Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ«ГРОДЗЕНСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ

ІМЯ ЯНКІ КУПАЛЫ»

КАФЕДРА ПОЛЬСКОЙ ФІЛАЛОГІІ

ФЕНОМЕН ПАМЕЖЖА.

СЛАВЯНСКІЯ МОВЫ, ЛІТАРАТУРЫ І КУЛЬТУРЫ:

ЭТНАС У СВЕЦЕ ГІСТОРЫІ І СУЧАСНАСЦІ

Сборнік навуковых прац

ГродноГрДУ імя Я. Купалы

2009

УДК 821.16: 811.16: 008ББК 83.3 (4Пол) Ф42

Р эд а к ц ы й н а я к а л е г і я :

Мусіенка С.П., доктар філалагічных навук, прафесар;Білюценка А.І., кандыдат філалагічных навук, дацэнт;Панькоў Я.А., кандыдат філалагічных навук, дацэнт;Нялепка А.П, выкладчык;Трафімец С.К., старшы выкладчык;Шаўцова А.А., выкладчык.

Р э ц э н з е н т ы :

Лебядзевіч Дзмітрый, кандыдат філалагічных навук, дацэнт; Грыцюк Францішак, доктар гуманітарных навук.

Феномен памежжа. Славянскія мовы, літаратуры і культуры: этнасу свеце гісторыі і сучаснасці: зб. навук. прац / ГрДУ імя Я.Купалы;рэдкал:С.П.Мусіенка [і інш.]. – Гродна : ГрДУ, 2009. – 327 с.

ISBN 978-985-515-223-2

У аснову зборніка пакладзены матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі«Феномен памежжа. Славянскія мовы, літаратуры і культуры: этнас у святле гісторыіі сучаснасці», якая адбылася ў Гродне 22–23 верасня 2008 г.

У зборнік увайшлі артыкулы як вядомых навукоўцаў Беларусі, Польшчы, Украі-ны, так і маладых даследчыкаў. Праблемы этнакультурнага памежжа прадстаўлены ўновых ракурсах, цікавых меркаваннях, арыгінальных падыходах да этнакультурнай імоўнай прасторы жыцця славянскіх народаў ад старажытнасці да сучаснасці.

УДК 821.16: 811.16: 008ББК 83.3 (4Пол)

© Установа адукацыі«Гродзенскі дзяржаўны універсітэтімя Янкі Купалы», 2009ISBN 978-985-515-223-2

Ф42

3

АД РЭДКАЛЕГІІ

Этнакультурнае памежжа – з’ява унікальная па сваёй пры-родзе. У такіх месцах жывуць людзі розных нацыянальнасцей,моваў, веравызнанняў, светапоглядаў, этнакультурных асаблівас-цей і г.д. І ўсё ж-такі нягледзячы на розніцу, народы памежжа з’яў-ляюцца своеасаблівай супольнасцю. Яны ствараюць арыгіналь-ны не толькі культурна-этнічны, але нават і моўны кангламерат,аднолькава цікавы і як факт самога існавання такой грамадскасці,і як прадмет даследаванняў у розных навуках. І паколькі Гродзен-шчына (Беларусь), Львоўшчына (Украіна) і Любэльшчына(Польшча) з’яўляюцца такімі памежнымі рэгіёнамі, то гэта і далопадставу славістам трох універсітэтаў названых дзяржаў аб’яд-наць свае намагнні ў вывучэнні праблем памежжа і для абменудумкамі на гэтую тэму.

У 2007 годзе па ініцыятыве Інстытута славянскай філалогііЛюблінскага універсітэта імя Марыі Складоўскай-Кюры быў рас-працаваны міжнародны навуковы праект «Феномен памежжа:польская, украінская і беларуская літаратуры – уплывы і ўзаемаўз-багачэнне». У рэалізацыі праекта ўдзельнічаюць, акрамя Люблін-скага, Гродзенскі імя Янкі Купалы і Львоўскі імя Івана Франкоуніверсітэты. Згодна з праектам, 17–18 верасня 2007 г. славістыЛюблінскага універсітэта пачалі цыкл запланаваных навуковыхканферэнцый на гэтую тэму. Для Люблінскага універсітэта падоб-нага тыпу канферэнцыя была першай, калі «літаратурнае і куль-турнае польска-ўкраінска-беларускае пагранічча разглядалася ўтакім шырокім фармаце»1 . Што тычыцца кафедры польскай філа-логіі Гродзенскага універсітэта, то такая канферэнцыя стала лагіч-ным працягам яе навуковай тэмы міжнароднага супрацоўніцтва«Славянскія мовы, літаратуры і культуры: этнас у святле гісторыіі сучаснасці». Таму канферэнцыя, якая прайшла ў Гродне 22–23верасня 2008 г., мела свае адметнасці. Пашырылася кола прад-стаўнікоў іншых навук: яе ўдзельнікамі былі не толькі літара-туразнаўцы, але і мовазнаўцы, фалькларысты, педагогі, гісторыкіі інш. Такім чынам, феномен памежжа быў прадстаўлены ў рэ-чышчы розных накірункаў і ў разлеглых часовых катэгорыях – адантычнасці да пачатку ХХІ стагоддзя. Акрамя таго, праблемы па-межжа разглядаліся і ў кантэкстах расійскай і заходнееўрапейс-кай навукі.

1 Феномен памежжа: польская, украінская і беларуская літаратуры – уплывыі ўзаемаўзбагачэнне. – Мінск, 2008. – С. 3.

4

Варта падкрэсліць, што на працягу амаль дзесяці гадоў кафед-ра польскай філалогіі Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імяЯнкі Купалы вядзе даследаванні ў галіне новай для Беларусі на-вукі – імагалогіі, якая арганічна звязана з праблемамі памежжа.Беларусь, дзякуючы яе геаграфічнай размешчанасці ў цэнтры Еў-ропы ў акружэнні некалькіх дзяржаў, мае магчымасць непасрэднаназіраць за іх жыццём, вывучаць мовы і культуры іх народаў. У ад-носінах да нашай краіны і нашага народа падобныя магчымасцімаюць народы-суседзі. А гэта стварае спрыяльныя ўмовы для вы-вучэння іх жыцця, літаратуры, мовы, культуры.

Не сакрэт, што на землях памежжа выраслі такія сусветна вя-домыя навукоўцы, як Л. Заменгофф, Я. Карскі, паэты і пісьменнікіА. Міцкевіч, Э. Ажэшка. Я. Брыль, творчасць і навуковыя даследа-ванні якіх узбагачаліся веданнем жыцця і культуры іншых народаў.

Шаноўны Чытач! У зборнік навуковых прац, прапанаваныВашай увазе ўвайшлі артыкулы як вядомых навукоўцаў Беларусі,Польшчы, Украіны, так і маладых даследчыкаў. Праблемы этна-культурнага памежжа прадстаўлены ў новых ракурсах, цікавыхмеркаваннях, арыгінальных падыходах да этнакультурнай і моўнайпрасторы жыцця славянскіх народаў ад старажытнасці да сучас-насці.

Якім будзе завяршэнне праекта «Феномен памежжа» Львоўскімуніверсітэтам, даведаемся ў 2010 годзе, бо на гэты год запланаванаміжнародная навуковая канферэнцыя ў нашых суседзей-украінцаў.

Кафедра польскай філалогіі выказвае сардэчную падзяку гра-мадскай арганізацыі «Польска Мацеж Школьна» за фінансавуюдапамогу ў выданні зборніка навуковых прац.

5

Літаратуразнаўстваў праблемна-мастацкім

кантэксце памежжа

6

УДК 821.124 (092 Вергилий)

Дзмітрый ЛебядзевічГродна

РЭЦЭПЦЫЯ ВЕРГІЛІЯ Ў ЛАЦІНСКАЙ ЛІТАРАТУРЫСЯРЭДНЯВЕЧЧА І АДРАДЖЭННЯ

Сусветную вядомасць і бессмяротную славу Вергілію прынеслітры яго творы «Буколікі», «Георгікі» і «Энеіда», якія сталі шэдэў-рамі не толькі антычнай, але і еўрапейскай паэзіі.

«Буколікі» (Bucolica) напісаны ў 41 – 39 гг. да н.э. – падчасграмадзянскай вайны пасля гібелі Цэзара. Слова «буколіка» абаз-начае «пастушыныя вершы». Паэма складаецца з 10 буколікаў (эк-лог), палова з якіх напісана ў дыялагічнай форме (1, 3, 5, 7, 9), дру-гая палова – у апавядальнай (2, 4, 6, 8, 10).

Эпасам, над якім працаваў Вергілій, з’яўляецца дыдактычнаяпаэма «Георгікі» (Georgica) – земляробчыя вершы ў гекзаметрах.«Буколікі» і «Георгікі» аказалі значны ўплыў на развіццё гэтых жан-раў у еўрапейскай паэзіі. Букалічны жанр быў даволі папулярны яку сярэднявечныя часы, так і ў эпоху Рэнесанса. Так, Кальпурнійпрысвячае адну са сваіх эклог апафеозу Вергілія. Прасочваеццаўплыў гэтых твораў Вергілія і ў паэзіі французскіх паэтаў Рансара,Фантэнэля, Андрэ Шэн’е і іншых. Але «кнігай жыцця» для Вергі-лія была паэма «Энеіда» (Аeneis), якая задумана і напісана паэтамяк гераічны эпас пра лёс рымскага народа, дзяржавы і яе правады-ра, дзе антычнаму песняру ўдалося пераплесці міф з сучаснасцю,«скласці» адмысловы сюжэт, па-майстэрску развіць яго, аб’яднацьтвор агульнай ідэяй і, абапіраючыся на гамераўскія паэмы «Іліяда»і «Адысея», а таксама на рымскі эпас, стварыць гераічную паэму,дзе Вергілій распрацаваў легенду аб вандраваннях і прыгодах тра-янца Энея – сына Венеры, які пасля разбурэння грэкамі Троі доўгаблукаў па Міжземнамор’і. «Энеіда» ўяўляе сабой «апошнюю спро-бу антычнай літаратуры пабудаваць карціну свету на аснове міфа,вярнуць міфу яго светапоглядную сутнасць» [1, с. 317]. Лёс накана-ваў паэме доўгі век. Вергілій стаў крыніцай натхнення для Прапер-цыя і Авідзія, Сілія Італіка і Стацыя. Вальтэр у «Генрыядзе» ска-заў: «Гавораць, што Гамер стварыў Вергілія. Калі гэта так, то гэта,несумненна, самы лепшы з яго твораў». Паэма новага «рымскагаГамера» стала ўзорам для заходнееўрапейскага эпаса.

7

Творчасць Вергілія з’яўляецца той жыватворнай крыніцай, з якойчэрпалі натхненне шматлікія пакаленні паэтаў і пісьменнікаў еўрапей-скай літаратуры Сярэднявечча і Адраджэння, у тым ліку і беларускайлітаратуры. Усяму гэтаму спрыяла культурная лацінская традыцыя, атаксама вывучэнне класічнай літаратурнай спадчыны СтаражытнагаРыма, дзе Вергілій увасабляў адметную знакавую постаць. Па яго тво-рах вывучалі граматыку і стылістыку лацінскай мовы ў манастырскіхшколах. Вергілія каменціравалі, цытавалі, яму наследавалі.

У эпоху Сярэднявечча Вергілій ушаноўваўся хрысціянскіміідэолагамі як прадвеснік новай веры. Яго аб’явілі першым хрысці-янскім паэтам і прарокам, што прадказаў з’яўленне на зямлі Збаў-цы, пагэтаму Вергілія вельмі часта згадвалі епіскапы. Лацінскіяпаэты знаходзяць у паэзіі Вергілія тэалогію, алегорыю, рыторыку.Іх здзіўляюць і ўражваюць багі і героі яго твораў, захапляе тонкаепаэтычнае майстэрства антычнага мастака.

Вялікім аўтарытэтам у пытаннях філасофіі і навукі побач з Гаме-рам, Платонам і Цыцэронам быў Вергілій для лацінскага пісьменнікаМакробія (Ambrosius Theodosius Macrobius, ІV – пач. V стст.), пяруякога належаць «Сатурналіі» (Saturnalia) у 7 кнігах, напісаныя ў фор-ме гутаркі, дзе паэт закранае важныя праблемы рыторыкі, граматыкі,філасофіі і паэзіі. Вергілію Макробій прысвяціў амаль поўнасцю 4 кнігісваіх «Сатурналій» (3–6), дзе падаецца аналіз паэтычнага майстэрствааўтара «Энеіды». У «Сатурналіях» творчасць Вергілія набывае алега-рычную трактоўку. Удзельнікі гутаркі грэчаскі рытар Яўсевій, філо-саф Яўстахій, блізкі Макробію па духу каментатар «Энеіды» Сервійпрыходзяць да высновы, што «Вергілій не толькі вялікі паэт, але зна-каміты і як прамоўца» («Vergilium non minus oratorem quam poetamhabendum...»). Такім чынам, погляд на паэта як на дасканалага рытара,які карыстаецца пры напісанні вершаў правіламі красамоўства, быўуласцівы ўсяму Сярэднявеччу, а «само ўяўленне пра паэта і яго мэты ўдыялогу Макробія вельмі блізкія сярэднявечнаму ідэалу паэта, штотворыць, кліча да маральных вышынь, адкрывае ў алегорыях сэнсСусвету, які вучыць і павучае, як Вергілій» [2, с. 55].

Вельмі часта цытуе Вергілія ў сваіх творах Іеранім (Hieronymus,342–419) – пісьменнік лацінскай патрыстыкі, вучань вядомага ка-ментатара «Энеіды» Элія Даната, у школе якога ў Рыме дэталёва ігрунтоўна вывучалі творы Вергілія, Гарацыя, Цыцэрона і Салюс-тыя. Іеранім спалучае ў сваёй паэзіі элегантнасць Гарацыя і сілуВергілія з бліскучай рыторыкай Цыцэрона. Усе творы гэтагапісьменніка насычаны рэмінісцэнцыямі з паэтычнай спадчыны кла-сікаў Старажытнага Рыма. Амаль на кожнай старонцы яго твораў

8

можна знайсці ўзнёслыя паметкі: «Наш Тулій, ці наш Гарацый, цінаш Вергілій!» (Sed Tullius noster, Sed Flaccus noster, sed Maro!).Але Вергілій застаецца самым любімым старажытнарымскім аўта-рам Іераніма. У шматлікіх пісьмах, прадмовах, жыццяпісах, навату багаслоўскіх трактатах Іераніма сустракаюцца сотні цытат з тво-раў Вергілія, якія выклікалі пачцівае здзіўленне клірыкаў раннягаСярэднявечча і спрыялі захаванню антычнай традыцыі сярод вар-варскіх народаў Заходняй Еўропы.

Відавочна, што творчасць Вергілія аказала значны ўплыў наагульны характар лацінскай літаратуры Ранняга Сярэднявечча, дзеВергілій быў, безумоўна, самым папулярным сярод аўтараў антыч-насці. Аднак, чытаючы Вергілія, паэты адначасова актыўна штудзі-равалі Біблію і працы Айцоў царквы.

Настаўнікам у галіне паэзіі быў Вергілій для знакамітага ла-цінскага пісьменніка і паэта Каралінгскага Адраджэння Алкуіна(Alkuinus, 735–804). У сваіх трактатах і пісьмах Алкуін шматкроцьцытаваў свайго любімага паэта і наследаваў яму ў сваіх вершах. УАлкуіна ёсць паэтычны твор «Дэбаты Зімы і Вясны», які напісаныў традыцыях жанрава-змястоўных прыкмет букалічнай паэзіі Вер-гілія, дзе захаваны дыялагічная структура і агон-спаборніцтва ўпеснях, прысутнічае тэма кахання, а таксама вобраз легендарнагагероя пастушынага фальклору Дафніса. Уплыў Вергілія адчуваец-ца і ў паэме Алкуіна «Аб каралях і епіскапах Йорскіх» (De patribusregibus et sanctis ecclesiae Euboriciensis).

На рубяжы XIII–XIV стст. адкрыў новыя шляхі для пазнанняВергілія «апошні паэт Сярэднявечча і першы паэт Адраджэння»Дантэ (Dante Alighieri, 1265–1321), які ў сваёй «Боскай камедыі»адводзіць Вергілію важную ролю, дзе паказвае рымскага паэта ўва-сабленнем розуму, зямной мудрасці, робіць сваім правадыром у часпадарожжа па Пекле і Чысцы.

У першай песні паэмы Дантэ, што заблудзіўся ў дрымучымлесе, увасабляе чалавечыя заганы і памылкі. Ужо першыя тэрцыныпаэмы паказваюць глыбінны сэнс гэтага мастацкага вобраза:

Я пасярэдзіне жыцця зямногаРаптоўна ў змрочным лесе апынуўся,Не згледзеўшы, куды вядзе дарога.

Як трапіў я туды, не памятаю,Бо ў нейкім сне быў ці ў замарачэнні,І дзе з дарогі збіўся – не ўяўляю...[3, с. 219]

(Пераклад Лявона Баршчэўскага)

9

Далей на сваім шляху Дантэ сустракае цень Вергілія, які прыйшоўяму на дапамогу. Вергілій выклікае з пякельных глыбінь Беатрычэ.

У Дантэ Вергілій увасабляе Розум, Беатрычэ – Веру. Але воб-раз Вергілія ў творы набывае шматаспектны характар. НайпершВергілій – гэта паэт «залатога веку» Рымскай імперыі, пра якуюмроіў і да якой неаднаразова звяртаўся фларэнційскі паэт у сваёйтворчасці, а таксама ўвасабленне ідэйна-мастацкіх дасягненняўрымскай літаратуры.

У «Энеідзе» Вергілій увасабляў імператарскі Рым. У яго паэ-ме сюжэтная дынаміка цалкам і поўнасцю вызначаецца лёсам Энея.Але, як адзначае вядомы рускі даследчык С. Шэрвінскі, «мы гаво-рым пра Энея як пра героя «Энеіды», але гэта правільна толькі ча-сткова. На самай справе ў «Энеідзе» прысутнічае другі герой, нештучны, не запазычаны і гэты герой – дух Рыма. У цэнтры паэмы –ідэя яго неўміручасці, заснаваная на боскім празарэнні, апраўданаяэпітэтам «Вечны» [4, с. 24].

У 6 кнізе «Энеіды» Вергілій разам са сваім героем Энеем спус-каўся ў царства мёртвых і таму добра ведае шлях у замагільны свет.Для Дантэ Вергілій з’яўляецца вялікім настаўнікам ісціны, таму ўяго гонар ён складае сваю песню:

Дык ты – Вергілій, ад каго крынічыцьІ разліваецца паток магутны песень? –Я адказаў, збянтэжаны дарэшты. –

О слава й зорка між паэтаў іншых!Карысць хай будзе з рупнасці й любові,Што памаглі твае спасцігнуць кнігі [3, с. 221].

(Пераклад Лявона Баршчэўскага)

Вергілій для Дантэ – паэт, прычым не проста паэт, а паэт-класік.Справа не толькі ў тым, што Дантэ называе яго сваім настаўнікам.Настаўнікаў у яго было многа, і галоўныя з іх у «Камедыі» згада-ны. Вергілій сярод іх займае месца выключнае. Звяртаючыся да яго,Дантэ гаворыць:

Ты мой настаўнік, прыклад найвышэйшы:У спадчыну я ад цябе аднагоСтыль атрымаў твой, што прынёс мне славу [3, с. 221].

(Пераклад Лявона Баршчэўскага)

Пры асэнсаванні твораў Вергілія фарміраваліся светапогляд-ныя моманты паэтычнага мыслення Франчэска Пятраркі (FrancescoPetrarca, 1304–1374) – першага еўрапейскага гуманіста, выдатнагапачынальніка еўрапейскай паэзіі. Пятрарка назваў Вергілія сваім

10

«братам». Творчая арыентацыя вялікага італьянскага паэта на эстэ-тычны вопыт Вергілія асабліва праяўляецца ў яго лацінскіх творах.Па-латыні напісана паэма «Афрыка» (Africa) – патрыятычны нацы-янальны эпас Італіі. У гэтай паэме заўважаецца шмат агульнага і ўструктуры, і ў тэматычна-стылявой дыферэнцыяцыі знакавых эле-ментаў мастацкага мыслення Пятрарка з «Энеідай» Вергілія. Акра-мя «Афрыкі» Пятрарка напісаў лацінскімі вершамі 12 эклог, дзевыразна праявіліся букалічныя матывы Вергілія.

Развіццё вялікіх нацыянальных літаратур не завяршаецца кла-сікай, а, як правіла, адкрываецца ёю. Нараджэнне нацыянальныхкласічных форм – амаль заўсёды рэвалюцыя. Так, з далёкіх бела-рускіх ускраін, дзе лацінская мова была невядомай і чужой, шукаўі знаходзіў свае сцежкі да яе пазнання Ян Вісліцкі (JoannisVisliciensis, каля 1480–1520-я гг.) – аўтар паэмы аб Грунвальдскайбітве 1410 года «Пруская вайна» (Bellum Prutenum), якая прынеслаяму еўрапейскую славу паэта. Паэма напісана на лацінскай мове,уяўляе сабой «адну з праяў магчымасцей развіцця, якія ўтойвалісяў нетрах эпохі, што адрадзіла культуру антычнасці» [5, с. 104].

Па тэматыцы і кампазіцыі паэма набліжаецца да «Энеіды»Вергілія і «Іліяды» Гамера. Вобраз Вітаўта і Ягайлы пададзены ўтворы ў дынамічным развіцці, з вышыні ідэалаў паэта і яго жыццё-вага вопыту. Ягайла мае шмат агульнага з Энеем Вергілія, але і Ягай-ла і Вітаўт «больш адпавядаюць не мастацкім прынцыпам «Энеі-ды» Вергілія, а прынцыпам рэнесанснай эстэтыкі, гістарычнай праў-дзе» [6, с. 121]. Антычная міфалогія, літаратура і культура сталідля Вісліцкага крыніцай натхнення і сапраўднай школай паэтыч-нага майстэрства.

Яскравым прыкладам больш высокага засваення творчасціантычнага класіка з’яўляецца бессмяротная паэма Міколы Гусоўс-кага «Песня пра зубра» (Nicolai Hussoviani, 1480–пасля 1533,«Carmen de statura feritate ac venatione Bisontis»). Паэма не выпад-кова напісана на лацінскай мове, таму што «за выбарам латыні стаіцьбагатая паэтычная традыцыя антычнасці ў адлюстраванні канкрэт-ных рэчаў і падзей» [7, с. 74]:

In medio quaedam populo spectacula RomaeContigerant nuper forte videnda mihi.

Dum fera dimissi miscebant proelia tauriDensa relaxantes corpore tela suo

Et magis arrecta stimulis pungentibus iraVersabant celeres caede frequente viros,

Cumque ego mirarer, quantum feritatis habebat

11

Plausibus accensus vulneribusque furor:Incidit in socios arctoae mentio silvae [9, с. 11].

Многія радкі паэмы пераклікаюцца з «Георгікамі» і «Энеідай»старажытнарымскага паэта Вергілія. Вось як, напрыклад, паказва-ецца бой быкоў у «Георгіках» антычнага паэта:

А в отдаленье меж тем с великой сражаются силой,Ранят друг друга быки, обливаются черною кровью,Рог вонзить норовят, бодают друг друга с протяжнымРевом; гудят им в ответ леса на высоком Олимпе.В хлеве одном теперь им не быть: побежденный соперникПрочь уходит, живет неведомо где одиноко [8, с. 97].

У «Энеідзе» Вергілія гэтая ж карціна бою паказана такім чынам:Так иль на Силе крутой, иль на склонах высоких ТабурнаДва свирепых быка начинают сраженье, с разбегаЛбом ударяясь о лоб; трепеща, пастухи отступают;В страхе немом, не мыча, ожидают покорно коровы,Кто стада поведет, кто станет рощи владыкой;С силой оба врага рога друг в друга вонзают,Кровь широкой струей заливает подгрудки и плечи,Громким отзвуком рев отдается по рощам окрестным [8, с. 364].

У Міколы Гусоўскага радкі на гэтую ж тэму гучаць так:Прага ўзяць зверхнасць над слабым распальвае ярасць,Вынік жа бойняў крывавых – калецтва ці згуба.Той, хто саперніка збіў і знявечыў, тым самымСілу на выпасах сцвердзіў за ўласнаю сілай.Хто ж не ўстаяў і паддаўся, той сам ад чародаў,Як ад пагарды, панура пускаецца ўпрочкі [9, с. 68].

Думаецца, што радкі Міколы Гусоўскага напісаны не без уп-лыву Вергілія. У творы мы знаходзім антычныя традыцыі краса-моўства, стылістычныя прыёмы, якія ўласцівыя аратарскаму май-стэрству, пра развіццё якога так клапаціліся старажытныя грэкі ірымляне. Твор Гусоўскага перасыпаны рытарычнымі пытаннямі івоклічамі, зваротамі да герояў і чытача, лірычнымі адступленнямі,каментарыямі. Адсюль відавочна, што зварот да антычнасці быўабумоўлены «дыялектычнай сувяззю адраджэння з указанай эпо-хай, філасофскімі і эстэтычнымі ідэямі гуманістаў, якія, вызваляю-чыся ад сярэдневяковых дагматаў, шукалі і знаходзілі ў антычнасціпацвярджэнне сваім поглядам» [10, с. 240]. Тут варта прыгадаць іразважанні вядомага даследчыка спадчыны Міколы ГусоўскагаЯ.І. Парэцкага, які пісаў: «Паэты эпохі Адраджэння імкнуліся іміта-

12

ваць антычных пісьменнікаў, але развіццё тагачасных вусных іпісьмовых зносін на лацінскай мове прыводзіла да пераацэнкі,спрашчэння, а вельмі часта да ўскладнення і псавання класічнайнормы... Перад аўтарам «Песні пра зубра» стаяла складаная задачаадлюстраваць на лацінскай мове прыгажосць беларускай прыродыі быт яе жыхароў» [11, с. 73-74]. Як вядома, Мікола Гусоўскі паспя-хова справіўся з гэтай задачай. Ён ганарыцца сваёй радзімай, шчод-рай беларускай зямлёй і багатай яе прыродай – флорай і фаунай.Агульнавядома, што чалавек і навакольны свет, найперш свет пры-роды, знаходзяцца ў глыбокай унутранай еднасці, што напаўняец-ца адзінай эмацыянальна-эстэтычнай атмасферай. Чалавек – час-цінка агромністага свету маці-прыроды. Паэтызуючы родную пры-роду, Мікола Гусоўскі праводзіць думку, што:

Пушча – загадка, разгадка хаваецца ў лесе.Вас я, лясны чалавек, завяду ў яго нетры,Каб паказаць таямніцы і пушчаў і тое,Што вы не знойдзеце ў кнігах і граматах даўніх [9, с. 60].

Любіць свой край і рымскі паэт Вергілій. Так, у паэме «Ге-оргікі» ў лірычных адступленнях паэт паказвае вясновыя карціныпрыроды і з патрыятычным пафасам праслаўляе Італію:

Здравствуй, Сатурна земля, великая мать урожаев!Мать и мужей! Для тебя в искусство славное древнихНыне вхожу, приоткрыть святые пытаясь истоки.В римских петь городах я буду аскрейскую песню.Свойства земли изложу, – какой плодородье,Цвет опишу, и к чему различные почвы пригодней [8, с. 82].

Варта супаставіць прыведзеныя ўрыўкі, каб пераканацца, якшмат агульнага ў трактоўцы паэтычных вобразаў Міколы Гусоўс-кага і класіка старажытнарымскай літаратуры. Мікола Гусоўскі твор-ча ўспрымае дух эпічнай творчасці паэта Старажытнага Рыма, ягопластыку, гармонію і паэтыку.

Радзіма, родная старонка і родная прырода – самая вялікая каш-тоўнасць як для Міколы Гусоўскага, так і для Вергілія. Возьмемдля прыкладу ўрывак з паэмы Міколы Гусоўскага:

Нашы лясы – гэта наша скарбонка і свіран,Наша камора жывіцы, і дзёгцю, і ягад,Мёду і воску, куніцы і рознай дзічыны.Так што купец чужаземны, тугой калітоюНе паскупіўшыся, можа раскінуцца шчодраІ на таргах, і на менах – тавараў удосталь.

13

Тут і сасновыя бёрны, і бруссе, і кроквы,Дуб на шалёўкі – купляй і будуйся, бязлесны [9, с. 70].

Параўнаем радкі беларускага паэта з радкамі паэмы «Георгікі»Вергілія:

Но ни мидийцев земля, что всех богаче лесами,Ни в красоте своей Ганг, ни Герм, от золота мутный,Все же с Италией пусть не спорят; ни Бактрия с Индом,Ни на песчаных степях приносящая ладан Панхайя......Но, наливаясь, хлеба и Вакха массийская влагаЗдесь изобильны, в полях и маслины, и скот в преизбыткеЗдесь и воинственный конь выходит на поле гордо [8, с. 81].

Уплыў Вергілія відавочны. Выкарыстанне эпасу старажытна-рымскага песняра для беларускага паэта – з’ява не выпадковая. Зусімнатуральна, што для Міколы Гусоўскага творчая спадчына Вергі-лія – гэта свет высокіх эстэтычных каштоўнасцей, свет прыгажосціі ўзору для пераймення.

Але зазначым, што творчае засваенне здабыткаў антычнай куль-туры залежыла ад часу і асяроддзя, у якім жыў і тварыў гэты выдат-ны мастак слова.

Аўтар «Песні пра зубра» быў беларускім паэтам, прадстаўні-ком народа са сваёй гісторыяй, культурай і звычаямі, пра што свед-чаць наступныя радкі:

Свет даўніны вывучаў я па кнігах славянскіх,Граматах рускіх, кірыліцай пісаных вязкай.Лад алфавіта наш прашчур для ўласнай карысціУ грэкаў пазычыў і, гукі мясцовых гаворакЗладзіўшы з ім, іншаземцам, застаўся сабою [9, с. 59].

Гэтыя словы – сведчанне пра непарыўнасць культурнага жыц-ця беларускага народа з іншымі народамі свету. І гэта сведчаннепра тыя крыніцы, што жывяць паэзію Міколы Гусоўскага. Каранітворчасці Міколы Гусоўскага заглыбляюцца ў гісторыю роднагакраю, іх жывяць сокі народных легенд і паданняў. Усёй душой паэтжадае свайму роднаму краю і народу свабоды і шчасця, росквіту іпрагрэсу. Легендарныя паданні, народныя павер’і пра ляснога во-лата пад пяром Гусоўскага ператвараюцца ў стройную сістэму філа-софскіх поглядаў на існуючае жыццё. Антычнасць Гусоўскім за-свойваецца на высокім узроўні, праяўляецца яна ў яго эстэтычныхпоглядах і мастацкіх прынцыпах, што грунтуюцца на глебе лацінс-кай класічнай паэзіі і перш за ўсё – паэзіі Вергілія, якая ўказалашлях беларускаму гуманісту да паэтычнай вяршыні.

14

Творчасць Міколы Гусоўскага, праходзячы праз прызму свят-ла рымскага паэта, набывае агромністае значэнне і ў адпаведнайступені носіць сімвалічны характар. І гэта так. Таму што МіколаГусоўскі – гэта манументальная фігура заснавальніка ліра-эпічнайпаэзіі рэнесанснага перыяду.

Такім чынам, арыентацыя на антычную класіку Вергілія дапа-магла Яну Вісліцкаму і Міколу Гусоўскаму эстэтычна ўсвядоміцьсветапоглядную функцыю гуманістычнай культуры, якая выканалаважную місію ў станаўленні рэнесанснай літаратуры Беларусі, дзеантычныя традыцыі ўплывалі на паэтычную творчасць адкрыта інепасрэдна, пераважна сваімі сюжэтамі, ідэямі і вобразамі. У літа-ратурных творах беларускіх гуманістаў назіраюцца кантамінацыігатовых тэкстаў, перайманне вобразаў і матываў, наследаванне міфа-лагічнага і паэтычнага матэрыялу антычнасці.

Спіс літаратуры

1. Ошеров, С.А. История, судьба и человек в «Энеиде» Вергилия /С.А. Ошеров // Античность и современность. – М.: Наука, 1972. – С. 317 – 329.

2. Голенищев-Кутузов, И.Н. Средневековая латинская литератураИталии / И.Н. Голенищев-Кутузов. – М.: Наука, 1972. – 308 с.

3. Хрэстаматыя па літаратуры народаў свету: у 2 ч. – Мінск: Бела-рускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр, 1995. – Ч. 1. – 431 с.

4. Шервинский, С. Вергилий и его произведения / С. Шервинский //Публий Вергилий Марон. Буколики. Георгики. Энеида. – М.: Худ. лит.,1971. – С. 5–26.

5. Парэцкі, Я.І. Ян Вісліцкі / Я.І. Парэцкі. – Мінск: Універсітэцкае,1991. – 112 с.

6. Дорошкевич, В.И. Новолатинская поэзия Белоруссии и Литвы.Первая половина ХVІ в. / В.И. Дорошкевич. – М.: Наука и техника,1979. – 208 с.

7. Каваленка, В.А. Міфа-паэтычныя матывы ў беларускай літарату-ры / В.А. Каваленка. – Мінск: Навука і тэхніка, 1981. – 320 с.

8. Вергилий. Буколики. Георгики. Энеида / Вергилий. – М.: Худ. лит.,1971. – 417 с.

9. Гусоўскі Мікола. Песня пра зубра / Мікола Гусоўскі. – Мінск: Мас-т. літ., 1980. – 192 с.

10. Жлутка, А.А. Антычныя традыцыі ў літаратуры Рэнесанса і Ас-ветніцтва на Беларусі / А.А. Жлутка // Спадчына Скарыны: зб. матэрыя-лаў першых Скарынаўскіх чытанняў. – Мінск, 1989. – С. 239–247.

11. Порецкий, Я.И. Николай Гусовский / Я.И. Порецкий. – Минск:Наука и техника, 1984. – 94 с.

15

УДК 821.161.2.09

Юрій ПелешенкоКиїв

ТВОРЧІСТЬ КИЇВСЬКОГО МИТРОПОЛИТАФОТІЯ (МОНЕМВАЗІЙСЬКОГО): ТЕМАТИКА І ДЖЕРЕЛА2

Постать Київського митрополита Фотія (Монемвазійського),грека за походженням, майже відсутня у дискурсі білоруського іукраїнського письменства, хоча його творчість і церковно-політич-на діяльність впевнено свідчать про його присутність у духовнійкультурі України та Білорусі XVст.

Фотій, виходець з м. Монемвазії на Пелопонесі, був висвяче-ний у Царгороді Вселенським патріархом Матфеєм 1 вересня 1409р. на митрополита Київського й усієї Русі. Рівно через рік новооб-раний митрополит прибув до Києва. Проживши тут близько семимісяців, 22 березня 1410 року на Великдень Фотій прибуває доМоскви [11, с. 7], де й поселяється назавжди.

У 1411-1412 рр. Фотій відвідує Україну та Білорусь. Тут він,зокрема, 8 вересня 1412 р. у Луцьку висвячує Туровського єписко-па Євтимія, деякий час перебуває у Галичі. Незабаром стосункинового митрополита з Вітовтом зіпсувалися. У 1413 р. під час спро-би Фотія відвідати литовські єпархії його було пограбовано, а самвладика втік до Москви, де у нападі на нього звинуватили Вітовта.

З 1414 до 1419/20 рр. українсько-білоруськими єпархіями ке-рував Григорій Цамблак, а Фотій у цей час відправляв одне за од-ним гнівні послання, у яких картав і проклинав Григорія Цамблаката «литовських» єпископів, що обрали останнього.

Після смерті Григорія Цамблака Фотій у червні 1420 р. прими-рився з Вітовтом і знову підпорядкував собі православні єпархії Ве-ликого князівства Литовського. У 1420-1421 рр. Фотій здійснює три-валу мандрівку Україною, Білоруссю та Литвою. Митрополит їде доНовгородка Литовського, де зустрічається з Вітовтом; потім відвідуєКиїв, Слуцьк, Галич і Мозир. Наступного, 1421 р. Фотій напередодніРіздва Христового перебуває у Львові; саме свято проводить у Воло-димирі-Волинському, а на день Хрещення приїздить до Вільна. Підчас цієї подорожі Фотій відвідав також білоруські міста Борисов,Друцьк, Тетерин, Мстиславль. Побував владика також і в Смоленсь-

2 Издается в авторской редакции.

16

ку. З часу цієї мандрівки збереглася грамота, видана Фотієм яко-мусь (ім’я невідоме) єпископу Володимирському на Волині.

Востаннє Фотій побував на Україні, напевне, у 1428-1429 рр.Є відомості, що Київський митрополит 1428 р. зустрічається у Су-домирі (тепер – Сандомир) з польським королем Владиславом Ягай-лом [13, с. 336; 4, с. 11], а також був присутній на з’їзді європейсь-ких володарів у Луцьку, що відбувався у січні 1429 р. [12, с. 574–576]. Наступного, 1430 р. Фотій був одним з численних високопос-тавлених гостей Вітовта, скликаних до Вільна і Троків (Тракай).

1 липня 1431 р. Фотій помер і був похований поруч з Кипрія-ном у московському Успенському соборі [9, с. 475–484].

Творчість митрополита Фотія вивчена недостатньо, хоча вінбув поряд із Григорієм Цамблаком чи не найпліднішим церковнимпроповідником православно-слов’янського світу епохи пізньогоСередньовіччя. Зараз відомо 46 творів, підписаних іменем Фотія, –послань, слів-повчань, грамот, а також його духовний заповіт. Крімтого у літописах збереглися перекази його послань, пов’язаних здіяльністю Григорія Цамблака. Невідомими залишаються текстиФотієвих послань до грецького проповідника кінця XIV – початкуXV ст. ієромонаха Йосифа Врієнія [11, с. 7-8].

У середині XVI ст. в Московській державі виникає збірник підзагальною назвою «Книга, глаголемая Фотиос», до складу якої ув-ійшли, насамперед, гомілетичні твори письменника та його духов-на грамота-заповіт. У 2005 р. корпус Фотієвих текстів, що входивдо зазначеного збірника, був опублікований у Москві колективомавторів [11].

Фотій був природним греком, і, мабуть, добре не володів цер-ковнослов’янською мовою. Принаймні у «Посланні до Києво-Пе-черського монастиря про виконання чернечих заповідей» він самзауважував: «...Не зазрите же убо смhренію моєму, яко неискуснуми сущю писанію вашему и языку» [11, с. 333]. Тому, найвірогідн-іше, митрополит мусив тримати при собі редакторів, а може й пе-рекладачів.

Усі відомі твори митрополита Фотія поділяються на декількагруп:

1) послання, присвячені конкретним подіям в історії церкви:змаганню за Київську митрополичу кафедру з Григорієм Цамбла-ком та боротьбі проти єресі стригольтків;

2) повчання на церковні свята;3) бесіди на недільні євангельські читання;4) твори про «кари Божі»;

17

5) послання про обов’язки духівництва;6) повчання, пов’язані з церковним майном;7) історико-теологічний трактат «Про сходження св. Духа»;8) грамоти;9) духовна грамота-заповітНайбільший інтерес становить твір Фотія, присвячений бо-

ротьбі останнього за українсько-білоруські єпархії, що після об-рання Григорія Цамблака митрополитом Київським і Литовським15 листопада 1415 р. опинились поза його юрисдикцією.

Митрополит Фотій відповідає на обрання Григорія Цамблакадосить значним за обсягом повчанням (Окружним посланням) додухівництва та мирян Великого князівства Литовського («ПоученієФотhя, митрополита Кієвскаго и всеа Руси, къ єпископом и къ вся-кому священническому и иноческому чину, и къ благочестивым кня-зем и властителем, и всhм христоименитым Господним людем») [10,с. 315-356; 11, с. 115-130]. Точну дату створення повчання встанови-ти зараз важко, але виходячи з історичних подій та змісту твору, по-слання було написане і розіслане зразу ж після хіротонії Цамблака уНовгородку Литовському, тобто у грудні 1415 – на початку 1416 року.

Після короткого виступу автор переходить до власне повчан-ня – й зразу ж говорить про суть справи. Він прагне повідомитисвоїх адресатів про церковний заколот, що відбувався з вини єпис-копів. Використовуючи антитезу – досить характерний для того часуораторський прийом, Фотій сплітає цілу низку прокльонів «непо-добним» [10, с. 317] єпископам: «...Образом ученици Христови,нравом же предатели, словом благочестиви, дhлом же нечестиви,словом кротци, нравом же лукавіи, именованієм святители, дhлесыже язычници...» [10, с. 317]. І не дивуйтеся, – продовжує він, – щопастирі є гіршими від вовків.

Текст повчання весь час переривається цитатами з Біблії, яки-ми Фотій намагається підтвердити майже кожну свою думку, прощо сам і пише: «Аз же... предложу множайшая свидhтелства, явля-ющая от божественных писаній и от євангелія же и от Пророк иАпостол и от святих правил...» [10, с. 319-320]. Найчастіше наво-дяться слова Ісуса Христа, апостолів Петра і Павла. Іноді деякібіблійні сентенції перефразовуються самим письменником. При-чому подібні відступи від викладу основної думки досить поши-рені, довгі й часто затуманюють саму оповідь. Момент значної де-конкретизації тексту у цьому повчанні митрополита Фотія зустрі-чається дуже часто й становить за обсягом чи не половину всієїосновної частини твору.

18

Далі Фотій досить емоційно описує діяння Григорія Цамбла-ка, що, за словами письменника, хоче зруйнувати церкву Божу. Ук-раїнсько-білоруські єпископи – «гнусніи мерзького оного [Григо-рія. – Ю.П.] поставляють, и въ священную одежу непотребнагонесвященнh одhвають» [10, с. 322]. «О безмhрной дерзости! Омерзькаго починанія!» [10, с. 322] – вигукує ображений митропо-лит. За словами Фотія, владики поширюють свої лукаві писання,насилають брехню і наклепи на Церкву тощо. Далі – ще гірше. Ви-являється, що українсько-білоруські єпископи «не токмо себе по-губивше, но и христоименитоє людство ведете въ погубу душев-ную» [10, с. 329].

Фотій особливо картає Полоцького єпископа Феодосія, щодійсно прагнув після смерті митрополита Кипріяна стати верхов-ним пастирем православних у Великому князівстві Литовському.Автор звинувачує Феодосія у намаганні досягти митрополичої ка-федри за допомогою підступу. Але вселенський патріарх відіславйого з ганьбою, а Григорія Цамблака згодом прокляв. «И како вы,погыбелници, хулу и клевету и лжю възлагаете на святую и збор-ную Христову церкву?..» [10, с. 330].

Потім письменник висловлює надію, що паства збереже церк-ву від заколоту, а Господь не покине її, «одеhанієм веселія одhєт,по древнему благолhпію» [10, с. 322]. Фотій закликає словами Хри-ста, апостолів Петра і Павла не мати ніякої справи з Григорієм Цам-блаком та підвладними йому єпископами – «мятежотворницами»[10, с. 336], що «паству Христову предаша волком» [10, с. 339]. Авторназиває своїх ворогів предтечами антихриста, що погублять люд-ство, пропонує з ними разом не їсти і взагалі не спілкуватися.

Наприкінці послання митрополит Фотій звертається з такимигнівними пристрасними словами до української та білоруської па-стви: «Ужаснитеся и въстрепещете которые съ несвященными яди-те и любви творящеи съ ними, и исправите себе, яко да не погыбне-те съ беззаконієм их. Услышите вси языци, внушите вси живущіипо вселеннhй, услышите пастыріе церквам Христовым, услышитесвященници Господни, услышите благочьстивіи князи и вси людіє,и вси судія земскыя, иноци и инокыня, юноша и дhвы, старци съунотами, мали и велиціи, или мужеск пол или женьск, вкупh бога-тіи и убозіи, вси внимайте глаголемhм, молю вы» [10, с. 340].

Остання частина послання є збіркою витягів з Правил святихапостолів та рішень Вселенських соборів. Тексти правил підібранітаким чином, щоб довести неканонічність поставлення ГригоріяЦамблака митрополитом Київським та Литовським, а також пока-

19

зати законність претензій Фотія на керівництво єпархіями Українита Білорусі.

Загалом цей твір Фотія не є чимось органічно цілим, хоча, наперший погляд, проникнутий однією ідеєю. У творі трапляєтьсябагато загальних місць (в основному цитат), що пов’язані між со-бою чисто механічно. Фотій часто повторюється, неодноразово по-вертаючись у межах одного твору до попередньої думки. Цим вінпорушує стрункість композиції і чіткість усвідомлення цілісностітексту реципієнтом. З другого боку, такий прийом містить і певнепозитивне зерно: декілька разів повертаючись до прокльонів Гри-горію і «неподобним єпископам», Фотій змушує читачів сконцент-рувати увагу саме на цьому, найважливішому для себе факті. Цимвін досягає кращого усвідомлення адресатами головної думки по-слання. Щоправда, наведений позитивний момент у тексті з’явивсямимоволі, оскільки письменник не настільки добре володів мис-тецтвом ритора, щоб врахувати такі відносно незначні нюанси. Він,напевне, просто не зміг втримати під контролем логіку викладу влас-них думок. Тим не менше деякі частини послання відзначаютьсясправжнім художнім смаком і високою, хоч часто й не оригіналь-ною образністю. Ось наприклад, слова на похвалу апостолам Пет-рові та Павлові: «...Петр блаженый по истиннh, Петр камень вhрh,на немже основа Христос церковь свою, Петр, иже по волнам мор-скым пhш ходивый, теплый рачитель Христов, иже Симона волхвавъ Римh низверже, яко верховник и предстатель, перваго разбой-ника и татя и ученика діаволова в єресhх». [10, с. 335-336]. «Павелсъсуд избран предћл церковный, многострадалець, доблествен,боговhщанная цhвница, Христов проповhдник и списательвелhніем, труба слову и вhщатель благочестью и языком ловець»[10, с. 335].

З гомілетичних творів Фотія варто відзначити два повчання(бесіди) на недільні євангельські читання: «Повчання у неділю м’я-сопусну про друге пришестя Ісуса Христа» [11, с. 168–178.] та «По-вчання в неділю про блудного сина» [11, с. 196–208.]. Як уже булопомічено [2, с. 306–312], обидва твори зазнали значного впливу ек-зегетичних творів Іоана Златоуста та Теофілакта Болгарського, при-чому Фотій часто запозичує у них не лише думки, але й цілі підроз-діли, цитуючи їхні тексти іноді буквально. Щоправда, оригінальністьФотія як письменника не можна зовсім заперечувати. Сучасне йомужиття все ж проривалося у його проповіді крізь позачасову екзиге-зу біблійних текстів. Митрополит Фотій жив у XV ст., наприкінцішостої тисячі років від сотворення світу за Біблією. На 7000 р.,

20

тобто на 1492 р. від дня народження Христа, православні теологипророкували кінець світу з другим пришестям Ісуса Христа і Страш-ним Судом [7, с. 135–154.] Фотій, як, до речі, і його попередникКипріян і сучасник Григорій Цамблак, щиро вірив, що він живе в«останні часи» людства, і не переставав нагадувати про це своїйпастві, закликаючи вірних робити «дhла свhта», поки ще є час.

У «Повчанні в неділю про блудного сина» проповідник спо-чатку розмірковує про довготерпеливість та всемилостивість Божу,а потім досить детально пояснює пастві євангельську притчу проблудного сина і закликає до покаяння, нагадуючи про близькийкінець світу: «конець лhтом приближається» [11, с. 205] і «деньпослhдній приспhваяи» [11, с. 205-206]. Фотій іще раз благає своїхслухачів очистити свої душі й серця, вимити сльозами свої очі відтяжкого гріховного сну й з каяттям та сповіддю прийти до майстер-них духовних лікарів, показати усі свої виразки («язвы») [11, с. 208]тим, хто їх зможе вилікувати.

Тема кари Божої за людські гріхи продовжувала розвиватися йу інших творах письменника. Нині відомо чотири твори проповід-ника, написані з приводу пов’язаних з природою нещасть і ка-таклізмів, таких як посухи, пошесті, голод, незвично холодні зимиі т. ін. Усі тогочасні люди і сам Фотій, у всіх тих бідах бачили зна-мення наближення кінця світу, що були відомі з Об’явлення ІоанаБогослова, Послання Варнави, творах св. Іполита Римського, cв.Мефодія Патарського, cв. Андрія Кесарійського, апокрифічного«Видіння Даниїла» тощо. Їхні пророцтва, напевне, у той час пост-ійно звучали у проповідях парафіяльних священників.

Окружне послання до усіх православних християн Великогокнязівства Литовського [11, с. 225–247], спрямоване до м. Кам’янця(Подільського), написане після червня 1420 р., коли після смерті Гри-горія Цамблака взимку 1419-1420 р. Фотій з благословення князяВітовта знову підпорядкував собі українські та білоруські єпархії.Про це Фотій вказує на початку твору, наголошуючи при цьому цілкому дусі емоційно-експресивного стилю, що дуже хворів «духовно, из-ливаяся слезами» [11, с. 226], від розлуки з любов’ю і духовною спо-рідненістю «литовських» православних. Владика ще раз нагадує просвій прихід до них, щоб сіяти у їхніх серцях слово Боже, «представ-ляти... трапезу духовную брашна негибнущаго» [11, с. 226].

Цей твір було, напевне, написане під час посухи, коли «великеполум’я вогненне» охопило Кам’янець.

Ще одна з проповідей Фотія «Поученіє о бездождьи» («По-вчання про посуху») [11, с. 209–224]повністю присвячена цьому

21

стихійному лихові. Проте високопоетичні описи посухи та вража-юча картина всенародного каяття мешканців Ніневії є не оригіналь-ними, а запозиченими з бесіди восьмої, виголошеної під час голодуі посухи св. Василієм Великим, і перекладеним Київським митро-политом з грецької [3, с. 60].

До цієї ж самої бесіди св. Василія Великого Фотій звертаєтьсяпід час компонування ще одного тематичного подібного твору –«Повчання «о єже многократ реченноє и глаголанноє, и нынh пачеко всhм рыданноє» і про кару Божу» [11, с. 279–292]. Як видно іззаголовку проповіді, владика підкреслює, що вже неодноразово звер-тався до пастви із закликом «к исправленію вашему перед Богом»[11, с. 280]. Він нагадує, що вже багато ікон Матері Божої стікаликров’ю і сльозами, а люди каралися полоном, голодом, пошестямиза «преумноженныя всякыя сhти грhхов» [11, с. 280] і все ж про-довжували поводитися як нерозумні тварини і йшли «от казни жена казни, и от язв на язвы» [11, с. 281]. Саме гріхи людські довелидо того, що Бог не отверзає нам «человhколюбія пучину» [11, с.283], а молитви наші марно лунають. Саме тому й епідемії на наснаслані, – продовжує проповідник. Особливо прикро і сумно до слізі ридань, спостерігати картину пошесті, коли люди «стражуще мо-ром и гладом» [11, с. 288] «повсюдh валяющися и от звhрей убо иото птиць на путех бесчислено снhдаєма» [11, с. 283]. Якщо не по-каєтесь, – вкотре повторює Фотій, – то всі загинете. Разом з тимпроповідь закінчується нагадуванням митрополита, що він благаєу Господа безкінечного Царства Небесного для усієї своєї пастви.

Характерним зразком Фотієвої учительної прози є «Посланнядо священиків та монахів «о великом Божіим священствh» [11, с.131–145], у якому викладено основні настанови духівництву Київсь-кої митрополії. Не виключено, що цей твір служив прототипом дляінших Фотієвих повчань[2, с. 300–304]. На початку послання Фотійпідкреслює важливість священицького сану, наголошуючи, що якнебо віддалене від землі, так і віддалене «Христовосвященнодhйствуємоє таинство от всякаго превышьшаго сана, пачемирскаго...» [11, с. 131], оскільки те, що священик священодіє рука-ми, є недосяжним навіть для ангелів. Прийнявши людину смердючуі мертву, Христос зробив її «яко Бога по благодати» [11, с. 133.], до-ручивши священству справу прощення людських гріхів, а також на-дав йому право «здійснювати» велике таїнство перетворення тіла ікрові Христа. Закликаючи священників, що мають лікувати «болhзнидушь человhческих» [11, с. 136], вбратися у доброчинну просвітниць-ку силу ділом і словом, Фотій повторює слова cв. Дионісія Ареопаг-

22

іта: «Достоит бо... быти господно священнику чисту, и тако очища-ти, свhту быти, и тако просвhщати, святу быти, и тако освящати»[11, с. 137]. Ця цитата у проповідника зробилася приказкою, щопереходить у нього з одного повчання до іншого [14, с. 167].

Київський митрополит вимагав, цитуючи Христа, щоб духів-ництво було світлом для світу і сіллю землі, тобто поводилося без-доганно й було в усьому прикладом для людей. Фотій підкреслю-вав: якщо навіть один християнин («єдина овца») [11, с. 137] заблу-кає через наше нехлюйство, то його кров «от рук наших истяжетправедный Судія» [11, с. 137] – Христос. Проповідник підкреслю-вав, що священик мусить бути ревним під час відправи і вести її ізблагоговінням, адже церква – це «сущеє небо земноє» [11, с. 138].

Три послання митрополита Фотія спрямовано до Києво-Печерсь-кого монастиря. Перше з них, «Послання до Успіння Богородиці Киє-во-Печерського монастиря про виконання чернечих заповідей з повчан-ням священникам та священоінокам» [11, с. 293–308], згідно з гіпоте-зою А.Плігузова [11, с. 45], написане влітку 1411 р., коли митрополитвідвідав Київ. У ньому Фотій називає монастирську братію послідов-никами засновників обителі «преподобієм здє просіявших великагоАнтонія и ?еодосія» [11, с. 293] і наводить імена багатьох великих под-вижників, що впорядкували чернече життя: cв. Пахомія, cв. ВасиліяВеликого, св. А?анасія, Григорія Богослова, Ісаака, Доротея, ? і з за-доволенням констатує, що їхні твори відомі інокам Києво-Печерсько-го монастиря. Він також підкреслює, що особливо популярною середних є «Ліствиця» Іоана Синайського (Ліствичника).

Перейшовши до чернечих обов’язків, Фотій благає печерсь-ких іноків в усьому слухатися архимандрита, під час сповіді нічогоне приховувати, пам’ятаючи, що «вся дhла наша откровена станутпред лицем нашим в день великого суда» [11, с. 302]. Фотій підкрес-лює, що ченці мусять бути чистими, як світло, і тільки тоді вонизможуть «просвhщати» [11, с. 304] інших. А якщо вони самі «оск-вернени і отемнени» [11, с. 304], то якже вони можуть очищати іпросвhщати? – ставить риторичне питання проповідник. Пастирзакликає іноків діяти як божественні апостоли, що весь Всесвітпросвітили і привели його до Христа, що сам є «мир и истинна»[11, с. 306]. Як птах якийсь, що вдаряє у дерево і від удару якоговоно згниває, так і «братоненавидhніє» [11, с. 306] усю людську«добродhтель погубляєт» [11, с. 306]. Не словом, а вірою й справа-ми стверджує себе людина і стає спадкоємцем Царства Небесного.

«Послання до Києво-Печерського монастиря на свято Вознес-іння Господня» [11, с. 321–330] та «Послання до Києво-Печерсько-

23

го монастиря про дотримання чернечих заповідей» [11, с. 331–336]своїм змістом фактично повторюють попередній твір. Зауважимо,що останній твір, швидше за все був написаний влітку 1420 р. [11,с. 462], коли Фотій після смерті Григорія Цамблака помирився зВітовтом і вступив в управління церковними справами України таБілорусі. На цю дату вказують слова проповідника, що він був відлу-чений від пастви, а тепер «совhтованієм благороднаго, славнаго,великаго» [11, с. 332] князя Вітовта він з радістю прийшов до неї.

Перу митрополита Фотія належить і один історико-теологіч-ний полемічний трактат – «Слово про сходження Святого Духа» [11,с. 77–114], присвячений одному з основних догматичних розход-жень між Східною і Західною церквами – питанню про Filioque.Написання цього твору звичайно датується 1430 р. – часом поїздкиФотія до Литви, де останній, напевне, мав розмову з Вітовтом щодопланів про поєднання православної та католицької церков [5, с. 267;12, с. 575-576; 6, с. 87; 11, с. 16].

«Слово про сходження Святого Духа», як і більшість творівписьменника, є компілятивним. У творі митрополита Фотія містять-ся великі за обсягом вставки з окружного послання Констянстино-польського патріарха Фотія (858-867; 877-886 рр.), у якому впершебули аргументовані докази Східної церкви проти догми про сход-ження Св.Духа від Сина. Київський митрополит тут також викори-став послання архиєпископу Аквілейському та «Слово про тайно-дію Святого Духа» свого видатного тезки [11, с. 16–17] Ще однимджерелом «Слова про сходження Святого Духа» митрополита Фо-тія, на думку Н.Коб’як [11, с. 17], був один з антилатинських грець-ких збірників. Історико-теологічний трактат Фотія не містить нія-ких відомостей про сучасний йому земний світ, якщо не рахуватизгадку про успіхи Русі у справах віри і благочестя.

Зміст проповідей, грамот і трактату «Слово про сходженняСвятого Духа» свідчить, що Київський митрополит Фотій був чу-довим знавцем Святого Письма, історії Церкви, православної тео-логії і патристики. Особливо ретельно у своїх учительних творахвін запозичував з «Учительського євангелія» Констянтинопольсь-кого патріарха Філотея [1, с. 328] та тлумачень Іоана Златоуста Те-офілакта Болгарського.

Хибою ораторсько-учительних творів Фотія видається їхнянесамостійність, що полягає у буквальному відтворенні в багатьохвипадках одного й того ж зразка, часто власного, а також механічненанизування загальних місць одне на одне, які, щоправда, пов’я-зані однією ідеєю. Деякі проповіді письменника, як слушно заува-

24

жував архієпископ Антоній, є «простою компіляцією невисокоїякості», «нудними і млявими» [1, с. 342].

Фотій, вихований на взірцях візантійської ораторсько-учитель-ної прози, переносить (іноді завдяки автоперекладу, а, можливо, йза допомогою перекладача-редактора) традиції своїх духовних учи-телів. Більше того, синтаксичні конструкції Фотієвих проповідей єхарактерними для грецької мови [14, с. 166; 2, с. 297]; втім для ньо-го, як грека за походженням, це видається цілком зрозумілим.

Фотій зазнав також впливу церковної поезії, чим пояснюється,що окремі фрагменти його творів перегукуються з фрагментами слівКирила Туровського: «Днесь тихаа нам весна Христос праведноєсолнце, свhтлым свhтом нас осіяя, и вhрных мысли просвhщаєть,и о семь праздницh Адам обновися и ликуєть со аггелы, на небесавозлетаа» [11, с. 146].

Художньо-стильові особливості проповідей письменникасвідчать про їхню належність до орнаментального стилю з йогопрагненням до почуттєвої виразності (емфатичності), з використан-ням риторичних запитань, повторів, анафор тощо.

Разом з тим подібність окремих фрагментів ораторсько-учи-тельних творів Фотія до відповідних місць у проповідях КирилаТуровського, Серапіона Володимирського, Кипріяна та ГригоріяЦамблака свідчить, насамперед, про спільні джерела, звідки усі зга-дані вище письменники запозичували матеріал для своїх писань – зБіблії, творів Отців Церкви та ранньохристиянської літератури.

Список літературы

1. Антоний (Вадковский) / Антоний, архиепископ Финляндский иВыборгский. Из истории христианской проповеди: Очерки и исследова-ния. – СПб., 1895. – 390 с.

2. Вадковский, А.В. О поучениях Фотия, митрополита Киевского ивсея Руси / А.В. Вадковский // Православный собеседник. – Казань, 1875. –Ч. 1, № 3. – С. 284–315.

3. Вадковский, А.В. О поучениях Фотия, митрополита Киевского ивсея Руси / А.В. Вадковский // Православный собеседник. – Казань, 1875. –Ч. 1, № 9. – С. 57–86.

4. Голубинский, Е. История русской церкви / Е. Голубинский. – М.,1900. – Т. 2, первая пол. т. – VIII + 919 с.

5. [Горский А.]. Фотий, митрополит Киевский и всея России // При-бавления к изданию святых отцов в русском переводе. – М., 1852. – Ч. 11. –С. 207–271.

25

6. Павлов, А. [C.]. Критические ответы по истории древнейшей гре-ко-русской полемики против латынян / А. Павлов. – Спб., 1878. – 158 с.

7. Пелешенко, Ю.В.Українська література пізнього Середньовіччя(друга половина XIII–XV ст.). Джерела. Система жанрів. Духовні інтенції /Ю.В. Пелешенко – К., 2004. – 422 с.

8. Полное собрание руських летописей, изданное археографическойкомиссией. – Спб., 1897. – Т. 11. – VII+254 с.

9. Прохоров, Г.М. Фотий / Г.М. Прохоров // Словарь книжников икнижности Древней Руси. – Ленинград, 1989. – Вып. 2, ч. 2. – С. 475–484.

10. Русская историческая библиотека, издаваемая Археографическоюкомиссиею. – Т. 6. Памятники древнерусского канонического права. –Ч. 1. – Спб., 1880. – 930 стб+316 стб+70 стб.

11. Фотий, митрополит Киевский и всея Руси. Сочинения, Книгаглаголемая Фотиос / Подготовка текстов – Н.А. Кобяк, А.И. Плигузов;Н.А. Кобяк (Предисловие, палеогр. описание рукописи БАН, Приложение1, Комментарии, Указатели), А.И. Плигузов (Приложение 2), Н.А. Кобяк,Е.В. Крушельницкая, Э.В. Шульгина (Приложение 3), А.Л. Лифшиц (Опи-сание графико-орфографических особенностей). – М., 2005. – 496 с.

12. Хойнацкий, А. Святитель Фотий, митрополит Киево-Московскийна Волыне / А. Хойнацкий // Волынские епархиальные ведомости. – 1873. –С. 570–577.

13. Шараневич, І. Исторія Галицко-Володымірской Руси / І. Шаране-вич. – Львів, 1863. – 462 с.

14. Шевырев, С.П. История русской словестности / С.П. Шевырев –Спб., 1887. – Ч. 3. – 223 с.

УДК 821.111 (092 Б. Джонсон)

Надежда КомарГродно

ДРАМАТУРГИЯ БЕНДЖАМИНА ДЖОНСОНА:ТРАДИЦИИ И НОВАТОРСТВО

Драматургия Елизаветинской эпохи по праву считается наи-более выдающимся периодом в истории английской драматургии.Экономические и политические предпосылки развития Англии вXV–XVII веках дали основания для появления на мировой аван-сцене таких значимых и повсеместно известных деятелей культу-ры, как Кристофер Марло, Иниго Джонс, Бенджамин Джонсон,Уильям Шекспир.

26

Рост городской культуры дал толчок дальнейшему расцветуразличных театрализованных праздников, традиция которых ухо-дит в еще более отдаленное прошлое, к сельским, в свою очередьтеатрализованным играм, где, в частности, постоянно обыгрыва-лись сюжеты о Робине Гуде. Городские игры, приуроченные к праз-днованию важных дат из истории города или графства, становятсяочень популярны. XIV и XV века были эпохой постепенного обед-нения миракля – старого средневекового и преимущественно рели-гиозного жанра – и расцвета мистерии, превратившейся в гигантс-кое зрелище. Мистерия иногда растягивалась на несколько дней,охватывала сотни исполнителей, требовала немалого декоративно-го искусства. Но в XIV–XV вв. все определеннее на смену этимжанрам выдвигается моралите, отмеченное вниманием к изобра-жению чувств, страстей, пороков [4, с. 45]. В моралите находит сце-ническое воплощение чосеровская традиция. В моралите «Всякийчеловек» (конец XV в.), например, можно обнаружить и попыткуобобщенной характеристики этого «всякого человека» (за которойстоит англичанин XV в.).

Вторая половина XVI в., а точнее, 1570-е годы стали в Англиипериодом быстрого развития театра и драматургии. Возрожденчес-кий английский театр восходит к искусству бродячих актерскихтрупп, они показаны в «Гамлете», хотя и на более позднем этапе,уже в эпоху самого Шекспира. Наряду с профессиональными акте-рами в спектаклях выступала и мастеровая братия (это тоже изоб-ражено Шекспиром в комедии «Сон в летнюю ночь»), а кроме того,университетская молодежь, о чем у Шекспира вспоминают на ста-рости лет Фальстаф и Полоний [7, с. 10].

В английских университетах, как и в других старых универси-тетах Европы, культивировались школьные театры, любительскиестуденческие труппы ставили на сцене классические произведениясначала латинской, а затем и греческой драматургии. Постепенно кэтому «ученому» репертуару стали прибавляться пьесы, созданныев недрах университетских кругов. Так могли возникнуть связи спрофессиональным бродячим театром; актеры приглашались сту-дентами для режиссуры и для исполнения наиболее сложных ро-лей, а затем лицедеи-профессионалы возвращались в свою среду,обогащенные общением с университетской молодежью: волна ан-тичных сюжетов хлынула в английскую драматургию [1, с. 34].

Театр прокладывал себе дорогу и в высшее общество. Прианглийском дворе, охотно перенимавшем манеры и обиход италь-янских князей с их полной развлечений придворной жизнью, стали

27

практиковаться большие эффектные представления-маскарады, тре-бовавшие режиссуры и большого декоративного профессиональ-ного мастерства.

На рубеже XVI–XVII вв. на английской сцене разгорелась такназываемая «война театров», нашедшая отражение в «Гамлете»: «Не-мало было шуму с обеих сторон...одно время за пьесу ничего не да-вали, если в диалоге сочинитель и актер не доходили до кулаков» [3,с. 76]. Здесь содержится указание на расстановку сил в этой «войне».С одной стороны – «сочинитель», т.е. литератор, создающий пьесукак произведение. С другой – актеры или драматурги, являющиесяодновременно актерами, и они приспосабливают пьесу к условиямсцены и вкусам публики так, как им захочется. Не всегда стороныразграничивались отчетливо, тем более что литературно-театраль-ная борьба осложнялась личной неприязнью, и, по существу, про-тивники отличались друг от друга гораздо меньше, чем это им каза-лось или чем они стремились это представить. Но борьба в целомбыла пересмотром принципов, на которых до этого строился англий-ский театр и его драматургия [2, с. 44]. Центральным полемическимпунктом оказалась именно та самая «неправильность», определяв-шая природу английской драматургии. Эта «неправильность» вызы-вает некоторую иронию и продолжает служить шекспировской дра-матургии. «Война театров» вспыхнула как раз в момент расцветашекспировского гения, на высшей точке развития английской ренес-сансной драмы. Зрелость, выявленность возможностей «неправиль-ной» драмы и сделали насущным обсуждение ее особенностей.

Шекспир держался в этой борьбе особняком, склоняясь все-таки больше в сторону «актерскую». А «сочинителем» в наиболееярком виде выступал его младший современник, друг и отчастисоперник Бен Джонсон (1572–1637), который отстаивал права ли-тератора и литературы не только в театре, но и в обществе.

По своему происхождению, образованию и ориентации БенДжонсон мог бы принадлежать к «университетским умам», но всту-пил он в литературу, когда «университетские умы» уже в основномзавершили свой творческий и жизненный путь. Правда, Бен Джон-сон в университете не учился, однако, усиленно занимаясь в лондон-ской школе, «добился обширной учености». Зачисленный по проис-хождению своего отчима в каменщики (отца он потерял очень рано),Бен Джонсон совсем юным работал на укладке городской стены вСити. Записался в армию и был на войне в Нидерландах, где показалсебя человеком необычайной храбрости и силы. По возвращении народину стал профессиональным драматургом. Успех ему принесла

28

комедия «Всяк в своем нраве» (1598), в числе исполнителей кото-рой был Шекспир. Как отмечают исследователи творчества БенаДжонсона, успехом этим были все довольны, кроме самого авто-ра. Бен Джонсон считал, что оценена комедия была не по тем до-стоинствам, которые составляли его творческую программу.

В творчестве Бена Джонсона нашел выражение как художе-ственная система предклассицизм. Его творчество следует рассмат-ривать и в связи с поздним Ренессансом, детищем коего оно было вполной степени, и в связи с идеологической и эстетической ситуа-цией XVII в. как новой эпохи, начавшейся в Англии в 1620-х годах[5, с. 65]. Деятельность Джонсона и затянулась почти до серединывека: свидетель расцвета Шекспира, он был и старшим современ-ником Мильтона.

Предклассицистическая линия чувствуется и в историческихтрагедиях Джонсона – в «Падении Сеяна» (1603) и в «Заговоре Ка-тилины» (1611). По сравнению с трагедиями Шекспира на антич-ные темы, написанными почти в те же годы, пьесы Джонсона «пра-вильны», в них нет характерных для шекспировской трагедии «двухярусов», давление народа на события пьесы чувствуется как воз-действие внешней силы, находящейся за кулисами сюжета, харак-теры прописаны по определенной схеме. Катилина – это заговор-щик, мечтающий стать тираном, Тиберий в «Падении Сеяна» – за-конченный деспот; другие персонажи оказываются несколько в тени,оставляя активную позицию для главных действующих лиц, кото-рые стоят попарно – Катилина и Цицерон, Сеян и Тиберий. Дей-ствие теряет динамизм, свойственный трагедиям Шекспира, и при-обретает черты однолинейной интриги, которую ведет то или иноелицо [8, с. 23]. Построенные по правилам латинских риторов, диа-логи текут плавно или рассчитанно вспыхивают в драматичныемоменты. Чувствуется рационалистически продуманный поэтичес-кий порядок. Неразумность или разумность поступков играет ог-ромную роль. Заговор Катилины весьма неразумен. И, наоборот,отпор, оказываемый Катилине Цицероном, республиканским геро-ем Бена Джонсона, охранителем республиканского Рима, преждевсего, разумен. Ясно видно, что именно в этих трагедиях Бен Джон-сон отходит от традиций английского ренессансного театра и стре-мится утвердить на сцене теорию ученого и поучающего театра.

Вместе с тем драматургию Бена Джонсона, несомненно, отде-ляет большая дистанция от классицистической трагедии, в рамкахкоторой была бы, например, немыслима грубая сцена расправы надСеяном и его малолетней дочерью.

29

Особенности предклассицизма выявляются в цикле комедийиз жизни современного ему общества. Бен Джонсон создал гале-рею современных трагикомических характеров: венецианский ро-стовщик – скупец и лицемер («Вольпоне», 1606), шарлатан, нажи-вающийся на глупости обывателей («Алхимик», 1610), ханжи и са-модовольные мещане («Эписин, или Молчаливая женщина», 1603)пополняют богатую коллекцию характеров елизаветинской драмы.Эти образы – торжество примененной на практике, созданной Джон-соном теории «нравов», т. е. такого изображения человеческой на-туры, при котором художник стремился бы к выражению опреде-ленного, наиболее характерного для этого лица свойства. Эту «тео-рию свойств» Джонсон разрабатывал и практически, начиная с ко-медии «Всяк в своем нраве», и теоретически в своих высказывани-ях об искусстве, которым в его пьесах отводились прологи, эпило-ги и, наконец, целый сборник критических заметок, объединенныхобщим названием «Леса для постройки, или Открытия о людях ипредметах» (опубликован посмертно в 1640 г.). В них, как и в дру-гих случаях, Джонсон всячески подчеркивает значение образова-ния для поэта, торжество разума в создании поэтического произве-дения, выдвигает образ ученого поэта в противовес поэту, действу-ющему по наитию. В этом плане Бен Джонсон счел возможнымкритиковать Шекспира за недостаток учености.

В том и состоит своеобразие Джонсона как художника слова,что в нем жил дух ренессансного искусства, вырывавшийся из пре-делов предклассицистской эстетики [6, с. 51]. Это замечательноекачество Бена Джонсона нашло выражение в комедии «Ярмарка вдень Святого Варфоломея» (1614), близкой по колориту к народ-ным сценам из комедий Шекспира. Новатор, верный себе, Бен Джон-сон делает сюжетом своей комедии сельскую ярмарку; все связанос ней, здесь мы знакомимся с персонажами комедии, узнаем их ха-рактеры. Если Шекспир высмеивал пуритан в известной мере инос-казательно, у Джонсона они выведены в своем обычном виде: вотпуританский ханжа-наставник, Реби Бизи (Деляга), воюющий про-тив кукольного театра и снисходительно поощряющий свою паству;продажный судья Овербери (Перебор), глупые и чванливые про-винциальные дворяне, конские барышники, воры, гулящие бабытолкутся на ярмарке, обманывают друг друга, создают некую смеш-ную бессмыслицу, прототип которой – английское общество на пе-реломе от героического века к прозаическому, в котором устанав-ливалась власть денег.

30

Много сил отдал Бен Джонсон сочинению многочисленныхмасок и других пьес для придворного театра, поскольку корольЯков I, наследник Елизаветы, сделал его своим придворным поэтом.

Умер Бен Джонсон в бедности, но похоронен был с почетом вВестминстерском аббатстве, и вообще он пользовался авторитетомистинного мастера, ценителя, знатока литературы. В этом плане егоусилия увенчались исторически важным успехом. Он действитель-но много сделал для утверждения престижа литературной профес-сии. Он стал первым придворным поэтом-лауреатом. Его назначи-ли официальным историографом Лондона. При этом надо учесть,что «редкостный Бен», как называли его современники, никогда неукрощал своего нрава, не сдерживал свой резкий язык и буйныйнрав; умел заставить считаться с собой. Он сам подготовил собра-ние своих сочинений и выпустил их под общим наименованием«Труды» (Works), которое стало для англичан традиционным.

На склоне своих дней Бен Джонсон совершил путешествие пеш-ком (по причине бедности) в Шотландию, к своему другу-поэту Драм-монду, аристократу, владельцу замка, и вел с ним литературные бесе-ды, а тот старался записать их, отдавая себе полный отчет в принци-пиальном значении каждого слова «редкостного Бена».

Отношения Бена Джонсона и Шекспира, личные и литератур-ные, и вообще соотношение этих величин на литературно-театраль-ной сцене – проблема важнейшая, но, как ни странно, еще недоста-точно изученная. Как уже сказано, Бен Джонсон критиковал Шекс-пира за всевозможные «неправильности», неряшливость, недоста-точность отделки пьес, однако именно он был участником посмер-тного издания собрания шекспировских пьес и в стихотворном пре-дисловии к этому изданию отчетливо определил значение Шекспи-ра для своего века и – «на все времена».

Шекспир и Бен Джонсон, как, с другой стороны, КристоферМарло и Шекспир, – это соприкосновение и столкновение разныхэпох в литературе, между ними и преемственность, и полемика.Причем если на переходе от драматургии Марло к драматургииШекспира мы не чувствуем существенных потерь, ибо развитиеполучают те же принципы, то известная обедненность бен-джон-соновского театра, в особенности трагического, выступает по срав-нению с шекспировским несомненно [9, с. 19]. Собственно утрачи-вается основное – органика, нехватку которой Бен Джонсон стре-мится возместить продуманностью, мастерством. Он усиленно под-крепляет свою практику теорией, ибо такая практика нуждается ввидимой поддержке теории. Теория выступает на первый план,

31

поскольку несет в себе норму, которой сам же автор оказывается неспособен соответствовать, и дело заключается не только в рацио-налистическом складе ума Бена Джонсона, не просто в нехваткечисто поэтического таланта, но и того факта, что такая фигура, какдраматург-теоретик, выходит на первый план по мере кризиснойперестройки самого поэтически-«неправильного» театра.

Список литературы

1. Брандес,У. Собрание сочинений: в 5 т. / У. Брандес. – Киев, 1973.Т. 3: Английская литература.

2. Геттнер, Г.Т. История всеобщей литературы XVIII в. Английскаялитература / Г.Т. Геттнер; пер. Пыпина. – М., 1968.

3. Жюссеран, И. История английского народа в его литературе /И. Жюссеран. – СПб., 1898.

4. Тэна, М. Развитие политической и гражданской свободы в Англиив связи с развитием литературы / М. Тэна. – СПб., 1976.

5. Courthope, W.J. History of English Poetry / W. J. Courthope. – 1903–1905.6. Elton, O. Survey of English Literature / O. Elton. – 1920.7. Garnett, Gosse. English Literature / Gosse Garnett. – London, 1984.8. Gross, W.L. The development of English Novel / W.L.Gross. – London,

1991.9. Waller and Word. Cambridge History of English Literature, 15 vv. –

1978–1984.

УДК 821.161

Сяргей КавалёўЛюблін

ЛІТАРАТУРА ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГАЎ ЭПОХУ РЭНЕСАНСА: ТРЫ ПЛЫНІ

Літаратура ў Вялікім княстве Літоўскім стваралася адразу нанекалькіх мовах, пачынаючы ад свайго ўзнікнення ў эпоху ПознягаСярэднявечча (ХIV–XV стст.). Рэлігійныя творы (жыціі, хаджэнні,апокрыфы) пісаліся на царкоўнаславянскай мове (так званай «сло-венской»), а агульнадзяржаўныя летапісы, свецкія перакладныяаповесці і рэдкія публіцыстычныя творы – на мове старабеларус-кай (так званай «руськой»). Яшчэ большай разнастайнасцю вылу-

32

чаўся моўны дыяпазон літаратуры Княства ў эпоху Рэнесанса, ўсувязі з распаўсюджаннем у гэтай частцы Еўропы лацінскай іпольскай моў, якія ўжо напрыканцы XVІ ст. пачалі дамінаваць упрыгожым пісьменстве.

У эпоху Рэнесанса літаратура стала ў значнай ступені друка-ванай, і яе шматмоўнасць з’яўляецца непасрэдным адлюстраван-нем шматмоўнасці кнігадрукавання ў Вялікім княстве Літоўскім.Па звестках польскай даследчыцы М.Б. Тапольскай у XVІ – пер-шай палове XVІІ стст. з агульнай колькасці кніг 46 % выдадзена ўКнястве на польскай мове, 38 % – на лацінскай, 10 % – на старабе-ларускай і царкоўнаславянскай [14, с. 121]. Як бачым, з усіх выдан-няў найбольшую колькасць складалі кнігі, друкаваныя польскаймовай (з некаторымі мясцовымі асаблівасцямі), найменшую – кнігі,друкаваныя кірыліцай (альбо на старабеларускай мове, альбо нацаркоўнаславянcкай, таксама з некаторымі рысамі старабеларускаймовы). Праўда, паводле падлікаў літоўскага даследчыка А.А. Ануш-кіна, моўная сітуацыя ў кнігадрукаванні Kняства ў эпоху Рэнесан-са выглядала крыху іначай: «Выдадзена кніг з 1525 па 1599 г. – 324,у тым ліку на мовах: рускай (беларускай) – 50, літоўскай – 3,польскай – 114, латышскай – 1, італьянскай – 1, грэцкай – 1, лацін-скай – 151. Адначасова на некалькіх мовах выдадзена 3 кнігі» [1, с.13]. Паводле гэтых падлікаў, у кнігадрукаванні дамінавала лацінс-кая, а не польская мова. Але А.А. Анушкін даследаваў толькі вы-данні XVІ ст. з друкарняў Вільні і Еўя, без уліку прадукцыі друкар-няў Бярэсця, Нясвіжа, Лоска, Заблудава і, у адрозненне ад М.Б. Та-польскай, не разглядаў выданні першай паловы XVІІ ст., калі пала-нізацыя культуры Беларусі і Літвы стала асабліва прыкметнай.

Такім чынам, у літаратуры Вялікага княства Літоўскага эпохіРэнесанса можна вылучыць тры важнейшыя плыні: беларускамоў-ную, лацінамоўную і польскамоўную. З вышэйзгаданых падлікаўвыразна відаць, што кірылічныя выданні займалі трэцюю пазіцыю ўкнігадрукаванні Вялікага княства Літоўскага XVІ ст. пасля выдан-няў лацінскіх і польскіх (праўда, старабеларуская і царкоўнаславян-ская мовы дамінавалі ў рукапіснай літаратуры [падрабязн. гл.: 6]).

Пражскімі і віленскімі кірылічнымі выданнямі 1517–1525 гг.Францыска Скарыны пачалося кнігадрукаванне Беларусі і Літвы.На жаль, пасля таго, як дзейнасць Ф. Скарыны ў Вільні спынілася,наступная друкарня на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага з’я-вілася толькі ў 1553 г. і пачала выдаваць кнігі ўжо на польскай мове.На польскай і лацінскай мовах выдавала сваю прадукцыю боль-шасць іншых друкарняў Беларусі і Літвы другой паловы XVІ ст.

33

Праўда, у 1562 г. дзве кнігі на старабеларускай мове выдаў уНясвіжы Сымон Будны, на роднай мове пачаў друкаваць «Евангел-ле» ў 70–80-я гг. Васіль Цяпінскі, значную колькасць кірылічныхдрукаў выпусцілі, пачынаючы з 1575 г., у Вільні Мамонічы (у тымліку каталіцкі «Катэхізіс» з 1585 г.), а з 90-х гг. – друкарня Віленс-кага праваслаўнага брацтва.

Але калі на лацінскай і польскай мовах друкавалася акрамябогаслужэбнай літаратуры шмат літаратуры свецкай (навуковыя,гістарычныя, мастацкія тэксты), то кірыліцай – пераважна творырэлігійнага зместу. Вельмі рэдка ў кірылічных друках XVІ ст. змяш-чаліся вершаваныя творы (звычайна гэта былі эпіграмы на магнац-кія гербы), няма пакуль ніякіх звестак пра выданне ў XVІ ст. вер-шаваных тэкстаў на старабеларускай мове асобнымі зборнікамі.

Значную частку кірылічных друкаў складалі кнігі на царкоў-наславянскай мове, традыцыйнай для праваслаўнага духавенства,што таксама не спрыяла развіццю беларускай мовы і літаратуры.

Калі, напрыклад, гетман Рыгор Хадкевіч хацеў даручыць ІвануФёдараву і Пятру Мсціслаўцу выдаць «Вучыцельнае евангелле» ўперакладзе на простую (беларускую мову) для ўразумення звычай-ных, неадукаваных людзей – «мудрыя, вучоныя людзі» адгаварыліяго ад такога намеру і кніга выйшла ў 1569 г. у Заблудаве на трады-цыйнай царкоўнаславянскай мове (Я.Л. Неміроўскі лічыць, штогэтымі «мудрымі» людзьмі былі ўцёкшыя з Маскоўскага княствакнязь Андрэй Курбскі і старац Арцемій [5, с. 84–86]).

Кнігадрукаванне на царкоўнаславянскай і старабеларускай мо-вах было цесна звязана найперш з праваслаўем, і адставанне кіры-лічнага кнігадрукавання ад кнігадрукавання на лацінскай і польскаймовах шмат у чым вытлумачваецца пазіцыяй праваслаўнага духа-венства, якое значна пераўзыходзіла каталіцкае ў кансерватыўнасціі ваяўнічай непрымірымасці да ўсяго новага ў рэлігійным і гра-мадскім жыцці. «У той час малюнак унутранага стану праваслаўя ўВялікім княстве Літоўскім быў глыбока крызісным: цемрашальства,нізкі інтэлектуальны ўзровень духоўных пастыраў, сіманія, адсут-насць неабходнай колькасці школ, вучэбных дапаможнікаў, неразу-менне прагрэсіўнай ролі кнігадрукавання, новаўвядзенняў эпохі,абыякавасць веруючых да лёсу царквы, роднай мовы» [3, с. 20-21].Напрыканцы XVІ ст. заняпад праваслаўнай царквы ў параўнанні зіншымі канфесіямі Вялікага княства Літоўскага стаў асабліва прык-метны, што выклікала небеспадстаўную трывогу найбольш сумлен-ных прыхільнікаў праваслаўя.

34

Шырокае распаўсюджанне ў Беларусі і Літве лацінскай мовыў апошняй чвэрці XVІ ст. з’явілася адным з вынікаў дзейнасці езуі-таў на гэтых землях. Да таго часу веданне лацінскай мовы як мовыантычнай і агульнаеўрапейскай культуры было прывілеем вузкагакола асветнікаў-гуманістаў (напрыклад, Эразма Цёлка, Міколы Гу-соўскага), а як мовы каталіцкага богаслужэння – прафесійным аба-вязкам святароў у касцёлах. У суседняй Польшчы лацінская мовабыла распаўсюджана значна шырэй, з’яўлялася кананічнай мовайбогаслужэння, традыцыйнай літаратурнай мовай, мовай каралеўс-кай канцэлярыі, судовага справаводства, але нават там заставаласямовай эліты [падрабязней гл.: 13].

Толькі ў самым канцы XVІ – напачатку XVІІ стст., калі езуітыадкрылі ў Беларусі і Літве цэлы шэраг школ і калегіумаў, а ў Вільніў 1579 г. заснавалі акадэмію, калі друкарня Віленскай езуіцкай ака-дэміі навадніла княства шматлікімі рэлігійнымі трактатамі, палем-ічнымі брашурамі, панегірычнымі зборнікамі на лацінскай мове,тады толькі лацінская мова стала здабыткам адносна шырокіх слаёўарыстакратыі, шляхты, гараджан Вялікага княства Літоўскага.

Аднак хаця друкарня Віленскай акадэміі (да 1579 г. – друкарняМікалая Крыштафа Радзівіла «Сіроткі») выдала ў канцы XVІ ст. ня-мала зборнікаў з вершаванымі практыкаваннямі навучэнцаў і выпус-кнікоў акадэміі, яны не ўнеслі прыкметнага ўкладу ў тагачасную літа-ратуру Беларусі і Літвы, бо не вылучаліся ні глыбокім зместам, нідасканалай формай (у адрозненне ад багатай і разнастайнай твор-часці паэтаў-езуітаў XVІІ ст.: Мацея Сарбеўскага, Лаўрэнція Бойе-ра, Яна Эйсманта і інш.). Росквіт езуіцкага вершаскладання быў яшчэнаперадзе, і адбыўся ён ужо ў культурна-стылёвых рамках барока.

На лацінскай мове пісалі ў апошняй чвэрці XVІ ст. Франці-шак Градоўскі, Ян Радван, але па веравызнанні гэтыя аўтары быліпратэстантамі, скончылі заходнееўрапейскія універсітэты і прад-стаўлялі лагер Рэфармацыі, у той час як езуіцкія паэты з’яўлялісяактыўнымі прыхільнікамі ідэй Контррэфармацыі.

Шырокае распаўсюджанне польскай мовы ў Беларусі трады-цыйна адносяць да эпохі Барока, да перыяду Контррэфармацыі ізвязваюць з паступовай стратай Вялікім княствам Літоўскім дзяр-жаўнай незалежнасці, з наступам каталіцызму на праваслаўе, з пра-цэсам агульнай паланізацыі краіны і выцясненнем з афіцыйнагаўжытку беларускай мовы на працягу XVІ–XVІІ стст. А польскамоў-ная літаратура як адметная з’ява ў культуры Беларусі ўвогуле аса-цыіруецца з ХІХ ст., з творчасцю паэтаў-рамантыкаў, сучаснікаў іпаслядоўнікаў Адама Міцкевіча.

35

Вывучэнне шматмоўнай літаратуры эпохі Рэнесанса пры-водзіць, аднак, да высновы, што ўжо ў XVІ ст. польскамоўная літа-ратура займала адметнае месца ў пісьменстве Вялікага княстваЛітоўскага. Шырокае распаўсюджанне ў кнігадрукаванні і літара-туры польскай мовы тлумачыцца перш-наперш тым, што насупе-рак патрыятычным спробам С. Буднага і В. Цяпінскага выдавацьна беларускай мове пратэстанцкія кнігі мовай Рэфармацыі ў Бела-русі і Літве стала польская мова. Прычыніліся да гэтага, несумнен-на, браты Мікалай Радзівіл Чорны (1515–1565) і Мікалай РадзівілРуды (1512–1584), правадыры кальвінізму – найбольш пашыранайу Беларусі пратэстанцкай плыні. Шчырыя ліцвіны ў палітыцы,прыхільнікі поўнай незалежнасці і самастойнасці Вялікага княстваЛітоўскага, абодва Мікалаі па-польску чыталі і размаўлялі (хацяведалі і беларускую мову), былі пабраныя з полькамі і адчувалі сябеў пэўнай ступені носьбітамі польскай культуры.

Акрамя суб’ектыўных прычын былі і аб’ектыўныя: кальвінс-кія ідэі даходзілі ў Літву і Беларусь праз Малапольшчу і Падляш-ша, пратэстанцкія дзеячы суседніх рэгіёнаў трымаліся разам, выс-тупаючы агульным фронтам супраць каталіцкага касцёла. Нейкі часкальвінскія зборы ў Кароне і Княстве мелі агульную арганізацыю,беларускія і літоўскія пратэстанты высылалі сваіх прадстаўнікоўна генеральны сінод у Польшчу [12, с. 54]. Зразумела, што братампа веры для паразумення патрэбна была нейкая агульная мова, апаколькі польскіх братоў было больш і яны раней далучыліся дапраўдзівай веры, то менавіта польская мова «выбіраецца на ўсход-зе Еўропы пратэстантамі розных краін у якасці міжнароднай. Восьчаму не варта здзіўляцца, што ў друкарнях Бярэсця, Нясвіжа, Лос-ка ды іншых кнігі друкавалі ці не выключна на польскай мове» [Ла-бынцаў, 1990, с. 166-167].

У 1553 г. берасцейскі стараста, віленскі ваявода, канцлер вялікілітоўскі Мікалай Радзівіл Чорны разарваў адносіны з каталіцкімкасцёлам і арганізаваў у Бярэсці першы на тэрыторыі княствакальвінскі збор. На кароткі час – да канца 60-х гг. XVI ст. – Бярэсце(цяпер – Брэст) ператвараецца ў адзін з інтэлектуальных цэнтраўЕўропы, куды з’язджаюцца вядомыя вучоныя, пісьменнікі, музы-канты, а таксама ў буйны выдавецкі цэнтр, які прызначаў сваю пра-дукцыю не толькі чытачам Беларусі і Літвы, але і Польшчы (імкнен-не друкароў рэалізоўваць частку накладаў за Бугам – яшчэ аднапрычына дамінацыі ў літаратуры Княства польскай мовы). Спачат-ку з ініцыятывы канцлера ў Бярэсці наладжвае выдавецкую справувучань Эразма Ратэрдамскага – кракаўскі друкар Бернард Ваявуд-

36

ка. Пасля трагічнай смерці Б. Ваявудкі ў 1554 г. друкарня спыніласваю дзейнасць, але праз чатыры гады ў Бярэсці пачала працавацьдрукарня Станіслава Мурмеліуса і Цыпрыяна Базыліка, таксама прыпадтрымцы М. Радзівіла Чорнага (абедзве друкарні выдавалі кнігіна польскай мове).

У 50-х гг. пачаўся актыўны пераход магнатаў і шляхты з ката-ліцызму і праваслаўя ў лагер пратэстантызму, а ў канцы 60-х гг.прыхільнікі новага веравызнання займалі ўжо ўсе, па сутнасці, важ-нейшыя дзяржаўныя пасады ў Вялікім княстве Літоўскім. Менаві-та ў 50–60-х гг. XVI ст. у беларускай літаратуры з’яўляюцца пер-шыя польскамоўныя творы, польская мова робіцца літаратурнаймовай на тэрыторыі Беларусі і Літвы, больш папулярнай, чым усамой Польшчы, дзе ў літаратуры панавала лацінская мова.

Пасля Люблінскай уніі польская мова зрабілася універсаль-най мовай зносін паміж рознымі народнасцямі Рэчы Паспалітай,хаця не мела статуса дзяржаўнай мовы ні ў Вялікім княствеЛітоўскім, ні ў Кароне (дзяржаўнымі мовамі там былі адпаведнастарабеларуская і лацінская).

«Была гэта тыповая для часоў Рэнесанса з’ява, што хаця ў спра-вах нацыянальных і палітычных пераважаў партыкулярызм,лінгвістычны фактар з’яўляўся элементам, які з’ядноўваў вялікую,складзеную з некалькіх супольнасцяў дзяржаву. У гэтай сітуацыісамыя заўзятыя праціўнікі уніі з Польшчай пратэставалі супрацьяе на польскай мове, на гэтай мове слухалі пропаведзі і чыталі каль-вінскія кнігі» [14, с. 27-28].

У XVI ст. польская мова была мовай вялікакняжацкага двара,які ўтварыўся з мясцовай арыстакратыі падчас знаходжання караляпольскага, вялікага князя літоўскага ў Вільні (цікава, што ў другойпалове XVIІ ст. у Расіі польская мова таксама нейкі час была «...мо-ваю двара і адукаванага асяроддзя, адыгрываючы тую ролю, якаяпазней выпала на долю французскай» [4, с. 67].

Польская мова была зразумелая прадстаўнікам усіх веравыз-нанняў і мела ў параўнанні з лацінскай і старабеларускай мовамінайбольш шырокую чытацкую аўдыторыю сярод адукаваных маг-натаў, шляхціцаў, гараджан. Менавіта таму з канца XVI ст. польскуюмову пачынаюць актыўна выкарыстоўваць беларускія і ўкраінскіяправаслаўныя аўтары, у навучальныя праграмы брацкіх школаўпоруч з лацінскай і стараслявянскай мовамі ўваходзіць і польская.

«Хто хацеў распаўсюдзіць праваслаўныя ідэі сярод шырэйша-га кола чытачоў, той мусіў звяртацца да польскай мовы» [8, с. 29].

37

У Вялікім княстве Літоўскім, а не ў Польшчы былі выдадзеныпершыя пераклады на польскую мову Цыцэрона, Кальвіна, ЭразмаРатэрдамскага, Анджэя Фрыча-Маджэўскага, А. Паляка; прызна-чаліся гэтыя пераклады для сярэднеадукаванага чытача як Вяліка-га княства Літоўскага, так і Кароны.

Шырокае выкарыстанне польскай мовы ў кнігадрукаванні і літа-ратуры Беларусі і Літвы неправамерна было б, аднак, тлумачыць яквынік выцяснення менш развітай мовы больш развітай, як вынік пана-вання культуры Польшчы над культурай Вялікага княства Літоўскага.

У другой палове XVI ст. у Польшчы польская мова і літарату-ра яшчэ толькі фарміравалася, паступова выцясняючы лацінскуюмову і лацінамоўную літаратуру, прычым важную ролю ў іх фармі-раванні адыгрывалі суседнія беларуская і ўкраінская мовы і літара-туры (гэтай праблеме прысвечана некалькі цікавых прац польскіхдаследчыкаў [9; 10].

Наяўнасць актыўнага ўзаемаўплыву культур Рэчы Паспалітайпадкрэсліваў І.М. Галянішчаў-Кутузаў: «Несумненна, што польскаялітаратура зрабіла велізарны і жыватворны ўплыў на развіццё за-ходнерускай культуры, якая, у сваю чаргу, паўплывала на Маскоўс-кую Русь. Тым не менш мы бачым і іншы працэс: пранікненне ўкраі-нска-беларускіх элементаў у польскую мову, у польскую паэзію іжывапіс» [2, с. 135].

Уплыў беларускай і ўкраінскай моў на польскую адзначаў бе-ларускі літаратуразнаўца І.Д. Ралько, які, у прыватнасці, слушналічыў, што «...з’яўленне ў польскай паэзіі XVI–XVIІ стст. рыфмаўтыпу kochaж-trwaж абумоўлена не столькі адгалоскамі праславянс-кага вымаўлення, колькі ўплывам беларускай і ўкраінскай моў, ха-рактэрнай асаблівасцю якіх з’яўляецца наяўнасць рухомага на-ціску ў словах» [7, с. 58].

Польская мова пісьменнікаў Вялікага княства Літоўскага знач-на адрознівалася ад польскай мовы паэтаў Кароны, бо знаходзілася ўнепасрэдным кантакце з беларускаю моваю, адлюстравала многія яерысы і асаблівасці. Нават на мову ўраджэнца Польшчы Мацея Стрый-коўскага беларуская мова зрабіла значны ўплыў, чаму спрыяла нетолькі доўгае знаходжанне Стрыйкоўскага ў Беларусі, але і актыўнаевыкарыстанне ім у сваёй творчасці мноства беларуска-літоўскіхкрыніц (у першую чаргу – напісаных на старабеларускай мове мяс-цовых летапісаў). Польская даследчыца М. Карплук, адзначаючыфакт частых запазычванняў Стрыйкоўскага з «заходнерускай» мовы,выказвае слушнае меркаванне, што гэтай «заходнерускай» мовайбыла менавіта беларуская, а не ўкраінская мова [11, с. 85].

38

Па колькасці твораў і іх аб’ёму польскамоўная літаратура Вя-лікага княства Літоўскага эпохі Рэнесанса відавочна пераўзыходзіцьлацінамоўную і беларускамоўную. Прадстаўленая творчасцю Цып-рыяна Базыліка, Аўгуста Ратунда, Мацея Стрыйкоўскага, Станіс-лава Кулакоўскага, Андрэя Рымшы, Гальяша Пельгрымоўскага, ЯнаПратасовіча, Беняша Буднага польскамоўная рэнесансавая літара-тура Беларусі і Літвы характарызуецца тэматычнай разнастайнас-цю, жанрава-стылёвай неаднароднасцю і заслугоўвае пільнай увагіяк з боку даследчыкаў літаратуры, так і з боку даследчыкаў мовы, адакладней – дзвюх моў: польскай і беларускай, узаемаўплыў якіхвыразна выявіўся ў творах вышэйзгаданых аўтараў.

Спіс літаратуры

1. Анушкин, А.А. На заре книгопечатания в Литве / А.А. Анушкин. –Вильнюс, 1970.

2. Голенищев-Кутузов, И.Н. Славянские литературы. Статьи и иссле-дования / И.Н. Голенищев-Кутузов. – Москва, 1973.

3. Дорошкевич, В.И. Новолатинская поэзия Белоруссии и Литвы: пер-вая половина XVI ст. / В.И. Дорошкевич. – Минск, 1979.

