο ιερά

λείψανα σταυρούς και τρισάγια

1113Η ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Αυτοκράτορας

Ύψιστη δικαστική εξουσία

Μοναδική πηγή Δικαίου

Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο

Ο Αυτοκράτορας

εξαιρείται των νόμων

54

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

ότι επιτάσσει ο ίδιος έχει ισχύ νόμου

είναι πηγή νομοθεσίας ερμηνείας ακύρωσης των νόμων

είναι έμψυχος νόμος αλλά

ο νόμος υπεράνω αυτού

Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης

α) στην Κωνσταντινούπολη

το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο κατά την απουσία του

αυτοκράτορα τον έπαρχο της πόλεως αργότερα τον δρουγγάριο της βίγλης

(μέγα δρουγγάριο)

το δικαστήριο του επάρχου της πόλεως δικαστής της πρωτεύουσας και της

περιοχής μέχρι και τον 11ο αι

το δικαστήριο του κοιαίστωρος με αρμοδιότητα σε θέματα οικογενειακού

δικαίου και γνησιότητας ή πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του

Ο πραίτωρ των δήμων ποινική δικαοδοσία

το δικαστήριο επί των κρίσεων (από 11 αι και μετά)

οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα μέσω του επί των δεήσεων Διάβαζε

τις προσφυγές δεήσις ή υπομνηστικόν υπέβαλλε εισηγητικές εκθέσεις στον

αυτοκράτορας και κάποιες φορές απαντούσε και απευθείας

ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών δικαστηρίων από το επί των

κρίσεων

Ξενώνες για διαδίκους

β) στις επαρχίες

οι διοικητές των επαρχιών εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε πρώτο

βαθμό (πρωτοβάθμια)

55

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

οι βικάριοι οι ύπαρχοι εκδίκαζαν ποινικές ή αστικές σε δεύτερο

βαθμό (δευτεροβάθμια)

αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί

Μέτρα για βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης το 12 αι μΧ

δίκες 3 φορές την βδομάδα

αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες

εκδίκαση ποινικών υποθέσεων σε 2χρόνια και αστικών σε 3χρόνια

ημέρες ολικής και μερικής αργίας δικαστηρίων

έμπρακτοι ημέραι εργάσιμες ημέρες (οι επέτειοι γέννησης και ανόδου

στο θρόνο του αυτοκράτορα)

όλο και μεγαλύτερη επέκταση της δικαστικής αρμοδιότητας των

εκκλησιαστικών δικαστηρίων

Πολλές φορές τα εκκλησιαστικά δικαστήρια επενέβαιναν και έφερναν

αντιρρήσεις στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων

Στο τέλος είχε επεκταθεί τόσο η δικαιοδοσία τους που ήταν πανέτοιμα

να αναλάβουν τις εκδικάσεις όλων υποθέσεων του χριστιανικού

πληθυσμού όταν ήρθε η τουρκική κατάκτηση

Ποιές ήταν οι αρμοδιότητες των παρακάτω δικαστικών λειτουργών

(94-97) άσκηση αυτοαξιολόγησης 11η

Ο έπαρχος της πόλεως εκδίκαζε υποθέσεις της επικράτειας της

πρωτεύουσας και της ευρύτερης περιοχής της Ενεργούσε και ως πρόεδρος

τους αυτοκρατορικού δικαστηρίου όταν απουσίαζε ο αυτοκράτορας μέχρι τα

τέλη του 11ου αι Ποινική δικαιοδοσία

Μέγας δρουγγάριος πρόκειται για το δρουγγάριο της βίγλης που στα

χρόνια του Μιχαήλ Ζrsquo (τέλη του 11ου αι) αντικατέστησε τον έπαρχο της

πόλεως στην αντιπροεδρία του αυτοκρατορικού δικαστηρίου

56

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

Ο κοιαίστωρ δίκαζε στην πρωτεύουσα θέματα οικογενειακού δικαίου

θέματα γνησιότητας και πλαστογραφίας εγγράφων Συνέτασσε τις

αυτοκρατορικές απαντήσεις και έως το 10ο αι αποτελούσε έναν από τους

κυριότερους συντάκτες νόμων Μόνο στο αυτοκρατορικό δικαστήριο

προσβάλλονταν οι αποφάσεις του Είχε ποινική δικαιοδοσία

Ο επί των δεήσεων ανώτατος δικαστικός υπάλληλος μελετούσε τις υποθέσεις

των εφέσεων και υπέβαλλε εισηγητική έκθεση στο αυτοκρατορικό

δικαστήριο

Οι κριταί υπηρετούσαν ως μέλη του δικαστηρίου της πρωτεύουσας και με

ειδική εντολή διορίζονταν για ορισμένο χρόνο επαρχιακοί δικαστές

Πραίτωρ αρμόδιος για την απονομή δικαιοσύνη σε θέματα αστικού δικαίου

στα όρια ενός θέματος

Ο στρατηγός του θέματος αρμόδιος για την εκδίκαση ποινικών ή πειθαρχιών

αδικημάτων στα όρια ενός θέματος

Καθολικοί κριταί των Ρωμαίων μέλη 4μελούς ανώτατου δικαστηρίου που

ιδρύθηκε από τον Ανδρόνικο Γrsquo Παλαιολόγο και επενέβαιναν σε λειτουργικά

και διαδικαστικά θέματα σε όλα τα δικαστήρια της επαρχίας και της

πρωτεύουσας

Τι ήταν οι ταβουλάριοι ή νοτάριοι (95)