4. Липатов, А.В. Древнеславянские письменности и общеевропейс-кий процесс. К проблеме исследования литератур как системы / А.В. Ли-патов // Барокко в славянских культурах. – Москва, 1982.

5. Немировский, Е.Л. Иван Федоров в Белоруссии / Е.Л. Немировс-кий. – Москва, 1979.

6. Нікалаеў, М. Палата кнігапісная. Рукапісная кніга на Беларусі ў Х–XVІІІ стагоддзях / М. Нікалаеў. – Мінск, 1993.

7. Ралько, І.Д. Верш і мова. Праблемы тэорыі і гісторыі беларускагаверша / І.Д. Ралько. – Мінск, 1986.

8. Сулима, М.М. Украінське віршування кінця XVI – початку XVIІІст. / М.М. Сулима. – Кипв, 1985.

9. Florczak, Z. Udziaі regionуw w ksztaіtowaniu siк piњmiennictwapolskiego XVI wieku / Z. Florczak. – Wrocіaw, 1967.

10. Hrabiec, S. Elementy kresowe w jкzyku niektуrych pisarzy polskichXVI i XVII w. / S. Hrabiec // Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Prace wydziaіufilologiczno-filozoficznego. – 1949. – Т. 3. Z. 2.

11. Karpіuk, M. O jкzyku Macieja Stryjkowskiego, historyka i poety zdrugiej poіowy XVI wieku / M. Karpіuk. – Wrocіaw, 1977.

12. Kosmsan, M. Reformacja w Wielkim Ksiкstwie Litewskim w њwietlepropogandy wyznaniowej / M. Kosmsan. – Wrocіaw i in., 1973.

13. Јacina jako jкzyk elit; pod red. E. Axera. – Warszawa, 2004.14. Topolska, M. Czytelnik i ksi№їka w Wielkim Ksiкstwie Litewskim w

dobie Renesansu i Baroku / M. Topolska. – Wrocіaw, 1984.

39

УДК 821.161.3

Уладзімір КаялаГродна

СТАРАЖЫТНАЯ БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА:УСХОДНЕСЛАВЯНСКІ КАНТЭКСТ

Пытанне аб узнікненні пісьменнасці і першых помнікаў рус-кай і беларускай культуры безумоўна неабходна разглядаць у кан-тэксце ўзнікнення пісьменства ва ўсходніх славян. Праблема даў-няя, але канчаткова не вырашаная нават у шматгадовай палемі-цы вучоных і літаратуразнаўцаў, хоць і акрэслены асноўныяшляхі.

Прытрымліваючыся выпрацаванай беларускімі вучонымі пе-рыядызацыі старажытнай беларускай літаратуры, адзначым, штоўжо ў ХІ–ХІІІ стст. былі закладзены ідэйна-мастацкія асновы буду-чых славянскіх літаратур – рускай, беларускай, украінскай. У ХІV –першай палове ХVІ ст. традыцыі літаратуры Кіеўскай Русі працяг-валіся, але ўжо выпрацоўваліся нацыянальныя асаблівасці літара-туры, з’явіліся элементы навізны як тэндэнцыя да займальнасці,увага да асобы героя, адчуванне Радзімы. У 2-й палове ХІV–ХVІІстст. літаратурныя ўзаемасувязі славянскіх народаў значна пашы-рыліся, асабліва ў такіх галінах, як кнігадрукаванне, палемічнаяпубліцыстыка, паэзія, драматургія і іншыя.

Але не трэба забываць, што літаратура Старажытнай Русіўзнікла пад уплывам больш развітых еўрапейскіх літаратур.

Добра вядома, што славяне-язычнікі кніг яшчэ не мелі, але саслоў балгарына чарнарызца Храбра ў сваіх казаннях «О письменах»,якія датуюцца канцом ІХ ст. (ці пачаткам Х), «словене, не имеху кни-г,...но чьтеху и гадааху» (чыталі і разважалі ці раздумвалі над тэк-стам рукапісных кніг), а пасля прыняцця хрысціянства карысталіся«римскими и гречьскыми письменами». А гэта бясспрэчна даказвае,што распаўсюджванню граматнасці на Русі садзейнічала прыняццехрысціянства ў 988 г. кіеўскім князем Уладзімірам Вялікім.

Да Х стагоддзя адзінай формай літаратуры быў вусны фальк-лор. Народная памяць, хоць і не ў поўным аб’ёме, данесла да наша-га часу легенды, паданні, песні, быліны, загадкі, прытчы, прыказкіі прымаўкі, казкі, загавары і заклінанні. На жаль, у беларускай літа-ратуры быліны і прыказкі не захаваліся; іх водгукі мы ўпершыню

40

знаходзім у «Лістах» аршанскага старасты Ф. Кміты-Чарнабыль-скага, якія датуюцца 1573–1574 гг.

Самай адметнай падзеяй старажытнага пісьменства сталасяпершая распрацоўка славянскай азбукі візантыйскімі манахамі-місіянерамі Кірылам і Мефодзіем (863 г., Фесалонікі), якія перак-ладалі на славянскую мову рэлігійныя кнігі, прапаведуючы хрысц-іянства ў Маравіі, Харватыі, Балгарыі. Менавіта з Балгарыі, якаяпрыняла хрысціянства на 120 гадоў раней, чым Русь, і прыйшла ўнаш край царкоўнаславянская ці стараславянская мова, якая ўзніклана аснове аднаго з дыялектаў старажытнабалгарскай мовы, а затымдэфармавалася ў мясцовую старажытнарускую літаратурную мову,а паступова, з прымессю мясцовага дыялекта, у старабеларускую істараўкраінскую мовы. Такой, відаць, была мова перакладаў БіблііФ. Скарынай, на думку многіх даследчыкаў, – царкоўнаславянскайз уплывам мясцовага беларускага дыялекту.

Слова пісьмовае мела значна больш пераваг, чым слова вус-нае. Яно дадало славянскай мове матэрыяльнасць і фіксаванасць.Дзякуючы яму славяне далучыліся да вялікай крыніцы ведаў – кнігіі праклалі дарогу да цывілізаванага грамадства.

На слушную думку акадэміка Д.С. Ліхачова, старажытная літа-ратура, прычым высокадасканалая, узнікла дзякуючы культурнайдапамозе суседніх краін – Візантыі і Балгарыі, а асабліва Балгарыі[1, с. 130]. Русь пачала чытаць чужое раней, чым сваё. Першыя ру-капісныя кнігі былі перакладамі грэчаскай і балгарскай літарату-ры, якая існавала значна раней, чым руская.

Рукапісныя кнігі перакладаліся з грэчаскага на балгарскі, і гэ-тыя пераклады пазней сталі даступнымі і на Русі. Як вельмі слушнаадзначыў А. Лойка, «не было б кірыліцы і глаголіцы, не было б літа-ратуры Кіеўскай Русі» [2, с. 52]. Самым раннім помнікам старарус-кай літаратуры з’яўляецца Астрамірава Евангелле, перапісанае дзя-кам Грыгорыем для наўгародскага пасадніка Астраміра ў 1056-1057гг. Складалася яно з евангельскіх чытанняў па нядзелях на працягуўсяго года, пачынаючы з Вялікадня. Вялікую каштоўнасць прадстаў-ляюць і два Ізбарнікі – маральна-этычныя артыкулы 1073 і 1076 гг.,якія напісаны дзякам Іаанам для князя кіеўскага Святаслава Ярасла-віча, прызначаныя для шырокага кола свецкага чытача.

У нашым краі з кнігамі пазнаёміліся ў Х ст. праз грэчаскіх місія-нераў, якія актыўна вялі прапаганду хрысціянскай рэлігіі і дастаў-лялі славянскія пераклады візантыйскіх кніг. Тутэйшыя людзі з за-можных колаў, прыняўшы хрысціянства, вучыліся чытаць, а потым іперапісваць іх. Самым старажытным такім рукапісам, знойдзеным у

41

1865 годзе ў г. Тураве, лічыцца Тураўскае Евангелле ХІ ст. Гэта няд-зельныя царкоўныя чытанні, як і ў Астраміравым Евангеллі. Аднакнайстаражытнейшы рукапіс – Супрасльскае Евангелле Х ст., знойд-зенае на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў Супраслі. З падобных тво-раў ХІІІ–ХІV стст. вядомы Полацкае, Лаўрышскае, Друцкае, Аршан-скае, Мсціжскае Евангеллі з высокамастацкім афармленнем.

Перапіскай кніг займаліся пісьменныя людзі з вышэйшых слаёўнасельніцтва, у першую чаргу – манахі, а потым з’явіліся пісцы-прафесіяналы. Ёсць усе падставы гаварыць пра існаванне ў ХІІ ст.Полацкага летапісу і яго аўтара – Ефрасінню Полацкую. Добра вя-дома, што яна займалася перапіскай кніг і пашырэннем асветы. Алеўсе летапісы і гістарычныя дакументы Полаччыны захапіў падчасвайны Іван Жахлівы і ні за якую цану не пагадзіўся іх вярнуць. Дзецяпер гэты летапіс – невядома. Апошнім, хто яго бачыў, быў рускігісторык ХVІІІ ст. В.Н. Тацішчаў. Яго вельмі зацікавілі некаторыяневядомыя яму перыяды рускай гісторыі. Ён зрабіў адпаведныявыпіскі, якія апублікаваны ў поўным зборы рускіх летапісаў. Нанаша шчасце, гэта аказаліся вытрымкі з Полацкага летапісу. Акра-мя гэтага, захаваліся выразныя сляды Смаленскага летапісу ХІV –пач. ХV ст. Ёсць падставы гаварыць аб існаванні Пінскага і Наваг-рудскага летапісаў ХІІІ ст. мясцовага характару.

Cярод першых перакладаў і першых кніг, прывезеных на Русьз Балгарыі, былі і візантыйскія хронікі. Асабліва вялікі ўплыў наразвіццё славянскага летапісання аказала «Хроніка Георгія Амар-талы». Складальнік яе – візантыйскі манах Амартал – па-грэчаскі –грэшнік; гэта традыцыйны самаўніжальны эпітэт манаха, якім на-пісана 4 кнігі з падзей сусветнай гісторыі. Хроніка пачынае аповедад стварэння Сусвету за 6 дзён, затым выкладае ўсю біблейскуюгісторыю, гісторыю вавілонскіх і персідскіх цароў, распавядае прарымскіх імператараў, пачынаючы з Юлія Цэзара, затым пра візан-тыйскіх імператараў, пачынаючы з Канстанціна Вялікага. Такімчынам, першапачаткова «Хроніка» была даведзена да падзей сярэд-зіны ІХ ст., а пазней дапоўнена яго прадаўжальнікам Сімяонам Ла-гафетам да сярэдзіны Х ст. У найбольшай ступені Амарталу цікаві-ла царкоўная гісторыя. Ён паслядоўна праводзіць лінію на перада-чу чытачу шырокіх багаслоўскіх разважанняў, распавядае аб цар-коўных саборах, аб ерасях, аб барацьбе розных рэлігійных плыняўу візантыйскай царкве; і толькі ў заключнай частцы чытач знаёміц-ца са складаным палітычным жыццём Візантыі ІХ–Х стст.

А вось старажытнарускага перакладчыка, насупраць, цікавілабольш гісторыя: лёсы вялікіх дзяржаў, звесткі пра іх правіцеляў, а

42

таксама розныя займальныя гісторыі з жыцця цароў, імператараў,мудрацоў. Папулярнасцю ў славянскіх кніжнікаў карысталася гісто-рыя хлопчыкаў Рамула і Рэма, выхаваных ваўчыцай, і якія ў далей-шым сталі заснавальнікамі Рыма, а таксама дзеянняў Ал. Македон-скага, які падпарадкаваў амаль не ўвесь свет.

Не пазней ХІ ст. на Русі стала вядома «Хроніка» Іаана Малалыз візантыйскай правінцыі ў Сірыі ў VІ ст. н.э. У адрозненне ад Амар-талы, Малала пісаў сваю працу намнога прасцей, бо рыхтаваў яе недля вучоных манахаў, а шырокаму чытачу, імкнуўся да займаль-насці выкладу. Яго хроніка складаецца з 18 кніг. У чатырох з іхвыкладаліся антычныя міфы і гісторыя Траянскай вайны. У ас-татніх – гісторыя Рымскай і Візантыйскай імперый. Хроніка Мала-лы была куды больш карыснейшая для славянскіх кніжнікаў, бозначна дапаўняла хроніку Амарталы. Менавіта ў Малалы змяшчал-іся падрабязныя і займальныя расказы аб персідскіх царах, аб не-звычайным жыцці Ромула і Рэма, праўленні першых рымскіх і візан-тыйскіх цароў. Таму ў славянскіх перакладах скупы тэкст Амарта-лы часта замяняўся тэкстам Малалы. Тым не менш, абедзве хронікіляглі ў аснову славянскага літаратурнага помніка ХІ ст. «Храногра-фа па вялікаму ізлажэнню».

Акрамя хронік, старажытнаму чытачу сталі вядомы прыродаз-наўчанавуковыя сачыненні візантыйскіх вучоных, якія цесна былі звя-заны з багаслоўем. У першую чаргу гэта папулярнейшая ў сярэдневя-ковых хрысціян кніга «Шасціднёвік». Кніга гэта – каментар біблейс-кага расказа аб стварэнні Богам неба, звёзд, свяціл, зямлі, жывых істот,раслін і чалавека за 6 дзён – адсюль і назва «Шасціднёвік». Кніг быломнога і шмат розных аўтараў. Але найбольшай папулярнасцю карыс-таўся «Шасціднёвік» Іаана, Экзарха Балгарскага. Ён складаецца з пра-лога і шасці «слоў». У іх расказваецца аб нябесных свяцілах і аб Зямлі,аб атмасферных з’явах, жывёлах, раслінах, прыродзе чалавека. Празусе гэтыя звесткі праходзіць агульная ідэя: захапленне мудрасцю Бога,які стварыў такі цудоўны, шматлікі, разумна ўсталяваны свет. Кніжнікаможна зразумець: сучасныя прапаведнікі таксама ставяць пытанне абне простай выпадковасці з’яўлення свету. Чаму Зямля апынулася напатрэбнай адлегласці ад Сонца? Чаму менавіта такая хуткасць кручэн-ня вакол яго? Чаму Зямля абаронена ад космаса атмасферай? ЧамуЗямля надзелена вадой і глебай для жыцця ўсяго жывога? Чаму чала-вечае і жывёльнае жыццё рэгулюецца? Тут, напэўна, відаць рука во-пытнага майстра.

Калі «Шасціднёвікі» распавядалі аб прыродзе ў цэлым, то другіперакладны помнік прыродазнаўчанавуковага характару – «Фізіё-

43

лаг», у якім расказваецца толькі пра жывых істот – льва, арла, му-рашку, кіта, слана і г.д. і фантастычных істот – феніксе, сірэнах,кентаўры і рэдка аб некаторых каштоўных каменях – алмазе, магні-це, крэмні. Кожны расказ даводзіў аб якасцях істоты ці прадмета ідаваў ім сімвалічнае тлумачэнне. Так леў быццам бы спіць з адкры-тымі вачамі; Тлумачэнне: Так і Гасподзь гаворыць іудзеям: «Я сплю,а вочы мае ўсё бачаць».

Курапатка – сама кладзе многа яек, але цягае іх і з чужых гнёз-даў; Тлумачэнне: Так і ты, чалавек, калі збіраеш багацце, не можашнасыціцца – усё табе мала.

Горліца – птушка-адналюб. Загіне нехта адзін – другі ляціць упустыню аплакваць і ні з кім больш не знаецца. Так і ты, чалавек,прыйдзе расставанне з жонкай сваёй – не ляпіся да іншай.

Бусел – дзеталюбівая птушка. Па чарзе кормяць дзетак і сце-рагуць жытло. Так і ты, чалавек, ні вечарам, ні ранкам не забываймаліцца, не забывай і царквы. І ніколі не адолее цябе д’ябал.

Такім чынам, мэта «Фізіёлага» – знайсці аналогію паміж якас-цямі якой-небудзь істоты ці прадмета з багаслоўскім паняццем.

Шырока вядомай кнігай у літаратуры Старажытнай Русі сталікнігі прыродазнаўчага характару «Хрысціянская тапаграфія». Аў-тар яе вядомы – Казьма Індзікаплоў, александрыйскі купец, пада-рожнік, які, ужо будучы манахам, апісаў свае былыя прыгоды, пры-роду і жывёльны свет Абісініі, Аравіі, Індыі, Цэйлона (Тапрабаны)і іншых у сярэдзіне VІ ст.

Вялікую цікавасць у славян выклікала «Пчала» – зборнік ка-роткіх маральна-этычных апавяданняў і анекдотаў, афарызмаў іпрымавак са Свяшчэннага Пісання і твораў антычных пісьменні-каў і філосафаў.

Шырокую папулярнасць у славян набылі перакладныя апо-весці. Адным з самых вядомых твораў з’яўляецца «Александрыя»Псеўдакалісфена (раней аўтарам лічылі Калісфена, гісторыка, суп-раваджаўшага ў паходах Ал. Македонскага). Па жанру гэта наватне аповесць, а, па меркаванню многіх даследчыкаў, узыходзіць давізантыйскага рыцарскага рамана, у якім прасочваецца жыццёвышлях Аляксандра ад нараджэння да смерці. На грэчаскай мове апо-весць была вядома ў VІІІ–ХІ стст. у некалькіх рэдакцыях. Адна згэтых рэдакцый была перакладзена на славянскую мову не пазнейХІІ ст., а пазней зроблены пераклады беларускія.

Асаблівую цікавасць славянскага чытача выклікала «Аповесцьпра Трою» аб траянскай вайне. Праўда, крыніцай для яе паслужы-ла не «Іліяда» Гамера, а сказанні аб Траянскай вайне, якія бытавалі

44

ў народзе. Аўтар «Троі», выкарыстоўваючы гэтыя паданні, меншзвяртае ўвагу на бітвы, а больш гаворыць пра іх вынікі. На Русьгэтая аповесць трапіла ў складзе хронік Іаана Малалы.

Творы аб Траянскай вайне былі той жыватворнай крыніцай, зякой чэрпалі матэрыял пісьменнікі ўсіх пакаленняў. Так у ХVІ ст.узнік беларускі варыянт «Аповесці пра Трою», разам з «Александ-рыяй» і «Аповесцю пра пабоішча Мамая». Беларускі літаратар нетолькі быў гісторыкам і ведаў антычную літаратуру і папярэднююбеларускую эпічную прозу, але дасканала валодаў роднай мовай,грэчаскай і лацінскай, інакш не паставілі б яго пераклад у шэрагперакладаў англійскіх, італьянскіх, іспанскіх і г.д. Пачынаецца гэ-тая легенда ў беларускім варыянце, як і ў іншых, з падання аб зас-наванні Троі і вядомай нам з антычнай літаратуры ўсей гісторыітраянскай вайны. Беларускі перакладчык, не перабольшым, узба-гаціў айчыннае пісьменства новымі вобразна-выяўленчымі срод-камі, новай лексікай, фразеалогіяй і стылістыкай, і яго перакладатрымаў ролю падручніка па тэорыі літаратуры. Беларускі варыянт«Аповесці», можна сказаць, упершыню шырока пазнаёміў чытачаз антычнымі паданнямі і легендамі, якія з цягам часу аказалі знач-ны ўплыў на фармаванне народнай беларускай казкі.

Акрамя вышэйназваных твораў у Полацкай Русі былі вядомыаповесці «Пра Баву», «Дзяўгеніявы дзеі», «Варлаама і Іасафа», «АбАкіры Прамудрым» і «Іудзейская вайна» Іосіфа Флавія.

Аднак самым значным дасягненнем літаратуры СтаражытнайРусі быў пераклад на стараславянскую мову Бібліі, якая, як нівод-ная кніга, паўплывала на светапогляд не толькі славян, а ўсіх наро-даў свету. Да яе ідэй, матываў, вобразаў, сюжэтаў звярталіся амальбез выключэння ўсе старажытныя пісьменнікі. Так Ф. Скарына пе-раклаў на «несвяшчэнную» тагачасную старабеларускую мову 23кнігі Бібліі, рызыкуючы выклікаць гнеў царкоўнікаў, бо пасягнуўна іх выключнае права тлумачыць Свяшчэннае Пісанне. Такі жподзвіг зрабілі В. Цяпінскі, пераклаўшы «Евангелле», і С. Будны,пераклаўшы «Катэхізіс». Рэгулярна карысталіся біблейскай сімво-лікай К. Тураўскі, К. Смаляціч, С. Полацкі, пісьменнікі-палемістыХVІІ ст. і інш.

Такім чынам, Полацкая Русь пазнаёмілася з хрысціянскай літа-ратурай праз пераклады хронік, жыцій, аповесцяў, якія далі пача-так нараджэнню айчыннай перакладчыцкай справы і нараджэннюарыгінальнай літаратуры. Так «Аповесць мінулых гадоў» неадна-разова спасылаецца на хроніку Г. Амарталы. Па візантыйскаму ўзору«Жыція Аляксея, чалавека божага», вядомага на Русі ўжо ў ХІ ст.,

45

з’явіліся арыгінальныя творы «Жыціе Феадосія Пячэрскага», «Ска-занне пра Барыса і Глеба», «Жыціе Ефрасінні Полацкай», «ЖыціеАўрамія Смаленскага» і інш. Кірыла Тураўскі піша свае духоў-ныя вершы таксама па грэчаскіх адпаведніках. «Хаджэнне» ігу-мена Данііла ў ХІІ ст. стала ўзорам для напісання «Хаджэння»Ігнаціем Смаляніным у ХІV ст. Ігнацій пры напісанні твора частавыкарыстоўвае вопыт Данііла, калі пералічвае ўбачанае: грабні-цы, храмы, абразы, святыя месцы ў Царградзе і Ерусаліме. Як іДанііл, ён імкнецца да дакладнасці апісання, падрабязна падаепамеры святых збудаванняў, іх знешні выгляд і нават адлегласцьад Ерусаліма да іншых святых месцаў. Дзе ні дзе Ігнацій перай-мае амаль даслоўна цэлыя фразы. Аднак у адрозненне ад Даніілааўтар беларускага варыянту «Хаджэння» праявіў значна большуюцікавасць да святых месцаў, нават перадаў, каму, дзе і што ён ца-лаваў: мошчы аднаго, руку другога, галаву трэцяга, кроў Госпадаі г.д. А вось Данііла цікавіла ўсё: прырода, рамёствы, гаспадарка,клімат, абрады. Але абодвух аўтараў аб’яднаў глыбокі патрыятызмі любоў да сваёй айчыны.

Не менш цікавыя сувязі беларуска-літоўскага летапісання ХІV–ХV стст. са старажытным летапісаннем ХІ ст. Беларускі летапісецяўна пераймае і ператлумачвае на свой лад звесткі з «Аповесці міну-лых гадоў». Калі наўгародцы запрашаюць на княжанне князя Ру-рыка з варажскага роду і той дае пачатак радаводу рускіх князёў, топачатак роду літоўскіх князёў дае выхадзец з Рыма – Палемон. Гэ-тым аўтар імкнецца паказаць знатнасць і высакароднасць паход-жання літоўскіх князёў, не горшага за рускіх, і тым уславіць і ўзвя-лічыць свой народ, дзяржаву ў вачах Еўропы. У «АМГ» ёсць ціка-вае паданне пра тое, як апостал Андрэй, накіроўваючыся ў Рым,наведаў кіеўскія горы, асвяціў іх, прадрок, што тут будзе горад вялікіі ўваздвігне Бог многа цэркваў, блаславіў іх і паставіў крыж. Тутпазней і ўзнік Кіеў. Пасмяяўся над звычаем наўгародцаў парыцца ўлазні. Летапісец, як бачым, праводзіць ідэю, што сталіцай рана ціпозна будзе Кіеў, а не Ноўгарад. Беларускі аўтар і тут ні на ёту неадступае ад рускага сваім паданнем аб заснаванні Вільні. Гедымінупадчас палявання прысніўся сон, што на гары стаіць жалезны воўкі ў ім равуць сто ваўкоў. Галоўны варажбіт растлумачвае князю, штовоўк жалезны азначае, што горад сталічны тут будзе, а што ўнутрыраве, значыць, слава яго будзе слынуць ва ўсім свеце. І залажыўГедымін горад і назваў яго Вільняй. Гэтыя паданні аб заснаваннібудучых сталіц вельмі падобны; адчуваецца прамы ўплыў рускагалетапісу на беларуска-літоўскі.

46

Як бачым, славянскія літаратуры ўзбагачалі адна другую аса-бістымі набыткамі, новымі жанрамі, сюжэтамі і ідэямі. Узаемадзе-янне славянскіх літаратур аказала дабрачыннае ўздзеянне на далей-шы працэс развіцця гэтых літаратур і, у прыватнасці, на станаўлен-не старабеларускай літаратуры.

Спіс літаратуры

1. Лихачёв, Д.С. О филологии / Д.С. Лихачёв. – М.: Высш. шк., 1989.2. Лойка, А.А. Старабеларуская літаратура: падручнік / А.А. Лойка. –

Мінск.: Выш. шк., 2001.

УДК 821.162.1 (092 С. Трембецкий)

Данута МышкоГродно

ЖАНР ОДЫ В ТВОРЧЕСТВЕСТАНИСЛАВА ТРЕМБЕЦКОГО

Станислав Трембецкий среди поэтической троицы польскихписателей эпохи Просвещения (И. Красицкий, А. Нарушевич) пред-ставляет оригинальный вариант классицизма времен СтаниславаАвгуста. Эстетическая позиция С. Трембецкого была самым непос-редственным образом связана с его положением на королевскомдворе. Его принято считать идеальным придворным поэтом, кото-рый служил королю до самого трагического конца. Да и самомупоэту судьбой был уготован не менее трагический финал (тяжелобольной поэт умер в полном забвении). С 1773 года, когда С. Трем-бецкий получил титул королевского шамбеляна, до 1798 года, ког-да пробил последний час польского короля, пребывавшего тогда вПетербурге, поэт был спутником Станислава Августа, и в дни по-ражений, и в дни раздела Польши, и в Гродно, и в Петербурге. Этобыли годы полной финансовой зависимости от короля, годы час-тых конфликтов между королем и поэтом из-за неупорядоченногообраза жизни последнего (Трембецкий, не имея гроша за душой,мог принять гостей два-три раза в день; мог отдать последний грошпервому встречному нищему; мог взять в долг книгу или одежду,не рассчитавшись с предыдущим кредитором) и очень горячего

47

темперамента немолодого уже шамбеляна (за поэтом шла слава ду-элянта, игрока в карты и кости, любовника). Навсегда останется загад-кой, что связывало так прочно этих двух совершенно не похожихдруг на друга людей. Станислав Август Понятовский – красивый,деликатный и мягкий по натуре, избирательный в знакомствах; Ста-нислав Трембецкий – силач, натура вспыльчивая и задиристая, душалюбой компании, склонный «do wybitki i wypitki». Они были взаим-но необходимы друг другу. Королю нужен был поэтический глаша-тай его программы реформ, поэту нужен был меценат. Но получи-лось так, что ни тот, ни другой не выполнили своей миссии. Трем-бецкий не стал придворным поэтом, он был человеком, так и ненашедшим точки опоры в жизни, не сумевшим или не захотевшимпережить мир так, чтобы он стал частью его самого, частью егожизненного идеала. Поэт вообще не признавал идеалов. Король жене стал для поэта щедрым меценатом.

Связать свою жизнь с королем С. Трембецкому пришлось поволе судьбы. Поэт получил наследство после смерти отца, однакобыстро его растратил на самые важные, с его точки зрения, вещи, –интеллектуальный и придворный блеск (пребывание во Франции,знакомство с французскими мыслителями, предположительно, сЛамбертом и Дидро; любовные приключения с самыми известны-ми женщинами Парижа – мадам дю Деффан, мадам Жеофран, деЛеспинас), приключения разведчика (был связным между конфеде-ратами и королем) и сбор библиотеки, состоящей из двух с полови-ной тысяч томов. Отцовское наследство таяло на глазах, кроме того,мать после смерти отца вышла замуж и решила лишить сына на-следства. Трембецкий оказался без средств к существованию. Втакой ситуации С. Трембецкий задумался над тем, чтобы связатьсвое будущее с королем. Ему казалось, что монарх будет к немублагосклонен, хотя бы принимая во внимание его политическиезаслуги перед отечеством во время барской конфедерации. Уже вавгусте 1772 года Трембецкий посещает Варшаву, стараясь напом-нить о себе, возобновить прошлые знакомства.

Варшава, королевский двор притягивали Трембецкого, он немог вообразить себя пребывающим где-то в маленьком Ястшемби-не или Хмелеве. Его амбиции требовали удовлетворения, ему хоте-лось блистать в большом свете, блистать своей эрудицией, начи-танностью, своими манерами, речью, всем своим поведением. Поэтмечтал о военной карьере, о карьере священника, хотел даже статьректором университета. Переполненный такими планами на буду-щее, поэт окончательно переселяется в Варшаву весной 1773 года,

48

снимая квартиру у королевского камердинера Брунета. Как коро-левский шамбелян, Трембецкий получил пенсию в размере 68 ду-катов в месяц. Этого хватало на относительно приличное существо-вание. Но не для Трембецкого. Начинается героическая, часто гро-тескная, долгая и мучительная борьба С. Трембецкого с долгами,поручителями, кредиторами. Это унижало поэта, но тем не менееон не переставал посылать королю списки своих финансовых обя-зательств, реестры своих долгов, просьбы о том, чтобы король обес-печил ему некий постоянный источник дохода. Король либо отмал-чивался, либо выплачивал долги частично, что вовсе не улучшалоситуацию поэта.

В таких условиях Трембецкий начал литературную деятель-ность. Станислав Август оценил дар божий своего шамбеляна ирассчитывал, что перо поэта поддержит королевскую программуреформ. Трембецкий очень старался оправдать надежды короля,и это ему удавалось. Но при этом сам поэт рассматривал свое твор-чество только как тот фактор, который обеспечит ему престиж ипривилегии. Стараясь получить какую-либо должность, Трембец-кий искал меценатов. Основного он видел во «влюбленном в ис-кусство» короле. Но не только. В своих панегириках он обратилсяи к Адаму Казимежу Чарторысскому, и к королевскому брату Ка-зимежу Понятовскому, и к братьям Станиславу и Мартину Любо-мирским. Но расточаемые в панегириках похвалы всегда былиизящны и галантны, поэт умел найти только ему заметную черту,достойную воспевания. И делал это ненавязчиво, иногда с легкойиронией. Просвещенность, светскость мышления, эрудиция про-свечивали в похвалах его знаменитых современников. Это полу-чалось у Трембецкого исподволь, в силу неординарного таланта,который заметили все, кроме его обладателя. Но сам поэт расто-чал похвалы в надежде на вознаграждение [5, с. 544]. Свое твор-чество он все же воспринимал несерьезно, более того, относилсяк нему безразлично: стихами рассчитывался за обеды, стихаминапрашивался на великосветские приемы, стихи записывал надамских веерах, в карнетах; и никогда не пытался собрать своепоэтическое наследие. Он мог вообразить себя генералом, послом,старостой, даже ученым, но никогда поэтом. Более того, именно«стихоплетство» Трембецкий считал помехой получению титулаепископа, полагая, что литература, королевские четверги, стихипогубили его. Тем не менее всю свою жизнь он посвятил именнотому, что называл «стихоплетством». Трембецкий создал особыйтип классицизма эпохи Станислава Августа. Он не работал в по-

49

пулярных в «станиславовскую» эпоху сатирическом и дидакти-ческом жанрах, как его предшественники И. Красицкий и А. На-рушевич, его не интересовали ценности пропагандируемые сен-тименталистами, например, Ф. Карпиньским. Его поэзия вырос-ла на образцах, заимствованных в просвещенной Франции. От-сюда родом его либертинизм3 , проявлявшийся, по мнению З. Ли-беры, в критике католической церкви и религии [4, с. 46]. Либер-тинские настроения поэта касались и других важных сфер обще-ственной и интеллектуальной жизни Польши 1770-х годов – про-паганды просвещения и неприятия того, что препятствует этомупроцессу, искреннее осуждение фанатизма в любом его проявле-нии, суеверий всякого рода. Идеалом Трембецкого был просве-щенный монарх.

Еще в 1773 году Станислав Трембецкий приветствует получе-ние плоцкого прихода Михаилом Понятовским, князем, епископоми братом короля, «Одой не для печати» («Oda nie do druku»). Это из-за этой оды Трембецкий не получил духовного звания и прихода ипроклинал королевские обеды по четвергам.

В оде Трембецкий представляет концепцию просвещенногоразума, воплощенного в образе епископа Понятовского, и идеалыПросвещения – «m№droњж umysіуw rozpкdzi ciemnoty», «њwiatіo siкrozumu rozszerzy». Ода построена на традиционной классицисти-ческой оппозиции «прошлое–настоящее», функционирующей, од-нако, не в ее классицистическом варианте. «Прошлое», восприни-маемое в классицизме как символ добродетели и «золотых времен»,у Трембецкого ассоциируется с предрассудками, безграмотностью,«темнотой» разума. Прошлое представлено конкретными приме-рами – священники не пропагандируют веру, а уничтожают все луч-шее, прививая ученикам непонятные истины, которые сами же иобъясняли; Юлиан Отступник пытался воскресить языческую ре-лигию; пастыри множили серость умов, фанатизм. «Теперь», вовремена Михаила Понятовского, ситуация изменилась:

Jedzie nasz luby pasterz, siedzi wedle niegoObjaњniona poboznoњж i miіoњж bliџniego.Przed nim i za nim, w orszak zі№czone jedyny.

Њwiкte myњli i dobre czyny.

3 Либертинизм – идеологическое течение XVII века в Западной Европе, ха-рактеризующееся вольнодумством (свободомыслием), связующее звено междуренессансным материализмом Деперье, Монтеня и мировоззрением просветите-лей XVIII столетья.

50

Либертинизм Трембецкого носит вольтерианский характер.Поэт выступает как рационалист, который верит в силу и мощь про-свещенного разума. Разум, освобожденный из пут фанатизма и тео-логического мышления, способен изменить мир.

Просвещенный философ, каковым и является епископ в одеТрембецкого, придает изящество даже религиозным инфулам, онидолжны считать честью для себя, когда философ соглашается надетьубранство фиолетового цвета (цвет епископства). С образом еписко-па входит в оду идея «объяснимой набожности». Оставляя своегогероя в сфере теологической, поэт приписывает ему божественнуюспособность «давать права природе», когда человека минуют «wichry,grady, burze», «їadnej piorun nie spali chaty». Трембецкий приближа-ется к признанию деизма, т.е. «натуральной» религии.

Wiek osiemnasty ze wszech religij wygіadza,Co siк z danym od Boga rozumem nie zgadza.

Принято считать, что в одах польский поэт-либертинец неформулирует позитивной программы, не представляет идеал [1,c. 74; 4, c. 46]. Более мощной является позиция неприятия того, чтоне соответствует концепции Разума. Преобладают элементы кри-тицизма. В этом польский поэт-философ сближается с французс-кими поэтами-либертинцами XVII века (Т. де Вио, С. де Бержера-ком). Даже если Трембецкий и переходит иногда к утверждающе-му тону в одах, то это нельзя расценивать как формулировку поло-жительной программы. Трембецкий отказался от традиционной впольском классицизме дидактики, опирающейся на сентименталь-ный образ «идеальной природы» и мира истинных ценностей. Трем-бецкий никогда не изменял привязанности к свободомыслию, аименно она и была связана прежде всего с неприятием, с критикой,с обличением. Активной жизненной позиции самого поэта был бли-зок дух негативизма. По отношению к положительным ценностямТрембецкий занимал «закрытую» [5, с. 551] позицию, предпочитаядистанцироваться от них. Его привлекало отрицание, не утвержде-ние. Дистанцироваться от мира означало для поэта восприниматьего исключительно в категориях разума. Поэтому не только крити-ка религиозного фанатизма, но и апология разума, похвала наук,принятие духа толерантности в одах Трембецкого звучат убежден-но и доказательно. Наиболее дерзкой и обличительной является ода«Данель Кальвинский на ликвидацию ордена иезуитов». Трембец-кий отказывается от авторства, приписывая обличительную речьнекому Кальвинскому (фамилия говорила сама за себя), а поэту не

51

пришлось маскироваться. Ода переполнена злым, но справедливымпренебрежением по отношению к фанатичным орденам домини-канцев и францисканцев. Трембецкий выступает как непримири-мый обличитель. «Монахомахия (имеется в виду героико-комичес-кая поэма И. Красицкого – Д.М.) на фоне этого стихотворения, –отмечает Я. Котт, – при всей своей остроте – это только мягкое па-стырское напоминание» [3, c. XXXIII]. Острие критики Трембец-кий направляет прямо в римского папу:

Watykan goni, pкtami ciкїy,Westminster z Berlinem bierze;Lepiej z Kalwinem їyж niї u ksiкїy,A nie wiem w jakowej wierze.

С «Оды не для печати» берет свое начало еще одна специфичес-кая особенность одического творчества Станислава Трембецкого –ослабление панегирического начала в оде. Т.Косткевичова связываетэтот феномен с особой конструкцией ситуации адресат-адресант впольской классицистической поэзии, особенно в панегирическихжанрах. «Я» говорящее, сохраняя необходимую дистанцию по отно-шению к субъекту похвалы, как бы через его голову обращается од-новременно к более широкой аудитории и входит в положение неза-висимого ментора, беспристрастно формулирующего истины и суж-дения [2, с. 127]. В такой ситуации изменяется роль похвального эле-мента, который становится только предлогом, позволяющим пред-ставить более широкой аудитории предлагаемую модель поведенияили образец личности. С подобным мы имеем дело в оде «На день 7сентября или годовщины коронации» («Na dzieс siуdmy wrzeњnia, alborocznicy elekcji»). Поэт проводит анализ причин, повлекших за со-бой упадок Польши. Снимая вину с короля, поэт обвиняет анархиюи liberum veto польской шляхты. Поэт обрушивается на «мягкогоЗигмунда», времена правления которого «nie przyczyniwszy dobra,przyczyniіy wrzawy», на короля Генриха Валезы, во времена правле-ния которого «zuchwaіoњж szacowana i zgieіk byі chwalonу».

В одах с приглушенной похвальной нотой (например, в «Одена ликвидацию ордена иезуитов» («Oda na ruinк zakonu jezuitуw»)случается и так, что адресат практически уходит на второй план(имеется похвальный элемент, прославляющий просветительскуюи культурную деятельность короля), но сюжетным центром одыявляется атака поэта на нищенские монашеские ордена, которыесоставляли опору сарматизма и антикоролевской оппозиции. Ли-рический монолог развивается в постоянном напряжении междуиндивидуальным адресатом и постулатами, обращенными к обоб-

52

щенному предполагаемому слушателю. Такого типа модификацииканонических черт панегирика были свидетельством подчиненияэтого жанра общественно-морализаторским тенденциям поэзиипольского классицизма.

Ослабление панегирического начала достигается в одах Трем-бецкого рядом специфических приемов.

В «Оде не для печати» отсутствие торжественных обращенийк адресату (исключение составляет только обращение, открываю-щее вторую строфу, которое, кстати, сопровождено субъективноокрашенным эпитетом – князь назван любимым) делает оду скореефрагментом истории непросвещенной Польши, чем прославлени-ем епископа. С. Трембецкий ослабляет торжественный тон пинда-рической оды введением сугубо личного восприятия епископа какбрата. Поэт делает комплимент, тонкий и изящный, перенося по-хвалу епископа в русло восхваления его брата, короля СтаниславаАвгуста. Придворный поэт проявляет при этом элегантность мыс-ли. Если принять во внимание, что ода была написана как панеги-рик для достижения собственной цели, то сделал это поэт с прису-щим ему поэтическим блеском. Парижский опыт рафинированно-го обращения не прошел даром. Трембецкий насыщает торжествен-ную оду изысканными субъективными намеками, напоминающи-ми комплименты. Создается впечатление, что похвала-комплимент –это только изящное и легкое дополнение к изложению существен-ных проблем своего времени.

Иногда ослабление похвального начала проявляется и в том,что похвала адреса напоминает тезис, который будет доказыватьсяв оде («Ода Адаму Нарушевичу» = «Oda do Adama Naruszewicza»).

Сюжетный центр од Трембецкого всегда составляют негатив-ные явления, в пределах которых поэт контактирует с читателем,используя особый коммуникативный код (неверность шляхты, оп-позиция королевским реформам, дань сарматизму, непросвещен-ность и т.п.). Код несет смысл и значения, уже утвердившиеся вобщественном сознании. Поэт лишь их подчеркивает, делает види-мыми. Такие фрагменты од становятся поэтическим вариантом ко-ролевской программы. Так, например, «Ода не к печати» своим цен-тром имеет противопоставление суеверного прошлого и просвещен-ного настоящего. Представление упадка в государстве, беспринцип-ности шляхты («Ода на 7 сентября») – это негативный образ совре-менной поэту Польши, в которой король старается «исправить то,что испортили века». Подобное композиционное построение при-суще и «Оде Адаму Нарушевичу», и оде «Данель Кальвинский».

53

После 1780 года наступает второй большой период в польскомПросвещении [3, с. ХХХ]. И Трембецкий является его предвестни-ком. Старое поколение писателей уходит и от короля, и из литера-туры. Ф. Богомолец стар, его период славы уже в прошлом. И. Кра-сицкий отказывается от политической борьбы, перестает быть ан-гажированным писателем. А. Нарушевич завершает свой поэтичес-кий путь четырехтомным изданием «Поэзии». На литературноепоприще выходит новое поколение писателей – Т.К. Венгерский,С. Сташиц, а вместе с ними авансируют другие жанры: памфлет,агитационное стихотворение, поэтическая листовка. Из числа уча-стников королевских обедов по четвергам остается только Станис-лав Трембецкий, сохранивший верность королю.

В личной жизни да и в духовной биографии поэта ничего неменяется, зато существенные изменения происходят в либертинскоймысли эпохи. Именно теперь либертинские настроения охватываютширокие слои шляхты, составляющей городскую интеллигенцию,проникают в образ мысли любого просвещенного человека. Именнов 1780-е годы политическая лирика собирает лавры. Главный нервПросвещения в 80-е годы ведет от Трембецкого через Т.К. Венгерс-кого, воплощающего идеал просвещенного поэта, живущего под опе-кой просвещенного монарха, к Ф. Заблоцкому, олицетворяющемусобой и своим творчеством идеал борца с феодализмом. В начале 80-х годов наступает заметный сдвиг в творчестве придворного поэта.Сдвиг прежде всего идеологический. Поэт останется верен идее про-свещенного абсолютизма, но образцом перестанет быть СтаниславАвгуст и его программа реформ; образцом просвещенного монархастанет с этих пор Екатерина II. Трембецкий останется либертином,но либертинизм перестанет «кусаться», критикуя Костел, религиоз-ный фанатизм, предрассудки, непросвещенность. Либертинизм при-обретет иное обличье, станет прославлением красоты и свободыжизни: красоты магнатских садов и свободы обычаев магнатов.

Очень важна в этом отношении дружба Трембецкого с начина-ющим поэтом Венгерским, который выбрал старшего и более опыт-ного творца своим покровителем. Трембецкий пишет редко встре-чающееся в его творчестве стихотворение не по заказу, не оплачен-ное предварительно, почти личное, в котором призывает молодогопоэта стать его союзником в борьбе за победу разума и добродете-лей. Но когда Венгерскому из-за написанного мемориала противмагната Вильчевского грозила тюрьма, когда начинающий поэтлишился своей должности, Трембецкий за него не вступился и дажепрекратил с ним всякие отношения.

54

Таким образом, либертинская мысль начала развиваться вдвух направлениях. Либертинизм становится мировоззрением нетолько философским, но и отчетливо политическим. Венгерскийрасчищает путь антимагнатской критике феодализма. Трембецкийостается на более либеральных позициях – философских и мо-ральных, присущих ранней фазе Просвещения. В его стихотворе-ниях появляется атмосфера рококо, в которую погружается эпи-курейско-гедонистический контекст, что не замедлило найти своюреализацию и в жанре оды. Сама ода изменила свой облик, назна-чение, тематику, атмосферу. В одах восторжествовал гедонизм,культ любви как жизненной роскоши и удовольствия. Оды Трем-бецкого, написанные по-прежнему на заказ, предназначены длясвадебного торжества или приурочены к обряду помолвки. Сле-довательно, получают черты эпиталамы – «Эпиталама Доранту иКлимене, или любовь», «Эпиталама Фр. Ксавери Браницкому, гет-ману, и Теодоре княжне Яблоновской». Атмосферой рококо насы-щается поэтическая действительность од Трембецкого. В одах-эпиталамах во всей мощи проявился талант галантного поэта,умеющего рассыпать комплименты легко и изящно. Этот путьприведет Трембецкого к заинтересованности анакреонтическимижанрами, к чисто придворной поэзии. Во времена Тарговицы4 иИнсуррекции5 активная позиция Станислава Трембецкого осла-бевает, он редко высказывается, даже если поступает заказ. В ролипридворного поэта Трембецкий сопровождает короля в Гродно иПетербурге.

Но до конца дней своих Трембецкий остался в душе либер-тином, эпикурейцем и придворным поэтом. Такая двойственностьтворческой манеры Трембецкого оказала влияние на два поколе-ния польских поэтов. Большая часть учеников Нарушевича, сре-ди которых и Т.К. Венгерский, признавалась в том влиянии, ко-торое оказал на них Трембецкий, видела в нем мастера класси-цистической риторики и салонной поэзии, созданной в стилерококо. Поэтому к его традициям будут обращаться такие по-эты, как Войтех Миер, автор легких любовных стихотворений, ипропагандист эпикурейской поэзии на польской почве Станис-лав Костка Потоцкий, и бунтующие либертины во главе с Тома-шем Каетаном Венгерским.

4 Тарговица (пол. Targowica) – заговор магнатов в 1792 г. в Тарговице (Укра-ина) с целью непризнания конституции 3 мая 1791 г.

5 Инсуррекция (пол. Insurekcja) – восстание Т. Костюшко в 1794 г.

55

Список литературы

1. Klimowicz, M. Literatura Oњwiecenia / M. Klimowicz. – Warszawa, 1990.2. Kostkiewiczowa, T. Klasyzyzm, sentymentalizm, rokoko / T. Kostkie-

wiczowa. – Warszawa, 1975.3. Kott, J. Przedmowa / J. Kott // S. Trembecki. Pisma wszystkie. – T.1. –

Warszawa, 1953.4. Libera, Z. Poezja polska XVIII wieku / Z. Libera. – Warszawa, 1976.5. Snopek, J. Stanisіaw Trembecki / J. Snopek // Sіownik pisarzy polskiego

Oњwiecenia; pod red. T. Kostkiewiczowej. – Warszawa,1992.

УДК 821.162.1 (092 А.Мицкевич)

Zofia PomirskaGdaсsk

NA STYKU ЇYCIA I ЊMIERCI, NIEBA I PIEKЈA,RZECZYWISTOЊCI I ZЈUDZENIA W BALLADACH

MICKIEWICZA O ЊWITEZI6

Ktokolwiek bкdziesz w nowogrуdzkiej stronie,Do Pіuїyn ciemnego boru

Wjechawszy, pomnij zatrzymaж twe konie,Byњ siк przypatrzyі jezioru.

Њwiteџ tam jasne rozprzestrzenia іona,W wielkiego ksztaіcie obwodu,

Gкst№ po bokach puszcz№ oczerniona,A gіadka jak szyba lodu.

Strofy rozpoczynaj№ce balladк Adama Mickiewicza stanowi№ jedenz pierwszych opisуw romantycznej przyrody w naszej literaturze. Juї wosiemnastowiecznym nurcie sentymentalnym nastкpowaіo odejњcie odutylitarnego pejzaїu fizjokratycznego, «uprawnego na ksztaіtogrodowych grz№dek», od form zgeometryzowanych ku naturzenieskrкpowanej, swobodnej, autentycznej [1, s. 7], Miaіo to zwi№zek zinnym spojrzeniem na њwiat natury. W poprzednich systemachњwiatopogl№dowych natura na ogуі nie byіa wyposaїona w sobie tylkowіaњciw№, caіkiem samoistn№ postaж egzystencji, nie їyіa wіasnym,odrкbnym, tajemniczym їyciem [2, s. 249]. W ostatnich dziesiкcioleciach

6 Издается в авторской редакции.

56

XVIII wieku nast№piі radykalny przeіom w pojmowaniu natury – za spraw№filozofii F. Schellinga zatriumfowaіa «natura naturans», natura tworz№ca.Koncepcji nieruchomej drabiny stworzeс, ostro rozgraniczonych«krуlestw» przyrody (mineraіy, roњliny, zwierzкta) przeciwstawiі Schellingkoncepcjк jej integralnoњci, ktуrej siі№ sprawcz№ jest stale pulsuj№cy,twуrczy ruch, generowany przez walkк przeciwieсstw w jednorodnymprocesie przyrodniczym. W tej koncepcji natura nigdy nie jest, ci№gle siкstaje; to їywe «jestestwo» o rozmiarach globalnych [3, s. 593].

Natura przemawia do czіowieka, a takїe przez czіowieka. Waїnejest, by czіowiek umiaі byж transmisj№ tej mocy, by umiaі czytaж w ksiкdzenatury. Czytaж, nie tak jak dawniej przez rozumowe opanowanieniezmiennych praw rz№dz№cych natur№, lecz poprzez zgікbienie jej siіtajemnych moc№ intuicji, natchnienia geniuszu.

F. Schiller w rozprawie «O poezji naiwnej i sentymentalnej» (1795)pisze: «Jedynie geniuszowi dana zostaіa zdolnoњж zawsze swobodnegoporuszania siк nawet poza granicami tego, co znajome i rozszerzanianatury, bez przekraczania jej granic» [4, s. 3]. Kaїdy prawdziwy geniuszmusi byж naiwny, naiwnoњci№ oznaczaj№ca pokorк wzglкdem zjawisk,ktуrych nie moїe zgікbiж rozumem, wobec ktуrych bezsilne s№ wszelkieustalone reguіy. Postawa ta wymaga takїe zaufania wіasnemuinstynktowi i naturze, jako jedynym przewodnikom na drodze do prawdy.Poszukiwanie istoty natury jest wnikaniem w siebie, poszukiwaniemtego, czego brak do doznania siebie jako caіoњci, jako spуjnejosobowoњci, zharmonizowanej z іadem њwiata.

Jкzyk poetycki romantyzmu poprzez «symbole» d№їyі do objawieniazwi№zkуw – odpowiednioњci natury i ducha, do zbliїenia, zrуwnania ipoі№czenia tego, co «zewnкtrzne», i tego, co «wewnкtrzne», tego, co jawne,i tego, co ukryte, tego, co na powierzchni, i tego, co w gікbi – zatem doprzekazania tajemnicy caіoњci kosmicznej, w ktуrej «jedno» ma siкzawieraж w «drugim», a obraz – symbol poetycki – dostarcza jedynegomoїliwego sposobu przenikniкcia i wchіoniкcia tej prawdy [2, s. 56-57].Romantyczne przedstawianie natury nie stawia sobie za gіуwny cel wierneodtworzenie ksztaіtуw zewnкtrznych, lecz – jak to postulowaі Schelling –oddanie zawartej w nich istoty, tego, co «ponad form№» [5, s. 41].

Krasiсski w liњcie do przyjaciela pisze: «Zaufaj mi, w naturze wiкcejjest symbolуw, niї przypuszczamy, wiкcej їycia, niї podejrzewamy, i wiкcejwzniosіoњci, niї moїna to odczuж. Natura jest parabol№ њwiata duchуw» [5,s. 57]. Mickiewicz zaњ w jednym ze swoich wierszy wyraїa pragnienie:

Wsіuchaж siк w szum wуd gіuchy, zimny i jednakiI przez fale rozeznaж myњl wуd jak przez znaki [5, s. 57].

57

Woda stanowi dla romantykуw nieoceniony їywioі rz№dz№cy siкswoimi prawami. W poezji XIX-wiecznej jeziora, rzeki, morza uzyskuj№autonomiк, nie bкd№c juї tylko skіadnikami urody krajobrazu,malowniczymi widokami czy nastrojowym tіem zdarzeс. «Ballady iromanse» Mickiewicza otwieraj№ce nowy okres w dziejach literaturypolskiej miaіy przeіomowe znaczenie w ukazywaniu wуd, a konkretnielitewskich jezior. «Jeziora te wabi№ obietnic№ miіoњci, ale i straszn№ groz№њmierci. Њwiкte s№ – wszakїe kryj№ w swych toniach odwieczn№ wiernoњжojczyџnie i pamiкж najwyїszego dla niej oddania («Њwiteџ»), utulaj№nieszczкњcia i tragedie ludu («Rybka») – lecz i brzemienne okropnoњci№,niezbadane, niedocieczone, zwodnicze. Dla poezji i krytyki XIX-wiecznej staіy siк przede wszystkim lekcj№ dziwnego piкkna naturyojczystej i odkryciem romantycznego powabu ludowej prowincji orazducha wуd, przechowuj№cych archaiczne prawdy pocz№tkуw їyj№cegotu plemienia» [1, s. 7] – pisze Jуzef Bachуrz.

Wiele podaс z terenu Nowogrуdczyzny osnutych jest wokуі Њwitezi.To piкkne jezioro, o przezroczystej, krysztaіowej powierzchni, otoczonegкstym borem, musiaіo silnie oddziaіywaж na wyobraџniк prostego ludu,skіonnego upatrywaж w kaїdym zjawisku przyrody niezbadan№tajemnicк. Przewaїaj№ca liczba tamtejszych legend mуwi o zatopieniumiasta i powstaniu na jego miejscu jeziora. Dlatego nieprzypadkowajest popularnoњж Њwitezi w twуrczoњci mіodych romantykуw. Kiedyjednak Zana i Czeczota interesowaіy przede wszystkim wydarzeniazmierzaj№ce do tajemniczej przemiany miasta w jezioro, Mickiewiczzatrzymuje uwagк czytelnika na samym jeziorze.

Wedіug poety juї w wygl№dzie Њwitezi jest coњ niezwykіego, coњ,co nie pozwala przejњж koіo niej obojкtnie. Czіowiek stoj№cy na brzegujeziora zdaje siк byж umieszczonym w centrum kosmosu.

Zdajesz siк wisieж w њrodku niebokrкga,W jakiejњ otchіani bікkitu.

Konkretne miejsce, dokіadnie okreњlone w topografiiNowogrуdczyzny, miejsce wycieczek «towarzystwa tuhanowickiego»,ukazuje inne oblicze. Jak pуџniej w «Sonetach krymskich», tak i terazњwiat dobrze znany, «oswojony», «nagle odsіania nowe, jakby dot№d niewidziane przez nikogo wygl№dy» [7, s. 87–104]. «Pejzaї realny – aprzecieї rуwnoczeњnie uіudny» [8, s. 69–84] – pisze Opacki. Tu niewystarczy znajomoњж legend zwi№zanych z jeziorem, nie wystarczy teїzaufanie do rzetelnoњci przekazu narratora. Aby doњwiadczyж«obcowania» z tajemnic№ natury, trzeba j№ samemu przeїyж. W balladzie«Њwiteџ» «nie ma (...) pejzaїu «zobiektywizowanego» – pisze Opacki –

58

jest pejzaї ukazany manifestacyjnie w kategoriach jego recepcji iprzeїywania przez podmiot – jednostkк ludzk№, konkretn№ jednostkк.Widoczne to jest w starannym jakby «przygotowaniu» warunkуw, jakiemusi wpierw speіniж obserwator, by tak i taki ujrzeж pejzaї: oto dokіadne«doprowadzenie» obserwatora do brzegu toni, nakaz zatrzymania siкprzy niej, «zwrуcenia ku wodzie lic» itd [8, s. 70].

Granice wymiernego њwiata racjonalistуw zostaіy rozerwane.Przewodnik moїe przyprowadziж podrуїnego na brzeg jeziora, lecz natym jego rola siк koсczy. W przestrzeni romantykуw «jednostka nie moїezorientowaж siк wedіug jakiegoњ ogуlnego planu, ogуlnej dla wszystkichmapy, lecz musi na nowo, dla siebie, rozpoznaж i oznaczyж kierunki,nadaж im sens wedle wіasnego czucia, widzenia, wedіug wіasnejsamowiedzy» [9, s. 19–51].

Oko w oko z nieskoсczonoњci№. Opacki podkreњla, їe jest tonieskoсczonoњж nie «obok њwiata konkretnego i empirycznie definio-walnego», lecz «dalszy ci№g» tego њwiata, «przedіuїenie ze znajomegobrzegu w nieznan№ otchіaс, ze њwiata twardej i uchwytnej zmysіamimaterii w њwiat nieskoсczonoњci, nie daj№cy siк juї zmysіami precyzyjnieuchwyciж» [8, s. 72].

Nocn№ por№ moїna zajrzeж w gі№b jeziora i w gі№b wіasnej duszy.Bo nie tylko њwiat realny odbija siк w zwierciadle wody, lecz takїemakrokosmos natury odbija siк w mikrokosmosie, jakim jest czіowiek.

Jeїeli nocn№ przybliїysz siк dob№I zwrуcisz ku wodom lice,Gwiazdy nad tob№ i gwiazdy pod tob№,I dwa obaczysz ksiкїyce.

Sіychaж tu jakby dalekie echo sіynnej kantowskiej maksymy: «Dwierzeczy napeіniaj№ serce coraz to nowym i coraz to wzmagaj№cym siк podziwemi czci№ w miarк tego, im czкњciej, im ustawiczniej zajmuje siк nim rozmyњlanie:niebo gwiaџdziste nade mn№ i prawo moralne we mnie» [10, s. 312].

Niepewny, czyli szklanna spod twej stopyPod niebo idzie rуwnina,Czyli teї niebo swoje szklanne stropyAї do nуg twoich ugina:

Gdy oko brzegуw przeciwnych nie siкga,Dna nie odrуїnia od szczytu,Zdajesz siк wisieж w њrodku niebokrкga,W jakiejњ otchіani bікkitu.

Tam, gdzie zawodz№ zmysіy, trzeba poddaж siк iluzji. Doњwiadczenieniepewnoњci sprzyja przeїyciu pokory i podziwu wobec natury. Њwiteџ

59

onieњmiela swoim majestatem i piкknem, a otaczaj№ca je puszcza zazdroњniestrzeїe jej brzegуw przed intruzami. Stan№wszy nad jej wodami moїnaprzenieњж siк nie tylko poza granice realnoњci, ale takїe poza granice historii.Po «drugiej stronie» znajduje siк bowiem zatopione w czasachњredniowiecza miasto. O jego istnieniu opowiada wyіowiona z jeziorakobieta, przedstawiaj№ca siк jako cуrka wіadcy tego grodu, Tuhana.

Wbrew popularnym legendom, zatopienie miasta nie miaіo byж kar№,ale odpowiedzi№ Boga na modlitwy ludu o uratowanie go z r№k ruskichnajeџdџcуw. Nasuwa siк jednak pytanie, czy to naprawdк Bуg wkroczyіw їycie mieszkaсcуw Њwitezi.

Jeszcze przed oblкїeniem grodu cуrce Tuhana ukazaі siк we њnieanioі bкd№cy zwiastunem ocalenia. Ufny w Boї№ opiekк nad rodzinnymmiastem ksi№їк Tuhan ruszyі na pomoc wojskom Mendoga. W czasienieobecnoњci wіadcy Њwiteџ zostaіa napadniкta przez obce wojska, azrozpaczeni mieszczanie postanowili, їe – aby unikn№ж haсby – samiodbior№ sobie їycie. Jednakїe wybawienie przyszіo z innej strony –miasto znikіo z powierzchni ziemi.

Dziwny to ratunek. Pocz№wszy od biblijnego potopu zatopienie byіozawsze kar№ za popeіnione zіo. Rуwnieї w ludowych wierzeniach motywten powtarza siк doњж czкsto. Zazwyczaj ofiarami staj№ siк ludzie chciwii nieuczciwi, niegodziwcy o twardych sercach, natomiast biednych ibogobojnych czeka ocalenie.

W balladzie Mickiewicza to nie wojska ruskie, reprezentuj№ce siіyzіa, zostaj№ unicestwione. Wody zalewaj№ bezbronne miasto, «Starce,nкdzne matki, dziewice i drobne dzieci».

Moїe wiкc win№ mieszkaсcуw Њwitezi byіo zw№tpienie wopatrznoњж Boї№ i prуba targniкcia siк na wіasne їycie? Lecz i takiewytіumaczenie losu miasta nie jest zbyt przekonywuj№ce. Nie wiadomo,czy wszystkim mieszkaсcom byіo znane widzenie cуrki Tuhana, czyraczej (jak sugeruje utwуr) utrzymywano je w tajemnicy. Oto wiкcpierwsza zagadka Њwitezi.

Mieszkanki zatopionego miasta zostaіy zamienione w drobne biaіekwiaty. Nie byіy to jednak zwykіe roњliny. Dotkniкcie ich przezњmiertelnika powodowaіo gwaіtown№ њmierж. To wіaњnie one byіynarzкdziem zemsty na wojskach carskich, a na pami№tkк ich њmierciwziкіy nazwк «cary». Ale znowu motyw zaklкtych ziуі bardziejprzynaleїy do sfery czarnej magii niї do sfery sacrum. W dodatku zpozoru delikatne, biaіe kwiatki, mog№ce byж symbolem niewinnoњci, maj№moc њmiercionoњn№.

Kto tylko siкgn№і do gікbini ramiк,Tak straszna jest kwiatуw wіadza,

60

Їe go natychmiast choroba wyіamie,I њmierж gwaіtowna ugadza.

Czyїby Bуg okazywaі siк sprawc№ tego zіa?Њmierci№ naznaczone jest zreszt№ caіe jezioro. Kaїdy, kto naruszy

spokуj Њwitezi, musi zgin№ж. Jezioro jest niedostкpne dla statkуw i siecirybackich. Wyprawa «Pana na Pіuїynach» powiodіa siк tylko dlatego,їe zgodnie z rad№ narratora ballady byіa pobіogosіawiona przez ksiкdza.Jednakїe i tutaj naruszenie sekretu jeziora nie mogіo odbyж siк bezkarnie.Po znikniкciu tajemniczej istoty statki i sieci zostaіy zatopione wewzburzonych falach Њwitezi.

Jak siк bowiem okazuje, doњwiadczany przez obserwatora spokуjwуd jeziora jest tylko pozorny. Gіadka powierzchnia pokrywa pulsuj№ce,gwaіtowne wnкtrze.

Nieraz њrуd wody gwar jakoby w mieњcie,Ogieс i dym bucha gкsty,I zgieіk walcz№cych i wrzaski niewieњcie,I dzwonуw gwar, i zbrуj chrzкsty.

Nie wiadomo dokіadnie, kto byі њwiadkiem tych wydarzeс, alewieњж przekazywana z ust do ust spowodowaіa, їe jezioro cieszyіo siкzі№ sіaw№ wњrуd okolicznej ludnoњci. Wydawaіo siк, їe Њwiteџ zostaіaopanowana przez szatana. «Diabelskie harce» powtarzaіy siк co pewienczas, potem zaњ nastкpowaіa cisza, przerywana jedynie szumem jodeі iїaіosn№ skarg№ modlitwy.

Dla mieszkaсcуw Њwitezi nieszczкњcie nie skoсczyіo siк z chwil№zatopienia miasta. Historia zatrzymaіa siк dla nich w punkcie krytycznymi tragiczny scenariusz rozgrywaі siк wci№ї na nowo. Czy moїna w takimzawieszeniu pomiкdzy їyciem a њmierci№ widzieж ocalenie mieszkaсcуwgrodu Tuhana?

Tajemnica jeziora wyjaњniіa siк wiкc tylko pozornie. Nadal aktualnepozostaje pytanie, w czyim posiadaniu – boskim czy diabelskim –znajduje siк Њwiteџ? A moїe jezioro to jest sfera nieustannejpsychomachii i њcierania siк siі dobra i zіa? Utwуr Mickiewicza nieprzynosi rozwi№zania takїe tej zagadki,

Warto by siк jednak zastanowiж, jaki obraz Boga buduje balladaMickiewicza. W њwietle tego, co zostaіo powiedziane powyїej, nie jestto Bуg z wyobraїeс chrzeњcijaсskich. Wedіug Wojciecha Gutowskiego«w№tpliwe (...), czy ingerencja siі tajemnych odbywa siк w imiк tychpraw moralnych, ktуre sіuї№ їyciu na ziemi» [9, s. 31].

Њwiat wartoњci chrzeњcijaсskich nie moїe byж przymierzany doњwiata balladowego. Ludowa stylizacja obejmuje takїe wizjк zaњwiatуw.Jest tam miejsce nie tylko na Boga i diabіa o charakterach uproszczonych

61

jak w jaseіkach, lecz teї na wiele innych postaci fantastycznych, zjaw,duchуw i wszelkich innych wytworуw wyobraџni.

Ale w przestrzeс ballady «Њwiteџ» wpisana jest teї inna wizja Boga.Aby j№ odnaleџж, trzeba powrуciж do pocz№tkowej partii utworuMickiewicza. Do rozwaїaс pomocny bкdzie schemat przedstawiaj№cypozycjк czіowieka nad brzegiem Њwitezi.

Zdzisіaw Kкpiсski w ksi№їce «Mickiewicz hermetyczny» wspominascenк z «Kordiana» Sіowackiego, w ktуrej bohater na szczycie MontBlanc tak okreњla swoje poіoїenie: «pod stopami niebo i nad gіow№niebo». Kкpiсski zauwaїa, їe jest to niemal dosіowny cytat alchemicznejinskrypcji ze њwi№tyni w Memphis:

Niebo na gуrze – niebo na doleGwiazdy na gуrze – gwiazdy na dole

«Czіowiek – gdyї to w stosunku do niego okreњlone tam zostajepoіoїenie nieba i gwiazd – stoi wiкc w centrum wszechњwiata, a nawetw centrum wszechbytu, jak sam Bуg» [11, s. 8].

W «њrodku niebokrкga» znajduje siк teї Mickiewiczowski wкdrowiec.Kкpiсski zauwaїa, їe Mickiewiczowi nieobca byіa modna w owym czasie, awywodz№ca siк ze staroїytnoњci myњl hermetyczna. Posіugiwaіa siк onasymbolik№ alchemiczn№, daj№c№ moїliwoњж odnoszenia procesуw psychicznych,moralnych a takїe i historycznych do generalnych praw rz№dz№cych «wszelk№materi№ bytu», a tym samym sugeruj№c№ «jednoњж wszechbytu w ramach klamryintegruj№cej czіowieka, kosmos, a nawet i Boga» [11, s. 5].

Podstawowa idea hermetyzmu, sformuіowana przez Paracelsusabrzmiaіa: «Niebo na gуrze, niebo na dole» [11, s. 223]. Jeden znajwaїniejszych tekstуw tego nurtu filozoficznego ujmuje temat gуrnegoi dolnego nieba jako ukіad poіуwek caіoњci, w ktуrej s№ one jakbywymienne, gdyї w gікbszym sensie identyczne: «Co jest niїsze (niїej),jest tak jak to, co jest wyїsze (wyїej), co jest wyїsze (wyїej) jest jak to,

62

co niїsze (niїej) dla uskutecznienia cudуw rzeczy jedynej». T№ «rzecz№jedyn№» jest przyszіa, ostateczna synteza wszelkiego bytu nieba i ziemi,materii i ducha [11, s. 223-224].

Czіowiek stoj№cy «w њrodku niebokrкga» przeїywa tajemnicк tejjednoњci, zamyka siк nad nim koіo przestrzeni, ale i koіo czasu. To powrуtdo pra-jedni. Mistyka, w tym alchemiczna, gіosi: «Jeїeli zejdziesz wsiebie do swej pragікbi, czyli pramaterii, odnajdziesz tam Boga, czyliswoj№ z nim identycznoњж pocz№tkow№. Jeїeli odrodzisz siк z tegoboskiego pierwiastka, to stworzysz sam siebie z siebie, poniewaї twojapramateria zawiera te same pierwiastki, co Bуg i co natura. Pod tymwzglкdem nie rуїni№ siк od siebie Czym bкdziesz w takim razieobjawiaj№c siк w postaci odrodzonej? Wszystkim. Bкdziesz i Bogiem, inatur№ naraz. Bкdziesz pocz№tkiem i koсcem, i zarazem sum№. I nigdynie byіeњ niczym innym!» [12, s. 215].

Romantyczny panteizm czкsto utoїsamiaі Boga z natur№, lecz myњlXVI-wiecznych mistykуw przyrody poszіa jeszcze dalej: «Bуg wіaњciwiejest sam w sobie niczym, jest on bezwolny, bez uczuж, bez czasu, miejsca,osobowoњci, czіonkуw, woli i imienia: staje siк czymњ w (swych) tworach,tak їe tylko poprzez nie otrzymuje byt realny» [12, s. 215].

Czas powstania ballady «Њwiteџ» zbiega siк z przebudow№ stosunkuMickiewicza do zagadnienia bytu jako absolutu i, co za tym idzie,uksztaіtowaniem nowej postawy wobec religii praktycznie znanej i religiiidealnej – absolutnej. Bуg z legendy o zatopionym mieњcie to ktoњzupeіnie inny od Boga nienazwanego, ale uobecniaj№cego siк wdoznaniach czіowieka postawionego «w otchіani bікkitu».

Tajemniczoњж, niedopowiedzenie, swoista gra z czytelnikiemstanowi№ charakterystyczne cechy ballady. W takiej teї perspektywiemoїna rozpatrywaж historiк Њwitezi. Ale istota utworu Mickiewicza niezawiera siк w poetyce gatunku. Jak pisze Alina Witkowska, w balladzie«w (...) przestrzeс (realiуw topograficznych) wpisana zostaje drugaprzestrzeс, przestrzeс fantastyki romantycznej. Na kaїdym miejscu i okaїdej porze dojњж moїe do spotkania dwu њwiatуw, do przenikniкciautajonych sfer bytu w to, co zwykіe i dobrze znane. Przestrzeс realnaukazuje wiкc perspektywк metafizyczn№, poznanie okolicy moїe staжsiк wіamaniem do tajemnicy natury» [13, s. 94].

Spis literatury

1. Bachуrz, J. Akwatyczne motywy: jezioro, rzeka, morze / J. Bachуrz //Sіownik literatury polskiej XIX wieku; pod red. J. Bachуrza, A. Kowal-czykowej. – Wrocіaw, 1991. – S. 7.

63

2. Janion, M. Gor№czka romantyczna / M. Janion. – Warszawa, 1975. –S. 249.

3. Bartoszewicz, A. Natura / A. Bartoszewicz // Sіownik literatury polskiejXIX wieku. – S. 593.

4. Cyt. za: Kurecka, M. Jan Chrystian Andersen / M. Kurecka. – Warszawa,1965. – S. 3.

5. Kowalczykowa, A. Pejzaї romantyczny / A. Kowalczykowa. – Krakуw,1984. – S. 41.

6. Mickiewicz, A. Dzieіa poetyckie / A. Mickiewicz. – Warszawa, 1982. –S. 389. T.1: Wiersze; opr. Cz. Zgorzelski.

7. Bachуrz, J. Mickiewiczowska wizja morza / J. Bachуrz // ZeszytyNaukowe Wydziaіu Humanistycznego Uniwersytetu Gdaсskiego. PraceHistorycznoliterackie. – 1977. – Nr 5. – S. 87–104.

8. Opacki, J. W њrodku niebokrкga. O «Balladach i romansach» Mickie-wicza / J. Opacki // Pamiкtnik Literacki. – R. LXXI, z. 3. – S. 69-84.

9. Gutowski, W. Otchіaс i nieskoсczone koіo (O symbolice przestrzeni wpoezji Adama Mickiewicza) / W. Gutowski // Acta Universitatis NicolaiCopernici, Filologia polska. X Literatura. Nauki Humanistyczno-Spoіeczne,z.159. – Toruс, 1985. – S. 19–51.

10. Cyt. za: Markiewicz, H. Skrzydlate sіowa / H. Markiewicz, A. Roma-nowski. – Warszawa, 1990. – S. 312.

11. Kкpiсski, Z. Mickiewicz hermetyczny / Z. Kкpiсski. – Warszawa,1980. – S. 8.

12. Franck, S. Das Thewr und Kьnstlich Bьchlein Marie Encomion /S. Franck. – Ulm, 1534. – S. 113b, 114a. Cyt. za: Z. Kкpiсski. Op. cit. – S. 215.

13. Witkowska, A. Literatura romantyzmu / A. Witkowska. – Warszawa,1986. – S. 94.

УДК 821.162.1 (092 А. Мицкевич)

Zbigniew KaџmierczykGdaсsk

POGRANICZE POLSKO-ROSYJSKIEWEDЈUG MICKIEWICZA7

Mickiewicz w improwizacji na kolacji imieninowej u EustachegoJanuszkiewicza 25 grudnia 1840 roku, znanej nam z relacji gospodarzatego przyjкcia, ujawniі powуd swego wst№pienia na katedrк literaturysіowiaсskiej: «oto tu w sercu, Bуg wіoїyі sіowa prawdy, ktуre ja mocen

7 Издается в авторской редакции.

64

jestem na wszystkie tіumaczyж jкzyki i ja bym wam i po niemiecku gadaі»[20, s. 250]. Przeњwiadczenie o Boїej proweniencji sіowa poety nie jest wdobie romantyzmu niczym rzadkim. Pewnoњж, iї zostaі on powoіany doodsіaniania tajemnic umocniі w Petersburgu «Oleszkiewicz, gdyї ujrzaіw talencie improwizatorskim Mickiewicza znak wybraсstwa Boїego iwpoiі mu przekonanie o jego wieszczym, prorockim posіannictwie» [19,s. 372]. Przekonanie to wydaіo dojrzaіe owoce w dzieіach poezji i dramatui ujawniіo siк w strojeniu tej samej weny do wykіadуw na temat literatursіowiaсskich. Motywowanie roli profesora dostкpem do џrуdeі prawdyobjawionej daje asumpt do przypuszczenia, iї Mickiewicz jeszcze przedwst№pieniem na katedrк myњlaі o wykroczeniu poza literaturк. W jegoprzekonaniu uprawnione byіo odrуїnienie jкzyka prawdy od jкzykasamolubnych nieprawd. Formuік їycia w sobie, dla siebie, i їycia z siebietransponowaі on z pism Cieszkowskiego jako kryterium jкzykarozrуїniaj№ce gіos prawdy od mowy miіoњci wіasnej. Jкzykiem miіoњciwіasnej posіugiwali siк wedіug poety wykіadowcy – jakїe czкstozasiedziali na katedrach uczeni klasycy, bezduszni ksiкїa, filozofowie,doktrynerzy, politycy i sofiњci czuli na podszepty poklasku i sіawy, podczasgdy przykіad jкzyka prawdy daі Chrystus, a za nim natchnieni ksiкїa PiotrSkarga, August Kordecki, Marek Jandoіowicz, mкїowie Boїy, mnisi,przedstawiciele ludu, їoіnierze, poeci jednocz№cy sіowo i czyn jak Byron.A takїe poeta historii Napoleon pisz№cych dzieje literami salw, sіowamiwygranych bitew i zdaniami triumfalnych kampanii. W «sіowie prawdy»rуwnieї Mickiewicz zamierzaі wyjaњniж powoіanie granicz№cych ze sob№narodуw sіowiaсskich, a rodzaj wypowiedzi miaі dla niego drugorzкdneznaczenie. Rуwnie dobrze mуgі to byж wykіad akademicki. W tymwypadku romantyczny synkretyzm przekraczaі nie granice rodzajуw igatunkуw literackich, lecz formy z pogranicza literatury, jeїeli zaliczyжmoїemy do niej wykіad.

Poeta na katedrze w sposуb charakterystyczny dla romantykуwszukaі zasad caіoњciowych. Sprawa motywacji wypowiedzi leїaіa wcentrum jego pojmowania etyki sіowa. Przed przybyciem filomaty doPetersburga Oleszkiewicz uwaїany byі za dziwaka, a w najlepszym razieza hermetycznego mistyka, ktуry mуwi do siebie, nawet niezdolny dozapisania swych myњli. Ale to, co jego otoczenie braіo za duby smalone,Mickiewicza wіaњnie zachwyciіo jako akty bezinteresownej ekspresji,w ktуrej s№ – niczym w jakiejњ rudzie sіowa – ziarna prawd objawionych.Poeta byі tu w zgodzie ze swym romantycznym manifestem. Jeїeli wrozmowie z Aleksandrem Chodџk№ uznaі on, їe Karusia jest prefiguracj№kondycji poety ogarniaj№cego wielk№ caіoњж њwiata widzialnego iniewidzialnego, znaczyіo to, їe wіaњciwym tytuіem takїe mowy

65

niewi№zanej jest prawda, a prawdк ujmowaі jako rozumne czucie wwierze. Taka prawda nie zabiega o widzуw i sіuchaczy, jak Oleszkiewicznie zabiegaі. Tenїe rdzeс mowy odsіaniaіa improwizacja uJanuszkiewicza zapowiadaj№c na katedrze wykіady w istocie teandryczne.W ich trakcie poecie przypadaіa rola przekaџnika treњci Boїych.Sіuїebnoњж sub specie aeternitatis w oczach samego poety byіa niezbкdn№rekomendacj№, poniewaї «wszelki zamiar, o ile byі czysty od widokуwosobistych, od chкci wyniesienia siк lub poniїenia innych, o tyle siкuda, to jest: przyniesie poїytek sprawie ojczystej, zaraz lub wprzyszіoњci» [10, s. 273]. Mniemanie Mickiewicza o Boїym powoіaniudo gіoszenia nauk stanowiіo, przy jego wraїliwoњci na zapкdy pychywіasnej, egidк chroni№ca przed podejrzliwoњci№ wobec samego siebiepod tym wzglкdem, dawaіo niezbкdne poczucie moralnej czystoњci roli«zarazem wizjonera i przywуdcy» [20, s. 277] i... impregnowaіo nakrytycyzm sіuchaczy.

Poeta skіonny do wiary w przedustawny plan dziejуw akceptowaіtwierdzenie Friedricha D.E.Schleiermachera, iї narody reprezentuj№okreњlony rys oblicza Boga. W koncepcji tej znalazі potwierdzeniestaroїytnego pojкcia entelechii precyzuj№c je w wykіadach nastкpuj№co:«bo narody wtenczas tylko wzrastaj№ o tyle tylko maj№ prawo do їycia,o ile wysіuguj№ siк caіemu rodzajowi ludzkiemu popieraniem lubbronieniem wielkiej jakiej myњli lub wielkiego uczucia».

Wstкpuj№c wiкc na katedrк Collйge de France romantyczny wieszczmiaі poczucie misji gіoszenia idei stanowi№cej istotny aspekt boskoњci iwyznaczonej Polakom przez Boga. Wcielonej przez Opatrznoњж naterenie Sіowiaсszczyzny i gotowej do objawienia Francji, Europie,њwiatu. Podniosіy ton Mickiewicza, a zwіaszcza topos serca jako skarbca,ktуremu Bуg powierza depozyt prawdy uzasadniaj№ okolicznoњcihistoryczne i historiograficzne. Wielowiekowe Krуlestwo Polskie zostaіopokonane w zmaganiu z Rosj№ o prymat na terenie granicz№cych z niminarodуw i po klкsce powstania listopadowego zapadіo siк w niebytpaсstwowy. Aleksadrowi I i jego dyplomatom udaіo siк narzuciж czкњciopinii europejskiej mniemanie o zbawczej misji Rosji, ktуra ocaliіakontynent przed szataсskim Napoleonem. Aleksander Puszkin њwiкcieoburzony na niewdziкczn№ Europк, їe krytykuje stіumienie polskiegopowstania, nie stanowiі jakiegoњ wyj№tku – takїe w domaganiu siк wojnyz Polsk№ na wyniszczenie («Oszczercom Rosji» 1830). Fiodor Tiutczewnie kryі entuzjazmu w wierszu «Na zdobycie Warszawy». Liczni poecirosyjscy a nawet francuscy, a takїe powaїni historycy gіosili niezdolnoњжRzeczpospolitej do niezawisіego istnienia jako katolickiej a przy tymrepublikaсsko-monarchistycznej, przenikniкtej duchem indywidualizmu,

66

a wiкc bкd№cej jakimњ odmieсcem w іonie Sіowiaсszczyzny. Pomijaj№cpoparcie przez Voltaire’a, Diderota i pewn№ czкњж opinii francuskiejoњwieconego absolutyzmu rosyjskiego w kolizji z Rzeczpospolit№,zwolennicy polityki pod berіem Mikoіaja I otrzymali dogodne argumentyw «Filozofii dziejуw» i «Encyklopedii nauk filozoficznych» Heglaprzeїywaj№cego w latach 1818–1830 w Berlinie eksplozjк zainteresowaniaswym systemem historiozoficznym. Jego istotк rosyjscy sіowianofilesprowadzili do twierdzenia, їe wszystko, co ma siік istnieж, jest rozumne, aco jest rozumne ma siік istnieж. Dla s№siadуw granicz№cych z Rosj№ byіa tozabуjcza tautologia, poniewaї unicestwienie ich paсstwowoњci jawiіo siкjako dziaіanie Rozumu historii, a nie wystкpku najazdu. Idea ta nadawaіasiк takїe do tіumienia aspiracji narodowych tych nacji na pograniczu Polskii Rosji, ktуre nie wybiіy siк jeszcze w dziejach na organizacjк paсstwow№.Skoro ich paсstwowoњж nie ma siіy istnieж to tym lepiej – mogli gіosiжsіowianofile i panslawiњci – widocznie istnienie to nie byіoby rozumne...

Mickiewicz zdawaі sobie sprawк, їe wystкpuj№c przeciw іadowieuropejskiemu godzi nie tylko w nag№ siік tyranii, ale przede wszystkimw porz№dek imperialny scementowany religijnie poprzez figury krуlapomazaсca, cara Chrystusa narodуw oraz doktrynaln№ historiografiк.Dlatego zamierzaі spoiwo to rozkruszyж przeciwstawiaj№c upostaciowaneji skonceptualizowanej sile jako zasadzie paсstwowoњci obywaj№cej siк exdefinitione bez elementu moralnego (i adoruj№cej j№ historiografii) mocsіusznoњci moralnej, wyrazistoњж chrzeњcijaсskiego, ale przede wszystkimsіowiaсskiego poczucia dobra i zіa. Dla wartoњci tych widziaі, jakouzasadnione, poparcie siіy orкїa. Poniewaї zdawaі sobie sprawк, їe racjommoralnym trzeba w Europie zbrojnego ramienia, traktowaі on ideк polsk№jako zapіon polsko-francuskiej, zbrojnej krucjaty pod sztandaremChrystusa Sprawiedliwego. W zmaganiu tym wyznaczyі katedrze miejscenewralgiczne. Juї w pierwszym wykіadzie okreњliі je jako przestrzeсwolnego sіowa caіej Sіowiaсszczyzny: «Powoіano mnie bym zabraі gіosw imieniu literatury ludуw, z ktуrymi narуd mуj przez sw№ przeszіoњж iprzyszіoњж њciњle jest zwi№zany, [bym zabraі gіos] w chwili, kiedy sіowojest potкg№, i w mieњcie, ktуre jest stolic№ sіowa» [12, s. 15]. A mуwiж wimieniu ludуw znaczyіo wydobyж z dziejуw kolizji Rzeczpospolitejszlacheckiej i Rosji carskiej moc prawdy uniwersalnej; moc kreacyjn№.

Przekonanie zawarte w publicystyce «Pielgrzyma Polskiego», «їeo ile poїyteczni bкdziemy sprawie polskiej, o tyle tylko Europa i ludzkoњжz nas skorzysta» [9, s. 224], zostaіo obwarowane nakazem obiektywizacji(mуwienia jakby siк patrzyіo na Polskк okiem Francuza), chroni№cymprzed pokusami partykularyzmu historiozoficznego, poniewaї «Chcieжpoprawiaж stan narodu jakiego niezaleїnie od stanu Europy caіej, jest to

67

dziaіaж wbrew interesom tegoї narodu» [10, s. 208]. Co to znaczy?Najproњciej mуwi№c jest to postulat ogіoszenia Francuzom prawdy, ktуraotworzy caіej Europie oczy na zagroїenia geopolityczne, a moїe nawetwywoіa wstrz№s poznawczy ocalaj№cy j№ przed zakusami despotyzmu.Wstrz№su tego jednak nie moїe wywoіaж prawda interesowna, jako takabyіaby de facto – niewiarygodna – szkodliwa dla Polski.

Przemawia tu Mickiewiczowskie poczucie doniosіoњci waњni wobrкbie Sіowiaсszczyzny oraz rangi meldunkуw jakie przyszіo mu zіoїyжz areny Boїego igrzyska. Њwiadomoњж intensywnoњci sіowiaсskiejpsychomachii oddawaі on posіuguj№c siк leksyk№ pola bitwy. Mуwiі wiкc,їe katedra jest redut№, szaсcem, warowni№.

Gікbokie przekonanie, їe na scenie dziejуw Europy wybiіa godzinaSіowiaсszczyzny znalazіo wyraz juї wczeњniej w «Dziadach» drezdeсskich(a jeszcze wczeњniej w kowieсsko-wileсskich), w «Ksiкgach narodu ipielgrzymstwa polskiego», w lirykach tego okresu – na przykіad w «ReducieOrdona» – publicystyce politycznej, zwіaszcza w artykule «O partii polskiej».Apel do pielgrzymуw «caіa Europa musi nauczyж siк od Was, kogo nazywaжm№drym» [7, s. 26], byі adresowany tyleї do nich, co do powiernikуwwidowiskowej waњni w Paryїu. Wieszcz uwaїaі, їe to w ogniu sіowiaсskichzmagaс wyіoniіy siк prawdy, ktуre Europa przyjmie albo ulegnie podbojowi.Tym bardziej, їe jak czytamy w «Ksiкgach narodu polskiego», jejwolnoњciowym tradycjom demokracji i republiki zagraїa trawi№cy j№neopogaсski politeizm, deifikacja wartoњci њwieckich – kult partykularnegointeresu, fetyszyzacja dobrobytu, kolonialnej ekspansji, gieіdy i innychcielcуw. S№ to parametry wyznaczaj№ce szataсskie zasady politycznegodziaіania. «Wprowadziіy egoizm narodowy», ktуry chrzeњcijaсsk№ jednoњжzast№piі mozaik№ nienawistnych sobie nacji, zwіaszcza ze sob№ granicz№cych.

Historycy literatury precyzuj№c temat bogatych tematycznie inatchnionych wykіadуw paryskich wskazywali na tк oczywistoњж, їeich «system krystalizacyjny» opiera siк na jednej osi gіуwnej, ktуr№ jestprzedstawienie «immanentnej polarnoњci Sіowiaсszczyzny, pokazaniejej wyrazu w dziejach, a zarazem pochwycenie tajemnicy przyszіego jejprzezwyciкїenia» [15, s. 227]. «Immanentna polarnoњж» to znaczyopozycyjnoњж partii polskiej i rosyjskiej na wielu pіaszczyznach. Dlanas bкdzie to, jak zobaczymy dalej, bipolarnoњж przede wszystkim napodіoїu sіowiaсskiego dualizmu zawartego w «dogmacie rodzajnym»mitologii sіowiaсskiej gіosz№cym «istnienie zіego ducha, Czarnego Boga,ktуry widzі walkк z Biaіym Bogiem» [12, s. 64].

Wedіug Stefanowskiej «Ma wiкc Mickiewicz trwaі№ tendencjк doorganizowania wizji historii wokуі antagonizmu polsko-rosyjskiegojako gіуwnego wydarzenia dziejуw» [17, s. 47]. Zdaniem zarуwno

68

Pigonia jak i Stefanowskiej paralelicznoњж i kontrastowe przedstawieniedziejуw sіowiaсskich antagonistуw nie wykluczaіy finalnej syntezypierwiastkуw konstytutywnych obu narodуw, poniewaї to polarneprzeciwstawienie systematуw Polski i Rosji, jest u Mickiewiczauwieсczone «przezwyciкїeniem ich sprzecznoњci i syntez№ pierwiastkуwwartoњciowych» [17, s. 50]. Przy czym za wartoњciowe w formacjirosyjskiej miaіyby byж uznane pierwiastki mongolskich i normandzkichnajeџdџcуw, na ktуrych brak cierpi№ pozostaіe narody sіowiaсskie: «Asiіa, choж brutalna, jest pierwiastkiem historiotwуrczym. Ustrуj paсstwowy,choж despotyczny, jest przejawem zdolnoњci organizacyjnych. Materializmjest symptomem umiejкtnoњci realizacji. W ten sposуb Rosja – ujemnybiegun Sіowiaсszczyzny – wnosi do niej wartoњci historycznie cenne, choжdot№d obracane na zіo. Polska znowuї dla Rosji jest џrуdіem wartoњcimoralnych» [17, s. 51].

Inaczej finaі kolizji polsko-rosyjskiej w dziele Mickiewiczaprzedstawiaj№ prace zwolnione ze spіacania serwitutуw polsko-rosyjskiemusystematowemu pojednaniu. W ujкciach tych obraz starcia obu formacjinabiera trwaіoњci. W tych pracach w№tki przepoczwarzenia duszy Rosjanw nie wiadomo czy жmк, czy motyla, po wtуre straїnika Longinosa, ktуryprzebiі bok Chrystusa, lecz po nawrуceniu siк Bуg mu wybaczy, a takїepowoіania obroсcуw wolnoњci z Azjatуw, gdy braknie ich w neopogaсskiejEuropie, nie s№ uznane za wystarczaj№ce dla uzasadnienia obecnoњciprofetycznej syntezy systematуw Polski i Rosji w historiozofiiMickiewicza. Ryszard Przybylski na przykіad wykazaі wielowymiarowoњжparaleli przeprowadzonej przez autora «Dziadуw» drezdeсskich pomiкdzyBabilonem, biblijn№ besti№ z morza a Petersburgiem i carsk№ Rosj№, leczkontrastowej paraleli wzglкdem Polski nie uj№і pod k№tem ustrojowejsyntezy. Marta Zieliсska pisz№c o Mickiewiczu i Puszkinie na tle polsko-rosyjskiego antagonizmu dziewiкtnastego wieku, stwierdziіa, їe wpowojennym literaturoznawstwie gor№ce kontrowersje pomiкdzy poetaminiwelowano w imiк idyllicznej ich stylizacji. Miкli oni byж zgodnymipiewcami postкpu i rewolucji, sojusznikami w walce z caratem w imiкideaіуw socjalnych, zatem ich pogl№dy miaіy byж «toїsame» [19, s. 98].

Dziкki pracom m.in. Przybylskiego i Zieliсskiej lektura prelekcjiparyskich Mickiewicza zostaіa – po pierwsze – wyprowadzona z cieniaLonginosa. Jak siк okazaіo poі№czenie frazy «On jeden poprawi siк i Bуgmu przebaczy» z gestem krzyїa Stolnika, a nastкpnie przypisanie tegogestu samemu Mickiewiczowi wobec Rosji i wirtualnych czytelnikуwutworуw wieszcza wytyczyіo kierunek interpretacji poddany juї caіkowitejeksploracji [21, s. 250-251]. Ponadto kierunek badaс polsko-rosyjskiejkolizji zakreњlony w uwadze metodologicznej sformuіowanej przez

69

Zieliсsk№, pozwala unikn№ж pomieszania odniesieс poety do Rosjan z jegoanalizami systematu politycznego carskiej Rosji. Po trzecie stanowisko topozwala odejњж od schematycznego modelu rosjoznawstwa Mickiewiczaw kierunku ujкcia dynamicznego – uwzglкdniaj№cego i radykalizm poety,i jego podstawy. Po czwarte dopiero w tej perspektywie moїliwe jestwydobycie z prelekcji paryskich tych elementуw gіуwnego antagonizmuSіowiaсszczyzny, ktуre jawiіy siк Mickiewiczowi nie do pogodzeniaczyni№c w jego oczach konflikt systematu polskiego i rosyjskiegoniemoїliwym do zaїegnania. Zwіaszcza, їe punktem wyjњcia Mickiewicza(ktуry omawia Pigoс) do rozmyњlaс o Polsce i o Rosji byіa pewnoњж, їe«nie s№ to dwie dzielnice ziemi, ale dwie myњli w Sіowiaсszczyџnie, ktуrepragn№c przejњж w rzeczywistoњж, d№ї№ do panowania wyі№cznego ispychaj№ siк nawzajem (...) Nie idzie tu o wydarcie sobie jakiego kraju,ale o panowanie nad caі№ Pуіnoc№ i moїe caіym њwiatem» [15, s. 229]. Wujкciu Zieliсskiej «polarna paralela» Mickiewicza nie wymaga zaraz tezyo zbawiennym miarkowaniu moskiewskiego despotyzmu przez polskirepublikanizm, a polskiej anarchii przez despotyczny centralizm.Bynajmniej. Wyzwolenie Mickiewiczowych analiz spod wіadzyidylicznych aksjomatуw pozwala siк przyjrzeж bez їadnego aprioryzmucelnemu twierdzeniu samego Pigonia, їe ten romantyczny poeta «nienawiњжplemienn№ dwуch narodуw rzutuje w њwiat swych koncepcjihistoriozoficznych» nadaj№c «pasji swej i potкpieniu Rosji wprost wymiarymetafizyczne» [15, s. 223], bowiem w jego odczytaniu «zmaganie siк Polskiz Rosj№ uznane zostaіo w dziejach ludzkoњci za widomy przejawodwiecznego zmagania siк wolnoњci z niewol№, Dobra ze Zіem, Boga zszatanem» [15, s. 224].

Pigoс wydobywaj№c w kontrastowym paralelizmie polsko-rosyjskimMickiewicza wіaњciwoњci dramatu metafizycznego zaznaczyі skіonnoњжprelegenta do teatralizacji historii. Scen№ tego dramatu, s№ terytoria Europypуіnocno-wschodniej, czas rozci№ga siк na wieki, aktorami s№ dwa narody,«a wкzіem akcji sprawa o typ kultury duchowej i ustroju paсstwowego,ktуre maj№ ostatecznie zapanowaж w Sіowiaсszczyџnie» [15, s. 228].Wbrew tezie o koсcowym pojednaniu malowniczych protagonistуw«dramatu polsko-rosyjskiego», scenicznoњж historiozofii Mickiewiczanasuwa pytanie: czy gatunkiem, ktуry organizuje jego historyczn№wyobraџniк jest nie dramat jako taki, ale moralitet oparty na toposiepsychomachii jako odwiecznej walki cnoty i wystкpku o duszк ludzk№, wktуrej zwyciкїy tylko jedna strona, tertium non datur? Nie bez znaczeniadla takiego ujкcia kolizji polsko-rosyjskiej (jako antytezy bez moїliwoњcihistorycznej syntezy) jest nastкpuj№ca wypowiedџ poety w trzecim kursie«Literatury sіowiaсskiej»: «Caіy nasz wykіad lat poprzednich byі histori№

70

zawziкtej walki pomiкdzy dwiema nieprzejednanymi ideami: ide№rosyjsk№ a ide№ polsk№ [14, s. 14]». Mickiewicz na pytania po co takwnikliwie i systematycznie wydobywaі wіaњciwoњci idei rosyjskiej ipolskiej, dlaczego tyle њlкczaі nad cechami narodowymi Rosjan iPolakуw i charakterem ich cywilizacyjnych systematуw, po co rozwijaіetiologiк dziejowego nieprzejednania, byж moїe udzieliіby nastкpuj№cejodpowiedzi: «historia opowiada naprzуd czyny ludzkie, naleїy wiкc znaжcharakter i serce czіowieka, aby przyczyny tych czynуw wyњledziж» [11,s. 138]. A po co «przyczyny tych czynуw wyњledziж»? Tu odpowiedџmoglibyњmy wydedukowaж z licznych jego dzieі i pism: aby przezuњwiadomienie zіa despotyzmu nakіoniж charakter i serce czіowieka bystaі siк motylem – chrzeњcijaсskim demokrat№. Dotarcie z tymprzesіaniem do Rosjan stanowiіo czкњж jego planu zaїegnania kolizji napograniczu kultur na drodze pokojowej – przez zaszczepieniehegemonowi ducha demokracji (co nie kolidowaіo z koncepcj№ polsko-francuskiej krucjaty, lecz z ni№ wspуіgraіo). O tej toїsamoњci charakteruczіowieka i systematu їycia zbiorowego mуwiі Mickiewicz jakїeekspresyjnie w «Pierwszych wiekach historii Polskiej» [11, s. 7–133].

Z uwag№ Pigonia o dramacie dziejowym Polski i Rosji zgodna jestanaliza Stefanowskiej wykazuj№ca upodobanie poety w wykіadziefiguratywnym widoczne na przykіad w porуwnaniu unii WielkiegoKsiкstwa Litewskiego i Korony do mкїa i їony w dobrowolnym zwi№zkumaіїeсskim. Z kolei zdaniem Wacіawa Borowego Mickiewiczowskafascynacja Orientem miaіa u podіoїa zarуwno egzotykк њredniowiecznejreligijnoњci, њwiatopogl№du, myњli i uczuciowoњci jak rуwnieї orientaln№stylistykк opisu њwiata posіuguj№c№ siк chкtnie hiperbolizacj№ ipersonifikacj№. Zdaniem Borowego Mickiewicz w posіugiwaniu siк nimipoczynaі sobie nawet swobodniej niї poeci orientalni: «Poeci wschodnipersonifikowali czas, њwiatіo, wiatr, ale nie gуrк i nie las» [2, s. 238].

Patrz№c chronologicznie widzimy wiкc u Mickiewicza przejњcia odludowej animizacji i personifikacji њwiata przyrody do orientalnejpersonifikacji i hiperbolizacji i – a w zwi№zku z widzeniem narodуw ipaсstw jako charaktery – do personalizacji historii, a nastкpnie dohistoriozofii teatralnej. Uњciњlijmy od razu, їe upodobanie w formiedramatu oznacza dla nas krystalizacjк historycznych treњci nie wstrukturze moralitetu chrzeњcijaсskiego, lecz moralitetu zasadzaj№cegosiк na toposie sіowiaсskiej psychomachii, czyli odwiecznej walki cnotyi wystкpku, reprezentuj№cych Biaіego i Czarnego Boga Sіowian,zapamiкtale walcz№cych o duszк czіowieka i ludzkoњci.

Dziкki personalizacji Schleiermacherowska koncepcja wcielaniaprzez narody okreњlonych aspektуw Boїego podobieсstwa znalazіa

71

moїliwoњж przedstawienia ich wcieleс szataсskich. W czarnychcharakterach dziejowej psychomachii historiozofia prelekcji zaistniaіajako gesta dei per homines contra gesta diabolo per homines. Czyny teprzejawiaj№ siк w zwyciкstwach cnoty lub wystкpku, wiernoњci lubzdrady, pokory lub pychy, demokratyzmu lub tyraсstwa. ZdaniemPrzybylskiego «Taki sposуb uwalniania њwiadomoњci narodu od obsesjiklкski politycznej dla umysіуw trzeџwych byі zapewne irytuj№cy, aletrudno zaprzeczyж, їe jednoczeњnie pozwalaі ogarn№ж bezlitosnym okiemistotк systemu carskiego, poj№ж wielk№ machinк zіa» [16, s. 237].

Teatralizacji dziejуw u Mickiewicza sprzyja osadzenie ich napodіoїu teologii, doprowadzaj№ce tк kolizjк do skrajnoњci, tak їe trudnobyіoby siк pokusiж «o wyїsze napiкcie konfliktu politycznego», bowiempodіoїe metafizyczne umoїliwia pokazanie carskiej Rosji jako«pojawienie siк w dziejach Szatana politycznego» [15, s. 222]. W istocieczytelnikowi «Ksi№g narodu polskiego» trudno nie odczytaж takiej ototezy teologicznej: gdy w dziejach їywa jest wiara w jednego Boga,ludzkoњж cieszy siк wolnoњci№. Gdy ludzkoњж wraca do politeizmu czyni№csobie cielce z wartoњci њwieckich, a zwіaszcza fetyszyzuje egoistycznyinteres polityczny, popada w jarzmo paсstw szataсskich, ktуre tworz№sojusznicze konfiguracje jak Austria, Prusy i Rosja.

W tym miejscu nasuwa siк pytanie czy figuratywna interpretacjadziejуw dostrzeїona u Mickiewicza przez Stefanowsk№ wspуіbrzmi z tez№o teologicznej bipolarnoњci њwiata historycznego Mickiewicza? Wedіugautorki «Prуby zdrowego rozumu» «W Ksiкgach narodu walka despotyzmuz wolnoњci№ kulminowaіa w starciu Rosji i Polski, najpeіniej wyraїaj№c tedwie siіy rozwoju dziejowego» [17, s. 46]. Zdaniem badaczki, ktуre dlakoncepcji sіowiaсskiej psychomachii jest cennym ustaleniem, Mickiewiczmiaі trwaі№ tendencjк do widzenia w «dychotomicznym ukіadzie obanarody jako bieguny magnetyczne» [17, s. 47].

Wiktor Choriew mуwi№c o mitotwуrczym talencie Mickiewicza dometafizycznego pogікbienia gіуwnej kolizji Sіowiaсszczyzny stwierdziі,widoczny juї w wierszach «Reduta Ordona», «Do matki Polki», «Њmierжpuіkownika» «autostereotyp Polaka-patrioty uosabiaj№cego romantyczn№ideк zwyciкstwa ducha nad ordynarn№ siі№ materialn№, ktуry byіprzeciwstawiony despotyzmowi rosyjskiemu w osobie cara i jegousіuїnych poddanych» [3, s. 238-239]. Charakterystyczna dladwubiegunowoњci tych dziejуw jest «angelizacja Polski, przeciwstawionasatanizacji jej przeњladowcуw» [3, s. 242]. Jak wykazuje Choriewstereotyp caratu jako zіa wcielonego ma swуj odpowiednik u Puszkina,ktуry powoіywaі siк na wieњci gminne twierdz№c, їe «Lud uwaїaі Piotraza antychrysta». W analizie badacza rosyjskiego wielce znamienne jest

72

wyczucie sіowiaсskiego dualizmu ducha i materii i utoїsamienie jej zcarskim despotyzmem.

Mickiewiczowska psychomachia wedіug Przybylskiego rozwiniкtajest jednak ostatecznie na kanwie «Biblii». Wprawdzie Petersburg ukazanyjest przez analogiк do pierwszej bestii w Apokalipsie њw. Jana, ktуrejprawzorem byі Babilon, synonim «potкg przeњladowczych» «na usіugachszatana», a Polskк reprezentuje dzieciкca ofiara, to jednak nie wykraczamytu poza kredowe koіo judeo-chrzeњcijaсstwa. A przecieї utoїsamienieBabilonu z apokaliptyczn№ besti№, a razem z Petersburgiem przypominapodobny zabieg w «Graїynie», gdzie zakon krzyїacki przedstawiony jestjako їarіoczny prasіowiaсski smok. Topika apokaliptyczna, przy ktуrejpozostaje Przybylski, pozwala nam jednak uchwyciж istotny aspekt szatana.Nie jest on u Mickiewicza szatanem kusz№cym do grzechu. W egzegeziebiblijnej jawi siк on jako wіadca tego њwiata na obszarze carskiej Rosji.Nie jest to szatan z katolickiej katechezy, ale raczej figura ontologiczna.Najwyraџniej bowiem biblijna historia zmagaс Boga i Szatana, cnoty iwystкpku o duszк ludzka nakіada siк u Mickiewicza na starszy pokіadreligijny. Archeologia duszy bohatera Polakуw wskazuje naszym zdaniem,їe w swych gікbokich pokіadach poczucie Dobra i Zіa Mickiewiczaosadzone jest na podіoїu dualistycznego mitu teogonicznego ikosmogonicznego Sіowian. O ile w okresie kowieсsko-wileсskim rozwin№іon IV cz. «Dziadуw» wykorzystuj№c ryty obrzкdu pogaсskiego, o tyle wRosji przekroczyі soteriologiк chrzeњcijaсsk№ w stronк dualizmuprasіowiaсskiego, czyli perskiego. Przekroczenie ram ortodoksji katolickieji tym razem byіo u Mickiewicza przejawem genialnej intuicji motywuj№cejprzekonanie o komplementarnoњci wierzeс i idei religijnych Sіowian iludуw perskich. Do tego tematu przyjdzie nam jeszcze wrуciж w dalszejpartii rozwaїaс.

Jak wiadomo kultur№ Wschodu poeta interesowaі siк w Wilnie [22,s. 42]. Natomiast їywo pasjonowaі siк Orientem w Rosji. Do tego stopnia,iї w okresie zesіania podj№і naukк jкzyka arabskiego. W korespondencjido Jуzefa Kowalewskiego ok. 21 grudnia 1826 uїywaі wobec swychutworуw tytuіu «Sonety wschodnie», donosz№c z entuzjazmem: «Maszwiedzieж, їe siк na pola orientalne wybieram, historiк literatury perskiejczytam i nawet szeњж wierszy Mirhondy z perskiego wytіumaczyіem» [23,s. 375]. W liњcie do Joachima Lelewela z 7 stycznia1827 robi№c «literackirachunek sumienia» przed swym dobrym nauczycielem napisaі: «Kiedymbyі w Petersburgu, rzuciіem siк do jкzykуw wschodnich; ledwiem zacz№іsylabizowaж, zmuszony zostaіem wsieњж znowu na sanie, odniуsіszy tylepoїytku z lekcyj Szpicnagla, ile krуl Wizymir z elementarzaDoњwiadczyсskiego» [23, s. 392].

73

Jak wynika z powyїszego listu podrуї na Krym relacjonowanaLelewelowi z entuzjazmem («Ale widziaіem Krym!», «Widziaіem Wschуdw miniaturze») otworzyіa przed poet№ nowy obszar egzotyki. Wraz zludowoњci№ «Ballad i romansуw» oraz «Dziadуw», Orient staі siк nowympolem egzotyki, ktуre miaіo byж terenem intensywnej eksploracji literackiej,choжby wzbudziіa ona krytykк klasykуw: «Tymczasem, chociaї zakopaіemsiк w Hammera i gotujк siк atakowaж Indie Szlegla, nie zapominam o Litwie»[23, s. 393]. Powiedzmy od razu, їe Mickiewicz nie miaі wysokiegomniemania o literaturze perskiej i arabskiej. W ocenach swych czyniі wyj№tekdla poezji religijnej. Porуwnuj№c literaturк antyku europejskiego i orientaln№w wykіadach lozaсskich, daі wyraz przekonaniu, iї w liryce perskiej zіoїonyjest depozyt ducha religijnego: «Wiele dzieі Indуw, Arabуw, Persуw maїywe uczucie religijne. Pod tym wzglкdem przewyїszaj№ one literaturкіaciсska. Jest on starszy od literatur [Wschodu]. Ten duch nie naleїywyі№cznie do Wschodu, ale raczej do nas niї do ludуw wschodnich. Wschуdupuњciі na Europк najbardziej drogocenne owoce» [11, s.189].

Czy wњrуd tych owocуw mieњciі siк zaratusztriaсski dualizm «Zend-Awesty», perska wersja walki dobra ze zіem? Jak wskazuje kalendariumїycia Mickiewicza, niespeіna rok po nadaniu listu do Lelewela, 10 grudnia1827 roku improwizowaі on w Petersburgu. Wњrуd zasіuchanych sіuchaczybyі wtedy Oleszkiewicz, ktуry poddaі jako temat improwizacji «psalmodiкstworzenia». Oczom wyobraџni zaciekawionych sіuchaczy poeta ukazaіwtedy «Boga w zmieszaniu i zamкcie wszechrzeczy, rozdzieraj№cego chaosi w jednej rкce њwiatіo, a w drugiej obejmuj№cego ciemnoњж». ZdaniemMajewskiej to perska wizja teogoniczna wywiedziona swobodnie z«Awesty», gdyї «zaratusztrianizm nie byі dla chrystianizmu religi№konkurencyjn№, w przeciwieсstwie do manicheizmu i islamu» [5, s. 315].Wedіug badaczki perskch zaratusztrian w dobie romantyzmu rozsіawiіpoemat orientalny Tomasza Moore’a «Lalla Rookh» (1817) zawieraj№cysіynn№ opowieњж poetyck№ o perskich zaratusztrianach «Czciciele ognia»oraz poemat Johanna Wolfganga Goethego «Dywan Zachodu i Wschodu»(1819) z ksiкg№ «Parsiname», ktуrej zr№b stanowi «Testament staroperskiejwiary». Z tego tekstu Mickiewicz zaczerpn№і motto «Sonetуw krymskich»[1, s. 219]. Bior№c pod uwagк obraz Boga, ktуry nie stwarza nieba aniziemi, lecz z chaosu wyіania domeny Њwiatіa i Ciemnoњci Majewskaformuіuje hipotezк, iї «Improwizacja ta mogіa byж echem zaratusztriaсsko-zurwanickich lektur poety, taki bowiem byіby wіaњnie obraz Zurwana-akerana» [5, s. 318].

Czy Mickiewicz w improwizacji petersburskiej w№tek walki Њwiatіa iCiemnoњci zaczerpn№і bezpoњrednio z «Awesty», nie moїemy rozstrzygn№ж.Wizja ta zreszt№ bardzo dobrze zgadza siк z kosmogonicznymi

74

wyobraїeniami Boehmego. Ogуln№ ideк walki autonomicznego Dobraz caіkowicie suwerennym Zіem mуgі Mickiewicz poznaж juї w okresiewileсsko-kowieсskim, przykіad z francuskiego tіumaczenia Zend-Awesty Anqutila Duperrona z 1771 roku, ktуrej znaczenie w przejњciueuropejskich zainteresowaс od Orientu islamskiego do perskigo dobrzezaprezentowaі Edward W.Said w pracy «Orientalizm».

Juliusz Kleiner i Czesіaw Zgorzelski podejmuj№c prуby ustaleniagenezy perskiego dualizmu w twуrczoњci Mickiewicza, wskazuj№ na џrуdіapoњrednie. Za najpowaїniejsze uznana zostaіa przez nich praca JуzefaHammer-Purgstalla «Dzieje literatury perskiej» wydana w jкzyku niemieckimw Wiedniu w 1818. Jej autor wprowadzaі w kr№g Orientu samego Goethegoodgrywaj№c nieco podobn№ rolк wobec niemieckiego poety, co JуzefSкkowski, twуrca orientalistyki petersburskiej, wobec Mickiewicza.

Jest to kwestia tym bardziej interesuj№ca, їe ewidentny przykіadwpіywu dualizmu perskiego na twуrczoњж Mickiewicza znajdujemy wpoezji. Poeta pod wpіywem religii zaratusztrian skodyfikowanej w ichњwiкtej ksiкdze «Aweњcie» stworzyі wspaniaіy, krуtki poemat Aryman iOromaz (1830), osnuty na kanwie podania o zetkniкciu siк demona zіaAngra Mainju (Arymana) z Bogiem dobra, M№drym Panem, Ahura Mazd№(Oromazem). (Rуwnieї wiersz «Oddychanie Pana Boga» informuje nasw podtytule, iї jest to wiersz osnuty na motywie «Z perskiego»).

Rok napisania Arymana i Oromaza jest okresem poszukiwaс przezpoetк mitografii, wierzeс i idei mocnego i caіkowicie suwerennego Zіa.Powstaj№ce wtedy wiersze wskazuj№ na to, їe wizja radykalnego dualizmuzgodna byіa z jego doњwiadczaniem rzeczywistoњci historycznej jakonajbardziej osobistej. Zdaniem Kleinera wierzenia i idee mazdajskiepobudzaіy religijnoњж Mickiewicza wіaњnie ze wzglкdu na obraz potкgizіa. Listy Odyсca z tego roku potwierdzaj№, iї w№tki i wierzeniaawestyjskie oїywiaіy wyobraџniк poety. W liњcie z 13.07.1830 Odyniecopisuje rozmowк o poemacie «Lalla Rookh» i zawartej w nim noweli«Czciciele ognia» o podboju wyznawcуw starego dualizmu przezgorliwych wyznawcуw islamu. Pogікbieniu temu sprzyjaіa okolicznoњж,їe ze wzglкdu na sytuacjк polityczn№ w dzierїawie carуw oraz dziaі№j№c№cenzurк Mickiewiczowskie doњwiadczenie Rosji dochodziіo do gіosuex post, znajduj№c dla siebie doњж czasu na poszukiwanie jкzyka.

Powiedzmy wiкc na koniec, їe to doњwiadczenie od razu po opuszczeniuRosji osadza siк na podіoїu perskiego dualizmu wypowiedzianego wpostaciach Ormuzda i Arymana, ktуrego mitologia sіowiaсska byіa sukcesork№(o czym trzeba napisaж osobno), a poeta wiedziony intuicj№ tego dziedzictwai pokrewieсstwa dogmatu Biaіego i Czarnego Boga, poszukiwaі i w Oriencie,i w Sіowiaсszczyџnie mitycznego podіoїa swej historiozofii.

75

Spis literatury

1. Bachуrz, J. Romantyczne fascynacje egzotyk№ / J. Bachуrz // «Zі№czyжsiк z burz№». – Gdaсsk, 2005.

2. Borowy, W. O poezji Mickiewicza / W. Borowy. – Lublin, 1999.3. Choriew, W. Adam Mickiewicz i polski kanon postrzegania Rosji /

W. Choriew // Mickiewicz w Gdaсsku; red. J. Bachуrz i B. Oleksowicz. –Gdaсsk, 2006.

4. Kleiner, J. Mickiewicz / J. Kleiner. – T. II, cz. I. – Lublin, 1948.5. Majewska, B. Nadgoplaсski lud awestyjski / B. Majewska // Boyce, M.

Zaratusztrianie; przeі. Z. Jуzefowicz-Czabak, B. Korzeniowski. – Јуdџ, 1988.6. Mickiewicz, A. Ksiкgo narodu polskiego / A. Mickiewicz // Mickiewicz,

A. Dzieіa. Wydanie Rocznicowe 1798–1998 / A. Mickiewicz. – T. V. –Warszawa, 1997.

7. Mickiewicz, A. Ksiкgi pielgrzymstwa polskiego / A. Mickiewicz //Mickiewicz, A. Dzieіa. – T. V. – Warszawa, 1997.

8. Mickiewicz, A. O ludziach rozs№dnych i ludziach szalonych /A. Mickiewicz // Mickiewicz, A. Dzieіa; j. w. – T. VI: Pisma filomackie i pismapolityczne z lat 1832–1834. – Warszawa, 2000.

9. Mickiewicz, A. «Pielgrzym Polski». Dziennik narodowy, polityczny iliteracki / A. Mickiewicz // Mickiewicz, A. Dzieіa. – T. VI. – Warszawa, 2000.

10. Mickiewicz, A. [O programie gazety w jкzyku francuskim] /A. Mickiewicz // Mickiewicz, A. Dzieіa. – T. VI. – Warszawa, 2000.

11. Mickiewicz, A. Pisma krytyczne. Wykіady lozaсskie / A. Mickiewicz //Mickiewicz, A. Dzieіa. – T. VII. – Warszawa, 1996.

12. Mickiewicz, A. Literatura sіowiaсska. Kurs pierwszy / A. Mickiewicz //Mickiewicz, A. Dzieіa. – T. VIII. – Warszawa, 1997.

13. Mickiewicz, A. Dzieіa. – T. IX. – Warszawa, 1997.14. Mickiewicz, A. Dzieіa. – T. X. – Warszawa, 1998.15. Pigoс, S. Dramat dziejowy polsko-rosyjski w ujкciu Mickiewicza /

S. Pigoс // Poprzez stulecia. Studia z dziejуw literatury i kultury. – Warszawa, 1984.16. Przybylski, R. Sіowo i milczenie bohatera Polakуw / R. Przybylski. –

Warszawa, 1993.17. Stefanowska, Z. Legenda sіowiaсska w prelekcjach paryskich

Mickiewicza / Z. Stefanowska // Pamiкtnik Literacki. – R. LIX: 1968.18. Zieliсska, M. Polacy, Rosjanie, romantyzm / M. Zieliсska. – Wrocіaw, 1998.19. Zieliсska, M. hasіo Oleszkiewicz Jуzef // Mickiewicz. Encyklopedia;

red Jarosіaw Marek Rymkiewicz, Dorota Siwicka, Alina Witkowska, MartaZieliсska. – Warszawa, 2001.

20. Witkowska, A. Mickiewicz. Sіowo i czyn / A. Witkowska. – Warszawa, 1983.21. Wodzyсska, M. Adam Mickiewicz i romantyczna filozofia historii w

College de France / M. Wodzyсska. – Warszawa, 1976.22. Zaj№czkowski, A. Orient jako џrуdіo inspiracji w literaturze

romantycznej doby mickiewiczowskiej / A. Zaj№czkowski. – Warszawa, 1955.

76

УДК 821.162.1 (091 Э. Ожешко)

Виктор ИстоминГродно

РЕПРЕЗЕНТАЦИЯ ЭМОЦИЙ В РОМАНЕЭЛИЗЫ ОЖЕШКО «НАД НЕМАНОМ»

Эмоции представляют собой сложное психическое явление иявляются предметом научного интереса не только психологов, но ифилософов, социологов и лингвистов.

В языке эмоции находят отражение в высказываниях, дискур-сах и проявляются в интеракциях. Интерес к языку эмоций в линг-вистике проявляют грамматисты, лексикологи, исследователи дис-курса. В грамматике эмоции рассматриваются как экстралингвис-тическое явление, позволяющее установить соответствие междуформой и смыслом языковых единиц [1].

Психология определяет эмоциональные процессы человечес-кой психики исходя из следующих характеристик:

• они отражают ситуацию, позволяющую предвидеть, оценитьпоследствия, найти возможные причины и возможности их контроля;

• служат указателями эмоциональных реакций и постоянно ме-няющихся стимулов;

• отражают аффективный опыт, выражающийся словесно [2];• представляют собой поведенческое проявление деятельност-

ной программы субъекта [3].Человек определённым образом реагирует на то, что его окру-

жает, и эта реакция составляет сферу эмоций [4]. В связи с тем, чтоэмоции имеют многообразные языковые репрезентации, лингвис-ты обычно относят к разряду эмотивов все слова, содержащие сему«чувство», «эмоция».

Мы будем рассматривать в качестве эмотивов только едини-цы, называющие чувства и эмоции, т.е. слова, имеющие в качествеосновной номинативную функцию и обозначающие элементы эмо-циональной сферы говорящего субъекта независимо от контекста.

Нам представляется, что эмоциональная сфера есть особаяформа познания и репрезентации внутреннего мира человека и ок-ружающей его действительности. Термин «репрезентация» заим-ствован из социологии и отражает отношение между значением,реальностью и ее отражением. С точки зрения социологии, между

77

онтологической реальностью, постоянно присутствующей в каче-стве «проекция реальности» в качестве знания о мире [5]. По Вит-генштейну, репрезентация – это мир, благодаря которому мы и по-знаем этот мир [6]. Таким образом, с помощью репрезентацийсубъект может интерпретировать (декодировать) высказывания и вцелом текст.

Эмоции подразделяют на базовые (основные) и дополнитель-ные, однако количество базовых не имеет постоянной величины иизменяется в зависимости от автора от 5 до 12.

Р. Декарт в своем знаменитом трактате «Les passions de l’вme»выделяет 6 базовых (примитивных) эмоций, в состав которых вклю-чены радость/печаль, любовь/ненависть, желание, восхищение [7, art.68]. 8 базовых эмоций выделяются в работе Р. Плучика «The Emotions:Facts, Theories and a New Model» [8], среди которых представленыодобрение, радость, страх, гнев, удивление, печаль, отвращение, пред-вкушение. Каждая эмоция может видоизменяться, принимать раз-ные формы. В связи с этим нам хотелось бы проследить, каким обра-зом кумулируются и трансформируются эмоции, способы и формырепрезентации номинаций эмоций на материале романа Э. Ожешко«Над Неманом». Объектом настоящего исследования стала лексика,отражающая эмоциональные состояния персонажей романа, в кото-ром особое положение занимает человек-труженик, о тяжелой долекоторого ведется повествование в романе польской писательницы.Труд является для Э. Ожешко тем фактором, который разделяет двасоциальных класса польского общества: богатых и неимущих. В ро-мане представлены многоплановая и широкая картина жизнипольской деревни, различные стороны характеров людей, которыепод влиянием жизненных ситуаций раскрывают новые удивитель-ные стороны души, эмоциональных состояний.

Все эмоциональные состояния человека можно разделить наположительные и отрицательные, хотя, по мнению Декарта, любаяэмоция полезна для человеческого организма, надо только найтинеобходимое средство для управления ею, чтобы не стать рабомэтого чувства [7].

Единицами, наиболее характерными для людей польской де-ревни, принадлежащих к разным слоям общества, являются эмоти-вы-номинативы. В процессе наблюдения над денотативным значе-нием указанной лексики мы выявили следующее:

• в романе представлены как положительные, так и отрица-тельные эмоции при доминировании отрицательных эмотивов(7/22);

78

• отрицательные эмоции более разнообразны, чем положитель-ные, и частота их проявления значительно выше:

страх – 23; ужас – 6; удивление – 4; страдание – 14; гнев – 16;недовольство – 8; раздражение – 12; беда – 18; горе – 23; тоска –11; восторг – 11; радость – 46; удовольствие – 3; счастье – 49; одоб-рение – 3; печаль – 20; ненависть – 6; злоба – 10; тревога – 8; ужас –6; ярость – 5; отвращение – 10; огорчение – 12; недовольство – 8;возмущение – 5.

• детализация номинаций положительных эмоций ниже, чемотрицательных:

• особенностью рассматриваемых единиц является то, что онине имеют коннотативного элемента в значении и служат только дляименования эмоции. Денотатом указанных единиц выступает самочувство или их репрезентация.

Одной из базовых эмоций является радость, которая представ-ляет собой глубокое и приятное эмоциональное состояние, возни-кающее при достижении желаемого, состояние удовлетворенияопределенной длительности. По выражению Р. Декарта, радость –это приятное состояние души. Лексическими знаками в романе,указывающими на такое состояние, являются праздник, костел,хорошая погода, дети, предложение выйти замуж. Номинатив-ные реализации радости многообразны – удовольствие, веселье,счастье, восторг. Физиологические и универсальные способы про-явления такого состояния – смех, хохот, улыбки, песни, яркие крас-ки. Специфичные языковые проявления радости – задорные голо-са, взрывы жизнерадостного смеха, зычный хохот, серебристыйсмех, задорные и звонкие песни, задорные переклички, блестящиеглаза, возгласы, исчезнувшие морщины, женщины, цветущие ру-мянцем щек, пестрящие яркими красками одежды. Автор радост-ное настроение в природе отражает через метафорические выра-жения: все сияло, цвело, благоухало; голубое небо, золотое солнце

Положительные Отрицательные

радость удовольствие

счастье, одобрение

наслаждение

страх, гнев, страдание, тоска, разочарование,

злоба, беда, печаль, горе,

ярость, обида, раздражение, недовольство,

возмущение, отчаяние, уныние, отвращение

79

изливали радость, хоры птиц звенели, золото соломенных стрехсливалось с лазурью неба, веселые ручейки сурепки растекалисьпо нивам, щебетали щеглы, свистела иволга, звонко кричала чечет-ка, сверкала в ярких лучах природа, как чаша, налитая лазурью изолотом [9, с. 7]. Реализация ее варьируется следующим образом:удовольствие – 3, веселье – 2, счастье – 50, восторг – 3. Вышепере-численные эмоциональные состояния по сути своей положитель-ные, и метафоры, используемые для их описания, содержат компо-ненты света (серебристый, блестящий, сияющий), цвета (зардеть-ся) и тепла (горячий).

В романе даны яркие картины радости как в природе, так и улюдей. Передавая свои ощущения этого состояния, автор пишет:«Радость и счастливую свободу славили хоры птиц и насекомых,звеневших в знойном воздухе равнины и над холмами, в их зеле-ных кущах». Люди, шагавшие по проселкам тоже радовались: «Люд-ской поток звенел разными голосами: то задорной, визгливой пере-кличкой, то зычным хохотом или серебристым смехом, то зауныв-ными песнями женщин. Это веселое возвращение сельского людаиз костела по зеленым полям плодородной равнины – самый свет-лый час его праздничного дня» [9, с. 10].

Счастье – другое эмоциональное состояние, длительное (об-раз дороги) состояние удовлетворения, радости, основанное налюбви, а не на страхе и обладании.

Анзельм, речь которого была полна воспоминаний, вполголо-са сказал: «Мне было не больше тридцати лет; не удивительно, чтов то время любовь для меня значила почти то же, что жизнь и счас-тье» [9, с. 216]. Но счастье так непрочно, и метафора «отцветшийодуванчик похож на пуховый шарик, жаль дунуть, – разлетится вовсе стороны... может и счастье человека – такое же, как этот шарик.Сегодня есть, а завтра подует сердитый ветер и далеко умчит все,что человеку было милее жизни» [9, с. 184] дает яркое представле-ние о скоротечности этого состояния. Юстина же верит и мечтает отаком счастье, которого бы никакие ветры не развеяли.

Глаза, лицо передают внутреннее эмоциональное состояниесчастья героев: «В глазах светилось столько счастья и радости, сча-стливая улыбка, лицо выражало счастье, на губах играла улыбкасчастья».

Любовь – эмоциональное состояние души, высшая степеньположительного отношения к отдельному объекту, находящемусяв центре интересов определенного субъекта. В голове Юстины ро-ились воспоминания о главном событии ее жизни: «Вспоминался

80

юноша, душевные движения, которые обыкновенно составляют со-держание свежей, чистой, взаимной, длящейся долгие годы любви,майские утра и лунные вечера, далекие прогулки, тихие беседы, сле-зы разлуки, невыразимая радость свидания, обеты, клятвы, планыбудущего, пламенные поцелуи... и при одном воспоминании об этойдавнишней, но сильной и единственной любви взбудораженная кровьгорячей волной ударила ей в лицо» [9, с. 78]. Физиологически чув-ство любви проявляется в учащенном пульсе, приятном ощущении вгруди, потере аппетита. Метафорически это чувство представленовыражениями «пылкая любовь, любовь ломает и топчет все прегра-ды, беспредельная любовь, страстный порыв любви, сила созида-тельной любви, окружить любовью, великая любовь, человек безлюбви – труп, любовь ослепляет, агония любви».

Эмоция горе прямо противоположна радости. Горе ассоции-руется со слезами, болезнью, ударом, тяжестью, могилой. Тяжесть –доминирующая метафора для горя, которое лишает человека на-дежды, вызывает психологически неприятное ощущение, лишаетчеловека способности осознанно действовать. Она представленатакими языковыми выражениями, как: много горя натерпеться, вотгоре какое, неподдельное горе, горе нахлынуло, чаша горя пере-полнена до краев, много горя приходилось перенести, хлебнуть горя,горе принимать близко к сердцу, горем замучить себя до смерти,испытать горе, слезами горю не поможешь, слезы в горе не грех,разгладить следы горя, горе грызет. Эта эмоция вызывает физиоло-гические реакции – дрожание рук, ног, бледность, растерянность,безнадежность, печаль, рыдания, сдержанность движений, молча-ливость, отсутствие смеха. Метафорические выражения содержаткомпоненты тяжести, болезни (перенести горе, тяжелое горе). Онаотносится к отрицательным эмоциям.

Другой эмоцией, полярной удовольствию, является страдание.Формы страдания – грусть, печаль, тоска, расстройство, подавленность,депрессия. Источником страдания выступают крушение идеалов, ос-кудение имущества, заботы и препятствия, унижения, непонимание.Страдание мучит, ранит, унижает, тело изнашивается, лицо покрыва-ется морщинами. Наибольшие страдания причиняет отчаяние, безыс-ходность. Так, пан Корчинский «все силы отдавал тому станку, стоя закоторым он столько лет и с таким трудом ткал собственную жизнь ибудущность своих детей. Нитка то и дело рвалась и ускользала из рук,он ловил ее, связывал и дрожал от страха, что когда-нибудь она окон-чательно порвется» [9, с. 54]. Метафора, используемая писательницейдля изображения отчаяния Корчинского, позволяет со всей полнотой

81

раскрыть состояние Бенедикта, очнувшегося от снов ранней молодос-ти, которые сменились жестокой действительностью.

Тоска как форма страдания репрезентирована в таких выра-жениях, как: под бременем тоски, тоска нападает, обрекать на веч-ную тоску, тщательно скрывать тоску, с тоской взывать к..., плакатьс тоски, тоскою замучить себя до смерти, тоска тяжелым камнемдавила. Причиной тоски, например у Юстины, является осознаниесобственной бесполезности, когда «дни и годы проходят праздно ибесцельно». Сравнение девушки с камнем, занимающем место вполе, создает яркий зрительный образ бесцельной жизни и, воз-можно, рождает протест и подталкивает героиню к настоящему делу.

Страх репрезентирует эмоцию, которая появляется от пред-чувствия опасности. Она возникает на основе инстинкта самосох-ранения. Это естественная и универсальная эмоция, которая не все-гда поддается управлению и которая иногда вызывает неодобре-ние. Страх может быть вызван природными явлениями, замкнутымпространством, тяжелыми эпизодами и картинами жизни. Формыи интенсивность проявления страха – тревога, испуг, боязнь, ужас.Страх сопровождается изменениями в функциях организма, бур-ным проявлением эмоциональности. От страха за судьбу своей се-мьи, что она останется без куска хлеба, у Бенедикта Корчинскогосердце кровью обливается, он дрожит от страха при мысли о том,что все может плачевно закончиться и он разорится. От страшногоприснившегося сна могут волосы дыбом встать, пот выступить нателе, черты лица исказиться, человек целый день может ходить какочумелый. Эмоция страха недлительная, и она уходит, как толькоисчезает причина, вызвавшая это состояние.

Тревога – эмоциональное переживание, при котором человекнаходится в состоянии ожидания неблагоприятного развития ситу-ации. Она реализуется в глаголах тревожиться, беспокоиться. Бес-покойство может проявиться в блеске глаз, в омраченном лице. Бо-язнь – это такое эмоциональное состояние, когда человек находит-ся в нерешительности, не зная, что делать, терзается сомнениями,опасениями. Реализуется в основном в глаголе бояться.

Исследованные номинации эмоций показали, что они представ-лены в чувственном опыте, физиологии, поведении и репрезенти-рованы в языковых единицах, отражающих формы познания мирачеловека как в авторских, так и в представленных ощущениях ге-роев романа. В денотативном аспекте номинаций эмоций отсутству-ет коннотативный компонент значения. Отрицательные эмоцииболее детализированы, чем положительные (22 из 30).

82

Список литературы

1. Kerbrat-Orecchioni. Quelle place pour les йmotions dans la linguistiquedu XX e siиcle / Kerbrat-Orecchioni // Plantin, C, Doury, M. Et Traverso,V. Les Emotions dans les interactions. – Lyon PUL, 2000.

2. Zajonc, R.B. Feeling and thinking: preferences need no inferences /R.B. Zajonc //American Psychologist. – 1980. – № 35. – P. 151–175.

3. Scherer, K.R. Les йmotions: fonetions et composantes / K.R. Scherer //Cahiers de psychologie cognitive. – 1984. – P. 9-39.

4. Рубинштейн, C.Л. Эмоции / С.Л. Рубинштейн // Психология эмо-ций. Тексты – М.:МГУ, 1993

5. Baudrillard, J. Pour une critique de l’йconomie politique du / J. Baudrillard. –Paris: Gaillimard, 1972.

6. Wittgenstein, L. Tractatus logico-philosophicus, suivi de Investigationsphilosophiques, trad. fr. / L. Wittgenstein. – Paris: Gaillimard, 1986.

7. Plutchik, R. The Emotions: Facts, Theories and a New Model / R.Plutchik. – New York: Random House, 1962.

8. Descartes, R. Passions de l’вme / R. Descartes. – P., 1964.9. Ожешко, Э. Над Неманом / Э. Ожешко. – Минск, 1985.

УДК 821.162.1 (091 Ажэшка)

Мікалай ГрынькоГродна

КАЛЕКТЫЎНЫ ГЕРОЙ У ТВОРЧАСЦІ ЭЛІЗЫ АЖЭШКІ(на прыкладзе беларускай аповесці «Нізіны»,

рамана «Дзюрдзі»)

У артыкуле звяртаецца ўвага на спецыфіку пабудовы і функцы-янавання калектыўнага героя ў творчасці польскай пісьменніцы, прад-стаўніка Варшаўскага пазітывізму Элізы Ажэшкі, многія творы якойз’яўляюцца мастацкім даследаваннем жыцця і побыту беларускаганарода. Звярнуўшыся да беларускай тэматыкі, пісьменніца адной зпершых у польскай літаратуры выводзіць новага героя, які з’яўляец-ца зборным. Калектыўны герой у творах Ажэшкі выступае як самас-тойны вобраз, які дзейнічае на працягу ўсяго мастацкага палатна тагоці іншага твора. Найбольш ярка калектыўны герой праяўляецца ўтак званых «беларускіх творах», асабліва ў аповесці «Нізіны» і рама-не «Хам». Спецыфіка пабудовы, стварэння калектыўнага героя ў тво-рах на беларускую тэматыку і выяўленне асаблівасцей пабудовы

83

калектыўнага героя ў аповесцях на беларускую тэматыку ЭлізыАжэшкі з’яўляецца прадметам нашага даследавання.

Эліза Ажэшка, класік польскай літаратуры, яркі прадстаўніклітаратуры Варшаўскага пазітывізму, усебакова і скрупулёзна дас-ледавала жыццё беларуска-польскага памежжа. Пісьменніца, якслушна заўважае Тадэвуш Буйніцкі, «у сялянскіх творах нявостразвяртаецца да цывілізацыйнага цэнтру. Аўтарка (напэўна свядома)не хацела паказваць ні сталіцы Расійскай імперыі, ані Варшавы»[1, с. 11]. Менавіта зваротам да жыцця беларускага сялянства ўвай-шла Ажэшка і ў гісторыю беларускай культуры і беларускай літа-ратуры. Магчыма, абумоўлена гэта тым, што пісьменніца нарадзі-лася на Гродзенскай зямлі, тут жа пражыла і большую частку свай-го жыцця, а таму вельмі добра ведала, выдатна разумела тутэйшынарод, жыццё на гэтай зямлі і змагла з дакументальнай дакладнас-цю раскрыць тыя праблемы, якімі жыло беларускае сялянства ўканцы ХІХ стагоддзя.

Звяртаючыся да беларускай праблематыкі, пісьменніца адна зпершых у польскай літаратуры выводзіць так званага калектыўна-га героя, які існуе на працягу таго ці іншага твора. Нягледзячы натое, што творчасць пісьменніцы знаходзілася пад увагай як польскіх,так і айчынных даследчыкаў, усё ж даследавання акрэсленай праб-лемы не назіраецца. Сярод польскіх даследаванняў творчасці Элі-зы Ажэшкі толькі адзінкі прысвечаны беларускай тэматыцы. Вядо-мая беларуская даследчыца творчасці Элізы Ажэшкі ВалянцінаГапава ў працы «Эліза Ажэшка. Жыццё і творчасць» пры звароцеда мастацкай спадчыны ўсё ж у большай ступені спыняецца на бе-ларускай тэматыцы, вызначае асноўныя праблемы твораў; расійскілітаратуразнаўца Алена Цыбенка ў сваіх даследаваннях спыняеццана сацыяльным аспекце творчасці пісьменніцы. На жаль, пры зва-роце да твораў беларускай тэматыкі не надавалася адпаведнай увагіні сродкам мастацкай выразнасці, ні спецыфіцы пабудовы твора ўцэлым. Таму асноўнай мэтай дадзенага артыкула з’яўляецца выяў-ленне асаблівасцей пабудовы калектыўнага героя ў аповесцях набеларускую тэматыку Элізы Ажэшкі.

З’яўленнем у 1884 годзе ў часопісе «Край» («Kraj») аповесціЭлізы Ажэшкі «Нізіны» фактычна і пачынаецца мастацкае дасле-даванне жыцця і побыту беларускай паслярэформеннай вёскіпольскай пісьменніцай, што знайдзе сваё адлюстраванне і ў двухіншых творах так званай «беларускай трылогіі»: рамане «Дзюрдзі»і аповесці «Хам».

84

У першую чаргу пісьменніца звяртае ўвагу на ўнутраны светгероя, яе па-мастацку цікавіць сам герой, яго жыццё, яго эвалюцыя,існаванне ў свеце. Выявіць рысы пэўнага персанажа немагчыма, незвяртаючы ўвагі на такія важныя асаблівасці, як грамадскае ася-роддзе і гістарычная эпоха. Менавіта эпоха, што пануе ў творы,уплывае на грамадскае асяроддзе, а яно, у сваю чаргу, прыпадаб-няе, так ці інакш уплывае на свядомасць героя. Вядома, што эпохайтут з’яўляецца другая палова ХІХ стагоддзя, а дакладней, паслярэ-форменны час. Грамадскае ж асяроддзе – беларускае сялянства ўгэты час.

Ствараючы грамадскае асяроддзе, Эліза Ажэшка выводзіць усваіх творах цэласны вобраз – калектыўнага героя, які складаеццаз індывідуальных характарыстык, а галоўны герой з’яўляецца вы-хадцам з гэтага калектыву.

Ужо з першых радкоў аповесці «Нізіны» перад чытачом паў-стае вобраз галоўнай гераіні – батрачкі Хрысціны, на долю якойвыпала вялікая колькасць праблемаў і бедаў.

Аднак гэты вобраз не з’яўляецца ў аснове сваёй асаблівым,адметным, гэта не выключны герой у надзвычайных сітуацыях, штодало б права назваць твор рамантычным. Хрысціна – тыповы ге-рой у тыповых сітуацыях. І падкрэсліваецца, даказваецца гэта най-перш зместам самога твора.

Па-першае, сацыяльная рыса: Хрысціна – чалавек, які нале-жыць да той жа сацыяльнай групы, што і большасць іншых герояў,г.зн. беларуская сялянка.

Па-другое, у творы Эліза Ажэшка адлюстроўвае адвечнаеімкненне жанчыны – мець сям’ю. І Хрысціна сваю ролю як жанчы-на выканала: у яе ёсць два сыны. Але соцыум, свет уносяць сваекарэктывы ў сямейныя праблемы. У празаічным палатне выяўля-ецца сацыяльны тэрор асяроддзя, г.зн., што час дзеяння не спрыяежанчыне, якая хоча мець самае мінімальнае, каб выканаць сваю,бадай што, асноўную функцыю – нарадзіць і выхаваць дзіця. Алетут варта спыніцца на сямейнай трагедыі жанчыны.

Дзеля выратавання свайго старэйшага сына гераіня робіцьусё магчымае. Спачатку яна чакае дапамогі ад аканома Бахрэві-ча, які з’яўляецца бацькам яе сыноў, а пасля просіць дапамогі ўбылога вайскоўца Мікалая, якога выпадкова застае ў сваёй хаце.Не ведаючы зусім чалавека, Хрысціна гатова аддаць яму сваегрошы дзеля вырашэння праблемы. І тут адразу ж аўтар указваена адну з асаблівасцей менталітэту, асаблівасць жыцця беларуска-

85

га сялянства той (ды і ці толькі той) эпохі – давер да ўсіх і даўсяго. Эліза Ажэшка паказвае не толькі Хрысціну як даверлівуюасобу. Даверлівымі з’яўляюцца і ўсе грыньскія сяляне, якія ад-даюць немаверныя сумы грошаў адвакату Капроўскаму, не разу-меючы, што станоўчага вырашэння іх пытання ніколі не будзе,бо Капроўскі – не той абаронца, хто дапаможа адсудзіць луг іворныя землі ў былога ўладальніка Дзельскага, а аферыст і май-стар лёгкай нажывы. Грыньскія сяляне, якія і з’яўляюцца калек-тыўным героем твора, вельмі падобныя на Хрысціну: «Выдаткііх на гэты працэс былі як агромністая рака, што пачыналася змаленькай крынічкі. Адразу казалі ім, што можна выйграць ягоза трыццаць рублёў, і пасля доўгіх роздумаў далі яны па паўруб-ля з хаты. Потым трэба было заплаціць дваццаць, потым яшчэдзесяць і зноў пяцьдзесят, потым адразу сто, потым зноў дзе-сяць і пятнаццаць, а неяк аднойчы ажно дзвесце» [1, с. 62]. Тутспрацоўвае прымітыўная жыццёвая філасофія: калі не дасі яшчэ,то прападуць і тыя грошы, што даваў раней: «Гэтыя розныя сумыпасля доўгіх абмеркаванняў вырашалі яны заўсёды выплачвацьі плацілі. Кожная папярэдняя служыла ім за аргумент для на-ступнай. Калі ўжо тую на інтарэс патрацілі, дык павінны і гэтуюпатраціць, каб папярэдняя не прапала» [2, с. 62]. Але давер Хрыс-ціны, у адрозненне ад іншых, дыктуецца яшчэ і іншым: аўтарпаказвае адчай маці. І гэта праяўляецца нават у большай сту-пені, чым папярэдняя акалічнасць.

Абагульнены вобраз беларускага селяніна (ці калектыўны ге-рой) – арганічная частка мастацкага палатна гэтага твора.

Калектыўны герой у аповесці «Нізіны» выконвае і ролю свое-асаблівага псіхалагічнага фону з мэтай больш глыбока раскрыцьіндывідуальнасць. Менавіта асяроддзе, якое паказана ў творы, такці інакш дапамагае ў большай ступені акрэсліць, ахарактарызавацьгалоўнага героя.

Калі ў аповесці «Нізіны» калектыўны герой у першую чаргувыконвае функцыю сацыяльную, то ў рамане «Дзюрдзі» функцыяяго ўжо зусім іншая – псіхалагічная.

У рамане «Дзюрдзі» (1885) таксама дзейнічае калектыўны ге-рой, але спосаб выяўлення яго іншы. Гэта бачыцца як на ўзроўніструктуры твора, так і на ўзроўні зместу.

У прадмове паўстае карціна суда, на лаве падсудных – тыя жДзюрдзі. Зноў жа не адзін з Дзюрдзяў, напрыклад Пётра, Стафан,Сымон ці Клеменс, а ўсе чацвёра. Разам з тым, іх нельга назваць

86

групай людзей, якімі кіруе жаданне забіваць і знішчаць каго-не-будзь ці што-небудзь. У гэтай жа прадмове падаюцца досыць раз-горнутыя партрэты кожнага з вышэй узгаданых герояў, але спачат-ку ёсць абагуленая, сціслая і вельмі ёмістая характарыстыка гэтагакалектыва, дзякуючы якой ужо на самым пачатку твора аўтар на-кіроўвае чытача на правільнае ўспрыняцце гэтых вобразаў: «Нежабракі, не валацугі, не пралетарыі, што жывуць у авантурнай ат-масферы пякучай зайздрасці і подлага разбою, але земляробы, якімбожыя вятры прыносяць моц і здароўе... гаспадары, якім уласнаязямля родзіць буйное калоссе... працаўнікі, абпаленае сонцам чалоякіх па чысціні і велічы можа зраўняцца з чалом, увенчаным лаў-рам» [1, с. 130]. Такім чынам, з прыведзенай цытаты з твора нельгасцвярджаць, што аўтар асуджае падсудных, што яны ёй не сімпа-тычныя. Хутчэй наадварот, яны ёй сімпатызуюць, і Эліза Ажэшкаяк вялікі гуманіст шкадуе іх, яна хоча разабрацца, у чым прычынатаго, што тут дзеецца, бо тыя рысы, якімі надзелена большасцьДзюрдзяў, не даюць ніякай падставы назваць іх злачынцамі, тымбольш забойцамі.

У заканчэнні мы зноў сустракаемся не з асобнымі людзьмі, а зцэласным, калектыўным героем, які знаходзіцца ў гарачай ад таў-катні зале: «Урэшце адчыняюцца шчыльна зачыненыя дзверы, каляякіх увесь гэты час стаяла варта. З глухім шумам устае са сваіхмесц публіка, абвінавачаныя таксама падымаюцца» [2, с. 259]. Тутжа калектыўным героем з’яўляецца і суд, каму дадзена права выра-шыць лёс сям’і. Яны, служкі закона, нават не надзелены імёнамі,яны бязлікія, але гэты калектыў людзей вырашае лёс чалавека, аадзін з бязлікай масы зачытвае прысуд.

Досыць красамоўнай у рэчышчы звароту да калектыўнага ге-роя ўяўляецца назва твора. На першы погляд можа падацца досыцьнезразумелым, чаму, зрабіўшы галоўным героем жанчыну, творназываецца прозвішчам сям’і, з-за якой гіне гераіня. Чаму, напрык-лад, не «Пятруся» (па назве галоўнай гераіні) ці «Кавальчыха» (вя-дома, што ў Беларусі досыць пашырана называць жанчыну про-звішчам мужа: Пекар – Пекарыха, Стома – Стоміха, Калодка – Ка-лодчыха і пад.)? Мабыць, для таго, каб падкрэсліць адзінства сям’і,паказаць, што Дзюрдзі – не група людзей, якіх аб’ядноўвае толькіпрозвішча, а ў першую чаргу, гэта калектыў. Сям’я Дзюрдзяў якадно цэлае паказана на працягу ўсяго твора, і сям’я гэтая якразаб’ядноўваецца агульнымі інтарэсамі.

У першым раздзеле, дзе апісваецца абрад заклінання ведзьмы,паказана, што амаль уся вёска прыйшла на скрыжаванні дарог, каб

87

сустрэць ведзьму, якая адабрала ў кароў малако. Тут паўстае не нейкіадзінкавы, індывідуальны герой, а «грамадка баб перад адной знайбольш багатых сядзіб», «хлопцы рознага ўзросту», «грамадкамужчын» (выдзелена аўтарам. – М.Г.). Адным словам, мы зноў ба-чым калектыў, аб’яднаны агульнымі інтарэсамі. І калі КлеменсДзюрдзя выказвае недавер да абраду (часам сур’ёзна, а часам і жар-там), то ўся вёска, зноў жа – разам, абураецца гэтаму: «Годзе, Кле-менс, калі нашы дзяды і прадзеды ў гэта верылі, мусіць, гэта праў-да. Не брашы дарма і чакай». Ды і абрад гэты, які дастаўся жыха-рам Сухой Даліны ад дзядоў і прадзедаў, з’яўляецца набыткам усёйнаднёманскай вёскі.

Галоўная гераіня Пятруся дапамагала ўсім жыхарам СухойДаліны і словам, і справай, а пасля ўся вёска (зноў жа – разам) зра-біла яе ведзьмай. Нельга гаварыць, што Пятрусю прызнала ведзь-май, якая водзіцца з нячыстымі сіламі, толькі Разалька ці Петры-чыха, ці якая іншая кабета. Уся вёска, нават Франька, якая расказ-вае Разальцы аб прычыне, па якой яна хадзіла да хаты каваля, з’яў-ляюцца адзіным абагуленым героем, які і рыхтуе глебу для траге-дыі. Развязка твора зусім не выпадковая, яна з’яўляецца лагічнымвынікам усяго развіцця сюжэту. Таму факт забойства Пятрусі невыклікаў у аднавяскоўцаў аніякага ні здзіўлення, ні, тым больш,абурэння, паколькі яна звязана з нячыстай сілай. Больш таго, усеўчынкі жыхароў вёскі садзейнічаюць таму, што «атлумленыя га-рэлкай Дзюрдзі знайшлі першакрыніцу свайго ліха ў Пятрусі, якаясустрэлася ім на зімовай дарозе» [3, с. 13].

Стварэнне калектыўнага героя і паказ індывідуума пабуда-ваны ў рамане «Дзюрдзі» па прынцыпе антытэзы: надзелены ад-моўнымі рысамі натоўп, які праз цемрашальства забівае найлеп-шае ўвасабленне беларускай жанчыны, найлепшай з гэтага ка-лектыву.

Спіс літаратуры

1. Bujnicki, T. Pogranicze etnicne i kulturowe w «powieњciach chіopskich»Elizy Orzeszkowej (Niziny – Dziurdziowie – Cham) / T. Bujnicki // TwуrczoњжElizy Orzeszkowej. – Lublin: Wydawnictwo Marii Curie-Skladowskiej. –2001. – S. 9–35.

2. Ажэшка, Э. Выбраныя творы / Э. Ажэшка; уклад., прадм. і камент.В. Гапавай. – Мінск: Беларускі кнігазбор, 2000. – 512 с.

3. Гапава, В. Эліза Ажэшка. Жыццё і творчасць / В. Гапава. – Мінск,1969. – 245 с.

88

УДК 821.162

Елена БилютенкоГродно

ПРОСТРАНСТВО И ВРЕМЯ В РОМАНЕ ЭЛИЗЫ ОЖЕШКО«НАД НЕМАНОМ»

Роман «Над Неманом» занимает центральное место в творчес-ком наследии Э. Ожешко. Он стал опознавательным знаком твор-чества писательницы из Гродно. Отсылая осенью 1887 года в «Ты-годник Илюстрованы» последние разделы рукописи, Ожешко про-сила издателей, чтобы книга обязательно была готова до марта 1888года. Она хотела успеть к 25-й годовщине Январского восстания,начавшегося «в литовской провинции» 3 марта 1863 года. В произ-ведении поднимались важнейшие для польского общества, уже бо-лее ста лет находившегося в политической неволе, проблемы: вер-ность родному языку и родной земле, память о далекой истории инедавнем прошлом, память об освободительной борьбе, верностьгероям, погибшим в борьбе за свободу отчизны. В «Над Неманом»Ожешко попыталась предугадать новое, демократическое общество,которое сумеет вернуть себе свободу. Роман отличался высокой ху-дожественностью. Не случайно сама Ожешко назвала его «самымбольшим своим триумфом» [4, c. 2].

Рассуждения об эстетической концепции пространства в ро-мане «Над Неманом» начинать следует с заглавия, которое несетважную смысловую нагрузку. Используя название реки в заглавиипроизведения, Ожешко обратилась к литературной традиции «над-речных» заглавий, сформировавшейся в польской литературе в на-чале XIX века.

Профессор Юзеф Бахуж выделил три основных семантичес-ких «русла», по которым реки «впадали» в польскую литературу вначале ХIХ века еще до того, как тема реки (водной стихии в це-лом) оформилась в одну из важнейших тем в романтизме. Во-пер-вых, вода (река, ручей, озеро) становилась в художественном про-изведении обязательной составной частью живописного пейзажа,элементом природы (повести Людвика Кропиньского, Феликса Бер-натовича). Во-вторых, романтическая программа литературы вПольше требовала концепции региональной поэзии. Не случайноМ. Мохнацкий, сравнивая возрожденную польскую поэзию с мно-

89

гоголосым поющим деревом, писал: «Мифическое национальноеДрево Жизни, которое в классицизме окаменело и онемело, теперьшелестит ветвями под порывом ветра, шепчет и говорит как будторасколдованное» [3, c. 132]. Национальная польская поэзия эпохиромантизма «заговорила» голосом провинции. В реализации такойпрограммы мотив реки (или озера) начинал играть все более значи-мую роль в создании местного колорита и становился обязатель-ным элементом отечественного пейзажа. При этом озеро, согласнотрадиции «поэзии озер», символизировало древность, а река, ассо-циируясь с высказыванием Гераклита «Все течет, все изменяется»,становилась символом постоянного изменения мира. В-третьих, впольской литературе еще до эпохи романтизма река как символ края«работала» на патриотическую тенденцию. Так, воспевая памятни-ки народной славы в поэме «Польские реки» (1821), Каетан Мар-цинковский описал Вислу, Варту, Буг, Неман, сделав эти реки «ар-териями польской истории» и направляя внимание читателя к дав-ней, неделимой Польше [см.: 1, c. 100–118]. В произведениях ро-мантиков названные семантические русла могли сливаться в однолибо расходились в зависимости от желания художника, но ониобязательно присутствовали.

Мотив Немана – самой большой и полноводной реки Гроднен-щины – ввел в романтическую поэзию Адам Мицкевич (сборник«Баллады и романсы», 1822; обе редакции сонета «К Неману», по-эма «Конрад Валленрод», 1829). Неман у Мицкевича символизиру-ет возвышенную романтическую любовь и красоту, является сим-волом «малой родины» и одновременно символом историческойтрагедии. Первое поколение романтиков весьма болезненно пере-живало насильственное отторжение Немана – главной водной ар-терии региона – от Польши.

В реалистических произведениях второй половины ХIХ векаиспользование «надречных» заглавий было связано с основной фун-кцией – определением места действия. Заглавие произведения, вкотором выступало название реки, заключало в себе и определен-ную символическую ценность, и наполняло читателя доверием, ибудило его интерес. Названиям рек, свободно несущим свои воды,не признавая никаких границ, всегда сопутствуют представления олюдях, живущих на их берегах, о земле, о природе.

Концепция художественного пространства у Ожешко подчи-нена идейному замыслу. Отказываясь от первоначального «Меза-льянса» и называя свой роман «Над Неманом», писательница под-черкнула мотив Немана как универсальный, концентрирующий все

90

идейно-тематическое богатство произведения. Неман, «плывущий»(Ю. Бахуж) по центру художественного пространства романа, яв-ляется символом единения: он соединяет берега, судьбы, поколе-ния, он связывает прошлое и будущее.

Ожешко максимально (насколько это позволяла цензура) сво-бодна в освоении художественного пространства и художественно-го времени. Напомним, что действие в романе (повествовательное«сейчас») начинается в один из воскресных дней во второй полови-не июня 1886 года, а заканчивается после жатвы, то есть в концеавгуста – начале сентября этого же года. Такой более чем непро-должительный временной период в реалистическом романе моти-вирован стремлением писательницы показать современную жизньвблизи и как можно более верно, поскольку и время, и место дей-ствия должны проецироваться на действительность. Но современ-ность в романе постоянно «глядится в зеркало» истории, что позво-ляет говорить об историческом времени в «Над Неманом». С однойстороны, историческое время связано с легендой о Яне и Цецилии,с другой – с Могилой повстанцев. Несмотря на то, что события вромане происходят через 23 года после Январского восстания, егоэхо звучит в «Над Неманом» постоянно, вне зависимости от жела-ния или нежелания героев вспоминать о событии, ставшем глав-ным в жизни поколения и отцов, и детей. При этом писательницани разу не употребляет слово «восстание», запрещенное цензурой,ни разу не называет дату «1863».

Любопытно и то, что Ожешко-реалистка словно забывает, чтоместо действия в романе – Гродненская губерния Российской им-перии. Такая концепция эстетического пространства и времени неслучайна: она подчинена художественному замыслу, которому пи-сательница отводила (наряду с композицией) важнейшую роль присоздании реалистического романа8 .

За романом «Над Неманом», конструкция которого опираетсяна связь истории и современности, в литературоведении прочнозакрепилось определение эпос. Природа, являющаяся важнейшейсоставляющей в концепции пространства у Ожешко, согласно за-конам эпоса, выполняет автономную функцию, становясь симво-лом благородного достоинства и незыблемости. Неман, испокон

8 В 1879 году в статье «О романах Т.Т. Ежа и о романе вообще» Ожешко,пересмотрев свои прежние эстетические убеждения, изложенные в статье 1866года «Несколько замечаний о романе», поставила вопрос об отношении искусствак действительности без утилитарных тенденциозных упрощений.

91

веков несущий здесь свои воды; высокие сосны наднеманского борасловно изъяты в своей исконной сущности из-под цивилизирую-щей деятельности человека. Природа облагораживает людей. Вос-певая красоту наднеманского края, писательница прославляет под-виги людей, неразрывно связанных с рекой. Седой свидетель исто-ков и продолжения рода Богатыровичей, Неман в романе навсегдасоединился с героической историей потомков Яна и Цецилии, ге-роев легенды, время действия в которой относится к XVI веку.

В представлении пространства и времени в романе «Над Не-маном» можно выделить два уровня повествования и описания [2].На наиболее доступном и простом уровне дается широкая панора-ма общественной жизни, обычаев и традиций людей, живущих надНеманом. При этом Ожешко верна традиционной поэтике реалис-тического романа XIX века, требующей в самом начале тщатель-ной обрисовки фона, на котором разворачиваются события. Реали-стка Ожешко предельно конкретна в описании Корчина – некогдабогатой, но под ударами истории постепенно приходящей в упадокшляхетской усадьбы, а также местности в целом. Множество дета-лей в изображении «театра действия» у Ожешко, как и у другихписателей-реалистов, взяты из реальной действительности, связа-ны с фактической топографией. И хотя на карте Гродненщины нетКорчина, но из описания его двора, положения над Неманом, кото-рый в этом месте изгибается живописной дугой, можно утверж-дать, что прототипом романного Корчина стало имение Миневичи,от которого остался лишь фундамент, густо заросший зеленью. Чтоже касается «околицы» Богатыревичей, то расположенная вдольНемана белорусская деревня с таким названием реально существу-ет и в настоящее время. Как и во времена Э. Ожешко, на краю де-ревни, на могиле Яна и Цецилии, стоит фигура Иисуса, несущегона себе крест. А наднеманский лес неподалеку от деревни Миневи-чи по-прежнему охраняет безымянную могилу повстанцев. Прав-да, на карте отсутствуют романные Осовцы, где бережно хранитпамять о погибшем муже вдова Анджея Корчинского, нет Волов-щизны Ружица, Ольшинки Кирловых. Но аутентичность ни в од-ном реалистическом произведении не распространяется на все то-пографические реалии.

Центральное место в описаниях пространства занимает Не-ман, являющийся лейтмотивом романа. Можно говорить о том, чторека у Ожешко – самостоятельный главный герой произведения. Вначале романа Неман – органичная часть пейзажа. Первые его опи-сания сдержанны и реалистически конкретны:

92

«С одной стороны горизонта тянулись небольшие холмы, с тем-неющими на них хвойными и лиственными лесами, с другой – словновырастая из зелени лугов, песчаной стеной поднимался высокий берегНемана. Пересекая голубой свод неба темной полосой покрывающегоего дремучего бора, он огромной дугой огибал широкую и гладкую рав-нину, на которой только кое-где виднелись корявые стволы дикой гру-ши, старые, кривые вербы и одинокие тополя» [5, с. 9]9 .

Короткое описание реки в конце первого раздела первого томатак же, как и предыдущее, выдержано в нейтральной тонации:

«Телега с деревенскими девушками покатила вдоль серых хати пышных огородов, растянувшихся по склону высокой горы, у са-мого подножья которой безмятежно струился тихий Неман, от-ражая в глади своих вод и лазурь неба и темный бор» [с. 18].

Но над реалистически представленным художественным про-странством Ожешко «надстраивает» второй уровень – уровень сим-волических знаков, сумма которых неразрывно связана с заглавиемромана. В целостном образе художественной действительностиможно проследить постепенную поляризацию двух взаимно про-никающих начал – реалистического и трансцендентного.

Ожешко многократно описывает любимую реку. Начальныеописания Немана больше тяготеют к первому, реалистическомууровню. Но в ходе повествования картины с описанием Неманарасширяются, насыщаются все более богатым символическим,идейным, историческим содержанием. Краски и оттенки приобре-тают все большую интенсивность. Постепенно Ожешко придаетописаниям Немана и пространства, простирающегося по его бере-гам, сакральный характер, отводя им чрезвычайно важную идей-ную роль в романе.

Мотив Немана как символа родной природы и отчизны исклю-чительно важен в характеристике героев. В зависимости от чувств,которые они питают к реке, берега которой освящены символичес-кими могилами, от ощущения (или его отсутствия) живой связи сземлей над Неманом, с традициями народа, живущего здесь, мож-но говорить о нравственности и гражданской совести всех без ис-ключения героев романа.

Золотистый ковер равнины, заречный бор с его священнойМогилой, принеманские овраги и прибрежные пески – органичное

9 Все последующие фрагменты текста романа цитируются по изданию:Ожешко, Э. Над Неманом / Э. Ожешко. – Минск, 1985; в скобках после цитатыуказана страница.

93

целое в географии произведения. Где-то далеко в России живетДоминик Корчинский, который забыл свою родину и теперь учитбрата «энергичнее и трезво смотреть на жизнь», сбросить «всякиепризрачные цепи» и продать Корчин. Далеки от родной земли мыс-ли и мечты пошлого и самовлюбленного космополита ЗыгмунтаКорчинского. Не чувствует духовной связи с землей «над Неманом»Эмилия Корчинская, замыкаясь в тесном, искусственном простран-стве и «переходя с кровати на кушетку и с кушетки на кровать».Эмилия не замечает благородной красоты окружающей ее приро-ды, не знает и не хочет знать, что происходит за пределами ее мира,редуцированного до двух любимых комнат, уставленных любимы-ми вещами. Равнодушны к судьбе земли и людей, живущих на ней,Теофиль Ружиц, Болеслав Кирло, Дажецкие...

Вместе с тем для большинства героев романа: для всех Бога-тыровичей, для Бенедикта и Витольда Корчинских, для ЮстыныОжельской и Марты, для Марыни Кирло и ее детей – только с зем-лей «над Неманом» связано будущее и только на этой земле, щедрополитой потом земледельцев и кровью повстанцев, возможно счас-тье. Витольд Корчинский хочет жить и работать, принося пользулюдям, живущим на реке, к которой он привязан с детства. Не слу-чайно разговор Бенедикта Корчинского с сыном (Витольдом) о Не-мане становится переломным моментом в выборе жизненного пути.Река разделяет героев на верующих и неверующих, верных и не-верных идее и исторической памяти.

Жизнь любимых писательницей героев принципиально невоз-можна без Немана. Таковы жители поселка Богатыровичи – потом-ки легендарных Яна и Цецилии (первых переселенцев из Польши),в прошлом мелкие шляхтичи, по образу жизни и имущественномуположению почти ничем не отличающиеся от крестьян. С однойстороны, это простой деревенский люд. Но Богатыровичи, не знав-шие крепостного рабства, сохранили чувство собственного досто-инства, умение ценить независимость и плоды труда, преобразо-вавшего некогда дикую принеманскую пущу. «...Это были люди,для которых величайшей ценностью в жизни была земля, с кото-рой они были связаны кровными узами, и каждое биение ее жизни,все ее судьбы они ощущали в собственных жилах и в собственнойсудьбе» [с. 307]. Неман для них родной и близкий. Душа Богатыро-вичей прекрасна и благородна, как река, на которой они живут. Не-ман символизирует духовную красоту этих людей. Как символ не-разрывной связи человека-труженика с главной артерией –живи-тельницей-рекой – ведут к Неману тропинки от хат Богатыровичей.

94

Символично, что род Богатыровичей у Ожешко берет свое на-чало не от воителей, что предполагает этимология слова «бога-тырь»10 . Основателей рода – Яна и Цецилию – соединили любовь,мужество и труд. Важно и число их детей – двенадцать сыновей идочерей – символ мировой и космической гармонии. Наднеманс-кая могила Яна и Цецилии символизирует единение несколькихначал: любви мужчины и женщины, демократизма, созидающеготруда на земле, любви к этой земле – наиболее важных мотивов видейно-эстетическом звучании романа. Гербовая легенда рода Бо-гатыровичей приобретает в романе Ожешко статус мифа. МогилаЯна и Цецилии – это художественно созданный символ архетипапольского народа. Земля «над Неманом» становится местом реали-зации мифа (реактуализации архетипа) в современности. Любовь исоюз Яна Богатыровича и Юстыны Ожельской – главных героевлирического плана романа – приобретает историческую важность.При этом Неман играет важную, постепенно возрастающую роль вразвитии любовной линии сюжета. Историю чувства и духовногопреображения главной героини Ожешко все более тесно связываетс рекой и землей «над Неманом». В конце первого тома вместе сАнзельмом и Яном она поднимается по яру, заросшему непроходи-мой чащей и отливавшему всевозможными оттенками листьев, яр-кой окраской цветов и ягод, вкрапленных в густую зелень, на высо-кий берег Немана, к могиле Яна и Цецилии. С момента посвяще-ния Юстыны (и читателя) в извечную мудрость Богатыровичей на-чинается процесс духовного прозрения героини как результат ееприобщения к традициям народа. Внешним выражением этого внут-реннего процесса становится изменение тонации в описаниях при-роды, и особенно Немана. Отчетливо прослеживается тяготениеписательницы к возвеличиванию красоты наднеманского края.Описание Немана все более щедро инкрустируется поэтическимиэпитетами. Особенно торжественно описано место гибели и погре-бения сорока повстанцев. Могила в недалеком урочище занеманс-кого леса, принадлежащего Бенедикту Корчинскому, обладает осо-бой возвышающей и облагораживающей силой. Не случайно в одно

10 По М. Фасмеру богатырь восходит к др.-тюрк. Baгatur, что означает «сме-лый, военачальник» (см.: Фасмер, М. Этимологический словарь русского языка: в4 т. – Москва, 1986. – Т. 1. – С. 183); аналогичное толкование «храбрый, воин»находим у Н. Шанского (Шанский, Н. Краткий этимологический словарь русскогоязыка. – М, 1971. – С. 50); и наконец, в современном русском языке богатырьтолкуется как «воин, отличающийся необычной силой, мужеством и умом» (Сло-варь русского языка: в 4 т. – М., 1985. Т. 1. – С. 101).

95

из летних воскресений (день посещения костела) Ян привозит сюдасвою избранницу. Привозит по Неману, проводит дорогой повстан-цев. Когда они медленно плыли вверх по течению, «знойное солнцеосыпало необозримую водную гладь каскадом искр, а его лучи, пре-ломляясь в ее хрустальных струях, вспыхивали яркими кострами.Время от времени эти костры, взметнув целый сноп лучей, мерклиили совсем гасли, а в водной лазури под тонким рисунком мелкойзыби мелькали сумрачные тени проносящихся по небу туч. Это былине тучи, грозившие близкой бурей, а плотные серовато-белые об-лака; они удлинялись и росли, принимая все новые формы и очерта-ния. Медленно и плавно скользя в тихом, насыщенном испарениямивоздухе, они то закрывали, то вновь открывали раскаленный сол-нечный диск, и в этой изменчивой игре света и тени все внезапнотемнело и озарялось. Вдалеке, там, где река, убегая, поворачивалаза бор, тучи, клубясь, застилали небосклон и сливались в одну тем-ную массу с серебристыми, ослепительно сверкающими краями»[с. 187]. Приведенное описание Немана приближено к поэтичес-кой прозе и создает особое настроение, предвосхищая будущие со-бытия, связанные с посещением могильного холма. Герои прибли-жаются к нему в полной тишине. Ничто не мешает сосредоточить-ся на торжественности момента. В полной тишине звучит рассказЯна о гибели повстанцев.

Из способа описания, из рассказа Яна читателю понятно, чтоэто не обыкновенная общая могила. Само слово Могила Ожешкопишет с большой буквы. В образе Могилы все имеет символичес-кий смысл. Это святое место, рожденное героическим порывом духа,о чем неоднократно вспоминается в романе. Те, кто спит в Могилевечным сном, выбрали жертвенную судьбу. Их было сорок, как со-рок легендарных мучеников в эпоху раннего христианства. Повстан-цы оставили свои дома весной, когда природа пробуждалась к жиз-ни, а полегли в битве летом, в пору дозревания и сбора урожая. Яни Юстына приходят на Могилу в воскресный день, который явля-ется еще и годовщиной героического подвига и смерти. Они при-ближаются к Могиле, как к святому месту, постепенно, проходя путьповстанцев.

Природа предвещает дождь, а быть может, и грозу, что отра-жает состояние Юстыны, переживающей причащение к живитель-ной, возрождающей силе традиции народа. «Ни разу в жизни невидела она тех молний, которые с подоблачных высот идеалов прон-зают души обитателей земли» [с. 197]. Из могильного кургана вдушу ее врывается поток чувств и мыслей, мало знакомых и не впол-

96

не определенных. «Здесь, в этой обители смерти, в сердцах героевзабил источник жизни» [с. 198]. Здесь, на Могиле, происходит еди-нение душ и судеб героев лирического плана. Можно подчеркнуть,что это происходит на трансцендентном уровне.

С Неманом связаны самые важные в судьбах главных героевмоменты. Неман, с отражающимися в нем звездами, которые одназа другой загораются на небе, становится главным свидетелем при-знания в любви и присяги в верности: без слов, потому что «вокругцарит глубокий покой».

«Юстына движением руки указала на расстилающийся пе-ред ними вид. Бледное осеннее солнце, склоняясь к закату, расцве-тило небо такими красками, каких не было даже когда оно стоялов зените. Самый диск был задернут золотой пеленой с пурпурно-фиолетовыми краями; а выше по всему небосклону расползлись лег-кие, как пух, серебристые, лиловые и красные клочки облаков. И всеэто двигалось, словно живое плыло, переливалось, меняло форму иокрасу и, как в зеркале, отражалось в широких, прозрачных, почтинеподвижных водах реки. А сама река казалась потоком расплав-ленного золота с грудой рубинов, опалов и аметистов, лежащихна дне, словно прикрытые стеклом драгоценные копи» [с. 365].«...Взоры их встретились и снова утонули в драгоценных копях,сверкающих у их ног. С неба и от воды лился ослепительный свет»[с. 366]. «Вдалеке, над излучиной Немана, словно выплывая из в оды,поднялся огненный серп восходящего месяца; он быстро увеличи-вался, округлялся и, наконец, повис над рекой огромным пламенею-щим диском. Звезды гасли, глубокая тишина окутала мир, озарен-ный мягким мечтательным светом» [с. 367].

Неман, описание которого в этих фрагментах особенно эмо-ционально, символизирует возвышенность и святость чувства, ко-торое связывает героев.

Таким образом, концепция пространства и времени в романеЭ. Ожешко «Над Неманом» подчинена идейному замыслу – пере-дать потомкам главные ценности, являющиеся неотъемлемым ком-понентом национального самосознания любого народа, особенно вгрозный период его истории. Неман – центр художественной ком-позиции и центр идейной структуры романа, будучи единым смыс-ловым центром, является многозначным символом. Все богатствосимволических значений сконцентрировано в заглавии произведе-ния. Символику заглавия раскрывают многочисленные описанияНемана и края «над Неманом». Неман – опознавательный знак ре-гиона, символ родины, любви, главный критерий в оценке людей,

97

живущих здесь. Край «над Неманом» – символ единства живых имертвых, священной памяти потомков, непрерывности традиций,верность которым Элиза Ожешко рассматривает как основу муд-рой эволюции народа.

Список литературы1. Bachуrz, J. Symbolika Niemna w eposie powieњciowym Orzeszkowej /

J. Bachуrz // W њwiecie Elizy Orzeszkowej; pod red. H. Bursztyсskiej. – Krakуw,1990. – S. 100–118.

2. Cieњlikowski, J. «Nad Niemnem» Elizy Orzeszkowej. Rozwaїania nadsemiotyk№ mitуw religijnych / J. Cieњlikowski // Pamiкtnik Literacki. – 1969. –Z. 2. – S. 67.

3. Mochnacki, M. O literaturze polskiej w wieku dziewiкtnastym /M. Mochnacki. – Krakуw, 1923.

4. Orzeszkowa, E. O sobie / E. Orzeszkowa. – Warszawa, 1974.5. Ожешко, Э. Над Неманом / Э. Ожешко. – Минск, 1985. – С. 9.

УДК 82.091

Ірина СпатарІвано-Франківськ

ЕЛІЗА ОЖЕШКО І УКРАЇНА КРІЗЬ ПРИЗМУЛІТЕРАТУРНИХ ЗВ’ЯЗКІВ

(на матеріалі взаємного листування Елізи Ожешко таОлександра Кониського)11

Питання міжнаціональних літературних взаємин окремих країнвизначається ступенем розвиненості міжкультурного діалогу. Завлучним зауваженням дослідника Б. Реїзова, «контакти літератур –це зв’язки між народами» [8, с. 217]. Літературно-критичне «спілку-вання» є лише одним із засобів дискурсу серед множинності кому-нікативних моделей, що вирізняється абсорбуванням філософських,етичних, літературознавчих систем. Вивчення взаємин письменни-ка й інонаціонального йому середовища розпочинається із з’ясу-вання ступеня «відомості» творчості митця на теренах конкретноїкраїни-реципієнта. Індивідуальні письменницькі зносини та художніпереклади становлять чи ненайпотужніші імпульси взаємодії на-

11 Издается в авторской редакции.

98

ціональних культур крізь призму літературної комунікації. Згідноіз концепцією Д. Затонського та Д. Наливайка, першочергове зав-дання процесу вивчення міжнаціональних зносин передбачає облікй опис прямих контаків певної національної літератури з представ-никами інонаціонального культурного середовища [4, с. 8]. Безпо-середні контакти Е. Ожешко із українським літературним середо-вищем є одним із найважливших сигментів цілісної структури взає-мозв’язків польської письменниці з Україною.

Проблема взаємин Е. Ожешко з українською літературою част-ково висвітлювалася у працях польських (Е. Янковський, М. Жміг-родська, Я. Детко, М. Романкувна), українських (М. Возняк, О. Гри-бовська, Г. Вервес, Ю. Булаховська, Т. Солдатенко), білоруських(О. Цибенко) літературознавців. Дослідники здебільшого акцентувалина взаємному листуванні Е. Ожешко та І. Франка. Однак в опубліко-ваних матеріалах досі не вичерпано й повністю не розкрито питанняконтактно-літературних стосунків Е. Ожешко з іншими представни-ками українського письменства, наприклад, з О. Кониським. Метоюпропонованої статті є інтерпретація неопублікованої до цього часупереписки Е. Ожешко та О. Кониського, що висвітлює питанняспівпраці українського та польського авторів, які здійснили спробувпорядкування антології української белетристики та поширенняукраїнського слова поза національними кордонами.

Е. Ожешко – одна із найбільш відомих письменниць не лишеПольщі, а й світу. В українській літературі постать Е. Ожешко зай-має особливе місце. Письменниця передусім знана як майстер сло-ва світового масштабу (кандидатура Е. Ожешко двічі висувалася наздобуття Нобелівської премії) та популяризаторка ураїнського пись-менства (перекладала твори українських письменників польською,залучала інших перекладачів до поширення українського слова, атакож мала намір укласти й видати антологію української белетри-стики польською мовою). Прокладання перших літеатурно-комун-ікативних маґістралей на шляху «Ожешко – Україна» здійснювало-ся з ініціативи польської письменниці й розвинулося завдяки її ли-стуванню з представниками українського письменства: І. Франком,О. Кониським та репрезентантами польської інтеліґенції, що жилий працювали на Україні: Ф. Равітою-Гавронським, В. Висоцькимта Ч. Нейманом.

Знайомство з Україною Е. Ожешко розпочала опановуваннямукраїнської мови. У листі від 3 серпня 1884 року до Ф. Равіти-Гав-ронського Е. Ожешко просила його поінформувати як саме «вивчи-ти малоросійську мову і ознайомитися з цією літературою, [...] бо

99

ця річ для нас нова, буквально невідома, а повинна бути знаною.Буде це так, як з чеською. Хтось один розпочав займатися, а потімвсі до неї кинулися. Може у цьому випадку і я долучуся до початку(ознайомлення польської суспільності з українською мовою та літе-ратурою. – І.С.). Дуже б цього хотіла... Я щаслива від того, що менезавжди тягне до речей маловідомих» [14].

Своє бажання Е. Ожешко вдалося реалізувати: вона прочита-ла оригінали творів українських письменників (Марка Вовчка, Т. -Шевченка, М. Костомарова, І. Котляревського, І. Нечуя-Левицько-го, І. Франка), які отримувала від Ч. Неймана та В. Висоцького.Вказані (два останні) письменники, за словами Е. Ожешко, це «зем-ляки, що живуть на Україні і... працьовито студіюють його минуле(українського народу. – І.С.), звичаї й усі прояви національногодуху» [2, с. 111]. Разом із Ф.Равітою-Гавронським вони надихнулиписьменницю до студіювання україністики й допомогли довідко-во-пізнавальними матеріалами, які надсилали з Києва і Вінниці(Ч. Нейман). Маємо твердження дослідника А.Середницького, якийзазначив, що В.Висоцький надавав українознавчі матеріалиЕ. Ожешко, а другим медіатором «у справах українських» був Ф. -Равіта-Гавронський, який «приятелював з київськими українофі-лами В.Висоцьким та Ч. Нейманом» [13, с. 27-28]. Е. Ожешко ствер-джувала, що ознайомлення з українською мовою не завдавало їйбагато труднощів, оскільки вона (як писала сама) «народилася вГроденській губернії і більшу частину життя провела на селі, середукраїнського населення тамтешніх сіл а знайомство з його мовою,а також моєї симпатії до нього сягають до перших світанків могомислення і почування» [2, с. 111].

Українська література настільки вразила Е. Ожешко, що вонапершою звернулася до одного з найбільш відомих «малоруських»письменників, І. Франка. З його поетичними творами та критични-ми працями авторка ознайомилася із шпальт польської преси. Упершому листі до І. Франка від 20 березня 1886 року писала: «Яхотіла б знайти багато гарних і добрих слів, щоб прохати вас виба-чити за сміливість, з якою забираю ваш час моїми справами і про-ханнями. Але в тому, що вона зародилась, обвинуватьте свої повісті,які натхнули мене великим довір’ям до вас і симпатією» [2, с. 114].

Демократичні тенденції польської авторки перегукувалися зтими традиціями світової філософської думки, які проповідувалигуманізм і служіння народу, утверджували національну свідомість,підпорядковували власні інтереси загальним, виступали проти ду-ховної анархії. Для І. Франка такі погляди не були чужими, він та-

100

кож добре знав поетичні та критичні праці письменниці, про щосвідчить його лист-відповідь: «Ім’я Ваше, як чільної репрезентант-ки поступового й твердого духу в польській літературі, звісне менівіддавна. З великою розкішшю я читав Ваші оповідання з єврейсь-кого життя («Eli Makower», «Meir Ezofowicz»), ваших«Pompaliсskich» і ваші пречудні образки «Z rуїnych sfer». Читав ядещо і з ваших теоретичних праць («Kosmopolityzm і patriotyzm»),і хоч далекий від думки, що відповідно пізнав цілісність і глибинувсієї вашої поетичної продукції, то все-таки сміло можу сказати,що на горизонті теперішньої польської балетристики ви являєтесьмені звіздою первої величини» [2, с. 115].

Е. Ожешко цікавило усе, «що лише торкається української на-родності», як сама повідомляла, прагнула «дослідити й пізнати ґрун-товно, до дна настільки можна, вичерпливо» [2, с. 112]. Для того,щоб детальніше та глибше вивчити мову, побут і традиції сусідньо-го народу Е. Ожешко звернулася з проханням до І. Франка поради-ти їй підручники та літературу з граматики української мови таісторії літератури, географії, історії України. Натомість І. Франконе лише рекомендував польській авторці матеріали для навчання, ай висилав їх поштою. Е. Ожешко наголосила, що її бажання доско-налого студіювання мови та звичаїв не зводиться лише до цікавості,оскільки письменниця прагнула втілити «поважні літературні ісуспільні цілі» [112].

Листування Е. Ожешко та І. Франка тривало протягом 1886–1888 років і склалося з шести листів Е. Ожешко та п’яти листівІ. Франка. Переклади листів Е. Ожешко до І. Франка та І. Франкадо Е. Ожешко українською були зроблені М. Возняком («ЕлізаОжешко та Іван Франко у взаємному листувані») і розміщені у книзі«З життя і творчості Івана Франка» [2]. За словами автора згаданоїпраці, публікація листів переслідує дві мети: «висвітлити листовнізв’язки Елізи Ожешко з Іваном Франком і показати, що польськаписьменниця цікавилася українською літературою» [2, с. 111].

Однак Е. Ожешко не лише «цікавилася українською літерату-рою» з естетичних вподобань, а мала на меті укласти антологіютворів українських письменників польською мовою у власномуперекладі. Вона високо оцінювала українську літературу та украї-нських авторів, багато читала, вивчала мову, історію України і улисті до І. Франка писала: «Чим більше читаю, тим сильніше відчу-ваю дивну насолоду й поезію цієї літератури. Чиста вона мов крис-тал, тепла, мов літній вечір, несподівано оригінальна, до жодноїіншої відомої мені не подібна» [2, с. 120].

101

У 1886 році польська авторка переклала три українські опові-дання: «Два сини», «Сон» Марка Вовчка та «Лірник» М. Стариць-кого. Е. Ожешко була переконана, що переклади з інших літера-тур – корисні знання й естетична насолода, тому в одному із її листівдо І. Франка читаємо: «Чому, ми, що гордуємося численними пере-кладами різної якості, не користуємося досі з цього гарного джере-ла» [2, с. 120]. Однак її рання перекладацька праця була гостро роз-критикована анонімним автором в одному з польських часописів(«Przegl№d Tygodniowy», 1886, № 39). Перекладачці зроблено заува-ження у незнанні української мови. Можливо, це була одна з при-чин через яку Е. Ожешко більше ніколи не наважилася на перекладз української, внаслідок чого не уклала антології. Найбільшою пе-решкодою для задуманої справи стала цензура, про яку письменни-ця згадувала у листах до І. Франка та О.Кониського. У листі доостаннього письменниця навела низку українських авторів та їхнітвори, які хотіла перекладати – це згадані оповідання Марка Вовч-ка та «Лірник» Бабенка, переклади яких вже були здійснені Е. Ожеш-ко, а також «Новобранець» І.Карпенка-Карого, «Захар Беркут» та«На дні» І. Франка, «Дрантусь» та «Бабуля Харитина» О.Конисько-го, «Люба згуба», «Три долі» й «Хто винен» Ю. Федьковича. ДоО. Кониського, як і до І. Франка, Е. Ожешко звернулася першою ізпропозицією літературної співпраці. Про українського діяча О. Ко-ниського авторка, на нашу думку, дізналася від польських письмен-ників. Ф. Равіти-Гавронського, В. Висоцького та Ч. Неймана, якіжили і працювали в Україні й „групувалися навколо «Киевской ста-рины» [1, с. 191].

У першому листі до О. Кониського від 23 червня 1886 рокуЕ. Ожешко згадує про знайомих київських діячів і пише: «Вибачте,що пишу незнаною Вам мовою, але вашою ще не вмію, а іншою нехочу. Крім того, багато людей у Києві говорили, що перекладутьВам цього листа, якщо буде потрібно»12 [6, арк. 279]. У цьому листіписьменниця просила допомогти у справі видання антології украї-нської прози. Як відомо, О. Кониського вважали найзатятішим ук-раїнофилом, для якого проблема фунціонування та поширення ук-раїнського слова стояла на першому місці. Тому знайомство, бодайзаочне, Е. Ожешко саме з цим українським письменником й діячембуло неминучим.

Двостороннє листування українського й польської письмен-ників складається з чотирьох листів (двох Е. Ожешко до О. Конись-

12 Листи Е. Ожешко до О. Кониського написані польською мовою. Переклад наш.

102

кого, які знаходяться у Відділі рукописів ІЛ НАН України та двохО. Кониського до Е. Ожешко, що зберігаються у Інституті літера-турних досліджень Польської академії наук у Варшаві). Хоча епі-столярна спадщина письменників невелика за кількістю, протемістить цікаві літературознавчі відомості. Е. Ожешко повідомляєпро «план написання обширної студії про цю літературу, правдабелетристику, (українську. – І.С.) й укладання певного роду анто-логії з кільканадцяти більших і менших творів» [6, арк. 279]. НамірЕ. Ожешко українский письменник одразу схвалив позитивно і роз-почав свою відповідь такими словами: «З дорогою душею і щиримсерцем радий я виконати кожну Вашу препоруку» [10, с. 1]13 . Просвій задум Е. Ожешко згадувала раніше, пишучи до І. Франка від8.04.1886: «Я задумала утворити рід української антології, складе-ної з повістей і новел у моєму перекладі, серед яких саме подамвашого «Беркута». А цей збірник попереджу широкою картиноювашої белетристики з останніх тридцяти років» [2, с. 122].

Е. Ожешко просила І. Франка допомогти з матеріалами, які бмістили історичні, географічні, мовні й літературні відомості. ДоО. Кониського письменниця звернулася з подібним проханням йнаголосила на тому, що «з вашою літературою велика біда. Вонасхожа до образу, який щезає. Схопити його дуже важко, бо завждидесь зникає. Знаю про всіх ваших письменників та їхні книжки, алелише одну з десяти вдається отримати, бо дев’ять інших пропадаєневідомо де» [6, арк. 279]. Отримавши листа від польської пись-менниці, О.Кониський одразу ж погодився їй допомагати: «щобтілько нетреба було Вам, яку звістку, чи що ще з нашого письмен-ства, будьте ласкаві – кажіть мені, я все що спроможуся зроблю,тай не гадайте, що або турбуєте мене, або що! [...] спробуємо по-могти один одному в усьому, що треба, щоб знівечити оті ворожінепорозуміння, якими наділили нас» [10, с. 3].

О. Кониський як один з ініціаторів створення у Львові Товари-ства ім. Т. Шевченка, першогочергове завдання якого вбачав у спри-янні та поширенні українського письменства, всіляко підтримувавблагородну справу польської колеги. Подібно до І. Франка, надси-лав до Гродна, де жила Е. Ожешко, українські книжки, надавав точнівідомості про побут і традиції нашого народу, про те, в яких часо-писах друкувалися твори «руських» письменників, допомагав по-ясненнями питань стосовно семантики українських слів. Маємозгадку польської письменниці в одному з листів до І. Франка, де

13 Листи О. Кониського до Е. Ожешко написані українською мовою.

103

вона говорить, що «Кониський згодився стати моїм словником» [2,с. 128]. Підтвердження тези Е. Ожешко знаходимо у листі-відповідіО. Кониського від 23 травня 1886 року, де розтлумачено значення«пасхи» і навіть наведено рецепт та спосіб її приготування, а такожрозмежування слів очіпок та польського czepek (чепчик). Останній«то головний убор панни, його носять нічим більше зверху не по-криваючи, а очіпок носять під хусткою, під наміткою; в одному оч-іпку ніколи молодиця не вийде з двору, або з хати – висміяли б, наглум підняли б. Очіпка дівчата не носять; але кожна надіває на дру-гий день після весілля» [10, с. 2].

Для О. Кониського труднощі стосовно видання антології булиблизькі й знайомі. За словами І. Франка О. Кониський прагнув «ви-дати читанку зложену з писань найліпших українських письмен-ників, додаючи при кождім коротку відомість про його житє і пра-цю» [9, с. 21]. Книжка була упорядкована у квітні 1876 року, однак18 травня оголошено Емський указ Олександра ІІ «Про заборонуукраїнського письменства», у якому наказано «1) не допускати вво-зу в межі імперії яких би то не було книг і брошур, що видаються закордоном на малоруському наріччі; 2) друкування і видання в імперіїоригінальних творів і перекладів на тому ж наріччі заборонити, завинятком тільки: а) історичних документів і пам’яток і б) творівкрасного письменства, але з тим, що у творах красного письмен-ства не допускати ніяких відступів від загальноприйнятого російсь-кого правопису» [5, с. 342].

У другому листі, на прохання Е. Ожешко, О. Кониський у хро-нологічному порядку перелічив «руських прозаїків, котрих требазанести до Антології» [11, с. 2], серед них Г. Квітка-Основ’яненко,Марко Вовчок, Ганна Барвінок, П. Куліш «Чорна рада», О. Сторо-женко, П. Кузьменко, Данило Мордовець (О. Кониський вказує, що«найліпше його оповідання «Старці» [11, с. 3]), Ф. Федькович (ОсипГординський), І. Нечуй-Левицький («Запорожці», «Рибалка ПанасКруть», «Дві московки», «Бурлачка»), Василь Барвінок («Скоше-ний цвіт», «Сонні люди»), П. Мирний «П’яниця», І. Білик «Чогоревуть воли як ясла повні», І. Франко (вищезгадані твори), ОленаПчілка «Забавний вечерок», Н. Кобринська («За кусника хліба»),Бабенко, Карий. «Можна ще додати, – пише О. Кониський, – Дмит-ра Олельковича (Митрофан Александрович) і А. Свидницького –його роман-хроніку «Люборацькі». Оповідання Красюченка «ЮрійГоровенко» і Дрозда «В гостях добре – дома ліпше» [11, с. 3].

Далі, у цьому ж листі, О. Кониський констатує нелегке стано-вище українського слова, нищення української книжки цензорами,

104

особливо на Галичині: «Тепер у нас тут страшенна скрутня: жандар-мерія на себе лізе, щоб довести, «українофільство і соціалізм». Черезсе в’яне українська книжка, хоч би навіть і «Отче наш», а коли над-рукована в Галичині вже вона «революционная»; кожен, хто пише вГалицькі часописи – вже «революционер», коли не пише в таких по-мийницях як «Слово» або «Новий промінь». Про те ж, що витворяєтутешній цензор – нема що й казати! Жоден рукопис не вертається зцензури раніше як за півроку! Подаєш на 10 аркушів, а вернуть надва. От Ви тут і гадайте про розвій письменництва! Опріч белетрис-тики нічого не можна друкувати; а белетристику катують!!! І хто жбільше катує як не самі русини – зрадники, запроданці» [11, с. 5].

Отож, О. Кониський акцентує на тому, що з перекладом і дру-ком окремих оповіданнь можуть виникнути перешкоди у зв’язку ізцензурою: «Навряд Варшавська цензура пропустить «Беркута», авже певне покалічить своєю властною рукою [11, с. 1]. ОповіданняКрасюченка «Юрій Горовенко» і Дрозда «В гостях добре – домаліпше» навряд чи заберете до антології, бо раз – цензура, а вдруге –псевдонімів сих не можна ще знімати» [11, с. 3]14 .

Е. Ожешко добре розуміла складність умов з якими повинна булазіткнутись, проте бачила лише дорогу вперед, без жодних оглядань йвідступів і писала так: «Через цензуру повинна буду, і у студії проВас, і у виборі перекладів, споглядати на багато речей, звужуватирамки, скорочувати перспективи минулого і майбутнього. Однак, щозможу – те зроблю. Краще ридз, як ніц. Правда ж?» [7, арк. 281].

Фрагмент листа від 21 серпня 1886 року (час, коли О. Конись-кий перебував під пильним наглядом після арешту у Волочиську 8-9 липня 1885 року) підтверджує тяжке становище українського пись-менства. Письменник розповідає, що «на «Горовенка» тутешні жан-дарми накинулися немов скажені хорти. Торік, вертаючись з Гали-чини – я віз сю книжечку, у Волочиську по доносу напали на менесині мундири, витрясли «Горовенка» й видали мені процес, котрийще й досі не скінчився. Але кумедно те, що «Горовенка» аналізова-ло вже чотири цензори, розібрали його по нитці й усі різно кри-чать, – один каже, що се «пропаганда соціалізму», другий – бачитьтам «силу русинів і поляків», третій – «анархізм», четвертий – «всепризнаки преступленія противоправительственного» [11, с. 4].

Таким чином, листування Е. Ожешко та О.Кониського ще раззасвідчує, що українська література, незважаючи на заборони таперешкоди була відомою поза національними кордонами. Наве-

14 Красюченко і Дрозд – псевдоніми О. Кониського.

105

дені уривки епістолярію чітко окреслили ситуацію, в якій знахо-дилося українське слово та будь-які прояви «українськості», щоперебували під утиском «власної руки». Спроба Е. Ожешко вида-ти антологію української прози так і не булла релазованою. Пись-менниця наводила кілька причин, що могли призупинити задума-ну справу: «...відсутність потрібних матеріалів, що спричиняютьперерви читання та перекладу. А також працюю над власнимиповістями та новелами, а це забирає багато часу. Довго працюва-ти вже не можу, бо маю за плечима двадцять років праці і життясхоже до Юрка Горовенка. Як я того Юрка зрозуміла, навіть уяви-ти собі не можете. Проте, труднощі можна подолати протягом року,але чи видрукую? (антологію. – І.С.). Справа не у видавництві, бовже маю охочого видавця, це лише питання цензури. Можутьцілком заборонити» [7, арк. 283].

Не вдалося Е. Ожешко відвідати й України, хоча прагнула по-бачити й зрозуміти чому «два земляки (Ч. Нейман і В. Висоцький. –І.С.), пройняті гарячою симпатією до тамтошнього народу та всьо-го, що торкається його» [2, с. 111]. Проте Е. Ожешко ознайомилапольського читача, бодай фрагментарно, з Україною й українськоюлітературою завдяки прозовій творчості, перекладам та кореспон-денції письменниці. Таким чином, залучені архівні матеріали взає-много листування Е. Ожешко з О. Кониським допоможуть кращезрозуміти літературний процес fin de siиcle України та Польщі.

Список літературы

1. Вервес, Г. Іван Франко. Спроба синтезу / Г. Вервес // Польська літе-ратура і Україна. – К., 1985. – С. 164–227.

2. Возняк, М. Еліза Ожешко та Іван Франко у взаємному листуванні /М. Возняк // З життя і творчості І. Франка. – К., 1955. – С.111–136.

3. Дей, О. Словник українських псевдонімів та криптонімів (XVI–XX стст.) / О. Дей. – К.: Наукова думка, 1977. – 558 с.

4. Затонський, Д.В. Українсько-західноєвропейські літературнівзаємини до ХІХ ст. / Д.В. Затонський, Д.С. Наливайко // Українська літера-тура в загальнослов’янському і світовому літературному контексті: у5 т. – АН УРСР, Інститут літератури ім. Т.Г. Шевченка; редкол.: Г.Д. Вер-вес [та ін.]. – К.: Наук. думка, 1988. – Т. 3: У взаєминах з літературамиЗаходу і Сходу. – С. 7–24.

5. Історія України від найдавніших часів до сьогодення: збірник доку-ментів і матеріалів; за ред. А.П. Коцура. – Київ – Чернівці, 2008. – 1099 с.

6. Ожешко, Е. Лист до Кониського О.Я. (польською мовою) /Е. Ожешко // ВР ІЛ НАНУ. – Ф. 77. – № 125. – Арк. 279-280.

106

7. Ожешко, Е. Лист до Кониського О.Я. (польською мовою) /Е. Ожешко // ВР ІЛ НАНУ. – Ф. 77. № 125. – Арк. 281–283.

8. Реизов, Б.Г. Сравнительное изучение литературы / Б.Г. Реизов // Воп-росы методологии литературоведения. – М. – Л.: Наука, 1966. – С. 170–217.

9. Франко, І. Про житє і діяльність О. Кониського / І. Франко. – Львів,1901. – 36 с.

10. Koniski, A. List do Elizy Orzeszkowej w j. Ukr. Od 23.V.1886 zKijowa. – 3 s.

11. Koniski, A. List do Elizy Orzeszkowej w j. Ukr. Od 23.VIII.1886 zKijowa. – 6 s.

12. Nieuwaїny, F. Oіena Pcziіka – popularyzatorka literatury polskiej naUkrainie / F. Nieuwaїny // Z dziejуw stosunkуw literackich polsko-ukraiсskichpod red. Stefana Kozaka i Mariana Jakуbca. – Wrocіaw, 1974. – S. 171–186.

13. Serednicki, A. Eseje polsko-ukraiсskie / A. Serednicki. – Warszawa,1996. – 156 s.

14. Orzeszkowa, E. Listy zebrane do Franciszka-RawityGawronskiego // – Ре-жим доступа: http://pl.wikisource.org/wiki/Eliza_Orzeszkowa#T.C5.82umaczenia /E. Orzeszkowa.