Αντίστοιχοι σημερινοί συμβολαιογράφοι οι οποίοι γνώριζαν τέλεια

τους νόμους ήταν καλλιγράφοι διέθεταν άνεση λόγου

χαρακτηριζόντουσαν από ευφυΐα και ορθή κρίση

Ποιος ο ρόλος των συνηγόρων (95)

Ήταν οι δικηγόροι

Ανήκαν σε συντεχνίας

Έπρεπε να προσκομίσουν εγγυήσεις ηλικίας εντιμότητας και γνώσης

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου Θrsquo κανείς δεν γινόταν

δεκτός στη συντεχνία των συνηγόρων και των ταβουλαρίων χωρίς τη

57

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

συγκατάθεση του νομοφύλακα Δεν υπήρχαν παραπάνω από 24 στην

Κωνλη

ΟΙ ΠΟΙΝΕΣ

Η αρχή της υπαιτιότητας

Βάση της ποινικής δίωξης ήταν η αρχή της υπαιτιότητας δηλ η ψυχική σχέση

του δράστη με πράξη του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ποινική δίωξη παιδιών

ανήλικών δημιουργούσε προβλήματα

Αν και σε γενικές γραμμές απαλλάσσονταν από τις ποινές δεν έχει σωθεί ούτε

στις ρωμαϊκές πηγές ούτε στις βυζαντινές ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας

απαλλαγής τους

Στην εισαγωγή γράφει ότι δεν επιτρέπεται να θανατωθεί δράστης φόνου με

ξίφος αν δεν συμπληρώσει το 7ο έτος της ηλικίας του

Σε άλλο κεφάλαιο του ίδιου νομοθετήματος αναφέρεται ότι ο ανήλικος και ο

ψυχασθενής δεν τιμωρούνται με την ποινή του θανάτου αν διέπραξαν φόνο

Πάντως φαίνεται ότι οι κοπέλες που δεν συμπλήρωσαν τα 12 και τα αγόρια τα

14 αντιμετωπίζονται επιεικέστερα και τιμωρούνται με μειωμένη ποινή

Κατηγορίες αξιόποινων πράξεων

ληστεία απόκρυψη ληστών αρπαγή γυναικών αρπαγή γης ή κινητών

πραγμάτων αρπαγή πραγμάτων από ναυάγιο πυρκαγιά ή άλλη καταστροφή

σύσταση συμμορίας για τη διάπραξη εγκλημάτων βίας η αυτοδικία η μαγεία

η μαντεία και η δεισιδαιμονία τα εγκλήματα περί τη γενετήσια ζωή (=

μοιχεία βιασμός πορνεία ομοφυλοφιλία κτηνοβασία αιμομιξία)

η ποινή του θανάτου κληρονομήθηκε από το ρωμαϊκό δίκαιο

Η χριστιανική διδασκαλία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει τις φρικιαστικές

μεθόδους εκτέλεσης της ποινής

αποκεφαλισμό σταύρωση ρίψη στη θάλασσα μέσα σε σάκο με φίδια

θηριομαχία ενταφιασμό εν ζωή κλπ

58

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

ο καθορισμός του τρόπου εκτέλεσης του καταδίκου αφηνόταν στην κρίση του

δικαστή εκτός των περιπτώσεων που υπήρχαν σαφείς αναφορές στο νόμο

Επί Ισαύρων η ποινή του θανάτου για πολλά αδικήματα αντικαταστάθηκε με

άλλες ποινές ενώ καταργήθηκαν οι αποτρόπαιοι τρόποι θανάτωσης εκτός του

εμπρησμού εκ προθέσεως και ληστείας μετά φόνου

Τότε στην αrsquo περίπτωση οδηγούνται στην πυρά ενώ στη βrsquo με φούρκα=

κρέμασμα σε κλαδί

οι ποινές ακρωτηριασμού (laquoεκβαρβαρισμόςraquo του ρωμαϊκού ποινικού

δικαίου)

Αυτές εμφανίζονται συχνά στην Ισαύρεια νομοθεσία

Κόψιμο γλώσσας για ψεύδορκους τύφλωση για ιεροσυλία κόψιμο χεριού για

κλοπή-παραχάραξη πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων κλπ αυτές