УДК 821.162.1 (092 С. Жеромский): 821.161.1 (092 Л. Толстой)

Светлана ГончарГродно

НАПОЛЕОН БОНАПАРТ ГЛАЗАМИ РУССКИХ И ПОЛЯКОВ(на материале романов Стефана Жеромского «Пепел»

и Льва Толстого «Война и мир»)

Отношение к Наполеону в литературе никогда не было и немогло, наверное, быть однозначным. Одни и те же его черты и по-ступки по-разному трактовались в художественных произведенияхв зависимости не только от политических и исторических взглядовавторов, но и от той роли, которую Бонапарт сыграл в судьбе ихнародов.

Прижизненная самопропаганда, которая в понимании Напо-леона имела глубокий политический смысл и посредством которойон позиционировал себя как гениального вождя и выдающегосяполитика, способного покончить с анархией, установить порядок,попутно утверждая основные достижения революции, привела современем к созданию апологетического мифа Бонапарта, «белойлегенды» (термин Ж. Тюлара), распространившейся как в самой

107

Франции, так и далеко за ее пределами. Поражение в последнейкампании, отречение от престола, ссылка и смерть в изгнании ста-ли решающими факторами в зарождении романтического мифаНаполеона в литературе. Начатый Стендалем в «Жизни Наполео-на», он вписался в концепцию новых мифов Шеллинга, в которыхфункцию мифологемы выполняет историческое имя нового време-ни [1]. То, что сам Наполеон начал клинком, писатели закончили,по словам Бальзака, пером. Вся европейская литература XIX векапроникнута его легендой. Романтики Европы и России, вдохнов-ленные величием и трагичностью судьбы Бонапарта, в стихах и впрозе создавали свой вариант наполеоновского мифа, предлагаясобственную интерпретацию Бонапарта, выставляя в качестве при-мера историю одной человеческой жизни и превращая историчес-кий персонаж в персонаж мифа.

В сущности, после смерти Наполеон как реальная историчес-кая личность перестает существовать и рождается Наполеон-героймифа. Происходит так называемое «похищение языка» (терминРолана Барта), суть которого состоит в том, что миф превращаетсмысл в форму. «При превращении смысла в форму из него удаля-ется все случайное; он опустошается, обедняется, из него испаря-ется всякая история, остается лишь голая буквальность... В мифеформа, которая «очищена» от смысла, наполняется понятием. Нопри этом в понятие вкладывается не столько сама реальность, сколь-ко известное представление о ней» [2, с. 242–244].

Под воздействием понятия смысл деформируется. В случаеконкретного мифа – мифа Наполеона – это выглядит следующимобразом: миф получает в свое распоряжение смысл, то есть реаль-ную историческую личность, именуемую Наполеон, с ее биогра-фией, личностными особенностями, желаниями, но берет толькоформу, отметая «лишние» детали. Далее Наполеон, «очищенный»от нежелательных фактов биографии, ошибок и недостатков, пре-вращается в знак-символ, последний наполняется понятием – энер-гия, единство, дисциплина – и на выходе получает новое значение.Так рождается сакрализованный Наполеон, земной бог, гениаль-ный вождь и полководец, Прометей XIX столетия, Мессия, спаси-тель Европы, освободитель народов и т.д.

Этот миф или, вернее, целая парадигма мифов, объединенныхобщим персонажем, выполнял в культурах разных стран различ-ные функции, то есть имел различное идеологическое наполнение.В данной статье мы попытаемся сопоставить видение Наполеонаполяками и русскими на материале романов Стефана Жеромского

108

«Пепел» и Льва Толстого «Война и мир». Сравнение это тем болееинтересно, что в литературах этих двух народов миф Наполеонаизначально имел прямо противоположное значение.

В Польше романтики во главе с Адамом Мицкевичем создалина основе общеевропейского мифа Наполеона-освободителя наро-дов его национальную модификацию – миф Наполеона-мессии,Наполеона-спасителя Польши, навсегда соединив имя Бонапарта внародном сознании с понятием свободы и государственности. «ВПольше, в ее историософии, культуре, литературе значение Напо-леона было огромное, ибо с ним связаны были большие надеждыпольского народа на независимость. Надежды оказались иллюзия-ми, но это не помешало полякам создавать мессианские теории,основанные на вере в исцеляющее значение муки и страданияПольши для народов мира» [3]. Тогда как для русских Наполеон –прежде всего враг, захватчик, образ которого «определяется толькоего деянием – его вторжением» [4, с. 110]. Поэтому разгром Напо-леона в кампании 1812 года стал своеобразным «доказательствомособенной роли России, избранной Провидением для уничтоженияапокалипсического всадника на белом коне, символа бренностиземной славы и ничтожества человеческих усилий по отношениюк воле Божьей» [3].

Новый Мессия и всадник Апокалипсиса – два взаимоисклю-чающих понятия, уживающиеся в рамках одного мифа. Именно этопротиворечие привело русских и польских писателей конца XIX –начала XX века к идее переосмысления представлений, положен-ных в основу наполеоновской легенды, к идее развенчания одногоиз самых продуктивных мифов XIX столетия.

В обеих литературах попытка развенчания мифа Наполеонабыла напрямую связана с желанием авторов восстановить картинусобытий с тем, чтобы объективно оценить роль и место Бонапартав судьбе конкретных стран и народов. Сделать это было возможнолишь в рамках жанра исторического романа, который позволял ав-тору не только органически увязать вымышленных персонажей иреальных исторических деятелей, но и сместить акценты такимобразом, чтобы последние служили в романном действии лишьфоном и были подчинены авторской концепции истории.

Роман-эпопея Льва Толстого «Война и мир» (1869) и роман-панорама «Пепел» (1902–1903) Стефана Жеромского стали знако-выми в литературе двух народов. Их авторы впервые противопос-тавили общеевропейскому культу Наполеона собственное видение

109

этой исторической личности сквозь призму трагедий двух народов –российского, ставшего жертвой захватнической наполеоновскойполитики, и польского, обманутого Бонапартом в своих надеждахна обретение независимости и восстановление государственности.Объединенные общей идейно-художественной задачей – обличитьНаполеона-захватчика и развенчать миф о нем как о спасителе на-родов, Толстой и Жеромский по-разному подходят к ее решению.

В «Войне и мире» Толстой развенчивает не только миф Напо-леона, но и миф выдающейся исторической личности, способнойвершить судьбы народов и государств, популярный среди истори-ков, писателей и философов XIX века. Образу Бонапарта, «ничтож-нейшего орудия истории», получившего власть благодаря «милли-ону случайностей» и лишь «ведомого рукой судьбы» [5, т. 4, c. 97],Толстой противопоставляет философию единения, российской со-борности, всем доступным ему арсеналом художественных средствдоказывая несостоятельность и ложность индивидуалистическихценностей.

Для польской литературы, где на протяжении всего XIX векабезраздельно царила «белая» наполеоновская легенда, в которойБонапарт выступал прежде всего освободителем, восстанавливаю-щим права угнетенных народов, уже сама идея развенчания его мифабыла новаторской. Именно необходимостью считаться с идеологи-ческим наполнением наполеоновской легенды, обусловившим ееновый взлет в польской историографии и литературе рубежа веков,определялась сложность стоящей перед Жеромским задачи – раз-венчать миф Наполеона-спасителя Польши, не прибегая к непос-редственной критике Бонапарта. Задачу эту, правда, несколько об-легчал тот факт, что Жеромский при создании «Пепла» опирался наопыт Толстого, учась у него «психологическим приемам, видениюжизни, умению проникать в причинность явлений. Следы влияния«Войны и мира» в романе «Пепел» заметны в изображении баталь-ных сцен, оценках войны и наполеоновской эпохи, в трактовке об-раза самого Наполеона и стремлении развенчать его культ, причемна примере польской национальной трагедии» [6, с. 194].

Оба писателя подходят к решению стоящей перед ними зада-чи с позиции художника, а не историка, стремясь, «иногда переги-бая истину, подводить все действия исторического лица под однуидею, <...> понять и показать не известного деятеля, а человека»[7, с. 162]. В обоих романах есть персонажи, «зараженные» наполе-оновской идеей, проникнувшиеся обаянием романтической леген-

110

ды Бонапарта. И показать их путь к «прозрению», к освобождениюот власти их кумира, к осознанию сущности славы и амбиций, воп-лощением которых был для них французский император, показать«поражение» Наполеона в душах героев – это, прежде всего, эф-фективный прием развенчания мифа, намного более эффективный,чем, скажем, оспаривать полководческий дар или политическиезаслуги Бонапарта.

В «Войне и мире» и «Пепле» есть две сцены, которые можноназвать ключевыми для понимания авторского отношения к Напо-леону. И Толстой, и Жеромский сталкивают своих героев с их ку-миром в схожих обстоятельствах: тяжело раненый Андрей Болкон-ский и почти умирающий Кшиштоф Цедро получают возможностьвстретиться с Бонапартом, и эта встреча оказывается кульминаци-онной, как с точки зрения изменения жизненной позиции обоихмолодых людей, их ценностей и приоритетов, так и с точки зрениявоздействия на читателя, который, вслед за героями, открывает ис-тинную сущность Наполеона.

Символично, что правда об их кумире открывается героям Тол-стого и Жеромского на тонкой грани между жизнью и смертью, когдавсе преходящее, земное, суетное теряет свою власть над людьми. Ив этом смысле «наполеоновская идея» не выдерживает сравнения сделом освобождения родины (Цедро) или с вечными человечески-ми ценностями: домом, родиной, красотой (Болконский).

Экстремальная ситуация – тяжелое ранение, страдания иболь – заставила князя Андрея понять ничтожность его стремле-ния к славе, желания уподобиться своему кумиру, привлечь егоблагосклонное внимание. Образ вечности, воплощенный в рома-не в «высоком небе с плывущими облаками, сквозь которые вид-нелась синеющая бесконечность» [5, т. 1, с. 185], вскрывает несо-стоятельность той идеи, воплощением которой является Наполе-он. Для Толстого принципиально важно, чтобы идея эта обрелафизическое воплощение. Именно поэтому Бонапарт становитсяперсонажем сцены на Праценской горе. «Сопутствуемый двумяадъютантами, Бонапарте, объезжая поле сражения, и рассматри-вая убитых и раненых» [5, т. 1, с. 185], останавливается над лежа-щим навзничь князем Андреем и произносит слова, которые ещевчера составляли смысл существования Болконского: «Voilа unebelle mort [Вот прекрасная смерть]». Но теперь они значили длянего не более чем жужжание мухи. «Он не только не интересовал-ся ими, но он и не заметил, а тотчас же забыл их. Ему жгло голову;

111

он чувствовал, что он исходит кровью, и он видел над собою да-лекое, высокое и вечное небо. Он знал, что это был Наполеон –его герой, но в эту минуту Наполеон казался ему столь малень-ким, ничтожным человеком в сравнении с тем, что происходилотеперь между его душой и этим высоким, бесконечным небом сбегущими по нем облаками. Ему было совершенно всё равно вэту минуту, кто бы ни стоял над ним, что бы ни говорил об нем; онрад был только тому, что остановились над ним люди, и желалтолько, чтоб эти люди помогли ему и возвратили бы его к жизни,которая казалась ему столь прекрасною, потому что он так иначепонимал ее теперь» [5, т. 1, с. 186].

Позже «выставленный для полноты трофея на глаза императо-ру» князь Андрей осознает «как ничтожны все интересы, занимав-шие Наполеона, как мелочен сам герой его, с этим мелким тщесла-вием и радостью победы, в сравнении с тем высоким, справедли-вым и добрым небом, которое он видел и понял» [5, т. 1, с. 186-187].Все, что еще недавно казалось единственно верным способом су-ществования, оказалось «бесполезно и ничтожно в сравнении с темстрогим и величественным строем мысли, который вызывали в немослабление сил от истекшей крови, страдание и близкое ожиданиесмерти» [5, т. 1, с. 187].

Антитеза «высокое небо» – «маленький», «мелочный», «нич-тожный», «ограниченный» (Наполеон) должна, по Толстому, раз-венчать суть «наполеоновской идеи», представив ее проявлениемсамых низких человеческих инстинктов, разбуженных в сердцахмиллионов примером Бонапарта. Превратившись из идеи, из ове-янного ореолом славы романтического героя в реального человекаиз плоти и крови, Бонапарт теряет свою притягательность, не в си-лах противостоять нежности к отцу, жене, сестре и будущему сыну,тихой жизни и спокойному семейному счастью. Стремление повто-рить подвиг Наполеона заставило Болконского оставить все это вреальности, и отголоском осознания этой ошибки «маленькийНапoлеон со своим безучастным, ограниченным и счастливым отнесчастия других взглядом» являлся в его горячечном бреду, чтобыснова лишить Андрея тихого счастья и успокоения, которые обе-щало только высокое небо.

Выдержанная в контрастных тонах сцена встречи Наполеона сраненым Кшиштофом Цедро (переосмысленная художественнаякалька эпизода «Войны и мира») имеет иное значение. Жеромскомуважно вскрыть суть Бонапарта, изобличить его обман, его нежела-

112

ние сдержать данное полякам слово и вернуть им родину, за свободукоторой проливали кровь на чужой земле герои польских легионов.

Сквозь «горячечный сон, быстро смыкавший ему веки» [8,т. 2, с. 108], Кшиштоф видит приближающегося к нему императо-ра. Превозмогая боль, он «присел на носилках, смертельно блед-ный, обливаясь потом, с полным ртом крови. Глаза его так и впи-лись в приближавшегося человека. Заставили его замедлить шаг.Император остановился.

– Sire! – проговорил Цедро. Темные воинственные глаза пол-ководца встретились с глазами Кшиштофа.

Спокойное лицо, словно выкованное из неведомого металла,было обращено к нему грозно и выжидательно.

– Что вам угодно? – глухим, холодным голосом спросил импе-ратор.

– Если я умру... Я верил, что мою отчизну... А теперь... На чу-жой... Скажите, что не напрасно, что для моей отчизны... Импера-тор, император!

Наполеон вперил немой, непроницаемый взгляд в безумныеот безграничной любви глаза раненого. В задумчивости неподвиж-но стоял император. Кто знает? Быть может, в этих вдохновенныхглазах он увидел свою молодую душу. Быть может, он увидел в нихбагрянеющие снега скал Монте Оро, пинии на вершинах МонтеРотондо, быть может, он увидел в них каменистый берег острова впенной кайме бушующего моря. Быть может, в это мгновение кор-сиканец взвешивал на чашах весов свою любовь к свободе и коро-ну властелина чужих народов, скипетр Карла Великого. Быть мо-жет, он вздыхал с сожаленьем о том, что иссякло, сникло уже. На-конец поднял к треуголке руку и произнес:

– Soit!» [8, т. 2, с. 109].Смертельная бледность умирающего поляка, последние мыс-

ли которого о родине, вопиюще контрастирующая со «спокойным,словно выкованным из неведомого металла», непроницаемым ли-цом Бонапарта, призвана обличить безразличие последнего к судь-бам верных ему солдат и целых народов. Не прибегая к эмоцио-нальным характеристикам и разоблачениям, Жеромский точен ввыборе эпитетов, представляющих Бонапарта хищником («зага-дочные глаза бегают, бегают и вдруг спрячутся в тень ресниц, слов-но львы в засаду...» [8, т. 2, с. 108]), бездушным каменным извая-нием. Подобного же эффекта он достигает и в последней главе«Пепла», «Слово императора»: «маленький капрал» в «сером сюр-туке и треуголке без всяких украшений» [8, т. 2, с. 269], каким

113

видят Наполеона его солдаты, противостоит выдержанному в со-ответствии с авторской концепцией всемогущему императору,почти Богу, «равнодушно-угрюмому», полному холодного вели-чия герою легенды.

Вынужденный считаться с неоромантическим возрождениемглубоко укоренившейся в народном сознании наполеоновской ле-генды, в изображении Наполеона Жеромский избегает однознач-ной интерпретации, стилизуя его под загадочного Сфинкса. «Глу-хой, холодный голос», «немой, непроницаемый взгляд», «лицо блед-ное и таинственное, будто месяц, спрятавшийся за тучи» [9, c. 318].Представляя Наполеона опосредованно, через восприятие рассказ-чика, «разгадавшего его политическое актерство» [6, с. 201], Жером-ский обличает его равнодушие и безразличие к судьбам целых наро-дов: «Наполеон медленно ехал вдоль фронта, окидывая взглядомшеренги солдат, точно насыпи мертвой земли, палисады из дерева,выложенные камнем рвы. Лицо его было холодным и равнодушно-угрюмым, как каменная глыба. Взгляд скользил по лицам, по уст-ремленным на него глазам тысяч людей, словно по мертвой дороге.Грозный взгляд, в котором миллионы людей приучились видеть толь-ко радость и гнев, был в эту минуту безразличен, холоден, затуманенвеличием далеких мыслей» [9, т. 2, с. 270]. Однако вынужденныйсчитаться с неоромантическим взлетом наполеоновской легенды вПольше, своим героям, охваченным восторгом от одного лишь при-сутствия императора, автор «Пепла» позволяет увидеть совершенноиного Бонапарта, верного слову, данному «самому слабому из своихсолдат, калеке, умирающему на поле боя», «ради одного этого словаобъединившего, обмундировавшего, прокормившего целые полки ивыступившего с ними в поход» [9, т. 2, с. 269].

Далекий от того, чтобы открыто облечь в слова намерение раз-венчать своим романом наполеоновский миф, Жеромский однимилишь косвенными инвективами и опосредованной критикой, дис-танцированием, взглядом с позиции стороннего наблюдателя дела-ет возможным иную, отличную от официального культа Бонапартав Польше интерпретацию его образа. Однако этого оказалось недо-статочно для того, чтобы поколебать веру польского народа в то,что «по мановению руки Наполеона / Соединятся вновь отчизна иКорона» [10, c. 169].

Таким образом, литературу XIX века в меньшей степени инте-ресовала достоверность фактов жизни и деятельности Бонапарта,оценка истинности или ложности содержания его мифа. Вслед заполитиками и историками поэты и писатели увидели в Наполеоне

114

символ, идеал нового человека, выразителя целой эпохи, средствовоздействия на коллективное сознание целых стран и народов.

В России роману Л. Толстого «Война и мир» исторически вы-пала задача окончательно развенчать в литературе миф Наполеона,«разрушить авторитет императора-завоевателя, поддерживавшийсяна протяжении десятилетий многими большими художниками сло-ва» [11]. Роман поколебал традиционные представления о Наполео-не и вызвал множество возражений со стороны критиков, увидев-ших в романе искажение реального исторического лица. Думается,однако, что по замыслу Толстого созданный в романе образ Наполе-она должен был приближаться не к отражению личности реальногочеловека, а к тому типу завоевателя, который отражал бы этическуюоценку русского народа. И хотя толстовская трактовка этого образане соответствует исторической правде, писателю важно было опро-вергнуть и развенчать индивидуалистическое начало, противопос-тавление себя окружающим, ведущее к раздробленности, вражде ивойне, наигранность, фальшь и лицемерие, ложное величие – все то,воплощением чего в глазах русских был Наполеон.

В Польше же, где на протяжении всего XIX века в силу рядаполитических факторов (потеря Польшей независимости и госу-дарственности в результате трех разделов Речи Посполитой, мно-гочисленные попытки уничтожить национальное самосознаниечерез принудительную русификацию и германизацию польскихземель и др.) безраздельно царила «белая» наполеоновская леген-да, попытка Жеромского переосмыслить романтический миф На-полеона столкнулась с необходимостью считаться с новым взлетомнаполеоновской легенды на рубеже веков. Автор «Пепла» вынуж-ден был прибегнуть лишь к опосредованной критике Бонапарта,представляя его уникальную харизму той силой, которая всколых-нула патриотические чувства польского народа, ослепила его, по-родив безоговорочную веру в намерение Бонапарта восстановитьПольшу, в то, что Наполеон действительно «желал ее существова-ния для народа и безопасности Европы, а также в надежде приоб-рести для Франции благодарного и сильного союзника» [12, с. 57].

Бесспорно, литературный портрет Наполеона противоречив:в нем тесно переплелись отголоски «Реляций Великой Армии» имемуары врагов и поклонников императора, романтический культБонапарта и желание реалистов оставаться бесстрастными в оцен-ке его исторической роли. Однако вопреки всем попыткам раз-венчать политический и литературный миф Наполеона он был иостается самой мифологенной фигурой современной истории.

115

Очевидно, в этом умении быть всегда в центре внимания, прико-вывать взгляды, вызывать сильные эмоции, будь то любовь илиненависть, и состоит феномен Бонапарта. И спустя два столетиямистический ореол наполеоновской легенды продолжает оставать-ся загадкой, вызывая споры, рождая сомнения и новые версии.Возможно, причина этого кроется в том, что миф Наполеона посути своей миф демократический: обычный человек, независимоот национальности, видит в Наполеоне не императора и полко-водца, а прежде всего обычного человека, достигшего вершинвласти, благодаря тому, что он сумел реализовать желание, кото-рое большинство людей вынуждены скрывать и подавлять в себе, –жажду власти.

Список литературы

1. Шеллинг, Ф. Философия искусства / Ф. Шеллинг. – М., 1966.2. Барт, Р. Миф сегодня / Р. Барт. – М., 1996.3. Fijaіkowska-Janiak, I. Символика мессианских идей / I. Fijaіkowska-

Janiak // Toronto Slavic Quarterly [Электрон. ресурс]. – Режим доступа: http://www.utoronto.ca/tsq/12/fijalkowska12.shtml. – Дата доступа: 26.05.2007.

4. Лихачев, Д.С. Литература–реальность–литература / Д.С. Лихачев. –Л., 1984.

5. Толстой, Л.Н. Война и мир / Л.Н. Толстой. – М.: АСТ, 2005.6. Мусиенко, C.Ф. Миф Наполеона в русской и польской прозе XIX в. /

С.Ф. Мусиенко // Миф Европы в литературе и культуре Польши и России:сб. науч. ст. / РАН, Институт славяноведения, ПАН, Институт литератур-ных исследований; редкол.: М.В. Лескинец, В.А. Хорев. – М.: Индрин,2004. – С. 192–219.

7. Русские писатели XIX века о своих произведениях: Хрестоматияисторико-литературных материалов / сост. И.Е. Каплан. – М.: Новая шко-ла, 1995.

8. Жеромский, С. Пепел / С. Жеромский // Избранные сочинения. –Москва: Государственное издательство художественной литературы,1958. – Т. 3–4.

9. Markiewicz, H. Popioіy / H. Markiewicz. – Warszawa, 1983.10. Мицкевич, А. Пан Тадеуш / А. Мицкевич. – Минск: Мастацкая

лiтаратура, 1997.11. Мотылева, Т. Л.Н. Толстой / Т. Мотылева // Фундаментальная

электронная библиотека «Русская литература и фольклор» (ФЭБ) [Элект-рон. ресурс]. – Режим доступа: http://feb-web.ru/feb/ivl/vl7/vl7-1302.htm. –Дата доступа: 23.04.2007.

12. Јukasiсski, W. Pamiкtnik / W. Јukasiсski. – Warszawa, 1960.

116

УДК 821.162.3 (092 Т. Мициньский): 821.161.3 (092 Я. Купала)

Елена НелепкоГродно

ДРАМЫ «РЯБИНОВАЯ НОЧЬ» ТАДЕУША МИЦИНЬСКОГОИ «СОН НА КУРГАНЕ» ЯНКИ КУПАЛЫ(НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ СРАВНЕНИЯ)

Тадеуш Мициньский – автор, тексты которого в польском ли-тературоведении уже на протяжении века считаются одними из са-мых загадочных и мистических среди литературных произведенийсимволистов и неоромантиков начала ХХ века. В этом ряду драма«Рябиновая ночь» занимает не последнее место.

Янка Купала долгое время в белорусском и советском лите-ратуроведении воспринимался исключительно как представительреализма. Только к середине 90-х гг. эта ситуация изменилась иП. Васюченко называет поэтику «Сна на кургане» символистской.Следует однако отметить, что при этом он разделяет определение«романтизм», которое употреблялось порой в отношении творче-ства Янки Купалы, и «символизм» [4, с. 10–12, 52–55]. Такого рез-кого разграничения этих направлений в польском литературоведе-нии нет, скорее присутствует их объединение в рамках концепциинеоромантизма. В работах Д.К. Санюка Янка Купала обрисован какпредставитель европейского модернизма в белорусской литературерубежа веков – периода национального Возрождения [5, с. 59–60].

Прежде всего отметим, что и «Рябиновая ночь», и «Сон на кур-гане» по своей жанровой форме являются драматическими произ-ведениями и написаны на рубеже XIX – ХХ веков (произведениеМициньского – в 1896–1902 годах, Янки Купалы – в 1910 году).Можно назвать элементы, схожесть или близость которых поража-ет уже при первом прочтении этих двух текстов. Итак:

- место действия или скорее его пространство;- время действия;- сон как организующий элемент структуры произведений;- персонажи: воплощение зла (Хапун-Чорны), главный герой,

подвергающийся перевоплощениям;- сходство проблематики (что наименее удивительно и харак-

терно для символизма в целом): жизнь человека, его страдания исомнения.

117

Безусловно, это еще не значит, что можно говорить о некойтождественности произведений польского и белорусского авторов,но это те отправные точки, которые позволяют начать их рассмот-рение как составляющих единого европейского литературного про-цесса и провести их сравнительный анализ. Рассмотрим поочеред-но выделенные нами элементы.

***Время действия обоих произведений – ночь. Название драмы

Т. Мициньского – «Рябиновая ночь» – заставляет почувствовать ат-мосферу произведения: мрачную, мистическую, загадочную. По-польски оно звучит как «Noc rabinowa», и связать его можно как срябиной, так и с раввином (по-польски «rabin»). Оба эти значениясоотносят «рябиновую ночь» с «нечистой силой», и только ЮлиушСловацкий в драме «Ксёндз Марк» связывает ее со смертью равви-на. Перевод названия на русский язык как «Рябиновая ночь», а не«Ночь раввина» мотивирован белорусскими и русскими языковы-ми корнями польского прилагательного «рабинова», проникшего впольский язык именно в сочетании «рябиновая ночь» со значением«цёмная, летняя ноч з громам, маланкамі і праліўным дажджом аботолькі з бесперапыннымі зарніцамі» [3, с. 414]. Время действия,определенное в заглавии, – это условность, так как по ходу дей-ствия оказывается, что эта «рябиновая ночь» продолжается от летадо поздней осени, а в шестом акте вообще исчезает. Все это прида-ет представленным событиям вневременной характер, позволяетговорить о них как о происходящих везде и нигде.

Купаловская характеристика времени действия в начале про-изведения разворачивается постепенно: «Восень. Ноч. Лес. Глухашумяць калыханыя ветрам елкі і сосны; скрыпяць асіны і бярозы; зшэлестам валіцца на зямлю трупяжоўтае лісце. Паміж трох адвеч-ных дубоў – мохам і галлём усланы ўзгорак-курган; над ім, зачапі-ўшыся валасамі за галіны дубоў, вісяць тры русалкі і калышуцца. Зусёй мясціны вее бязлюдзем, чарам і жудою» [2, с. 34]. Сначала водносложных номинативных предложениях дается лаконичное оп-ределение времени, затем вводятся тревожные звуки ночного лесаи цвет листьев, на который автор обращает наше внимание, – непросто «желтый», но «трупно-желтый», что наводит на мысль осмерти. Кроме того, этот особый оттенок желтого подготовил вве-дение одного из важнейших, смыслообразующих элементов не толь-ко сценографии, но и драмы в целом – кургана, который в такомконтексте однозначно воспринимается как могила, место, связан-ное со смертью. Последняя фраза – словно вывод или квинтэссен-

118

ция всего, что сказано о месте и времени действия до нее. Так Ку-пала создает мрачную, напряженную атмосферу, выстраивает рас-тущее ощущение тревоги, предчувствия опасности.

Во втором акте, когда действие перемещается в сферу сна, агерой попадает на порог Старого замка, время уточнено – полночь,а затем Сам рисует картину несчастия, отчаяния, несвободы, из ко-торой он стремится вырваться. Финальным штрихом к этому все-охватывающему образу беды и безвыходности становятся следую-щие слова Сама:

Нейкую кашу, бадай, не з дабромЛіха ўжо, знаць, заварыла;Свіст, бразгатня, тупаніна кругом.Што за нячыстая сіла?!Проста рабінава ночка15 прыйшла!Жудасць – дзе вока ні кіне... [2, с. 57]

Слова Сама о «рябиновой ночи» не просто описывают погодув ночь, когда Сам нашел дорогу к замку и пробует сломать дверь внего с целью добыть некий «клад». Их можно отнести к определе-нию условий жизни Сама и его односельчан в целом, ведь клад Самстремится добыть не только для себя, но для того, чтобы сделатьсчастливыми всех людей, весь мир:

Вось і тапор мой. К рабоце жывей!Скарб дастаць мушу я гэты;Ласкай павее тады ад людзей,Неба і цэлага свету [2, с. 54].

Это уже не мечта обычного человека, а стремление гиганта,космогонического титана осчастливить весь мир, сделать его луч-ше. В. Гниломедов отмечает влияние идей Юлиуша Словацкого, егопоэмы «Король-Дух» на творчество Купалы, в частности указываяна то, что моделью образа главного героя являются библейские про-роки: Сам обрисован как одинокий, отвергнутый людьми борец заих счастье [6, с. 60].

Как Поэт в «Рябиновой ночи», так и Сам в «Сне на кургане»сталкиваются со злом, персонифицированным в образе Хапуна иЧерного, соответственно. И Хапун, и Черный предводительствуютармии зла, тьмы.

Хапун – образ, навеянный христианскими представлениями одьяволе и языческими о неком злом «ящере», а также диалектнымизначениями слова «хапун». Имя воплощения зла в драме Мицьньс-

15 Курсив автора. – Е.Н.

119

кого имеет три источника. В украинском языке «хапун» – «ловец»разновидность черта, используется также для характеристики че-ловека. В белорусском «хапун» – это некто, кто похищает, хватает,«хапает». В диалектах польского же языка «chapun» (а не как в дра-ме «hapun») означает: 1) подряжается у евреев преследовать и ло-вить беглецов; 2) тайно берущий чужие вещи; хапунами также на-зывали «еврейских ловцов рекрутов» [1, с. 350].

Черный совмещает в себе образ языческого Чернобога и сим-волистского образа Неизвестного, являясь представителем некогозла, тьмы, которая не допускает героя до клада, ослепляет его блес-ком золота и пожарища. Свет, которым блестит золото, огонь горя-щей деревни – это не истинный свет, а только его подделка, имита-ция. Блеск богатства не может быть истинным, а несущий смертьогонь – производное зла. Ведь не случайно в «колыбельной», кото-рую поют Русалки Саму, есть слова о цветке папоротника (язычес-ком символе счастья):

Вогнікі ўгледзіш на цвеце, –Будуць табе іх гасіці [2, с. 51].

В герое и Мициньского, и Купалы мы видим воплощение чертпрометеизма: вступая в единоборство с тьмой (и темнотой), оба онистремятся принести огонь истины людям. Попытки найти свет ис-тины заканчиваются поражением и Поэта, и Сама.

Поэт назван в драме «Сыном солнца». Если отметить, что Ми-циньский солнце соединяет посредством христианской религии сБогом, это значит, что сына солнца он отождествляет с Христом.Мотив солнца в литературе Молодой Польши встречается очень ча-сто. Основой его являются и праславянский культ солнца, и культураИндии. Солнце – извечный символ возрождения и воскресения – ста-новилось не только символом, но и камуфляжем все усиливающего-ся стремления к независимости. С другой стороны, оно прежде все-го как восходящее солнце, было «псевдонимом» социальной рево-люции. Драму «Рябиновая ночь» сам автор называл «пьесой патрио-тизма лесов и священного огня» [1, с. 347]. В ней под маской прасла-вянских мотивов Мициньский отважился на попытку создания про-изведения, которое должно было стать толчком к действию, лозун-гом этического и политического возрождения народа.

Как солярный герой, Поэт господствует в начале каждого актапервой части, в конце же одерживает верх его антагонист дьяволХапун как единственный повелитель людского «болота», погружен-ного во тьму греха, невежества. Характеристику этому «людскому

120

болоту» дает один из героев драмы. Раввин как «внук Янкеля», па-рафразируя «Пана Тадеуша», сравнивает свой и польский народ:«...буду я на цимбалах \ играть вам эту новую песнь о нищете ипалках – \ бойтесь за тёмный народ, как мы – погибший, как мы, \ аболее глупый, чем мы...» [1, с. 84]. Отражением этого противостоя-ния является борьба физического света и тьмы, которые становятсяаллегориями добра и зла. События с первого по пятый акт драмыпроисходят в ночной тьме, которая не отступает перед слабымиисточниками света, порой появляющимися на сцене.

Среди мрака ночной бури в первом акте в старый трактир при-ходит Поэт. Свечи шандала освещают интерьер трактира и моля-щегося раввина. Первый же источник света является свидетелемчеловеческой драмы: это страдающий отец молится над телом не-давно умершей дочери. Этот слабый колеблющийся свет у гробапревращает трактир в некий храм, в котором ксендз и Поэт прича-щаются вином. Но пока они пили, раввин, не выдержав горя утра-ты, повесился. Его самоубийство оскверняет этот храм и впускаетв него темные силы – дьявола Хапуна и его свиту.

Второй источник света – факелы свадебного кортежа принца,но единственное, что они освещают, – болото и старый костел. Всесобытия 2-го акта происходят в слабых отблесках этого огня. Средитаинственных болотных огоньков, которые едва видны во тьме, Поэтпревращается в Принца и готовится к борьбе с тьмой, воплощеннойв Хапуне. В состязании с Хапуном-Дьяволом Поэт может вступить вборьбу с «сатанизмом», с пассивностью и противопоставить ему свою«солнечность», активность, ибо его цель – превратить «болота в не-беса». Таким образом, тоска по солнцу выступит в произведении всоциально-национальном аспекте как всеобщая тоска по свободенарода и одновременно как сигнал к действию и как предвестие рас-света. Солнце – знак духовной свободы, освобождения мысли и вы-ражение стремления обрести архетипный Утраченный Рай. Поэт,поборник этической миссии, должен войти в подземелье «болотно-го» человеческого ада, чтобы изнутри озарить светом его тьму. Герой«Рябиновой ночи», действующий во имя Солнца, является символоммладопольского индивидуализма, стремления к роли сверхчеловека,веры в руководящую роль Поэта.

Начало третьего акта – темная спальня, полная привидений.Затем действие возвращается в ночной лес, где слабый свет луныи фосфорический блеск поверхности озера создают таинственную,магическую атмосферу. Картину завершает фраза, полная симво-лического смысла: «УТРЕННЯЯ ЗВЕЗДА: Мир тем, кто сражает-

121

ся во тьме, чтобы мечами выбить искры, так как свят любой Пла-мень» [4, с. 63].

Во мраке полночи четвертого акта появляется только неуве-ренно мерцающий свет Блуждающих Огоньков как символ вечногоблуждания человека. Истинный и единственный круг света – тот, вкотором перед священным дубом опускаются на колени Поэт иАнна. Но этот свет уничтожают демоны: дуб раскалывает молния,воцаряется темнота.

В пятом акте значение света усложняется и, скорее, раздваива-ется: свет становится не только олицетворением духовных сил, но иорудием темных сил. Тьма становится еще гуще, и только из оконкняжеского замка «в бездонную пропасть болот» льется зловещийсвет. Огонь выполняет как деструктивную, так и регенерирующуюроль, так как соединяется с апокалипсической концепцией св. Яна оспасительной роли крови. Жрецы вносят руничные светильники сосвященным огнем, который должен противостоять злу. В предрас-светных сумерках в пламя жертвенного костра входит Вождь, наде-ясь развеять тьму. Над ним в этот миг «молния освещает небо, явля-ющееся ареной битвы пожирающих друг друга кратеров огня и туч»[4, с. 103]. Эта битва – отражение борьбы Вождя и Хапуна, добра изла. Жертва Вождя лишь ослабляет повелителя тьмы Хапуна, но нелишает его силы. Пламя не исчезает бесследно: в затухающем кост-ре свои мечи освящают витязи и искру священного огня уносит Жрец.Несмотря на то, что Человек-Вождь должен был проиграть в конф-ронтации с Хапуном, навязывающим концепцию жизни в соответ-ствии с природными инстинктами, биологизмом и материей, его эти-ческую, патриотическую и революционную миссию может продол-жить его сын. Это свидетельствует о ноте оптимизма и надежды втраурно-минорном произведении. Появляется здесь и мотив насле-дия, сохранения духовного богатства народа, символом которого ста-новится древняя литовская пуща. Мотив литовской пущи долженсимволизировать, как отмечает М. Подраза-Квятковская, мифичес-кого предка этой земли, должен быть носителем позитивных ценно-стей, а также эквивалентом человеческой жизни и эволюции [7,с. 78]. Вождь ищет правду и идет к праисточникам, связям племен-но-народной Литвы, прадревней религиозно-пястовской культуры.Здесь он достигает понимания, что «огнём» этой земли является пра-старый народ, уступающий место под бременем сатаны «живому бо-лоту», «роду гниющих сынов» [1, с. 92] и истребленным уже пущам.Духовному и моральному рабству народа, по мнению Мициньского,предшествовало рабство национальное и политическое.

122

Когда в шестом акте действие переносится в мир богов, ночьисчезает и как олицетворение света выступает Перкунателе, а тьмупо-прежнему представляет Хапун. Всем миром завладел болотныйдьявол Хапун, божество мертвечины, пассивности и бездействия.Против этого бунтует Поэт-Человек-Вождь, который за образцомдействия обращается к культуре ариан – богатырей, идущих поко-рять чужой для себя мир. Сначала (в первом акте), вызывая злыесилы вместе с дьяволом Хапуном, Поэт участвует, как и Фауст Гёте,в «шутовской Вальпургии». Потом, серьезно вступая в бой с Хапу-ном, высказывает свое жизненное кредо: преклонение перед при-родой, ненависть к глупости и собственной несвободе, а такжеобъявляет о своей готовности к действию.

Истина, которую ищут герои, все время ускользает. Свет, закоторым они идут, оказывается порой отсветом кровавого пожари-ща. В финале драмы Перкунателе-Громовница, оставшись одна,ищет помощи против Хапуна у солнца и, выбегая с последней цве-тущей ветвью древа любви (символом милосердия и надежды), тро-екратно взывает к солнцу [2, с. 128], которое выступает здесь какзнак духовной свободы, освобождения мысли и выражает стремле-ние к обретению архетипного Утраченного Рая. Перкунателе-Гро-мовница, как носительница света, убегает из дворца, ставшего при-станищем тьмы, унося с собой также горящий факел – искру то лиистины, то ли надежды.

Поиск истины героя «Сна на кургане», по утверждению ис-следователя В.Гниломедова, начинается в ночь дедов, когда совер-шаются поминальные обряды. Его сон это попытка самопознания,возвращения к памяти рода, пробуждения духовных сил [6, с. 59]:

Ходзім, блудзім, скулм без прыстанішча,Адпраўляем старыя малітвыНа забытым самымі курганішчы,Дзе спяць сведкі незвычайных біваў... [2, с. 57]

Однако в тексте нет никаких указаний, что именно в ночь де-дов Сам попал к замку, наоборот, герой словно «размывает» вре-менные признаки указывая:

Колькі ўжо ночак, ах, колькі ўжо разСтукаўся ў гэтыя сцены...

Трапіць жа можна ў ноч тую на след,Як з іх [скарбаў. – Е.Н.] спадае закляцце;Толькі пары той не ведаў і дзед –Трэба яе адгадаці:

123

Летам, увосень, зімою, вяснойГэтыя пробую дзверы... [2, с. 52]

Когда именно начался сон Сама и когда закончился, на это вдраме ответа нет, поэтому тезис В. Гниломедова можно считатьлишь предположением, основанным на том, что Сам погружается всон на могильнике и получает доступ в потусторонний мир. Со-гласно поверьям такое взаимопроникновение миров возможно толь-ко в исключительное время – в ночь дедов.

Поразительно, что оба писателя – и Купала, и Мициньский дляхарактеристики времени действия своих произведений выбралибелорусское «рябиновая ночь», приносящее с собой ощущение тре-воги, господства тьмы.

В необычную сценографию драмы Мициньского – сначала со-временную автору, а затем мифическую – вводит читателя втораяфраза драмы: «Выстрел молнии и грома объявляет начало зрелища»[1, с. 22]. Буря, как стихия природы, является предвестием перемен иочищения, свидетельством возрождения, отрицанием декадентскойдепрессии и одобрением деятельной, активной позиции. В то же времямолнию можно рассматривать и как классический образ романтиз-ма, используемый для создания атмосферы угрозы, страха, нагнета-нию которой способствуют пенящаяся река и ведущая к дворцу ал-лея искореженных верб, которые являются знаком печали.

Пространство драмы истолковывается в символистическихкатегориях. Костел, в котором происходит венчание князя, стремяськ религиозному синкретизму, Мициньский поместил на место древ-него языческого храма, а рядом с ним – священные дубы, почитае-мые язычниками. Таким образом это место превращается в святы-ню, более близкую Богу, чем каждая из них в отдельности, в храмнекой новой синкретической религии, о которой мечтал Мициньс-кий. Расположенное рядом с костелом болото становится символи-ческим прибежищем зла и греха, отражением пассивности мещан-ского мира. Святыня – костел и находящаяся рядом священная дуб-рава окружена злом, стремящимся его уничтожить. В первом актесосредоточением греха была придорожная корчма. В акте третьем –пуща, находящаяся около дворца, становится символом мифичес-кого предка этой земли. Сакральность пространства – характернаячерта произведений Т. Мициньского.

В драме «Сон на кургане» действие и начинается на курганесреди пущи. Символично число дубов вокруг кургана – три. Не слу-чайно использование магии чисел и в образах русалок – их тожетри. Каждая из русалок пережила свою трагедию. Первая повеси-

124

лась, будучи обманутой любимым. Вторая довела до самоубийствавлюбленного в нее юношу. Третья убила своего новорожденногоребенка. Все они выбрали небытие, не найдя счастья в жизни средилюдей. Став русалками, они, играючи, губят людей, забавляютсяих страданиями и, смеясь, хвастаются друг перед дружкой своимипроделками: обратить в бегство изможденную голодом женщину,собирающую колоски, отпугнуть от дикой груши голодного ребен-ка, испугать изможденную лошадь бедного мужика.

Роль русалок – сбить человека с пути, однако не все так одно-значно. Они не добро и не зло. Сам начинает кружить вокруг древ-него кургана по воле русалок, они же усыпляют его и навевают сон.Русалки становятся проводниками Сама в его самопознании, в егосне. Таким образом из фольклорных персонажей русалки превра-щаются в образ-архетип теории «коллективного бессознательного»К. Юнга [4, с. 59-60]. Картину дополняют животные, которые окру-жают засыпающего Сама: волк, лис, змея и заяц.

Курган – воплощение старины, традиции, символ времени. Вто же время это могильник, место вечного, могильного сна. Этоместо между мирами, место, которое позволяет герою совершитьпереход, заглянуть в будущее, увидев вещий сон. Герой драмы Ми-циньского также оказывается около могилы, а потом и в могиле,что и приводит его к метаморфозе, перерождению.

Герой «Рябиновой ночи», переживающий свои очередные воп-лощения в актах первом, втором и третьем как Поэта, Принца,Человека и Вождя, напоминает героя из «Дедов» Мицкевича (Гу-став, Приведение, Конрад). Уже во внешнем виде и одежде Поэтазаметить можно стилизацию на пророка: «Пышные тяжелые куд-ри спадают ему на плечи, лицо смуглое, выражение лица веселое,но глаза неподвижные и мрачные. В руке он держит флейту» [1,с. 38]. В короткой самопрезентации: «Имя мое – легион, я – чело-век Апокалипсиса» [1, с. 69] можно заметить как биографичес-кую аллюзию к Мицкевичу, создателю польского легиона, так иуслышать явные отголоски конрадовской «Великой импровиза-ции»: «Меня зовут Миллион – я за миллионы \ Люблю и мукитерплю». Он, так же, как и герой Мицкевича, участвует в сакраль-но-фольклорном обряде Дедов. Только персонаж Мициньского –это не человек эпохи романтизма, но скептичный, лишенный верыдекадент, который из упрямства устраивает спиритуалистическийсеанс, спровоцированный мертвыми телами Леи и Раввина: «Еслибудет какое-нибудь доказательство [...] – пусть слетаются духи наэти Деды неверящих» [1, с. 42].

125

В творчестве польского драматурга присутствует явление би-локации16 и сгущения (один персонаж может быть одновременнокем-то другим). Первая метаморфоза героя «Рябиновой ночи» –превращение (усыпленного и перенесенного во сне на носилках изтрактира к могиле в сердце пущи) Поэта в Принца. Проводникамигероя в его переходе становятся Богинки (подобно Русалкам в дра-ме Купалы). Когда покончившему с собой Принцу Богунки выко-пают могилу, Поэт оживет в его воплощении. Этот первый, выс-ший этап этической жизни Поэта равен по значению отказу от эго-изма и принятию мук, лишений и жертвы. Превращение Поэта вПринца является антитезой мицкевичевского Густава. Поэт из «Ря-биновой ночи», несмотря на то, что женился на Анне, должен при-нять последствия соблазнения избранницы его сердца Принцем(рождение ее ребенка) и примириться с мыслью, что она никогда впервоначальном его воплощении не любила его. Брак станет дляглавного героя и необходимостью воплощения мечты Анны о муже-герое и долгом, состоящим в исполнении «пламенной жизненноймиссии, и таким образом приведет его к очередному более высоко-му этапу жизни» [7, с. 78]. И если Густав превратится в Конрада, тоПоэт – в Вождя. Но чтобы реализовать сны о могуществе, совер-шить акт героизма, Поэт должен действовать в одиночестве, отдатьзаботам Богунок и Солнца жену и будущего ребенка. Главным егозаданием будет воспротивиться злу, установить руководство обще-ством и черпать могущество из собственной индивидуальности.

Герой «Сна на кургане» также переживает несколько метамор-фоз, хотя сохраняет имя, данное ему автором, на протяжении всегопроизведения – Сам. Это необычное имя ассоциируется и с одино-чеством героя, и с его исключительностью: «сам» – значит один исамостоятельно. Первое воплощение Сама (на реальном плане) –обычный человек, который ищет дорогу домой. Второе – искательнекого «сокровища», которого принимают за поджигателя. И, нако-нец, – странник с лирой, т.е. творец. Изначально Сам – заблудив-шийся в лесу крестьянин, казалось бы, один из многих. Но именноему суждено увидеть необычный сон, предназначенный только ему(«Нікому / Гэткага сну не спасылалі» [2, с. 51]). Имя главного герояпризвано обратить внимание читателя на его самостоятельность,прежде всего, в мышлении, в осознании самого себя, своего права«самому добывать истину» [4, с. 69].

16 Билокация – одновременное нахождение какого-либо предмета или чело-века в двух местах.

126

В сфере сна герой ищет уже не путь домой, а путь к счастью исогласию для всего мира. Таким образом, герой драмы Купалы так-же перешел на более высокий этический уровень и движим не эго-истическими побуждениями, а желанием принести счастье другим.Осуществлением своей мечты он считает таинственный клад, спря-танный за стенами замка. Пытаясь добыть клад, Сам вступает вборьбу с темными силами. И в этой борьбе он «сам», он одинок.Выделившись из общей массы, Сам стал чужим не только для од-носельчан, но и для близких людей. И родители, и жена соглаша-ются с мнением большинства, которое увидело в прибежавшем напожарище Саме поджигателя. Он – часть того «людского болота» вкоторому Сам хочет принести клад.

Герои Мициньского и Купалы важнейшие этапы своей жизни-миссии проживают во сне. Сон – основа фабулы обоих произведе-ний. События «Сна на кургане» и «Рябиновой ночи» сознательноперенесены авторами в сферу фантазии – в область сна. Время иместо действия произведений не просто совпадают, они соответ-ствуют по духу и настроению.

Первая строка «Рябиновой ночи» сообщает, что действие пье-сы происходит в «полнолуние поэтических видений» [1, с. 17]. Этоизначально определяет характер последующих событий как ноч-ных видений, галлюцинаций, снов. Снов и автора-поэта, и героя-поэта, так как авторское «я» накладывается на «я» героя; снов освободе, величии, мощи. Сновидения здесь превращены в литера-турные явления на уровне сюжета (как фабула сна), в сфере конст-рукции текста (как модель поэтического видения), а также в лекси-ческом слое (как тема высказывания). Таким образом в произведе-нии обозначается явное родство сна и поэзии, с учетом их сверхъе-стественного вдохновения, сходства способов экспрессии и воздей-ствия, познавательной равнозначности. Сны в период МолодойПольши как нередкая составляющая литературных произведенийслужат созданию определенного настроения, способствуют позна-нию людской психики. У Мициньского сон является органическойчастью поэзии, приобретает свойства мистических видений.

В произведении Купалы главный герой, погрузившись в наве-янный Русалками сон, видит свое будущее. В сновидении Сама ве-дущим мотивом становится поиск некого сокровища, охраняемогозаклятием. Это интерпретация фольклорных мотивов поиска в купа-линскую или рябиновую ночь цветка папоротника. Во сне Сам обра-щает внимание на то, о чем раньше не задумывался, и воплощаетсвои наблюдения в метафорической картине людских страданий:

127

Толькі чырвоная ўсюды раса,Толькі к няўдачам дарога.Дома ўжо нельга мне далей так жыць, –Дом мой магілай халоднай.Мутнасцю трупам нясе ад усіх [2, с. 70].

Сам почувствовал себя чужим в родном доме, в своем селе,среди людей, которые живут пассивно, не стремятся к изменениямсвоей жизни, пребывают в состоянии сна-летаргии.

В газете «Наша Нива» слова «сон», «болото» употреблялисьименно в таком значении. В стихотворениях Янки Купалы такаяметафора также встречается («А ты браце, спі!» и др.) [4, с. 63].Подобное отношение к пассивности и образу болота прослежива-ется и в творчестве Т. Мициньского.

Исследователи придерживаются различных точек зрения от-носительно того, на каком плане развиваются дальнейшие собы-тия: реальном или фантастическом (метафизическом, онирическом).В. Гниломедов утверждает, что события переносятся в реальныймир [6, с. 59]. Однако следует скорее согласиться с мнением П. Ва-сюченко, который отмечает, что Сам на пожарище появляется с то-пором и спичками, то есть таким, каким он стал во сне, а поведениеокружающих людей алогично и абсурдно в реальном мире, но объяс-нимо логикой сна [3, с. 73-74].

В обоих произведениях присутствуют эпизоды свадьбы. В «Ря-биновой ночи» Поэт в образе Принца венчается в храме, а в «Снена кургане» со свадебного веселья прибегают погорельцы, венокмолодой примеряет сумасшедшая, выбирая себе в женихи глупова-того подростка [4, с. 76]. Следует отметить, что элемент фальшиприсутствует в каждом из этих эпизодов. Однако насколько серье-зен и важен обряд в драме Мициньского, настолько абсурдна и ало-гична «пара» молодоженов у Купалы. Настоящие молодожены на-деются, что смогут отстроить заново свой дом и догулять свадьбу[2, с. 73], что можно рассматривать как проблеск надежды в безра-достном образе действительности, нарисованном Купалой.

Пространство драм достаточно реалистично. Кроме пущи,«присутствующей» в обоих произведениях, герои побывали такжев корчме – месте, значение которого можно истолковать различно укаждого из авторов. Придорожный трактир или корчма, по обык-новению романтической литературы и готического романа, – мес-то обитания злых духов, вампиров и прочей нечисти, место пактовс дьяволом. Герой Мициньского начинает свой путь из корчмы, ге-

128

рой Купалы завершает его там, однако именно в корчме оба онипереживают один из важнейших этапов своей эволюции.

Поэт оказывается в «старосветской корчме» с аркадами и ко-лоннами на крыльце, освещенной шандалом – еврейским подсвеч-ником, используемым в религиозных обрядах [1, с. 22]. Слабыйколеблющийся свет свечей шандала у гроба дочери раввина пре-вращает корчму в некий храм, в котором ксендз и Поэт причаща-ются вином. Но пока они пили, раввин, не выдержав горя утраты,повесился. Его самоубийство оскверняет этот храм и впускает внего темные силы – дьявола Хапуна и его свиту. Поэт, погрузив-шись в атмосферу «дедов» устраивает вместе с ксендзом спиритуа-листический сеанс, спровоцированный мертвыми телами Леи иРаввина. Корчма, противопоставляемая святыне, костелу, становить-ся храмом зла, в котором повелевает Дьявол-Хапун. Поэт из ни вочто не верящего декадента превращается (как он сам говорит) в«Polonus-Errrans» [1, с. 30], вступающего в борьбу со злом, совер-шая тем самым главный выбор на своем жизненном пути. Придо-рожная корчма стала местом выбора для Поэта.

Сам приходит в корчму в финале драмы Купалы. О двойствен-ном отношении к корчме в белорусской крестьянской среде писалСардаров [8, с. 11, 58-59], отмечая, что в этом пристанище утомлен-ного путника все были рувней, но и подвергались равной опаснос-ти быть обманутыми, ограбленными, убитыми. Корчма становитсяубежищем и для Сама, который вернулся из тюрьмы и каторги. Самсадится за седьмой столик из восьми, стоящих в корчме, что явноне случайно, если принять во внимание символику чисел. Интерес-но и то, каким образом словами Сам просит подать водки. Еслипредыдущие гости корчмы сравнивают водку по крепости с моро-зом, огнем, отравой, застилающим глаза дымом, упоминают приэтом «Люцыпара» [см.: 2, с. 94–97], то Сам сравнивает её с тепломживой крови и родного дома:

Не будзьце ж толькі скупы ў мерцы, –А крэпкай так, як кроў жывая;

Каб так паліла ў цэлым сэрцы,Як хата родная палае [2, с. 98].

Наконец, Сам берет в руки лиру и затягивает песню, в которойописывает мрачную картину настоящего и задает вопросы о буду-щем. Эта песня овладевает слушателями и заставляет их повторитьза Самом последние строки, песня меняется, становится более ре-шительной и резкой (Купала отражает характер и в записи: дистих

129

сменяется тетрастихом). Сам и слушатели песни на какое-то корот-кое время объединяются этой песней, казалось бы, Сам находитгармонию с массой, но песня обрывается, и те, кто только что слу-шал Сама, просят музыкантов сыграть веселую мелодию, и она заг-лушает слова Сама.

В последней сцене, кульминационной в драме, Сам просыпа-ется. Происходит это в тот момент, когда в умершей у стены корч-мы нищенке Сам узнает свою жену, а потом понимает, что страж-ник рядом с ним – его сын. Этот момент прозрения П. Васюченкосчитает моментом катарсиса главного героя, его окончательногопробуждения [4, с. 84].

Картины, обрисованные в рассматриваемых произведениях,отражают и определенное сходство взглядов их авторов. Высказы-ваясь в пользу добра, автор «Рябиновой ночи» отнесся к картинереволюционного порыва как к грозному предостережению, как кревизии методов и средств, ведущих к цели, и обрек его пока нанеудачу. Мициньский ценит непрерывную борьбу с постоянно при-сутствующим в мире злом, но тогда, когда предшествует ей всё бо-лее высокое духовное совершенствование. Но этого, однако, при-дётся подождать, а пока зло доминирует на обоих планах: на плане«внеземном» – так как на троне вместо отошедшей во мрак с горя-щим факелом Перкунателе восседает Хапун в образе доисторичес-кого птицы-ящера и на плане «земном» – так как буржуазия, сме-нившая аристократию, победила народ и привела к вырубке леса.Подобное неверие в достижение социального благополучия путемнасилия высказал и Купала в драме «Сон на кургане». Сам прибе-гает на пожарище (символ революционного порыва, насильствен-ного действия) с топором, чтобы помочь погасить пожар. У героя,который стремится привнести изменения в жизнь людей, даже нетспичек (как символа толчка к революционным действиям). Самвидит иной путь – путь самосовершенствования. Следующий шаггероя на этом пути – образ последнего акта драмы – человек с ли-рой, очередное воплощение Сама. Только через духовное наследиегероя, сохраняемое и передаваемое творцами из поколение в поко-ление, возможно изменение самих людей и их жизни [см.: 4, с. 83].

Список литературы

1. Miciсski, T. Noc rabinowa / T. Miciсski // Miciсski T. Utwory dramatyczne.Wybуr i opracowanie T.Wrуblewska. T.1. – Krakуw, 1996.

130

2. Купала, Я. Сон на кургане / Я. Купала // Купала Я. Поўны збортвораў: у 9 т. – Т. 7: Драматычныя паэмы. П’есы. – Мінск: Мастацкая літа-ратура, 2001. – С. 34–111.

3. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у пяці тамах. – Мінск,1979. – Т.3. – С. 414.

4. Васючэнка, П. Драматургічная спадчына Янкі Купалы. Вопыт сучас-нага прачытання / П. Васючэнка. – Мінск: Навука і тэхніка, 1994. – 172 с.

5. Санюк, Д.К. Ідэалогія нацыянальнага адраджэння і эстэтычны па-радокс у творчасці Я. Купалы / Д.К. Санюк // Міжнародныя купалаўскіячытанні: матэрыялы навуковай канферэнцыі / пад рэд. М.У. Мікуліча. –Гродна: ГрДУ, 1999. – С. 9–65.

6. Гніламёлдаў, У. Янка Купала. Новы погляд: дапаможнік для на-стаўніка / У. Гніламёлдаў. – Мінск: Народная асвета, 1995. – 175 с.

7. Podraza-Kwiatkowska, M. Somnabule (O mіodopolskiej konwencjionirycznej) / M. Podraza-Kwiatkowska // Teksty. – 1973. – Nr 2. – S. 64–79.

8. Сардараў, А. Вечныя дарогі /А. Сардараў // Спадчына. – 1991. –№ 3. – С. 11.

УДК 821.161.3 (092 М. Багдановіч)

Святлана ГрымутаГродна

РЭЦЭПЦЫЯ ЎКРАІНСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ І КУЛЬТУРЫЎ ТВОРЧАСЦІ МАКСІМА БАГДАНОВІЧА

Беларуска-ўкраінскія культурныя ўзаемадачыненні маюць сваюбагатую і непаўторную тысячагадовую гісторыю. Як вядома, най-больш трывалы і паказальны ўзровень развіцця ўзаемасувязей існуепаміж літаратурамі, звязанымі агульнасцю першавытокаў у межахкультурна-гістарычнага тыпу. Цалкам натуральна, «цікавасць бела-рускай літаратуры да ўкраінскай – гэта не проста ўвага да здабыт-каў суседняга народа, яна абумоўлена супольнасцю гістарычныхлёсаў беларусаў і ўкраінцаў, этнічнай і моўнай блізкасцю, агуль-насцю нацыянальна і сацыяльна вызваленчых задач, культуралагі-чна-асветніцкай засяроджанасцю пры актыўным спасціжэнні ма-ладымі нацыямі сваёй духоўнай сутнасці, сцвярджэнні светапог-лядных універсалій і канкрэтных ментальных установак» [13, с. 66].Асноватворным, фундаментальным звяном у кантэксце беларуска-ўкраінскіх культурных узаемасувязей пачатку ХХ ст. выступае твор-чая асоба М. Багдановіча. І ўласна паэтычная, і крытычная, і пуб-

131

ліцыстычная, і перакладчыцкая дзейнасць беларускага мастака сло-ва падкрэслівае агульную скіраванасць суседніх народаў у выра-шэнні задач нацыянальнага Адраджэння. Сучасныя даследаванні ўгаліне параўнальнага літаратуразнаўства дазваляюць разглядацьбагатую творчую спадчыну М. Багдановіча і беларускую паэзіюўвогуле ў кантэксце ўсходнеславянскіх і еўрапейскіх літаратур.Сапраўды, «специфика компаративистики – в том, что она пребы-вает именно на границах, что её собственным предметом и являет-ся анализ того, как художественно воплощается концепт межкуль-турной, межлитературной «границы» по ту и другую её “стороны”»[14, с. 1]. Таму лагічным бачыцца разгляд не толькі дасягненняўМ. Багдановіча ў галіне ўкраіністыкі, але і правядзенне тыпалагіч-ных паралеляў з творчасцю сучасных яму ўкраінскіх паэтаў (у пры-ватнасці, прадстаўнікоў групы неакласікаў).

Творчасць М. Багдановіча з’яўляецца аб’ектам пільнай увагідаследчыкаў. Сапраўды, праблема «М. Багдановіч і ўкраінская літа-ратура» з пазіцый кампаратывістыкі прадстаўляе даволі шматстай-ную карціну плённых двухбаковых узаемадачыненняў. Так, асоб-ныя аспекты яе разглядаліся ў працах Т. Кабржыцкай, В. Рагойшы,П. Ахрыменкі і інш. З боку ўкраінскіх навукоўцаў цікавасць да спад-чыны М. Багдановіча мела свае ўздымы і спады. Упершыню прабеларускага паэта загаварыў львоўскі славіст І. Свянціцкі. І ўжо ў1909 годзе ў львоўскай газеце «Рада» з’явіліся вершы Максіма-Кніжніка. Значнай падзеяй у культурным жыцці суседзяў быў вы-хад багдановічаўскага «Вянка» (1929), перакладзены на ўкраінс-кую мову прадстаўніком групы неакласікаў М. Драй-Хмарай. Вы-данне мела грунтоўную прадмову, у якой укладальнік і пераклад-чык упершыню даў высокую і аб’ектыўную ацэнку творчасціМ. Багдановіча: «...поперше, він є один із тих письменників-клясиків,що творили основу білорускої художньої літератури; подруге, він євидатний майстер слова, який чуло відгукувався на всі прояви на-ціонального та соціяльного визволення білоруского народу; потретє,вин з надзвичайною любов’ю ставився до української культури вза-галі, а до літератури зокрема: публічно виступав на захист уярмле-ної Галичини..., друкувався в наших журналах, вивчав наше пись-менство, мову, писав про наших письменників статті, перекладавїхні твори і навіть сам пробував писати українські вірші» [3, с. 5-6].Заўважым, што ўкраінскі «Вінок» уключаў частку вершаў з багда-новічаўскага «Вянка» і творы, якія ў беларускі зборнік не ўвайшлі.Таму знак роўнасці паміж выданнямі паставіць нельга.

132

Наступныя гады абазначылі спад зацікаўленасці творчасцюМаксіма-Кніжніка з боку ўкраінскіх літаратараў. Новую старонкува ўкраінскім багдановічазнаўстве распачаў даследчык беларуска-ўкраінскіх літаратурных сувязей П. Ахрыменка. Дзякуючы працынавукоўца, былі асветлены многія аспекты праблемы «М. Багдановічі ўкраінская культура». Вынікі даследавання знайшлі адлюстраван-не ў артыкулах, зборніках навуковых матэрыялаў, кнігах і інш. У1967 годзе з’явілася чарговае выданне твораў М. Багдановіча наўкраінскай мове – «Лірика», якое засведчыла ўзрастанне ўвагі датворчасці паэта. Важнай падзеяй у асвятленні разнастайных сувя-зей беларускага класіка з Украінай стала навуковая канферэнцыя ўг. Сумы (1991 г.) «Максим Богданович і Україна». Падчас дыскусійасоба паэта ацэньвалася як неабходны чыннік міжкультурнага яд-нання суседніх краін. Больш глыбокаму пазнанню твораў беларус-кага класіка паспрыяла і выданне «Стратим-Лебідь», што з’явіласяў Львове (2002 г.) пад рэдакцыяй славутага ўкраінскага пісьменні-ка Р. Лубкіўскага.

Натуральна, для асвятлення ўсіх аспектаў праблемы «М. Баг-дановіч і ўкраінская літаратура» важнае значэнне мае т. зв. «украін-ская» літаратурна-крытычная спадчына М. Багдановіча («Краса исила», «Памяти Т.Г. Шевченко», «Забутий шлях», «Иван Франко»,«В. Самийленко», «Грицько Чупринка»), якая характарызуецца нетолькі глыбінёй аналізу твораў з улікам іх ідэйна-мастацкай цэлас-насці, але і навуковым бачаннем творчых індывідуальнасцей ук-раінскіх пісьменнікаў у кантэксце айчыннай, суседніх і сусветнайлітаратур. У названых вышэй артыкулах М. Багдановіч паглыбляеканцэпцыю развіцця нацыянальнай паэтычнай традыцыі, фунда-ментальнымі адзінкамі якой выступаюць эстэтызацыя і еўрапеіза-цыя мастацкай прасторы. Так, навуковую каштоўнасць і актуаль-насць захоўвае да сённяшніх дзён артыкул «Краса и сила. Опытисследования стиха Т.Г. Шевченко», у якім М. Багдановіч прапана-ваў новы погляд на верш украінскага Кабзара: «Произведения Шев-ченко оценивались со всевозможных точек зрения, изучались пу-тем самых разнообразных методов, и лишь метод эстетический все-гда находился в тени» [2, с. 231]. Даследаванне паэтыкі верша ўкраі-нскага класіка М. Багдановіч пачынае з вызначэння месца, функ-цыі і значэння рытму і метра ў арганізацыі паэтычнай формы. Так,ён падкрэслівае, што рытм – «основной движущий нерв» [2, с. 231],які дазволіць адкрыць таямніцы шаўчэнкаўскага верша. М. Багда-новіч прадставіў класіфікацыю вершаваных форм паэзіі ўкраінска-га Кабзара з улікам асаблівасцей іх метрычнай і рытмічнай аргані-

133

зацыі. Элементы параўнальнага аналізу, багаты факталагічны ма-тэрыял, выкарыстаны беларускім даследчыкам, выявілі неардынар-нае бачанне шаўчэнкаўскіх твораў і дазволілі паказаць прыроду ягопаэтычнага таленту: «Именно мы хотели бы указать, что в лицеШевченко мировая литература имеет поэта со стихом мелодичными изящным, – поэта, который красоту своих произведений строилне на бьющих в глаза средствах поэтического воздействия, а, на-оборот, на средствах наиболее тонких – ассонансах, аллитерациях,внутренних рифмах; поэта, который к этой красоте указанных эле-ментов стиха присоединил ещё необыкновенную силу своих рит-мов, а также оригинальность, живость и грациозность разнообраз-ных метров» [2, с. 240]. Сапраўды, Максім Багдановіч падкрэсліўнацыянальную своеадметнасць твораў Кабзара ў галіне формы і іхагульначалавечы змест.

Незавершаны артыкул «Забутий шлях» М. Багдановіча ўяўляецікавасць не толькі падабенствам назвы з даследаваннем беларускайлітаратуры – «Забыты шлях», але і аналогіяй у змесце і структуры.Артыкул напісаны на ўкраінскай мове. Відавочна, задума аўтара былаглабальнай: паказаць гісторыю развіцця ўкраінскага прыгожагапісьменства, выявіць у ім адметна-непаўторнае. Пры гэтым М. Баг-дановіч не пакідае ўбаку і пытанне літаратурных уплываў. Аналіз,праведзены аўтарам, дазволіў яму зрабіць наступныя высновы: «Алезвертаючися до української поезії за часів Котляревського, Артемовсь-кого, Гребінки, зауважимо, що вона була українською тільки з бокумови. А вірш їх – це звичайний російский вірш тої епохі. Тут є фор-ми, що виросли на глебі французького неокласицизму: олександр-ійський вірш (напр., «Солопій та Хівря» Артемовського), канонічнабайкова форма (байки Артемовського, Боровиковського, Гребінки) ит.д.» [2, с. 293]. Нават такі незавершаны фармат паказвае, што бела-рускі даследчык застаецца пільным і патрабавальным навукоўцам.Відавочна, для М. Багдановіча неабходным бачыцца пастаяннае су-аднясенне з’яў адной літаратуры са з’явамі іншай, што выступае істот-най умовай іх самаўдасканалення і аднаўлення.

Асобнае месца ў літаратурна-крытычнай спадчыне М. Багда-новіча займае артыкул, прысвечаны асэнсаванню творчых здабыт-каў Уладзіміра Самійленкі. Сапраўды, узорнае даследаванне бела-рускага творцы не толькі паводле грунтоўнасці праведзенага анал-ізу, але і паводле ахопу факталагічнага матэрыялу. Так, ацаніўшызробленае папярэднікамі, М. Багдановіч дае панараму творчага ста-лення ўкраінскага паэта, акрэслівае перыяды пісьменніцкага шля-ху з абавязковым выдзяленнем дамінант кожнага. Ад «першых уз-

134

махаў крылаў» да наступнага этапу творчай эвалюцыі ўкраінца, якіабазначаны М. Багдановічам так: «Глубже и значительнее сталираздумья. Сильно сказался этот период интенсивной жизнедеятель-ности таланта и в области формы. Она достигла технической отто-ченности, завершенности и, главное, преобразилась, черпая уже нестолько из великорусской литературы, сколько из старинного на-следия приемов и форм, накопленных Европою за долгие века куль-турного развития» [2, с. 302] і г. д. Усе сутнасныя элементы творча-га «я» У. Самійленкі М. Багдановіч тлумачыць з пазіцый светапог-лядных. Так, засвоіўшы пастулаты тэорыі немецкага філосафа Ла-цары, беларускі крытык прыходзіць да слушнай высновы, якуюпадмацоўвае сукупнасцю фактаў: «Уже эти немногие беглые черты... позволяют охарактеризовать Самийленко как типичного пред-ставителя мироотношения, основанного на юморе» [2, с. 304].Вызначыўшы псіхалагічны тып творчасці ўкраінскага паэта, М. -Багдановіч на наступным этапе працы выяўляе індывідуальнае зме-ставае напаўненне вершаў У. Самійленкі. Пытанням тыпалогіі твор-часці і літаратурных уплываў тут адведзена значнае месца. Важ-ным бачыцца даследчыцкі акцэнт не толькі на культурным кантэк-сце («влияния многих и многих культурных миров»), але і на тым,што гэтыя ўплывы У. Самійленка адчуў як паэт украінскі, якога хва-лявалі «судьбы украинской нации». Яскравае спалучэнне тэорыі іметадалогіі навуковага даследавання прапанаваў М. Багдановіч узгаданым артыкуле. Прыведзеныя вышэй прыклады з літаратурна-крытычнай спадчыны беларускага даследчыка падкрэсліваюць на-яўнасць канцэптуальнага, глыбока прафесійнага падыходу з пры-цягненнем багатага матэрыялу назіранняў, тыпалагічных парале-ляў і супастаўленняў. Таму, улічваючы і яго грунтоўную лінгвістыч-ную падрыхтоўку, можам назваць М. Багдановіча першым бела-рускім кампаратывістам.

Захапленне светам украінскага пісьменства знайшло свой вод-гук і ў перакладах беларускага творцы. Перакладчыцкая дзейнасцьпаэта спрыяла універсалізацыі мастацкай прасторы маладой літа-ратуры і паглыбленню беларуска-ўкраінскіх культурных узаемада-чыненняў. Славуты ўкраінскі пісьменнік Р.Лубкіўскі слушна заўва-жыў: «Перекладацький і дослідницький діапазони Максима Богда-новича майже завжди збігаються; пишучи статтю про іномовногоавтора, він, як правило, ілюструє її власними перекладами (чи пе-респівами)» [4, с. 15]. Так, жыццё ў новай паэтычнай абалонцы ат-рымалі творы як славутых, так і другарадных украінскіх аўтараў. ІхМ. Багдановіч перакладаў на рускую і беларускую мовы. Адны пе-

135

раклады з’явіліся ўжо ў цыкле «Старая спадчына» адзінага пры-жыццёвага выдання «Вянка», іншыя – на старонках перыядычнагадруку, асобныя ўключаны ў гісторыка-этнаграфічныя і літаратур-ныя нарысы. Колькасна на першым месцы ў перакладной спадчы-не беларускага паэта знаходзяцца творы Тараса Шаўчэнкі, інтэрп-рэтаваныя па-руску. Яны не з’явіліся своечасова на старонках дру-ку, хутчэй за ўсё, па меркаваннях цэнзуры:

Одно не безразлично мне:Что Украину злые людиПриспят, ограбят, – и в огнеЕе, убогую, разбудят...Ох, как не безразлично мне! [1, с. 402]

З падзагалоўкам «З украінскай мовы» ў «Вянку» былі змешча-ны 3 пераклады: «З А. Крымскага», «З М. Чарняўскага», «З Але-ся». Мяркуем, што з украінскіх сучаснікаў М. Багдановічу былаблізкай творчая асоба Аляксандра Алеся, найбольш яскравага ліры-ка пасляшаўчэнкаўскай эпохі. І, хутчэй за ўсё, уражанне ад перша-га паэтычнага зборніка ўкраінца – «З журбою радість обнялась» –вылілася ў два пераклады («Пекла было тут у тую часіну...», «Аст-ры») і вольны варыянт аднайменнага верша. І зместавае, і фармаль-нае напаўненне арыгіналаў перададзена М. Багдановічам настолькібліскуча, што аж да 1958 года верш «Астры» лічыўся арыгіналь-ным творам паэта і адначасова перлінай беларускай паэзіі пачаткуXX стагоддзя. (Памылка была выпраўлена дзякуючы карпатлівайпрацы даследчыка П.Ахрыменкі). Праілюструем вышэйсказанаеўрыўкам з верша А. Алеся:

Опівночі айстри в саду розцвіли...Умились росою, вінки одягли,І стали рожевого ранку чекать,І в райдугу барвів життя убирать...І марили айстри в розкішнім півсніПро трави шовкові, про сонячні дні, –І в мріях ввижалась їм казка ясна,Де квіти не в'януть, де вічна весна...

У дасканала адшліфаваным перакладзе М. Багдановіча чытаем:У поўначы астры ў саду расцвілі,Убраліся ў росы, вянкі запляліІ сталі ружовага ранку чакаць,Ў вясёлку калёраў жыццё убіраць.І марылі астры ў цудоўнаму снеАб зелках шаўковых, аб сонечным дне.

136

І казачны край падымаўся з іх сна,Дзе кветы не вянуць, дзе вечна вясна... [1, с. 194]

Заўважым, што і вусная народная творчасць суседзяў знайшласваё адлюстраванне ў сферы творчых зацікаўленняў М. Багданові-ча. Так, асабліва захапляўся ён украінскімі каламыйкамі, нізку якіхпераклаў на беларускую мову: «Слічна Галя Васілёва, слічна дыпрыгожа: // Вочкі ясны, сама красна, як поўная рожа...» [1, с. 390].Як сцвярджае даследчык творчасці паэта П. Ахрыменка, пад уплы-вам гэтага жанру ўкраінскай народнай творчасці М. Багдановіч на-пісаў некаторыя свае вершы (напрыклад, «На Лявонавай кашулі»).Несумненна, пераклады класіка беларускай літаратуры адкрыліновыя далягляды для плённага супрацоўніцтва і дыялогу культурдвух суседніх народаў.

У святле новых літаратуразнаўчых канцэпцый цалкам слуш-най бачыцца тыпалагічная паралель паміж творчасцю беларускагапаэта і мастацкімі пошукамі ўкраінскіх неакласікаў. Пагодзімся,«супастаўленне творчага пошуку тыпалагічна блізкіх літаратараўнаглядна ілюструе глыбінныя з’явы ... нацыянальнай гісторыі, даз-валяе ўбачыць выразна тое, што засланяецца шматстайнасцю жыц-цёвых праяў, супярэчлівасцю творчага працэсу, шматвектарнасцюсацыяльна-псіхалагічнай і філасофска-мастацкай скіраванасці» [9,с. 5]. Суполку ўкраінскіх неакласікаў складалі пяць кіеўскіх паэтаў(М. Зэраў, М. Драй-Хмара, М. Рыльскі, П. Філіповіч, О. Бургардт),якія насуперак дамінантнай тэндэнцыі тагачаснай украінскай літа-ратуры звярнулі свой погляд у мінулае, намагаючыся паяднаць ягоз сучасным, нацыянальнае з сусветным, класічнае з найноўшым:

Я знаю: ми тугі бібліофаги,І мудрість наша – шафа книжкова.Ми надто різьбимо скупі слова,Прихильники мистецтва рівноваги [6, с. 98].

Яны абвясцілі прынцып руху да крыніц і набліжэння да Еўро-пы, яны захапляліся светам антычнасці і адмыслова адкрылі горад,былі бліскучымі перакладчыкамі. Даследчык В. Рагойша выказаўдумку аб тым, што «наследие белорусского поэта (Максіма Багда-новіча. – С.Г.) активно использовалось на Украине, особенно нео-классиками» [11, с. 22]. Сёння такі погляд на праблему не аспрэч-ваецца і ўкраінскімі даследчыкамі. Украінскі пісьменнік Р. Лубкіўскіадзначыў, што Максім-Кніжнік «був видатнім поетом-неокласиком»,маючы на ўвазе віртуознае асваенне ім класічнай спадчыны. Так,выдатна разумеючы задачы і прыярытэты ў духоўна-культурным

137

развіцці беларускай нацыі, М. Багдановіч настойліва заклікаў літа-ратараў: «Было б горш, чым нядбальствам, нічога не ўзяць з таго,што соткі народаў праз тысячы год сабіралі ў скарбніцу светавойкультуры. Але занасіць толькі чужое, не развіваючы свайго, – гэтаяшчэ горш: гэта знача глуміць народную душу... Трэба-ж і нам, беру-чы чужое, калі-нікалі даць нешта сваё» [2, с. 291]. Сапраўды, выраз-на сугучна багдановічаўскай і канцэпцыя развіцця нацыянальнайкультуры, прадстаўленая лідарам украінскіх неакласікаў МіколамЗэравым: «Гадаю, що для розвитку нашої лiтератури потрiбнi триречi: 1. Засвоєння величного досвiду всесвiтнього письменства, тоб-то хороша лiтературна освiта письменника i вперта систематичнаробота коло перекладiв. 2. Вияснення нашої української традицiї iпереоцiнка нашого лiтературного надбання (цiєї думки я ще гадаюторкнутися iншим разом) і 3. Мистецька вибагливiсть, пiдвищеннятехнiчних вимог до початкуючих письменникiв» [7, с. 122].

Адзначым, што не толькі агульная мэтавая ўстаноўка, але іасваенне урбаністычнай тэматыкі, і рэцэпцыя антычнасці яднаюцьпаэзію М. Багдановіча і ўкраінскіх неакласікаў. Неакласікі – дзеціместа, асобы гарадской адукацыі і носьбіты новай культуры, здаец-ца, як найлепш маглі адлюстраваць стыхію горада. Іх горад набы-вае абрысы сімвалічнага места, дзе «...позаду, на валу міським //Біліють вежі; золотом густим // Горять хрести – і тиша залягає» [6,с. 98]. Стаўленне неакласікаў да горада часцей не мае негатыўнайафарбоўкі. Аднак, на думку даследчыкаў (Юры Шэвялёў), і неак-ласікі не былі урбаністамі ў поўным сэнсе слова, што справакавалапэўны ўнутраны канфлікт: «Вони були наскрізь урбаністичні, алеїхній urbs їх не приймав, бо він був російський; вони писали мовоюсела, якого вони не могли прийняти. На своїй батьківщині вони булияк Овідій у дикому дакійському засланні» [10, с. 208]. Думаецца,таму часам вырываўся з іх вуснаў пратэст-непрыняцце. Чытаем уПаўла Філіповіча:

Камни, тени людские –Тяжко глазам. Надо мнойПятна видны голубые –Неба товар мелочной.А среди улиц купы –Тошно, муторно всем......День умирает. УбогоНикнет шатер небес.Город, проклятый Богом!Бросил тебя и бес! [12, с. 73]

138

Між тым, у скарбонцы арыгінальнай паэзіі неакласіка МіколыЗэрава знаходзім цыкл вершаў «Кіеў», які прадстаўляе панараму«замроенага, златаглавага» ўлюбёнага горада. «Вясёлы, яснавіды»Кіеў паэтызуецца не толькі як набор безлічы архітэктурных пабу-доў, але і як натуральная (дакладней нават – прыродная) прастора,што выразна сягае за межы места:

Сінеюць воды, зелянее яр,I сцелюцца сліпуча краявіды.А вуліцы твой прагны зрок выводзяцьУ далечы духмяныя, дзе ходзіцьПа гонях чорных вецер расцугляны.А ў ціхі час, як надыходзіць вечар,Гамоняць стогадовыя каштаныІ ў неба ўзносяць мірыяды свечак [5, с. 154].

Відаць, зусім не гарадскі пейзаж цікавіць паэта. Сапраўды, ііншыя творы М. Зэрава выяўляюць хутчэй кантрастнае супастаў-ленне каменных муроў і буяння-красавання прыродных раслін:

Праз цэглу й брук штуршкі крыві зялёнайЗямных раслін, і лісце чарнаклёнаКрывавіцца ў свячэнні ліхтароў.І між муроў каменных за штыкетамАкруглых яблынь цёмны куст ўзышоўТакім жывым распадзістым букетам [5, с. 155-156].

Аб’ект творчага захаплення М. Багдановіча – Вільня, «крыві-цкая Мекка». Горад з «чароўнымі прынадамі» і адмысловым «гу-кам, гоманам, гулам» цалкам лагічна ўвайшоў у паэтычную паліт-ру «Вянка». Так, разам з лірычным героем чытач трапляе «з пры-вольных палявых дарог» на вулкі горада, дзе «...пракаціўся топатгулкі, // І іскры сыпнулі з-пад ног» [1, с. 95]. Нізка «Места» ўяўляесабой калейдаскапічную карціну з нязменным бляскам-зіхаценнемі адметным гукавым дыяпазонам:

Вулкі Вільні зіяюць і гулка грымяць!Вір людскі скрозь заліў паясы тратуараў,Блішчаць вокны, ліхтарні ўгары зіхацяць,Коні мчацца, трамваі трывожна звіняць...І гараць аганьком вочы змучаных твараў! [1, с. 96]

Відавочна, лірычны герой шукае за падобным зіяннем і безліччугукаў чаканага спакою. Часам знаходзіць яго ў цішы завулкаў сярод«глухіх, старасвецкіх будынкаў», дзе нязменнымі маўклівымі свед-камі застаюцца гадзіннік, «купалы, брамы, байніцы і шпіцы» і чор-ны кажан. Аднак жаданыя адхланне і гармонія таксама прывідныя.

139

Стомлены гарадскі путнік, зачараваны вечаровым агнём ліхтарняў,адчувае ўласнае падабенства да машкары. Між тым, адзінокаму ге-рою сярод глухога людскога натоўпу адкрываюцца іншыя гукі: «Дыкхто ж пачуе, як спявае, // Як стогне тэлеграфны стоўп?» [1, с. 99].

Мастацкае ўвасабленне горада ў творчай практыцы М. Багда-новіча і ўкраінскіх неакласікаў мае пэўныя рысы падабенства. Так,найчасцей у згаданых аўтараў горад паказаны як фон або пейзаж-ная замалёўка, на першы план у якіх вылучаюцца суб’ектыўныяадчуванні паэтаў, выкліканыя гарадской рэчаіснасцю.

Антычнасць – невычэрпная крыніца еўрапейскай культуры,якая стала фундаментам апошняй і працягвае яе наталяць. Нату-ральна, яна вабіла М. Багдановіча ўзорнасцю і класічнай даскана-ласцю, якой паэт шукаў ва ўласнай паэтычнай практыцы і патраба-ваў ад маладых беларускіх літаратараў. Як і М. Багдановіч, лідарнеакласікаў М. Зэраў даў магчымасць загучаць па-ўкраінску сане-ту і александрыйскаму вершу, складаным памерам антычнай мет-рыкі. Так, непаўторны свет старажытнай мудрасці (Катул і Вергілій,Авідзій і Гарацый і шматлікія іншыя) адкрыўся праз таленавітыяпераклады абодвух паэтаў. З творчасцю М. Зэрава ва ўкраінскайлітаратуры звязваюць узнікненне нацыянальнай школы мастацка-га перакладу. Так, пераклады з паэтаў антычнага свету склалі асоб-нае выданне – «Антологія римської поезії». Пагодзімся, выдатнасуадносіцца з вагомасцю працы М. Багдановіча і М. Зэрава на ка-рысць нацыянальных культур прамоўленае Гарацыем:

Лепшы медзі сабе памятнік справіў я,Болей ўсіх пірамід царскіх падняўся ён;Не зруйнуе яго сівер, ні едкі дождж,Ні гадоў чарада, вечнага часу рух.Не саўсім я памру, лепшая часць мянеНе зазнае хаўтур; слава мая ўвесь часМіж патомкаў расці будзе... [1, с. 376]

Пячаткай высокай філалагічнай культуры і дасканаласцю паэ-тычнага майстэрства пазначаны пераклады з антычнай літаратуры,зробленыя М. Багдановічам і М. Зэравым. Відавочна, эстэтычнымпрарывам стала іх творчасць у суседніх літаратурах.

«Сувязны народаў і культур»... Так, цалкам слушна акрэслілітворчую асобу М. Багдановіча даследчыкі Т. Кабржыцкая і В. Ра-гойша. Сапраўды, поле ўздзеяння эстэтычных імпульсаў, што ідуцьад паэтавай спадчыны, з кожным днём робіцца ўсё больш шырокім.Грунтоўныя веды з гісторыі, этнаграфіі Украіны, пільная ўвага дашляхоў развіцця ўкраінскай літаратуры, выдатнае валоданне ўкраі-

140

нскай мовай дазволілі М. Багдановічу адмыслова заглыбіцца ў светукраінскай культуры і адкрыць яе беларускаму чытачу. Пераклады іпубліцыстыка, літаратурна-крытычныя і гісторыка-этнаграфічныя ар-тыкулы класіка беларускай літаратуры – вагомы і неаспрэчны ўнёсаку скарбонку не толькі айчыннага ўкраіназнаўства, але і кампаратыві-стыкі. Так, даследчык П. Ахрыменка заўважыў: «У царині україністи-ки він полишив такі вагомі набутки, які дали своєму народові лишевідоміші українські культурні діячі його часу» [8, с. 3]. Класічная дас-каналасць, філасафічнасць і інтэлектуалізм, паяднанне даўняга і су-часнага, філігранная праца над паэтычным тэкстам, над формай вер-ша і, больш шырока, спецыфіка эстэтычных пошукаў несумненна яд-наюць творы М. Багдановіча і ўкраінскіх неакласікаў.

Спіс літаратуры

1. Багдановіч, М. Поўны збор твораў: у 3 т. / М. Багдановіч. – 2-е выд. –Мінск: Белар. навука, 2001. – Т. 1: Вершы, паэмы, пераклады, наследа-ванні, чарнавыя накіды. – 751 с.

2. Багдановіч, М. Поўны збор твораў: у 3 т. / М. Багдановіч. – 2-е выд. –Мінск: Белар. навука, 2001. – Т. 2: Мастацкая проза, пераклады, літаратур-ныя артыкулы, рэцэнзіі і нататкі, чарнавыя накіды. – 600 с.

3. Багдановіч, М. Вінок / М. Багдановіч; переклади, вступна стаття йпримітки Михайла Драй-Хмари. – Київ: Державне видавництво України, 1929.

4. Богданович, М. Стратим-Лебідь / М. Богданович. – Львів: Світ, 2002.5. Зэраў, М. Вершы / М. Зэраў // Дзеяслоў. – 2006. – № 17. – С. 152–157.6. Зеров, М. Верши / М. Зеров // Жовтень – 1965. – № 1. – С. 88–101.7. Зеров, М. До джерел. Літературно-критичні статті / М. Зеров. – Київ:

Слово, 1926. – 132 с.8. Максим Богданович і Україна: матеріали і тези доповідей сьомої

наукової конференції з питань білорусько-українських літературних тафольклорних взаємин / упорядник проф. П.П. Охріменко. – Суми: Сумсь-кий державний педагогічний інститут ім. А.С. Макаренка., 1991. – 72 с.

9. Нарысы беларуска-ўкраінскіх літаратурных сувязей: Культур. – гіст.і літ. аспекты праб. / Нац. акад. навук Беларусі. Ін-т літ. імя Я. Купалы. –Мінск: Бел. навука, 2002. – 363 с.

10. Павличко, С. Дискурс модернізму в українській літературі: моногра-фія / С. Павличко. – 2-ге вид., перероб. і доп. – Київ: Либідь, 1999. – 447 с.

11. Рагойша, В.П. Белорусская поэзия ХХ столетия в контексте восточ-нославянских литератур (типология, рецепция, художественный перевод).10.01.02 – Литература народов СССР (сов. периода): научный доклад по опуб-ликованным трудам, представленный к защите на соискание учёной степенидоктора филологических наук. Российская Академия наук. Институт миро-вой литературы им. А.М. Горького / В.П. Рагойша. – Москва, 1993. – 24 с.

141

12. Филипович, П. Стихотворения / П. Филипович // Дружба наро-дов. – 1993. – № 1. – С. 72-74.

13. Шаладонава, Ж.С. Тарас Шаўчэнка і беларуская літаратура ХІХ –пачатку ХХ ст.: асаблівасці рэцэпцыі / Ж.С. Шаладонава // Беларуская літа-ратура ў кантэксце славянскіх літаратур ХІХ – ХХ стст. / Нацыянальнаяакадэмія навук Беларусі, Інстытут літаратуры імя Я. Купалы. – Мінск: Бе-ларуская навука, 2006. – 375 с.

14. [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://www.natapa.msk.ru/biblio/works/comparative.htm

УДК 892.45 (092 Л. Найдус): 008 (476)

Анатоль БрусевічГродна

МЕСЦА ЛЕЙБА НАЙДУСАЎ БЕЛАРУСКАЙ КУЛЬТУРНАЙ ПРАСТОРЫ

З памежнай зонай, як і з любой іншай рэаліяй, у кожнага з насёсць свае пэўныя асацыяцыі. Канешне, перш за ўсё памежжа звяз-ваецца ў нашай свядомасці з рознага кшталту геапалітычнымі фак-тарамі. Але, як вядома, «памежныя зоны» існуюць і ў іншых сфе-рах чалавечай дзейнасці, у тым ліку і ў літаратуры (прычым на ўсіхяе ўзроўнях). Дарэчы, самае цікавае і знаходзіцца менавіта там – напамежжы. Прыгадаем, напрыклад, традыцыйны падзел вербальна-га мастацтва на тыпы (паэзію і прозу) альбо роды (эпас, лірыка,драма). Як разнавіднасць мастацкага мыслення, кожны з вылуча-ных элементаў мае, безумоўна, сваю непаўторную прывабнасць. Алез яшчэ большай сілай вабяць да сябе мастацкія тэксты, народжа-ныя на мяжы судакранання лірычнага і эпічнага пачаткаў, на скры-жаванні лірыкі і драмы, драмы і эпасу. Калі звярнуцца да асобаўпісьменнікаў, то і тут можна назіраць гэткую ж заканамернасць:мы бясконца захапляемся творчасцю вядомых майстроў слова –прадстаўнікоў той ці іншай літаратуры, аднак па-сапраўднаму насзачароўвае мастацтва, народжанае на стыку адразу некалькіх на-цыянальных традыцый. Такое мастацтва заўсёды парадаксальнае,і па гэтай прычыне яно нікога не можа пакінуць абыякавым. Разамз тым, гэтая самая парадаксальнасць вельмі часта адыгрывае ад-моўную ролю: творца-«памежнік», які нібыта належыць «усім»,можа ў пэўны гістарычны момант з-за сваёй «неадназначнасці» стра-

142

ціцца для ўсіх адразу, трапіць у цень больш «нацыянальных»пісьменнікаў. Менавіта такую сітуацыю мы сёння маем з паэтамЛейбам Найдусам (6.11.1890–23.12.1918). Для беларускага літара-туразнаўства постаць гэтага гарадзенца надалей застаецца фактычнаў цені гісторыі. А між тым паводле ўсіх крытэрыяў паэтычны та-лент Найдуса ні ў чым не саступае (а ў нечым можа нават і пераў-зыходзіць) таленту ягонага аднагодкі – культавага беларускага паэ-та Максіма Багдановіча. Абодва паэты нарадзіліся і выхоўваліся ўадну і тую ж гістарычную эпоху, на адной культурнай прасторы,аднолькава рана адышлі ў лепшы свет... Багдановіч выдаў прыжыцці толькі адзін беларускамоўны зборнік вершаў – «Вянок»(Вільня, 1913 г.) і зрабіўся сімвалам беларускага паэтычнага слова,хаця, як мы ведаем, пісаў не менш таленавіта і на рускай мове. ЛейбНайдус за кароткі век выдаў две кнігі на ідыш: у 1915 г. у Вільнівыйшла кніга «Лірыка», а ў 1918 г. у Гродне быў надрукаванызборнік «Флейта Пана». У выніку Найдус не зрабіўся сімвалам бе-ларускай культуры, нягледзячы ні на тое, што мовай ідыш на тойчас карысталася вялікая колькасць нашых землякоў (у 1921 г. дэк-рэтам ЦВК Беларусі мова ідыш нават была абвешчана адной з дзяр-жаўных моў на тэрыторыі нашай краіны), ні на тое, што паводлесвайго «ўнутранага напаўнення» вершы Найдуса нясуць моцны за-рад «ліцвінскасцi», ці, інакш кажучы, жывой беларускасці:

Juї z dala miіy wjazdW ojczysty dwуr poznajк,Ciemniej№ wierzby, co z dwуch stron,Tajemnym cieniem drogк tam obsiadіy.O wierzby! Litewskie cуry marzeс peіne!Mуj kaїdy krok zawierzam wam.

(пераклад Алены Найдус)

У дадзеных радках, як, зрэшты, у многіх іншых вершах гарад-зенскага літаратара, бачыцца яўны ўплыў беларускай рамантычнайтрадыцыі і перш за ўсё традыцыі Адама Міцкевіча, якога беларусышчыра шануюць і небеспадстаўна лічаць сваім нацыянальным па-этам, хоць той пісаў на польскай мове.

Адам Міцкевіч праславіў прыгажосць беларускай зямлі і яежыхароў на ўвесь свет, і ўдзячныя землякі паставілі паэту помнікі,адкрылі музеі, назвалі ў яго гонар вуліцы сваіх гарадоў і мястэчак,прысвяцілі яму легенды, вершы, навуковыя творы і канферэнцыі,здзейснілі безліч перакладаў (толькі «Пан Тадэвуш» на беларус-кую мову быў перакладзены аж пяць разоў!). Лейб Найдус таксамаславіў свой край, але духоўнага спадкаемца першага ліцвінскага

143

рамантыка на беларускай зямлі чакала амаль забыццё. Ёсць, праў-да, у Гродне маленькая вулачка, названая ў гонар габрэйскага паэ-та. На той вуліцы яшчэ нядаўна стаяў дом, у якім жыў і памёр ЛейбНайдус. На доме вісела шыльда, якая паведамляла пра гэта. Заместтаго, каб адрэстаўраваць, мясцовыя ўлады пусцілі дом Найдуса падбульдозер. Падобным чынам у 1962 г. быў знішчаны помнік на ма-гіле паэта (работа варшаўскага скульптара Абрама Остжэгі, 1925г.) і сама магіла разам з усімі габрэйскімі могілкамі. Затое на тыммесцы пабудавалі стадыён «Чырвоны сцяг». Цяпер ёсць толькі сіва-лічная магіла Лейба Найдуса на габрэйскіх могілках у Варшаве. Абгэтым у 1995 г. парупіліся ўдзячныя нашчадкі творцы і аматарыпаэтычнага таленту гарадзенскага аўтара.

У сучасным беларускім асяроддзі пра жыццё і творчы шляхНайдуса ведаюць вельмі мала. Інфармацыя ж, якая час ад часу з’яў-ляецца, рэдка выходзіць за межы гродзенскага рэгіёну. Калі нештаі друкуецца ў сталіцы, адрасавана яно па-ранейшаму перш за ўсёжыхарам Прынёмання, і амаль увесь невялікі тыраж заўсёды ася-дае ў гродзенскіх кнігарнях, бібліятэках, іншых культурных і аду-кацыйных установах.

Упершыню пра Лейба Найдуса як пра чалавека, не чужога длябеларускай культуры, загаварыў у 80-х гадах пісьменнік і краязна-вец, гарадзенец Аляксей Карпюк. Пазней інфармацыю, рупліва саб-раную Аляксеем Нічыпаравічам, выкарыстаюць некаторыя іншыягарадзенскія аўтары з той самай мэтай – не дазволіць, каб імя адна-го з лепшых сыноў Прынёманскага краю сплыло ў забыццё. Неўза-баве ў 1988 г. у родным горадзе паэта з’яўляецца Гродзенскае габ-рэйскае гісторыка-культурнае таварыства імя Лейба Найдуса. Ус-лед за гэтай падзеяй пра асобу пісьменніка пачынаюць згадваць усваіх працах мясцовыя гісторыкі і краязнаўцы. Так, у 1993 г. Грод-зенскае абласное аддзяленне Беларускага фонду культуры выдалакнігу Алеся Госцева і Вячаслава Шведа «Кронан», у якой з’яўляец-ца вельмі кароткая і недакладная анатацыя жыцця і творчасці Най-дуса [1, c. 189]. У прыватнасці, няправільна аўтары кнігі падаюцьдату нараджэння паэта – 6 кастрычніка 1890 г. замест 6 лістапада1890 г. Недакладна ў кнізе падаюцца і звесткі аб мовах, на якіх пісаўЛейб Найдус: «пісаў на габрэйскай і рускай мовах» – сцвярджаюцьГосцеў і Швед, між тым правільна было б удакладніць, што пісаўпаэт на мове ідыш (бо інакш можна падумаць, што Найдус складаўвершы і на іўрыце). Не згадалі аўтары «Кронана» і пра спробы па-эта пісаць на польскай мове. Акрамя таго ў кнізе паведамляецца,нібыта ў 1917 г. у Гродне выйшла некалькі паэтычных зборнікаў

144

Лейба Найдуса: «Аб прыродзе», «Літоўскія арабескі», «Інтымныяматывы», «Мой народ». Гэтыя недакладныя звесткі пераносіць у сваюкнігу «Літаратурная Гродзеншчына» і Аляксей Пяткевіч [5, c. 20].На самай справе ў 1917 г. Найдус нічога не выдаў. Зборнік «Інтым-ныя матывы» быў выдадзены ў Гродне ў 1919 г., пасля смерці паэтаягонымі сябрамі. Пазней, у 1924–1928 гг., у Варшаве намаганнемаматараў паэзіі Лейба Найдуса выйшлі ў свет кнігі «Рускія вершы»,«Літоўскія арабескі», «Свет Парнасу», двухтомнік «Лірыка», «Кнігапаэм». З-за фінансавых праблем не ўсю творчую спадчыну Найдусазмаглі выдаць. Нідзе не надрукаваныя матэрыялы былі перададзеныў Габрэйскі інстытут у Вільні. На вялікі жаль, пад час Другой сусвет-най вайны частка архіву загінула, але частку ўдалося эвакуіраваць уЗлучаныя Штаты Амерыкі. У 1958 г. беларускія габрэі-эмігранты уБуэнас-Айрэсе (Аргенціна) выдалі том выбранай паэзіі Лейба Най-дуса (у 1972 г. зборнік быў перавыдадзены). Кніга складаецца з не-калькіх раздзелаў: «Дні кахання і шчасця», «На маёй радзіме», «Мойнарод», «Самыя далёкія далі», «Возмемся ўсе за рукі (дзіцячыяпесні)». Да некаторых вершаў з цыклу «Возмемся ўсе за рукі (дзіця-чыя песні)» прыкладзены музычныя ноты – Найдус, аказваецца, быўяшчэ і кампазітарам, пісаў музыку да ўласных тэкстаў.

Але вернемся да беларускай рэцэпцыі постаці выдатнага прад-стаўніка габрэйскага прыгожага пісьменства. У 1994 г. у Мінскупраходзіць Міжнародная навуковая канферэнцыя, прысвечаная габ-рэйскай культурнай спадчыне на Беларусі. Удзел у канферэнцыіпрыняла і Валянціна Найдус, пляменніца Лейба Найдуса, гісторык,прафесар Польскай акадэміі навук. Пад час канферэнцыі яна нетолькі запрэзентавла ўдзельнікам і гасцям постаць таленавітагасваяка, але таксама зрабіла спробу вынесці паэтычную творчасцьЛейба Найдуса на шырокі суд беларускага чытача. Менавіта з гэ-тай мэтай Валянціна Найдус перадае некаторыя вершы дзядзькі(праўда, у перакладзе на польскую мову, зробленым другой пля-менніцай паэта – Аленай Найдус) народнаму паэту Беларусі Макс-іму Танку. Безумоўна, ніхто б не змог лепш адчуць і зразумець Лей-ба Найдуса, чым адзін з найвыдатнейшых беларускіх паэтаў, паэт-заходнік Максім Танк. З другога боку, аўтарытэт Максіма Танкамог найлепшым чынам спрыяць папулярызацыі Найдусавай паэзііў беларускай літаратурнай і культурнай прасторы. Аднак васьмід-зесяцідвухгадовы, цяжка хворы Максім Танк пераклаў на беларус-кую мову толькі шэсць вершаў, якія нідзе так і не надрукаваў. Прапераклады ведала вузкае кола зацікаўленых людзей, у тым ліку жон-

145

ка Аляксея Карпюка – Інга Карпюк. Менавіта яна ўпершыню публі-чна агучыла некалькі вершаў Лейба Найдуса ў перакладзе МаксімаТанка пад час Міжнароднай навуковай канферэнцыі «Адам Міцкевічі сусветная культура», якая адбылася ў маі 1997 г. І толькі ў канцы1998 г. даклад Інгі Карпюк «У паэтычнай прасторы Адама Міцкеві-ча» [3, с. 7–11] з трыма ўрыўкамі вершаў Лейба Найдуса ў беларус-камоўным (Танкаўскім) варыянце нарэшце набыў форму кніжнагатэкста. А ў наступным, 1999 г., у выдавецтве «Беларуская энцыкла-педыя» выходзіць «Гісторыка-дакументальная хроніка г. Гродна «Па-мяць»«, на старонках якой знаходзім вядомы нам ужо артыкул ІнгіКарпюк, праўда крыху зменены, пад назвай «Леан Найдус – сын грод-зенскай зямлі» [2, c. 252–254]. Акрамя звестак пра жыццё і творчасцьпаэта, дарэчы, даволі падрабязных на фоне папярэдніх беларускіхдазнанняў, у кнізе «Памяць» змешчана фотакопія аўтографа перак-ладу (з усімі праўкамі) Максімам Танкам верша Лейба Найдуса«Дождж і сонца». Такім чынам беларускамоўны чытач змог нарэш-це, хоць і з цяжкасцю (почырк народнага паэта не самы чытабель-ны), але прачытаць цалкам адзін твор свайго земляка. Дарэчы, ціка-ва параўнаць абодва пераклады дадзенага верша – пераклад, зробле-ны Максімам Танкам, і пераклад Алены Найдус. Параўнаўшы польскіі беларускі варыянты, можна займець няхай сабе і няпоўнае, але пэў-нае ўяўленне аб творчай манеры Лейба Найдуса:

Sіoсce i deszcz, sіoсce i deszcz, Дождж і сонца, дождж і сонца,zіocistych kropelek chichocz№cy rуj Кроплі ў залатых праменняхmieni siк tкcz№ z і№k, У сваім палёце ззяюць,Owija mnie iskier zaczarowany kr№g... Быццам злучаныя іскры.

Sіoсce i deszcz, sіoсce i deszcz, Дождж і сонца, дождж і сонца.przy drodze drї№ trawy omyte zielieni№, Аж калышацца ўсе кветкіi њmieje siк њwiat, jak dziecko przez іzy, Пад ласкавым цёплым ветрам,scaіowaі mu wietrzyk mieni№ce siк skry... У слязах смяюцца дзеці.

Sіoсce i deszcz, sіoсce i deszcz, Дождж і сонца, дождж і сонца.niebieskoњж sw№ marszczy jeziorko Рэчка ў берагах гайдаеwњrуd traw,zіocistemi krкgami spadaj№ce, Злёгка кроплі толькі б’юцца,Rozliewaj№ siк krople taсcuj№ce. Іх кругі нясуцца ў далеч.

Sіoсce i deszcz, sіoсce i deszcz, Дождж і сонца, дождж і сонца.z dalekich dali, z gікbin niebieskich, Адбіваюцца на шыбеmostem wystrzela promienistym wrуїka, Каляровы мост блакітны,jakby ku szczкњciu prowadz№ca drуїka. Шчасця вечнага дарога.

(Пераклад Алены Найдус) (Пераклад Максіма Танка)

146

Як вядома, мастацкі пераклад з’яўляецца самым складаным зусіх відаў перакладу. Ён адрозніваецца перш за ўсё сваёй творчайсутнасцю і таму не можа быць дакладнай копіяй арыгінала. Перак-лад, зроблены Максімам Танкам, узнаўляе толькі агульны сэнс вер-ша «Дождж і сонца», тым больш узнік ён у выніку апасродкаванагаўспрымання паэтычных радкоў Лейба Найдуса (праз пераклад Але-ны Найдус). А вось пераклад, зроблены пляменніцай паэта, можнамеркаваць, вельмі блізка стаіць да першакрыніцы, паколькі перак-ладчыца не толькі дасканала ведае мову арыгінала, але і лепш заіншых патэнцыяльных перакладчыкаў Найдуса здольная спасціг-нуць і «ўнутраны», і «знешні» свет творцы, бо знаходзіцца з ім нетолькі ў духоўным, але і ў кроўным сваяцтве. Такім чынам, бела-рускамоўнаму чытачу застаецца адно – чакаць, пакуль не з’явіццаперакладчык, які будзе валодаць не толькі паэтычным талентам,але і мовай арыгінала (у нашым выпадку – ідыш), і літаратуразнаў-чымі навыкамі, і веданнем асобы творцы. Дарэчы, выданнем вер-шаў Лейба Найдуса на беларускай мове быў моцна апантаны грод-зенскі журналіст і краязнавец Валеры Задаля (творчы псеўданім –Антон Лабовіч), які, на жаль, памёр, так і не здзейсніўшы задума-нае. Валеры Задаля з’яўляецца аўтарам некалькіх кніг, прысвеча-ных культурным, грамадскім і палітычным дзеячам XX cт., так ціінакш звязаных з Гродзеншчынай. Сярод гэтых кніг знаходзім«Партрэты знаных і нязнаных», выдадзеную ў 2006 г. Гродзенскімгарадскім аддзяленнем грамадскага аб’яднання «Таварыства бела-рускай школы». Кніга ўяўляе сабой зборнік публіцыстычных арты-кулаў, адзін з якіх расказвае пра Лейба Найдуса і становіцца своеа-саблівым падагульненнем, рэзюміраваннем поглядаў на постацьгабрэйскага паэта ў святле беларускай культуры. Змясціў аўтар інекалькі цікавых фотаздымкаў: здымак Лейба Найдуса, здымакНайдуса і яго сябра Абрама Зака, здымак хаты, у якой нарадзіўсяпаэт. Артыкул называецца «Быў такі паэт у Гродна...» [4, c. 27–32].

Што тычыцца спробы зрабіць беларускамоўны зборнік габ-рэйскага паэта, то пэўная праца ў гэтым накірунку вялася: за не-калькі месяцаў да смерці Валеры Задаля вёў перамовы з РыгорамХасідам, адзіным знаўцам ідыш у г. Гродна каб той зрабіў падрад-ковы пераклад найбольш знакавых, адметных вершаў Лейба Най-дуса. Але, як прызнаўся сам знаўца ідыш, ён не быў добрым літа-ратуразнаўцам, таму не змог бы ўзяць на сябе адказнасць выбрацьтыя творы, якія б найлепш, найдакладней прэзентавалі асобу габ-рэйскага аўтара перад беларускай аўдыторыяй. Праўда, адзін вельмі

147

мілагучны верш, які, на думку Рыгора Хасіда, адлюстроўвае сут-насць паэзіі Лейба Найдуса, быў усё ж такі перакладзены ім, яккажуць, «слова ў слова». На падставе падрадковіка ў гэты ж дзеньмной быў здзейснены паэтычны пераклад прапанаванага твора.Цяжка сказаць, наколькі дакладна ўдалося ўзнавіць «унутранае»жыццё верша Лейба Найдуса, але, прынамсі, яго форма, яго музыч-насць была захавана цалкам. Зноў жа, дзеля максімальнага набліжэн-ня да постаці паэта, можна змясціць дадзены пераклад побач з пе-ракладам гэтага самага верша на польскую мову, зробленым Але-най Найдус.W sіonecznym napoju omyіem swe serce, Я сэрцам сонца п’ю нектар.a wzrok mуj pomyka w niebiosa, Мой зрок у небе тоне.jam mіody, jam dziki, jam krуlem nad krуle, Я – малады, прыгожы цар,choж nie mam korony i berіa. Хоць голаў не ў кароне.

Mуj paіac z snu marzeс warowny, З цудоўных мараў мой палац,doс drogi prowadz№ gwiazdziste, Да зораў ён сягае.i nie masz potкgi na њwiecie, Ягоны чарадзейны бляскco skruszyж potrafi te mury. Не знішчыць сіла злая.

Knechtami moimi s№ rymy, Мне словы – слугі і сыны,gdy w nocy wokoіo њpi wszystko, А вершы – мая світа.jam w zwiewnym bікkicie pogr№їon, Пакуль астатнім сняцца сны,w posіuszne je strony ukіadam. Бяссоннем я спавіты,

I w rymach upojnych triumfu i sіoсca Бо ў сэрцы – сонечны пажар,duch wolny szybuje mуj w niebie. А дух мой – небам поўны.Jam krуlem w mym paсstwie z kolebki, Я ад калыскі самай цар,choж nie mam korony i berіa. Няхай і без кароны.

(Пераклад Алены Найдус) (Пераклад Анатоля Брусе- віча)

Як бачым, верш вельмі аптымістычны, вельмі жыццесцвярд-жальны. Яго склаў малады творца, поўны энергіі, веры ў сябе і ў моцсвайго паэтычнага радка. Аднак знаходзім у Найдуса і іншыя радкі:

Chcк umrzeж w ogrodzieW noc jasn№, spokojn№Przy drzewie ja spocznк na іawie darniowejA ksiкїyc niech bladyIgra zadumanyNa mym obliczuSrebrem swych promieni.

(Пераклад Алены Найдус)

148

Эстэтызацыя смерці, туга, безнадзейнасць, змрочная накана-ванасць таксама становяцца істотнымі складнікамі паэтычнага светугродзенскага аўтара. І гэта не таму, што літаратурная дзейнасцьнашага паэта супадае з росквітам паэзіі ўсходнееўрапейскага ма-дэрнізму і дэкадансу, для якіх былі ўласцівы і геданізм, і трагічнаесветаадчуванне. Парадаксальнасць Лейба Найдуса мае іншую кры-ніцу. Імя ёй – памежжа.

Спіс літаратуры1. Госцеў, А.П. Кронан / А.П. Госцеў, В.В. Швед. – Гродна, 1993. – 329 с.2. Карпюк, І.А. Леан Найдус – сын гродзенскай зямлі / І.А. Карпюк //

Памяць: гіст. – дакум. хроніка горада Гродна. – Мінск: БелЭн., 1999. –С. 252–254.

3. Карпюк, І.А. У паэтычнай прасторы Адама Міцкевіча / І.А. Кар-пюк // Адам Міцкевіч і сусветная культура: матэрыялы Міжнар. навук.канф., Гродна – Навагрудак, 12–17 мая 1997 г.: у 5 кн. / М-ва адук. Рэсп.Беларусь, Гродзен. дзярж. ун-т імя Я. Купалы, Варшаўскі ун-т, Гданьскіун-т, Седлецкая выш. пед. школа. – Варшава – Гданьск – Седльце – Грод-на, 1998–2000. – Кн. 5. – 1998. – С. 7–11.

4. Лабовіч, А. Партрэты знаных і нязнаных / А. Лабовіч. – Гродна,2006. – 111 с.

5. Пяткевіч, А. Літаратурная Гродзеншчына / А. Пяткевіч. – Мінск:Выд. цэнтр «Бацькаўшчына», 1996. – 96 с.

УДК 821.162.1 (092 З. Налковская)

Светлана МусиенкоГродно

ПРОБЛЕМА ГРАНИЦЫ В ОДНОИМЕННОМ РОМАНЕЗОФЬИ НАЛКОВСКОЙ

Роман «Граница» Зофьи Налковской является вершиной твор-чества писательницы. В нем проявилось ее мастерство прозаика-ро-маниста. В «Границе» воплотились и лучшие традиции мировой клас-сической литературы, и новые открытия в польском романе ХХ века.Поэтому произведение трудно отнести к определенной романнойразновидности. Прежде всего это произведение, в котором решают-ся важнейшие социальные и политические проблемы современнойжизни. И в то же время Налковская глубоко проникает в психологию

149

личности, объясняя причины, по которым эпоха 30-х гг. формируеттакой «человеческий материал», из которого рождаются конформизм,откровенное предательство, безразличие и жестокость к людям. Фор-мирование личности как социальной единицы общества определя-ется законами жизни этого общества. Еще в 1928 г. в романе «Недо-брая любовь» писательница сформулировала эту обусловленность,показав, что социально-политические принципы эпохи преломляютсяв характере и душе человека – ее представителя. Налковская не ве-рит в биологическую предопределенность личности: человек не рож-дается ни злодеем, ни добрым человеком. Он становится таким, ка-ким его формирует окружающий мир.

«Человек рождается с различными возможностями. В немможет быть всё – и самое отличительное, и самое противоречивое,и самое несвойственное.

Собственно характера как такового нет, пока мы рассматрива-ем его в изоляции, характер не существует сам по себе. Продолже-ние каждой врожденной черты устремляется к необъятности воз-можностей и ведет далеко, к самым звездам.

И лишь чужой мир, наступающий со всех сторон, подходиттак близко, что закрывает эти открытые дороги, определяя для каж-дой возможности окончательную границу. И только люди каким-тообразом «окончательно решают этот вопрос» [1, с. 8].

Рассуждения Налковской о характере взаимоотношений меж-ду людьми, между человеком и окружающим миром играют прин-ципиально важную роль в процессе идейно-художественного и про-блемного формирования героя. Этим объясняется внимание писа-тельницы к философскому фактору и психологическим приемам,которые она активно использует в своем творчестве.

«В отношении к каждому человеку, – размышляет Налковс-кая, – мы становимся другими и проявляемся по-разному, причемне по очереди, а одновременно. Чужой характер является меройнашего.

Качества человеческой души, возможности ее изменения, еетаинственность, ее колебания определяют нам все новые роли, каж-дый раз по-иному заставляя нас проявляться» [1, с. 8].

В определении характера, а точнее предназначения человекаНалковская подчеркивает значимость среды-мира, который его ок-ружает и на него воздействует. Отметим, что понимание социаль-ной обусловленности жизни индивидуума к Налковской пришло вГродно, поскольку, служа в «Патронате» и слушая признания и ис-поведи заключенных, она узнавала «чужое страдание». И это «стра-

150

дание» стало не только и не столько заполнять ее творчество тема-тически, сколько помогало писательнице осознавать причины по-ступков человека и результаты его психической эволюции, веду-щие к деформации жизни.

Это привело писательницу к необходимости перевести соци-альные факторы бытия в ракурс нравственности или показать как,почему и в какой степени окружение влияет на человека. В педаго-гике существует понятие «террор среды», т.е. формирование лич-ности по образу и подобию окружающей реальности. Налковскаяже отмечает значимость нравственной нормы, или границы, черты,которую человек не должен переступать.

Этой проблеме Налковская посвящает роман «Граница» (1935),ставший своеобразным бестселлером во второй половине 30-х годовпрошлого века. Роман был объявлен лучшим произведением года иудостоен множества премий, долгие годы оставался необычайно по-пулярным, несколько раз экранизировался. В 60–70-е годы по сюже-ту книги были созданы два телефильма и телеспектакль, но глав-ное – в 1936 г. интеллектуальная общественность Варшавы по рома-ну «Граница» устроила представление на Театральной площади. Егозрителями была «улица», народные массы, которым предстояло вы-нести приговор или оправдать героиню произведения Юстину Бо-гут – «кухаркину дочку», ослепившую своего обидчика Зенона Зем-бевича. «Улица» оправдала Юстину. Такой спектакль в историипольской культуры организовывался всего два раза. Впервые подоб-ной чести в 1911 г. был удостоен роман «История греха» СтефанаЖеромского, во второй раз – стала «Граница» Зофии Налковской...

В основу произведения положены события, пережитые и на-блюдаемые писательницей во время ее пребывания в Гродно. Ихможно разделить на три группы: знакомство с жизнью народа, на-селявшего Гродно и наднеманские земли, и военно-административ-ной элиты города; общественная деятельность Налковской в «Пат-ронате» и кураторство заключенных местной тюрьмы; ее личнаятрагедия, связанная с неудавшейся семейной жизнью. Действитель-ные события и личные переживания она трансформировала в ро-манном пространстве в типичные явления реальной жизни Польшии Европы 30-х гг. Показав общество в социальном разрезе, Налков-ская представила его как «единый организм», в котором все его ча-сти взаимосвязаны и взаимообусловлены. И в то же время писа-тельница видела его отдельных представителей – людей, сгруппи-рованных по различным принципам: социальному, административ-ному, имущественному, профессиональному, интеллектуальному,

151

территориальному, мировоззренческому, этическому и т.д. В соот-ветствии с таким делением она определила и границы существова-ния людей, представляющих «сумму индивидуумов» своей соци-альной группы. Это повлияло на концепцию, главную идею и даженазвание романа – «Граница», первоначально получившего загла-вие «Схемы». Вначале писательница намеривалась сосредоточитьвнимание на факторе повторяемости судеб персонажей в связи с ихсоциальной обусловленностью, но в ходе работы над произведени-ем пришло более точное и более значимое видение судьбы и местачеловека в обществе. В связи с этим и пришло понятие границыкак фактора, определяющего экзистенцию личности и ее взаимоот-ношения с окружающей действительностью. Налковская показы-вает несколько принципиально значимых разновидностей понятияграницы: социальное, психологическое, философское, политичес-кое, географическое, возрастное и нравственное (моральное). Все,кроме последней – нравственной (моральной), человек нарушатьили может, или вынужден. Нарушение нравственной границы, счи-тает писательница, ведет к трагическим последствиям и даже ксмерти. Сохранив в романе «Граница» два главных принципа всегопрежнего творчества: показ Польши в миниатюре и воплощение вповедении личности существенных черт эпохи – писательница вво-дит аллегорический образ дома Цецилии Колиховской, в которомлюди размещены «по этажам». Аллегория не только прозрачна(дом – это современная автору Польша в социальном разрезе), но иидейно значима (законы жизни страны беспощадны к социальнымнизам – «маленькому человеку»). «Граница» – единственное про-изведение, в котором изображены все слои общества. Социальнаяего структура, или вертикальный срез – это жизнь человека и об-щества, согласно месту его социальной группы на соответствую-щем этаже. Границы же в этом доме проходят по горизонтали –между этажами: «Что для одних пол, то для других становится по-толком» [2, с. 76].

Второй принцип романа, заимствованный писательницей изромана Лессажа «Хромой бес», это принцип «сорванных крыш»,позволяющий увидеть, что делается в квартирах каждого этажа, т.е.принципы жизни каждой социальной группы. «Вертикаль» в рома-не сохраняет свою структуру почти без изменений: богатые соб-ственники и чиновники государственных верхов живут на верхнихэтажах, бедняки и рабочие – в сыром и темном подвале. И, каза-лось бы, движение по вертикали свободно в обе стороны (вверх ивниз), но в реальности оно чаще направлено вниз.

152

Граница биологическая, или возрастная, имеет свои законы,зависящие от принципов жизни социальной группы. Хозяйка домаЦецилия Колиховская призналась своей племяннице Эльжбете:«Всего я могла ожидать, но того, что стану старухой – никогда»[2, с. 77].

Колиховская медленно угасала и умерла. Это было естествен-но в ее возрасте: переступила границу биологическую из жизни ксмерти.

Однако Налковская на примере ряда персонажей, и Колиховс-кой в том числе, показывает их болезни как аллегорию болезниобщества. Расшифровка этой аллегории заключена в показе жите-лей подвала – семьи Голомбских, которые вымирали в разном воз-расте – от маленьких детей до взрослых, еще молодых, но уже по-раженных туберкулезом. Лишь немногие «спасаются» от раннейсмерти, поскольку за социальные протесты попадают в тюрьму(Хонцьба).

Для показа деградации общества Налковская использует нату-ралистические приемы, заимствованные у Э. Золя (роман «Нана»).На примере физиологического процесса – старения Цецилии Ко-лиховской писательница решает две проблемы: роли физиологи-ческой границы в жизни человека и постепенного его движения ксмерти. Этот процесс можно было бы назвать естественным, еслибы не болезни, уродующие и тело, и душу человека. Сложнее пред-ставлено решение второй социальной проблемы: биологическаядеградация личности (в данном случае стареющей Цецилии Коли-ховской) ассоциируется с социальной деградацией общества, по-скольку автор акцентирует внимание не на возрастном факторе, ана болезнях, уродующих тело героини. Эффект воздействия на чи-тателя усиливается тем, что автор показывает явление не непосред-ственно, а «преломляет» его в восприятии другого персонажа, вданном случае племянницы Колиховской Эльжбеты.

«То, что испытывала Эльжбета, не было чувством брезгливос-ти, но это было, пожалуй, нечто похуже. Она с удивлением наблю-дала то, что происходит с телом старой женщины, спрашивала себя,каков смысл этого процесса, для чего он служит?! Пожелтевшаядряблая кожа удерживала еще в пределах прежней формы рыхлоемясо. Но достаточно было малейшего движения, чтобы оно начи-нало колыхаться под этим покровом, словно отставало от костей,словно было чем-то текучим.

Опухоли и подагрические шишки не вызывали такого отвра-щения, как эти естественные изменения» [2, с. 130].

153

Итак, в стране, где люди распределены «по этажам» или постепени социальной иерархии, для каждого существуют свои зако-ны жизни и границы свобод. Несмотря на то что самые бедные ибесправные жильцы занимают серый и тесный подвал, они все жеявляются опорой страны. Они трудятся. И для них утрата трударавна утрате жизни. Не случайно в этом аллегорическом доме(Польше в миниатюре) смерть старой хозяйки почти совпадает сосмертью и гибелью последних жильцов подвала. В доме остаетсябольной туберкулезом, далекий от стяжательства сын Цецилии Ка-роль. Он единственный, кто не повторяет судьбу предков и являет-ся революционером в науке, влюбленным одновременно и в дарви-низм, и в марксизм. Однако у Кароля будущего нет: он одинок, неимеет семьи и потомства, передвигается на инвалидной коляске изакован из-за болезни в гипс.

Представляя в романе границу в различных значениях, писа-тельница подчеркивает не только их роль, но и их взаимодействиеи сложность их влияния на жизнь человека. Это наблюдается вовсех сферах существования и личности, и общества. Казалось бы,биологическая граница, ведущая к смерти, бывает связана не толь-ко, а в романе не столько, с процессом старения человека, сколько стяжелыми условиями жизни, которые приводят к преждевремен-ной смерти от голода, безработицы, тяжелых условий и т.д. Все этифакторы подробно представлены в произведении: это и сырые под-вальные квартиры бедняков, и недостроенные бараки для рабочих,и тюремные побои забастовщиков, и закрытие плавильного завода,приведшее к массовой безработице, и, наконец, забастовка, кото-рая закончилась расстрелом ее участников. Итак, главная граница,которая определяет жизнь всего общества и которая разделила лю-дей на два непримиримых лагеря, – граница социальная. Ее пере-ход влечет за собой моральную ответственность личности за своипоступки. В произведении показана роль социального мигрантаЗенона Зембевича – человека, «прижимавшегося к реальности», нотак, чтобы извлечь из ситуации выгоду для себя.

Налковская представляет Зембевича как выразителя существен-ных черт эпохи. Главной чертой его характера является конфор-мизм – соглашательство. Однако нельзя сказать, что эта черта ис-ходит от слабости натуры героя. Конформизм – это кредо, смыслжизни, умение приспособиться к условиям для собственной выго-ды. В Зембевиче проявляются два, на первый взгляд, противопо-ложных качества натуры: он крайний эгоист, но в ситуациях, невы-годных для себя, умеет уйти от ответственности. Для характерис-

154

тики Зембевича писательница использует новый для литературы30-х гг. художественный прием нарушения временной и событий-ной последовательности, начав повествование с финала – смертиЗембевича. С его помощью в произведении связаны практически всесобытия. И, несмотря на важность сюжетной функции, выполняе-мой этим персонажем, его роль заключается в реализации главнойидеи романа – осуждении конформизма, предательства идеалов, лю-дей и отступления от принципов добра. Это подчеркивается уже впервом сообщении рассказчика о завершении судьбы героя. Однакопоказом развязки в начале произведения напряженность повествова-ния не ослабляется, напротив, интерес читателя усиливается стрем-лением разгадать причину смерти Зембевича и понять, почему писа-тельница жизнь героя называет «блестящей карьерой», которая окон-чилась «невероятно и трагически». Кроме того, подчеркивается егомноголикость и неоднозначность его восприятия другими людьми,хотя окружающие знали Зембевича очень хорошо.

«Его знакомая всем фигура,.. которую можно было почти ежед-невно увидеть ...его аскетическое лицо с горбоносым профилем иудлиненным подбородком, одним казавшимся приятным и дажепородистым, а другим – иезуитским и отвратительным» [2, с. 17].

Отношение к Зембевичу высказывает повествователь, которо-го автор наделяет новыми дополнительными функциями – не толь-ко участника событий, но и человека, якобы хорошо знавшего по-гибшего. И именно повествователь трагедию смерти героя то пере-водит в разряд бытового события, то возвышает до уровня фило-софского обобщения.

«Катастрофа, – читаем в самом начале романа, – обрушиласьна дом Зембевичей, казалось, нежданно-негаданно, как падает вдругиз раскрытого окна на голову прохожего горшок с геранью... Зем-бевич... в лучших кругах общества пользовался (курсив автора. –С.М.) репутацией человека во всех отношениях порядочного, не-смотря на свои современные взгляды и не встречавшие одобренияполитические убеждения» [2, с. 17].

Отметим, что Налковская в характеристике Зембевича наме-ренно заменяет глагол «был» глаголом «казался». И это помогаетчитателю понять суть натуры Зембевича, которую смерть лишилавозможности «защищать» и «оправдывать» себя «собственным мне-нием о себе». После смерти человек воспринимается в категорияхобъективных оценок его жизни, его реальных поступков. Не слу-чайно повествователь подчеркивает факт неожиданности смерти ив связи с ней обязательность переоценок жизни личности.

155

«Смерть, – отмечает рассказчик, – настигает человека в любоймомент его жизни. И вся история его от рождения до смерти кажетсяпорой бессмыслицей. Ибо кто в состоянии всегда помнить, что каж-дая уходящая минута может оказаться последней. Смерть нередко за-стает человека in flagranti, раньше, чем он успеет принять какие-либомеры предосторожности. Сколь бы разумно ни был построен планжизни, с какой бы точностью ни была выведена формула ее ценнос-ти – они рушатся, как только появляется последнее неизвестное.

В случае с Зембевичем этим последним неизвестным, возмож-но, были объективные факты» [2, с. 17-18].

Итак, Зембевич показан на своеобразном пограничье биоло-гическом (жизнь – смерть) и нравственном (быть и казаться). В ре-альности он предстает ловко маневрирующим между добром и злом.Однако к границе ни добра, ни зла он не приближается. Позднееписательница назовет Зенона «изящно балансирующим паучком».

Возвращая читателя к исходным событиям, Налковская одно-временно раскрывает и причину смерти, точнее самоубийства ге-роя, и факты, приведшие к печальному финалу. Писательница «рас-полагает» события романа вокруг трех главных персонажей, пред-ставляющих своеобразный «любовный треугольник»: Зембевич –обедневший шляхтич, Эльжбета – фактически брошенная богатойкрасавицей матерью дочь, Юстина – «кухаркина» дочь. Отличитель-ной чертой каждого из названных персонажей является не жерт-венная любовь, а эгоистичная страсть и стремление подчинитьжизнь другого человека своим интересам. Зенон хочет жениться наЭльжбете, поскольку этот брак обеспечит ему карьерный рост: от-чим Эльжбеты – министр, влиятельный сановник. Эльжбета пыта-ется играть роль добродетельной девушки, когда узнает о романеЗембевича и Юстины, однако личный интерес и желание заполу-чить мужа побеждает показную добродетель. И Эльжбета сама былавынуждена признать свою неискренность. Писательница разобла-чительную сцену представляет в психологически напряженномдиалоге Зенона и Эльжбеты.

«Я, – говорит Эльжбета, – хотела отказаться от тебя ради нее...- Ты сделала все для того, чтобы тебе не в чем было себя уп-

рекнуть...- Зенон, я делала то, что считала нужным, что было самое трудное.- Нам всегда кажется, будто то, что трудно сделать, – это наша

заслуга. А между тем мы с тобой ничего для Юстины не сделали.До сих пор, мы, в сущности, думали только о себе.

- Не я. Только не я, – защищалась Эльжбета.

156

- И ты тоже. Мы ни от чего не отказались, мы сохранили все.На ее несчастье выросло то, что нас связывает. Так было и так оста-ется до сих пор» [2, с. 268].

Познавая натуру каждого из участников событий, анализируяих поступки, можно наблюдать трагические процессы борьбы ге-роев с самими собой, друг с другом и каждого с окружающим ми-ром. Эльжбета, желая не быть похожей на свою эгоистичную мать,все же повторяет ее судьбу: бросает своего сына на попечение свек-рови и уезжает. Юстина, кухаркина дочь, как повторялось с дале-ких времен, была обманута Зеноном (шляхтичем), сделала аборт и,доведенная до отчаяния, выплеснула серную кислоту в лицо обид-чику. Зенон терпит поражение во всех своих начинаниях, так какпоследовательно утрачивает личные качества, растворяется в об-стоятельствах, предавает людей и благородные идеалы. В романесразу же после сообщения о гибели Зенона Налковская приобщаетчитателя к серьезным философским размышлениям и о самом ге-рое, и о жизненном назначении человека, и о явлении, порожден-ном эпохой – конформизме, предательстве, приводящем к разруше-нию личности под давлением влияния среды.

Зембевич представлен в оценках различных людей – от самыхблизких (родители, жена) до представителей социальной верхуш-ки (Тчевские, Чехлиньский, Невеский), «улицы» (Юстина, Хонць-ба, рабочие) и т.д. Следует подчеркнуть, что совпадающих харак-теристик, мнений и впечатлений нет. Зенон в отзывах окружающихпредстает по-разному, словно целая галерея лиц, доведенных по-чти до материального восприятия и поражающих своим несход-ством. Зембевич показан и как индивидуум, и как социальный тип.И его поступки имеют и социальную, и психологическую мотиви-рованность. Для этого Налковская использует два оригинальныххудожественных приема: параллельных описаний и эффект отра-жения, которые помогают показать процесс отступления человекаот нравственных принципов. В произведении это называется нару-шением моральной границы. Для убедительности писательницарасполагает рядом эпизоды из личной жизни и общественно-адми-нистративной деятельности персонажа, его фантазии и щедрыеобещания, незавершенные дела и предательство.

Применительно к Зембевичу оригинально трактуется слово«случайность» и его производные. Налковская показывает, как каж-дая случайность, с которой сталкивается Зенон, оборачивается бе-дой для других людей. Случайная встреча после долгой разлуки,как ему казалось, с давно забытой Юстиной закончилась в гости-

157

ничном номере в постели Зенона, после которой герой всматрива-ется в свое отражение. Комментирует душевное состояние героярассказчик: «Он видел в зеркале свое лицо, красное, вульгарное,недовольное лицо незнакомого человека, с которым у него нет ни-чего общего». Оправдывает неблаговидный поступок сам Зенон«любовным голодом, бурлящим под покровом жизни», и тем, что«отношение к этим «грехопадениям» у него надлежащее... Это былото подполье, которое с самого начала можно было попросту счи-тать несуществующим» [2, с. 109–110].

«Грехопадение» Зембевич увидел и при чтении своей первойстатьи в местной газете «Нива», которая показалась ему «чужой»после исправлений его работодателя Чехлиньского. Согласие Зено-на окупилось: ему предложили место редактора.

«Работа в редакции оказалась совсем не такой, как он предпо-лагал. Грязная комнатушка на первом этаже с отстающими от стенсерыми обоями, усеянное ползающими мухами окно, смрадныезапахи соседних кухонь и мусорных ящиков – вот какова была об-становка, в которой протекала его деятельность» [2, с. 16].

Итак, в первом случае Зенон изменил любимой и любящей егоневесте Эльжбете, во втором – позволил переработать в угоду хозя-евам свою статью. За это получил пост редактора, лицемерно уте-шая даже себя тем, что газета «беспартийная». Однако Налковскаястремится раскрыть истинный смысл случившегося и обнажитьпорочность натуры Зембевича, показать его предательство, конст-руируя события так, чтобы герой увидел свое второе «я» – неблаго-видного двойника, спрятанного в глубинах психики.

«Зенон делал не то, что хотел, и не так, как хотел... Но он счи-тал это только преддверием настоящей жизни» [2, с. 120].

Иронический комментарий повествователя заканчивается рас-сказом о дивидендах Зембевича, которые получены им за преда-тельство: выгодный брак и продвижение по карьерной лестнице.Прием саморазоблачения героя – не изобретение Налковской, хотяэффект использования его в «Границе» максимален. Этот прием былизвестен в творчестве Ф.М. Достоевского («Братья Карамазовы»),О. Уайльда («Портрет Дориана Грея»), Г. Ибсена («Пер Гюнт»),Г. де Мопассана («Милый друг») и др. В «Границе» благодаря этомуприему показывается не только «многоликость» героя, но и его уме-ние уходить от ответственности за свои поступки. Зембевич вос-принимается и как фигура гротескная, и как маленький человек,который расплачивается с хозяевами жизни своей совестью. Каж-дое начинание Зенона, благородное в замысле, выливалось, как

158

правило, вначале в мелочные действия, а затем в преступные дея-ния, причем степень преступности возрастала по мере восхожде-ния его по лестнице карьеры и была связана с утратой им нрав-ственных идеалов или «отодвиганием границы совести». И тот мо-мент, когда Зенон переступил ее, стал для него последним. Анали-зируя жизнь героя, читатель вместе с автором, рассказчиком, дру-гими персонажами приходит к выводу: Зенон шел от левой фразы,фрондирования, радикализма к предательству.

Апогеем конформизма героя стало его отношение к рабочим.Став мэром города, Зембевич пообещал жильцам подвала Колихов-ской улучшить жилищные условия, начал строить бараки, но оста-вил их недостроенными. Затем местный промышленник закрылзавод, и рабочие организовали протест у входа в мэрию. И с немогосогласия мэра демонстрацию расстреляли. Знаменательно, что и впоказе трагических ситуаций писательница также использовалаприем «зеркала». Недостроенные бараки, которые ассоциировалисьс жилищем Иуды, оскверненным предательством, были располо-жены напротив дома Зембевичей. И это стало постоянным напоми-нанием о вине Зенона. Завершением трагедии был расстрел рабо-чих. Желая избежать встречи с бастующими, Зембевич буквальноподкрадывался к магистрату и вдруг в стеклянных его дверях «уви-дел ... странное отображение, четкое, словно призрак. Он виделворотник своей шубы, котелок, очертания всей фигуры, только чер-ты лица стирала темнота. А за его плечами вынырнуло несколькорядов людей... В стекле казалось, что он стоит во главе их. А в дей-ствительности он бежал от них» [2, с. 258].

Сцену, завершающую падение Зембевича, писательница вы-держивает в драматических тонах. Если в выборе между справед-ливостью и злой силой человек принимает сторону последней, онне только предает себя, но и становится причиной бедствия дру-гих. Зембевич, стараясь избавиться от ответственности, перекла-дывал вину на других. Он одновременно и «схема», и «сумма мира»,основанного на принципах компромиссов. Слова и поступки Зем-бевича в разладе, но он считал все поправимым. Не случайно упре-кает его даже жена: «Ты все забыл, ты не видишь, что то, чего ты нехотел признавать, теперь с тобой в одном лагере... должна суще-ствовать какая-то граница, которую переступать нельзя, за которойчеловек изменяет самому себе» [2, с. 264-265].

Утрата морального сопротивления – не только личная чертагероя, но и симптом болезни общества. Предвидение новой катаст-рофы и своеобразное предостережение в первую очередь в адрес

159

интеллигенции, старающейся примириться «с реальным положе-нием вещей», попыткой приспособиться к существующей действи-тельности и показать опасность компромиссов, «которые могутпривести к моральному поражению» [3, с. 15].

В творческой биографии Налковской такие предостережения по-казаны дважды: на примерах жизни польской интеллигенции 20-х гг. –Мельхиора Валевича («Недобрая любовь») и 30-х гг. – Зенона Зем-бевича («Граница»). Критика назвала биографии названных персо-нажей «исследованием конформизма». Следует подчеркнуть, что вэтих произведениях Налковской использованы реальные фактыгродненской жизни. В обоих случаях писательница обличает кон-формизм как явление типичное. Ее герои отличаются нерешитель-ностью характера и неуверенностью в своих делах, постоянно ис-пытывают чувство страха за свое место в жизни, уходят от ответ-ственности за свои неблаговидные деяния. Эти качества помоглиим в достижении вершин карьеры. Однако в 30-е гг. ситуация в миреи в Польше изменилась: человечество оказалось перед угрозой но-вой трагедии. И Налковская показала опасность конформизма имен-но в трудную эпоху, поэтому с беспощадностью объективного ана-литика полностью развенчала жизненную программу Зембевича.Трагический финал его жизни – расплата. Писательница использу-ет идейный мотив Достоевского наказания за грехи. КонформизмЗенона привел к тяжелым последствиям: искалеченной жизни Юс-тины и расстрелу рабочих. Зембевича осуждает не только автор, нои «улица» (народ), которую он также предал, как предавал своихблизких и все свои начинания. Не случайно игравший в либера-лизм Зембевич после расстрела рабочих заявил: «картина всегдаодна и та же... Мир – арена злодеяний... Ну и что же? В обоих лаге-рях – люди, желающие одного и того же: власти и крови» [2, с. 262].

Итак, из «грациозно балансирующего», щеголявшего якобылиберальными убеждениями чиновника Зембевич превратился воткровенного реакционера, ставшего на сторону властных струк-тур, которые создали «государство насилия, диктатуры и тюрем».На стороне этих сил и оказался Зембевич, переступив ту «мораль-ную границу», за которой человек перестает существовать.

Список литературы

1. Naіkowska, Z. Niedobra miіoњж / Z. Naіkowska. – Warszawa: Czytelnik, 1979.2. Налковская, З. Избранное / З. Налковская. – Москва, 1979.3. Zaworska, H. «Granica» Zofii Naіkowskiej / H. Zaworska. – Warszawa, 1966.

160

УДК 821.162.1 (092 М. Дамброўская)

Ірына ХлістоўскаяГродна

ЭСТЭТЫЧНЫЯ КАТЭГОРЫІ ПРЫГОЖАГА І АГІДНАГАЎ ТВОРЧАСЦІ МАРЫІ ДАМБРОЎСКАЙ

Эстэтыка, як навука аб прыгожым у грамадскім жыцці, пры-родзе і мастацтве, аперыруе эстэтычнымі катэгорыямі для вызна-чэння і ацэнкі з’яў рэчаіснасці. Сярод гэтых катэгорый можна вы-лучыць тры пары супрацьлеглых паняццяў: прыгожае – агіднае,узнёслае – нізкае, трагічнае – камічнае. Эстэтычная катэгорыя пры-гожага ўвасабляе станоўчыя па змесце і дасканалыя па форме з’я-вы, у тым ліку – творы мастацтва. Выяўляе сабою адзінства красы,ісціны і дабра, з’яўляецца ідэалам, мераю якога ацэньваюцца і літа-ратурныя творы. Прыгожае суадносіцца з узнёслым як канкрэтна-пачуццёвым, вобразным уяўленнем велічнага, неабсяжнага і дас-каналага. Аднак калі ў прыгожым мы назіраем гарманічную сулад-насць розных з’яў, падзей, прадметаў, то ва ўзнёслым выразна выс-тупае перавага грамадскага над асабістым, агульнага над прыват-ным, духоўнага над цялесным. Эстэтычныя катэгорыі ўзнёслага іпрыгожага супрацьстаяць нізкаму і крайняй яго ступені – агіднаму.Нізкае ўвасабляе мізэрныя з’явы рэчаіснасці, мастацкае выяўленнебездухоўнасці ў асабістым і грамадскім жыцці.

Бясспрэчна, адчуванне прыгажосці адвечнае. Сучасны чала-век не можа адказаць на пытанне, ці ўплывала яно (прыгожае) началавека як асобная эстэтычная каштоўнасць ці як адзін з моман-таў галоўнай каштоўнасці, у якой спалучалася ўсё тое, што былодля чалавека важна.

Паняцце прыгожага ў розныя эпохі мела шматлікія адценнізначэння. Асабліва гэта бачна тады, калі яго разумелі шырока, вы-карыстоўвалі для абазначэння маральных кваліфікацый, атаясам-лялі з дабром, надавалі яму рысы трансцэндэнтальнай уласцівасцібыцця. У сэрэднявеччы сцвярджалі, што кожнае быццё адначасоваз’яўляецца і прыгожым, і добрым, і сапраўдным. Акрэсленне «пры-гожы» выкарыстоўвалася таксама для абазначэння таго, што былодасканалым у сферы магчымасцей свайго роду. Паняцце прыгожа-га для піфагорцаў заключалася ў прапорцыі, гармоніі і ладзе. Саф-істы падкрэслівалі, што прыгажосць – гэта прыемнасць, якую мы

161

адчуваем у зносінах з прадметамі. А таму можна гаварыць аб тым,што прыгожа для зроку і слыху чалавека. Паводле Сакрата, прыга-жосць трэба шукаць у самім чалавеку, а не ў космасе. Ва ўсіх рэчах,прадметах прыгажосць і дабро звязаны з іх прызначэннем. Прыга-жосць – гэта адзін з момантаў іх неабходнасці. Платон, у сваю чар-гу, разумеў прыгажосць як самую вышэйшую каштоўнасць.

Паспрабуем паказаць, як эстэтычныя катэгорыі прыгожага іагіднага рэалізуюцца ў творчасці Марыі Дамброўскай. Перш за ўсёзвернемся да дзённікаў пісьменніцы, якія Дамброўская вяла ад 1914да 1965 года. Яны своеасаблівы аповед пра жыццё самой пісьмен-ніцы і цэлага пакалення. Дзённікі з’яўляюцца хронікай асяроддзяДамброўскай, запісам шматлікіх звычайных здарэнняў. Яны свед-чанне як інтымнае, так і гістарычнае. Па праву лічацца дзённікамдумаючай пісьменніцы.

У творчасці Марыі Дамброўскай першыя разважанні эстэтыч-нага характару можна знайсці ўжо тады, калі маладая пісьменніцасцвярджае, што ў кожным чалавеку існуе патрэба прыгажосці. Ча-сам толькі мы не можам яе разглядзець з-за празмернай колькасціжыццёвых клопатаў. На старонках публіцыстычнага артыкула«Жыллёвае пытанне і кааперацыя» Дамброўская падкрэслівае, штопрыгажосць у жыцці чалавека таксама важная, як мудрасць і даб-рыня. Слушна звяртае ўвагу на неабходнасць адраджэння ў людзяхпатрэбы прыгожага.

Дамброўская была пераканана, што прыгажосць мае ў сабе эле-менты этычныя, якія здольны ачышчаць, адраджаць, уздзейнічацьдухоўна-аздараўленча. На старонках артыкула з вельмі вымоўнайназвай «Ці прыгажосць абавязвае?» пісьменніца гаварыла аб ролі пры-гажосці ў жыцці тагачасных людзей. Вельмі цікава параўнанне пры-гажосці з новай фізікай, якая адкрывае ў атаме што раз то новыя рэчы,якія яе абавязваюць да дзеянняў. Калі людзі не будуць спрабавацьдалучаць да прыгажосці заданняў дыдактычнага характару, прыга-жосць яшчэ доўга будзе дазваляць нам на адкрыццё новых эстэтыч-ных каштоўнасцей. Прыгажосць, на думку Марыі Дамброўскай, зак-лючае ў сабе здольнасць да зменаў чалавечых душаў. Уздзеянне якна прыватнае, так і на публічнае жыццё можа мець характар значныабо нязначны. Пісьменніца ставіць пытанне, як уплывае маральнаесвятло «самай цёмнай» [7, c. 2] прыгажосці на жыццё. Сама адказваена яго неадназначна, пакідаючы чытачам магчымасць суаднесці па-чутае з уласным уяўленнем аб ім. Выкарыстоўвае шырока вядомуютопіку герба. І пытаецца, ці ён абавязваў людзей да чаго-небудзь.Пісьменнікі, на думку Дамброўскай, схільны, як ніхто іншы, верыць,

162

што праз сам факт свайго існавання прыгажосць павінна аўтама-тычна і спантанічна абавязваць людзей да таго, каб яны жылі большразумна, лепш і прыгажэй. Аднак жыццё абвяргае такое сцвярд-жэнне. Чалавецтва не ідзе ў гэтым накірунку. У такой сітуацыі зас-таецца толькі адна магчымасць: засігналізаваць існаванне прабле-мы прыгажосці, якая абавязвае чалавека лепш жыць [7, c. 3].

Галоўным носьбітам эстэтычных каштоўнасцей з’яўляеццамастацтва. Як кожная творчасць, яно больш рэчаіснасць, чым усёіншае. Прыгажосць у мастацтве выклікае адраджэнне чалавека, ягоачышчэнне, мае выратавальную сілу. Варта разглядаць яе, няглед-зячы на тое, што і сама прыгажосць, і любаванне яе праявамі не-пасрэдна не звязаны з якімі-небудзь канкрэтнымі жыццёвымі інта-рэсамі. Прыгажосць з’яўляецца носьбітам асалоды. Гэты тэзіз пац-вярджаюць шматлікія запісы ў «Дзённіках» (апісанні выставаў ма-стакоў розных школ і накірункаў, напрыклад, Станіслава Камоцка-га, Стэфана Філіпкевіча, Уладыслава Падкавінскага, Юзэфа Пан-кевіча, Казіміра Альхімовіча, Юзэфа Тадэуша Макоўскага і інш.).Пра Юзэфа Тадэуша Макоўскага, аднаго з буйнейшых мастакоў ХХстагоддзя, стваральніка ўласнага стылю, які быў арыгінальнымсінтэзам кубізму, мастацтва галандцаў, наіўнага рэалізму і польска-га народнага мастацтва, Дамбоўская так пісала: «Я ўпершыню ба-чыла кубізм напоўнены лірызмам і каларытам, а да таго ж мастацкіабаснаваны. Вобраз свету, які закранае душу, калі б яго перанесціна літаратуру, то ён быў бы падобны крыху да Лесмяна, крыху даАндэрсэна» [1, c. 48]. Карціны гэтага мастака спаўняюць усе выма-ганні, каб называцца прыгажосцю ў мастацтве. Пасля адной з выс-таваў пісьменніца з жалем адзначае, што немагчыма наглядзеццана карціны, хацелася б дапоўніць свае зрокавыя адчуванні іншымі,такімі як успрыманне дотыкам і адчуванне паху. Прыгожымі Дамб-роўская называе неспакойнае неба Камоцкага, а таксама нязвыклапрыгожыя цені дрэваў Філіпкевіча, цудоўны сад Вайса з мноствамвішняў ці нейкіх іншых дрэваў усыпаных кветкамі. Што важна,Дамброўская, апісваючы выставы малярства, сама як мастак звяр-тае ўвагу на магчымасці і эфект выкарыстання фарбаў. «У Філіпке-віча я звярнула ўвагу на спосаб малявання пастэлямі як алейнайфарбай. Вельмі добры эфект» [1, c. 240].

Пісьменніцу непакоіць пытанне, чым з’яўляецца прыгажосцьсама ў сабе. Мы ведаем толькі яе асобныя праяўленні, а яны як ужыцці, так і ў літаратуры вельмі часта глыбока схаваны ў змесце,які паказвае дрэнныя, жахлівыя бакі рэчаіснасці. Трэба ўлічваць,што нізкае і агіднае ў мастацтве выступаюць у прыгожых, даскана-

163

лых формах. Таму ўспрыманне нізкага і нават агіднага своеасаблі-вае: адмоўнае стаўленне да аб’екта адлюстравання сумяшчаецца засалодаю перажывання ад прыгажосці твора. Дамброўская перака-нана, што значная частка вялікай літаратуры паказвае агіднасцьжыцця, а не напаваецца яго прыгажосцю. На гэтай падставе мыможам гаварыць толькі пра прыгажосць стыля, мовы ці кампазі-цыі. Магчыма так мы растлумачым нешматлікія запісы ў дзённікахаб праблеме прыгажосці ў літаратуры. Тут Дамброўская здолелазахаваць дыстанцыю ў ацэнцы. Характэрнай рысай дзённікавыхзапісаў можна лічыць пэўную долю крытыцызма ў адносінах датвораў сваіх калег па пяру. Толькі нямногія аўтары і творы здолелітак захапіць Дамброўскую, каб яна прызнала іх прыгожымі. Паслячытання выдадзенага ў 1918 годзе зборніка вершаў «Падпільноўван-не бога», пісьменніца адзначыла наяўнаць бясспрэчнага талентуЮ. Тувіма, яго навізну. Некаторыя вершы з гэтага зборніка быліпрызнаны вельмі прыгожымі і здольнымі захапіць чытача. Дамб-роўская падкрэслівае нязвыклую музычнасць, лётнасць, паветра-насць твораў. «Я назвала бы гэтую паэзію, – пісала ў «Дзённіку»Марыя Дамброўская, – музыкай у пленэры» [1, c. 173]. Аўтарам,на якого звярнула ўвагу, была таксама Казімера Іллаковіч. Асаблівапісьменніца адзначыла творы са зборніка «Тры струны». Акрэсленне«найпрыгажэйшы твор» выкарыстана ў дачыненні да «Каханкі ма-рака». На думку Дамброўскай, гэта выключна прыгожы твор, якіможна параўнаць з нарвежскай сагай. Калі ж пісьменніца хоча адз-начыць насіленне катэгорыі прыгажосці, то на старонках дзённікавыкарыстоўвае акрэсленні тыпу «прывабны», «чароўны», «вельмідобры». Сярод празаікаў выдзяляе Чэслава Мілаша. Архікнігай быўназваны твор «Радзінна Еўропа» [6, c. 155]. Адносна гэтай кнігіДамброўская адзначае, што ёй было вельмі цяжка вызначыць кры-тэрыі прыгажосці, а таксама сфармуляваць свае адчуванні. Няглед-зячы на гэта, твор быў названы адметным, адзіным у сваім родзе.Літаратурныя тэксты заслугоўвалі станоўчай адзнакі за эстэтыку ўтых выпадках, калі яны былі гарманічнымі і цэласнымі ўнутрана,калі ў іх былі асэнсаваны і мэтазгодна выкарыстаны моўна-стылі-стычныя сродкі. Неабходна падкрэсліць, што Дамброўская вельмірэдка акрэслівала творы як прыгожыя, часцей за ўсё – толькі яктыя, якія маюць пэўныя каштоўнасці (без расшыфроўкі, якія мена-віта). Гэта можна растлумачыць яе жыццёвай пазіцыяй. Дамброўс-кая, як сведчаць дзённікавыя запісы, стала адчувала незадаволе-насць тым, што яна сказала, напісала, і ўвесь час шукала самыхтрапных фармулёвак і акрэсленняў.

164

Эстэтычныя рэфлексіі значна часцей паяўляюцца пры запісахаб тэатральных пастаноўках. Так, напрыклад пасля спектакля«Князь Нязломны» у пастаноўцы Ю. Астэрвы пісьменніца прызна-ла, што гэта быў выключнай прыгажосці спектакль, які не мог пак-інуць абыякавым гледачоў, які мог «вывернуць сэрца» кожнага ча-лавека [1, c. 130]. Асабліва выдзеліла Дамброўская вобраз князя,якога іграў сам Астэрва. Пры аналізе тэатральных пастановакпісьменніца заўжды звяртала пільную ўвагу на эстэтыку слова.Ацэньвала спектаклі з пункту гледжання эстэтычных уражжанняў,якія ён выклікаў (ці быў ён прыгожы, гарманічны; ці быў ніякі: аніпрыгожы, ані брыдкі; ці быў нейтральны). Асабліва звяртала ўвагуДамброўская на эстэтыку слова на фанетычна-артыкуляцыйнымузроўні. Яе непакоіла дрэнная, неадпаведная дыкцыя акцёраў, якіячыталі паэзію на вечарынах Пан-клуба, у шматлікіх радыёперада-чах, а таксама на тэатральных падмостках. Яна была пераканана,што паэзію неабходна дэкламаваць з максімальным выкарыстан-нем усіх магчымасцей версіфікацыі. Вельмі слушна пісьменніцападкрэслівае факт, што спосаб чытання твора ўплывае на тое, якіяўражанні абуджаюцца ў душы слухача. Калі Эйхлер (Эйхлерувна)на адной з сустрэч дэкламавала эміграцыйную паэзію Леханя, Дам-броўская са здзіўленнем для самой сябе заўважыла, што гэтая спад-чына намнога больш каштоўная і прыгожая, чым ёй падавалася,калі яна сама чытала гэтыя вершы. Інтэрпрэтацыя Эйхлер была зас-навана не толькі на беззаганнай дыкцыі, але і на гульне паўтанаміяе вымоўнага голаса [6, c. 135].

У розныя эпохі розныя рэчы называліся прыгожымі або агід-нымі. Калі гэта датычыць нейкіх павярхоўных справаў жыцця, тотады мы можам гаварыць пра хуткія перамены густу. Аднак у глыбінісхаваны больш істотныя крытэрыі прыгажосці і агіднасці. Агіднаеадштурхоўвае, прыгожае ў нейкай ступені абавязвае, нават тады,калі непасрэдна яно не прадстаўлена, і дзейнічае па прынцыпе кан-трасту, які падказваюць нам праўдзівыя карціны жахлівых бакоўіснавання (экзістэнцыі). Агіднае спалучаецца з такім вобразам све-ту, дзе месца гармоніі займаюць хаос і разлад. Недастатковазнішчыць прыгажосць, каб аўтаматычна паявілася агіднасць. Так-сама, як недастаткова замяніць тое, што агіднае, нечым прыгожым,каб аўтаматычна адбылася замена на прыгожае. Тое, што з’яўляец-ца прыгожым, і што як прыгожае было далучана да акрэсленай куль-туры, захоўвае сваю трываласць, стае дэфінітыўнай прыгажосцю.У агіднасці няма нічога канчатковага, дэфінітыўнага. Ніколі не вя-дома, ці пэўны род агіднасці не стане ў будучыні шляхам да прыга-

165

жосці. Пісьменніца адзначае, што галоўным кампанентам нашыхкрытэрыяў прыгажосці з’яўляюцца менавіта асацыяцыі. Без гэтыхасацыяцый, якія выплываюць з ведаў пра пэўную культуру, мы неадшукаем ключа да іх прыгажосці [4, c. 455]. Дамброўская былапераканана: тое што чалавек выдзяляе як прыгожае, залежыць і адасабістага вопыту, ад атрыманых на працягу жыцця ведаў, ад спад-чыны культуры, ад асяроддзя, у якім жыве чалавек, а таксама адзапасу моўных сродкаў, якія дазваляюць нам называць выдзеленыяэлементы.

У эстэтыцы існуе паняцце «эстэтычны кругагляд», на якое скла-даецца штодзённае навакольнае асяроддзе, да якога чалавек пры-выкае і якое часцей за ўсё фарміруе яго густ. Адчуванне прыгажосціпрыроды з’яўляецца першапачатковай асновай усіх эстэтычныхперажыванняў. На старонках дзённікаў Марыя Дамброўская вельмімнога месца адводзіць апісанню прыгажосці прыроды. Яна з за-хапленнем любуецца паркамі, якія называе стараннай прыгажос-цю, створанай толькі для чыстай радасці вачэй. Раем для вачэйпісьменніца называе прыроду ў кастрычніку, снежні, калі дрэвымаюць іншыя колеры: падчас замаразкаў яны мігацяць усімі адцен-нямі карычневага, ружу, золата, цёплай папялятасці; падчас адлігі –яны чорныя, мокрашэрыя, аксамітныя, эбенавыя. Трава мае колераліўкава-жоўты, а азімыя – яскрава зялёны. Дамброўская часта пад-крэслівае ў дзённіках атракцыйнасць такой прыроды. Прыкметна,каб засяродзіць увагу чытачоў на гэтай прыгажосці, пісьменніцавыкарыстоўвае складанае прыслоўе «папялята-бела-іржава-залаці-ста-шэра-бура». Такі вобраз зімовага лесу Дамброўская параўно-ўвае да самых прыгожых зімовых малюнкаў ці нават шэра-белыхкітайскіх акварэляў XII ст. [3, c. 216].

Прыгажосць пісьменніца адчувае спецыяльным пачуццем,уразлівым на колер і на тэмпературу. «Zrobiіa siк wprost przecudnapogoda. Przezroczyste perspektywy, zupeіnie wіoskie niebo. Nadwieczorem pojechaliњmy do Szreсska. Miasteczko bardzo іadniewygl№daіo przy zachodz№cym sіoсcu. Szafir, koral, szmaragd to byіykolory, ktуre jaskrawo dominowaіy. Woda, niebo, і№ki, czerwieс dachуw.A w samym rynku domki szare i kryte gontem miaіy przecudne tonyoksydowanego srebra» [2, c. 135]. Назіраючы за прыродай, Дамброў-ская часта падкрэслівае, што раніца пасля дажджу або вечар з цём-наружовым небам, на якім адбіваецца чорная, нібыта сапраўднаяяпонская аквакэля дрэваў, – гэта гатовы мастацкі твор. Са спачу-ваннем адзначае, што шмат людзей гэтага не заўважае і жыве безтакой прыгажосці, тым самым абядняе сваё жыццё.

166

Марыя Дамброўская бачыць прыгажосць не толькі ў прырод-зе, але і ў інтэр’еры. Дастаткова, каб усё выглядала скромна, былоадноўлена (памалявана ў белы колер), і тады пісьменніца схільнапрызнаць гэта прыгожым. Чысціня, прывабная дэкарацыя з кветак,якія цвітуць, ствараюць уражанне раскошы [4, c. 147].

Прыгажосць існуе і ў музыцы Бетховена, Шапэна, Манюшкі,Лютаслаўскага і інш. Найбольш уражваў Бетховен, паколькі ў ягомузыцы арганічна спалучаліся радасць і глыбокі трагізм жыцця.Дамброўская высока цаніла культуру выканання, беззаганную дык-цыю, «інтэлігентнасць у падаванні і тэкстаў, і мелодыі» [5, c. 56].

Катэгорыя агіднасці ў адрозненне ад катэгорыі прыгажосцізначна радзей сустракаецца ў «Дзённіках» М. Дамброўскай. Агід-ным быў названы шэры, брудна і вульгарна апрануты натоўп. Па-колькі пісьменніца ніколі не акрэслівала асобнага чалавека як брыд-кага, тут спецыяльна было выкарыстана слова «натоўп», што даз-воліла назваць не чалавека, а насы, мышыныя хвосцікі, сплеценыяна галаве, змучаныя, спрацаваныя твары. Такі натоўп не заспакой-вае патрэбы прыгажосці. Аднак Дамброўская спрабуе ўбачыць пры-гажосць звыклых шэрых людзей. І прыходзіць да высновы, штосярод прыгожага атачэння кожны можа стаць прыгожым. Некато-рыя мясцовасці былі таксама названы агіднымі: «Osady i wioskiwygl№daіy obmierџle, brudne i brzydkie – bez њladu jakiejkolwiekpotrzeby piкkna» [6, c. 248]. Як слушна заўважае пісьменніца, мані-фестацыяй такой патрэбы можа быць нават хатка самага простагачалавека. А тут перад вачамі былі бруд, беднасць, неахайнасць,стрэхі западаліся, на іх парастаў стогадовы мох.

Дамброўскую характарызавала нязвыклая ўражлівасць на па-вабы прыроды. Гэта была адна з рысаў, якая прысутнічала ў жыцціад ранняга дзяцінства і да канца жыцця.

Дзённікі сведчаць аб тым, што Дамброўская-пісьменніца заў-важала ўсе праявы прыгажосці, паказала іх ролю ў жыцці чалаве-ка. Эстэтычная катэгорыя прыгажосці ў яе творчасці дамініруе надэстэтычнай катэгорыяй агіднага.

Spis literatury

1. D№browska, M. Dzienniki 1914-1945 / M. D№browska; wybуr, wstкp iprzypisy T. Drewnowski. – Т. 1. – Warszawa, 1998.

2. D№browska, M. Dzienniki 1914-1945 / M. D№browska; wybуr, wstкp iprzypisy T. Drewnowski. – T. 2. – Warszawa, 1999.

167

3. D№browska, M. Dzienniki 1914-1945 / M. D№browska; wybуr, wstкp iprzypisy T. Drewnowski. – T. 3. – Warszawa, 2000.

4. D№browska, M. Dzienniki powojenne 1945–1965 / M. D№browska;wybуr, wstкp i przypisy T. Drewnowski. – T. 1. – Warszawa, 1997.

5. D№browska, M. Dzienniki powojenne 1945–1965 / M. D№browska;wybуr, wstкp i przypisy T. Drewnowski. – T. 2. – Warszawa, 1996.

6. D№browska, M. Dzienniki powojenne 1945–1965 / M. D№browska;wybуr, wstкp i przypisy T. Drewnowski. – T. 3. – Warszawa, 1996.

7. D№browska, M. Czy piкkno zobowi№zuje? / M. D№browska // Pion. –1935. – Nr 36. – S. 2-3.

УДК 821.162.1

Ольга Панькова, Евгений ПаньковГродно

ГРАНИЦЫ ЖАНРОВЫХ ЭКСПЕРИМЕНТОВВ ПОЛЬСКОЙ ПРОЗЕ ПОСЛЕ 1956 ГОДА

Тенденции, характерные для прозы XX столетия, с помощьюкоторых изменяется реалистический тип повествования, основы-ваются на процессах трансформации единой картины мира и пред-ставления о человеке как психически гармоничным и полностьюобъяснимым общественным феномене. Писатель в такой ситуацииговорит о себе как о средстве познания реальности. Это означаетвозвращение к автобиографическим, индивидуалистическим фор-мам. Повествование насыщается рассуждениями, рефлексией, ме-дитацией. В изменениях прозы после 1956 года существенную рольсыграло возобновление прерванных контактов с различными на-правлениями мировой литературы. Место главного героя в новыхпроизведениях принадлежит автору, биографию которого читательузнает из внелитературных источников. Изменение роли авторавлечет за собой иное отношение ко всему повествованию. С этогомомента оно переходит в состояние совокупности различных мне-ний, имеющих индивидуальный подход к реальности. Повествова-тельная интрига уступает место эссеистическому изложению, ко-торое достаточно свободно использует различные темы. В то жевремя функция центральной и как бы привилегированной темыпринадлежит самому процессу творения. Становится более весо-мой роль автора как интеллектуала, литератора и писателя.

168

1956 год ознаменовал собой новый этап в развитии польскойлитературы. Выступления деятелей культуры усилили остроту по-литических, идеологических и художественных дискуссий. Пере-осмыслению подверглась проблема значимости литературы первойполовины пятидесятых годов, пропитанной духом схематизма, со-здавшей неадекватный образ реальности. Примером реакции навоздействие такой литературы могут служить произведения Кази-межа Брандыса «Мать королей» (1957) и Тадеуша Конвицкого «Ра-порт из осажденного города» (1956), стремящиеся найти новыеоценки послевоенной действительности. В прозе именно этого пе-риода, объединяющей схемы традиционного романа с элементамидневника и репортажа, появляются первые проявления структур-но-жанровых изменений. Тенденция к сближению беллетристикии так называемых нелитературных жанров обусловила появлениеособой жанровой формы, которую Анджей Кийовский назвал «днев-никово-лирическим гибридом» [1, c. 11]. Изменения в реалисти-ческом повествовании нашли свое выражение в иных принципах,лежаўіх в его основе. Место изложения, которое представляло со-бой сочетание прямой зависимости и проявления внелитературнойреальности, занимает изложение осмысливающее, моделирующее,конструирующее образ литературной реальности. Кризис традици-онной модели реалистического повествования стал в дальнейшемпричиной возникновения еще одного типа прозы. Речь идет о про-изведениях, в которых представление тех или иных событий связа-но с процессами мышления. Процесс творчества имеет прямую за-висимость от восприятия произведения. Такие проявления художе-ственной ценности человека открывают широкие возможности дляразвития литературы в философском аспекте. Использование сти-листической техники, относящейся иногда к области языковых эк-спериментов и служащей посредником между индивидуумом имиром, позволяет обращаться к актуальной тематике.

Среди главных отличительных особенностей современного ис-кусства Хосе Ортега-и-Гассет называет его дегуманизацию: «...вневсякого сомнения, – отмечает он, – существует стремление к пури-танству в искусстве, что вызывает постепенное исчезновение эле-ментов человеческих, слишком человеческих (...) В ходе этого про-цесса может возникнуть ситуация, когда все относящееся к человекустанет настолько слабым, что будет почти незаметным» [2, c. 217].

Современное искусство во всех своих проявлениях – это, помнению испанского философа, реакция на романтическое и нату-ралистическое искусство XIX века, которое понималось как отра-

169

жение реальности, «наблюдаемой через восприятие ее индивидуу-мом» [2, c. 302].

Главным объектом исследований польской послевоенной ли-тературы является человек и окружающая его реальность. Искус-ство, художественная форма выступают в данном случае как нечтовторостепенное и служебное. Реальность существования призванастать средством объективизации творческой индивидуальности,способом общения с читателем.

Фрагментарность, размытость тесной причинно-следственнойзависимости, а, следовательно, явственная иногда нелинейность,эссеизация повествования – все это способствовало появлению про-изведений, радикально изменивших наши представления о литера-туре. К данному типу прозы следует отнести «Календарь и песоч-ные часы» (1976) и «Новый мир и окрестности» (1986) Т. Конвиц-кого, романы-репортажи, содержащие, кроме прочего, коммента-рий предыдущей творческой деятельности автора. Подобный ха-рактер носит также «Высокий замок» (1961) С. Лема, где поэтикаавтобиографии выводится из рассказа о творческом созревании, эссеоб искусстве и своеобразного дневника, повествующего о прочи-танных книгах. Вырванные из собственных контекстов элементымогли бы стать цитатами из реальности, объединиться в новые,сформированные автором, конструкции. Не только литература мо-жет приближаться к реальной жизни, но и жизнь может обращать-ся к искусству. Это утверждение является одной из наиболее значи-тельных эссеистических проблем прозы Мирона Белошевского«Дневник варшавского восстания» (1970), «Доносы действитель-ности» (1973), отвергающей основные жанровые концепции. Бело-шевский окончательно отказался от обращения к тому типу прозы,который был связан с предыдущими традициями и основывался нена отрицании, а на разнообразных их модификациях. Жанровыеконструкции обеспечивали художественное оформление текста, ноставили под вопрос его отношение к реальности. В своих произве-дениях Белошевский сознательно обращался к формам, находящим-ся на границе литературы, – дневник, репортаж, заметки и т.д. Вэтих жанровых построениях чрезвычайно выразительно проявля-ется фигура рассказчика, сознание которого идентично либо при-ближено к сознанию автора. В данном случае не имеется в видусам автор, а его память, сумма впечатлений, способность чувство-вать и размышлять. Повествователь в текстах Белошевского не стре-мится обратить все внимание читателя только на себя, рассказы-вая, в свою очередь, о других людях, событиях, ощущениях. В его

170

произведениях можно отыскать и иные проявления кризиса тради-ционной прозы.

Автобиографические тенденции наблюдаются также в твор-честве Романа Братного («Двадцатилетние колумбы», 1957). Выхо-дят в свет «Голубые странички» (1956) Адольфа Рудницкого. Всеэто было фактом возникновения небольших эссе, при помощи ко-торых автор реагировал на окружающую действительность. Сюдамогли быть отнесены театральные постановки, спортивные матчи,книги, фильмы – словом, все те проявления повседневной жизни, вкоторых писатель находил отражение каких-либо существенныхсобытий современности. Именно к этому периоду относится появ-ление «Писем к пани Зет» (1958) Казимежа Брандыса. В данномпроизведении используется форма открытого повествования, когдаотдельные фрагменты текста приобретают структурные особенно-сти небольших эссе и объединяются посредством влияния автора-повествователя [3].

Для рассматриваемого периода характерно также появлениежанровых форм, художественную основу которых составляет не-обходимость введения в произведение реальных лиц, ситуаций исобытий, поддающихся легкой идентификации с биографией ав-тора. Использование этого приема можно наблюдать в романахВитольда Гомбровича «Транс-Атлантика» (1953) и «Порнография»(1960). «Транс-Атлантика» имеет все черты художественной мис-тификации. Гомбрович охотно обращается к пародированию из-вестных произведений, являющихся фундаментом стереотиповпольской культуры: к «Трилогии» (1884, 1886, 1888) Генриха Сен-кевича, к «Пану Тадеушу» (1834) Адама Мицкевича и к «Дневни-кам» (1691–1695) Яна Хризостома Паска. Роман напоминает ста-рошляхетскую гавэнду как относительно способа повествования,так и языковых особенностей. Имитация старопольской языковойсреды служит приемом, акцентирующим внимание на философс-ком содержании романа. Деградацию повествовательной линииопределяет тот факт, что поле интересов читателя переносится всферу языковых экспериментов, являясь причиной качественныхизменений в художественной структуре произведения. Так, напри-мер, насыщение текстов автобиографическими факторами оказа-ло существенное влияние на постепенную беллетризацию доку-ментальной литературы. В «Дневнике» (1957–1966) В. Гомброви-ча была нарушена граница между искренним, спонтанным вос-приятием своих интимных ощущений и старательно обработан-ным, смоделированным литературным повествованием. «Днев-

171

ник» является констатацией не столько фактов, сколько мыслей,не столько верным свидетельством прошедшего, сколько осознан-ным самоанализом, иногда непоследовательным, ироничным, пол-ным мистификаций изложением философии автора и интеллекту-альной провокацией. Автобиографичность «Дневника» представ-ляется целесообразным признать видом «литературы традиции»,основанной на художественных экспериментах и формированиисовременной эстетики.

Эссеистика Чеслава Милоша объединяет в себе черты соб-ственно эссе и воспоминаний (дневника). Автор вводит фрагментыпоэтических произведений, комментарии и критические оценки,стремясь создать новую, некритическую, внежанровую форму ли-тературности произведения [4]. Отождествлением автора с пове-ствователем отличается проза Анджея Бобковского, представляю-щая собой синтез дневника, рассказа и публицистического выступ-ления («Очерки пером», 1957, «Coco de Оro», 1970). К рассматри-ваемым литературным конструкциям обращается и Г. Херлинг-Груд-зиньский в «Дневнике, написанном ночью» (1973–1984). Постоян-ное использование автобиографических элементов служит формаль-ным свидетельством достоверности. Имеется в виду, безусловно,определенная форма игры с читателем, а не автобиографизм в пол-ном смысле этого слова. Расширение процессов самоанализа и со-держательности позволяет говорить о субъективных факторах твор-чества. Повествование, формирующееся на основе индивидуаль-ных медитаций, отличается присутствием эмоциональности. Мо-нологизм создает определенный интеллектуальный климат произ-ведения и является свидетельством заинтересованности автора про-блемами современной ему эпохи [5].

Такой способ восприятия реальности основывается на выбо-ре тех или иных факторов сознания, переосмыслении их передновым процессом творчества и открытии новых интеллектуаль-ных значений.

Современная польская литература вобрала в себя лучшие чер-ты классического наследия, его демократизм, богатство художе-ственных средств, неразрывную связь с историческими процесса-ми, одновременно она обогащается новыми явлениями, свойствен-ными литературным произведениям целого столетия: философскойнасыщенностью, психологической глубиной, своеобразными нова-торскими приемами, стремлением связать эксперимент с потреб-ностями эпохи.

172

Список литературы

1. Kijowski, A. Kwadratura koіa / A. Kijowski // Twуrczoњж. – 1960. – № 8. –S. 11-12.

2. Ortega у Gasset, J. Dehumanizacja sztuki i inne eseje / J. Ortega уGasset. – Warszawa: PWN, 1980. – 426 s.

3. Goldmann, L. Socjologia literatury: stan obecny i zagadnieniametodologiczne / L. Goldmann // W krкgu socjologii literatury. – Warszawa:PWN, 1977. – S. 48–69.

4. Markiewicz, H. Gіуwne problemy wiedzy о literaturze / H. Markiewicz. –Krakуw, Wyd. Literackie, 1976. – 164 s.

5. Miodoсska-Brookes, E. Genologia polska / E. Miodoсska–Brookes,A. Kulawik. – Warszawa: PWN, 1983. – 546 s.

УДК 821.161.3 (А. Карпюк)

Ала ПетрушкевічГродна

ГАРОДНЯ І ГАРАДЗЕНЦЫ Ў РАМАНЕ АЛЯКСЕЯ КАРПЮКА«КАРАНІ»

Раман «Карані» гарадзенскага празаіка Аляксея Карпюка маевыключнае значэнне для ўсіх, хто звязаны з Гародняй, бо ў нашайайчыннай прозе другой паловы ХХ стагоддзя, бадай, не знойдземгэткага вялікага, шырокамаштабнага мастацкага палатна, дзе б нашгорад быў намаляваны з шчырай любоўю, з веданнем «жывой» гісто-рыі праз успрыняцце яе чалавекам, на вачах якога многія падзеігэтай гісторыі тварыліся. Такім з’яўляецца галоўны герой твораЛаўрэн Маркевіч – вырванае з роднай глебы старое дрэва, караніякога, аднак, засталіся там, дзе пражыў усё сваё нялёгкае жыццё.

Гэта адзін з самых кранальных твораў беларускай літаратуры,які ўздымае балючыя праблемы адрыву ад родных каранёў, стратыроднасці між прадстаўнікамі розных пакаленняў, адчужанасці міжроднымі, кроўнымі людзьмі і між людзьмі наогул, што вядзе данепапраўных стратаў, да трагедыі.

Апроч гэтых праблемаў, важнае месца займае праблема гарад-скога жыцця, горада як месца, дзе сканцэнтравана спрадвечная куль-тура рэгіёну. Вобраз горада паўстае як жывы, надзвычай складаныарганізм, што патрабуе клопату, догляду, паважлівага стаўлення ўсіхягоных жыхароў. У мастацкай прасторы рамана горад выступае не

173

толькі месцам, дзе жывуць людзі-сучаснікі, гэта і горад юнацтвагероя, што прыпала на перыяд міжваеннага дваццацігоддзя, і Га-родня адразу пасля апошняй вайны.

Большасць насельнікаў, герояў рамана, успрымаюць горад яктолькі зручнае для існавання месца. Горад жа як асяродак культу-ры, як гістарычная каштоўнасць для іх перастае існаваць. Наводне-ны людзьмі малаадукаванымі, мяшчанамі, што так і не далучылісяда праўдзівай гарадской культуры, а адначасна культуры нацыяналь-най, беларускай, але старанна перарабляюць выгляд і сутнасць Га-родні на свой густ, ён пачынае страчваць старадаўні імідж коліш-няй каралеўскай сталіцы.

З вуснаў сыноў Лаўрэна ўвесь час гучыць гонар за свой горад.«У нашым горадзе», – бясконца паўтараюць звычайныя вясковыяхлопцы, якія ў горадзе выконваюць тую ж фізічную працу, якуюяны маглі б мець і ў вёсцы. Але ў вёсцы не было б гэткіх прываб-ных матэрыяльных выгодаў. Штосьці чулі яны пра гісторыю гора-да, але якія ж прымітыўныя, «у адну столку» і іх веды. Нават эле-ментарныя вяршкі культуры недаступныя ім, бо нахватацца бракуечасу дый жадання, бо няма патрэбы. Бо і так, на першы погляд,пачуваюцца няблага ў тым горадзе.

Героі нагадваюць сатырычныя вобразы адрачэнцаў ад свайго,роднага, беларускага, якія намаляваныя нашымі класікамі яшчэ напачатку ХХ стагоддзя. Гэта тыя ж Пранцішак Пустарэвіч з камедыіКаруся Каганца «Модны шляхцюк» ці Адольф Быкоўскі з знакамі-тай Купалавай «Паўлінкі». З якой пагардай гавораць сыны Лаўрэнапра вёскі, адкуль выйшлі: «Мы ж з культурнаго горада, дзе толькікаралі ды цары калісьці жылі, а не з якой-небудзь Гнойніцы, задры-паных Гібуліч ці Сыраежак» [1, c. 23]. У гарадах спрадвеку поруч зкіроўнай элітай жылі іншыя сацыяльныя слаі, прадстаўнікі розныхпрафесій: інтэлігенцыя, рамеснікі, гандляры, рабочыя – асноўныянасельнікі. Затое ніколі ў Гародні не жылі цары. З’яўленне ж у на-шым горадзе цара суседняй дзяржавы Пятра І звязанае з складанайваеннай сітуацыяй. Гэтае элементарнае неразуменне сыходзіць ізноўжа з дэфармаванага пачуцця гонару за месца свайго жыхарства.

Горад у разуменні такіх людзей – гэта праўдзівы «кірмаш фа-набэрыстасці», дзе кожны мусіць мець пэўныя матэрыяльныя даб-роты, між якіх машына – не столькі прадмет першай неабходнасці,колькі адзнака прэстыжу, гонару, калі чалавек без машыны лічыц-ца непаўнавартасным: «У горадзе кожны нават жук і жаба маюцьяе. У горадзе без машыны ты – не чалавек нават, дальбо!.. Нуль,шчэ і без палачкі!» [1, с. 25]. І таму галоўны клопат гэтых людзей –

174

грошы, што і прывяло да рашэння прадаць бацькаву хату, вырвацьстарога чалавека з роднага гнязда.

Але ў хвіліны сапраўднай шчырасці гэтыя колішнія дзеці вёскіраскрываюць сваю душу, а там – вялікая і ім жа самім незразумелаялюбоў да родных мясцінаў, куды цягне «бы магнітам якім, хоцьехаць туды чамусь і страшно – як на экзамены на катэгорнасць» [1,с. 244]. Пачуццё страху ў гэтым прызнанні сына старому бацькутлумачыцца спрадвечным існаваннем той даволі жорсткай вяско-вай меркі, якою вымяраецца чалавечая вартасць, людскасць. Бо ча-лавечае жыццё тут навідавоку. І здаць важны экзамен на самую важ-ную «катэгорнасць» – чалавечнасць строгім суддзям – аднавяскоў-цам, якія пра цябе ведаюць больш, чым ты сам, вельмі няпроста.

Вобраз Лаўрэна Маркевіча ў многім супрацьпастаўлены воб-разам сыноў. Выгоды горада ён успрымае з пачуццём вялікай па-вагі да людской працы, з радасцю ад таго, што і звычайны працоў-ны люд мае мажлівасць карыстацца тым, што раней было даступнатолькі прывілеяваным, гаспадарам жыцця. Усё для яго цікава, дзіўна.Стары, малапісьменны чалавек, ён задумваецца над гучаннем сло-ва, на інтуітыўным узроўні здольны адчуваць яго.

Неразуменне, неадчуванне душы горада характэрна не толькілюдзям невысокай адукацыі, што выраслі ў іншым, вясковым ася-роддзі, але і гэтак званай інтэлігенцыі, людзям разумовай працы,ураджэнцам Гародні, якія, здавалася б, непасрэдна, па абавязку сваёйпрацы, павінны ведаць, разумець адметнасць горада, клапаціцца праяго. Такой у рамане паўстае нявестка галоўнага героя Лаўрэна, ка-бета з нетутэйшым імем Кіра, што працуе ў музеі, праводзіць экс-курсіі па гістарычных мясцінах горада, знаёміць з помнікамі архі-тэктуры. Але якія ж неглыбокія, «рафінаваныя» яе веды пра гісто-рыю, якую яна зусім не разумее, не адчувае.

Лаўрэн, чалавек невысокай адукацыі, але высокай народнайкультуры, разумее гэтую няшчырасць, штучнасць, абыякавасць такіх«экскурсаводаў» да сваёй справы. І ён выказвае гэта. Але выказвае ўсваіх непрамоўленых, унутраных маналогах, бо большую прасторутвора якраз і займаюць маналогі галоўнага героя, якія ніколі не быліпачутымі тымі, хто жыў побач. Яшчэ з маладосці, часоў службы ўвойску, наш герой памятае пра гісторыю стварэння праваслаўнагахрама – Пакроўскага сабора на пачатку мінулага стагоддзя ў гонаргарадзенцаў, што загінулі ў руска-японскай вайне. Неаднойчы чытаўтое на памятнай шыльдзе. Пачуўшы аповед нявесткі-экскурсавода,Лаўрэн у душы абураецца: «Заглянула б хоць раз у сабор сама, пра-чытала б, што стаіць на той дошчачцы, і людзям так бы гаварыла!..

175

Але што зробіш, калі ты, нявестачко, якаясьці вучоная траскотка.Нават турыстаў сваіх лянуешся вывесці з аўтобуса на вуліцу, каб дасабора прыглядзеліса бліжэй, каб яшчэ панюхалі муры ды мо наватпамацалі пальцамі» [1, с. 120]. Аповед экскурсавода Лаўрэн вельмідакладна называе агіткай, якую ніхто і не слухае.

Горад – гэта шматлікія дарогі, што злучаюць вуліцы, сцяжы-ны ў парках, скверах, лясных масівах. Але вельмі рэдка яны здоль-ны злучыць чалавечыя лёсы. Жыццё людское ў горадзе схавана засценамі дамоў. Замкнутая прастора горада спрыяе адзіноце. Важ-ную ролю ў гарадской прасторы адыгрывае топас акна як мажлі-васць для чалавека далучыцца да свету жыцця іншых. Твар старогачалавека ў акне, якому толькі і засталося, што назіраць за жыццёміншых, бо сваё ўжо аджыта, – гэтая карціна падкрэслівае адзін згалоўных матываў твора – смутку, адзіноты. Але герой АляксеяКарпюка яшчэ поўны сілаў, яшчэ здольны прыносіць іншым ка-рысць. Таму змушанае беспрацоўе ў горадзе становіцца для ягопакутай, у душы расце адчуванне непатрэбнасці. Прасторная ква-тэра сына становіцца бацьку праўдзівай турмой. Яму ж здаваласяна пачатку, што вокны ў дамах дзеля таго, каб адкрываць людзямсвет, той жа горад, кожнае па-рознаму, з новага ракурса. Вельміпаказальная ў гэтым плане сцэна, калі наш дапытлівы, цікаўны ге-рой падымаецца на апошні паверх шматпавярховіка і просіць у зусімнезнаёмых чужых людзей дазволу паглядзець на горад з акна. Аакно аказваецца занадта цесным, занадта мала прасторы адкрывае.І яму дазваляюць паглядзець з балкона. Гэтаму чалавеку мала свят-ла, свету, убачанага толькі з цесных рамак акна, яму патрэбны ўвесьгэты свет з жывымі людзьмі, з штодзённымі клопатамі.

Раман дае шмат цікавай пазнавальнай інфармацыі пра Гарод-ню. Напрыклад, колькасць хрысціянскіх храмаў у нашым горадзеда 1939 года – 12, сінагог – каля 60, адна мячэць. У будынках сён-няшняй тэкстыльнай фабрыкі колісь былі вайсковыя казармы, аназва гарадзенскага прадмесця Румлёва паходзіць ад слова «рум» –месца, дзе сплаўлялі сасну. У самым цэнтры горада, дзе месціццаколішняя анатамічка і гатэль «Нёман», калісьці было гразкае бало-та, што паказалі раскопкі пад кіраўніцтвам Міхася Ткачова. Давед-ваемся нават пра колькасць трубаў у аргане ў фарным касцёле. Былоб недарэчна, каб у вусны малаадукаванага селяніна была ўкладзенадакладная лічба. Безумоўна, ён не мог яе ведаць. Лаўрэн згадвае,як звонка, шматгалоса гучала песня, калі па горадзе маршыраваў іхстралковы полк: «Мелодыя на розныя галасы атрымлівалася ў іхмагутнай і складнай – бытта на ўсю вуліцу грымелі на свае сто двац-

176

цаць трубаў арганы з фарнага касцёла» [1, с. 61]. Аляксей Карпюкужывае прыём аўтарскага ўдакладнення, тактоўна папраўляючысвайго героя ў зносцы: «Дзядзька Лаўрэн памыляецца. Арган у фар-ным касцёле (фірмы «Вацлаў Бернацкі, Вільна») мае 30 рэгістраў іаж 2184 трубы і трубачкі» [1, с. 61]. Неаднойчы згадваюцца ў тво-ры перыядычныя выданні 20–30-х гадоў, грамадскія арганізацыіЗаходняй Беларусі. Аўтар ведае пра неабазнанасць сучаснікаў у гэ-тай, параўнальна нядаўняй гісторыі нашага Краю, таму вымушаныпраз зноскі тлумачыць сутнасць гэтых назваў.

Да ўсяго гэтага герой вельмі неабыякавы. Яму абыходзіцьусё, што адбываецца ў горадзе. Вось як, з несхаваным абурэннемі болем, ацэньвае аўтар праз рэпліку свайго героя, што ў такімразе не надта выбірае выразы, разбурэнне старога горада, знішчэн-не гістарычнай спадчыны, а гэтая тэма надзвычай актуальная:«Абодва прыземістыя будынкі ... нейкаму дурному начальніку ўжэпасля апошняй вайны надта, бачыш ты, перашкаджалі, і ён разбу-рыў іх!» [1, с. 64].

Турбуе героя засілле бюракратызму ва ўсіх сферах гарадскогажыцця, марнаванне часу на непатрэбныя мерапрыемствы, якія, даўсяго, часта праводзяцца без належнай падрыхтоўкі. Адзначае ён ітакую, на жаль, вельмі глыбока ўкаранёную заганную практыку:«Мало будзе народу, то вучняў са школы папруць – начальство веч-но на школьніках выязджае» [1, с. 156].

Цэлая галерэя гістарычных асобаў, што наведвалі Гародню цібылі звязаныя з ёю лёсам, паўстаюць у рамане. Гэта Юзаф Пілсудскі,тагачасны кіраўнік Польскай дзяржавы, знакаміты археолаг, засна-вальнік музею ў нашым горадзе Юзаф Ёдкоўскі, дзеяч беларускайкультуры Рыгор Шырма, паэт Пятрусь Макаль, археолаг МіхасьТкачоў, настаўнік з Гудзевічаў Алесь Белакоз, што і на старонкахтвора ўвесь у клопаце, якому аддаў большую частку свайго жыц-ця, – стварэнне музея ў роднай вёсцы, выкладчыкі універсітэтаКацярына Васільеўна Асокіна, Леанід Аляксандравіч Лінёў, ВасільПаўлавіч Казлоў.

Але найбольш старонак прысвечана асобе знакамітага гарад-зенскага паэта Міхася Васілька, чый яркі, самабытны талент асаб-ліва кранаў сэрцы простага люду. Аляксей Карпюк робіць знакамі-тага паэта даўнім, яшчэ з часоў службы ў польскім войску, сябрамгалоўнага героя. Гэта дае магчымасць аўтару расказаць пра многіястаронкі жыцця паэта, пра ягоныя погляды на грамадскі лад, праверу ў светлыя ідэалы. І ўсё гэта пададзена па-чалавечы, па-сяб-роўску хораша, праз успаміны галоўнага героя.

177

Вялікім ідэалістам быў Міхась Васілёк, верыў, што ў будучымбяскласавым грамадстве ўсё будзе дасканала. Лаўрэн згадвае прагэта, калі аналізуе сучасную яму сітуацыю ў гарадзе: п’янства, рас-пусту. З болем гаворыць герой, што грамадства працоўных, пра якоемарыў калісьці Міхась Касцевіч, атрымалася далёкім ад ідэалу.

Аўтар падкрэслівае недарэчнасць грамадскай сітуацыі, каліразумныя, таленавітыя людзі няздольныя атрымаць павышэнне паслужбе толькі таму, што не з’яўляюцца прыхільнікамі існуючайулады, калі не прымаюцца ніякія альтэрнатыўныя погляды. Згад-вае выпадак, які адбыўся за польскім часам. Тады нашы маладыявайскоўцы Міхась Касцевіч і Лаўрэн Маркевіч выдатна здалі эк-замен на эрудыцыю, але старшымі шаранговымі стаць так і незмаглі, бо з паліцыі прыйшла характарыстыка, дзе было напісана:«Постэрунак паліцыі панствовэй пасвядчае, што Лаўрэн Маркевіч,сын Яфіма, і Міхал Касцевіч, сын Юзэфа, да ўрада другой РэчыПаспалітай не лаяльныя, і паліцыя на гэта мае дастаткова фак-таў» [1, с. 137]. А «факты» гэтыя – дзейнасць у грамадскіх, куль-турных беларускіх арганізацыях. Але найперш – літаратурнаятворчасць на роднай мове. Прыніжэнне нацыянальнай годнасцібеларусаў, што мелі талент, імкнуліся да творчасці – звычайнаяз’ява ў адноўленай Рэчы Паспалітай. Гэта, аднак жа, нягледзячына пераслед, мела пэўны, найперш духоўны, супраціў. Шлях упаэзію Міхася Васілька ў гэтым плане надзвычай паказальны: «Нераз і не два выклікалі яго ў Скідэль на пастарунак, і паліцыянтяму казаў тады: «Ты школы не канчаў? Хадзіў толькі па яе калідо-рах, так? Таму, хаме, пільнуйся гною, свіней, быдла, а не вершыпішы! Пакінь гэта людзям адукаваным!» А Міхась потым назлоўсім панам ды паўпанкам стаў гэтым самым Васільком! Шчэ ірэдактарам у Вільні быў!» [1, c. 219].

Пра цікавы выпадак, да якога меў дачыненне сам Аляксей Кар-пюк, згадвае галоўны герой. На паэтычную сустрэчу з знакамітымземляком Міхасём Васільком у Скідэлі сабралася шмат народу,нельга было зайсці ў набіты бітком Дом культуры. Разам з вядо-мым творцам на сустрэчу прыехаў малады, у тым часе нікому невядомы празаік, якому грамада так і не дала слова, бо «ўзняласяцэлая бура: «Васілька-а!», «Міхася-а з Баброўні!», «Нашага паэ-эта»,«Толькі яго хо-очам!» [1, с. 157]. А выпадак гэты, што адначаснасведчыў пра сапраўды народную любоў простага люду да свайгопаэта («шпарыў пра тое, што было ў людзей на душы») і непрыняц-це чагосьці новага, невядомага, здарыўся з аўтарам твора, як пазна-

178

чае тое Аляксей Карпюк у зносцы. Гэта яго не пусцілі на сцэну, ямуне далі магчымасці выступіць.

Выснова, ацэнка, якую дае Лаўрэн Міхасю Касцевічу, змяш-чае ў сабе крытэрыі чалавека-працаўніка, хлебароба: «Васілёк –чалавек, які мог бы ўпэўнена сказаць, што жыў на свеце і хлеб еўнедарма» [1, с. 158].

Цікавай старонкай гарадзенскай гісторыі 30-х гадоў сталі «каш-танавыя бунты». Каштаны з даўніх часоў – самае распаўсюджанаеў нашым горадзе дрэва. З якой пяшчотай і захапленнем, быццамдасканалы твор у хрысціянскім храме, згадвае каштанавыя алеі ўчасе іх красавання галоўны герой: «Калі зацвіталі вясной гэтыя са-мыя каштаны, ад свечак у белых кандэлябрах не адарваць быловачэй» [1, с. 62]. Тагачасны гарадзенскі віцэ-прэзідэнт Цыдзік вы-рашыў знішчыць каштанавыя алеі, бо прызнаў гэтае дрэва нешля-хетным. Вось тады горад і ўскалыхнулі сапраўдныя бунты, якія ўнародзе назвалі каштанавымі: «Брыгады рабочых пачалі старыядрэвы пляжыць. Гродзенцы ўзбунтаавліся, паадбіралі ў рабочыхтапары, паламалі пілы і далі ім па карку» [1, с. 62].

Дзеля разгону бунту былі выкарыстаныя атрады паліцыі, мо-ладзевай ваенізаванай арганізацыі, а ў запасе трымалі яшчэ і вайс-коўцаў, якім на той час адмянілі палявое вучэнне. Гісторыя тагосупраціву ў нашым горадзе закончылася традыцыйна, не на карысцьгараджанам: «Дрэвы спілавалі – да апошняга, а завадатары бунтутрапілі ў халодную» [1, с. 62].

Самы зялёны раён нашага горада – Пышкі, улюбёнае месцаадпачынку гарадзенцаў. Аляксей Карпюк знаёміць нас з трагіч-най гісторыяй, што адбылася ў гэтай мясціне амаль стагоддзе таму,у гады Першай сусветнай вайны, калі Пышкі сталі брацкай магі-лай для колішніх салдат, скалечаных у часе баёў у руска-японскайвайне. Яны жылі ў Гародні ў прытулку, пабудаваным на сродкі,што засталіся ад пабудовы Пакроўскага сабора. 297 няшчасныхкалекаў на загад каменданта горада прывезлі ў Пышкі і, пастра-ляўшы, закапалі ў агульнай магіле. Германіі патрэбны быў тлушчдля тэхнічных мэтаў. Якім жа цынізмам вее ад запісу, які пакідаекіраўнік гэтай экзекуцыі ў сваім блакноце: «Каманду грабароў патлушч і косці на магілу ў Пышкі паслаць не раней лета 1916 года,калі целы рускіх канчаткова разложацца і прыгоднай сыравінайстануць» [1, с. 154]. Падзеі гэтыя адбываліся ў жніўні 1915 года.

Кайзераўскія войскі адышлі, магіла, пазначаная крыжом і жа-лезнай дошчачкай з лічбай 297, засталася. Але пасля апошняй вай-

179

ны была зруйнавана, а недалёка вырас новы помнік – тым, хто фар-сіраваў Нёман у 1944 годзе.

Пышкі – гэты праўдзівы помнік прыроды, безумоўна, здоль-ны супакоіць не толькі расхваляванага даўнімі згадкамі героя тво-ра Аляксея Карпюка, але і многіх гарадзенцаў, навеяць філасофскінастрой: «Пазіраючы на велічныя кроны і гонкія медзяныя сосны,адчуваючы пахі набрынялай вільгаццю ігліцы і кары, Лаўрэн рап-там адчуў усю марнасць сваіх клопатаў у параўнанні з адвечнымдыханнем гэтай мудрай, самастойнай, упэўненай, жывой і даскана-лай масы, адкуль, напэўна, выйшлі вытокі ўсіх продкаў, як і ягосамога» [1, с. 155].

Мудры стары чалавек, назіраючы за гарадзенцамі, услухоўва-ючыся ў іх мову, прыходзіць да цікавай высновы пра адметнасцьлюдзей, што жывуць у адным горадзе, пра тое, што ўсе яны, а гэтазначная доля люду прышлага з розных земляў, пажыўшы тут, набы-ваюць няўлоўнае падабенства. Разгадаць гэты феномен чытачу да-памагае аўтар, выкарыстоўваючы развагі акадэміка Д.С. Ліхачова:«Кожная мясціна ўплывае на паводзіны і на душы жыхароў... Тыясамыя вулачкі і закамаркі прымушаюць людзей бегаць і круціццадакладна гэтак, як бегалі і круціліся па іх сто гадоў таму. Той самыНёман, тыя ж высокія берагі, пляжы, лес, азёры, дажджы і вецерзмушаюць падобным чынам паводзіць сябе летам альбо – зімой...Чалавек потым і сам не заўважае, калі ўступіць у духоўную сувязьз тутэйшымі продкамі, стане мясцовым патрыётам і каранным «грод-зенцам» [1, с. 75].