διατηρούνται και επί Μακεδόνων αλλά σε πιο περιορισμένη κλίμακα

Το ότι τις συναντούνε συχνά στο δίκαιο της Εκλογής δεν σημαίνει ότι με το

νομοθέτημα των Ισαύρων επήλθε laquoεκβαρβαρισμόςraquo του (ρωμαϊκού) ποινικού

δικαίου γιατί οι ποινές δεν αποτέλεσαν νεωτερισμό της Εκλογής αφού ήταν

πολύ διαδεδομένες και επί Ιουστινιανού

Όχι στις Εισηγήσεις τον Πανδέκτη και τον Κώδικα όσο στις Νεαρές

αναφέρονται συχνά και μάλιστα έτσι ώστε να συνάγεται ότι επικρατούσε

ιδιαίτερη σκληρότητα κατά την επιβολή τους

Σύμφωνα με τον Τρωιάνο θα πρέπει η προέλευση του ακρωτηριασμού να

αναζητηθεί στη λαϊκή αντίληψη ότι ο δράστης πρέπει να τιμωρηθεί με

αφαίρεση εκείνου του μέλους με το οποίο διέπραξε το έγκλημα

Ή πρόκειται για ένα μέτρο ειδικής προλήψεως δηλ η έννομη τάξη απέβλεπε

με την επιβολή ποινών ακρωτηριασμού στη μείωση της επικινδυνότητας του

δράστη με το να του περιορίσει ή να του αποκλείσει τη φυσική δυνατότητα να

επαναλάβει την πράξη του

ο σωματικός κολασμός

μαστίγωμα κτύπημα με ραβδί κλπ

59

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

συναντάται σε εγχειρίδια του 8ου-10ου αι τόσο ως κύρια ποινή όσο και

ως παρεπόμενη μαζί με την εξορία ή τον ακρωτηριασμό

Ήταν κι αυτή διαδεδομένη στο ρωμαϊκό δίκαιο αλλά εφαρμόζονταν

μόνο σε δούλους ή ελεύθερους χαμηλής κοινωνικής τάξης (ευτελείς)

Ο νομοθέτης σε κάποιες περιπτώσει καθόριζε με ακρίβεια το ύψος της

επιβληθείσης σωματικής ποινής (παντρεμένος για μοιχεία 12

ραβδισμούς ανύπανδρος 6)

η φυλάκιση

στη βυζαντινή νομοθεσία η στέρηση της ελευθερίας δεν

συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο των ποινών

αν και γίνεται λόγος για φυλακές και φυλακισμένους

Η φυλάκιση πιθανόν να αποσκοπούσε στην προσωρινή κράτηση και

φύλαξη υποδίκων για διάφορα ποινικά ή δημοσιονομικά αδικήματα

και όχι στον κολασμό των καταδίκων

Από τον 12 αι αλλάζει η κατάσταση είτε λόγω συρρίκνωσης της

αυτοκρατορίας (οπότε περιορίζονταν οι δυνατότητες για την επιλογή

τόπων εξορίας) είτε λόγω απάλειψης της θανατικής ποινής σε

σοβαρότατα εγκλήματα

υποκατάστατο της ποινής φυλάκισης ο εγκλεισμός των υποδίκων σε

μοναστήρια

ήδη από την πρώιμη περίοδο σε μια προσπάθεια

αναγκαστικής μετάνοιας

Αυτή η τιμωρία κάποτε συνεπάγονταν και την παράδοση

μέρους της περιουσίας των κρατουμένων στο ίδρυμα

λόγω της απαγόρευσης της αποβολής του μοναχικού

σχήματος αυτοκράτορες επέβαλλαν εγκλεισμό σε αντιπάλους

τους ή απαιτητές του θρόνου

60

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61

το έγκλημα καθοσιώσεως (προδοσία)

ποινές φυλάκισης περιορισμός της ελευθερίας και εξορία ήταν

συνηθισμένες σε περιπτώσεις εγκλήματος καθοσιώσεως κυρίως με

προσωπική επέμβαση του αυτοκράτορα

Η εξορία ισόβια ή περιορισμένη για ποινές μέσης βαρύτητας (πχ ακούσια

ανθρωποκτονία κερδοσκοπία κά) συνοδευόταν με σωματικό κολασμό ή

καταναγκαστικά έργα

Η δήμευση περιουσίας διαδεδομένη ποινή κυρίως σε κύκλους υψηλόβαθμων

κρατικών λειτουργών

Αναφέρατε διάφορες ποινές που δίδονταν στους βυζαντινούς από τα

δικαστήρια(99-101)

Η ποινή θανάτου

Η ποινή του ακρωτηριασμού

Ο σωματικός κολασμός

Η φυλάκιση

Ο εγκλεισμός σε μοναστήρι

Η εξορία

Η δήμευση της περιουσίας

61