У аснове жыццёвай філасофіі героя рамана «Карані» і ягонагааўтара тры галоўныя моманты, якія спрадвеку кіравалі светам, –парадак, сумленнасць, праўда. Гэта тры ісціны, па якіх сумленнычалавек вымярае вартасць свайго жыцця. Аляксей Карпюк, павод-ле шматлікіх успамінаў людзей, што блізка ведалі яго, ніколі неадступаўся ад гэтых праўдаў. Ён – адзін з тых гарадзенскіх твор-цаў, якія вярталі насельніцтву горада яго гісторыю, марылі, каб пас-паліты тутэйшы люд адчуў сябе сапраўднымі гарадзенцамі, гаспа-дарамі, спадкаемцамі старажытнай гісторыі, вартымі жыць у кара-леўскім месце.

Спіс літаратуры

1. Карпюк, А. Карані: раман / А. Карпюк. – Мінск: Маст. літ.,1988. – 351 с.

180

УДК 821.161.3

Аліна СабуцьГродна

ЛIТАРАТУРНЫ ДЫЯЛОГ: РЭЦЭПЦЫЯ ПРАЗ ПЕРАКЛАД

Тыпалагічныя аналогіі, сыходжанні і кантактныя сувязі яквынік культурных узаемін сёння вывучаюцца па-навуковаму кан-цэптуальна. Р э ц э п ц ы я – адзін з фактараў літаратурнага ўзаема-развіцця. Як і тыпалогія, кантакты, яна найбольш цесна знітаванаяз нацыянальнай гісторыяй, ментальнасцю; адзін з вагомых аспек-таў прысутнасці сусветнай літаратуры ў беларускай культурнайпрасторы. Так, згодна школьнай практыкі, узаеміны з літаратурамісвету якраз слаба, недастаткова выяўляюць непаўторнасць нацыя-нальнай літаратуры, «нацыянальнае» ў літаратурным творы. На-прыклад, агульнасць, падабенства, параўнальную тыпалогію, літа-ратурныя кантакты (пераклады, наследаванні, перайманні і інш.)або адрознасць рэаліяў беларускай і іншых літаратур народаў све-ту. Думаецца, беларуска-замежны літаратурны кантэкст у праграмепрадстаўлены фрагментарна, за выключэннем хіба што беларуска-рускіх і руска-беларускіх узаемадзеянняў. Таму дыялог нацыяналь-ных культур як закон развіцця сусветнай літаратуры хутчэй успры-маецца як «неарганічны». Часам такі «кантэкст» збядняе нацыя-нальную літаратуру, надае ёй неапраўданую штучнасць вядомыміімёнамі, што зусім недаравальна. У зведанай беларускай сітуацыі зілюзорнай самаізаляванасцю, засяроджанасцю толькі на сабе ды-лема сваё/чужое (як замежнае) якраз і не спрыяла ўстойліваму ста-тусу беларускага нацыянальнага менталітэту, светаадчування, урэш-це, збядняла яе ўнутраныя патэнцыі. «Кампаратыўнае літарату-разнаўства даўно ўжо пераканаўча давяло, што ўключанасць нацыіў сусветны кантэкст залежыць ад таго, наколькі гэтая нацыя самацікавіцца літаратурай іншых краін... Зацікаўленасць гэта правя-раецца, перадусім... наколькі трывала ўваходзіць літаратура на-родаў свету ў школьныя праграмы (падкрэслена намі. – С.А.)» [1,с. 11-12], – слушна даводзіла вядомы беларускі кампаратывіст, аў-тар навуковых прац па славістыцы, чэшскай літаратуры, сусветнайлітаратуры ХХ ст. I. Шаблоўская.

Насамрэч, каб сцвердзіць, што беларуская літаратура – сапраўдынацыянальная еўрапейская з’ява, неабходна ўсвядоміць: якое ж месца

181

адведзена беларусу ў пасадзе між еўрапейскімі народамі? Бо невыпад-кова ж сам М. Багдановіч дбаў, каб надаць беларускай паэзіі «большеўрапейскага выгляду», але не сумняваўся ў тым, што і еўрапейскаяпаэзія мае беларускае адгалінаванне. Недарэмна і своечасова падчаснашаніўскай дыскусіі 1913 года ставілася праблема еўрапеізацыі-са-мабытнасці беларускай літаратуры. Так, сапраўды, разглядаючы літа-ратуры з рознымі генетычнымі, тыпалагічнымі і кантакталагічныміадметнасцямі, варта згадаць пра непадробную паэтыку верленаўскагаверша ў М. Багдановіча, дантаўскія алюзіі ў творах Я. Купалы, най-дасканалейшыя дубоўкавы пераклады санетаў У. Шэкспіра, праметэізмМ. Танка, беларускі варыянт постмадэрнізму.

Ці, урэшце, разглядаць пераклад як найбольш рэпрэзента-тыўны від кантакту (дыялогу, палілогу) паміж нацыянальнымілітаратурамі, параўноўваючы сучаснае перакладазнаўства і сус-ветную тэорыю перакладу. Так, адзін з заснавальнікаў беларус-кай школы мастацкага перакладу Я. Семяжон мае багаты твор-чы вопыт: пераклад твораў з літаратур на 34-х мовах свету. Сён-ня нашы суайчыннікі могуць хваліцца шыкоўнымі перакладаміз Байрана, Гётэ, Дантэ. Апошнім часам беларусы перакладаюцьукраінцаў значна часцей, чым украінцы беларусаў. Паэта-інтэ-лектуала, «самага небеларускага» і адначасна нацыянальна-са-мабытнага Алеся Разанава ведаюць у Еўропе (па перакладах) нетолькі славяне. Майстра-віртуоз, аўтар намінаванай на Нобелеў-скую прэмію кнігі «Ксты» (2005), выдадзенай па-беларуску і па-ангельску, якую рэдагавалі эксперты з ЗША і Вялікабрытаніі,Р. Барадулін перастварыў Святое Пісьмо, фактычна праілюстра-ваў новую школу перакладу... Разам з тым, Вера Рыч і УолтэрМэй – стваральнікі паэтычных англамоўных анталогій, дзе са-мавіта выяўляецца «краса і сіла» беларускай паэзіі, хоць нам інельга (пакуль што) пахваліцца сталай школай перакладчыкаўангламоўнай мастацкай літаратуры на Беларусі. Або, няма ў насбеларускіх перакладаў (за выключэннем адной песні) гераічна-га сярэднявечнага эпасу паўднёвых славян пра Марка Каралеві-ча, пра Косава поле. Амаль што аддаленай застаецца ў айчын-ным літаратуразнаўстве беларуская мастацкая рэцэпцыя Чэхіі ічэхаў (Чэхія – прытулак для былых беларускіх прэзідэнтаў П. К-рачэўскага і В. Захаркі, паэткі-пакутніцы Л. Геніюш, якая, фак-тычна, паклала пачатак згаданай рэцэпцыі). Горш за тое, бела-рускую пісьменніцу С. Алексіевіч, якая піша па-расейску, не звялікай лагоднасцю прынялі, асэнсавалі па-сапраўднаму ў сваёй

182

краіне ў параўнанні з еўрапейскім прызнаннем і ганаровым уша-наваннем (13 замежных прэстыжных прэмій).

Такім чынам, рэцэпцыя праз пераклад набывае не толькі ма-стацка-эстэтычную, але і камунікатыўную ролю. Мастацкі пе-раклад – самакаштоўны літаратурны факт (часам – цэлая з’ява),які люструе тыпалагічнае вывучэнне літаратур, праблемнае, ком-плекснае вывучэнне сусветнай літаратуры (і – адпаведна – бела-рускага кантэксту). Невыпадкова У. Караткевіч у артыкуле «...Буд-зеш свой сярод чужых» назваў Байрана «вялікім англічанінам»,аднак, што важна, з істотным удакладненнем: «не англічанінам»,а «вялікім чалавекам», «які аднолькава належыць усім мовам іўсім народам зямлі» [2, с. 374]. I, з другога боку, што зусім нату-ральна, гэтаму «неспакойнаму Пегасу» (вызначэнне У. Калесні-ка) Уладзіміру Караткевічу карцела так годна, надзіва па-бела-руску згадаць і пра «нашага Фауста», Васіля Сёмуху, а іменна:«...з намі гаворыць вялікі Германец, але адначасова гэта гаво-рыць Беларус, што выказвае думкі Гётэ, як выказваў бы іх ён,але па-беларуску» [2, с. 409] (арт. «I наш Фаўст»). Так, пры кан-тэкстуальным вывучэнні літаратуры (калі параўноўваць праўдз-іва параўнальнае ў творы і ўмець бачыць «нацыянальнае» ў ім)мэтазгодна ўлічваць, што пэўная нацыянальная літаратураўтрымлівае сваю ўнутраную стадыяльнасць развіцця, уласнуюспецыфіку светаадлюстравання. Відаць, згодна шэкспіраўскаймаксіме «Сваёй прыродзе верны будзь».

Кожная нацыя мае сваю развітую мастацкую сістэму, свойНацыянальны Космас. Як і пераклад – сваю культуру творчасці(на мяжы мастацка-даследчыцкай). Праблема перадачы «нацыя-нальнага», ці т.зв. глыбокая нацыянальнасць перакладу абумоў-лены, зразумела, канкрэтна-нацыянальным выяўленнем. Так, ан-глійскае паэтычнае слова надзвычай лірычнае, беларускае ж –эпічнае, «густое». Або, у беларускіх мастацкіх тэкстах як адмет-ны знак нацыянальнай ландшафтнай прасторы – згарманізава-нае спалучэнне зямнога і нябеснага, дзе, па-купалаўску кажучы,«лунае мой дух». Любімая кветка ў Англіі – нарцыс, У Японіі –сакура. Тэма смерці – вечная тэма іспанскай і сусветнай паэзіі,фактычна забароненая ў беларускай савецкай літаратуры. Зга-даны пералік можна доўжыць... Невыпадкова апошнім часам уайчынным перакладазнаўстве заявілі пра сябе праблемы інтэрп-рэтацыі перакладчыка як сааўтара, праблема рэцэпцыі. Вядомыбеларускі тэарэтык перакладу В. Рагойша на пачатку 90-х гадоў

183

ХХ ст. звяртае ўвагу на першасны ў айчынным перакладазнаў-стве разгляд перакладу як дзейснага нацыяўтваральнага факта-ру [4, с. 225].

Так, у славянскай літаратурнай прасторы грані паэтычнай на-туры Р.Барадуліна кантактуюць з такімі рознастылёвымі паэтамі,як І. Драч, А. Вазнясенскі, Я. Еўтушэнка, Э. Межэлайціс, Б. Пастар-нак, іспанамоўныя Ф. Гарсія Лорка і Сэсар Вальеха, Карлас Шэр-ман і Крыстофер Леандоэр. Адметнасць барадулінскага метафарыч-на-гукапіснага майстэрства можна прасачыць і па паэтавых перак-ладах, і па стылі пісьма.

Ягоныя пераклады з рускай мовы лірыкі, скажам, Б. Пастар-нака дэманструюць віртуознае жывое захаванне адэкватнай інта-нацыі і найбліжэйшага гукапісу ў беларускай мове. Так, у духу па-старнакаўскай жывапіснай метафорыкі натуральна гучаць бараду-лінскія літаральныя (але не калькаваныя!) супадзенні. Параўнаем: у Б. Пастарнака: у Р. Барадуліна:

Текли лучи. Текли жуки с отливом, Цякло праменне і жукі з адлівам,Стекло стрекоз сновало по щекам. Стракозаў шкло хадзіла па шчаках.

[5, с. 27] [5, с. 26]Або:

Лодка колотится в сонной груди, Човен калоціцца ў сонных грудзях,Ивы нависли, целуют в ключицы... Вербы цалуюць навісла ў ключыцы...

[5, с. 53] [5, с. 52]

Як вядома, пры перакладзе мастацка-творчы ўплыў жыват-ворны толькі пры ўмове адчування прыроды мыслення паэта. «Ма-стацкі пераклад – гэта вынік творчасці, дзе валоданне мовамі, эн-цыклапедычная эрудыцыя, філасофска-лінгвістычны талент,індзейскі слых на падтэкставыя плыні, моцная нацыянальная свя-домасць і спрадвечнае імкненне да высокіх агульначалавечых каш-тоўнасцяў маюць аднолькавую інварыянтную сілу і праяўляюццаў моманты найвышэйшай гармоніі сферы інтэлекту з тонкім дыя-пазонам пачуццёвай сферы – якраз гэтыя моманты прынята назы-ваць натхненнем. Выкіньце хоць адзін з названых элементаў – івы атрымаеце не мастацкі пераклад, а штукарства... Таму калі га-ворка заходзіць пра пераклад паэзіі, трэба цвёрда ўсведамляць:толькі паэт можа перакласці паэзію (падкрэслена намі. – С.А.)»[3, с. 240]. Ярка выражаная метафарычнасць школы пісьма Я. Ку-палы, творчай манеры П. Труса, У. Дубоўкі і паэтычнага почыркуРыгора Барадуліна вызначае прыроду выяўленчых падабенстваўнайперш як генетычную. Традыцыйная меладычнасць ладу бела-

184

рускай мовы (адсюль – музычны метафарызм) родніць мастакоўслова. Адзнакі метафарычнага прыпадабнення мілагучнасці мовы,пашыранай таўталогіі, мяккай асанаванасці рыфмовак, нязмуша-нага наватарства – у народнай паэзіі. Стыль пісьма кожнага аўта-ра абумоўлены светапоглядам, літаратурным і жыццёвым вопы-там. Таму толькі вабныя грані майстэрскага почырку, скажам, зга-данага Б. Пастарнака ў пэўнай ступені «пераплаўляюцца» ў мыс-ленні Барадуліна-творцы.

Засваенне здабыткаў сусветнай (у тым ліку славянскай)паэзіі зусім не чужароднае беларусу. Аднак істотным падаеццатое, што ўзбагачэнне ідзе не праз перайманне, наследаванне,уплыў, а праз усведамленне ідэйна-творчага вопыту. Менавітагэты ўзровень узбагачэння люструе тыпалагічнае падабенстватворчых штрыхоў (заўважым – не творчасці) паэтаў зусім роз-нага ўзроўню мастацкага мыслення (у межах як нацыянальнай,так і еўрапейскай літаратур).

Беларуская рэцэпцыя сусветнай літаратуры (праз пераклад),на жаль, досыць абмежаваная, і, зразумела, патрабуе адпаведныхнавуковых даследаванняў, што мела б не толькі практычны, але ітэарэтыка-метадалагічны характар. Думаецца, што навукова-тэарэ-тычны патэнцыял беларускага літаратуразнаўства дастатковы, кабапраўдаць наспелыя патрэбы айчыннай кампаратывістыкі.

Спіс літаратуры

1. Шаблоўская, I.В. Сусветная літаратура ў беларускай прасторы:Рэцэпцыя. Тыпалогія. Кантакты / I.В. Шаблоўская. – Мінск: Радыёла-плюс,2007. – 304 с.

2. Караткевіч, У. Збор твораў: у 8 т. / У. Караткевіч. – Мінск: Мас-тацкая літаратура, 1991. Т. 8. Кн. 2: З жыццяпісу, нарысы, эсэ, публіцысты-ка, постаці, крытычныя творы, інтэрв’ю, летапіс жыцця і творчасці. – 95 с.

3. Рагойша, В. Пераклад як нацыяўтваральны фактар / В. Рагойша //Беларусіка = Albaruthenika: Кн. 1 / Рэд. А. Мальдзіс [і інш.]. – Мінск: На-вука і тэхніка, 1993. – С. 225–230.

4. Шэрман, К. Мастацкі пераклад і нацыянальная свядомасць / К. -Шэрман // Беларусіка = Albaruthenika: Кн. 1 / рэд. А. Мальдзіс і інш. – Мінск:Навука і тэхніка, 1993. – С. 238–242.

5. Пастарнак, Б.Л. Гарэла свечка... – Свеча горела...: Выбраныя вер-шы / пер. з рус. Р. Барадуліна / Б.Л. Пастарнак. – Мінск: Мастацкая літара-тура, 1990. – 141 с.

185

УДК 821.162.3

Светлана Гончарова-ГрабовскаяМинск

ИНТЕРПРЕТАЦИЯ МИФАВ ПЬЕСЕ А. КУРЕЙЧИКА «ПОТЕРЯННЫЙ РАЙ»

К библейской притче о Каине и Авеле в мировой литературеобращались Дж. Г. Байрон («Каин») и Дж. Мильтон («Потерянныйрай»), трактуя по-своему ее этический смысл. Следуя своим предше-ственникам, А. Курейчик в пьесе «Потерянный рай»17 (2002) даетновую, нестандартную трактовку библейскому сюжету, что позволи-ло связать описанное явление с неким универсальным бытийнымзаконом, выявить в нем глубинный экзистенциальный смысл. И в тоже время абстрагироваться, увидеть символы и знаки вечного, вне-временного, духовного. Драматург актуализировал морально-фило-софский смысл притчи, заставил современников задуматься над про-блемой выбора между Добром и Злом, приводя к мысли, что человекне должен утрачивать надежды на поиски Рая и у каждого к немусвой путь. Морально-философскую проблему А. Курейчик вывел науниверсальный уровень, последовательно разворачивая ситуациюэтического выбора.

Сюжетная структура «Потерянного рая» представляет модель«микротекста в макротексте», где макротекст (текст пьесы) воспри-нимается читателем через призму микротекста (библейской притчи),при этом макро- и микротекст зеркально отражаются друг в друге.Характерно, что автор использует разные варианты архаичного мифа,связанные с соперничеством двух братьев – доброго и злого, кротко-го и жестокого.

Внутренняя конфликтность пьесы строится на противостоя-нии между Каином и Авелем, их отношении к Богу, к миру, к поис-ку Эдема. Автор наделяет братьев диаметрально противоположны-ми характерами, воплощающими два полюса: добра – зла, матери-ального – духовного. Они выражают бинарные архетипы челове-ка: один – бунтарь, жаждущий знаний, свободы, решивший быть

17 Спектакль НАДТ им. Я. Купалы «Потерянный рай» (реж. В. Раевский) былпризнан лучшим спектаклем Международного театрального фестиваля в Черни-гове (Украина) и получил высокие оценки критиков на крупнейших международ-ных театральных фестивалях.

186

независимым от Бога; другой – покорный, послушный, верующийв Господа, умирающий с его именем на устах. Один послан, какговорит Ева, «устрашить меня и отца твоего, чтобы не забывали»,другой – ангел, «чтобы утешал нас и утолял печали наши» [3, с. 3].

В пьесе А. Курейчика Каин представлен благородным, муже-ственным, умным и вместе с тем физически слабым человеком –«худым» и «хилым». Автор идет по линии от противного: его Каин –носитель духовного начала, а не материального. Имя Каин свиде-тельствует о принадлежности к ремеслу (семантика корня qin - «ко-вать») [4, с. 197]. Существует и другое толкование (Каин от канна –«приобретать собственность»). Однако в пьесе, как и в Библии, он –земледелец. Но драматург, используя другие версии мифа, наделя-ет Каина талантом музыканта (хорошо играет на свирели), что былосвойственно его потомкам [2, Бытие 3–4: 22-23]. И в то же времяон – кузнец. Об этом мы узнаем в сцене борьбы с Авелем.

Образ Каина, созданный драматургом, сложен и противоречив.Каин с пониманием относится к отцу и матери, одобряет поискиЭдема. Он – их любимец. Мать называет Каина «отрадой», но уп-рямство сына вызывает у нее тревогу, так как сын не может сми-риться с тем, что Бог лишил отца Рая, фактически лишил его смыс-ла жизни. В восприятии Авеля Каин «болтун», «бездельник», уме-ющий «сказать нужные слова», «никогда ничем не доволен». Каинлюбит Бога и в то же время является носителем богоборческой идеи.

Поводом для конфликта между братьями послужило жертво-приношение Богу. Драматург сохраняет эту коллизию, но не следуетбиблейскому тексту [2, Бытие: глава 4 песни 1-8], таящему «загад-ку», связанную с мотивом преступления. Известны три его версии –зависть, ревность, гордыня. Каин восстал против воли Бога, не вы-держал испытания, был проклят и обречен на изгнание и скитание.На нем «каинова печать» – печать порока и преступления, печатьнераскаянной вины. В пьесе «Потерянный рай» Каин тоже прихо-дит в негодование, когда Господь принимает не его жертву, а Аве-ля. В нем зреет бунт, но не против Авеля. Он вступает в диалог-спор с Богом. Автора пьесы интересует не столько мотив преступ-ления, сколько ответ на вопрос, почему человек стремится найтиРай. Каин пытается понять, почему для отца поиски Рая стали це-лью жизни. Когда Господь ему предлагает остаться в Раю, он отка-зывается, просит простить и вернуть туда отца, но получает отказ.

Философская квинтэссенция смысла жизни раскрывается впопытке объяснить Богу, что значит для людей потеря Рая: «...безрая мы – ничто. Пока будет надежда, они будут искать его на земле.

187

Когда эта надежда исчезнет, они будут искать его на небе... Тольконадежда, что когда-нибудь люди попадут в рай, в вечное счастье,будет сдерживать их от зла» [3, с. 25].

Конфликтная ситуация разрешается трагически. В физическойборьбе с Авелем Каин первоначально проигрывает. А. Курейчикследует аггадической трактовке мифа: Авель «победил брата в борь-бе, однако, растроганный просьбой брата о милостыне, отпустилего, а затем тот убил Авеля» [5, с. 269].

Убийство брата – шаг к утверждению свободы, независимос-ти, попытка доказать Богу другую истину о человеке, доказать, чтозло царит на земле. Совершив убийство, Каин не раскаивается, асчитает себя богоравным: «Что, Господи, не ожидал? Я убил его.Убил! Ты знаешь, что я наделал? Ты думаешь, я убил своего брата,убил праведника, убил твоего избранника? Нет, я убил Твой образи подобие! Не будет больше игрушек. Не будет больше рабов... Ясвободен от Твоей воли. ... Я сравнялся с Тобой!» [3, с. 28].

Каина терзают противоречия, заложенные в природе человека(его величие и беспомощность перед тайнами бытия), поэтому онзол на Бога, на брата и на себя, его гложет гордыня, стремление квнутренней свободе и независимости: «Отныне каждый человекимеет выбор между добром и злом. И ему больше не понадобятсядля этого яблоки познания, он теперь может познать сам. Выбратьсам, без оглядки на твою волю. Может выбрать: убивать или мо-литься, верить или не верить, в кого верить и что считать добром излом. Больше нет ни одного закона. И больше нет одного Бога. Ядал людям то, чего не имели ни отец, ни мать, ни Авель» [3, с. 28].

А. Курейчик отступает от библейской трактовки и финала. Боготпускает Каина: «Ты теперь свободен. Ты и потомки твои. Народыже Авеля, народы Божьи никогда не появятся на земле» [3, c. 29].

Оригинальное авторское решение находит и мотив поиска рая.Отец прощает сына и отдает ему карту, на которой указано предпо-ложительное местонахождение Рая, надеясь на то, что сын осуще-ствит его мечту.

Драматург по-новому трактует и образ Авеля. Согласно Биб-лии Авель – первый мученик, первый гонимый праведник, с негоначинается ряд невинно убитых. Он несет в себе духовное нача-ло, он стремится отдать все людям и Богу, не привязан к земле,пасет скот. Однако семантика его имени связана со словом «тще-та», «суета». Как предполагают исследователи, возможно, «этоуказывает на краткость века Авеля, бесследно исчезнувшего с зем-ли» [4, с. 197].

188

В пьесе «Потерянный рай» он воплощает материальное начало.Ева характеризует Авеля как «буйного», «жестокого», «дерзкого» [3,с. 3]. Он физически сильный. Это подтверждает и сам Авель, говоря,что может «разорвать пасть льву», осознавая в себе дикую, необуз-данную силу. Авелю не нужен Рай. Он хочет жить там, где ему удоб-но: «...Чем плохо это место? Чего тут не хватает? Земля нормальная,леса нормальные, в реке рыба есть, овцы жиреют потихоньку... Чтоеще?» [3, с. 8]. Грубый и сильный, он в итоге выбирает путь смире-ния, отказывается от Рая небесного и собирается строить счастье наземле. Покорный и прагматичный, он не спорит с Богом, считая, чтотайна жизни должна остаться тайной, ибо так устроен мир. Он нестремится к познанию, ему «плевать на смыслы...».

Авель довольствуется только тем, что у него есть. О себе онговорит так: «Я человек прямодушный. Бога люблю. Справедли-вость люблю. Охотиться люблю» [3, с. 5]. Однако его поступки сви-детельствуют о другом. Он требует лучший кусок мяса, ведет себягрубо, высокомерно. Не духовная, а материальная пища являетсядля него главенствующей: «Лучшие куски должны принадлежатьлучшим», «Ешь, ешь. Надо есть мясо» [3, с. 5]. Он эгоистичен, го-ворит только о своем стаде, он черств к окружающим. Образ Авелядан в динамике. Он изменился после того, как стал избранникомБога (посветлел, стал рассудительным, уверенным в себе). Покор-ность Авеля, его смирение ярко проявляют себя в сцене после жер-твоприношения. Он не понимает и не принимает бунт Каина, непонимает и мотива его поступка, объясняя его завистью.

Драматург намеренно «смешал» различные версии библейс-ких преданий и расставил свои акценты на характеристиках брать-ев: слабый физически Каин силен духом, а сильный физическиАвель пассивен и покорен. Во всех библейских преданиях Каин –отрицательный герой, у А. Курейчика – положительный. Каин бо-рется за добро, но совершает зло, стремясь доказать Богу, что наземле царит жестокость. Автор изображает его личностью, стремя-щейся к познанию, к свободе и независимости, пришедшей к выво-ду, что только надежда на поиски Рая, вечного счастья, будет сдер-живать людей от зла. Каин – продолжатель идей Адама, а Авельстановится лишним, его смерть закономерна.

По силе своего мятежного духа, гордости, стремлению к сво-боде и познанию Каин А. Курейчика близок Каину Дж. Г. Байрона.И в то же время они различны. Байроновский герой одинок, иего бунтарство не имеет перед собой ясных перспектив и целей.Это бунт ради бунта. Да и отношение к Богу у них разное. Каин

189

А. Курейчика вступает с Богом в диалог, стремится быть независи-мым даже от него, протестует против покорности и рабства. Длябайроновского Каина Иегова символизирует мировое зло. Для негоРай – «лишь сон». Он враждебно настроен к родителям, обвиняетих в совершенном грехе (сорвали плод с Древа Жизни), жесток исилен. Он тоже бросает вызов Богу, Люциферу, окружающему миру:

Трудись, трудись!Но почему я долженТрудиться? Потому, что мой отецУтратил рай. Но в чем же я виновен? [1, с. 12]

Каин – религиозный фанатик. И убивает он Авеля, неудовлет-воренный политикой Рая, приведшей к изгнанию из него всех (тоесть первых людей), и отчасти (как это написано в Книге Бытия)потому, что жертвоприношение Авеля было более угодно божеству.Каин А. Курейчика не теряет веры в Рай, любит родителей и, на-оборот, старается им помочь. Он, подобно байроновскому Люци-феру, пытается доказать существование Зла наравне с Добром, рав-ноправие зла как силы, действующей на земле. Каин Байрона вос-стает против всеобщего повиновения, подчинения и рабства. В итогеон проклят Евой, его просят уйти из дому. Каин в пьесе А. Курей-чика прощен отцом, который надеется на то, что сын найдет Рай.

Другой у Байрона и Авель. В мистерии английского поэтаАвель покорен и добр, он воплощает трусость, страх и лицемерие.У Курейчика – физическую силу, дерзость и смирение.

В сюжетной основе «Потерянного рая» важную роль играетпритча-сон, неоднократно приходящий к Еве. Его сюжет метафори-чен. Борьба между львом и крокодилом вещала злую развязку брато-убийства, она символизирует борьбу двух братьев. Лев – метафораКаина. В библейской традиции образ льва амбивалентен: это дьяволи его слуги, безбожные тираны; образ «гремящего Господа Саван-ды» [5, с. 287]. Крокодил – метафора Авеля. Крокодил символизиру-ет ярость и зло, «эмблему плодовитости и силы». В тексте пьесыесть реплика Авеля: «Я могу разодрать пасть льву», подтверждаю-щая его сущность. Пролитая кровь, которую видит Ева, символизи-рует жертвоприношение. С одной стороны, это жертвоприношениеАвеля – кровь ягненка. С другой – кровь убитого Авеля. Красивый,златокудрый младенец, лежащий в цветке, олицетворяет продолже-ние жизни. В итоге мы узнаем о рождении у Адама и Евы младенца,что свидетельствует о продолжении рода человеческого.

Драма-притча «Потерянный рай» имеет кольцевую компози-цию, подчеркивая мысль о вечности и неизменности мира. Ее фи-

190

лософская квинтэссенция приводит к выводу о том, что на землепосле убийства Авеля Зло и Горе поселились в каждом человеке –потомках Адама и Евы. Но Бог дал людям надежду на поиски сча-стливой жизни, недосягаемой, как потерянный рай.

А. Курейчик показал бинарные модели этического выбора:одни, как «авели», равнодушные и прагматичные, покорно прини-мают действительность такой, какова она есть; другие – как «каи-ны», не утрачивают надежды и ищут Рай. Такова авторская поле-мика с общепринятым толкованием библейской притчи, попыткаэкстраполировать ее на современную ситуацию ХХІ века.

Список литературы

1. Байрон, Дж. – Г. Каин / Дж. – Г. Байрон // Байрон Дж. – Г. Избран-ные произведения: в 2 тт. – М., 1987.

2. Библия: книги Священного Писания Ветхого и Нового Завета. –Изд. Моск. Патриархии, 1956–1968.

3. Курейчик, А. Потерянный рай // А. Курейчик. [Электронный ре-сурс] [Режим доступа] http: // biblioteka.teatr-obraz.ru //node /1617.

4.Синило, Г.В. Древние литературы Ближнего Востока и мир Танаха(Ветхого Завета) / Г.В. Синило. – Мн., 1998.

5. Сініла, Г.В. Біблія як феномен культуры і літаратуры. / Г.В. Сини-ло. – Мн., 2003. – Ч.1. Духоўны і мастацкі свет Торы: Кніга Быцця.

УДК 821.162.1. 1-94

Andrzej SawinkowKrakуw

PROBLEM STEREOTYPУW I UPRZEDZEСPOLSKO-BIAЈORUSKICH WE WSPУЈCZESNEJ

LITERATURZE WSPOMNIENIOWEJ18

Problem relacji polsko-biaіoruskich we wspуіczesnej polskiej ibiaіoruskiej literaturze wspomnieniowej przekіada siк na szeroko pojкtestereotypy kulturowe. Skіadaj№ siк one na szereg ugruntowanych wkulturze uproszczeс semantycznych, za pomoc№ ktуrych czкstoartykuіowany jest wymiar stosunkуw spoіeczno-kulturowych miкdzy

18 Издается в авторской редакции

191

obu narodami [2, s. 147]. Problem уw dotyczy zarуwno wzajemnychuprzedzeс jak i sympatii.

Tematyce wzajemnych stereotypуw, jako najprostszego sposobuidentyfikacji narodowej, poњwiкcone s№ prace znanych polskichsocjologуw m.in. Ryszarda Radzika i Andrzeja Sadowskiego orazbiaіoruskich naukowcуw: historyka Alesia Smalanczuka iliteraturoznawcy Pawіa Tierieszkowicza, ktуrzy s№ zgodni w kwestiirozumienia kluczowych mechanizmуw ich powstawania. Tierieszkowiczanalizuje m.in. znane z tradycji mуwionej porzekadіa biaіoruskie, wktуrych wiernie odtworzony jest stosunek Biaіorusinуw do Polakуw iRosjan. Skіada siк na nie barwny i peіnowymiarowy obraz zarуwnotych, ktуrych te porzekadіa przedstawiaj№, jak rуwnieї i samychprzedstawiaj№cych, czyli Biaіorusinуw. Jak moїna wnioskowaж na ichpodstawie, jeszcze na przeіomie XIX i XX wiekуw Polacy nie wypadaliw tych porzekadіach najgorzej. Przysіowia biaіoruskie ujmowaіyPolakуw w sposуb tradycyjnie ironiczny i zazwyczaj z perspektywychіopskiego niezrozumienia dla wielkopaсskich zachcianek. Polak wstereotypie Biaіorusina nieustannie pozostawaі «panem», «ojcem» inauczycielem, co poniek№d mocno pokrywaіo siк z propolskimmyњleniem politycznym i orientacj№ kulturow№ уwczesnego Biaіorusina.Nawet bardziej «swoich» w tym wymiarze «Mazurуw», ktуrzy przecieї«panami» nie byli, wyrуїniaіa w oczach Biaіorusinуw iњcie paсskabuсczucznoњж i prуїniacki styl їycia (ochoczoњж do hulanek i awantur)[przykіady w: 2, s. 153]. Podstawowym jednak kryterium oceny Polakуwi polskoњci zarazem jest stan posiadania, a zatem esencja «paсskoњci».Tak wiкc nawet szlachcic pochodzenia kresowego, mуwi№cy w tymsamym co chіop narzeczu biaіoruskim, w oczach Biaіorusina stawaі siкPolakiem juї przez sam fakt swojej iњcie «paсskiej» zamoїnoњci. Wdziewiкtnastowiecznej i pуџniejszej polskiej literaturze wspomnieniowejmusiaі wiкc utrwaliж siк stereotyp Biaіorusina zgoіa odmienny niї dziњ.Biaіorusin byі przede wszystkim wyznawc№ prawosіawia, a wiкc juїprzez to w znacznym stopniu nie-Polakiem, czіowiekiem «ciemnym» ibiernym, acz bardzo uczynnym i pracowitym – na wіasny «praktyczny»uїytek. Tym nie mniej dla klasy panuj№cej – Polakуw – byі «swoim»:obywatelem Rzeczypospolitej Obojga Narodуw. W tym samym kierunkuewoluowaіy teї wspуlne «kresowe» stereotypy i na pocz№tku XX wieku.W okresie formowania siк Drugiej Rzeczypospolitej rz№d polskiprzedkіadaі swoje wyraџnie artykuіowane interesy narodowo-asymilacyjne nad roszczenia poszczegуlnych grup etnicznych nawschodnich rubieїach kraju; toteї o Biaіorusinach myњlano wуwczas wkategoriach zaledwie etnicznych, marginalizuj№c ich wіasne aspiracje

192

polityczne. Tego przykіadem byіo polsko-radzieckie porozumienie wRydze (1921 r.) i pуџniejszy podziaі dawnych kresуw na bardziejprorosyjskie (oddane ZSRR dla rusyfikacji) i niew№tpliwie propolskie –to jest te, ktуre wci№ї nadawaіy siк do polonizacji. Zapewne na nastrojachroszczeniowych polskich politykуw nie mogіy wуwczas nie zawaїyжutrwalone w уwczesnej prasie i literaturze (m.in. przez A. Kieniewiczai Z. Skirmunttow№) obrazy rabunkуw «paсskich maj№tkуw» przezchіopskich rebeliantуw z okresu powstania styczniowego oraz wydarzeсz lat 1905� 1907. Tak wiкc do stereotypu Biaіorusina odt№d musiaіo natrwaіe przylgn№ж skojarzenie z lewicowoњci№. W «Rodzinnej Europie»wymownie pisze o tym znawca tematu Cz. Miіosz (parafrazuj№c):rozpoczynaj№c edukacjк, chіop biaіoruski ugruntowywaі w sobiewiekowe krzywdy narodowe i ewoluowaі w jedynie wiernym kierunku –lewicowym [por.: 5, s. 62]. Z kolei ze stereotypem «paсskoњci», jeszczew wieku XIX przez Biaіorusinуw ujmowanej w kategoriachpobіaїliwego ojcostwa (tak zreszt№ chcieli tego уwczeњni pozytywiњci),skojarzono rolк okrutnego oprawcy i bezwzglкdnego ciemiкїyciela ludubiaіoruskiego z okresu miкdzywojnia... Do dziњ stereotypy te s№zasadniczo niezmienne, co widaж chociaїby na przykіadzie wspуіczesnejliteratury wspomnieniowej.

W kategoriach swoistej folklorystyki lokalnej naleїaіoby analizowaжprzesycone wzajemn№ gorycz№ licznie wydawane dziњ ksi№їkiwspomnieniowe byіych polskich osadnikуw wojskowych na Kresach. Atakїe proradziecko czy teї radykalnie narodowoњciowo zdeklarowanychBiaіorusinуw z lat 30. i 40. ubiegіego stulecia… Jak s№dzк, lektury te s№ wznacznym stopniu takїe podіoїem dzisiejszego stanu naszych wspуlnychwzajemnych uprzedzeс. Wњrуd wielu pozycji wydawniczych ostatnioukazuj№cych siк na pуіkach ksiкgarskich wymieniж naleїy te, ktуrewyrуїniaj№ siк niekonwencjonalnym podejњciem do problematyki polskich«Kresуw»: Anieli Kotkowicz i Weroniki Kotkowicz-Klentak «OdBudsіawia do Guіagu» [7], Chwiedara Niuсki «Moje wspomnienia» [8]oraz Tadeusza Sosiсskiego «Przez їycie pod wiatr» [4]. I nie tylko te.Najbardziej jednak miarodajne wydaj№ siк byж wspomnienia trzechodmiennych zarуwno pod wzglкdem narodowoњciowym, jak teї iideologicznym autorуw, pochodz№cych z Ziemi Sіonimskiej na Biaіorusi.Mianowicie te wspomnienia osadzone w tych samych realiach i czasie,zwi№zane z nieodlegіymi od siebie miasteczkami i wsiami peryferyjnegoznaczenia, skupionymi jednakїe wokуі centrum administracyjnego –Sіonimia, prezentuj№ radykalnie odmienne (tym ciekawsze) odsіonyprzedwojennej rzeczywistoњci.

193

Nader tendencyjn№ pod tym wzglкdem pozycj№ ksi№їkow№ jestwydana w 1989 roku przez miсskie wydawnictwo «Biaіoruњ» ksi№їkaMikoіaja Moіoczki «O przebytym i przeїytym» [6]. Jej autor, pochodz№cyz ubogiej rodziny wiejskiej, urodzony we wsi Pletnicze w rejonie Zelwana Grodzieсszczyznie, wywodzi siк z grona aktywistуw dziaіaj№cej wukryciu Komunistycznej Partii Zachodniej Biaіorusi. M. Moіoczko w dniu17 wrzeњnia 1939 roku byі jednym z czoіowych organizatorуw tzw. «milicjinarodowej» – komunistycznej bojуwki, ktуra miaіa na celu wspomaganiedziaіaс wkraczaj№cej do Polski Armii Czerwonej. Milicja ta byіaodpowiedzialna za pierwsze po wkroczeniu Armii Czerwonej represje naludnoњci polskiej. W latach 30. M. Moіoczko, jak rуwnieї i jego ojcieczostali poddani wielokrotnym szykanom ze strony polskiego kontrwywiaduz okresu Drugiej Rzeczypospolitej za nielegaln№ dziaіalnoњж polityczn№na rzecz ZSRR, w wyniku ktуrych ojciec autora zmarі (niechкж wobecPolakуw jest wiкc zrozumiaіa). Ksi№їka M. Moіoczki, mimo iї zostaіawydana w okresie wielkich przemian dziejowych w Europie Њrodkowo-Wschodniej, jest klasyczn№ lektur№ typu propagandowego, radzieckimzwyczajem mocno «podkut№» ideologicznie w myњl ogуlnie niegdyњobowi№zuj№cego szablonu radzieckiej historiografii.

Nadzieja Dziemidowicz to przedstawicielka prawicowego izdecydowanie bardziej od M. Moіoczki pronarodowego ruchupatriotycznej mіodzieїy biaіoruskiej z okresu drugiej wojny њwiatowej.Autorka wywodzi siк ze stosunkowo zamoїnej rodziny chіopskiejzamieszkaіej na chutorze Podhorce (rejon Byteс) nieopodal Sіonimiana Grodzieсszczyznie. Jej rodzina њwiadomie oparіa siк polonizacji i,naturalnie, sprzyjaіa Zwi№zkowi Radzieckiemu, zaњ juї w okresie 1939–1941 zostaіa poddana okrutnym represjom przez wіadzк radzieck№. Wczasie drugiej wojny њwiatowej Nadzieja Dziemidowicz byіa aktywn№uczestniczk№ dziaіaj№cego pod patronatem Niemiec quasi-narodowegoZwi№zku Mіodzieїy Biaіoruskiej, za co w okresie powojennym zostaіazesіana do іagrуw. Wydana w 2002 roku przez niezaleїne wydawnictwoksi№їka p.t. «Wiek tak nie bкdzie» [1] jest lektur№ ze wszech miarunikatow№ chociaїby ze wzglкdu na bardzo wywaїony sposуb narracji.Opisuj№c wydarzania mocno przebrzmiaіe i zapewne wci№ї dla autorkibolesne, N. Dziemidowicz mуwi o nich sіowami czіowieka, dla ktуregonie istniej№ kategorie nienawiњci czy їalu wobec niegdysiejszychoprawcуw. Bardzo szczegуіowe opisy biaіoruskiej codziennoњciprzesi№kniкte s№ w niej duї№ wraїliwoњci№ i bogactwem wyobraџni osobywypeіnionej miіoњci№ i pogod№ ducha. Z uwagi na to oraz nazdyscyplinowane d№їenie ku obiektywizmowi lektura wydaje siк byжnader wartoњciow№.

194

W tym kontekњcie «Ziemia Nowogrуdzka» Tadeusza Sosiсskiego z2001 roku [4] jawi jako ksi№їka mocno ugruntowana w polskiej tradycjipamiкtnikarstwa, odwoіuj№ca siк do schematu ujmowania wydarzeс drugiejwojny њwiatowej z perspektywy kombatanta II Armii Ludowej WojskaPolskiego. Syn byіego osadnika wojskowego (rodzina zamoїna na tyle,їe bкd№ca w stanie zatrudniaж sezonowych pracownikуw) z osadyKostrowicze (rejon Zelwa) – takїe nieopodal Sіonimia – zostaі wychowanyw atmosferze patriotyzmu polskiego, jaka tylko mogіa wyrуїniaж w okresiemiкdzywojennym obуz «piіsudczykуw». Sosiсscy na jesieni 1939 rokustali siк bezpoњrednim celem ataku komunistycznych bojуwek «milicjinarodowej» oraz wkraczaj№cej na terytorium Polski Armii Czerwonej. Dlawielu ludzi koсczyіo siк to czкsto њmierci№ lub w najlepszym przypadkukonfiskat№ maj№tku i zesіaniem w oddalone zak№tki ZSSR. Taki teї losspotkaі rodzicуw Tadeusza. Mocno doњwiadczona represjami rodzinaSosiсskich po paroletnim pobycie w іagrach stalinowskich (tuї popodpisaniu porozumienia o utworzeniu wojska polskiego) przetrwaіa tylkoszcz№tkowo. Tadeusz powrуciі do kraju z bagnetem Koњciuszkowca,walcz№c o Waі Pomorski i o now№ Polskк Ludow№. Toteї wizja wydarzeсhistorycznych w jego wydaniu zdaje siк byж mocno propolskim,romantyczno – mickiewiczowskim i w znacznym stopniu podsyconymemocjami przedstawieniem tychїe wydarzeс. Autor prezentuje doњжrozpowszechnion№ wykіadniк historii polsko-litewsko-biaіoruskiejsymbiozy kulturowej na dawnych kresach RP, opartej na іagodnym ibezkonfliktowym wspуіistnieniu narodуw, mocno jednakїe przenikniкtejnienawiњci№ wobec wrogуw ideologicznych. Trudno stwierdziж, їebyksi№їka ta byіa prac№ nowatorsk№ i na miarк chкci autora zobiektyzowan№;przy tym Sosiсski zdaje siк њwiadomie akcentowaж swуj subiektywizm iniechкж zarуwno wobec Rosjan-agresorуw i Biaіorusinуw-zdrajcуwmitologicznego przymierza i kresowej symbiozy kulturowej.

Jakkolwiek radykalnie odmienne s№ motywacje osobistego wkіaduw historiк XX wieku i rуїne s№ jej oceny wњrуd poszczegуlnych,wspomnianych tu autorуw, jedno takїe jest dla nich wspуlne – wszystkichі№cz№ nierozerwalne nici miіoњci i poњwiкcenia wzglкdem swoich, takmaіych (lokalnych), jak i duїych (ideologicznych) ojczyzn. W wymiarzelokalnym poі№czyі ich ukochany, acz podzielony na przeciwne obozypolityczne Sіonim – dziњ miasteczko powiatowe na biaіoruskiejGrodzieсszczyznie, w ktуrym kaїdy z nich przez pewien czas uczyі siкlub pracowaі; w ktуrym skupiaіo siк уwczesne їycie kulturalne itowarzyskie mіodzieїy z okolicznych wiosek i osad wojskowych; ktуrytak czy inaczej odcisn№і swoje piкtno na њwiadomoњci jegoprzypadkowych przechodniуw.

195

Na podstawie analizy wspomnianych lektur uzasadnione wydajesiк stwierdzenie, їe we wspуіczesnej biaіoruskiej literaturzewspomnieniowej niejako na ksztaіt dziewiкtnastowiecznych przysіуw iporzekadeі, o ktуrych pisze P. Tierieszkiewicz, dla wzajemnych polsko-biaіoruskich stereotypуw narodowoњciowych znamienna pozostajepіaszczyzna spoіeczna i maj№tkowa. To ona ksztaіtowaіa i nadal ksztaіtujewzajemn№ zazdroњж i uprzedzenia. Wydarzenia ostatniej wojny ipуџniejsza indoktrynacja spoіeczeсstwa biaіoruskiego w duchuhistoriografii radzieckiej kompletnie wyparіy niegdysiejszy mitdomowego (acz nie bezkonfliktowego) wspуіїycia narodуw na polskichKresach. Przy tym im wiкksze s№ sympatie proradzieckie czy wrкczprorosyjskie autorуw wspomnieс dla ujкcia specyfiki tegoї problemu,tym bardziej drugorzкdne dla nich wydaj№ siк byж aspekty strictenarodowoњciowe (w koсcu proletariusze wszystkich krajуw mielistanowiж jedn№ wielk№ wspуlnotк ponadnarodow№). Odwrotnie natomiast:im bardziej punkt widzenia tychїe pisarzy zwi№zany jest z ich wіasn№toїsamoњci№ narodowo-etniczn№, tym њmielsze i ostrzejsze padaj№ sіowaoskarїeс za krzywdy – nie tyle wobec doktryny politycznej, ktуra jespowodowaіa, co wobec narodu-oprawcy. Przede wszystkim sprawdzasiк to na przykіadzie ksi№їek N. Dziemidowicz i T. Sosiсskiego.

Zatrzymajmy siк wiкc najpierw na doњж stereotypowych odsіonachproblemu polsko-biaіoruskiego czy teї biaіorusko-polskiego w cytowanejtu literaturze dla nakreњlenia tіa dla odsіon oryginalniejszych. Tak otospoіeczno-ekonomiczne wywody ideologicznie «podkutego»M. Moіoczki na temat II RP zdaj№ siк byж dla niego typow№ i jedynieprawdziw№ wykіadni№ polityczn№ statystycznego Biaіorusina, ktуra odziwo, jak wynika to z daty wydania ksi№їki, maіo straciіa na aktualnoњcido czasуw wspуіczesnych:

«Moje rodzinne Pletnicze […] wyrуїniaіy siк skrajnym ubуstwemwiкkszoњci ich mieszkaсcуw, ledwie wi№ї№cych koniec z koсcem ipoddanych okrutnej, nieludzkiej eksploatacji ze strony miejscowychposiadaczy i osadnikуw. […] Chіop nie mуgі czuж siк czіowiekiempeіnowartoњciowym. […] Rz№d [polski] rozpracowaі dla niego takisystem podatkуw, rozmaitych odrobkуw, pіac i kar, ustaliі tak niskieceny na produkowane przez rolnikуw artykuіy, їe ustawicznie tkwiі onw niezliczonych zaleїnoњciach wobec swojego pana [6, s. 5-6].

Wypominaj№c Drugiej Rzeczypospolitej krzywdy natury gospodarczeji politycznej zarazem, Moіoczko wymienia kolejne troski zwykіegoBiaіorusina. Wtedy gdy polska magnateria razem z angielskimi i francuskimiinwestorami niszczycielsko wyr№bywaіa biaіoruskie lasy, wiкkszoњжBiaіorusinуw latami zbieraіa po klocku drewno na budowк, ale i tak nie

196

byіa w stanie wybudowaж sobie najprymitywniejszej chaіupiny [por.: 6,s. 5-6]. Autor wspomina takїe, їe w jego rodzinnej wsi na 85 chіopskichchat tylko w piкciu byіa drewniana podіoga, a dwie rodziny tuliіy siк wchlewach. W okolicy nie sposуb byіo o pracк, a z roku na rok kraj zbliїaіsiк do katastrofy gospodarczej. Dlatego przez wsie i miasteczka wposzukiwaniu zarobku i jaіmuїny sunкіy rzesze bezdomnych, ktуrychliczbк szacowano na ponad milion. We wsi nie byіo punktu opiekimedycznej, a to z kolei stawaіo siк przyczyn№ wielu chorуb, a nawetњmierci [6, s. 5-6].

«Polscy sekwestratorzy w oparciu o wуjtуw i policjк nagminniepenetrowali wsie, odbieraj№c rolnikom z tytuіu zalegіych spіatnajmniejszego nawet podatku ostatni№ krowк, kobyік, inwentarz rolniczy,ostatni pud chleba i kawaі pіуtna domowej roboty […]. Wіadza z pogard№ustosunkowywaіa siк do gіodnych i goіych Biaіorusinуw, ktуrych wkaїdej wsi byіo pod dostatkiem. […] Jeїeli rolnik nie miaі z czego spіaciжdіugu, musiaі on go odpracowaж» [6, s. 9].

Nadzieja Dziemidowicz juї na samym wstкpie swojej ksi№їkizaskakuj№co њmiaіo rozszerza perspektywк porуwnawcz№ realiуwpolskich z okresu dwudziestolecia miкdzywojennego o realia z lat 1939–1941, czego, unikaj№c odpowiedzialnoњci przed samym sob№, nie czyniM. Moіoczko. Godne zacytowania s№ pierwsze odwaїne zdania z ksi№їki«Wiek tak nie bкdzie», ktуre pokazuj№ bardzo krytyczn№ i zasadniczobezstronn№ narracjк autorki:

«Urodziіam siк w 1927 roku w przedwojennej Polsce. Tam radoњcidla Biaіorusinуw byіo maіo: їyliњmy biednie, nasza mama dzieliіakawaіeczek cukru na szeњcioro. Lecz dziкkujк Bogu za to, їe nieurodziіam siк w Zwi№zku Radzieckim, poniewaї moїliwe, їe poddanazostaіabym represjom jeszcze w іonie matki, a juї na pewno do tych latbym nie doїyіa […]» [1, s. 9].

Autorka stwierdza teї, їe gdyby nie 70 lat obecnoњci ZSRR na jejrodzinnym terytorium, dzisiejsza Biaіoruњ osi№gnкіaby znacznie wiкcej[1, s. 9]. Ograniczaj№c siк do doњж ogуlnikowych opisуw sytuacjiekonomicznej Drugiej Rzeczypospolitej, lecz uzupeіniaj№c je o stangospodarki sprzed pierwszej wojny њwiatowej, autorka ukazuje poniek№doczywisty іaсcuch przyczynowo-skutkowy ekonomicznychuwarunkowaс rozwojowych dla opisywanego regionu. Takїe problemyz licznymi podatkami i napiкtnowanymi przez M. Moіoczkк poborcamipodatkуw na tle dramatycznych wydarzeс z okresu radzieckiejgospodarki planowej z lat 1939–1940 wygl№daj№ doprawdy blado. Wtedygdy w 1940 roku M. Moіoczko opatrznoњciowo wyjeїdїa do Leningraduna studia wojskowe, na «wyzwolonej» (teї przez niego) z «polskiej

197

niewoli» Zachodniej Biaіorusi dochodzi do masowych grabieїy zarуwnopolskich, jak i biaіoruskich zamoїniejszych maj№tkуw rolniczych, awiкkszoњж ich wіaњcicieli trafia do wiкzieс lub na zesіanie za «kuіactwo»i «sabotaї». Do tego zgoіa pozbawiona juї maj№tku ludnoњж wiejskapod «kar№ szkodnictwa»19 zmuszona jest do niewolniczej, na pуіdarmowej pracy w koіchozach przy jednoczesnych sporychnaleїnoњciach podatkowych wobec – tym razem – radzieckich «panуw».

W swojej ksi№їce T. Sosiсski, rozwijaj№c tк tematykк w sobiewіaњciwym kierunku, pisze, їe wуwczas Biaіorusini chкtnie «nawracalisiк» teї na polskoњж, twierdz№c, їe Stalin w ci№gu kilku miesiкcy dokonaіtego, czego nie udaіo siк dokonaж Polakom w ci№gu 20 lat [4, s. 131].

Niemal od pierwszych stron ksi№їki «Wiek tak nie bкdzie»N. Dziemidowicz przedstawia, z lekka tylko zakreњlon№ przezM. Moіoczkк, problematykк kulturowo-etnicznej specyfiki Kresуw. Toona jest w znacznym stopniu znamienna dla formowania siк radzieckich zkolei stereotypуw polsko-biaіoruskich. Razem z M. Moіoczk№ autorkazgodna jest co do faktu, iї ludnoњж Biaіoruska na Kresach byіa mocnodyskryminowana przez aparat urzкdniczy paсstwa polskiego na tleetniczno-kulturowym, a wspierane gіуwnie przez koњciуі katolicki iszkolnictwo procesy polonizacyjne budziіy notoryczny sprzeciw wњrуdtubylczej ludnoњci prawosіawnej. Jeњli chodzi o poziom merytorycznydowodуw, rekordy bije M. Moіoczko, ktуry przytacza w swojej ksi№їcecytaty ze «њciњle tajnych» polskich dokumentуw urzкdowych, takїe cytuj№cуwczesn№ prasк – w tym «Rzeczpospolit№», pochlebnie pisz№c№ opacyfikacji niepokornych wsi biaіoruskich z lat dwudziestych itrzydziestych, tym tropem dochodz№c do jakїe jednoznacznych wnioskуw:

«Biaіorusinуw na sіuїbк do urzкdуw paсstwowych nie przyjmowano –nie pozwalaіy na to wzglкdy narodowoњciowe i edukacyjne» [6, s. 8].

N. Dziemidowicz ten stan rzeczy poњrednio potwierdza:«Pewnego razu wіadze zaproponowaіy jemu [ojcowi], aby zmieniі

wyznanie z prawosіawia na katolicyzm i by zostaі Polakiem: wtedy bкdziei praca wedіug zawodu, i dobre pieni№dze, i dzieci bкd№ uczyіy siк zadarmo» [1, s. 20].

Naturalnie, stanowczo przeczy temu T. Sosiсski, zachwalaj№cprzyjazne i harmonijne wspуіistnienie narodуw i kultur na Kresachzgodnie z wzorami Wielkiego Ksiкstwa Litewskiego, po ktуrym wokresie miкdzywojnia po 130 przeszіo latach niewoli rosyjskiej niewielejuї wszak zostaіo:

19 Nie stawienie siк do pracy podpadaіo pod artykuі prawa karnego traktuj№cy owymiarze kar za wyrz№dzenie szkуd dla gospodarki sowieckiej.

198

«[W Rzeczypospolitej Obojga Narodуw] nikt nie byіdyskryminowany z powodu swego pochodzenia, narodowoњci czy teїwyznania. Tak teї byіo i w okresie miкdzywojennym, kiedy to kaїdy, bezwzglкdu na przynaleїnoњж etniczn№, mуgі zajmowaж wszystkie dostкpnestanowiska tak w urzкdach, jak i w organach samorz№dowych» [4, s. 129].

Autor nie idzie tym tropem dalej i zasadniczo nie wdaje siк wsubtelnoњci analizy sytuacji spoіeczno-ekonomicznej w okresie DrugiejRzeczypospolitej, koncentruj№c siк na wymiarze ideologicznymodradzaj№cego siк Paсstwa Polskiego. To zrozumiaіe – byіa ona (ta sytuacja)taka, jaka mogіa byж w paсstwie ledwie stoj№cym na nogach po ponadstuletnim nieistnieniu. Kwestie etniczno-kulturowe natomiast traktujeSosiсski, jak siк zdaje, jednak doњж instrumentalnie i na њcisіy uїytek tychїewzglкdуw ideologicznych, ograniczaj№c siк zaledwie do obiegowych danychze spisуw ludnoњci z lat 1931 i 1936. Pisze na przykіad, їe ostatni z nichwykazaі na Kresach dominuj№c№ (54 %) obecnoњж ludnoњci polskiej. Wodrуїnieniu od pisarzy biaіoruskich, podkreњlaj№cych z kolei liczebn№przewagк na tym terytorium ludnoњci rdzennej, wiejskiej, czyli biaіoruskiej,Sosiсski twierdzi, їe Biaіorusini stanowi№ jedynie 25 % populacji. Zreszt№takїe Biaіorusinуw autor «Przez їycie pod wiatr» przyjaџnie zalicza dobardzo «lojalnych obywateli polskich» [4, s. 129].

Pronarodowo nastawiona pisarka biaіoruska N. Dziemidowiczniew№tpliwie wzbudza wiкcej kontrowersji pisz№c, їe Biaіorusinemwуwczas na Zachodniej Biaіorusi prawie nikt siк nie nazywaі; obiegowozaњ funkcjonowaі dobrze znany w polskiej tradycji literackiej termin«tutejszy», ktуry jednakїe bynajmniej nie oznaczaі katolika, «pana» czyteї Polaka [1, s. 130]. I jeїeli utarta w dziewiкtnastowiecznych polskichrelacjach o Biaіorusinach, «tutejszych» opinia o ich biernoњci i pokorze,ktуrym towarzyszy sumienna pracowitoњж, mogіyby pokrywaж siк zobrazem Biaіorusina nakreњlonego przez N. Dziemidowicz, to obrazzrewoltowanych chіopуw ze wsi Ostaszino20 w wydaniu M. Moіoczkibynajmniej do tego (dziewiкtnastowiecznego) stereotypu nie pasuje [6,s. 56]. Obraz ten z czasem musiaі ewoluowaж (takїe zgodnie z duchemуwczesnych artykuіуw gazetowych): Biaіorusin ze swojskiego,«tutejszego» staі siк kulturowo napiкtnowanym «ruskim», ktуryobarczony ciкїarem polskich krzywd narodowych lat niewoli powoliprzeksztaіcaі siк w polskiej њwiadomoњci w Rosjanina…

Ksi№їka N. Dziemidowicz w porуwnaniu z innymi wypada najlepiejpod kaїdym wzglкdem, a jej czarowi szczerej autentycznoњci opisu zaiste

20 Wieњ na Nowogrudczyџnie, gdzie w 1932 roku doszіo do krwawej rozprawypolskiej policji ze zrewoltowan№ ludnoњci№ tubylcz№.

199

trudno siк oprzeж; pomijaj№c kwestiк wspomnianego obiektywizmu narracji,jest znacznie bogatsza w oryginalne i њmiaіe opisy rzeczywistoњci z lat 30. i40. XX wieku. Miкdzy innymi autorka skupia uwagк na niezwykle istotnymdla problematyki Kresуw zagadnieniu rozwarstwienia stanowegospoіeczeсstwa kresowego, do ktуrego rozwarstwienia d№їono juї za tzw.pierwszej radzieckiej obecnoњci na tamtym terenie. Chodzi jej mianowicieo «miejskie paniusie», ktуre wyrуїniaіy siк od prawosіawnej ludnoњciwiejskiej swoj№ kultur№ osobist№, a takїe wzglкdn№ zamoїnoњci№. Oznaczaіoto, їe poprzez przyrуwnanie tych їe paс do klas wyїszych w hierarchiispoіecznej, automatycznie uznawano je wњrуd «tutejszych» za Polki.N. Dziemidowicz pisze teї, їe jeїeli na wsi jкzykiem codziennej komunikacjibyі jкzyk biaіoruski, a polski przyswajaі siк na tym gruncie opornie, to wmieњcie Sіonimiu rozmawiano wуwczas niemal wyі№cznie po polsku. Wswoich ocenach sytuacji polityczno-ustrojowej na Kresach autorka dochodzido zaskakuj№co oryginalnych wnioskуw. Nie bezzasadnie stwierdza wszak,їe na wsiach na Zachodniej Biaіorusi w wymiarze jкzykowym musiaіodochodziж do procesu biaіorutenizacji polskiego їywioіu napіywowego, t.j.osadnikуw wojskowych i urzкdnikуw administracji lokalnej. Zapewne wduїym stopniu pokrywa siк to z prawd№, gdyї chc№c siк porozumieж zprzewaїaj№c№ liczebnie na prowincji spoіecznoњci№ biaіorusk№ osadnicy wsposуb naturalny przyswajali sobie podobn№ na ogуі do polszczyzny lokaln№gwarк biaіorusk№. Czкњciowo potwierdza to takїe T. Sosiсski, przyznaj№c,їe od dzieciсstwa doskonale znaі mowк biaіorusk№21.

W swojej narracji Nadzieja Dziemidowicz jawi siк jako typowaBiaіorusinka, przedstawicielka wiejskiego їywioіu prawosіawnego.Zapewne nakіada to na ni№ obowi№zek klasowego spojrzenia na swoichs№siadуw z warstw wyїszych – w tym sensie odwieczny stereotyp Polakana Kresach ma swoj№ wiern№ kontynuacjк do dziњ. Autorka «Wiek tak niebкdzie» okreњla wiкc Polakуw mianem «politykierуw», przez codemonstruje biologiczn№ wrкcz niechкж do istotnego wymiaru їyciainteligencji. (Jakkolwiek wspуіzaleїnoњж «politykierstwa» i intelektualnegowymiaru egzystencji jest oczywista, chodzi tu teї bardziej o obowi№zki,rodzaj zajкж stanowych, w okreњlaniu ktуrych do niedawna obowi№zywaіysztywne ramy spoіeczne). W mniemaniu Biaіorusinki, jak siк zdaje, puіapsalonowej kultury polskiej i jej niedostкpnoњж dla zwykіego Biaіorusina –«tutejszego» do dziњ, jak siк zdaje, jest swoist№ puszk№ Pandory. Tіumaczyto mechanizm wydarzeс z jesieni 1939 roku. Bowiem ani tzw. kultura«paсsko-polska» nie chciaіa w ci№gu caіego dwudziestoleciamiкdzywojennego poniїaж siк do zrozumienia potrzeb «prostaczkуw-

21 Prywatna rozmowa z Tadeuszem Sosiсskim miaіa miejsce w Sulejуwku latem2000 r.

200

Biaіorusinуw», ani «prostaczkom» nie dostawaіo «sprytu» i inteligencjido przebicia siк przez kotary salonуw, zarezerwowanych dlaprzedstawicieli tzw. kultury wysokiej. Najzwyczajniej wiкc drog№naturalnej selekcji wњrуd tych ostatnich rozwijaіy siк sympatie dla owiele wiкcej obiecuj№cych i z pozoru bliskich kulturowo Rosjan.

«Biaіoruњ Zachodnia bardzo nie lubiіa Polakуw. My, tutejsi, byliњmyu Polakуw na Kresach, ale їyliњmy u siebie, rozumieliњmy siebie samych, wswoim jкzyku њpiewaliњmy i pіakaliњmy. […] I choж byliњmy wiкkszoњci№,mieliњmy niїszy od Polakуw status spoіeczny, bo my – chіopi i mowa nasza –«chamska». Oto czemu, kiedy sowieci przyszli na Biaіoruњ, przywitaliњmyich kwiatami […], poniewaї przyszli «swoi», «bracia» [1, s. 32].

Prorosyjskie sympatie wњrуd biaіoruskiego їywioіu potwierdza teїM. Moіoczko. Jakby wtуruj№c N. Dziemidowicz, te nastroje prуbujeuzasadniж Ryszard Radzik. Analizuje on najdrobniejsze nawet aspektybiaіoruskiego їycia codziennego w miastach, ktуre w wymiarze kulturowymwci№ї odwoіuj№ siк do tradycji wspуlnoty wiejskiej. W znacznym stopniuzakotwiczone pozostaj№ takїe w radzieckoњci. W mniejszym jednak stopniuprzypominaj№ zachodnioeuropejski czy nawet polski wzorzec kulturymiejskiej. Wzorce kultury w ogуle czerpie siк zasadniczo ze Wschodu.Stamt№d pіyn№ tak wczorajsze, jak i dzisiejsze mody intelektualne i kulturowedla srednio-statystycznego Biaіorusina [3, s. 158].

Wymiar kulturowy jednak zdaje siк byж niezwykle istotny dlakoсcowego rozumienia stereotypуw i uprzedzeс polsko-biaіoruskich ibiaіorusko-polskich zarazem. Wczeњniej marginalizowane, a obecniemocno uwypuklone we wspуіczesnej literaturze wspomnieniowejkulturowe i etniczne rуїnice miкdzy obydwoma narodami wysuwaj№ siкna plan pierwszy. Poњrednio zdaj№ siк sygnalizowaж je jeszczedziewiкtnastowieczne przysіowia i porzekadіa biaіoruskich chіopуw, jakrуwnieї – wystкpuj№ce miкdzy wierszami – sugestie w narracjachbiaіoruskich pamiкtnikarzy. Jeїeli zaњ antypatie w tonie roszczeniowymznacz№ stosunek Biaіorusinуw do Polakуw, to zgoіa inna jest naturaBiaіorusina w perspektywie jego stosunku do Rosjan. O «bratniej»bliskoњci kulturowej Biaіorusinуw i Rosjan mуwi№ niemal jednogіoњniei z namaszczeniem zarуwno M. Moіoczko jak i N. Dziemidowicz. (Jakmoїna siк domyњliж, takie myњlenie kwestionuje T. Sosiсski). Jednakїezastanawiaj№ce jest juї to, iї mocno «doњwiadczony» przez «ludow№wіadzк» ojciec N. Dziemidowicz chкtnie pomaga radzieckim їoіnierzomw okresie okupacji niemieckiej, a sama autorka, nie mniej skrzywdzonaprzez wіadzк radzieck№, usprawiedliwia ten fakt argumentem: «wszakoni s№ swoi, bracia…» [1, s. 37]. Radzieckoњж zatem doskonale wrastaw grunt «tutejszoњci» i nie wywoіuje na ogуі dysonansu kulturowego,jaki miaі miejsce w przypadku polskoњci…

201

«I choж po ich [partyzantуw radzieckich] wizytach nie byіo czymkarmiж rodzinк, [ojciec] nie narzekaі» [1, s. 39].

Trudno powiedzieж, na czym owa na pуі irracjonalna wspуlnotaducha biaіoruskiego z rosyjskim w wydaniu radzieckim miaіaby siкwуwczas zasadzaж. Ojciec N. Dziemidowicz w mіodoњci odbyі podrуїzarobkow№ do USA. Wiadomo, їe w okresie rewolucji paџdziernikowejetnicznie biaіoruski proletariat Stanуw Zjednoczonych udzieliі znacznegopoparcia finansowego dla wіadzy radzieckiej w Rosji. Byж moїe wi№zaіago z radzieckoњci№ nie tyle wspуlnota wіasnych problemуw polityczno-gospodarczych, ile idea wyzwoleсcza wіaњnie (w myњl przytoczonej napocz№tku artykuіu uwagi Czesіawa Miіosza). Tu Biaіorusinom iRosjanom jak gdyby byіo po drodze.

M. Moіoczko:«[…] Mogк stwierdziж tylko jedno: nam, Biaіorusinom, bez wzglкdu

na okrutne metody policyjne i jezuick№ chytroњж dostojnikуw koњcielnych,nie potrafili wydrzeж z serca poczucia wspуlnoty z wielkim rosyjskimnarodem» [6, s. 14].

Doњж charakterystycznie natomiast, zgodnie z polsk№ niejakotradycj№ wspomnieniow№ jawi siк narracja biaіoruskich pisarzy wkontekњcie ich wіasnych stereotypуw Polaka. Wspomniane pozycjeksi№їkowe s№ doskonaіym potwierdzeniem najњmielszych wywodуwpolskiego socjologa R. Radzika. Wspуіczesny Biaіorusin, jakosyntetyczna projekcja charakterystycznych dla jego narodowegocharakteru cech (chociaїby na przykіadzie ksi№їki N. Dziemidowicz),wzorem dziewiкtnastowiecznego opowiadacza przysіуw nie lubi i nierozumie «paсsko-polskiej» kultury wielkomiejskich salonуw:

«Ksi№dz katolicki byі dumny, pomagano mu wysi№њж z karocy iodprowadzano do szkoіy, chociaї starszym panem to on nie byі» [1, s. 28].

Biaіorusin tradycyjnie, po chіopsku znуw – w odrуїnieniu odPolakуw-«politykierуw» – pozostaje takїe wci№ї nie zdeklarowanypolitycznie i kulturowo: «Wojska walcz№ miкdzy sob№, a ludzie proњcinie s№ temu winni. Tylko by wojna siк skoсczyіa, a tam wszystko jedno,jaka bкdzie wіadza […]» [1, s. 31].

Przyczyn tego moїna by siк dopatrywaж w tym, їe nawet lokalna,chіopska (nie mуwi№c juї o miejskiej) spoіecznoњж biaіoruska jest mocnozdezintegrowana wewnкtrznie:

«Po drodze [matka] spotkaіa s№siada z Dziewi№tkowicz i zapytaіa,co nowego w wiosce.

– A co, – odpowiedziaі tamten, – takich, jak wy, juї wywoї№ (wdomyњle – na zesіanie)» [1, s. 35].

202

W tym sensie jakїe dramatycznie odmienne od utrwalonego wliteraturze polskiej obyczaju udzielania goњciny pod szlacheckim dachemjest biaіoruskie wyobcowanie z tradycji:

«Dok№d w nocy pуjњж? Znajomi w mieњcie s№, lecz komu ty jesteњpotrzebny ze swoj№ bied№?» [1, s. 35]

Nic dziwnego wiкc, їe o takim Biaіorusinie czy to skrycie, czy teїjawnie pisze siк jako o kimњ wci№ї narodowo nieuksztaіtowanym,stereotypowo okreњla siк go w polskiej literaturze wspomnieniowej«tutejszym», zaњ Biaіoruњ z robocza nadal umiejscawia siк gdzieњ naszeroko rozumianych «Kresach». Jak jednak siк zdaje, nadszedі juї czasaby dokіadniej przyjrzeж siк obecnoњci «innego» w naszych literaturach,takїe czas na przewartoњciowanie, a nawet wyzbycie siк wspуlnychnegatywnych stereotypуw i uprzedzeс. Pisze o tym badacz krytykipostkolonialnej w Polsce Aleksander Fiut:

«(…) czas, by za przykіadem amerykaсskiej badaczki (EwyThomson) przyjrzeж siк […] naszej literaturze. A przy okazji pokusiжsiк o stworzenie nowej, bardziej zrуїnicowanej, taksonomiikolonializmu. […] Przebadaж na nowo formy kulturowej i politycznejobecnoњci Polakуw na Kresach? Moїe wуwczas […] wyіoniіoby siкprawdziwsze oblicze Innego: Litwina, Biaіorusina, Ukraiсca, kresowegoЇyda? Wypada poddaж krytycznej analizie ulegaj№ce presji stereotypуwsposoby ich portretowania, bardziej wnikn№ж w przeciwne racje,powaїniej potraktowaж d№їenia do suwerennoњci, zdemaskowaжprzemilczane dotychczas, negatywne strony polonizacji» [2, s. 25].

Spis literatury

1. Дземiдовiч, Н. «Век так ня будзе» / Н. Дземiдовiч. – Бiблiятека«Дыярiуша», Серыя «Архiў найноўшай гiсторыi». – Miнск, 2002.

2. Fiut, A. «Rozmowa z innym» / A. Fiut. – Krakуw, 2007.3. Radzik, R. «Kim s№ Biaіorusini?» / R. Radzik. – Toruс: Wydawnictwo

Adam Marszaіek, 2002.4. Sosiсski, T. Ziemia Nowogrуdzka. Zarys dziejуw / T. Sosiсski. –

Wydanie pierwsze. – Warszawa, 2001.5. Miіosz, Cz. Rodzinna Europa / Cz. Miіosz. – Warszawa: Czytelnik, 1990.6. Moлочкo, Н.П. «O прожитом и пережитом» / Н.П. Moлочкo. –

Минск: Беларусь, 1989.7. Kotkowicz, A. «Od Budsіawia do GUЈagu» / A. Kotkowicz,

W. Kotkowicz-Klentak; przeі. Anna Sobecka. – Biaіystok: BiaіoruskieTowarzystwo Historyczne, 2003.

8. Niuсka, Ch. Moje wspomnienia / Ch. Niuсka. – Wilno: WydawnictwoJusida, 2000.

203

Агульнае і асабліваеў мовах

славянскіх народаў

204

УДК 81.244

Maria Teresa LizisowaKrakуw

CZЈOWIEK POGRANICZA I JEGO KULTURA WKATEGORIACH SҐDU.

INTERPRETACJA TEKSTU STATUTУW LITEWSKICH22

Kultura prawna pogranicza Europy Њrodkowej i Wschodniej ksztaіtowaіasiк w oparciu o zasady prawodawstwa litewskiego. Wielkie Ksiкstwo Litewskiew XVI wieku pozostawaіo w unii z Koron№, tworz№c wspуlnie Rzeczpospolit№Obojga Narodуw. Wyrazem suwerennoњci Litwy byіo wіasne prawo,reformowane w trzech kolejnych statutach w zakresie ustroju i stosunkуwspoіecznych. Zasadnicza linia reform dotyczyіa s№downictwa i ksztaіtowaіaukіady miкdzyludzkie w kategoriach pojкж s№dowych. Wzorem dlareformowanego prawa litewskiego byі ustrуj paсstwowy Korony, џrуdіemprzywileje ziemskie i miejscowe prawo zwyczajowe, szczegуln№ rolкprzypisuj№ uczeni prototypowi prawa uczonego rzymskiej proweniencji.Prawodawstwo sіuїyіo podporz№dkowaniu ziem litewskich i ruskich centralnejwіadzy monarchy, a nowoczesne prawo stanowiіo podstawк ustroju paсstwa,w ktуrym postкpowaіo tworzenie centralnych urzкdуw i instytucji [1, s. 111].Percepcja prawa miaіa charakter twуrczy, uwzglкdniaіa miejscowe realiaspoіeczne i gospodarcze, europejskie pr№dy kulturowe osadzaіy siк na podіoїupraktyki s№dowej uksztaіtowanej pod wpіywem Prawdy Ruskiej. Doskonaіykodeks prawa – Statut Wielkiego Ksiкstwa Litewskiego – byі wyrazem scalaniasiк wzorcуw prawnych rуїnej proweniencji i przykіadem ksztaіtowania siкzintegrowanej kultury prawnej.23

Reformy instytucji s№dowych dokonano w I Statucie z 1529 roku,ktуry byі kodeksem prawnym paсstwa stanowego. II Statut z 1566 roku

22 Издается в авторской редакции.23 Trzy statuty opracowane przez komisje powoіane przez sejmy, wydane przez

monarchк i zatwierdzone na sejmach dla Wielkiego Ksiкstwa Litewskiego w latach 1529,1566 i 1588 zostaіy przez historykуw opisane jako Statuty litewskie (w skrуcie: I Statut,II Statut i III Statut). Cytaty (w pisowni oryginalnej) pochodz№ z nastкpuj№cych џrуdeі:Primasis Lietuvos Statutas. Tekstai sen№ja baltarusiъ, lotynъ ir sen№ja lenkъ kalbomis,II, Vilnius 1991; Statut litewski drugiej redakcji 1566, (w:) Pomniki prawa litewskiego,wyd. Franciszek Piekosiсski, Archiwum Komisji Prawniczej, t. 7, Krakуw 1900, nakі.Akademia Umiejкtnoњci; Statut Wielkiego Ksiкstwa Litewskiego Od NaiasnieyszegoHospodara Krola Jego Mosci Zygmunta III. Na Koronacyey W Krakowie Roku 1588wydany. W Wilnie u Leona Mamonicza Typografa J.M. Roku 1614.

205

wprowadzaі reformy zmierzaj№ce do rуwnoњci caіego stanu szlacheckiegona wzуr polski, co і№czyіo siк z now№ organizacj№ s№downictwa. Odt№dsejmiki powiatowe obieraіy sкdziуw ziemskich, grodzkich ipodkomorskich, a posіowie uzyskali inicjatywк ustawodawcz№.Postanowienia te zostaіy potwierdzone w III Statucie z 1588 roku, wktуrym ponadto zostaіy poprawione przepisy s№dowe w zakresie prawacywilnego, karnego, rodzinnego, spadkowego, rzeczowego i zobowi№zaс.Reforma ustroju s№dуw uksztaіtowaіa charakterystyczny typ czіowiekakieruj№cego siк w swej kulturze bycia zasadami postкpowania s№dowegoi obyczajowoњci prawnej.

Analizuj№c ksztaіtowanie siк kultury prawnej w paсstwie litewskim,wykorzystamy strukturк i semantykк tekstu Statutуw Wielkiego KsiкstwaLitewskiego, normuj№cych w sposуb demokratyczny wіadzк s№downicz№.Deskrypcje zawarte w tekњcie historycznym pozwalaj№ odczytaжinformacje o wіadzy s№downiczej i ustroju s№dуw. Przepisy ustawystanowi№ normy prawne reguluj№ce proces s№dowy co do sposobupostкpowania osуb s№dz№cych i s№dzonych. Na podstawie presupozycjizawartych w tekњcie zrekonstruujemy pragmatyczno-semantycznewidzenie s№downictwa konstruowanego ustawowo, a takїe relacjeosobowe, jakie zachodz№ w stosunkach miкdzy monarch№, urzкdnikamis№dowymi i s№dz№cymi siк stronami. Zrekonstruowany њwiat normukazuje czіowieka w kategoriach pojкж s№dowych.

1. Wіadca i њwiat jurysdykcji. W przywileju konfirmacji III StatutuZygmunt III, krуl polski i wielki ksi№їк litewski pisaі:

My Hospodar, znai№c powinnoњж Naszк, Iїeњmy tym Paсstwom, na ktorychNas Pan Bog z іaski y woli swey Њwiкtey za dobrowolnym obudwu narodowKorony Polskiey y Wielk. Xsiкstwa Litewsk. obraniem posadџiж racїyі, powinniprawa, wolnoњжi i swobody ich, nie tylko caіo trzymaж y nieporuszonie, alecoby nawiкcey przymnaїaж...

W pierwszych sіowach Statutu hospodar zapewniaі dotrzymaжzіoїonej przysiкgi, їe wszystkie stany w Wielkim Ksiкstwie Litewskim

tymi iednymi prawy i artykuіami w tymїe Statucie niїey pisanemi i odNas danemi, s№dїiж i sprawowaж mamy (III Stat I 1.).

Wielki ksi№їк litewski byі wіadc№ chrzeњcijaсskim, suwerennym iwolnym, udzielaj№cym w porozumieniu z rad№ panуw (senatem)przywilejуw ziemskich. Edwardas Gudavicius twierdzi, їe byіo towyrazem porozumienia miкdzy wіadc№ a jego poddanymi, bowiem«nawet po powstaniu sejmu moїna byіo jedynie prosiж wielkiego ksiкcia,a їadne zobowi№zania z tytuіu tych prуњb go nie krкpowaіy». Byі wiкc

206

wielki ksi№їк џrуdіem prawa, sam byі teї zobowi№zany do jegoprzestrzegania pod przysiкg№ na Ewangeliк skіadan№ przy wydaniuStatutуw. Ograniczenia monarchy wynikaіy jedynie z odpowiedzialnoњciprzed Bogiem oraz z nadanych przez wіadcк przywilejуw [2, s. 842].Sprawowanie wіadzy polegaіo na zarz№dzaniu i s№dzeniu, wіadcamianowaі urzкdnikуw i dygnitarzy, byі teї najwyїsz№ instancj№s№downicz№, a wydaj№c statuty maj№ce charakter spisanegochrzeњcijaсskiego prawa krajowego, staі siк prawodawc№, ktуry czкњжswoich kompetencji s№downiczych powierzyі mianowanym przez siebieurzкdnikom [3, s. 5–29].

W Statutach Litewskich nomenklatura monarchy uwzglкdnia dwiejego role w paсstwie, wіadcy i prawodawcy. W roli prawodawcymonarcha wystкpowaі jako hospodar, w roli wіadcy jako krуl polski iwielki ksi№dz litewski (I Statut) lub wielkie ksi№їк litewskie, (II i IIIStatut), po rusku we wszystkich Statutach jako великий князь литовский.W tekњcie starobiaіoruskim I Statutu nazwa hospodar wystкpuje takїew odniesieniu do wіadcy paсstwa obok nazwy король i князь. W polskimprzekіadzie sіowo paсstwo i nazwк wіadcy hospodar opuszczono lubzast№piono nazw№ krol:

Права писаные даны Великому Князьству Литовскому... через наяс-нейшого пана Жикгимонта, збожьее милости короляпольского, великогокнязя литовского...

Господар шлюбует никого не карати... (I 1.)

Prava ziemskie pisane ij dane Vielkiemu Xiкstwu Litewskiemu... przeznaiasniejszego Zigmunta z Boїei Miіosci krola polskiego, velkiego xiкdzalijtewskiego...

Krol jego milosж slubuie nikogo nie karaж... (Olsz I 1).

Tam jednak, gdzie mowa o sprawach s№dowych, pojawiaj№ siк wpolskim przekіadzie nazwy najwyїszego sкdziego hospodar i naleїnamu opіata s№dowa wina hospodarska, a s№d najwyїszy nazywa siк s№demhospodarskim:

A gdibi ktorei stronie s№dzonei w tim krzywda siк dџiala abo zdala, їebynie podle prava pisanego s№dzono, tedi gdi mi sami, hospodar..., a bez bytnoscinassej panovie rada nassa bкdzie gdziekolviek..., ma o thim na pana urzкdnikanassego... їalovacz (Olsz VI 1).

a czo bi s tego imienia viloїiwssi ostalo to w vinie hospodarskiej (Olsz VII 1).A co s№dowi Naszemu Hospodarskiemu wedіug prawa pospolitego naleїy,

w takich rzecїach y appelacia ma iњж do Nas Hospodra (III Stat IV 86).

W II i III Statucie nomenklatura powyїsza zostaіa utrzymana ipodkreњlona takїe w przekіadach na jкzyk polski. W poszczegуlnych

207

artykuіach stanowi№cych normy pisanego prawa powtarza siк formuіa:My Hospodar obiecujem i њlubujem lub ustawujem [zob. wiкcej na tentemat: 4, s. 67–72].

W I Statucie nie ma rozdziaіu organуw administracji paсstwowej is№downictwa. Z tytuіуw artykuіуw ustawy wynika, їe przedmiotemregulacji prawnej byіy wymagania stawiane przez wіadcк wyznaczonymprzez siebie osobom, ktуrym udzielaі on wіadzy s№downiczej:

Szostij rozdzial. O sкdziah. Abij sкdzije s№dzijlii pravem pisanim, a jeslibijinaczeij s№dzilij czim mai№ biж karanj (Olsz VI 1)

Kozdi voievoda, starosta i dzierїawczi nassi maij№ obraж dvuchziemianinow w poviecie swoim i ku przisi№dze ich prziviesж, ktorzi maij№ sкdziжpospolu z urz№dniki (Olsz VI 3)

O branie przes№du (Olsz VI 11)O s№dziach, isz przes№d na troia mai№ dzieliж (Olsz. VI 24)Ni ma їadnij braж viкczeij przes№du, krom ustavij (Olsz VI 25)Gdibi kto s№dziego abo stron№ na pravie sromocil abo bi s№dzia kogo na

pravie uderzil abo sromocil czim ma bijcz kar№n (Olsz VI 22)Novi dzierїawci nie mai№ sliachti sкdziж (Olsz VI 33)

Tytuіy rozdziaіu i artykuіуw wyznaczaj№ zakres tematycznyregulacji dotycz№cych czterech spraw: podporz№dkowania s№downictwaprawu stanowionemu; ustanowienia, їe ostateczn№ instancj№ apelacyjn№w s№downictwie ma byж hospodar i rada panуw; ograniczenia opіats№dowych do wyznaczonej ustawowo wysokoњci i rуwnego podziaіudochodуw miкdzy s№dz№ce osoby; zwolnienia szlachty od jurysdykcjis№dуw dzierїawcуw (ciwunуw).

Z przepisуw I Statutu wynika, їe sкdzia to ‘ten, kto s№dzi’. W IStatucie nazwa sкdzia nie jest tytulatur№ urzкdnika, lecz okreњleniemfunkcji s№downiczej sprawowanej przez urzкdnikуw administracyjnych,wojewodуw, starostуw, marszaіkуw ziemskich i dwornych orazdzierїawcуw:

Koszdi voievoda nasz, ustavuiem takїe, tesz i starosta, marszalek ziemski,marszalek dworni i dzierїawczi nassi, koїdi w swoijm poviecie ni mai№poddanijch nassijch inaczeij sкdziж i spravovaж, lecz themi pisanemi pravi...

A ieslibi onego s№dzego uzn№no, isz nie vedla prava pisanego wskazal...ma iemu szkodi i naklad opravicz (Olsz VI 1).

Jest nim takїe wyznaczony przez urzкdnikуw administracyjnychziemianin, sкdzia pokoju jako wysіannik wіadzy oraz sкdzia s№dуwkopnych:

Sкdzie, ktorzi mai№ biж ustavieni w povieciech, gdi s№dz№ z urz№dnikivoievodzineni i z staroscinemi, tedi sadzie mai№ na troij№ przes№d dzielicz (Olsz

208

VI 24). Gdibi ktori voievoda, starosta, dzierїawcza abo sadzia viкczei wzi№і odkogo przes№da... bкdџie povinien z navi№sk№ wroczicz (Olsz VI 25)

A wszakїe to ustawuiem, iako dla tich sкdzi pokoiu, ktorzi s№ na miesczachnaszich od nas i od panow radnich ustavieni i dla tich, ktorzi bivai№ na kopach.

II Statut oddzielaі s№downictwo od administracji. Wprowadziіobieralnoњж skіadu sкdziowskiego i rozdzielaі kompetencje s№dуw: dlas№dуw ziemskich sprawy cywilne, dla podkomorskich sprawy o grunty,dla zamkowych, sprawowanych przez administracjк, sprawy karne [5,s. 570–574]. III Statut potwierdzaі w formie przywileju obieralnoњж«urzкdu ziemskiego, sкdziego, podsкdka i pisarza, w kaїdej ziemi ipowiecie» (III Stat IV), wyznaczaj№c obowi№zek osobistego sprawowanias№dуw (art. 4), ustalaj№c wysokoњж dochodуw (art. 5) i zapewniaj№cbezpieczeсstwo urzкdnikom (art. 7) z zastrzeїeniem, їe ruskimi literamii sіowy pisarz ma pisaж (art. 1). Znamienne, їe w III Statucie zostaj№przywoіane postanowienia Zygmunta Augusta z I Statutu, przywileje wBielsku i w Wilnie oraz przywilej krуla Stefana, ktуry jako wielki ksi№їкnadaі Litwinom «przychodz№c na panowanie tego W.X.Lit.».

2. Osoby s№dowe w II i III Statucie. Przedmiotem stanowieniaprawa w Statutach Litewskich byі porz№dek obsadzania urzкdusкdziowskiego, natomiast przedmiotem opisu byіa predyspozycjakandydatуw. Zasady wybierania urzкdnikуw ziemskich: sкdziego,podsкdka i pisarza, ktуrzy by «wszelakie sprawy temu s№dowiziemskiemu przysіuchaj№ce odprawowali» regulowaіy II Statut i III Statut(art. 1). Tryb wyboru zostaі opisany w szczegуіach. W razie њmierciurzкdnika s№dowego pozostali urzкdnicy powinni o tym «przez list swуjdaж znaж hospodarowi, a w razie jego niebytnoњci w tym paсstwiewojewodzie lub staroњcie їmudzkiemu, a w ich niebytnoњci kasztelanomdanej ziemi». Z kolei hospodar lub wymienieni jego urzкdnicy przezlisty swoje powszechnie ogіoszone powinni podaж czas zjazdu szlachtytego powiatu staroњcie powiatowemu, urzкdnikom ziemskim danegopowiatu i szlachcie, a starosta їmudzki kasztelanom, ciwunom i szlachcie,ktуra w miejsce zmarіego urzкdnika s№dowego wybierze spoњrуd siebieczterech kandydatуw:

osob szlacheckich, ludzi dobrych y poboїnych, cnotliwych, godnych, wprawie vmiej№cych, pisaж vmiej№cych rodџicow tego Paсstwa Wielk. Xiкstwa, yw tym powieжie nie nowo, nie zmyњlenie, osiadіych obraж...

Wybranych kandydatуw naleїaіo przedstawiж hospodarowi napiњmie opatrzonym pieczкciami urzкdnikуw powiatowych. Spoњrуdwybranych kandydatуw hospodar powinien:

209

nieodwіocznie vstanowiж, y przywileiem Naszym na ten vrz№d do їywotaiego, albo do wywyїszenia z іaski naszey na inszy iaki wyїszy vrz№d, abodostoieсstwo vtwierdїiж... (III Stat IV 1).

Wybуr przez zjazd powiatowy urzкdnika niїszego na wyїszestanowisko byі respektowany przez wіadcк bez zastrzeїeс, a na jegomiejsce naleїaіo dokonaж wyboru czterech elektorуw, spoњrуd ktуrychjeden, jak wyїej, miaі byж na urz№d «podany» i «przywilejemutwierdzony». Po otrzymaniu urzкdu na pierwszych rokach s№dowychpowiatowi urzкdnicy s№dowi powinni przed wojewod№, albo kasztelanem,a tam, gdzie ich nie ma, przed starost№ s№dowym i marszaіkiem powiatuprzy zebranej szlachcie «przysiкgк na te urzкdy swoje uczyniж». Rotaprzysiкgi, oprуcz zwrotуw do Boga i zapewnieс przysiкgaj№cegoobejmowaіa takїe zakres jego obowi№zkуw i uprawnieс. Prerogatywyurzкdnikуw rуїnicowaіy formuіy przysi№g: wspуlne dla sкdziego ipodsкdka, inne dla pisarza:

Ja N. przyњкgam Panu Bogu Wszechmogacemu w Troycy iedynemu, Iї wtym powieжie N. wedle Boga sprawidedliwie, i wedle prawa Statutu tego danegoWielkiemu Xiкstwu Litewskiemu wedіug їaіoby i odporu stron, a nie wedіugwiadomoњжi swey, nic nie przykіadai№c ani vymui№c bкdк s№dziі, zeznania yzapisy przyimowaж nie folgui№c wysokim y podіym stanom na dostoynoњжiachy vrzкdach њiedz№cych, na bogatego y vbogiego, na przyiaжiela, krewnego izachowaіego y na nieprzyiaжiela, na tutecїnego, ani na goњжia nie patrz№c, nie zprzyiaџni, ni z waњni, nie z boiaџni, nie za posuіy i dary, ani siк spodziewai№cnapotym darow, i yakiego nagrodzenia, y nie radz№c stronie, ani siк boi№c kaџni,pomsty y pogroїek. Ale samego Boga, y iego њwiкt№ sprawiedliwoњж, i prawopospolite y sumnienie swoie przed ocїyma mai№c. Teї rokow nigdynieomieszkiwai№c, krom wielkiej prawdџiwey zіoїnej choroby, a iako na tymsprawiedliwie przyњiкgam, tak mi Panie Boїe pomoї, a ieњli niesprawiedliwieBoїe miк ubij (III Stat IV 1.).

Zakres obowi№zkуw pisarza, wedіug sіуw przysiкgi, byіnastкpuj№cy:

[...] Iї sprawidedliwie wedle Boga i wedle tego prawa pisanego, y wedlemowienia y sporow stron, nic nie przykіadai№c ani vymui№c, bкdк zapisowaж yradџiж Sкdziemu y Podsкdkovi wiernie i sprawiedliwie wedle zeznania stronysporow, na s№dџiech oњwiadcїenia y opowiedania s№dowego skazania s№dowebкdк wpisywaж pilno, y doglкdaж, aby wedle tey przysiкgi mey, sprawiedliwiebyіy wpisowane, a z Ksi№g pierwszych, gdy kto wypisow abo widymusow takichpotrzebowaж bкdџie, teї ich sprawiedliwie y wiernie iako w Ksiкgach zapisanobкdџie z wiadomoњжi№ Sкdџiego y Podsкdka wydawaж bкdк nie mai№c bacїeniana wysokie i podіe stany, na dostoynoњжiach siedz№cych... (III Stat IV 1.).

210

Przepisy III Statutu zawieraіy teї postanowienia, kto nie moїe byжpowoіywany «na sкdztwo, na podsкdztwo i na pisarstwo». Pod groџb№utraty stanowisk nie mogіy byж wybierane osoby duchowne,kasztelanowie, marszaіkowie i starostowie s№dowi, podkomorzy, wojskiani chor№їy ziemski, dworny i powiatowy. Jednak z іaski hospodarskiejsкdzia, podsкdek i pisarz, a takїe marszaіek, podkomorzy i chor№їy moglibyж dzierїawcami i ciwunami dworуw i dуbr hospodarskich, z wyj№tkiemstarostуw s№dowych. Postanowienia Statutu w sprawach s№downiczychpodkreњlaіy wyraџnie dwie instancje s№dowe: dla s№dуw ziemskichinstancj№ odwoіawcz№ byі hospodar. Z przepisуw statutowych wynika,їe urz№d ziemski sкdziowski byі doїywotni.

Statuty litewskie nie normuj№ sposobu powoіywania urzкdnikуws№dуw grodzkich. W rozdz. III art. 13. III Statutu postanowiono, їe «co siкdotycze wіadzy i spraw ich s№dowych, w tym siк oni maj№ zachowaж isprawowaж, jako ktoremu urzкdowi z dawna zamierzono, i w tym Statucieopisano jest». Przedmiotem stanowienia s№ «roki odprawowania» s№dуwgrodzkich, ktуre «maj№ byж kaїdego miesi№ca..., a trwaж s№downie maj№przez dwie niedzieli» (art. 33), terminy prekluzyjne skіadania pozwуw wsprawach «o wybicie spokojnego dzierїenia’ (art. 33), «o gіowкszlacheck№», «o najazd gwaіtowny krwawy, gdzieby siк staіo zabicie albozranienie» «o gwaіt koњcielny», «o gwaіt panien i niewiast», «o rozbуj,poїogi, i insze rzeczy krwawe za co gardіem karz№». Domyњlamy siк zatem,їe jest to zakres kompetencji s№dуw grodzkich. O kompetencjach s№dowychurzкdnikуw wіadcy przepisy informuj№ poњrednio, їe «na s№d grodzkimembrany maj№ byж dawane pod pieczкжmi panow Woiewod, a wPowiatach, gdzie Woiewod nie masz, tedy Starost s№dowych (art. 34), awojewoda i starosta powinien «przysiкgк na s№dy uczyniж Rot№ SкdziegoZiemskiego» (art. 33). Wedіug postanowieс III Statutu:

Woiewodowie i Starostowie S№dowi, mai№ z osobna kaїdy z nich na urzкdzieswym wybraж, i na s№d zasadziж namiestnika, albo Podstaroњciego, Sкdziegozamkowego, i Pisarza... ktorzy przysiкgк uczyniwszy rot№ sкdziego Ziemskiego,a Pisarz rot№ Pisarza Ziemskiego, a pospoіu wszyscy trzey zupeіny s№d zasiadszy,mai№, i moc mieж bed№ s№dџiж i sprawowaж wszystkie rzeczy s№dowe zamku, abodworu Naszemu naleї№ce (III Stat IV 37).

Wojewodowie i starostowie zostali natomiast zobowi№zani dosprawowania nadzoru nad dziaіalnoњci№ powoіanych przez siebieurzкdnikуw s№dowych i mieli stanowiж instancjк odwoіawcz№. Odpostanowieс s№du grodzkiego przepisy nakazuj№ wnosiж apelacjк do s№dugіуwnego trybunalnego (art. 37). Statut reguluje teї tryb pozywania is№dzenia urzкdnikуw administracyjnych i s№dowych przez osobydoznaj№ce od nich krzywd (art. 39).

211

O s№dzie podkomorskim traktuje rozdziaі dziewi№ty III Statutu wprzepisach o ustanowieniu podkomorzych w powiatach i o przysiкdzeich «porz№dkiem, jako obieranie innych urzкdnikow s№dowych ziemskich,sкdziego, podsкdka i pisarza», w szczegуіowych postanowieniach opowinnoњci i wіadzy urzкdu podkomorskiego, a takїe o postкpowanius№dowym w sprawach granicznych. Przysiкga podkomorzych okreњlaіakompetencje tego urzкdu jako sprawowanie s№du podkomorskiego orazobecnoњж przy czynieniu granic, kopaniu kopcуw i poprawianiu miedz.Sprawy graniczne miкdzy dobrami hospodarskimi a szlacheckimipowierzone zostaіy s№dom komisarskim, powoіywanym w osobachkasztelana albo marszaіka, a takїe podkomorzego danego powiatu i znimi trzeciego szlachcica osiadіego w danym powiecie (art. 83.).

Przepisy o polubownym s№dzie wymieniaj№ nazwк sкdziowiepolubowni w odniesieniu do osуb rozstrzygaj№cych kompromisowosprawy poza urzкdami s№dowymi, reguluj№c kwestiк odwoіaс odpostanowieс s№du polubownego do s№du ziemskiego (art. 85). Statutylitewskie regulowaіy takїe postкpowanie s№dуw kopnych, ktуretradycyjnie byіy powoіywanymi przez urz№d zamkowy zgromadzeniamimieszkaсcуw okolicy maj№cymi charakter spoіecznego organu dlawykrywania anonimowego zabуjcy (III Stat XI 26), organu powoіanegoprzez poszkodowanego do gonienia њladem zіodzieja i oszacowaniaszkody (III Stat X 14), b№dџ do oszacowania szkody wyrz№dzonej wpolu i zas№dzenia odszkodowania (III Stat XIII 2). Kop№ nazywano teїzjazd sadуw podkomorskich rozstrzygaj№cych spory graniczne wobecnoњci stron i њwiadkуw (III Stat IX 17) [zob. 6, s. 79-87].

3. Zespуі sкdziowski w relacji z wіadz№ i s№dz№cymi siк stronami.Proces s№dowy litewski odbywaі siк z powуdztwa skargowego w formiepostкpowania kontradyktoryjnego [7, s. 338 oraz 8, s. 164]. Historycy prawapodkreњlaj№, їe byі podobny do sporu i zachowywaі charakterystyczne cechyformalizmu w postaci gestуw. Gestem charakterystycznym dla procesulitewskiego byіo stawianie czapki obowi№zuj№ce obie strony. Postawienieczapki nastкpowaіo, gdy po ustaleniu przedmiotu sporu, przechodzono dopostкpowania dowodowego. Wi№zaіo siк zopіat№ tego, ktуry podniуsі czapkк.Nie byі to jednak gest nakazany przez ustawк statutow№, lecz normazwyczajowa, ktуrej Statut nie zakazywaі [9, s. 192–194; zob. teї na tentemat 10, s. 1–29]. Pierwszy Statut Litewski sygnalizuje natomiast instytucjк«promiotu», czyli kary uzgodnionej w procesie spornym (inne nazwy:promiet, wymietnoje, wina promiotnaja, wina przemiotna):

A czo siк doticze vinij chociabi ostal vinien on, vin№ przemiothn№, abo biziskana nanim vina bila, tedi nima go nikto t№ vin№ karaж iedno iego wlassni p№n(Olsz VI 10).

212

Postanowienia Statutуw odnoњcie do gestуw wyraїaіy stosunki:podrzкdnoњci stron czasownikami staж, stanowiж siк oraz nadrzкdnoњcis№dz№cych osуb czasownikami siedzieж, zasiadaж. Czasowniki ustawowaжi dawaж moc, posadziж, wskazywaіy na zaleїnoњж s№du od wіadcy iinstytucji nadrzкdnych, zob.:

Teї ustawuiem y daiem moc wiecїnemi czasy џwierzchnoњжi wіadzeNaszey Hospodarskiey, z przywoleniem Panow rad Naszych, y wszytkich stanow,wsztkich џiem tego Paсstwa Naszego Wielkiego X. Litewskiego tym vrzкdompowiatowym w kaїdym powieжie Sкdџiemu y Podsкdkowi na roki zіoїones№dowe zapozwanych przed nich, s№dziж y sprawowaж wszytkich stanow... Agdїieby strona pozwana przed vrzкdem v s№du stawszy... pozwu wysіuchawszy,y do niego tak z strony pozwania, iako y z strony zbiiania pozwu mowiwszy...tedy vrz№d... rzecz samк o co pozew idџie za dowodem sіusznym prawnym skazaжma. (III Stat IV 3).

A skoro vrz№d na s№dџie zasiкdџie: a strona za woіaniem woџneo nie stanie,tк vrz№d wedіug tego Statutu zdaж y skazaж ma (III Stat IV 16).

A My Hospodar daiem moc... czіowieka dobrego... obraж, i miejsce iegozasadџiж.. y ten vrzкdnik... na rokach tych zaњiadaж nie ma (III Stat IV 4).

Pod jurysdykcjк s№du ziemskiego podpadaі kaїdy, «kto jednokolwiekw tym powiecie imiona swoje mieж bкdzie». Urzкdom s№dowym ustawastatutowa wyznaczaіa uprawnienia i obowi№zki. Hospodar dawaі s№dowi«moc zupeіn№... iї maj№ wedle tego prawa i artykuіow... postanowionychi napisanych, postкpkiem skazanie i odprawк czyniж przeciw kaїdego...»(art. 3), nakіadaj№c zarazem obowi№zek, «aby sкdzia, podsкdek i pisarzsami przez siebie a nie przez swoje namiestniki s№dy i roki odprawowali»(art. 4). Zdania powyїsze opisuj№ stan rzeczy, do ktуrego ustawodawcazmierza, a wypowiedzi tego typu s№ wysіowieniem kompetencjiurzкdnikуw.

Prawodawca wymagaі od urzкdnikуw s№dowych lojalnoњci iuczciwoњci w peіnieniu obowi№zkуw. Przepisy Statutu skrupulatnie opisuj№przebieg procesu s№dowego ze zwrуceniem uwagi na s№dzenie wedіugprawa pisanego, na przestrzeganie sіusznych dowodуw i godne traktowanies№dz№cych siк stron, na podporz№dkowanie siк urzкdnikom sprawuj№cymwіadzк w imieniu wielkiego ksiкcia, sкdziom s№du trybulanego, a przedewszystkim samemu hospodarowi jako prawodawcy i najwyїszemusкdziemu. Normy sankcjonuj№ce adresowane do sкdziуw zakazuj№zaniedbywania i naduїywania obowi№zkуw. Z formuі dotycz№cych ochronyprawnej naleїy wnioskowaж o zabezpieczeniu stron przed naduїywaniemwіadzy i bezwzglкdnoњci№ urzкdnikуw wymiaru sprawiedliwoњci imoїliwoњci skіadania skarg do hospodara «o tym, gdzie wojewoda, starosta,abo sкdzia, podsкdek i pisarz, tak zamkowy, jako i ziemski urz№d, abo

213

podkomorzy, komisarz, siedz№c na s№dzie, kogo sromociі, abo siк na kogorкk№ targn№і» (III Stat IV 63). Rуwnoczeњnie jedna w przepisachkierowanych do stron procesowych prawodawca bierze w obronк skіadsкdziowski, dla «bezpiecznoњci urzкdu» przewiduj№c dotkliwe i najwyїszekary za obelїenie, pobicie czy zabуjstwo osoby podczas rokуw s№dowychsprawuj№cej swуj urz№d (III Stat IV 7). Przedmiotem regulacji prawnejbyіa struktura instytucji wymiaru sprawiedliwoњci i wzajemna zaleїnoњжorganуw sprawuj№cych s№dy.

4. U џrуdeі kultury prawnej. Wybitny historyk prawa JuliuszBardach podkreњlaі, їe kultura prawna stanowi№ca element ogуlnej kulturydanej spoіecznoњci nigdy nie jest zamkniкta w granicach jednego paсstwa.W genezie Statutуw Litewskich, w ich percepcji od inny krajуw, dostrzegaіuczony procesy dojrzewania myњli polityczno-prawnej i usytuowanie tegopomnika prawodawstwa w krкgu kulturowym Europy Њrodkowej iWschodniej [11, s. 61–67]. Obszary kultury prawnej obejmuj№ w StatutachLitewskich stan prawa i kierunki jego tworzenia oraz oddziaіywania,doktryny i myњli prawniczej, oceny i postawy wobec instytucji prawnychi osуb sprawuj№cych wіadzк s№downicz№. W nazewnictwie osуbsprawuj№cych wіadzк s№downicz№ њledzi siк procesy ksztaіtowania ustrojus№dуw powszechnych w Wielkim Ksiкstwie Litewskim. Przepisy artykuіуwstatutowych obejmuj№ce stopniowe przekazywanie wіadzy sкdziowskiejprzez hospodara przedstawicielom szlachty pochodz№cym z wyboru s№zbiorem nie tylko konkretnych norm prawnych reguluj№cych zasadyjurysdykcji, s№ przede wszystkim wyrazem kompromisuodzwierciedlaj№cego ukіad siі spoіecznych, moralnej postawy prawodawcyi jego wymagaс w stosunku do poddanych.

Zasady wyboru urzкdnikуw s№dowych i funkcjonowania urzкdуws№dowych w Wielkim Ksiкstwie Litewskim staіy siк w przyszіoњcipodіoїem obyczajуw, їycia towarzyskiego i obrzкdowoњci prawnejszlachty. Nawet wуwczas, kiedy paсstwo przestaіo istnieж jako twуrpolityczny, kultura prawna oparta na wzorach s№downictwa proweniencjistatutowej stanowiіa punkt centralny їycia codziennego i zachowaсspoіecznych. Њwiadectwo szlacheckich obyczajуw s№dowych opartychna prawodawstwie Statutуw Litewskich przywoіaі Adam Mickiewicz wPanu Tadeuszu jako przykіad ojczyzny prawem rz№dzonej i prawems№dzonej. Ideaіy polityczne poety, narodowa i chrzeњcijaсska postawa,patriotyzm, zbratanie narodуw w realizowaniu wolnoњci wkomponowanezostaіy w ustrуj szlachecki Rzeczpospolitej. Wedіug Konrada Gуrskiego[12, s. 60-88] gікboka analiza instytucji prawnych Wielkiego KsiкstwaLitewskiego, szczegуlnie zajazdu i sejmiku, pozwoliіa ukazaж je jakoinstytucje doskonaіe, a tylko ich zwyrodnienie zostaіo poddane krytyce:

214

Dopуki wiara kwitіa, szanowano prawa,Byіa wolnoњж z porz№dkiem i z dostatkiem sіawa...Ale jeњli miecz tylko bezpieczeсstwa strzeїe,Їeby w tych krajach byіa wolnoњж – nie uwierzк.(Pan Tadeusz, Ksiкga XII w. 14–19)

W gіуwnym w№tku utworu jakim jest proces graniczny autorskierowaі uwagк czytelnika na obrazк uczuж patriotycznych i prawnychz powodu pokrкtnego stosowania przez wіadze zaborcze dawnejprocedury s№dowej, pomimo їe istniaіy i funkcjonowaіy jeszcze po 1794roku s№dy ziemskie i grodzkie, a takїe Trybunaі Gіуwny w Wilnie.Literatura piкkna i badania naukowe rozpoznaj№, jak waїne dlatoїsamoњci spoіeczeсstwa s№ obyczajowoњж i kultura prawnauksztaіtowana w kategoriach s№downiczych.

Spis literatury

1. Ochmaсski, J. Historia Litwy / J. Ochmaсski. – Wrocіaw, 1967 [wyd. 2popr. i uzup., Wrocіaw, 1982; wyd. 3 popr. i uzup., Wrocіaw, 1990]

2. Gudavicius, E. Wіadca // Kultura Wielkiego Ksiкstwa Litewskiego.Analizy i Obrazy / E. Gudavicius; oprac. Vytautas Alisauskas, Liudas Jovaisa,Mindaugas Paknys, Rimvydas Petrauskas, Eligijus Raila, przekі. PaweіBukowiec, Beata Kalкba, Beata Piasecka. – Krakуw, 2006. – S. 834–854.

3. Lizisowa, M.T. Koncepcja prawa i wіadzy w Statutach Litewskich wњwietle analizy jкzykoznawczej / M.T. Lizisowa // Baіtowie – przeszіoњж iteraџniejszoњж; red. Andrzej Kastory i Andrzej Essen. – Krakуw, 1993. – S. 5–29.

4. Lizisowa, M.T. Jкzyk Kodeksu Olszewskiego (1550). Z recepcjistaropolskiego jкzyka prawno-s№dowego w Wielkim Ksiкstwie Litewskim wszesnastym wieku / M.T. Lizisowa. – Krakуw, 2000.

5. Gudavicius, E. Prawodawstwo / E.Gudavicius // Kultura WielkiegoKsiкstwa Litewskiego. Analizy i Obrazy, oprac. Vytautas Alisauskas, LiudasJovaisa, Mindaugas Paknys, Rimvydas Petrauskas, Eligijus Raila, przekі. PaweіBukowiec, Beata Kalкba, Beata Piasecka. – Krakуw, 2006. – S. 561–576.

6. Lizisowa, M.T. Studia nad sіownictwem regionalnym III StatutuLitewskiego / M.T. Lizisowa. – Kielce, 1984.

7. Bardach, J. Historia paсstwa i prawa Polski / J. Bardach. – T. 1. –Warszawa, 1973.

8. Bardach, J. Historia ustroju i prawa polskiego / Juliusz Bardach,Bogusіaw Leњnodorski, Michaі Pietrzak. – Warszawa, 2001.

9. Valikomyte, I. Zwyczaj stawiania czapki: szczegуlny aspekt kulturyprawnej Wielkiego Ksiкstwa Litewskiego w XVI wieku / I. Valikomyte // Litwaw epoce Wazуw; red. Wojciech Kriegseisen, Andrzej Rachuba. – Warszawa,2006. – S. 191–206.

215

10. Kulisiewicz, W. «Postawienie czapki» – studium z dziejуw litewskiegopostкpowania s№dowego w XV i XVI wieku / W. Kulisiewicz // CzasopismoPrawno-Historyczne. T. 3. – 1982. – Z. 1. – S. 1–29.

11. Bardach, J. O dawnej i niedawnej Litwie / J. Bardach. – Poznaс, 1988.12. Gуrski, K. Mickiewicz. Artyzm i jкzyk / K. Gуrski. – Warszawa, 1977.

УДК 81.272

Krystyna SzczeњniakGdaсsk

NOWE ZAMOWY W ASPEKCIE SOCJOLINGWISTYCZNYM24

Problematyk№ tego gatunku zajmujк siк od jakiegoњ juї czasu,gіуwnie od strony wykorzystywania w konkretnych tekstach – roњlin.Zwracaіam teї uwagк na odstкpstwa od tradycyjnej budowy zamуw orazna rуїne ich nazwy, funkcjonuj№ce wњrуd Sіowian wschodnich izachodnich.

Wypada powiedzieж, їe mimo rozwoju wiedzy, zdobywania nowychinformacji o czіowieku i jego dziaіaniach, zamowy ciesz№ siкnieodmiennie duїym powodzeniem, a nawet, s№dz№c po coraz tonowszych wydawnictwach i publikacjach prasowych, zyskuj№ napopularnoњci. Tam, gdzie nie ma moїliwoњci racjonalnego wyjaњnieniasytuacji, pomocy, lub gdzie takowa istnieje, ale nie chcemy do niej siкprzyznaж, lub teї nie chcemy jej przyj№ж – tam czіowiek odwoіuje siк dowrуїb, zamуwieс. Nierzadkie s№ przypadki, gdy nie tylko polskie aktorkiprzyznaj№ siк, їe kieruj№ siк w swoim їyciu zaleceniami wrуїek. Iluї znas nie zauwaїy czarnego kota przebiegaj№cego przez drogк i skomentujeto (chociaїby w myњlach). Їartobliwie teї mуwimy, їe nie naleїywstawaж lew№ nog№, a czasem dodajemy, їe trzynastego i w pi№tek tonaleїy siк wszystkiego (w domyњle: zіego) spodziewaж. Mіodszym,niezamкїnym dziewczynom nie pozwalamy siadaж na rogu stoіu – boteњciowa niesympatyczna, delikatnie mуwi№c, bкdzie. W krкgach osуbmi bliskich s№ i tacy, ktуrzy maj№ w swoich rodzinach tych, co odmawiaj№rуїк (umiejкtnoњж jest dziedziczona lub przekazywana w co drugimpokoleniu), inni – w tragicznych momentach ciкїkiej choroby, nie mog№cpogodziж siк z kresem їycia osуb im najbliїszych – szukaj№ pomocy uszeptunki z Orla lub Narewki. Moїna zatem powiedzieж, їe њwiat zamуw,

24 Издается в авторской редакции.

216

szeptaс i odmawiaс istniaі i bкdzie istnieж jeszcze dіugo. Zawsze bowiemczіowiekowi pozostaje nadzieja, wiara, їe moїna zmieniж to, co jestzdaniem innych – nieuchronne...25 .

Warto wobec tego zastanowiж siк, czy zmianie (wobec niezmiennejnadziei ludzkiej) ulegaj№ w jakiњ sposуb same teksty owych namуwieс,odmуwieс czy szeptaс. Czy sytuacja wspуіczesnego czіowiekapowoduje, їe musz№ (wobec stwierdzenia, їe popyt warunkuje podaї)powstawaж nowe teksty, zawieraj№ce nowe їyczenia, nowe proњby, mniejdwuznaczne, a raczej nazywaj№ce sprawy po imieniu. Czy pojawiaj№ siкw nich proњby, їyczenia adekwatne do naszych czasуw.

W swych badaniach uwzglкdniіam kilka zbiorуw takich zamуwieс,zakupionych w ostatnich latach w ksiкgarniach rosyjskich i biaіoruskich.Z gуry muszк powiedzieж, їe nie natknкіam siк na nowsze teksty zamуwbiaіoruskich (nowsze, w znaczeniu ‘odpowiadaj№ce na wspуіczesnezamуwienie’). W ostatnio wydanym zbiorze Народная медыцына. Ры-туальна – магичная практыка, wydanej w roku 2007 w Місsku (ук-ладанне, прадмова і паказальнікі Т.В. Валодзінай), gdzie obok opisуwrуїnych zachowaс ludzi wobec chorуb (w tym ludowych jednostekchorobowych) znajduj№ siк rуwnieї zamowy, nie znalazіam wњrуd nichtakich, ktуre dotyczyіyby wіaњnie takich nowych tematуw, tekstуwbкd№cych odpowiedzi№ na wspуіczesne kіopoty ludzi, їyj№cych juї wdwudziestym pierwszym wieku. Podziaі zebranych materiaіуw zostaіtam dokonany metod№ tradycyjn№ na: choroby dzieciкce, kobiece,infekcje, dolegliwoњci skуrne, choroby psychoneurologiczne,stomatologia, choroby oczu, gіowy, uszu, gardіa i nosa, chirurgia, urokirуїnego rodzaju, przestrachy i lкki, inne choroby i ich symptomy.Wczeњniejszym nieco wydawnictwem w tym wіaњnie jкzyku zbieraj№cymzamowy w tym jкzyku byіy Замовы (Уклад., сістэм тэкстаў, уступ.арт. і камент. Г. Бартaшэвіч, Мінск 2000).

W swoich badaniach uwzglкdniіam zatem nastкpuj№ce teksty: Пет-ров В.В., 30 вопросов о сглазе и порче, Минск 2006; Степанова Н.И.,800 новых заговоров сибирской целительницы, Москва 2005; Вла-димирова H., 107 рецептов и заговоров народной медицины, Моск-ва 2005. Zwraca w nich uwagк coraz powszechniejsze stosowanie tytuіuцелитель (целительницa), a w niektуrych nawet (jakby to miaіo budziжwiкksze zaufanie czytelnikуw) pojawia siк okreњlenie сибирскаяцелительницa czy teї jego forma rozwiniкta: известная практикую-щая целительница и белый маг, автор 20 бестселлеров. Osoby tak

25 A przecieї juї Lucia, lekarzycha spotkana na nadniemeсskich њcieїkach przezElizк Orzeszkow№, mуwiіa «Kali waџmie na wieki, nia pamohuж leki».

217

reklamuj№ce owe tomiki wykorzystuj№ stereotyp przekonania, їe autorpoczytnych ksi№їek jest bardziej godny zaufania, niї osoba, ktуra uprawiaswуj zawуd w ukryciu. Wspomniane prace ukazuj№ siк w seriach, ktуrychnazwy z zasady budz№ zaufanie przyszіych czytelnikуw: Азбука здоро-вья, Народные традыции, Психология человеческих взаимоотно-шений. Tematyka i zakres zamуw mogіa (i moїe) obejmowaж wszelkiesytuacje, zdarzenia i zaplanowane, b№dџ nieplanowane wydarzenia, aletakїe moїe dotyczyж odwracania zіych sytuacji domowych, sіuїbowych,a czasem bardzo osobistych. Wіaњciwie moїna by powiedzieж, їepodobnie, jak na kaїd№ sytuacjк istnieje przysіowie, tak samo jestz zamowami. Gdy siк nim dokіadniej przyjrzymy, widzimy, їe taknaprawdк owe analizowane tu teksty s№ czкsto indywidualnymimodlitwami (ze wzglкdu na sytuacje, do ktуrych siк odnosz№), a niekiedywrкcz – rytualnymi zawierzeniami (o gotowym tekњcie, czкsto zdodatkowymi didaskaliami). Ich efektem miaіo byж to, їe:

· магические рецепты помогли восстановить здоровье и ду-шевный покой, защититься от воздействия темных сил, добить-ся успеха в делах и вернуть семейное счастье (St., okіadka);

· jak to napisaіa wspominana juї kilkakrotnie sybirska celitelnica:я научу вас заговaривать незаживaющую рану, вылечивать рак,исцелять душевное горе [...], я научу вас вызывать дух, которыйбезотказно будет исполнять ваше повеление, ибо дам вам ключ кзаклинаниям, заговорам и молитвам (St., wstкp autorki, s. 5).

Wњrуd wczeњniej przez mnie badanych tekstуw zamуwfunkcjonuj№cych w krкgu wschodniosіowiaсskiej kultury ludowejwyrуїniіam kilka krкgуw tematycznych. Byіy miкdzy nimi

· zamowy miіosne,· заговоры брaчные, свадебные премудрости,· отговоры, заговоры противолюбовныe, ktуre dotyczyіy

mіodych i niezamкїnych par,· семейные и бытовые заговоры и обереги (tu: szeroko

rozumiane їycie codzienne, kіopoty ze zdrowiem, proњby i marzenia,troska o zwierzкta, dzieci maіe i duїe, konflikty w rodzinie, duchyi duszki – szczкњcie domu i rodziny, wкdrуwki dobrowolne i mniejdobrowolne),

· i wreszcie najgroџniejsze (jak wierzono i nadal siк wierzy)teksty: порча (St 185); порчи, сглазы, проклятия oraz odwrуceniatychїe tekstуw i zniesienia ich mocy.

Kaїdy z wyїej wymienionych punktуw tematycznych mieњci wsobie wiele konkretnych zamуw, czasem odpowiadaj№cych jednej, њciњleokreњlonej sytuacji (indywidualizacja nastкpuje przez podanie imienia

218

osoby zainteresowanej, bкd№cej podmiotem zamawiania, niejednokrotniekilka razy w tekњcie wymienianej), niekiedy s№ one wytrychem dla wielurуїnych sytuacji (okreњlany wуwczas bywa tylko efekt urzeczenia, lubto, co ma przynieњж dana zamowa). S№ teksty dziaіaj№ce na konkretn№chorobк lub na wszystkie choroby (PL 20), o mocy jednorazowej, gdyinne z nich skutkuj№ przez kilka lat, a jeszcze inne – kilkanaњcie (St 153 –na 12 lat). Najsilniejsze s№ te na zawsze (St 166), przy czym urok nimizadany moїe byж zdjкty tylko przez osobк, ktуra zadaіa....

W najnowszych zbiorach (St) obok tradycyjnych juї dolegliwoњci,pojawiaj№ siк naukowe nazwy chorуb, takie jak adenoma prostaty (St 115),astma (St 108, PL 68), alkoholizm (PL 59-60), angina (PL 67), artretyzm(St 113, Vla 57), cukrzyca (St 18), egzema (PL 195), epilepsja (St 23-24,110, PL 200), enureza (St 35-380, PL 198), gruџlica (PL 180), grypa (Vla55), hipertonia (PL 85), impotencja (St 105 –106, Vla 38; PL 107-109),malaria (PL 124), podagra (106), sarkoma (St 67-74), schizofrenia (St 20-23, 109), stres (St 322), lub potoczne nazwy chorуb, jak rak (St 75-79,103-104, 107, PL 148-158 – tu uwzglкdniono konkretne jego odmiany;Ste 107-108), pijaсstwa (St 93-101, 332; teї запой; PL 60-61), ci№goty donapojуw spirytusowych (St 109), mкska niemoc (St 52-54, Ste 110),jкczmieс (PL 203-206), koњciane naroњla (St 43). Niepotykanymdotychczas w krкgu kultury sіowiaсskiej sposobem leczenia zamowamistaіo siк wykorzystywanie voodo26 (narkomania, St 509-510).

Nowoczesnoњж objawia siк takїe w dodatkowych sformuіowaniachwidocznych w tytule zamowy, jak na przykіad: Сильный приворот нафото (St 129), От домогательства со стороны начальника (St 173 –174; gdzie w liњcie do celitelnicy jest dodatkowa wskazуwka – kobietajest szantaїowana przez swego kierownika, iї ten powie mкїowi, їe onamu «якобы сама залезла в штаны», czyli mamy tu do czynienia z czymњ,co dzisiaj nazywamy molestowaniem seksualnym w pracy, mobbingiemseksualnym). Z prac№ zawodow№ czкsto zwi№zane s№ lкki przedzwolnieniem, st№d zamowy, typu: Чтобы не уволили с работы (St 246,gdzie zaleca siк podejњcie do drzwi naczelnika i wypowiedzeniekonkretnych sіуw), Чтобы начальник не измывался (St 247) lub Есливас выживают с работы (St 246), Kiedy idziemy do wіadz z jak№њ proњb№,warto pamiкtaж o zamowie: Чтобы власти в просьбе не отказали (St249). A jeњli, mimo naszych staraс, nadal bкdziemy mieli kіopoty z wіadz№,wуwczas przydatny bкdzie zagovor Ha злого начальника (St 335).

26 Co ciekawe, te afrykaсskie metody stosowane s№ rуwnieї w wypadkuprivorotov, oberegov, czyli rуwnieї tam, gdzie od dawna funkcjonowaіy doskonaletradycyjne teksty (st. 510-511). Wi№їe siк z tym dodatkowo uїywanie nowych terminуw,typu szaman (St 564–566).

219

Wiadomo, їe wszelkie kontrole w jakimњ stopniu dezorganizuj№ pracкw miejscu, gdzie siк dokonuj№, zatem i na to jest zamowa: Если замучи-ли прoверками на работе (St 247). Moїna siк teї zabezpieczyж przedtakow№ komisj№ (a wіaњciwie negatywnym wynikiem kontroli) – Еслиждете комиссию с проверкой (St 247). W pracy waїna jest atmosfera,w ktуrej siк wspуіpracuje, st№d nie dziwi№ takie zamowy, jak На уваже-ние в коллективе, На почет и уважение в коллективе (St 246), Чтобына службе против вас никто слова не сказал (St 254). Waїny jest rуwnieїawans, ktуry da wiкksz№ moїliwoњж zarobku: Как сделать заговор налесенку в Вознесение (чтобы по службе подвигаться) (St 251), Какпривлечь к себе внимание начальства (для повышения по работе(St.253). Jeњli zdecydujemy siк pracowaж na wіasny rachunek, wуwczasmusimy liczyж siк z porcz№ «на бизнес» (St 405-406).

W dzisiejszym њwiecie coraz czкstsze s№ rozwody, zatem nie dziwi№nas zamowy, typu: Если муж не дает развода (St 176) lub Как выйтизамуж после развода (St 186-187). Nadopiekuсcze, niegodz№ce siк zdorosіoњci№ swych synуw – krуlewiczуw, matki nie s№ wprawdzieelementem tylko naszych czasуw, ale nowoњci№ pewn№ jest zamowa Еслимать ни с кем сыну жить не дает (St 187; jest to odpowiedџ na skargкmкїczyzny w wieku 45 lat, ktуrego matka odstrкcza wszelkie kandydatkina їonк, a ktуry skarїy siк, iї їadnej dziewczyny, kobiety, nie uznajeona godnej swego synka).

Gwaіty w rodzinie zdarzaіy siк teї wczeњniej27 , ale jak wiele innegozіa, zamiatano je wуwczas pod dywan, nie mуwiono o nich, oskarїaj№cczкsto molestowane dzieci o konfabulacjк, a nawet prowokowaniedorosіych. Coraz czкњciej zaczyna siк mуwiж o tym gіoњno, a zatem niedziwi№ zamowy, typu: От насилия (St 270), Oт кровосмешения (St271-272). Podobnie i aborcja znana byіa wczeњniej, niemniej w starszychzbiorach nie znalazіam zamowy – modlitwy для тех, кто делал аборт(St 237, PL 58).

Z codziennych zdarzeс, pewn№ nowoњci№ jest wynajmowaniemieszkania (pokoju) ludziom obcym, z nadziej№ na polepszenie sobiebytu. Nie zawsze s№ to ludzie uczciwi, dobrze nam їycz№cy i wtedy zalecasiк profilaktyczne niejako wypowiedzenie zamowy Чтобы отвадить отдома нежелательных людей (St 317-318, 321). Jeњli jednak juї siк towydarzyіo i przyjкliњmy nieopatrznie do mieszkania pijakуw, ludzinieuczciwych, niewywi№zuj№cych siк z umowy wczeњniej z nami

27 Szczegуlnym przypadkiem, ujawnionym niedawno jest tak zwany gwaіciciel zAustrii, Fritzl, ktуry zamkn№і wіasn№ cуrkк w piwnicy domu i spіodziі z ni№ kilkorodzieci, a jego їona, ani nikt z s№siadуw, ponoж do momentu jego aresztowania nie wiedzielio niczym.

220

zawartej, to wtedy przydaje siк zagovor: Чтобы квартирантовспрoвадить (St 274). Jeњli z kolei przyjdzie nam mieszkaж w domu podnumerem 13 lub w mieszkaniu pod trzynastk№, wуwczas, abyzabezpieczyж siк przed skutkami magii tej liczby, mуwi siк, їe naleїyотчитать от «чертовой дюжины» (St 367).

Samochуd jest dzisiaj coraz czкњciej czymњ zwykіym, codziennymi normalnym, a zatem posiada go coraz wiкcej osуb. Jeњli zatem zechcemykomuњ dokuczyж, to mamy do wyboru rуїne zadania na niego. Wprzypadku, gdy sami podejrzewamy, їe auto zostaіo urzeczone, koniecznabкdzie znajomoњж Снятия порчи на машину (St 325). Moїemy temuzapobiec (rzuceniu uroku), wymawiaj№c wczeњniej Оберег на машину(St 327-328) lub teї заговорить талисман для машины (St 329), ktуrymmoїe byж jakikolwiek przedmiot lub maіa, podrуїna ikonka. Naleїy tylkopamiкtaж, aby w momencie sprzedaїy samochodu, zabraж z niegonamуwiony przedmiot.

Zmieniіy siк teї zasady zadawania zіego i tak porcza moїe byж, jakkiedyњ, wypowiedziana gіoњno wprost, wobec osoby, przeciwko ktуrejzostaіa skierowana, moїe byж wypowiedziana w myњli (sіawetnymyњloksztaіt, ktуry moїe byж takoї przekazany. W Polsce s№ nawetzarejestrowane firmy, њwiadcz№ce w ramach dziaіalnoњci gospodarczej takieusіugi), poprzez jakiњ przedmiot wczeњniej namуwiony, ale moїe teї byжwysіana poczt№ (wtedy skuteczny jest specjalny otgovor – St 373).

Warto tu dodaж, їe sam ksztaіt zamowy zasadniczo siк nie zmienia,a w trakcie namawiania, odrzekania, zamawiania czy odlewaniawykonywane s№ podobne czynnoњci, jakie wystкpowaіy w zapisiestarszych tekstуw. Przywoіywani s№ ci sami њwiкci, wykorzystywane s№te same desygnaty, a czкsto dodawane jest takie samo koсcowezamkniкcie i zaaminowanie. Powtarzaj№ siк rуwnieї liczby zalecane przyzamawianiu (najczкњciej jest to 3 i jej wielokrotnoњci). Moїna zatempowiedzieж, їe najmniej zmieniіa siк forma takich tekstуw,a uwspуіczeњnieniu ulegіy ich treњci, їyczenia (dodano nowe podmiotyzamуwieс, nowe wartoњci), choж (i to naleїy tu mocno wyartykuіowaж)pewne, niestarzej№ce siк tematy zagovorov, otgovorov, prisuszek iotsuszek – pozostaіy, a s№ nimi: miіoњж, zazdroњж, choroba (tu dodanopewne choroby istniej№ce nieformalnie w nazwach ludowych oberegov),czyli kilka podstawowych krкgуw: uczucia, rodzina [w tym rуwnieїgospodarstwo domowe i zagraїaj№ce mu nieszczкњcia realne, typu: poїar(Z 22-32), pioruny i burze (Z 34) i ukryte, niewyjaњnione, typu: wiedџmy(Z 69-75, 77-107)]; ludzie i zwierzкta, ich zdrowie i zagroїenia, a takїe...samochody (czyli dobra materialne).

221

Przykіady zamуw:· Заговор от экземы: Гром гремит, трава вянет, бежит лис-

ка с – под состочки, с медным языком, все слизнет, все смазнет,ожоги, пожоги, банную нечисть и лишай. Банный ожог гори под-горай у раба Божьего (имя) лишай сохни – подсыхай, чтобы его небыло вовеки – повеки. Аминь. Аминь. Аминь. Заговор читается трираза, каждый раз надо сплевывать трижды в сторону больного, так-же трижды надо обводить вокруг больного места трижды пережжен-ным углем (Vla 17).

· Заклинание от импотенции: Зажгите 2 церковные свечи и 1зеленую свечу перед иконой «Троица». Приготовьте настой трав наводке: 50 г нa 0,5 л водки, настоять 10 дней в темном месте; элеуте-рококк – две части, девясил высокий – две части, донник лекарствен-ный – 1 часть. Когда настой будет готов, заговорите его:

Слово – сильно на рабе Божьем (имя) – злоЗло я убираю словом своим,Заклятье снимаю заклятьем своим.Врата златые откроет ключ,Больное место, как стали луч,И тверже нет его дыханья,И крепче нет в любви признанья.Исполнятся твои желанья,Избавишься от бед – страданья.

Пока горят свечи, больной должен читать молитву – покаяние. По-том освятите талисман – ножик-брелок (как написано выше), гово-ря заклинание:

Как сталь тверда, так отвердеет плоть!!!Храни всегда мужскую силу,С собою заберет колдун проклятие в могилу!

Потом зажгите две черные свечи перед иконой Николая Угодника ивыполните ритуал возврата злых чар тому, кто наслал порчу:

И ты колдун, и я колдую, твою силу забираю, не рискую.Отсылаю чары черные твои, мои слуги верные, смотри.Я силою своей тебе не уступаю,Заклятия твои легко снимаю!Ты правил балом, я не знал, ты злато брал,А раб Божий (имя) страдал.Своею жизнью расплатись, хоть сатаною обернись.По Божьей воле быть суду, не одолеть меня и колдуну.

Ножик-талисман надо носить с собой, а настойку пить по 1 чайнойложке на ночь, и один раз в неделю в течение месяца надо придер-

222

живаться орехово- цитрусовой диеты (1 стакан орехов и 1,5 кг апель-синов) (Vla 53).

· Заговор От домогательства со стороны начальника: Я на-учу вас заговору, котoрый будет «закрывать» на вас глаза у вашегоначальника. Или, если сказать другими словами, он не будет же-лать вас как женщину. [...] Читают его в момент, когда на небе пока-жется луна. Фаза луны должна быть убывающей. Но в начале воз-несите молитву своему ангелу-хранителю.

Ангеле Божий, хранителю мой святый, на соблюдение мне отГоспода с небесе данный, прилежно молю тя: ты мя днесь просве-ти и от всякого зла сохрани, ко благому деянию настави и на путьспасения направи. Аминь.

А теперь заговор:Во имя Отца и Сына и Святого Духа. Аминь.По кому, батюшка – поп, читаешь?Кого, батюшка – поп, отпеваешь?Раба (имя)!Он дыхом не дыхает, пяхом он не пыхает,Глаз на рабу (имя) не поднимает,Словом и прихотью на нее не донимает.Видеть ее не видит, слышать ее не слышит.Похотью на нее дышит.Отпеваю я у рабa (имя) желание на меня,Божью рабу (имя).Слово мое крепко, дело мое легко. Аминь. (St 173 – 174).

· Оберег на машину (наговаривают, стоя лицом к машине.Можно переписать оберег и возить его с собой):

На море, на океане стоит остров.На острове стоит сырой дуб.В том железном дубе железный муж.Того железного мужа нельзя напоить,Нельзя ничем накормить,Нельзя надвое надломить,Нельзя натрое разрубить.Он не бьется, не мнется, не колется,За него Богородица молится,Печалится за него, страдает,Грамоту по нему охранную читает.Почитай, Богородица, и обо мне,Божием рабе (имя).Во имя Отца и Сына и Святого Духа,Ныне и присно и во веки веков. Аминь (St 327).

223

Wykaz literatury wraz z rozwi№zaniem skrуtуwPrace pisane cyrylic№, b№dџ graїdank№:Владимирова, Н. 107 рецептов и заговоров народной медицины /

Н. Владимирова. – Москва, 2005 (skrуt Vla).Заговоры и обереги в народной лечебной практике / aвтор-состави-

тель Н.А. Фомина. – Минск, 2004 (skrуt Fomina).Замовы. Уклад., сістэм тэкстаў, уступ. арт. і камент / Т. Бартaшэвіч. –

Мінск, 2000 (skrуt Z).Лечение словом. Молитвы и заговоры. – Минск, 2004 (skrуt LS).Молитвенный народный лечебник. – Минск, 2000 (skrуt MNL).Народная медыцына. Рытуальна-магічная практыка. – Мiнск, 2007

(укладанне, прадмова і паказальнікі Т.В. Валодзінай).Практика лечения заговорами. – Минск, 2004 (skrуt PLZ).Практика лечения молитвами и заговорами. – Минск, 2003 (skrуt PL).Степанова, Н.И. Гадания сибирской целительницы / Н.И. Степано-

ва. – Москва, 2006 (skrуt Ste).Степанова, Н.И. 800 новых заговоров сибирской целительницы / Н.И.

Степанова. – Москва, 2005 (skrуt St).Prace pisane іacink№:Szczeњniak, K. Њwiat roњlin њwiatem ludzi na pograniczu wschodniej i

zachodniej Sіowiaсszczyzny / K. Szczeњniak. – Gdaсsk, 2008.

УДК 81.282.2Alina Pawlukiewicz

Grodno

KONTAMINACJE W GWARACH POGRANICZA24

Fenomen pogranicza tkwi miкdzy innymi w tym, їe jest to zjawiskonie tylko њciњle geograficzne, terytorialne, lecz takїe kulturowe. Napograniczu krzyїuj№ siк kultury, jкzyki, wierzenia, tradycje. Wіaњniedlatego pogranicze jest obiektem badaс historycznych, etnograficznych,dialektologicznych, socjolingwistycznych.

Tytuі niniejszego artykuіu warto by zaopatrzyж w znak zapytania,poniewaї zaproponowana kwestia – kontaminacje w gwarachpogranicza – wymaga pewnych rozwaїaс i wyjaњnieс, i to przedewszystkim terminologicznych. Gwary grodzieсskie w biaіoruskiejgeografii lingwistycznej znajduj№ siк w grupie gwar poіudniowo-zachodnich; w stosunku do nich uїywa siк okreњleс «gwary peryferyjne»,«gwary mieszane» [9, s. 160]. Wzajemne oddziaіywanie na siebie

28 Издается в авторской редакции.

224

s№siaduj№cych jкzykуw (w naszym przypadku biaіoruskego i polskiego)jest wiкc rzecz№ naturaln№. Wynikiem takich kontaktуw s№ zapoїyczeniaw obu jкzykach. Tradycyjnie za zapoїyczenia uwaїano tylko poїyczkileksykalne, pуџniej zapoїyczeniami nazywano nie tylko wyrazy, lecztakїe formanty sіowotwуrcze lub konstrukcje skіadniowe, krуre zostaіyprzyjкte z innego jкzyka. Powodem tych procesуw moїe byж nie tylkopotrzeba nazywania nowych desygnantуw, pojкж, lecz takїe na przykіadmoda jкzykowa [7, s. 150].

W pracach dialektologicznych, socjolingwistycznych czкsto jeststosowany termin «interferencja». Pierwotnie uїywano go w znaczeniu‘oddziaіywanie na siebie dwуch lub wiкcej rzeczy, zjawisk, procesуw’(np. w fizyce: interferencja pуl, interferencja fal). Przez interferencjкjкzykow№ rozumie siк wzajemne oddziaіywanie na siebie systemуw dwulub kilku jкzykуw, gwar lub jкzyka ogуlnego i gwary. W gramatycekontrastywnej i w teorii nauczania jкzykуw obcych jest to ‘przenoszeniewzorуw z jкzyka ojczystego na jкzyk obcy w procesie jego opanowania,w wyniku czego powstaj№ niepoprawne struktury jкzykowe; transfer’[4, t. 14, s. 315]. Jest to wiкc zjawisko przenikania cech jednego systemujкzykowego do innego, wystкpowaж moїe zarуwno w fonetyce, jak i wgramatyce czy sіownictwie, zachodziж moїe przy zetkniкciu siк dwuodrкbnych jкzykуw lub struktur gwarowach. Efektem interferencjijкzykowych jest zawsze konstrukcja innowacyjna, odbiegaj№ca od normyobowi№zuj№cej w przyswajanym jкzyku. «Mуwiж moїemy takїe ointerferencjach miкdzy rуїnymi odmianami funkcjonalnymi polszczyzny.Popularyzaja nauki powoduje przenikanie do polszczyzny ogуlnejterminуw specjalistycznych, powstawanie modnych «unaukowoinych»konstrukcji w odniesieniu do rzeczywistoњci potocznej, np. procesprzygotowania k№peli pior№cej, obrуbka cieplna produktуwїywnoњciowych itp.» [5, s. 55].

Encyklopedia jкzykoznawstwa ogуlnego rozpatruje interferencjкjкzykow№ jako rodzaj transferu; jest to przenoszenie wzorуw jкzykaojczystego na jкzyk obcy w procesie jego opanowania [2, s. 606]. Ztransferem pozytywnym mamy do czynienia w jкzykach podobnychstrukturalnie, wtedy w wyniku przeniesieс wzorуw ojczystych powstajestruktura poprawna i to uіatwia uіatwia uczenie siк. Transfer negatywnypowoduje pojawienie siк form lub struktur niepoprawnych: wfonetyce – artykulacja przedniojкzykowo-zкbowa [l] zamiastdzi№sіowej, w zakresie sіownictwa – skіonnoњж do uїywania poczasownikach i przymiotnikach przyimkуw odpowiadaj№cych jкzykowiojczystemu: їeniж siк na kim zamiast їeniж siк z kim. W badaniach

225

dotycz№cych kontaktуw jкzykowych, w tym na pograniczu,powszechnie stosuje siк wyraїeс «interferencja leksykalna»,«interferencja miкdzydialektalna», «interferencja na pograniczachsіowiaсsko-niesіowiaсskich», «интерференция в условиях двуязы-чия», «межъязыковая интерференция» itp. [8, s. 53; 12, s. 42]. Jednak«siік wzajemnego oddziaіywania jкzykуw zwykіo siк mierzyж skіademzasobуw leksykalnych» [3, s. 73].

Termin «kontaminacja» byі uїywany w psychologii na oznaczaniemylnego odtwarzania wyrazуw polegaj№cego na і№czeniu sylab z rуїnychwyrazуw (np. белок + виток › белток), czemu sprzyja znaczeniowalub brzmieniowa zbieїnoњж wyrazуw. Kontaminacja jest przejawempatologii przy zaburzeniach pamiкci [12, s. 50]. Ogуlnie kontaminacj№nazywamy «powi№zanie, pomieszanie rуїnorodnych elementуw tak, їedaj№ one now№, jedn№ caіoњж: kontaminacja pogl№dуw, pojкж;kontaminacja stylуw, w№tkуw literackich» [4, t. 17, s. 212]. Z tegoznaczenia «poі№czenie, zmieszanie, kombinacja» wynika jкzykoznawczeujкcie kontaminacji: «utworzenie nowej jednostki jкzykowej (nowegosіowa lub wyraїenia) w wyniku skrzyїowania rуїnych sіуw lub wyraїeс;takїe: wyraz lub zwi№zek wyrazуw, powstaіy wskutek takiego zespolenia.Wyraz «chuderlawy» jest efektem kontaminacji sіуw «chudy» i«czerlawy». Zamierzone kontaminacje s№ џrуdіem dowcipуwjкzykowych, gry sіуw charakteryzuj№cej wspуіczesn№ twуrczoњжpoetyck№» [12, t. 17, s. 213]. Kontaminacja wіaњciwa jest rуїnymjкzykom, por. Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў: «Кантамінацыя –узаемадзеянне асацыятыўна блізкіх моўных адзінак шляхам перак-рыжаванага аб’яднання двух слоў ці выразаў, якое вядзе да ўтва-рэння новай моўнай адзінкі, часам нават няправільнай: рацыя ‹ ра-дыёстанцыя...» [11, s. 68]; Словарь лингвистических терминов:«Контаминация – взаимодействие языковых единиц, соприкасаю-щихся либо в ассоциативном, либо в синтагматическом ряду, при-водящее к их семантическому или формальному изменению или кобразованию новой (третьей) единицы: играет значение ‹ играетроль + имеет значение... Контаминация синтаксическая, словосо-четаний, семантическая» [7, s. 206].

A wiкc kontaminacja polega na czкњciowym naіoїeniu na siebiedwu tego samego rzкdu jednostek jкzykowych, w wyniku czego powstajenowy element jкzykowy, funkcjonalnie zbieїny z jednym ze skіadnikуwkomtaminacji lub bкd№cy przypadkow№ ich obu. Obok kontaminacjileksykalnych mamy w jкzyku do czynienia z kontaminacj№ skіadniow№(w steregu wypadkach ‹ w steregu wypadkуw + w wielu wypadkach).

226

Kontaminacja frazeologiczna polega na raї№cym skrzyїowaniu dwуchstaіych lub і№czliwych zwi№zkуw frazeologicznych, np. rкce w krwiutoczyж. Z zagadnieniem kontaminacji њciњle jest zwi№zane pojкcie bікdujкzykowego – nieњwiadomego odstкpstwa od wspуіczesnej normyjкzykowej. Przyczyn№ bікdu jкzykowego moїe byж brak troski opoprawnoњж lub brak wiedzy o niej. W wyniku kontaminacji najczкњciejpowstaj№ bікdy frazeologiczne (np. pokrzyїowaж szyki ‹ pomieszaж szyki +pokrzyїowaж plany) [1, s. 32].

W literaturze lingwistycznej brak jednolitoњci i konsekwencji, jeњlichodzi o wyїej wymienione terminy, dlatego istniej№ pewne trudnoњciz objaњnieniem i zakwalifikowaniem niektуrych przykіadуw.Tradycyjnie polonizmem nazywany jest wyraz zapoїyczony zpolszczyzny lub rzadziej zapoїyczony za poњrednictwem jкzykapolskiego, lecz dzisiaj czкsto mуwi siк o polonizmach nie tylkoleksykalnych, lecz takїe fonetycznych, sіowotwуrczych, fleksyjnych,skіadniowych. Jeњli z jednostk№ leksykaln№ bкd№c№ poїyczk№ z jкzykapolskiego nie ma w№tpliwoњci, to jak na przykіad naleїy okreњliж polskiformant sіowotwуrczy w wyrazie staryzna (– Jak sprawy? – Staryzna!‘po staremu’)? Jest to wpіyw polski, interferencja jкzykowa czypolonizm sіowotwуrczy? Przecieї w takim znaczeniu tego wyrazu wpolszczyџnie siк nie uїywa. A czym jest bікdna rekcja czasownikуw wobrкbie jednego jкzyka (њledziж za czym zamiast њledziж co, poszukiwaжmaszynistkк zamiast poszukiwaж maszynistki) i na pograniczubilingwalnym (чакаў на цябе zamiast чакаў цябе): bікdemskіadniowym, transferem, interferencj№ czy kontaminacj№? W pewnymartykule na temat interferencji na pograniczu we wstкpnym akapicieczytamy: «На памежжы некалькіх культур у мове мясцовых жыха-роў сустракаюцца сітуацыі змешвання элементаў дзвюх ці наватбольш моў, ці інтэрферэнцыя. Інтэрферэнцыя дае нам уяўленнеаб тым, у якой сферы тая ці іншая культура дамінуе, а таксама абстаўленні да гэтых некалькіх культур, якія суіснуюць у рэгіёне...»[8, s. 48]. I dalej w czкњci ilustracyjnej: «Лексема maszyna частаўжываецца замест польскага samochуd, ёсць цікавая кантаміна-цыйная форма astanуwka ‘прыпынак’...» [8, s. 50]. Autorkawidocznie ma na uwadze przyrostek –уwka. Inny badacz mуgіbyzinterpretowaж zachodz№ce tu zjawisko jako wpіyw polskiego systemufonetycznego, poniewaї polskie у [u] jest cech№ bardzocharakterystyczn№.

Wіaњnie z tych niejednoznacznych kwestii terminologicznychwynikaj№ pewne trudnoњci podczas analizy materiaіu jкzykowego. Na

227

przykіad w zdaniu: «І крыжэ праваслаўныя ставяць, і такі пляцпад царкавіска адвалілі» na tle gwary biaіoruskiej z wіaњciwymi jejcechami zachodnich gwar grodzieсsko-baranowickich (akanie, ў posamogіosce; –e w M. lm. r.m. крыжэ; –яць w 3 os. lm. czasuteraџniejszego ставяць) obserwujemy poїyczkк leksykaln№ plac wznaczeniu ‘teren pod zabudowк’. Poza tym w wyrazie царкавіскаpodstawa sіowotwуrcza ma cechy biaіoruskie: akanie, twardespуіgіoski (por. pol. cerkiew, ros. церковь), a formant ze znaczeniemmiejsca (Nomina Loci) jest wyraџnie polski –iska, ktуremu w jкzykubiaіoruskim odpowiada –ішча (por. kartoflisko – бульбянішча). Takiwyraz uznaж moїna za kontaminowany.

Leksem fura w polszczyџnie oznacza ‘konny wуz doprzewoїenia ciкїarуw, furmanka; zawartoњж tego wozu’: Fura siana;przen. pot. ‘wielka iloњж, mnуstwo, masa’: Dostaі na obiad furкkartofli [6, t. 1, s. 619]. W literackim jкzyku biaіoruskim fura to‘вялікія, звычайна крытыя калёсы для перавозкі грузаў’. Wbadanej gwarze spotykamy нафураваўся – ‘наеўся’. Слоўнік рэгія-нальнай лексікі odnotowaі зафураваць – ‘заладаваць, загрузіць’.Зафураваў мех на спіну і ходу дадому [10, s. 46]. Podstaw№ jestfura w znaczeniu polskim, wzorce sіowotwуrcze s№ biaіoruskie.Takich czasownikуw nie uїywa siк ani w jкzyku polskim, ani w jкzykubiaіoruskim. Jak je zaklasyfikowaж?

Inne przykіady ilustruj№ kontaminacje skіadniowe:Хадзіла да касцёла праз цэлую актаву.Камця старэйша ад нас была і накша ад нас усіх, бо ў Варша-

ве жыла.W zdaniu pierwszym і№cz№ siк wyrazy brzmieniowo i fleksyjnie

biaіoruskie (хадзілa, касцёла, цэлую) oraz przyimki zmaczeniowokoreluj№ce siк z polskimi przyimkami kierunku (por. pol. do koњcioіa –bіr. у касцёл) i czasu trwania (por. pol. przez caі№ oktawк – bіr. на пра-цягу васьмі дзён). W drugim zdaniu nakіadaj№ siк konstrukcje zprzymiotnikiem w stopniu wyїszym: bіr. стар-эйш-ая за нас i pol.star-sza od nas.

Tradycyjnie interferencj№ wytіumaczymy pojawiaj№ce siк w mowiebilingwуw polsko-rosyjskich bікdy jкzykowe typu podziкkowaж rodzicуw‹ podziкkowaж rodzicom + поблагодарить родителей. A co jestprzyczyn№ bікdnej formy zabezpieczyж w znaczeniu ‘zapewniж’:wewn№trzjкzykowe uїycie wyrazu w niewіaњciwym znaczeniu czy wpіywbіr. забяспечыць, ros. обеспечить?

228

Okazaіo siк, їe omawiane zagadnienie raczej wywoіaіo wielepytaс, niї daіo na nie odpowiedzi. Poniewaї nie ma na raziejednoznacznej opinii w teorii socjolingwistycznej, zostaj№nierozstrzygniкte kwestie kontaminacji w warunkach pograniczajкzykowego. «Na granicach systemуw jкzykowych rodz№ siк sytuacjebilingwalne. Ich opis i interpretacja naleї№ do najwaїniejszychproblemуw socjolingwistyki» [3, s. 72].

Spis literatury

1. Encyklopedia jкzyka polskiego / pod red. S. Urbaсczyka. – Wrocіaw:Ossolineum, 1992. – 456 s.

2. Encyklopedia jкzykoznawstwa ogуlnego / pod red. K. Polaсskiego. –Wrocіaw: Ossolineum, 2003. – 732 s.

3. Grabias, S. Jкzyk w zachowaniach spoіecznych / S. Grabias. – Lublin:Wyd. Uniwersytetu M. Curie-Skіodowskiej, 1997. – 382 s.

4. Praktyczny sіownik wspуіczesnej polszczyzny / pod red.H. Zgуіkowej. – Poznaс: Wyd. Kurpisz, 1998.

5. Skudrzykowa, A. Maіy sіownik terminуw z zakresu socjolingwistyki ipragmatyki jкzykowej / A. Skudrzykowa, K. Urban. – Krakуw: TowarzystwoMiіoњnikуw Jкzyka Polskiego, 2000. – 169 s.

6. Sіownik jкzyka polskiego / pod red. M. Szymczaka. T. 1–3. – Warszawa:PWN, 1981.

7. Aхманова, О.С. Словарь лингвистических терминов /О.С. Aхманова. – Изд. 4-е. – М.: КомКнига, 2007. – 576 с.

8. Гушчава, В.І. Інтэрферэнцыя як адлюстраванне сацыякультурнайсітуацыі на памежжы / В.І. Гушчава // Польский язык среди других славян-ских языков – Польская мова сярод іншых славянскіх моў – Jкzyk polskiwњrуd innych jкzykуw sіowiaсskich, 2004: IV Супруновские чтения. Конфе-ренция, посвященная памяти профессора Адама Евгеньевича Супруна (1928–1999), 7–9 октября 2004 г. (Минск). – Минск: РИВШб, 2004. – С. 48–53.

9. Крывіцкі, А.А. Дыялекталогія беларускай мовы: дапам. / А.А. К-рывіцкі. – Мн.: Выш. шк., 2003. – 294 с.

10. Слоўнік рэгіянальнай лексікі Гродзеншчыны / пад рэд. М.А. Дан-іловіча, П.У. Сцяцко. – Гродна: ГрДУ, 1999. – 152 с.

11. Сцяцко, П.У. Cлоўнік лінгвістычных тэрмінаў / П.У. Сцяцко, М.Ф. -Гуліцкі, Л.А. Антанюк. – Мінск: Выш. шк., 1990. – 222 с.

12. Язык. Речь. Коммуникация: Междисциплинарный словарь: Лин-гвистам, преподавателям иностранных языков, методистам по развитиюречи, учителям-словесникам и студентам / С.Н. Цейтлин [и др.] – СПб.:КАРО, 2006. – 128 с.

229

УДК 81.244

Dorota ЇyіkoGdaсsk

BIAЈORUSKO-POLSKO-UKRAIСSKIE CECHY JКZYKOWENORMY PIЊMIENNICZEJ PIКTNASTOWIECZNEGO

TAK ZWANEGO KODEKSU PRZEMYSKIEGO29

Truizmem jest stwierdzenie, iї kaїde pogranicze geograficzno-kulturowe sprzyja wzajemnemu ubogacaniu siк obcym, lecz jednoczeњnieswojskim kolorytem kulturowym, jкzykowym, obyczajowym. Napograniczach rodzi siк heterogeniczne, polijкzykowe piњmiennictwo. Tomiejsce przyjaznych spotkaс rуїnych kultur, ale rуwnieї i trudnych,ciкїkich, czкsto wyniszczaj№cych konfliktуw.

Њwiadkiem takich biegunowo rуїnych interakcji byіy z pewnoњci№poіudniowo- wschodnie kresy dawnej Rzeczypospolitej. Niew№tpliwiepozytywn№ wartoњci№ wzajemnych kontaktуw Biaіorusinуw, Rusinуw,Ukraiсcуw i Polakуw na terenach styku tych czterech zamieszkuj№cychje i dominuj№cych narodowoњci byіo uksztaіtowanie siк tam w XV wiekuswoistej lokalnej redakcji jкzyka cerkiewnosіowiaсskiego. Wіaњniewskazanie specyficznych cech jкzykowych jednej spoњrуd takich«kresowych redakcji», a mianowicie XV-wiecznego tak zwanegoKodeksu Przemyskiego (przechowywanego w Bibliotece Narodowej wWarszawie – Akc. 2711 – w dalszej czкњci oznaczam go skrуtem KP),zawieraj№cego sіowiaсsk№ wersjк Sіуw њw. Izaaka Syryjczyka, bкdzietreњci№ poniїszych rozwaїaс.

Kodeks ten jest jednym ze zbioru cerkiewnosіowiaсskichrкkopisуw, ktуre byіy wіasnoњci№ Biblioteki Greko-Katolickiej Kapituіyw Przemyњlu i drog№ akcesji zostaіy przejкte przez Bibliotekк Narodow№w Warszawie. Zbiуr ten skatalogowaі ks. Jan Baіyk (katalog ten do tejpory jest dostкpny w rкkopisie). Zapiski proweniencyjne zamieszczonew rкkopisach wskazuj№, їe trafiіy one do przemyskiej bazyliaсskiejbiblioteki z rуїnych dekanatуw: miкdzy innymi Oleszyckiego,Muszyсskiego, Leskiego, Sanockiego. Zawieraj№ teksty przewaїnie otreњci religijnej, czкsto liturgicznej. Najwczeњniejsze pochodz№ z XVw., najstarsze z XVIII wieku. Duїa iloњж kodeksуw posiada bardzociekawej treњci zapiski na marginaliach, ktуre nie odnosz№ siк do tekstu

29 Издается в авторской редакции.

230

gіуwnego, lecz tworz№ odrкbn№, autonomiczn№ caіoњж. Wiele mog№ onepowiedzieж o codziennych troskach i radoњciach, uczuciach, ale i o jakoњcis№siedzkich stosunkуw wњrуd mieszkaсcуw kresуw poіudniowo-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Czкsto kolejni wіaњcicielerкkopisуw ze zbioru przemyskiego byli jednoczeњnie autorami owychnotatek. Struktura tych zapiskуw marginalnych przypomina kronikкrozmaitoњci, lokaln№ kronikк wypadkуw. Wњrуd nich moїna spotkaжteksty dotycz№ce pogody, urodzaju, komentuj№ce wydarzenia polityczne,a nawet prуbki poetyckich talentуw uїytkownikуw rкkopisуw – w tymi wiersze pisane po polsku [rkps Akc. 2520, k. 90] lub ukraiсskie zapisanepolskimi literami [rkps Akc. 2520, k. 224v-232v; 240v-248]. Czкste s№notatki metrykalne, informacje o iloњci wysіuchanych spowiedzipaschalnych w 1748r. [rkps Akc. 2570, k. 182–187], zapiski o klкskachїywioіowych, np. notatka o poїarze w Jankowcach (dekanat Leski) w1727 roku, o zaжmieniu Sіoсca w 1706 roku [rkps Akc. 2516, k. 4v, 84],notka w jкzyku polskim z 1773 r.o wizycie cesarza Jуzefa we Lwowie[rkps Akc. 2529, k. 5]. Moїna znaleџж notatki, ktуre ukazuj№ pograniczejako teren niespokojny, peіen codziennych napiкж, konfliktуwpolitycznych, dziaіaс zbrojnych – np. peіen emocji zapis z 1606 r.: atich rokov byli nepokoi na uhorskoi zemli voiny velikii... [rkps Akc. 2781,k. 268]. Podobnej treњci jest teї tekst marginaliуw Apostoіa z XVIwieku – s№ tam informacje o trwodze z 1575 roku [Akc. 2902, k. 27v].Rкkopis ten jest szczegуlnie bogaty w komentarze nie tylko treњcipolitycznej i co jest rzadkoњci№, powstawaіy one prawdopodobnierуwnolegle z tekstem gіуwnym, z ktуrym tworzyіy pod wzglкdemarchitektoniki tekstu dwa rуїne porz№dki (strukturк gіуwn№ i poboczn№tekstu). W notatkach marginalnych z lat 1867–1882 [rkps Akc. 2478, k.196v] znajdujemy њlady zіoїonego, wrкcz wrogiego stosunku Polakуwdo Ukraiсcуw (Rusinуw?) – wyrazy niezadowolenia (oburzenia) zpowodu przejкcia monasteru bazyliaсskiego przez jezuitуw w 1882 roku.W jкzyku potocznym jezuit№ ludnoњж wyznania greko-katolickiego, azwіaszcza prawosіawnego nazywaіa ‘czіowieka podstкpnego, obіudnego,przewrotnego, niebezpiecznego’.

Wrужmy jednak do pozytywnych wartoњci zwi№zanych zproblemami pogranicza jкzykowo-kulturowego i do konkretnego tekstu –Kodeksu Przemyskiego wraz z jego ciekaw№ norm№ jкzykow№.

Ograniczк siк do omуwienia jedynie zespoіu tych cech jкzykowychzabytku, ktуre odzwierciedlaj№ kulturowo-jкzykow№ rzeczywistoњжуwczesnego, etnicznie ruskiego, poіudniowo-wschodniego pograniczaRzeczypospolitej.

231

Nie bкd№ przedmiotem dalszych dociekaс њwiadomie podejmowaneprzez pisarza Kodeksu Przemyskiego zabiegi archaizacji, hellenizacji ibaіkanizacji jкzyka kodeksu, jego orientacji na cerkiewn№poіudniowosіowiaсsk№ normк jкzykow№. Cechy jкzykowe zabytku, ktуrewi№ї№ siк z tymi zjawiskami ujкte s№ w doі№czonym do artykuіu schemacie.

W centrum uwagi pozostan№ їywioіowo, spontanicznie przenikaj№cedo tekstu cechy їywych mуwionych jкzykуw: biaіoruskiego, polskiego iukraiсskiego30 . W literaturze naukowej czкsto spotyka siк opis cechjкzykowych tak zwanych cerkiewnosіowiaсskich redakcji mieszanychbiaіorusko-ukraiсskich, powstaіych na obszarach historycznie jednegoorganizmu paсstwowego – dawnej Pierwszej Rzeczypospolitej. Moїnaw tym miejscu posіuїyж siк terminem adaptacja, ktуry Leszek Moszyсski,opisuj№c zіoїone pozasystemowe czynniki ksztaіtuj№ce jкzyk staro-cerkiewno-sіowiaсski oraz jego pуџniejsze redakcje definiuje nastкpuj№co:

Przez adaptacjк rozumiem stopniowe dostosowywanie siк przedewszystkim poprzez spontaniczn№ interferencjк jкzykacerkiewnosіowiaсskiego do lokalnego, narodowego [5, s. 98].

Zasadne bкdzie wiкc okreњlenie zabytku, ktуry jest przedmiotemponiїszych rozwaїaс, XV-wieczn№ cerkiewnosіowiaсsk№ rкkopiњmienn№rusk№ redakcj№ adaptacji biaіorusko-polsko-ukraiсskiej Sіуw њw. IzaakaSyryjczyka. Jak juї wczeњniej pisaіam, ze wzglкdu na byіegowіaњciciela – Bibliotekк Greko-Katolickiej Kapituіy w Przemyњlu rкkopisten nazywam Kodeksem Przemyskim (dalej w skrуcie KP).

Do biaіoruskich cech jкzykowych KP moїna zaliczyж nastкpuj№ce:* fonetyczne utoїsamienie gіosek [м] i [e]* њlady biaіoruskiego akania* stwardnienie spуіgіoski [c]* obecnoњж protetycznej spуіgіoski [v].Ukraiсskiej proweniencji s№ najprawdopodobniej nastкpuj№ce cechy KP:* utoїsamienie fonetyczne gіosek [м] i [i]* wokalizacja jerуw w przyimkach въ ≥ во, къ ≥ коо* koсcуwka rzeczownikуw *o-tematowych w Dat. sg.: –у || –ови.Biaіorusko-ukraiсsko-polskie konsekwencje kontaktуw

jкzykowych odzwierciedlone w normie piњmienniczej KP – refleksypolskich їywych dalektуw:

* koсcуwka rzeczownikуw*o tematowych w Loc. pl. – о х ъ* stwardnienie pozycyjne [l] przed [n].

30 Ze wzglкdu na zbyt obszerny zakres materiaіu w niniejszym artykule nieprzedstawiк cech ukraiсskich normy jкzykowej KP. Caіoњж zamieњciіam w: [Їyіko 1999:154–167].

232

1. Bialoruskie cechy jкzykowe KP

1. 1. Fonetyczne utoїsamienie samogіosek [м] i [e]

Biaіorusko – ukraiсskie cechy jкzykowe zabytku (zmieszanie [e] z[e] oraz [e] z [i]) odzwierciedlone w zmieszaniu liter h z e oraz h z иmog№ њwiadczyж o tym, їe teren na ktуrym siк zrodziіy miaі w swoichdialektach dyftongiczn№ wymowк samogіoski [м]. Prawdopodobniewymawiana byіa jako dyftong [ie] – st№d refleksy samogіoski [e](czкstsze w naszym zabytku) oraz [i] na miejscu etymologicznego [м][9, s. 122]. Potwierdzeniem tej hipotezy mog№ byж, na przykіad, zapisyform czasownika «cт и ¦hс т и .

W KP przewaїaj№ realizacje tego czasownika zgodne z norm№ jкzykascs – z nagіosowym «"- ("cт и , "cт ь 40v, "«д ы й 41, "ж д ь , "д #т ь 44,и з #д а ю 40v). Rуwnolegle wystкpuj№ rуwnieї formy, ktуre mog№wskazywaж na charakter wymowy samogіoski [м] w sylabie zamkniкtej.Zwaїywszy, їe przedrostek с - [s-] w naszym zabytku zapisywany jestbez zmieszania jerуw jako с ъ -, to przytoczone poniїej formy wyrazowemog№ wskazywaж na dyftongiczn№ wymowк samogіoski zapisanej jakoh inf. с и hс т и 40v, 2x [siesti], с и hл ъ е с и 61v [siel] obok mamy imp.~ж д ь 44 (zmieszanie h z e).

Dowodem mniej przekonuj№cym, lecz mog№cym rуwnieїwskazywaж na dyftongiczn№ wymowк h mog№ byж zapisy leksemu т hл о(ukr. тїло), gdzie nad h stawiany byі czкsto znak diakrytyczny zwany«kamor№» – ∩ – w innych przypadkach sygnalizuj№cy jotacjк.

W poniїej przytoczonych zapisach, gdzie w KP jest zaznaczonynad h, byж moїe wskazywaі na jej dyftongiczny charakter (KP: 28, 68v,69v, 78, 78v). Znak diakrytyczny «kamora» znaczyі w naszym tekњcie«niewyraџn№ samogіoskк».

Za badaczami zjawiska utoїsamienia fonetycznego [e] z [e],wyraїanego graficznie przez zmieszanie liter h z e, moїna stwierdziж,iї jest to osobliwoњж wystкpuj№ca w historii rozwoju jкzyka biaіoruskiego.A.M.Buіyka pisze:

Змяшэнне лiтар е i h з'яўляецца наогул адной з самых паказаль-ных рыс трансформацыi царкоўнаславянскай мовы на беларускайглебе ў асобны тып яе, што асаблiва iнтэнсiўна адбывалася ў XV–XVI стст. але пазней прыпынiлася ў сувязi з распаўсюджаннем наБеларусi царкоўнаславянскiх твораў рускай редакцыi [10, s. 17].

«

233

W KP pisownia litery e w miejsce h charakterystyczna jest wponiїszych pozycjach:

* w przedrostku п р h- (п р е -):

п р е л о ж е н ie60, п р е г р hш е н і и 34v,42, п р е б ы в а н і а 36,п р е д а т и 35v, п р е н е м о г а т и 35v, п р е д а д hм ь 34, п р е б ы т и 100,премuдр о сти103, премuдрець110v.

* w tematach rzeczownika, przymiotnika, czasownika:

в ъ в р е м #5v, 8, 21v, 31, 37v, 41, 45v, 48v, 51 || в ъ в р hм #20v;п о г ы б е л ь 200v || п о г ы б hл и 200v; п р е д е л ъ 49v, 5o, 62 || п р hд hл а 49v,п р hд hл ъ 107; т р е з в hн и ю 43v || т р hз в е н и е 43v;

ч р е в о 40v || ч р hв о 40v, 41, 43, ч р hв u43; п о т р е б а 30, 47 ||п о т р hб а 46x2; к р[ь с]т а ц е л о в а ш е 43 ||

ц hл о в а ш е к р [ь с ]т ъ 43v; с ъ ц е л о м uд р и е м ь 42, 42v ||цhл о мuдреныи чин ъ 41v.

* bardzo rzadko w koсcуwkach fleksyjnych rzeczownika:

о и н о ц -е х ь 61, в е m-е х ь 61, д е л -е х 3; в ъ бhд -е сuт ь 24; в ъ м[о ]-л [и ]т в -е 24, в ъ п л а ч -е 24.

Sporadycznie wystкpuj№cym zjawiskiem jest obecnoњж litery h namiejscu normatywnego е  – tak zwane h wtуrne [2, s. 124]:

н а в с hй т в а р и 48, т е б h н е р а з uм hю mq24;е с т ь ст в иh28 || е с т ьс т в о 28v; в сh в еmе с т ъ виh25;с лhзи ть 8 || с ле за ми 8, с лез ы93v;вь скр ьбhх 23v;«« "к о стр асти "к о ж е пр ерhх о м ь дqше вны

н h с uт ь 26.

1.2. Њlady biaіoruskiego akania

Refleksy biaіoruskiego akania w opisywanym zabytku to zjawiskobardzo trudne do interpretacji, w wielu przypadkach dyskusyjne,pozostaj№ce problemem otwartym. Pierwotn№ hipotezк, і№cz№c№ њladyakania w KP z їywymi cechami dialektуw buіgarskich (gwary rupskie,rodopskie) odrzuciіam po zbadaniu charakteru poіudniowosіowiaсskiegosubstratu zabytku [7, s. 983; 16, s. 197]. Norma piњmienniczapoіudniowosіowiaсska (zwi№zana њciњle z cechami reformy jкzykowej

234

Eutymiusza Tyrnowskiego i jego kontynuatorуw) przejawia siк w KPgіуwnie na poziomie grafiki. Cechy fonetyczno-morfologiczne ukrytew tekњcie s№ w swej wiкkszoњci cechami biaіorusko-ukraiсskimi,zwi№zanymi ze specyfik№ redakcji ruskiej, wiкc i genezк zjawiska akaniamoїna і№czyж z procesem biaіoruskiej adaptacji ruskiej redakcji tekstu.

N.N.Durnovo, opisuj№c dwojaki charakter biaіoruskiego akania(akanie dysymilatywne i niedysymilatywne) dzieli teren objкty akaniemna dwie duїe grupy dialektalne:

По различию в характере аканья белорусский язык распада-ется на две диалектические группы: а) северо-восточную (с. – б. –р.) с аканьем диссимилятивным и б) юго-западную (ю. – б. – р) саканьем недиссимилятивным (т.е. с отсутствием диссимилятив-ности как в произношении гласных после твёрдых, так и в произ-ношении гласных после мягких [12, s. 174].

Akanie niedysymilatywne wystкpuj№ce w KP moїe wskazywaж nabiaіoruskie poіudniowo-zachodnie pochodzenie pisarza, a bior№c poduwagк obecnoњж cech ukraiсskich i wyraџny kontakt z jкzykiempolskim – na pogranicze jкzykowe biaіorusko-ukraiсskie, wchodz№ce wskіad dawnej Rzeczypospolitej.

Њlady akania zauwaїyіam w miкdzy innymi w nastкpuj№cychformach wyrazowych:

с ъ дhлавати4; испытаваемь qтаити4v; акеанh56v; малча-ливый и безмл ъ вный7v ¦

мо лчалн ъ й7v; неmадна бо р# с# срамных страстей1; мно гаглаг о леть27; чт о qб о с ъ тв о рить кт о даст#жит сию мысль2;в ъ карабли безмльвїа49 ¦ к о рабль ег о 35v,60; азнаменuй кuдuраждаетс# qныне93v; въ мhсто мно гасло вїа тво ри мало сло вїе5v;зри члкалюбца бѓа4v ¦ члко любство вав ъ нас ъ 6v ¦

члко любець4v;и на п о гибель бhсо м ъ и на прагнание441.

W sіowoformie м н о г а с л о в ї а dostrzegam rуwnieї њlad akania, anie prуbк odmiany obydwu czіonуw zіoїenia typu dopeіnieniowego,gdyї poza tym przypadkiem zapisu w podobnych zіoїeniach w KPpierwszy czіon zіoїenia w Gen. sg., pl. jest niezmieniony, koсcуwkкfleksyjn№ otrzymuj№ tylko drugie czіony zіoїeс:

"зыко бо ли"5v; зло ко знїа5v; зло смрадїа3v; благо даренїа21v;грhх о падений22; зло п о мнhнїа25.

235

Forma wyrazowa ч л к а л ю б ц а jest wyraџnie odczuwana przezpisarza KP jako zіoїenie, w odrуїnieniu na przykіad od kalki z jкzykagreckiego р uк о д hл и ~ – gr. чейс-пхсгйб (wystкpuj№cej w najstarszychtekstach literatury cerkiewnej, miкdzy innymi w Pateryku Synajskim)[4, s. 121]. W naszym zabytku kolejnoњж obu czіonуw zіoїeniaр uк о д hл и ~ jest ruchoma: о р uк о д hл и || н а д е л о р uк u94.

Wyrazy, w ktуrych w miejsce samogіoski [a] pisarz wstawiaі literко mog№ њwiadczyж o jego tendencji do «okaj№cej» ortografii i «akaj№cej»wymowy. Na poziomie grafiki s№ wiкc one hiperyzmami. S№ tonastкpuj№ce formy:

*всhк о ра ск о анї е22v (scs ра ск а"т и с#);*не о б н о а жа" ч т о qдес ъ т в о и х ь да н g о б наж иши пр gд

к ы м ь т ь м ы ч т о qд о в ъ т в о и х ь 41v;*ис х о д о ат о и ствuють т ъ mе ты44v (scs ис х о дата"ти);*с л о в о с л о в ї е 93 (zamiast scs с л а в о с л о в и ~ – gr. дпоплпгйб);*бло женыи Fео фил ъ арх иеписко пъ 80;*в ъ з г а рhт ь с #97v || р а з г о рhт ь с #97v, в ъ з г о р hн ї е 97.

W trzech pierwszych spoњrуd wyїej wymienionych przykіadуwwidaж wyraџne wahania w zapisie – pisarz (redaktor) decyzjкpoprawnego wyboru samogіoski pozostawia uїytkownikowi tekstu.Natomiast w ostatnim przykіadzie moїna rуwnieї dopuњciж, їe pojawiіysiк tutaj typowe dla pуџniejszego rosyjskiego jкzyka literackiegoalternacje samogіoskowe [a]: [o] w rdzeniu [-gar-, –gor-] i pisowniauzaleїniona od miejsca padania akcentu. Litera «a» zachowaіa siк wpisowni tylko pod akcentem, w pozycji nieakcentowanej zaczкto pisaж«o». Byж moїe wiкc powyїsze zapisy odzwierciedlaj№ alternacjкsamogіoskow№ w rdzeniach –г б р -: –г о р - [16; 14].

1.3. Stwardnienie spуіgіoski [c]

Pisownia miкkkiej spуіgіoski [c], jak i tylnojкzykowych [k, g, x] wopisywanym zabytku jest konsekwentnie zorientowana na tradycyjnezapisy, zgodne z staro-cerkiewno-sіowiaсsk№ norm№ piњmiennicz№ (zwyj№tkiem wygіosowych к , г , х  – po ktуrych zapisywany byі zarуwnojer tylny jak i przedni).

Wyraџnie zauwaїalna jest tendencja zapisywania w wygіosiewyrazуw samodzielnych jeru przedniego. Pisarz, przyzwyczajony dozapisu jeru tylnego po к , г , х stosowaі dwie normy, st№d moїe pochodziжwariantywnoњж zapisуw. Po literze ц zapisuje konsekwentnie (z

236

nielicznymi wyj№tkami) jer przedni – zgodnie z «now№» norm№ i«pierwotn№» miкkkoњci№ tej spуіgіoski. Zapisy te nie mog№ jednakњwiadczyж o charakterze artykulacji tych spуіgіosek w idiolekcie pisarza,jak rуwnieї o okresie powstania zabytku. Fakt, їe po к , г , х zapisywanybyі jer przedni nie musi њwiadczyж o miкkkoњci tych spуіgіosek. O ichartykulacyjnej jakoњci mog№ wiкcej powiedzieж jedynie incydentalne(wobec sztucznie normatywnych zapisуw к ы , г ы , х ы ) formy wyrazowetypu: х и т р и т ь 40v, к и и м ь 123, м н о г ы и х ь 133. Refleksy tego typu mog№wskazywaж na miкkkoњж tych spуіgіosek w jкzyku mуwionym pisarza,pozwalaj№c lokowaж go na pograniczu biaіorusko-ukraiсskim. W XVwieku spуіgіoski te byіy juї na tym terenie miкkkie [17, s. 154].

Zapisy typu к ы , г ы , х ы w zabytkach konfesyjnej literaturycerkiewnosіowiaсskiej XV wieku spotyka siк czкњciej w redakcjachukraiсskich aniїeli biaіoruskich. Redakcje te byіy pod wiкkszymwpіywem normy piњmienniczej poіudniowosіowiaсskiej, ktуra zakіadaіazbliїenie tekstуw cerkiewnych, a zwіaszcza cerkiewno-religijnych(liturgicznych) do normy piњmienniczej tak zwanego kanonu literaturystaro-cerkiewno-sіowiaсskiej, a tym samym zmierzaіa doprzeciwstawienia sztucznej normie piњmienniczej cech «їywego» jкzyka,pozostaj№cego z ni№ w okreњlonych relacjach [9, s. 245-246].

Podobnie naleїaіoby spojrzeж na charakter gіoski ц w naszymzabytku. Zapisy z jerem przednim, ktуry nastкpuje w wygіosie pospуіgіosce ц (w miarк regularne) nie musz№ wskazywaж na jej miкkkoњжartykulacyjn№ w jкzyku mуwionym pisarza naszego kodeksu. S№ onenajprawdopodobniej efektem jego orientacji na sztuczn№ normкpiњmiennicz№, tak jak w przypadku zapisu grup к ы , г ы , х ы .Starobiaіorusk№ – tward№ gіoskк [c] [9, s. 125] moїna widzieж rуwnieїwyі№cznie w incydentalnych zapisach KP:

* ц ъ 5, п р h ц ъ н а ш ь 4, 24v, м н о з и ц ъ 2, в с и ц ы 2v,д р е в н и и ц ы 44v, в т е м н и ц u, с т а р ц u7v, 39v, 44, п ш е н и ц u1 obok:

* ц ю ї с а а к u с и р и а н и н u4, ц ь 80, п о д в и ж н и ц и 36, 60,грhшн ици36v, клеветници40v,

с т а р е ц ь 44, 46v, с т а р ц и 44v, ч л в ц и 50.

1.4. Protetyczna spуіgіoska [v]

Wyraz в ъ qг л ъ jest pojedynczym i dyskusyjnym przypadkiempojawienia siк w KP protetycznej spуіgіoski [v]. Moїna w nim upartywaжbiaіorusko-ukraiсskiej cechy jкzykowej – protetycznej spуіgіoski [v],ktуra obok [g] rozwinкіa siк na terenie wschodniej Sіowiaсszczyzny w

237

pozycji przed akcentowanymi nagіosowymi spуіgіoskami [a], [o], [u][9, s. 49]. Refleksy tej cechy wystкpuj№ w ruskich cerkiewnosіowiaсskichzabytkach juї od XIV wieku – na przykіad, czкsto przywoіywana в о л ь -г а z Opowieњci lat minionych (Повести временных лет) wedіugKodeksu Јawrentija (Лаврентьевский список летописей – 1377 г.).

Nasz przykіad moїe korespondowaж z hipotez№ U.N.Aniиenki,Ktуry pisze:

У дзелавой пісьменнасці Беларусі і Украіны XIV–XV стст. пры-стаўны в сустракаецца рэдка і звычайна спалучаецца з прыназоў-нікам у-, што развіўся з въ-:

бел. оув озерицехъ (1347); у-въ одномъ; у-въ одной; у-въ одну(1497);

укр. вовса (1386); оув озере (1400); вотчинь (1401) [9, s. 49-50].

W badanym rкkopisie proces ten moїna zaobserwowaж wnastкpuj№cym fragmencie:

w чрев о wбьадниче иже св о емu искыи qго дити чрhвu лuчетебh вло жити во тво е чрево въ qгль wгненый иже ско врадна"игuмен ъ и началникь43.

Powyїszy fragment moїna zinterpretowaж dwojako: a) jako bі№dredaktora/pisarza (powtуrzenie przyimka в о  – в ъ nie jest tuuzasadnione); b) pojawienie siк protetycznej spуіgіoski [v].

2. Biaіorusko-polsko-ukraiсskie cechy jкzykowe KP jakorezultat wzajemnych miкdzyetnicznych kontaktуw s№siedzkich

2.1. Koсcуwka rzeczownikуw *o tematowych w Loc. pl. - о х ъ

Historia genezy i dystrybucji koсcуwki – о х ъ w Loc. pl.rzeczownikуw *o tematowych doczekaіa siк juї bogatej literaturynaukowej. Mnie interesowaіa przede wszystkim dystrybucja tej koсcуwkiw literaturze religijnej XV wieku. Dane, pochodz№ce z badaсstatystycznych jej wystкpowania w jкzykach sіowiaсskich w XV wiekuwykazuj№, їe w stylu konfesyjno-narracyjnym spotykana jest gіуwniena terenach Polski, Buіgarii i Woіoszczyzny [Именное склонение 1977:216]. Potwierdzaj№ te fakty badania morfologii historycznej. Badacze

238

zgodnie stwierdzaj№, їe koсcуwka ta byіa rzadko spotykan№ wcerkiewnosіowiaсskiej literaturze religijnej biaіoruskiej redakcji. Mogіapojawiaж siк sporadycznie w stylu urzкdowym [11, s. 88].

Badania dialektalne W. Kuraszkiewicza rуwnieї wykazuj№, їewystкpowaіa ona tylko w tych gwarach ruskich, ktуre bezpoњredniostykaіy siк z gwarami polskimi, a wiкc w gwarach lubelskich,іemkowskich, naddniestrzaсskich. Za J.Janowem objaњnia je dawnymwpіywem jкzyka polskiego [3, c. 15].

W KP normatywn№, zwi№zan№ z orientacj№ na normк jкzyka scs jestwњrуd rzeczownikуw *o tematowych w Loc. pl. koсcуwka –h х ъ , ktуrawedіug danych statystycznych kartoteki KP, sporz№dzonej w PracowniJкzyka Cerkiewnosіowiaсskiego PAN (byіy oddziaі w Gdaсsku), jestkoсcуwk№, ktуra stanowi 80 % wystкpowania koсcуwek Loc. pl.rzeczownikуw *o tematowych w badanym tekњcie. Na pozostaіe 20 %skіadaj№ siк uїycia w Loc. pl. koсcуwki – о х ъ (lub koсcуwkiwystкpuj№cej pod wpіywem deklinacji *a tematowej –а х ъ  – rzadziejspotykanej niї – о х ъ ). Z tego powodu byіabym skіonna przypisaж tкkoсcуwkк osobniczym cechom jкzyka pisarza/redaktora zabytku. Naleїyrуwnieї braж pod uwagк wpіyw na normк jкzykow№ KPњredniobuіgarskich redakcji Sіуw Izaaka Syryjczyka, ktуre byіy bardzopopularne w XIV–XV wieku w polietnicznej literaturze cerkiewnej. Dlatych redakcji koсcуwki rzeczownika w Loc. pl. – о х ъ i w Dat. sg. – о в иbyіy rуwnieї charakterystyczne. Ze wzglкdu jednak na przyjкt№ wrкkopisie sztuczn№ normк literack№, zwi№zan№ z tak zwanym «drugimwpіywem poіudniowosіowiaсskim»(do XV wieku cerkiewnosіowiaсskieredakcje ruskie miaіy swoj№ wіasn№ uksztaіtowan№ normк) moїna przyj№ж,їe koсcуwka – о х ъ zostaіa przeniesiona do tekstu z jкzyka mуwionegopisarza.

Obydwie koсcуwki: –hх ъ || о х ъ wystкpuj№ czкsto wariantywnie,obok siebie w jednym zdaniu – przy czym jedna wyraїa specyfikк normyliterackiej rкkopisu, a druga idiolektu pisarza:

* о сквернить зрhнїе тво е тuжди х ь по мыслwх блuдных дане в о с х о mеши искuсити мысль св о ю в ъ блuдных по мыслhх ь23;

* аmе б о н е прь вhе ра зuмhт ь чл кь ч т о ес ть м ир ъ ни жед о стизает ъ видhти въ к о лик о х ь qдесех ь ст о ить мира ив ъ к о л и ц hх ь с в #з uе т с # в н е м ь 24v (koсcуwka ta zostaіa przeniesionarуwnieї na odmianк zaimkow№);

* w в о п р о с hх ь и в hт о х ь 26v;* в с и х ч с о х ъ 2v; * w ч uв ь с т в wх 30; * в ъ б л uд н ы х

п о м ы с л о х ь 36v,269v; * з а к о н о х 84, 84v.

239

2.2. Stwardnienie pozycyjne [l] przed [n]

Ciekawym zjawiskiem, zaobserwowanym w KP s№ zapisy sufiksu –т е л ь - przed spуіgіosk№ н (-т е л н -). Systematycznie jest on zapisywanybez jerуw:

* н е в н и м а т е л н h5v; * х т о п о д р а ж а т е л н о м u6; *д о б р о д hт е л н ы а в е mи 20, 23, 24, 25, 44;

* с ъ с т а в и т е л н h20v; * и м # wб д р ж а т е л н о 24vx2; *и с п о вhд а т е л н о е с т ь 26v; * е с т ь с т в о т р е б о в а т е л н о 29; *непребывателнu приметь чист о тu29v; * см о трителнh35v; *пре-б ы в а т л н а г о 36; * н е п р а в и т е л н о г о 94; * с т р о и т е л н h45, 112v; *с рhт е ни~ и х ь н е ч е"т е л н о 112; * сuд ит е л н о мu115v.

Zapisy grupy spуіgіoskowej –л н - (-l- przed sufiksalnym –n-):

*м л ъ ч а л н о л ю б н ы и 4v, 8; * м о л ч а л н ы й 7v; * б о л н и й 21v; * п а -де жь с ил ны 22; * дш а бе сп еч ал на 23; * пе чл ны мь 28v; * о г рhсhх ьв о лн ы х и не в о лн ы х ь34v; * зhл н о е мuче нї е34v; * п о х вал н о е36; *н о в о нач алн ы х ь36; * пр ави лны х 42; * д о в о лн о 43; * б ездhлнh61;*бездhлна

веmь91; * нев о лн о е без ъ честїе45; * д о лни х ь49; * началникшелник о мь49v; * шелничьства109; * движенїа б о нев о лна -

г о 111; * в ъ нев о лны х с ъ припадани х ь129.

W naszym zabytku grupa spуіgіoskowa л н zapisywana jest bezjerуw (w odrуїnieniu od innych pozycji л  – na przykіad: н а ч а л ь с т в о 3v|| на чални к ъ 46, ж ител ьств о ват и46, п о жите льст в о ват и61v).Podobny charakter zapisu л przed н – sugeruj№cy pozycyjne stwardnienie[l] przed [n] – odnotowaі W Kuraszkiewicz w gramotach halicko-woіyсskich XIV–XV wieku, ktуre stanowi№ cenny materiaі do badaсnad їywym jкzykiem maіoruskim. Zapisy typu л ь н ||л н || л ъ нKuraszkiewicz tіumaczy odzwierciedleniem w grafice wymowymaіoruskiego tak zwanego «l њredniego» [3, s. 6].

Naleїy w tym miejscu zaznaczyж, їe ta cecha jкzyka pisarza KP bliskajest fonetyce jкzyka buіgarskiego. Buіgarska spуіgіoska [л] bardzoprzypomina polskie «њrednie» zкbowe [і] w wymowie kresowej i scenicznej –zwіaszcza przed twardym przednio-jкzykowo-zкbowym [н] [6, s. 17].

Jako cechк idiolektu pisarza odnotowaіam zmieszanie liter ы z и ,ktуre moїe wskazywaж na maіoruskie fonetyczne utoїsamienie [y] z [i]:

240

пл о ты вины25; дшевныа п о мыслы51v; вси о б азы34v; неп о стыж -н ы м ъ с ъ е д и н е н ї е м ь 51v; Imp. н е ж uд ы 61v; б hс ы 40. Powyїsza cechajest wymieniana przez badaczy rуwnieї jako efekt wpіywu substratupoіudniowosіowiaсskiego na redakcje ruskie [15, s. 317]. Byж moїeutrwaliіo j№ w tekstach zmieszanie [y] z [i] w їywym jкzyku maіoruskimlub poіudniowo-zachodnio-biaіoruskim [9, s. 202].

Ciekawym zjawiskiem, dotycz№cym jкzyka KP jest brakwyraџniejszych њladуw obecnoњci staroruskiej normy ortograficznej,ktуra do XV wieku byіa juї uksztaіtowana i ukierunkowana na zbliїenieortografii i ortofonii. Podobny zabieg, usuwaj№cy cechy redakcji ruskiejna rzecz zorientowania tekstu na normк jкzyka scs, widoczny jest wortografii cerkiewnosіowiaсskich redakcji pochodz№cych z terenуwetnicznie ruskich, wchodz№cych w skіad dawnej Rzeczypospolitej. PisarzKP incydentalnie wtr№ca, gіуwnie czyni to na marginaliach, tak zwane«rusycyzmy» (w kontekњcie obecnoњci w kodeksie normy scs, substratupoіudniowosіowiaсskiego, biaіoruskiego, ukraiсskiego i polskiego«rusycyzmem» moїemy nazwaж typowe cechy piкtnastowiecznejredakcji ruskiej).

«Rusycyzmem», w powyїszym rozumieniu tego terminu, moїnawiкc nazwaж staro-cerkiwno-sіowiaсsk№ formк zaimka с е б е w brzmieniustaroruskim –с о б h:

скръ бить писець по неже чрьнїло сhро къ пло х о мu писмu ае mе ч р ь н ї л о н е п о с о б h111v (marginalia);

и т ъ г д а р а зuмhе т ь с м ы с л ъ з р hт и w б зh п о с о б h108.

Znacznie wyraџniejsza w KP jest obecnoњж cech redakcjimieszanych biaіorusko-ukraiсskich, pochodz№cych z terenуw dawnejRzeczypospolitej. Cechy staroruskiej literackiej jкzykowej normypiњmienniczej w naszym zabytku s№ niemal zupeіnie nieobecne,prawdopodobnie celowo przez pisarza unikane.

Spis literatury

1. Baіyk, J. ks Katalog rкkopisуw cyrylickich, Biblioteka Narodowa wWarszawie / J. Baіyk ks. – T. 1: Akc. 2472-2755; T. 2: Akc. 2756-3008.

2. Friedelуwna, T. Ewangeliarz Јawryszewski. Monografia Zabytku /T. Friedelуwna. – Wrocіaw, 1974.

3. Kuraszkiewicz, W. Ruthenica. Studia z historycznej i wspуіczesnejdialektologii wschodniosіowiaсskiej / W. Kuraszkiewicz. – Warszawa, 1985.

241

4. Moszyсski, L. Rzeczowniki zіoїone Synajskiego Pateryka na tle zіoїeсkanonu staro-cerkiewno-slowiaсskiego / L. Moszyсski // Slovo. ИasopisStaroslavenskog Instituta. – 1974, Zagreb.

5. Moszyсski, L. Pozasystemowe czynniki ksztaіtuj№ce jкzyk staro-cerkiewno-sіowiaсski a pуџniej jego tzw. Redakcje / L. Moszyсski //Interferencje w jкzykach i dialektach sіowiaсskich. – Јуdџ, 1997.

6. Popova, V. Zwiкzіa gramatyka jкzyka buіgarskiego / V. Popova. –Warszawa, 1972.

7. Sіawski, F. Jкzyki sіowiaсskie / F. Sіawski // Jкzyki indoeuropejskie;red. L. Bednarczuk. – T. II. – Warszawa, 1988.

8. Їyіko, D. Kodeks Przemyski jako XV-wieczna cerkiewnosіowiaсskaruska redakcja adaptacji biaіorusko-ukraiсskiej Sіуw Izaaka Syryjczyka (biskupaNiniwy) / D. Їyіko // Studia Russica. – XVII, red. A. Zoltan. – Budapest, 1999.

9. Аніченка, У.В. Беларуска-ўкраінскія пісьмова-моўныя сувязі / У.В-. Аніченка. – Мінск, 1969.

10. Булыка, А.М. Развіццё арфаграфічнай сістэмы старабеларускаймовы / А.М. Булыка. – Мінск, 1970.

11. Булыка, А.М. Гістарычная марфалогія беларускай мовы /А.М. Булыка, А.І. Жураўскі, І.І. Крамко. – Мінск, 1979.

12. Дурново, Н.Н. Введение в историю русского языка / Н.Н. Дурно-во. – Москва, 1969.

13. Именное склонение в славянских языках XV–XVI вв. Лингвоста-тистический анализ. – Ленинград, 1977.

14. Кайдалова, А.И. Современная русская орфография / А.И. Кайда-лова, И.К. Калинина. – Москва, 1969.

15. Карский, Е.Ф. Славянская кирилловская палеография / Е.Ф. Кар-ский. – Ленинград, 1928.

16. Колесов, В.В. Историческая фонетика русского языка / В.В. Коле-сов. – Москва, 1980.

17. Якубинcкий, Л.П. История древнерусского языка /Л.П. Якубинcкий. – Москва, 1953.

УДК 808.2

Марыя ЯкалцэвічГродна

ДА ПРАБЛЕМЫ МІЖМОЎНЫХ СУВЯЗЕЙ У ПАРЭМІЯЛОГІІ

Тыпалогія сувязей славянскіх моў адносіцца да найбольш акту-альных праблем беларускага мовазнаўства. Такая сувязь у пэўнай сту-пені праяўляецца і ў парэміялогіі. Многія з прыказак маглі ўзнікнуць

242

дзякуючы цесным узаемаадносінам народаў і ўзаемаўплыву іх моў. Упарэміялагічным фондзе нашай мовы акрамя ўласна беларускіх пры-казак знаходзім і значную колькасць інтэрнацыянальных, агульнасла-вянскіх, агульнаўсходнеславянскіх, запазычаных, калек і паўкалек.

Ёсць такія прыказкі, якія вядомы ўсім носьбітам мовы, якіяшырока выкарыстоўваюцца ў маўленні, у тым ліку з рознымі ма-дыфікацыямі, якія ўзнаўляюцца ўсімі. Звычайна гэтыя прыказкімаюць аднолькавы сэнс, падобную сінтаксічную будову і лексічнысклад. Напрыклад, За двума зайцамі пагонішся, ніводнага (ні адна-го) не зловіш ‘калі возьмешся адразу за некалькі спраў, то не дасяг-неш поспеху ні ў адной’, рус. За двумя зайцами погонишься – ниодного не поймаешь, укр. За двома зайцями поженешся, ні одногоне піймаеш (не зловиш), пол. Kto dwa zaj№ce goni, їadnego nie zіapie.

Дзякуючы сваёй крылатасці прыказкі могуць трапляць з адноймовы ў другую. Аднак вызначыць першакрыніцу ўзнікнення таго цііншага выразу без глыбокага этымалагічнага аналізу ўяўляецца даволіпраблематычным. У многіх выпадках цяжка ўстанавіць, дзе ўзнікламенавіта тая ці іншая прыказка, як трапіла ў іншыя мовы. Асабліваскладана зрабіць гэта ў адносінах аналагічных прыказак, што быту-юць у розных мовах. Значнае месца ў беларускім парэміялагічнымфондзе займаюць арэальныя прыказкі, уласцівыя толькі некаторымславянскім мовам. Так, напрыклад, агульнымі для беларускай і польскаймоў, па меркаванню І.Я. Лепешава [1, c. 70], будуць Не чапай (не будзі)ліха, калі спіць ціха (Nie budї licha, gdy њpi cicho); Якое дрэва, такі клін,які бацька, такі і сын (Jakie drzewo, taki klin, jaki ojciec, taki syn); Небудзь салодкі, а то праглынуць, не будзь горкі, а то праплююць (Nieb№dz sіodki, bo ciк zliї№, nie b№dї gorki, bо ciк spluj№).

Я.Я. Іваноў адзначае, што «ў першым у свеце друкаваным збор-ніку славянскіх (у тым ліку беларускіх) прыказак і прымавак«Proverbiorum polonicorum» (1618) С. Рысіньскага» сустракаеццашмат парэмій, шырокаўжывальных у сучаснай беларускай мове [2,с. 105]. Яны, такім чынам, таксама з’яўляюцца агульнымі дляпольскай і беларускай моў. Вось некаторыя з іх: Ад прыбытку га-лава не баліць (Z przybutku gіowa nie boli); Ахвота горш за няволю(Ochota gorsza niї niewola); Бог тройцу любіць (Bьg trьjcк lubi);Госць у дом, бог у дом (Goњж w dom, Bьg w dom); На злодзеі шапкагарыць (Na zіodzieju czapka gore); На каго бог, на таго і людзі (Nakogo Bьg, na tego i ludzie); Што галава, то і розум (Co gіowa, torozum); Што край, то абычай (Co kraj, to obyczaj).

Разам з тым, прыказкі, што бытуюць у беларускай мове, ут-рымліваюць у сваім складзе асобныя кампаненты, якія трапілі ў іх

243

у працэсе моўных зносін з іншымі народамі, і ў першую чаргублізкімі суседзямі. Адсюль – паланізмы, русізмы. Гэтыя дзве гру-пы лексем выбраны невыпадкова, паколькі геаграфічнае становіш-ча Беларусі спрыяла і спрыяе актыўнаму ўзаемадзеянню беларус-кай мовы перш за ўсё з польскай і рускай.

Пачаткам узаемадзеяння беларускай і польскай моў на дзяр-жаўным узроўні можна лічыць падпісанне Крэўскай уніі (1385 г.),у выніку чаго ўзмацніліся палітычныя, гаспадарчыя і культурныясувязі паміж дзяржавамі. Асабліва інтэнсіўным быў прытокпольскай лексікі ў беларускую мову пасля Люблінскай уніі 1569 г.,у выніку якой Вялікае Княства Літоўскае разам з беларускімі зем-лямі аказаліся ў складзе Рэчы Паспалітай. Паколькі прыказкі, гэ-так жа як і іншыя моўныя адзінкі, складаюць неад’емную спадчы-ну беларускага народа і шырока выкарыстоўваюцца ў маўленні, яныне маглі заставацца ў баку ад усіх змен і працэсаў, якія адбывалісяў мове. Іншымі словамі, тыя ці іншыя гістарычныя абставіны, змя-ненні ў мове наклалі свой адбітак і на лексічны фонд прыказак.

У складзе прыказак паланізмы дэманструюць некаторыя фане-тычныя і лексічныя асаблівасці мовы-крыніцы. Фанетычныя палан-ізмы ў сваёй структуры ўтрымліваюць наступныя прыказкі: А гдзецемна, там пшыемна (пшыемна ад пол. ‘прыемна’); Ох-ох-ох, хтоўдвох, а я, бедна, сама една; Пасці серады і пёнткі, то дастанешжонку на зялёны свёнткі, а як будзеш пасціць да ўсіх святых, тодастанеш не з тых (пёнткі ад ‘пятніца’; свёнткі ад ‘свята’); Дзебаба жондзіць, там хата блондзіць (жондзіць ад ‘уладаць, кіраваць’;блондзіць ад ‘блукаць, блудзіць; грашыць, памыляцца’); Чорт цёнг-ле сядзіць у гразі, бо ён прывык (цёнгле ад ‘заўсёды’); Многа гавэн-ды, а мала скутку (гавэнда ад ‘пустая, беззмястоўная гутарка’; ску-тэк з пол. ‘вынік’); Перад богам кленчыць, а людзей мэнчыць; Ча-сам вучоны будзе лепей, як злоцоны; Змяна змяне пагоду падае; Якаявяра, такая і ахвяра; У маткі няма ружніцы для дзіцяткі.

Зрэдку сустракаюцца ў прыказках і лексічныя паланізмы: Нямачалавека без вады – woda ‘загана, недахоп’; Гдзе сваё вока не даба-чыць, там ворак даплаціць – worek ‘мех, мяшок, торба’; Кожнывэдлуг сябе знае – wedіug ‘паводле, у параўнанні’; Бруха не звяр-цядла – што з’еў, то прападла – zwierciadіo ‘люстэрка’; Без працыне будзеш есці каляцы – kolacja ‘вячэра’; Пакроў пытаецца ў лат-роў: «Дзе вы летавалі і йдзе зімаваць будзеце?» – lotr ‘нягоднік,гультай’; Што ў маім дому, то ніц до тэго нікому – старабеларус-кае ниць паходзіць са старапольскага nіс ‘нічога’ [3, VІІІ, с. 38]; Дзефэст, там і я ест – fest ‘урачыстасць’.

244

«Блізкасць лексікі і граматыкі ўсходнеславянскіх моў часам даемагчымасць засвойваць прыказкі аднаго народа другім народам» [4,с. 21]. Паводле падлікаў І.Я. Лепешава, які ўпершыню пасправаўзрабіць этымалагічны аналіз прыказак, у групу агульнаўсходнесла-вянскіх уваходзіць не менш як 300 прыказак (з 1500): Адзін у полі невоін – Один в поле не воин – Один у полі не воін; Аўчынка вырабу неварта – Овчинка выделки не стоит – Шкурка виченки не варта;Адальюцца воўку авечыя слёзкі – Отольются волку овечьи слезки –Оділлються вовкові овечі слёзки; Пакуль сонца ўзыйдзе, раса вочывыесць – Пока солнце взойдет, роса глаза выест – Поки сонце зійде,роса очі виість; Зняўшы галаву па валасах не плачуць – Снявши голо-ву, по волосам не плачут – Снявши голову, по волоссям не плачуть;Пад ляжачы камень вада не цячэ – Под лежачий камень вода нетечет – Під лежачий камінь вода не тече [1, с. 68].

Прыкметную групу складаюць прыказкі з рускамоўнымі кам-панентамі: Не будзе дабра, калі паміж сваімі барба; Чаго б то пла-каў слеп, каб відзеў след; Свадзьба без дракі – вяселля няма; Завісцьне пойдзе ў карысць; Хоць пад лаўкаю сядзець, абы на красівагаглядзець.

Стымулам для запазычання з’яўляецца не толькі і не столькінамінатыўная значнасць той ці іншай лексемы, колькі іх поліфунк-цыянальная вартасць. Сярод іншых выяўленчых сродкаў іншамоў-ныя словы выконваюць своеасаблівую эмацыянальную функцыю.Паэтыка прыказак у многім залежыць ад умела падабранага і ўстаў-ленага слова.

Як паказвае фактычны матэрыял [5; 6], польскія і рускамоў-ныя элементы ў складзе прыказак часцей за ўсё праяўляюцца ў вус-ным маўленні.

Прыказкі трапляюць з адной мовы ў другую і ў выніку калька-вання. Гэты працэс хутчэй за ўсё «непасрэдным чынам звязаны зактывізацыяй перакладчыцкай дзейнасці ў той ці іншы час» [7, с.148]. Многія калькі ўваходзяць у інтэрнацыянальны парэміялагіч-ны фонд некалькіх моў. Так, калька з лацінскай мовы Mens sana incorpore sano ёсць у беларускай (У здаровым целе здаровы дух), рус-кай (В здоровом теле здоровый дух), украінскай (У здоровому тілі –здоровий дух), чэшскай (V zdravem tele zdravy duch), польскай (Wzdrowym ciele zdrowy duch) мовах. У пераважнай большасці выпад-каў такія копіі іншамоўных прыказак зараз ужо не ўспрымаюццаяк чужамоўныя: Адна ластаўка вясны не робіць (грэч.), Ад вялікагада смешнага адзін крок (фр.), Грошы не пахнуць (лац.), Час – гэтагрошы (англ.), Ружы без калючак не бывае (ням.) і інш.

245

Значную групу, напрыклад, складаюць і паўкалькі з рускаймовы: Забаронены плод салодкі (Запретный плод сладок), Не адра-зу Масква будавалася (Москва не сразу строилась), Хвалілася сініцамора падпаліць (Хвалилась синица море поджечь), Нішто не вечнапад месяцам (Ничто не вечно под луной)... Паўкалькай з польскаймовы можна лічыць прыказку Што задужа, то не здрова (Сo zaduzo,to nie zdrowo), з царкоўнаславянскай – Бог даў, Бог узяў, англійс-кай – Факты – рэч упартая, італьянскай – Фініта ля камедыя.

Як бачым, праблема міжмоўных сувязей увогуле, і этымалагі-чнага аналізу прыказак у прыватнасці, патрабуе яшчэ свайго выра-шэння. Прыказкі могуць узыходзіць да адной мовы-асновы, сфар-міравацца ў кожнай з моў, быць запазычанымі ці скалькаванымі(поўнасцю або часткова).

Спіс літаратуры

1. Лепешаў, І.Я. Парэміялогія як асобны раздзел мовазнаўства /І.Я. Лепешаў. – Гродна, 2006.

2. Іваноў, Я.Я. Да праблемы вызначэння асноўнага парэміялагічнагафонду беларускай мовы / Я.Я. Іваноў // Веснік БДУ. Сер. 4, Мовазнаўства. –2006. – № 3.

3. Этымалагічны слоўнік беларускай мовы. – Т. 8. – Мінск, 1993.4. Беларускія прыказкі, прымаўкі, фразеалагізмы / Склаў Ф. Ян-

коўскі. – Мінск, 1992.5. Прыказкі і прымаўкі: у 2 кн. – Мінск, 1976.6. Лепешаў, І.Я. Слоўнік беларускіх прыказак / І.Я. Лепешаў, М.А. -

Якалцэвіч. – Мінск, 2006.7. Шевченко, Г.И. Фразеологизмы античного происхождения в сла-

вянских языках / Г.И. Шевченко. – Минск, 2005.

УДК 808.26 + 808.2

Іна ЛісоўскаяГродна

СПОСАБЫ І СРОДКІ ЎВАСАБЛЕННЯ АКУСТЫЧНАЙХАРАКТАРЫСТЫКІ МАЎЛЕНЧАГА ДЗЕЯННЯ

Анталагічна (пазамоўнай рэчаіснасцю) і сістэмна (моўнай рэ-чаіснасцю) у шасціаспектным прадстаўленні маўленчага дзеяння

246

як першасны канцэптуалізуецца акустычны бок (аспект) маўлення. Прыанталагічным разглядзе пазамоўнай рэчаіснасці акустычная грань маў-ленчага дзеяння паўстае як працэс, для якога характэрны менавіта спо-саб ажыццяўлення маўлення і яго акустыка-фiзiялагiчныяхарактарыстыкi: тэмп маўлення, тэмбр голасу, яго вышыня, ступеньгучнасцi, выразнасць маўлення, асаблiвасцi артыкуляцыi асобных гукаў,уласцiвыя асобнаму чалавеку або моўнаму калектыву.

Такую канцэптуалізацыю падказвае і сам тэрмiн «акустыка»,які паходзiць ад грэчаскага «akustikоs», што азначае «слыхавы».Заканамерна, што акустычны аспект характарызуюць лексемы, якіяперадаюць гучанне маўлення.

Акустычныя характарыстыкі маўлення адлюстраваны ў семан-тычных і сінтаксічных класіфікацыях даследчыкамі рускай мовы.Апошнія дзесяцігоддзі гэта тэма даволі інтэнсіўна даследуецца іна беларускамоўным матэрыяле.

Пры актуалізацыі акустычнага аспекту для беларускай моў-най карціны свету амаль неiстотнымi з’яўляюцца адрасат, тэма ізмест маўлення.

Падзел пазамоўнай рэчаіснасці на аснове дэнататыўнай суадне-сенасці дзеясловаў маўлення дазваляе вылучыць iнтэгральную семан-тычную прымету ‘вымаўляць членападзельныя гукi мовы’, якая нетолькі аб’ядноўвае ўсе дзеясловы маўлення ў адну лексіка-семантыч-ную групу, але і з’яўляецца адначасова інтэгральнай семантычнай пры-метай для дзеясловаў, якія характарызуюць акустычны аспект. Яна(прымета) непасрэдна ўказвае і на дамiнантныя дзеясловы даследава-най ЛСГ у цэлым – гаварыць, казаць, сказаць, і на дамінанту дзеяс-ловаў, звязаных з акустычным аспектам, вымаўляць, якая лексічнаактуалізуе гучанне маўлення і адпавядае дэнататыўнаму азначэнню‘утвараць членападзельныя гукі мовы’, што нясуць iнфармацыю і тымсамым вылучаюць мову чалавека з усяго свету гукаў.

У прадстаўленні гэтага боку маўленчага дзеяння прымае ўдзелсубстантыўная намема, якая называе дзеючую асобу (антрапонім).Таму з намінацыяй акустычнага аспекту суадносяцца толькі дзеяс-ловы, якія называюць маўленне чалавека, або тыя дзеясловы, якіяпрыраўноўваюць гучанне нежывога і жывога свету да чалавечагамаўлення, напрыклад: Адна старая сялянка не выцерпела – буркну-ла: – Пану цiвуну варон страляць, а нам спiны гнуць! [2, т. 1, с. 422]. –Вось бяда, дык бяда, ледзь не праспаў, а сёння апошнi дзень старогагода, – бурчаў сам на сябе дзед. Кудлаты i нязграбны малы сабакапапробаваў бурчаць, пасля сцiх [2, т. 1, с. 424]. У апошнім кантэксцедзяслоў бурчаць не актуалiзуе маўленчае дзеянне чалавека.

247

Канцэптуалізуецца акустычны аспект маўленчага дзеяння і здапамогай сінтагматыкі, якая дыферэнцыруе і экспліцыруе акаліч-насную семантычную прымету ‘гаварыць, вымаўляць як, якiм чы-нам’, таму што сама дамінантная дзеяслоўная лексема не ўтрымлі-вае ўсёй шматграннасці акустычнай характарыстыкі маўлення (па-раўнаем перыферыйныя лексемы, напрыклад: шаптаць, енчыць,раўці, балаганіць і дамінантныя гаварыць, вымаўляць) і патра-буе дадатковага акружэння (ціха, голасна, злосна, шумна). Напрык-лад: Заверашчэла яна коратка, але такiм высокiм i тоненькiм-тоненькiм, не сваiм голасам, што нават сам пан Халяўскi выска-чыў з свайго пакоя [1, с. 368]. Некалькi хвiлiн Сцяпан Сямёнавiчмаўчаў, уважлiва прыглядаўся да вучняў, потым падышоў да акнаi цiха, але надзвычай выразна пачаў дэкламаваць [2, т. 1, с. 232].Ён выступаў з прамоваю на польскай мове, гаварыў доўга, то цiха,спакойна, то вельмi горача, са слязьмi i трасучы кулакамi [1, с. 281].

Відавочна, што сама «структура» акустычнага боку маўленняне прадугледжвае дыферэнцыяцыі маўленчага дзеяння па мэце, тамудля дзеясловаў дадзенай падсістэмы ЛСГ рэлевантныя толькі якас-ная і колькасная характарыстыкі спосабу дзеяння.

Семантычная прымета ‘гаварыць, вымаўляць’ характэрна дляўсёй мікрасістэмы дзеясловаў, звязаных з акустычным аспектаммаўлення, што выяўляецца ў семантычнай структуры кожнага дзе-яслова, які называе акустычны аспект маўлення, у самой анамасія-логіі гэтых дзеясловаў.

Так, інтэгральная акустычная сема можа быць асноўнай або дру-гараднай. Другарадная яна ў функцыянальна-тэкставых лексемах, якіяпа-за выказваннем, канцэптуалізуючым маўленчае дзеянне, з маўлен-нем не суадносяцца, напрыклад: стракатаць, журчаць, мянцiць (язы-ком), цадзiць, лiць, адрэзаць, барабанiць, малацiць, капiраваць іда т.п. У тым выпадку, калi гэта прымета асноўная, семантычная струк-тура дзеяслова маўлення канкрэтызуе яе і ў залежнасці ад яе абагача-ецца семамі якаснай і колькаснай характарыстыкі маўлення, г.зн. ёювызначаецца сам «рэпертуар» семантычных прымет і саміх сем. На-прыклад, анамасіялагічна і семантычна канцэптуалізуюцца такія гранігучання маўлення, як ступень гучнасці (грымець, енчыць, галасiць,лямантаваць, крычаць, раўцi, гарланiць i iнш.), тэмп (малацiць,тараторыць, тарахцець, залапатаць, сыпаць, сыпнуць, мямлiць,цягнуць, цадзiць i iнш.), тэмбр (раўці, журчаць і інш.). Інтэгральнаясемантычная прымета з’яўляецца канцэптуальнай асновай і для се-мантычнага развіцця дэрыватаў ад дзеясловаў акустычнага аспекту,напрыклад: шаптаць, шаптацца, прашаптаць і інш.

248

Пры канцэптуалізацыі іншых аспектаў маўленчай дзейнасціідэнтыфікуючая семантычная прымета ‘гаварыць, вымаўляць як,якім чынам’ узаемадзейнічае з семантычнай прыметай ‘з якой мэ-тай’, адступаючы на другі план семантыкі. Напрыклад, у семан-тычнай структуры дзеяслова шаптацца на пярэдні план выходзіцьу адных лексемах актуалізацыя семы ‘ціха, шэптам’, а ў іншых –маўленчага ўзаемадзеяння ‘гаварыць паміж сабой’, як у сказе: «Зосякiнулася ў гушчу моладзi i пачала шаптацца з нейкiм незнаёмымРыгору хлопцам» [5, т. 5, с. 350]. Або, як у семантычнай структурыдзеяслова раўці (на каго-небудзь) сема ‘моцна гаварыць’ вельмівыразна адыходзіць на другі план перад семантычнай прыметай‘крычаць на каго-небудзь’. Аналагічныя пераакцэнціроўкі ў семан-тыцы адбываюцца і ў іншых мнагазначных дзеясловах, якія назы-ваюць розныя аспекты маўленчага дзеяння, напрыклад: гаркнуць,гаркаць, енчыць, брахаць, сыкаць, сыкнуць, лемантаваць, кры-чаць, клiкаць, гаманiць, гарланiць і інш.

Акустычны аспект маўлення канцэптуалізуецца і на ўзроўнівыказванняў, і на ўзроўні структурнай схемы сказа з прэдыкатаммаўлення. Так, актуалізацыі семантычнай прыметы ‘гаварыць, вы-маўляць як, якім чынам’ у якасці асноўных адпавядаюць наступ-ныя сінтаксічныя канструкцыі: S (суб’ект) – V (маўленчае дзеян-не) – A (акалічнасць сп. дз.) – ПМ і S-V-A (сп. дз.) найбольш харак-тэрныя як для мовы рамана М. Гарэцкага «Віленскія камунары»,так і для наратыўнага тэксту ўвогуле, напрыклад: S-V-A (сп. дз.)-(ПМ) – Папомнiш ты, хамуйла, – цiхенька адгыркнуўся Махляр-чык ды папоўз скоранька ад яго ракам, каб яшчэ нагою ў зад невыткнуў [1, с. 256]. Яны адказвалі коратка i ў нос: «Моо’н» [1,с. 256]. Раманiха, схапiўшыся рукамi за галаву, галасiла: – А сынты мой... А што ж з табой зрабiлi... [2, т. 1, с. 18]. Размахвала [ба-буля] ёю, кашуляй, перад носам у суседак з самымi жаласнымi наваччу слязьмi i горка-горка, у роспачы лямантавала: А гэта што?А гэта што? А хто мне адкупiць? [М.Г., c. 265]; S-V-A (сп. дз.) –Заверашчэла яна коратка, але такiм высокiм i тоненькiм, не сваiмголасам, што нават пан Халяўскi выскачыў з свайго пакоя [1, с. 269].

Магчымы тут таксама і выказванні, дзе прысутнічае аб’ект, наякі накіравана маўленчае дзеянне, хоць, як вядома, такая сітуацыямаўлення не зусім рэлевантная для акустычнага аспекту, напрык-лад: – Што гэта робіцца? – ён наўмысна голасна закрычаў мнепа-польску [1, с. 390] – S-V-P (аб’ект)-A (сп. дз.)-ПМ.

Відавочна, што ў наратыўным тэксце аўтару неабходна дацьусе характарыстыкі маўленчага працэсу. Тут патрабуецца акаліч-

249

насны актуалізатар разгорнутай структуры, які змяшчае ў сабе мак-сімум інфармацыі аб характары маўлення (схапіўшыся рукамі загалаву, галасіла; заверашчэла яна коратка, але такiм высокiм iтоненькiм, не сваiм голасам і інш.).

Такім чынам, на аснове праведзенай канцэптуалізацыі мы змаглiвысветлiць, што праз пададзеныя лексемы адбываецца канцэптуалі-зацыя фрагментаў нацыянальна-моўных карцін свету на адрэзку, звя-заным з акустычным аспектам, напрыклад: гаварыць, агаласiць, ад-чаканіць, адгукнуцца, адазвацца, адзывацца, барабанiць, бубнiць,буркаваць, буркатаць, буркнуць, бурчаць, верашчаць, вохкаць, замар-мытаць, галасiць, грымець, гундосiць, гусцi, дудукаць, енчыць, за-бурчаць, забарабанiць, забубнiць, загаласіць, журчаць, жупіць, ка-заць, крактаць, крахтаць, крычаць, лямантаваць, капiраваць, мар-мытаць, малаціць, паддакваць, пашумець, прамармытаць, пішчаць,раўцi, сіпець, сказаць, скуголіць, стагнаць, стракатаць, сыпаць,сыпануць, сыкаць, тарахцець, тараторыць, хмыкаць, хмыкнуць,хрыпнуць, цадзiць, цюгакаць, шаптаць, прашаптаць, шаптацца i iнш.

Вялікая колькасць дзеясловаў маўлення, звязаных з акустычнымаспектам, сведчыць пра тое, што для іпастасі «чалавек гаворачы»вельмі важна, які акустычны эфект выклікае маўленне чалавека.

Спіс літаратуры

1. Гарэцкі, М. Аповесці, дакументальна-мастацкія запіскі, раман /М. Гарэцкі // Выбраныя творы: у 2 тамах. – Мінск: Мастацкая літаратура,1973. – Т. 2. – С. 249–471.

2. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у 5 т. – Мінск: Бел. Сав.Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 1997–1984.

УДК 808.26

Алена СадоўскаяГродна

АБ БЕЛАРУСКА-ПОЛЬСКІХ КАНТАКТАХУ ГАЛІНЕ ФРАЗЕАЛОГІІ

З самага пачатку свайго фарміравання беларуская мова аказва-ла ўплыў на суседнія славянскія мовы і сама адчувала такі ж уплыў

250

на сабе. Узаемадзеянне польскай і беларускай моў назіраецца напрацягу ўсяго перыяду іх існавання. Узаемаўплыў пачаў ужо пра-яўляцца ў канцы ХІV ст., калі пасля заключэння Крэўскай уніі па-чынаюць узмацняцца дзяржаўныя і культурныя сувязі паміжПольшчай і Вялікім княствам Літоўскім.

Асабліва моцнымі былі кантакты старабеларускай і польскаймоў, калі суседнія народы аказаліся ў межах адной дзяржавы (па-водле Люблінскай уніі 1569 года Вялікае княства Літоўскае і кара-леўства Польскае былі аб’яднаны).

Узаемадзеянне польскай і беларускай моў назіраецца на розныхузроўнях, у тым ліку і на фразеалагічным. Аналізуючы фразеалагіч-ныя адзінкі абедзвюх моў, можна вызначыць падабенствы і адроз-ненні паміж фразеалагізмамі, а таксама тыя фактары, якія абумовіліглыбіню праяўлення падабенстваў і адрозненняў. Таму невыпадко-ва, што пытанні ўзаемаадносін польскай і беларускай фразеалогіідаўно выклікалі цікавасць даследчыкаў. Так, выяўленнем тоесных ідыферэнцыяльных прыкмет фразеалагізмаў польскай і беларускаймоў займаўся А. Аксамітаў [1, с. 34–36]. У параўнальным і супастаў-ляльным плане пытанні развіцця структуры і семантыкі паасобныхлексем, словаўтваральных гнёздаў і розных тыпаў фразеалагічныхадзінак у славянскіх, у тым ліку і ў польскай мовах знайшлі адлюст-раванне ў працах А. Груцы [2, с. 35–38; 3, с. 62–69]. Пэўныя мерка-ванні аб фактах узаемадзеяння розных моў на ўзроўні фразеалогіізнаходзім у артыкуле М.В. Хвалені [6, с. 388–392].

Наша ўвага будзе звернута на фразеалагізмы, якія ў сучаснайбеларускай мове маюць структуру спалучэння слоў (ні жывы ні мёр-твы, без галавы, агнём і мячом, шыварат-навыварат, як на дзяды,як на іголках, і нашым і вашым, косць ад косці) і сваім паходжаннемтым ці іншым спосабам звязаны з фразеалогіяй польскай мовы.

Як вядома, «паводле свайго паходжання фразеалагізмы харак-тарызуюцца разнастайнасцю і складанасцю. Розны яны па часеўзнікнення, па месцы, дзе ўпершыню склаліся, па шляхах, якімітрапілі ў нашу літаратурную мову» [4, с. 29-30]. Але пэўныя перы-яды ў развіцці моў спрыялі таму, што многія ўзроўні, у тым ліку іфразеалагічны, набылі шмат агульных адзнак і прыкмет.

Так, значная колькасць фразеалагічных адзінак па паходжаннікваліфікуюцца як агульнаславянскія, г.зн яны сустракаюцца толькіў славянскіх мовах. Прычым адны з іх бытуюць фактычна ва ўсіхславянскіх мовах (з галавы да пят, як з вядра), другія абмяжоўва-юцца 4-5 мовамі. Напрыклад, двухзначны фразеалагізм пад ботам1) ‘пад чыёй-небудзь уладай, пад прыгнётам (аказацца, стагнаць і

251

пад.)’, 2) ‘у поўнай залежнасці ад каго-н. (быць, знаходзіцца)’ ужы-ваецца ў рускай (под сапогом), украінскай (під чоботом), польскай(pod butem), балгарскай (под ботум) мовах.

З польскай мовай беларускую, рускую і ўкраінскую яднаюць ітакія фразеалагізмы: на руку (na rкke) ‘падыходзіць каму-небудзь,выгадна камусьці, адпавядае яго жаданням’; кроў з малаком (krew zmlekiem) 1) ‘здаровы, моцны, у стане росквіту’, 2) ‘вельмі прыго-жы, свежы, румяны (пра твар, шчокі)’; міма вушэй (mimo uszu) пра-пускаць (прапусціць), пускаць (пусціць), праходзіць (прайсці) ‘безувагі і рэагавання (прапускаць тое, што гаворыцца кім-небудзь)’;на шчыце (na tarczy); ‘пераможаны, з паражэннем’; садом і гамора‘крайняе бязладдзе, беспарадак, хаос’; са шчытом (z tarcz№) ‘з пе-рамогай, пераможцам (з’явіцца, вярнуцца і пад.)’.

Толькі ў беларускай і польскай мовах ужываюцца выразы абя-цанка-цацанка (obiecanka cacanka) ‘ненадзейнае ці нездзяйсняль-нае абяцанне’; як бабёр (jak bуbr) ‘жаласліва і доўга’; пры душы(przy duszy) ‘у наяўнасці (быць у каго-небудзь, мець што-небудзь,звычайна грошы)’.

У беларускай, польскай і ўкраінскай мовах ужываюцца фразе-алагізмы грушы на вярбе (gruszki na wierzbie, на вербі груші) ‘неда-рэчнасць, несусвеціца’; першы-лепшы (pierwszy lepszy, першийліпший) 1) ‘любы чалавек, які трапіцца, 2) няважна які, любы’; сам-насам (sam na sam, сам на сам) ‘без сведак, удвух з кім-небудзь(гаварыць, сустракацца і пад.)’; як свет светам (jak њwiat њwiatіem,як світ світом) 1) ‘заўсёды, спрадвечна, усё жыццё’, 2) ‘ніколі’.

У беларускай, польскай і рускай мовах ужываецца фразеалагізмна здароўе (na zdrowie) ‘колькі хочацца каму-небудзь і без пярэчан-няў з боку таго, хто гаворыць’.

Фразеалагічны склад беларускай мовы характарызуецца і на-яўнасцю запазычанняў, прычым як з роднасных, так і няроднасныхмоў. Сярод фразеалагізмаў са структурай спалучэння слоў сустра-каюцца запазычанні з рускай (ні нашым ні вашым, баш на баш),лацінскай (воленс-ноленс, альма-матэр), царкоўнаславянскай (зубна зуб, альфа і амега) моў.

Польская мова стала крыніцай, з якой у беларускую мовутрапілі такія выразы розных структурных разнавіднасцей: дацьдыхту (zadaж komuњ dychtu) ‘даць лазню, узяць у абарот); збіць зтропу (zbiec z tropu) ‘выклікаць замяшанне, заблытаць’; вастрыцьзубы (ostrzyж zкby) ‘ненавідзячы каго-небудзь, рыхтаваць яму якую-небудзь непрыемнасць’. Узнікненне фразеалагізма відаць (відно)пана па халявах ‘(відаць) па знешнасці, паводзінах’ звязана з тым,

252

што «даўней польскія паны абувалі каляровыя саф’янавыя боты. Іхпасля даношвалі слугі, прышыўшы да каляровых халяў чорныя га-лоўкі і гэтым вылучаючыся сярод іншых людзей» [5, с. 294].

Крыніцай папаўнення фразеалагічнага фонду беларускаймовы з’яўляецца калькаванне (калькі – гэта своеасаблівыя копіііншамоўных выразаў, у якіх кожны кампанент перакладзены нанашу мову сэнсавым адпаведнікам; паўкалькі – гэта часткова пе-раклад, часткова запазычанне з іншай мовы [4, с. 37, 41]). У складфразеалагізмаў-спалучэнняў такім чынам трапілі выразы ва ўнісон(паўкалька з італьянскай мовы), між (паміж) іншым (калька зфранцузскай мовы), між (паміж) молатам і кавадлам (калька знямецкай мовы), на дыван (калька з англійскай мовы), у піку (паў-калька з французскай мовы) і інш. Цікавым у гэтых адносінах з’яў-ляецца выраз ні богу свечка ні чорту качарга, які лічыцца паў-калькай з польскай мовы. «У польскай мове фразеалагізм ужы-ваўся ўжо ў ХVІ ст. і фіксуецца ў форме ani Bogu њwieczki ni diabluoїoga) (літаральна «ні богу свечка ні чорту галавешка»); ён пабу-даваны на супрацьпастаўленні Бога і чорта і іх крыніц святла –свечкі і галавешкі. Слова oїog у польскай мове абазначае і ‘гала-вешка’, і ‘качарга’, таму пры калькаванні, відаць, «адбылася пад-мена аднаго значэння другім» [5, с. 266].

Такім чынам, аналіз і інтэрпрэтацыя фактычнага матэрыялупераканаўча сведчаць аб прыкметным уплыве, кантактаванні і ўза-емадзеянні беларускай мовы з польскай і іншымі славянскімі і не-славянскімі мовамі. Гэта назіраецца на ўсіх узроўнях моўнай сістэ-мы, у тым ліку і на фразеалагічным.

Спіс літаратуры

1. Аксамітаў, А. Беларуская фразеалогія ў адносінах да польскай ірускай / А. Аксамітаў // Роднае слова. – 2001. – № 7. – С. 34–36.

2. Груца, А. Папаўненне фразеалагічнага фонду беларускай мовы ўпрацэсе яе кантактавання з іншымі славянскімі мовамі / А. Груца // ВеснікБДУ. – Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. – 1994. – № 2. – С. 35-38.

3. Груца, А. Пра ўзаемадзеянне беларускай і польскай моў на ўзроўніфразеалогіі / А. Груца // Роднае слова. – 1999. – № 5-6. – С. 62–69.

4. Лепешаў, І. Фразеалогія сучаснай беларускай мовы / І. Лепешаў. –Мінск: Выш. шк., 1998. – 271 с.

5. Лепешаў, І. Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў / І. Лепешаў. –Мінск: Бел. Эн, 2004. – 448 с.

253

6. Хваленя, М. Фразеалагізмы беларускай, польскай і ўкраінскай моўі іх адпаведнікі ў англійскай, нямецкай і французскай мовах (па матэрыя-лах слоўнікаў) / М. Хваленя // Рэспубліканскія Купалаўскія чытанні: зб.навук. прац. – Гродна: ГрДУ, 2007. – С. 388–392.

УДК 821.162.1 (092 Э. Ажэшка)

Аксана ШаўцоваГродна

УЛАСНЫЯ НАЗВЫ Ў ТВОРАХ ЭЛІЗЫ АЖЭШКІ(90-я ГАДЫ XIX СТАГОДДЗЯ)

У сваіх кнігах вядомая польская пісьменніца Эліза Ажэшказвяртаецца да важнейшых праблемаў жыцця тагачаснага грамад-ства. У творах жа пісьменніцы 90-х гадоў адчуваецца перавага ма-ральнай праблематыкі – цікавасць да пытанняў маральнага, духоў-нага перараджэння чалавека, паэтызацыя вясковага жыцця і пры-роды, якая маральна «ачышчае» герояў ад «шляхецкай» цывіліза-цыі. У артыкуле аналізуецца анамастычная лексіка, якую выкарыс-тала Эліза Ажэшка ў аповесцях «Bene nati» (1891), «Dwa bieguny»(«Два полюсы») (1893), «Argonauci» («Арганаўты») (1899). У тво-ры «Bene nati» пісьменніца звяртаецца да праблемы адносін паміжсялянамі і дробнай шляхтай, у аповесці «Два полюсы» – да прагра-мы пазітывістаў, да праблемы традыцый паўстання 1863 года, іхжыццёвасці і працягласці. У аповесці «Арганаўты» Эліза Ажэшкана прыкладзе жыцця міліянера Алаіза Дарвіда паказвае, як праганакаплення, ідэалогія поспеху разбураюць сямейнае шчасце.

Тыповымі кампанентамі анамастычнай прасторы мастацкагатвора з’яўляюцца імёны, прозвішчы, тапонімы. Сярод онімаў у ма-стацкіх тэкстах найчасцей выкарыстоўваюцца антрапонімы, а ме-навіта імёны, якія з’яўляюцца антрапацэнтрычным ядром, другі яруссістэмы – тапанімічныя назвы, што фарміруюць мастацкую прас-тору тэксту.

Ствараючы запамінальныя рэалістычныя творы, Эліза Ажэш-ка шырока выкарыстоўвала беларускі, польскі анамастыкон канцаXIX стагоддзя. Найбольшую групу ў аналізаваных тэкстах склада-юць антрапонімы, ці імёны і прозвішчы герояў, паколькі амаль укожным мастацкім творы аб’ектам адлюстравання з’яўляецца першза ўсё чалавек, яго жыццё, думкі, перажыванні. У большасці вы-

254

падкаў персанажы твораў маюць альбо імя, альбо прозвішча, мно-гія – і імя, і прозвішча. Прэзентацыя герояў у творах пры дапамозеімені і прозвішча з’яўляецца характэрным для рэалістычнай плыніў літаратуры. Вельмі многа, у параўнанні з прозвішчамі, сустрака-ецца ў творах Элізы Ажэшкі імёнаў. Польская пісьменніца па-роз-наму ідэнтыфікуе прадстаўнікоў розных сацыяльных груп і нацыя-нальнасцей. Трэба аднак адзначыць, што беларускія, рускія іпольскія імёны часта вельмі сугучныя, маюць шмат агульных рысаў,таму што прыйшлі да гэтых народаў разам з прыняццем хрысціян-ства, увайшлі ў іх антрапанімічныя сістэмы праз грэчаскую пра-васлаўную царкву і рымскі каталіцкі касцёл. Частка імёнаў правас-лаўнага і каталіцкага календароў поўнасцю супадала па гукавомускладу, другая ж частка мела агульнае паходжанне, але рознае гу-чанне, гэта тлумачыцца тым, што праваслаўныя імёны прыйшлі згрэчаскай мовы, а каталіцкія – з лацінскай. Аналізаваныя творыпрысвечаны польскай шляхце і мяшчанам, таму пры выбары імядля персанажаў Эліза Ажэшка абапіралася ў асноўным на польскуюантрапанімічную сістэму (а менавіта на рымска-каталіцкую сістэ-му іменавання), хаця часам цяжка дакладна акрэсліць, да якой ант-рапанімічнай сістэмы, польскай ці беларускай, належыць імя, бояны маюць шмат агульных рысаў. У большасці выпадкаў персана-жам аналізаваных твораў надала Эліза Ажэшка імёны ў спалучэнніз разнастайнымі назоўнікамі-азначэннямі ў прэпазіцыі да імя (час-цей выступаюць словы пан, пані, панна, уласцівыя менавітапольскай сістэме наймення): рan Stefan (DB), pan Leon (DB), panBronisіaw (DB), pan Wіadysіaw (DB) (ВN), pani Idalia, pani Oktawia,pani Helena (DB), pani Maria (DB), panna Seweryna (DB), panna Zofia(DB). Сустракаюцца таксама ў прэпазіцыі да імя лексемы, якія да-памагаюць акрэсліць асобу, гавораць аб яе сацыяльным статусе:ksi№їк Zenon (AR), baron Emil (AR), hrabina Eugenia (AR), hrabiaAlfred (AR). Эліза Ажэшка ў аналізаваных аповесцях выкарысто-ўвае рэдкія ўжо і ў той час у польскай і беларускай сістэме наймен-ня імёны. Так, для наймення галоўнай гераіні з аповесці «Два по-люсы» пісьменніца выбрала імя Seweryna (DB). Трэба аднак зазна-чыць, што выбар імя быў апраўданы тым, што дзяўчына-шляхцян-ка, якая жыве ў маёнтку, укрытым у глыбіні пушчы, можа быцьназвана імем, якое і ў той час адчувалася як устарэлае. Аднак рэд-кія імёны носяць у аповесці «Два полюсы» і іншыя шляхцянкі paniIdalia (DB), pani Oktawia (DB). Рэдкім іменем Salomea (AR) акрэс-лівае Эліза Ажэшка і галоўную гераіню аповесці «Bene nati».

255

У сваіх творах Эліза Ажэшка выкарыстала не толькі поўныяімёны герояў, але і варыянты гэтых імёнаў і іх эмацыянальна-ацэ-начныя формы. Апошнія ўзніклі ў сувязі з неабходнасцю выразіцьадносіны адной асобы да другой, разнастайныя пачуцці, якія скла-даліся ў выніку такіх адносін. Многія імёны ў творах Элізы Ажэшківыконваюць не толькі назыўную, але і экспрэсіўна-эмацыянальнуюфункцыі – у асноўным выяўляюць, перадаюць адносіны аўтара даносьбіта імені, а таксама і адносіны паміж героямі твораў. Гэтыя жформы выкарыстоўваюцца для абазначэння пэўнай узроставай ка-тэгорыі людзей – дзяцей і падлеткаў. Пісьменніца ўтварыла эмацы-янальна-ацэначныя формы імёнаў пры дапамозе розных фарман-таў ад поўнай і ўсечанай асновы імя:

Жаночыя імёны: –ka (-ка) Idalka (DB) < Idalia, Sewerka (DB) <Seweryna, Leontynka (DB) < Leontyna, Awrelka (BN) < Awrelia, Zoњka(BN) < Zosia, Karolka (BN) < Karolina, Salka (BN) < Salomea, Emilka(BN) < Emilia; –cia (-ця) Karolcia (AR) < Karolina, Julcia (DB) <Julia; –unia (-уня) Salunia (BN) < Salomea; –sia (-ся) Zosia (BN, DB)< Zofia; –ylka (-ылька) Marylka (BN) < Maria; –ulka (-улька) Anulka(BN) < Anna; –usia (-уся) Salusia (BN) < Salomea, Bohusia (DB) <Bohdana (у мове сялян Bohdan – Bohdana, ад мужчынскага імяBohdan з беларускім фрыкатыўным гукам [г]), трэба аднак зазна-чыць, што ў польскай антрапанімічнай сістэме існуе два варыянтыBogdan / Bohdan; варыянт Bohusia пісьменніца магла ўтварыць і адімёнаў Bogumiіa, Bogusіawa, у тэксце сустракаецца толькі памян-шальна-ласкальная форма).

Мужчынскія імёны: –ek (-ек) Arturek (DB) < Artur, Bronek (DB)< Bronisіaw, Ludek (DB) < Ludwik, Antek (BN) < Antoni, Stefanek (AR)< Stefan, Wіadek (DB) < Wіadysіaw; –uњ (-усь) Kostuњ (BN) <Konstanty; –њ (-сь) Staњ (DB) < Stanisіaw, Adaњ (DB, BN) < Adam,Wіadyњ (BN, DB) < Wіadysіaw, Gabryњ (BN) < Gabriel; –yњ (-ысь)Maryњ (AR) <Marian.

Пры дапамозе суфікса-флексіі –а//-’а (-а//-я) (для жаночыхімёнаў), –’о (-ё) (для мужчынскіх імёнаў) ад усечаных і поўныхасноў утвораны наступныя імёны: Kara (AR) < Karolina, Ira (AR) <Irena, Kazia (BN) < Kazimira, Jуzio (DB) < Jуzef, Zdzisio (DB) <Zdzisіaw.

Цікавай з’яўляецца гіпакарыстычная форма Tulek (AR), утво-раная ад імя Artur. Так пяшчотна называе героя аповесці «Арганаў-ты» Артура Краніцкага яго старая нянька Klemensowa (AR). У дзя-цінстве яна называла Артура Arturek, скарочана Turek, дзіця частаж не вымаўляе гук р, таму і паявіўся варыянт Tulek. Праз гэтую

256

форму пісьменніца падкрэслівае, што для старой нянькі Артур такі застаўся малым дзіцём, якога яна кахае і аб якім клапоціцца, няг-ледзячы на тое, што ён ужо даўно дарослы мужчына. Гэтую ж асаб-лівасць мовы дзіцяці выкарыстоўвае Эліза Ажэшка і ў аповесці «Дваполюсы»: Sewelka замест Sewerka называе сваю цёцю малы хлоп-чык у творы.

Найбольшую ж групу ў аналізаваных аповесцях складаюцьэмацыянальна-ацэначныя формы імёнаў з фармантам –ka (-ка) іўтварэннямі ад яго. Гіпакарыстычныя фармацыі падкрэсліваюцьблізкія эмацыянальныя адносіны паміж героямі твораў. Эмацыя-нальна-ацэначныя формы амаль не сустракаюцца ў аўтарскім тэкс-це, яны выступаюць амаль выключна ў мове персанажаў. Адна задметных асблівасцей асабовых уласных імёнаў дзяцей у творах –ужыванне іх дэмінутыўных формаў для звычайнага наймення ўштодзённым маўленні. Заўсёды, што варта падкрэсліць, у гіпака-рыстычнай форме паяўляюцца ў даследуемых творах імёны дзя-цей: Arturek (DB), Кара (AR), Zoњka (BN), Antek (BN), Karolka (BN).Эліза Ажэшка заўсёды выкарыстоўвала для наймення дзяцей у сваіхтворах памяншальна-ласкальныя формы імёнаў. Такія формы нетолькі ўказваюць на ўзрост герояў, але і паказваюць адносіны да іхдарослых у аповесці, і адлюстроўваюць пачуцці пісьменніцы, якаяз замілаваннем апавядае аб маленькіх героях сваіх твораў.

Эліза Ажэшка як пісьменніца-рэалістка абапіралася на рэаль-ную антрапанімічную сістэму. Доказам гэтаму сцвярджэнню можаслужыць той факт, што ўсе аналізаваныя імёны, якія выкарысталаЭліза Ажэшка ў сваіх творах, можна знайсці ў беларускіх, польскіх,рускіх слоўніках і працах па анамастыцы: М.В. Бірыла «Беларус-кая антрапанімія» [2; 3; 4], А.К. Усціновіч «Антрапанімія Гродзен-шчыны і Брэстчыны» [15], «Слоўнік асабовых імёнаў» (укладальнікУ.А. Сарока) [13], Н.А. Петровский «Словарь русских личных имён»[11], H. Fros SJ, F. Sowa «Twoje imiк. Przewodnik onomastyczno-hagiograficyny» [5], J. Grzenia «Sіownik imion» [6].

Імёны ў творах Элізы Ажэшкі з’яўляюцца важным элементамлексічнай сістэмы і выконваюць вызначальную ролю не толькі дляідэнтыфікацыі літаратурных персанажаў, а і ў стварэнні мастацкіхвобразаў, раскрыцці аўтарскага разумення твора. Адпаведнасцьуласнага імя вобразу літаратурнага персанажа – выразны мастацкісродак у шматлікіх творах пісьменніцы. Эліза Ажэшка дыферэн-цыявала ва ўжыванні імёны прадстаўнікоў самых розных сацыяль-ных груп насельніцтва і нацыянальнасцей. Шырока пісьменніцавыкарыстоўвала гіпакарыстычныя формы імёнаў.

257

Пісьменнік, каб поўна і дакладна рэалізаваць сваю мастацкуюідэю, павінен добра выбіраць не толькі імёны, але і прозвішчы ге-рояў, якія характарызуюць іх носьбітаў паводле нацыянальнай ісацыяльнай прыналежнасці. У параўнанні з імёнамі апошнія ў ана-лізаваных творах Элізы Ажэшкі сустракаюцца не так часта. Стала-ся так, што да прозвішчаў, якія ўказваюць на прыналежнасць асо-бы да шляхты, дваранства, арыстакратыі, традыцыйна належацьтыя, што маюць суфіксы –ski, –cki (-скі, –цкі), што выразна відаць іў творах Элізы Ажэшкі: рanna Seweryna Zdrojowskа (DB), рanBronisіaw Widzki (DB), pan Artur Kranicki (AR), Adaњ Strupiсski (BN),Jуzik Јozowicki (BN), Zdzisіaw Gronowski (DB), Zaniewska (BN), panAdam Ilski (DB), Konrad Donimirski (DB), Romuald Zdrojowski (DB).

Цікава перайначвае прозвішча Уладыслава Багурскага галоў-ны герой аповесці «Два полюсы» Здзіслаў Граноўскі. Справа ў тым,што Здзіслаў раўнуе і каб хоць нейкім чынам прынізіць, абразіцьУладыслава, якога, дарэчы, ён зусім не ведае, Здзіслаў робіць выг-ляд, што забывае прозвішча і замест сапраўднага Bohurski выдум-ляе Bosacki, Bandurski, Apsikowski, гэтыя прозвішчы маюць праз-рыстую структуру, набываюць зневажальны сэнс.

Прадстаўнікоў сялянства і дробнай шляхты надзяліла ЭлізаАжэшка адапелятыўнымі прозвішчамі, якія створаны пісьменніцайсемантычным спосабам ад агульных назваў: марфалагічная будоваонімаў суадносіцца з адпаведнымі апелятывамі Florian Kulesza (BN),Jerzy Chutko (BN), Onufry Cydzik (BN).

У творах Элізы Ажэшкі выступаюць і прозвішчы на –ewicz/-owicz (-евіч/-овіч), якія традыцыйна вылучалі мяшчан, у творахпісьменніцы яны належаць як мяшчанам, так і прадстаўнікам дроб-най шляхты: Bronek Їwirkiewicz (DB), Osipowicz (BN).

Цікавым з’яўляецца той факт, што ў ранніх творах Эліза Ажэш-ка часта не выкарыстоўвае прозвішчы, акрэслівае ж сваіх герояўяна спалучэннем імя з крыптонімам (часта з назоўнікам-ідэнтыфі-катарам). У позніх творах Эліза Ажэшка менш звяртаецца да крып-тонімаў. У аповесці «Арганаўты» яна выкарыстала крыптонімы длянаймення эпізадычных персанажаў: baron E. (AR), Marian D. (AR).

Традыцыя называння герояў менавіта такім спосабам звязананапэўна з французскімі раманамі. Крыптонімы выконваюць ў мас-тацкіх творах розныя функцыі. Традыцыя выкарыстання такіх на-зваў часта звязана з тым, што аўтар апісвае рэальна існуючыя накарце мясцовасці, жыхароў, падзеі і таму скрывае рэальную анама-стыку, ужываючы крыптонімы. Крыптонімы выкарыстоўваліся ча-ста для таго, каб зацікавіць чытача, альбо калі аўтар трактаваў ге-

258

рояў як схемы характараў, падпарадкаваных аднаму тэзісу, што былохарактэрна менавіта для ранніх тэндэнцыйных твораў ЭлізыАжэшкі. У большасці выпадкаў крыптонімы ўказваюць на тыпо-васць прадстаўленых герояў. У сваіх жа позніх творах Эліза Ажэш-ка выкарыстала крыптонімы для абазначэння другарадных, эпіза-дычных герояў, аб якіх толькі ўпамінаецца ў тэксце твораў.

Іншаземцам у сваіх аповесцях Эліза Ажэшка надае імёны і про-звішчы згодна з той традыцыяй называння, якая існуе ў тым краі,адкуль яны паходзяць. Так гувернанткі акрэслены з дапамогай на-зоўніка-азначэння і імя: швейцарка bona panna Klara (DB), англічан-ка miss Moory (Mary) (AR). Спявачка iтальянка акрэслена ў аповесці«Арганаўты» як Bianka Bianetti (AR) (імя і прозвішча маюць адноль-кавыя пачатковыя гукі, амаль аднолькава гучаць, прозвішча мае ітыповае для італьянцаў tti ў канцы). Румын у аповесці «Два полю-сы» акрэслены з дапамогай назоўніка-азначэння і тыпова румынска-га прозвішча ksi№їк Karageorgesku (DB), суфікс –еску патрaнімічны,характэрны ў XIX стагоддзі для румынскай баярскай знаці, прозвішчаўтворана ад імя Георг [12, c. 258]. Усе гэтыя антрапонімы выразнаўказваюць на іншаземнае паходжанне герояў твораў.

Акрамя намінацыйна-ідэнтыфікуючай прозвішчы выконваюцьі сацыялагічную функцыю: указваюць на нацыянальнасць героя іяго сацыяльнае становішча. Пісьменніца вельмі дбала аб рэалізмесваіх твораў ва ўсіх пластах тэксту. Эліза Ажэшка выкарысталапрозвішчы, утвораныя па ўзору рэальных. Большасць прадстаўле-ных прозвішчаў мае асновы, якія не ўносяць ніякіх непасрэдныхасацыяцый, не маюць экспрэсіўнай афарбоўкі. З другога боку, фар-манты гэтых прозвішчаў звязваюць герояў з цэлымі класамі з’яў,указваюць на тое, што носьбіты гэтых прозвішчаў маглі існаваць урэальным свеце.

Прозвішчы персанажаў не вылучаюцца сваёй незвычайнасцю.Наадварот, яны тыповыя для свайго часу, г.зн. для канца XIX – па-чатку XX стагоддзя. У асноўным гэтыя прозвішчы выконваюцьпрамую функцыю – служаць сродкам выдзялення асобы сяродіншых персанажаў.

Асаблівую ўвагу трэба звярнуць на словаўтваральныя мадэлі,пры дапамозе якіх Эліза Ажэшка ўтварыла шматлікія найменні асобжаночага полу ад мужчынскіх прозвішчаў і імёнаў. У Польшчы даў-ней (цяпер гэта ў афіцыйных дакументах, у адрозненне ад гутарко-вай мовы, амаль не сустракаецца) распаўсюджаны былі найменні зфармантамі –owa (-ова), –ina (-іна) (найменні замужніх жанчын адімя ці прозвішча мужа), фармантамі –anka (-анка), –уwna (-увна)

259

(найменні дачок ад прозвішча бацькі). Такія мадэлі дапамагалі ад-разу вызначыць стан жанчыны, але толькі ў некаторых групах про-звішчаў (напрыклад, ад прозвішчаў на –скі, –цкі такія формы неўтвараліся). Значная група найменняў асобаў жаночага полу ўтво-рана пры дапамозе фарманта –owa (-ова) як ад імя мужа: paniAdamowa (DB), Klemensowa (AR), Mikoіajowa (BN), Alfredowa (AR),так і ад яго прозвішча: pani Leontyna Broїkowa (DB), pani MalwinaDarwidowa (AR), Anna Koсcowa (BN), Bohatyrowiczowa (BN),Steckiewiczowa (BN), Pancewiczowa (BN). Сустрэлася адна форма зсуфіксам –yna (-ына), утвораная ад прозвішча мужа – Kuleszyna (BN).

Патронімы ўтварыла Эліза Ажэшка ў аповесцях пры дапамозефарманта –уwna (-увна) ад прозвішча бацькі дзяўчыны – pannaKierwiczуwna (DB), Irena Darwidуwna (AR), Osipowiczуwna (BN),рanna Їwirkiewiczуwna (DB).

Константы Асіповіч з аповесці «Bene nati», які вельмі гана-рыцца сваім шляхецкім паходжаннем, а паходзіць ён з дробнайшляхты, выкарыстоўвае ўсе сродкі, каб не дапусціць шлюбу сваёйсястры Салюсі са старшым ляснічым, бо продкі жаніха – сяляне.Іранічна Константы называе сястру pani Chamowa (BN), вядома, штохамамі пагардліва называлі сялян шляхта і арыстакратыя.

Эліза Ажэшка шырока выкарыстала ў сваіх творах найменніасоб жаночага полу, утвораныя ад мужчынскіх імёнаў і прозвішчаў,каб паказаць адносіны паміж героямі, сямейныя ўзаемазалежнасці,а таксама падрэсліць грамадзянскі стан жанчыны: праз форму ант-рапоніма паказаць, замужняя гэта асоба альбо не.

Вельмі часта ў сваіх творах Эліза Ажэшка звяртаецца да антыч-най міфалогіі, да твораў сусветнай літаратуры, да Бібліі, ужываючывядомыя антрапонімы. Гэта дазваляе чытачу, добра знаёмаму з вядо-мымі онімамі, лепш зразумець ідэю твора праз сімвалы і алюзіі.

Так, галоўнага героя аповесці «Арганаўты» Эліза Ажэшка па-раўноўвае з Гераклам [7, c. 147] і Ясонам [7, c. 632]. Alojzy Darwid(AR) – міліянер, свае міліёны ён здабыў працай і розумам. Пісьмен-ніца піша, што ён, калі знаходзіў новае поле для працы, працаваўяк Геракл, каб прыбраць усё ў свае рукі. Як арганаўт Ясон, Алаізусё сваё жыццё шукаў залатое руно – багацце, толькі Ясон здабы-ваў яго сілай і пры дапамозе чараўніцтва, Алаіз жа – розумам і не-рвамі, умеў усё і ўсё ведаў. Але пошукі залатога руна не прынеслішчасця ні герою Элізы Ажэшкі, ні грэчаскаму герою. У пагоні забагаццем яны страцілі асабістае шчасце, сям’ю, дзяцей, герой Элі-зы Ажэшкі, як і герой грэчаскай міфалогіі, апынуўся ў жыццёвымтупіку і канчае жыццё самагубствам.

260

У аповесці «Два полюсы» пісьменніца звяртаецца да твораДжорджа Байрана «Каін». Пачатак 2 акта містэрыі з’яўляецца эпіг-рафам да аповесці Элізы Ажэшкі:

Lucyfer: Jestem z rodu anioіуw; czy chcesz staж siк do mnie podobnym?Kain: Widzк twoj№ moc i piкknoњж; ale wskazujesz mi rzeczy, przewyїszaj№ce

moje siіy, chociaї nie przewyїszaj№ce mojego pojкcia [10, c. 3].

Галоўны герой аповесці Здзіслаў Граноўскі ўсё бачыць, разу-мее, але не знаходзіць у сабе сілы, каб адмовіцца ад таго жыцця, якоеён вядзе, пакінуць шляхецкае асяроддзе і застацца разам з каханай,пасяліцца разам у глыбіні пушчы, працаваць і дапамагаць Севярыне.І толькі ў сталым узросце ён успамінае сваю каханую, анёла, які пра-панаваў яму іншае жыццё. Аднак другі раз жыццё пражыць нельга.

Герой аповесці «Bene nati» старшы ляснічы Ежы Хутка па-ходзіць з сялянскай сям’і, таму некаторыя прадстаўнікі дробнайшляхты ў творы называюць яго хамам. Аднак у адказ Ежы гаво-рыць: «Адносна майго паходжання я ніколі не буду Іудай» [9, c.123], падкрэсліваючы тым самым, што не адрачэцца ад сваіх баць-коў, заўсёды будзе іх шанаваць і дапамагаць ім.

У аповесці «Арганаўты» дзяўчына, якая працуе ў цырку, ак-рэслена як Aurora (AR), псеўданім вельмі прыгожа і таямніча гу-чыць, адпавядае прафесіі гераіні (у рымскай міфалогіі Аўрора –багіня ранішняга досвітку [7, c. 16]).

Усе антрапонімы, якія Эліза Ажэшка ўзяла з Бібліі, міфалогіі,твораў сусветнай літаратуры, выконваюць сімвалічную і алюзій-ную функцыю, дазваляючы пісьменніцы ствараць больш яркія ізапамінальныя вобразы, трапна характарызаваць персанажаў, іхдумкі і пачуцці.

Імёны і прозвішчы ў аналізаваных творах Элізы Ажэшкі вы-конваюць функцыю ідэнтыфікацыі персанажаў, указваюць на ад-носіны паміж імі, нацыянальнасць і на іх сацыяльнае паходжанне.Пісьменніца выкарыстала аўтэнтычныя антрапонімы, узятыя зжыцця свайго часу.

Другая група ўласных назваў у аповесцях – гэта тапонімы, якіяз’яўляюцца неад’емным кампанентам тэкстаў мастацкіх твораў. Тра-дыцыйна ў літаратуры шырока выкарыстоўваюцца тапонімы рэаль-ныя і створаныя аўтарскай фантазіяй. Эліза Ажэшка выкарысталасамыя разнастайныя тапанімічныя назвы. Найбольш важную ролюў яе творах адыгрывае аўтэнтычная тапанамастыка – блізкіяпісьменніцы горад Гродна і навакольныя вёскі з’яўляюцца месцамздарэнняў, якія прадстаўлены ў творах. Так, у аповесці «Bene nati»

261

выступаюць рэальныя тапонімы: рака Niemen (BN), вёскі Toііoczki(BN), Kulbaki (BN), Cydziki (BN), Zaniewicze (BN), Bohatyrewicze(BN), мястэчка Lida (BN). Цікава, што назвы аўтэнтычных вёсакToііoczki, Zaniewicze, Bohatyrewicze пісьменніца выкарыстала ранейу рамане «Над Нёманам».

У той жа час у аповесці «Арганаўты» ўпамінаюцца вядомыяеўрапейскія краіны і гарады, якія наведаў міліянер Алаіз Дарвід:Wіochy (AR), Anglia (AR), Paryї (AR), Szwajcaria (AR), Francja (AR),Ameryka (AR).

У аповесці «Bene nati» сустракаецца тапонім, ужыты ў сімвал-ічным значэнні (дарэчы, пісьменніца яго выкарыстала і ў аповесці«Хам») – Berdyczуw (BN), паяўляецца ён у выказванні «na Berdyczуwdrobnymi literami do mnie pisujcie» [9, c. 166], так гаворыць Салюся,якую прымушаюць выходзіць замуж за некаханага. Такі горад сап-раўды знаходзіцца на Украіне, але тут важнa не столькі рэальнаемесца яго знаходжання, колькі сімвалічнае значэнне, прыпісанаегэтаму тапоніму, таму што ў прыказцы ён мае значэнне ‘шукайцеветру ў полі’, гэта значыць гаворыць аб бясплённасці пошукаў тойасобы, якая гаворыць да сябе «pisaж na Berdyczуw».

Тапонімы ў творах Элізы Ажэшкі выконваюць галоўным чы-нам лакалізацыйную функцыю, якая заключаецца ў паказе месца іпрасторы апісаных здарэнняў, а таксама фарміруюць каларыт мас-тацкіх твораў.

У параўнанні з антрапонімамі тапонімы выступаюць у аналі-заваных творах не так часта. Эліза Ажэшка выкарыстала не толькітапонімы ў іх рэальным значэнні, а і ў сімвалічным. Усе ўласныяназвы ў даследаваных творах выконваюць функцыі: ідэнтыфікую-чую (назыўную), эмацыянальна-экспрэсіўную, лакалізацыйную,сацыялагічную, сімвалічную і алюзійную.

Спіс скарачэнняў

DB – прыклад з: Orzeszkowa, E. Dwa bieguny. – Warszawa, 1977.AR – прыклад з: Orzeszkowa, E. Argonauci. – Warszawa, 1950.BN – прыклад з: Orzeszkowa, E. Bene nati. – Warszawa, 1950.

Спіс літаратуры

1. Байрон, Дж. Г. Поэмы и стихотворения / Дж.Г. Байрон. – Москва:Издательство АСТ, 2004.

262

2. Бірыла, М.В. Беларуская антрапанімія. 1: Уласныя імёны, імёны-мянушкі, імёны па бацьку, прозвішчы / М.В. Бірыла. – Мінск: Навука і тэх-ніка, 1966.

3. Бірыла, М.В. Беларуская антрапанімія. 2: Прозвішчы, утвораныяад апелятыўнай лексікі / М.В. Бірыла. – Мінск: Навука і тэхніка, 1969.

4. Бірыла, М.В. Беларуская антрапанімія. 3: Структура ўласных муж-чынскіх імён / М.В. Бірыла. – Мінск: Навука і тэхніка, 1982.

5. Fros, SJ H. Twoje imiк. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny /SJ H. Fros, F. Sowa. – Krakуw: Wydawnictwo WAM Ksiкїa Jezuici, 2002.

6. Grzenia, J. Sіownik imion / J. Grzenia. – Warszawa: PWN, 2004.7. Мифологический словарь / под ред. Е.М. Мелетинского. – М.: Сов.

Энциклопедия, 1990.8. Orzeszkowa, E. Argonauci / E. Orzeszkowa. – Warszawa: Ksi№їka i

Wiedza, 1950.9. Orzeszkowa, E. Bene nati / E. Orzeszkowa. – Warszawa: Ksi№їka i

Wiedza, 1950.10. Orzeszkowa, E. Dwa bieguny / E. Orzeszkowa. – Warszawa:

Czytelnik, 1977.11. Петровский, Н.А. Словарь русских личных имён / Н.А. Петровс-

кий. – М., 2000.12. Системы личных имён у народов мира / под ред. В.А. Никоно-

ва. – Москва: Наука, 1989.13. Слоўнік асабовых імёнаў. Бел. – рус. і рус. – бел. / уклад. У.А. Са-

рока; навук. рэд. М.Н. Крыўко. – Мінск, 2000.14. Sіownik geograficzny Krуlestwa Polskiego i innych krajуw sіowiaсskich:

w 15 t. / рod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego. –Warszawa, 1883.

15. Усціновіч, А.К. Антрапанімія Гродзеншчыны і Брэстчыны (XIV–XVIII стст.) / А.К. Усціновіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1975.

УДК 811.162.3 (092 Я. Колас)

Зінаіда ДанільчыкГродна

ПОЛЬСКІЯ ЭЛЕМЕНТЫ Ў ПАЭМЕ ЯКУБА КОЛАСА«НОВАЯ ЗЯМЛЯ»

Паэма «Новая зямля» – «неўміручая слава нашай паэзіі, найяр-чэйшая зорка ў сузор’і лепшых твораў Якуба Коласа» [3, с. 7]. Гэтатвор аб жыцці беларускага народа, гэта – энцыклапедыя сялянска-га жыцця. Знаёмячыся з паэмай, мы сустракаемся з праўдзівым ад-

263

люстраваннем сялянскага штодзённага побыту. У творы паэт нама-ляваў жыццё селяніна-працаўніка з «яго буднямі і святамі, радас-цямі і нягодамі, паказаў сілу і слабасць свайго героя» [4, с. 67]. Ко-лас дасягае ўсяго гэтага, звяртаючыся да жывой гутарковай мовы,да мовы селяніна, з якой ён чэрпаў усё лепшае, уласцівае беларусу.

Вядома, што вывучэнне мовы пісьменніка спрыяе глыбокамуразуменню твора, знаёміць з прыёмамі літаратурнага майстэрства,паказвае, як аўтар для ажыццяўлення сваіх творчых задумаў мэта-накіравана выкарыстоўвае моўныя сродкі. Паэтызуючы побыт іпрацу селяніна-гаспадара, працаўніка, спрадвечнага хлебароба ўдзеянні, Колас шырока ўжываў на старонках паэмы словы бытавойлексікі.

Як сведчыць фактычны матэрыял, большасць лексем, што слу-жаць для абазначэння бытавых рэалій, паводле паходжання з’яўля-юцца як агульнаславянскімі і ўсходнеславянскімі, так і ўласнабе-ларускімі. Што ж да запазычанняў, дык тут сустракаюцца словы зпольскай, нямецкай, французскай, цюркскай, лацінскай, грэчаскайі іншых моваў. Якуб Колас вельмі асцярожна адносіўся да запазы-чанняў. Ён зазначаў, што, перш чым увесці новае слова, «трэба доб-ра абшарыць кішэні свае памяці, перагледзець слоўнікавыя і фаль-клорныя крыніцы, прыслухацца да жывой гаворкі – а можа і зной-дзецца якраз тое, што неабходна, што ўжывалася і чамусьці забытаці ўжываецца і невядома нам» [1, т. ХІІ, с. 133].

Усяго ў творы зафіксавана 143 паланізмы. Сярод іх пераважа-юць назоўнікі (97 лексем). Што да дзеясловаў, прыметнікаў і прыс-лоўяў, то яны не пашыраны. З агульнай колькасці паланізмаў даміну-юць лексічныя адзінкі, што называюць бытавыя рэаліі. Засяродзімувагу на некаторых з іх. Па значэнні паланізмы можна аб’яднаць уадпаведныя лексіка-семантычныя групы. У склад лексіка-тэматыч-нага аб’яднання са значэннем ‘назвы ежы і пітва’ ўваходзяць такіянамінацыі, як булка, ламанец, кілбаса, вяндліна, гарэлка, муштарда.

Як сведчыць ТСБМ, слова булка – ‘невялікі хлеб з пшанічнаймукі; белы хлеб’ [7, т. І, с. 418]. Лексема вядома ва ўсіх усходнесла-вянскіх мовах (рус. булка, укр. булка). Навукоўцы лічаць яе пазы-чаннем з польскай мовы. Пра гэта сведчыць той факт, што ва ўсход-неславянскіх мовах лексема з’явілася вельмі позна – прыкладна ўХVІІІ стагоддзі [8, ЭСБМ, т. І, с. 409]. Намінатыўная адзінка рэалі-зуецца ў наступным кантэксце: Яшчэ ніколі дзядзька з роду Не бачыўгэтулькі народу, Паноў, чыноўнікаў багатых, Такіх таўшчэзных іпузатых, Што можна б смела з’есці булку, Каб абысці гэту качулку[1, т. VІ, с. 247].

264

Для абазначэння абрадавай стравы, прыгатаванай для каляд-най вячэры, Колас у раздзеле «Каляды» ўжывае лексічную адзінкуламанцы: За квасам елі верашчаку, А потым блінчыкі на маку, Атам ламанцы-праснакі З пшанічнай добрае мукі [1, т. VІ, с. 174].Гэта слова мае значэнне ‘ежа – піражкі або кавалкі скавародніка зкіслага пшанічнага цеста, залітыя канапляным малаком і падсма-жаныя’ [7, т. ІІІ, с. 17]. Аўтары ЭСБМ фіксуюць гэту лексему якбеларуска-польскую ізалексу і даюць параўнанне з польск. іamaniec[8, ЭСБМ, т. V, с. 219].

Назоўнік каўбаса як ‘прадукт харчавання з асоба прыгатава-нага мяснога фаршу ў кішачнай або штучнай абалонцы’ [7, т. ІІ, с.665] сустракаецца ў паэме ў двух варыянтах – кілбаса і каўбаса.Так, у раздзеле «Вялікдзень» Колас, апісваючы багацце і раскошувелікоднага стала сям’і Міхала, рэалізуе першую лексему ў наступ-ным кантэксце: А на стале тым – рай ды годзе, Што рэдка трапіццаў народзе, Ляжала шынка, як кадушка, Румяна-белая пампушка,Чырвона зверху, сакаўная, Як бы агонь у ёй палае, А ніз бялюткі,паркалёвы; Кілбасы-скруткі, як падковы, Між сцёган, сала і грудз-інак Красуе ўсмажаны падсвінак, Чысцюткі, свежы і румяны, Якбы паніч той надзіманы [1, т. VІ, с. 205]. Другі варыянт лексемысустракаецца ў раздзеле «Падгляд пчол»: Ляжыць гарамі ў іх пад-ножжы Закуска, гэта міласць божа: Тут сыр, як першы снег, бя-люткі, Каўбас прыемнейшыя скруткі, Што толькі ёсць у Беларусі[1, т. VІ, с. 112]. Такія варыянты ўласцівы і сучаснай беларускайлітаратурнай мове. Як сцвярджаюць этымолагі, форма кілбаса за-пазычана з польскай мовы kielbasa [8, ЭСБМ, т. ІV, с. 309]. Варыян-тная ж форма каўбаса тлумачыцца як агульнаславянскае запазы-чанне з цюркскай мовы. Некаторыя даследчыкі гэтую намінацыюлічаць роднаснай са словам калабок [8, Ф., т. ІІ, с. 286].

Лексема вяндліна мае значэнне ‘вэнджанае прасоленае мяса,сала’ [7, т. І, с. 600]. Яна ўтворана ад слова вэндзіць ‘правяльваць удыме (мяса, рыбу, сала)’ [7, т. І, с. 598] суфіксальным спосабам.Запазычана беларускай мовай з польскай wкdlina [8, ЭСБМ, т. ІІ, с.301]. Намінатыўную адзінку сустракаем у раздзеле «Панская паце-ха»: І вось за стол паны садзяцца, Ім заманулась частавацца; Кілішкі«вудкай» наліваюць І чаркі з чаркамі стыкаюць, Жуюць смажэнне івяндліну І хваляць добрую часіну [1, т. VІ, с. 194].

На старонках паэмы зафіксаваны паланізм гарэлка са значэн-нем ‘моцны алкагольны напітак; сумесь віннага спірту з вадой’ [7,т. ІІ, с. 36]: А каб прымусіць і паверыць, Што ён гарэлкі і не нюхаў,Ў садок зайшоў і пчол паслухаў [1, т. VІ, с. 39]. Гэта лексема суст-

265

ракаецца ў рускай горелка і ўкраінскай горілка мовах. Даследчыкімяркуюць, што сучасная назва гарэлка ўтворана па польскім узо-ры: gorzalka (да *gorzaly – ‘гарэлы’ < gorzec – ‘гарэць’) [8, ЭСБМ,т. ІІІ, с. 68].

Назоўнік-паланізм муштарда ў ТСБМ не зафіксаваны. Але ягоможна сустрэць на старонках «Дыялектнага слоўніка Гродзеншчы-ны» Т.Ф. Сцяшковіч са значэннем ‘гарчыца’ [6, с. 264]. У паэмегэта намінатыўная адзінка сустракаецца ў раздзеле «Вялікдзень»:... Красуе ўсмажаны падсвінак, Чысцюткі, свежы і румяны, Як быпаніч той надзіманы. Муштарда, хрэн – адно дзяржыся, У рот па-ложыш – сцеражыся! [1, т. VІ, с. 205]. Слова муштарда пранікла ўбеларускую мову з польскай.

Паланізмы фіксуюцца і сярод назоўнікаў лексіка-тэматычнайгрупы са значэннем ‘назвы хатняга і гаспадарчага начыння’. Сяродіх дамінуюць такія, як рандэляк, патэльня, збан, відэлец, бутля,бутэлька.

Намінатыўная адзінка рандэляк ужыта ў кантэксце паэмы са зна-чэннем ‘каструля’: На паліцы сланіна, Пані пеўня смаліла, А ў ран-дэльку стаіць лой, але не твой, не – не твой! [1, т. VІ, с. 66]. ПаводлеБРС-62, слова рандэляк падаецца з паметай «абласное» (БРС, с. 796).ТСБМ не фіксуе гэтай лексемы. Відаць, гэта адзінка з’яўляецца пры-належнасцю лексікі народнага асяроддзя на правах рэгіянальных нор-маў. П.У. Сцяцко сцвярджае, што лексема рандэляк утварылася ад на-зоўніка рондаль – ‘вялікая эмаляваная каструля’, а апошні трапіў у га-воркі і беларускую літаратурную мову з польскай [5, с. 74].

На старонках паэмы Якуб Колас ужывае назоўнікі-сінонімыскаварада і патэльня са значэннем ‘посуд для смажэння’. Словаскаварада – літаратурная норма сучаснай беларускай мовы. Па па-ходжанні з’яўляецца ўласнабеларускім. П.У. Сцяцко зазначае абнаяўнасці ў старабеларускай мове формы скварада, якая захавала-ся ў сучасных беларускіх гаворках [5, с. 72]. Існуюць меркаванні абутварэнні слова ад дзеяслова скварыць пры дапамозе старажытна-га суфікса –ад-. Такім чынам, літаральнае значэнне слова – ‘тое, начым сквараць’ [8, Праабр., т. ІІ, с. 302].

У ТСБМ адзначаецца, што лексема патэльня мае тое ж самаезначэнне, што і скаварада [7, т. ІV, с. 112]. Цікава, што гэтыя словы-сінонімы ў раздзеле «Раніца ў нядзельку» аўтар выкарыстоўвае ўадным кантэксце амаль побач: І апалонік то і дзела Па дзежцы боў-таў жвава, смела І кідаў цеста ў скавародкі. Давала піск яно ка-роткі, Льючыся з шумам на патэльні, І ў жар стаўлялася пякельны[1, т. VІ, с. 13-14]. Слова скаварада ўласціва ўсім усходнеславянскім

266

мовам. Лексема ж патэльня прыйшла ў беларускую мову з польскай(фанетычная прымета – спалучэнне ‘тэ’).

Словам збан называецца высокая гліняная пасудзіна, якая зву-жаецца ўверсе і мае звычайна ручку і носік [7, т. ІІ, с. 426]: Пры-неслі ночвы мёду ў хату. На долю выпала Кандрату Дзяліць мёдгэты між кумамі, Жанкі ідуць сюды з збанамі [1, т. VІ, с. 111]. На-конт этымалогіі гэтай лексемы ёсць многа меркаванняў. Адны дас-ледчыкі лічаць, што сучаснае слова збан узыходзіць да dћbanъ, якоеўтварылася ад праславянскага слова *иьbanъ (выпадзенне ь і азван-чэнне и), пасля, верагодна, спалучэнне dћb спрасцілася. Аўтары жЭСБМ адзначаюць, што яно з’яўляецца пазычаннем з польскай мовы[8, ЭСБМ, т. ІІІ, с. 313].

Сярод назваў сталовага посуду і сталовых прыбораў выдзя-ляецца намінатыўная адзінка відэлец са значэннем ‘сталовы пры-бор у выглядзе ручкі з доўгімі зубамі’ [7, т. І, с. 489]. Гэта лексе-ма рэалізуецца аўтарам у раздзеле «Каляды»: За стол садзяццаўсе ў парадку І прад сабой кладуць аладку, Відэльцы, лыжкі раз-біраюць І стравы першае чакаюць [1, т. VІ, с. 173]. Этымолагілічаць, што беларуская форма відэлец запазычана з польскаймовы widelec у ХVІІ стагоддзі [8, ЭСБМ, т. ІІ, с. 130]. На запазы-чанне гэтага слова ўказвае і фанетычная прымета – спалучэннегукаў [дл] > [дэл].

Сярод намінатыўных адзінак, якія абазначаюць посуд для на-пояў, сустракаюцца паланізмы бутэлька і бутля. Бутэлька – ‘шкля-ная пасудзіна для вадкасцей, звычайна цыліндрычнай формы звузкім горлам’ [7, т. І, с. 425], а слова бутля – ‘вялікая бутэлька’ [7,т. І, с. 425]. Гэтыя лексемы рэалізуюцца ў раздзеле «Падгляд пчол»: –Ну, проша ў хату! проша, кумка, Глядзіць бутэлька з яе клумка.Уперавалку, як бы качка, У хату йдзе кума-сваячка [1, т. VІ, с. 109];Жанкі таксама балявалі І ад мужчын не адставалі, Але ад іх адме-жавалісь – Сваёй гарэлкай частавалісь. Гарэлка ж іх тым адразня-лась, што ў бутлі слодыч дадавалась [1, т. VІ, с. 113]. Абедзве лек-семы, як сведчыць ЭСБМ, запазычаны з польскай мовы – butelka іbutla [8, ЭСБМ, т. І, с. 425].

Лексіка-семантычная група са значэннем ‘назвы адзення’ прад-стаўлена паланізмамі кашуля, камізэлька, куртка.

Лексема кашуля падаецца ў паэме як адэкват рускай ‘рубаш-ка’. Кашуля – ‘сарочка, рубашка’ [7, т. ІІ, с. 673]. Як сведчыць фак-тычны матэрыял, слова кашуля з’яўляецца шырокаўжывальным упаэме: Алесь і Костусь човен пхаюць, Падол кашуль у зубах трыма-юць [1, т. VІ, с. 92]; А сам дарэктар, з вузел ростам, Ў сваім уборы

267

бедным, простым, У зрэбных портках і кашулі, Стаяў, як бы ягопрыгнулі [1, т. VІ, с. 121]. Этымалогія гэтай намінатыўнай адзінкізацемнена. Але на карысць польскага паходжання слова сведчыцьЭСБМ, у якім складальнікі лічаць слова пазычаннем з польскаймовы, а апошняе, у сваю чаргу, паходзіць з лацінск. сasula – ‘плашчз капюшонам’ [8, ЭСБМ, т. ІV, с. 324]. Як паланізм разглядае гэтулексему і П.У.Сцяцко.

Камізэлька – ‘кароткая адзежына без рукавоў і каўняра, якуюнадзяваюць на сарочку або блузку’ [7, т. ІІ, с. 603]. У кантэксцепаэмы зафіксаваны фанетычны варыянт гэтага слова – камзэлька(відаць, для захавання рыфмы): А для гасцей святой нядзелькі Над-зелі новыя камзэлькі, А боты так нашмаравалі, Што проста шлях-ту касавалі [1, т. VІ, с. 105]. А. Праабражэнскі прытрымліваеццадумкі аб запазычанні слова камізэлька з нямецкай мовы: kamsol –‘куртка, камізэлька’ [8, Праабр., т. І, с. 289]. Улічваючы наяўнасцьу польскай мове лексемы kamiselka, kamisela – ‘камзол, сялянскаякуртка’, а таксама гістарычных узаемаадносін беларускага іпольскага народу, можна гаварыць аб уплыве польскай мовы набеларускую. У ЭСБМ гэта лексема і падаецца як паланізм [8,ЭСБМ, т. ІV, с. 223].

Лексічная адзінка куртка рэалізуецца ў паэме са значэннем‘верхняя кароткая вопратка, якая зашпільваецца на гузікі ці на за-мок’ [7, т. ІІ, с. 760]: Ўсе леснікі былі ўжо ў зборы, У лепшымстражніцкім уборы: У новых куртках са шнуркамі [1, т. VІ, с. 67].Слова запазычана з польскай мовы kurta, kurtka, а ў польскую мовупрыйшло з лацінскай curtus «кароткі». Так лічыць М. Фасмер [8,Ф., т. ІІ, с. 429]. Аналагічнай думкі прытрымліваюцца і аўтарыЭСБМ [8, ЭСБМ, т. V, с. 170].

Да паходжання назоўніка кофта – ‘верхняе кароткае (звы-чайна трохі ніжэй пояса) жаночае адзенне’ [7, т. ІІ, с. 718] – эты-молагі падыходзяць па-рознаму. Так, А. Праабражэнскі выказва-ецца аб роднаснасці яго з цюркскім кафтан [8, Праабр., т. І, с.372]. Аўтары КЭСРЯ лічаць, што гэтая лексічная адзінка запазы-чана з польскай мовы ў ХVІІІ стагоддзі, а ў польскую трапіла,магчыма, са скандынаўскіх моў [8, КЭСРЯ, с. 362]. На карысцьпольскага паходжання выказваюцца і складальнікі ЭСБМ [8,ЭСБМ, т. V, с. 106].

У раздзелах «Вялікдзень» і «Панская пацеха» сустракаюццамоўныя польскія ўкрапванні [2, с. 181] «дзесёнтка», «мондры», «про-ша», «слухам», «ксёнжка», «равізовы», «псяюха», «вудка», «стшал»,«вілк» і інш., а таксама цэлыя польскамоўныя выразы, каб адлюст-

268

раваць асаблівасці мовы персанажаў паэмы: Пан равізовы зачынае:«Ешчэ Польска не згінэла, Пукі мы жыемы» [1, т. VІ, с. 194]; – Ая, – тут Свіда выступае, Ён вус угору падымае І панству кідае з за-палам: – Седм вількув забів едным стшалэм!... – То пан жартуе, якто можна? – Паны развагу вядуць розна [1, т. VІ, с. 195].

Чым жа матываваць ужыванне Якубам Коласам паланізмаў?Па-першае, тым, што паланізмы былі неад’емнай часткай мовыбеларускага народа на пачатку ХХ стагоддзя, а гэта знайшло ад-люстраванне і ў мастацкіх творах таго часу. Па-другое, заходняячастка Беларусі была «пад Польшчай» з 1919 па 1939 г., а гэтаўплывала і на мову жыхароў Беларусі. Па-трэцяе, мяжа паміж за-ходняй і ўсходняй часткамі Беларусі праходзіла ў памежжы су-часнага мястэчка Коласава, месца, дзе зусім побач у Стаўбцоўскімпавеце была радзіма песняра – в. Мікалаеўшчына, мястэчка Акін-чыцы, урочышча-хутар Ласток, сядзіба Альбуць... Але самай важ-най прычынай выкарыстання слоў польскага паходжання з’яўля-юцца жанравыя асаблівасці і мэтанакіраванасць аўтара паэмыадлюстраваць мясцовы моўны каларыт, які ўмела ўнітаваны Яку-бам Коласам у канву паэмы.

Спіс літаратуры

1. Колас, Я. Збор твораў: у 14 т. / Я. Колас. – Т. 6, 12. – Мінск, 1974,1976.

2. Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы / пад рэд.А.Я. Баханькова. – Мінск, 1994.

3. Лойка, А. «Новая зямля» Якуба Коласа: Вытокі, веліч, хараство /А. Лойка. – Мінск, 1961.

4. Навуменка, І. Якуб Колас: Нарыс жыцця і творчасці / І. Навумен-ка. – Мінск, 1982.

5. Сцяцко, П.У. Народная лексіка / П.У. Сцяцко. – Мінск, 1970.6. Сцяшковіч, Т.Ф. Дыялектны слоўнік Гродзенскай вобласці /

Т.Ф. Сцяшковіч. – Мінск, 1983.7. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у 5 т. – Мінск, 1977 – 1984

(ТСБМ).8. Этымалогія лексем падаецца па наступных крыніцах: Этымалагіч-

ны слоўнік беларускай мовы: у 12 т. – Мінск, 1978 – 2008 (ЭСБМ); Фас-мер, М. Этимологический словарь русского языка: в 4 т. / М. Фасмер. –М., 1964 –1973 (Ф.); Шанский, Н.М. Краткий этимологический словарьрусского языка / Н.М. Шанский, В.В. Иванов, Т.В. Шанская. – М., 1961(КЭСРЯ); Преображенский, А. Этимологический словарь русского языка:в 2 т. / А. Преображенский. – М., 1959 (Праабр.).

269

УДК 373.3:37.043.2-055

Їanna JeromaMoskwa

KSZTAЈCENIE ZINTEGROWANE A ROZWУJ OSOBOWOЊCIDZIECKA W MЈODSZYM WIEKU SZKOLNYM31

Ksztaіtowanie siк podstawowych struktur osobowoњci dzieckaprzypada na wiek przedszkolny. Jednak pedagodzy i psychologowieuwaїaj№, їe wiele waїnych elementуw buduje siк dopiero w okresiepуџnego dzieciсstwa, a mianowicie w mіodszym wieku szkolnym od 7do 11 lat, obejmuj№cym dwie fazy [1; 2; 3]:

1) faza pierwsza obejmuje wiek 7-8 lat, kiedy dziecko przekraczaprуg szkoіy oraz przystosowuje siк do њrodowiska szkolnego i jegowymagaс;

2) faza druga obejmuje lata 9-10 i charakteryzuje siк wyraџnymizmianami w sferze intelektualnej oraz caіej osobowoњci dziecka. Jest tookres peіnej adaptacji do wymagaс szkoіy oraz utrwalania zdobytychumiejкtnoњci i wiadomoњci.

1. Portret dziecka w mіodszym wieku szkolnym1.1. Mowa. Rozwуj mowy dziecka ma њcisіy zwi№zek z rozwojem

jego osobowoњci i њwiadomoњci. W mіodszym wieku szkolnym mowanadal ksztaіci siк jako narzкdzie komunikacji spoіecznej, wyraџnieprzeobraїa siк. Coraz њciњlejszy staje siк jej zwi№zek z myњleniem. Mowawі№cza siк do dziaіania, co siк wyraїa w umiejкtnoњci myњlowej analizysytuacji, uњwiadomieniu sobie celu i planu dziaіania oraz њrodkуw jegorealizacji. Naleїy dodaж, iї mowa «uwewnкtrznia siк», poniewaї sytuacjeszkolne zmuszaj№ do tego, by uwaga byіa skierowana «wewn№trz», nawyobraїenia i myњli, ktуre pojawiaj№ siк w њwiadomoњci w zwi№zku zzadaniami, jakie siк rozwi№zuje. Pojawia siк nowa postaж mowy – mowapisana. Zaczyna siк ich wzajemne oddziaіywanie.

1.2. Myњlenie. Gіуwn№cech№ myњlenia dziecka w pierwszych latachnauki szkolnej jest ukierunkowanie go na zdobywanie wiedzy szkolnej,ktуre odbywa siк stopniowo, od procesu poznawania do rozumowania.

Do podstawowych procesуw myњlenia dziecka naleї№ analizowaniei uogуlnianie, wystкpuj№ce w њcisіym zwi№zku. Poziom rozwoju analizy isyntezy jest zwi№zany z procesami abstrahowania, uogуlniania,szeregowania, klasyfikacji, porуwnywania, konkretyzacji, systematyzacji,

31Издается в авторской редакции.

270

niezbкdnych przy ksztaіtowaniu i powiкkszaniu zasobu pojкж, wydawaniuprawidіowych s№dуw, dociekaniu przyczyn i skutkуw zjawisk.

Analiza na poziomie kl. I i II jest jeszcze elementarna, niepeіna iniepogікbiona i њciњle zwi№zana z konkretn№, pogl№dow№ sytuacj№.Natomiast synteza sprowadza siк do zsumowania cech i nie zawierauogуlnionej wiedzy o przedmiocie. Wyїszy stopieс syntezy nastкpujew III i IV kl., gdzie dziecko wykazuje wyraџn№ umiejкtnoњж dokonywaniauogуlnieс, a analiza zaczyna mieж charakter abstrakcyjny. Wzrasta wzasobie wiedzy dziecka liczba takich pojкж, ktуre nie s№ zwi№zane zobrazem konkretnego przedmiotu.

Zwiкkszanie siк zasobu pojкж w њwiadomoњci uczniуw і№czy siкњciњle z rozwojem umiejкtnoњci wydawania s№dуw i ustalania zwi№zkуwprzyczynowo-skutkowych. Myњlenie przyczynowo-skutkowe maіychuczniуw jest na ogуі elementarne, oparte na konkretnychdoњwiadczeniach i sytuacjach, maіo.

1.3. Rozwуj uczuciowy. W pierwszych latach wieku szkolnegodziecko wyraїa jeszcze w sposуb burzliwy swoje emocje. Zarуwnoemocje pozytywne jak radoњж, wzruszenie, tkliwoњж, tak i negatywne –strach, zіoњж, gniew, maj№ wyraџn№ przyczynк i s№ skierowane kuokreњlonemu przedmiotowi. Dziecko stara siк zwіaszcza w sytuacjachszkolnych, wobec osуb obcych, pohamowaж je i nad nimi zapanowaж.Udaje mu siк to tylko czкњciowo.

Dziecko w wieku szkolnym staje siк zdolne do przeїywaniatrwaj№cych dіuїej stanуw emocjonalnych lub nastrojуw uczuciowych,powstaj№cych pod wpіywem sytuacji i zdarzeс waїnych dla niego.

Aktywnoњж i ruchliwoњж naleїy do charakterystycznych cech dzieckaw tym wieku. Jeњli stwarza mi siк warunki i prawidіowo organizuje tкaktywnoњж, zjawia siк u dziecka trwaіy, pozytywny nastrуj, zachowaniedziecka jest pozytywne i zrуwnowaїone. Gdy otoczenie usiіuje zahamowaжza wszelk№ cenк tк aktywnoњж, zaczynaj№ zachodziж negatywne zmiany wjego samopoczuciu. Przyczyniaj№ siк do tego rуwnieї niepowodzenia wszkole. Najwyїsz№ form№ їycia emocjonalnego s№ rozwijaj№ce siк uczuciawyїsze poznawcze, moralne, estetyczne i spoіeczne.

1.4. Ksztaіtowanie siк osobowoњci. Trzonem osobowoњci jest obrazsamego siebie. Pierwszym elementem tworzenia siк obrazu siebie jestpojawienie siк њwiadomoњci wіasnej osoby. Miar№ tego faktu jestrozpoznawanie wіasnego odbicia w lustrze lub obrazu na fotografii.Dzieje siк to zwykle okoіo 2 roku їycia. W okresie przedszkolnymdziecko zaczyna odkrywaж wіasn№ pіeж, sprawnoњci i umiejкtnoњci.Jednak trzeba powiedzieж, їe samowiedza w okresie przedszkolnym tozwykle zbiуr s№dуw o charakterze opisowym, dotycz№cych zazwyczaj

271

wygl№du, posiadanych rzeczy i umiejкtnoњci, dopiero pod koniec tegookresu pojawiaj№ siк pierwsze s№dy wartoњciuj№ce i opinie o tym, jakipowinienem byж. Poszczegуlne s№dy s№ rуwnieї nietrwaіe i nie s№powi№zane ze sob№, nie stanowi№ systemu.

To wіaњnie w okresie wczesnego wieku szkolnego dochodzi dobardzo waїnego momentu w ksztaіtowaniu siк wiedzy o sobie lub, jakmуwi№ psychologowie, «struktury Ja». S№dy i pogl№dy o sobie zaczynaj№і№czyж siк ze sob№ i tworzyж zwi№zki. Obraz siebie zaczyna zmieniaж siкi staje siк bardziej zrуїnicowany. Dziecko, opisuj№c siebie, powie juїnie tylko jak wygl№da i co ma, ale rуwnieї, jaki jest i jaki byж powinien.Waїnym elementem obrazu siebie staje siк samoocena.

Do zjawisk osobowoњci naleї№ takїe zіoїone procesy motywacji,postawy, wartoњci, zainteresowania, uczucia, zdolnoњci, temperament.Mіodszy wiek szkolny charakteryzuje doskonalenie siк struktury caіejosobowoњci. Centralnym ogniwem wyznaczaj№cym rozwуj dziecka jestjego wewnкtrzna pozycja, na ktуr№ skіada siк wіasny stosunek dziecka doobiektywnej sytuacji i miejsca, jakie zajmuje w їyciu i jakie chce zaj№ж.

Motywy stanowi№ gіуwn№ siік napкdow№ do podejmowania dziaіaс.W okresie rozpoczynania nauki i w pierwszej fazie mіodszego wiekuszkolnego dzieci cechuje ogуlna motywacja do uczenia siк. Wі№czenie siкw tк dziaіalnoњж daje dziecku poczucie wyїszej pozycji spoіecznej i wpіywapobudzaj№co na jego aktywnoњж. W miarк przechodzenia w uczeniu siк dokonkretnych zadaс, rуїnicuje siк motywy szczegуіowe pobudzaj№ce dowykonywania tych zadaс. W miarк rozwoju osobowoњci motywy dowolnestaj№ siк dominuj№ce i trwaіe, przeksztaіcaj№c siк w bezpoњrednio czynne ipobudzaj№ce potrzeby wyїszego rzкdu. Struktura osobowoњci osi№ga drugistopieс rozwoju, ktуry cechuje siк potrzebami wyїszego rzкdu i tym, iїwiкksz№ rolк w motywacji do dziaіania zaczynaj№ odgrywaж przekonania.

Rуwnieї waїnym elementem rozwoju osobowoњci, bardzocharakterystycznym dla dziecka w mіodszym wieku szkolnym, jestrozwуj i ksztaіtowanie siк zainteresowaс. Mіodszy wiek szkolny to okreszainteresowaс wyraџnie obiektywnych, kiedy dziecko zaciekawia juїnie tylko sama czynnoњж, ale i wytwуr bкd№cy jego skutkiem.Zainteresowania sportem i zabawami ruchowymi oraz zainteresowaniapoznawcze o charakterze rozrywki intelektualnej naleї№ do czoіowychzainteresowaс tego wieku.

1.5. Rozwуj moralny. Dziecko w pierwszej fazie mіodszego wiekuszkolnego uznaje za sprawiedliwe wszelkie nakazy i zakazy formuіowanei wysuwane przez dorosіych (rodzicуw, w szkole – nauczyciela).Autorytet dorosіych jest bardzo wielki. Groџby i kary s№ traktowanejako gіуwny powуd przestrzegania norm moralnych.

272

Druga faza tego okresu zawiera juї pierwsze przejawy autonomiimoralnej, polegaj№cej na szacunku dla reguі wynikaj№cych zewzajemnego porozumienia, poszanowania dla zasady wzajemnoњci orazbrania pod uwagк przy ocenie czynu i intencji sprawcy.

Silne poczucie wiкzi z grup№ i odczuwanie od niej zaleїnoњci,uksztaіtowane u wiкkszoњci dzieci pod koniec tego okresu, moїe rodziжsytuacje konfliktowe, w ktуrych dziecko ulega naciskowi grupy, walcz№cz poprzednio utrwalonymi postawami.

Moralne normy zachowania siк dziecko moїe przyj№ж od dorosіychzrozumieж i uczyniж wіasnymi tylko wtedy, gdy zaczn№ mieж one dla niegokonkretne znaczenie їyciowe, zostan№ uformowane w toku jego spoіecznejpraktyki i gdy bкd№ odczuwane jako wіaњciwe. Dziecko staje siк њwiadomymwspуіtwуrc№ zasad wspуіїycia obowi№zuj№cych w їyciu spoіecznym i uznajeje za wіasne. Przeobraїenia w postawach i ocenach spoіeczno-moralnychtego okresu naleї№ do stery zjawisk charakterologicznych i zaczynaj№ okreњlaжindywidualne oblicze poszczegуlnych dzieci.

1.6. Rozwуj spoіeczny. Rozwуj spoіeczny to szereg zmian wosobowoњci dziecka w wyniku ktуrych staje siк ono zdolne do їycia,dziaіalnoњci i peіnienia okreњlonych rуl w spoіeczeсstwie. Dla rozwojudziecka w mіodszym wieku szkolnym istotne s№ warunki њrodowiskowe –dom rodzinny, szkoіa i nauczyciele, inne instytucji wychowaniazbiorowego oraz grupy rуwieњnicze.

Rodzina odgrywa szczegуln№ rolк w ksztaіtowaniu postaw spoіecznychi moralnych. Specyficzn№ funkcj№ rodziny jest zapewnianie dziecku poczuciabezpieczeсstwa i oparcia uczuciowego w nowych i trudnych sytuacjach.

Szkoіa wprowadza uczniуw w kulturк kraju, zaszczepia normypostкpowania, ideaіy, ksztaіtuje њwiatopogl№d, wyrabia postawy i przekonania.Przygotowuje wiкc do wspуіїycia i wspуіdziaіania w spoіeczeсstwie.

Istotne dla rozwoju osobowoњci dziecka jest rуwnieї to, їe stajesiк ono czіonkiem formalnych grup rуwieњniczych, niekiedy nawet wielutakich grup. Dlatego waїne s№ umiejкtnoњci komunikacyjne, od nichzaleїy nawi№zywanie kontaktуw i znalezienie swego miejsca w grupie.Wielu uczniуw klas mіodszych ma z tym duїe problemy. Bardzoniebezpieczna jest tu sytuacja dziecka odrzucanego. Dzieci odrzuconeczкsto maj№ zaburzone poczucie wіasnej wartoњci (samoocenк), niekiedysobie przypisuj№ winy wszelkich niepowodzeс, nawet takich, na ktуrenie miaіy їadnego wpіywu.

Elementem sprzyjaj№cym rozwojowi jest pojawienie siк przyjaџni.W pуџnym dzieciсstwie jest to zwi№zek oparty juї na wzajemnymzaufaniu i udzielaniu sobie pomocy. Przyjacielem staje siк ze wzglкduna to, jakim siк jest, a nie co siк ma. Przyjaџс nie zaleїy teї juї tylko od

273

wspуlnych zabaw czy teї cech zewnкtrznych, waїnym elementem mog№byж np. wspуlne zainteresowania lub podobieсstwa cech osobowoњci.Z czasem zwi№zki przyjacielskie stan№ siк coraz trwalsze.

2. Porуwnanie systemуw nauczaniaTak wygl№da, tak jest opisywane dziecko w mіodszym wieku

szkolnym, dziecko, ktуre musi siк nauczyж poprawnego czytania i pisania.Powszechnie wiadomo, їe umiejкtnoњж wyraїania myњli w mowie i piњmiejest nieodzownym warunkiem ogуlnego wyksztaіcenia czіowieka. Wiemy,їe њciњle wi№їe siк z opanowaniem ortografii. Jesteњmy w sytuacji trudnej,musimy odpowiedzieж na pytanie: Jak wspieraж rozwуj osobowoњcidziecka? Jak to powi№zaж z nauk№ ortografii jкzyka polskiego?

Porуwnywanie dwu systemуw nauczania (chodzi o tradycyjnenauczanie ortografii oraz o nauczanie skierowane na rozwуj osobowoњci),bior№c pod uwagк strukturк procesu nauczania, wygl№da nastкpuj№co:

Cel nauczania to zdobycie wiedzy i nawykуw dotycz№cych w naszym wypadku ortografii, a wiкc poprawna pisownia w ramach waї niejszych reguі jкzyka polskiego.

Wiedza i nawyki dotycz№ce przedmiotu to nie s№ jedyne cele nauczania, lecz њrodki rozwoju osobowoњci ucznia. Inny waї ny cel nauczania – rozwуj psychologicznych mechanizmуw, dziкki ktуrym dziecko mogіoby samodzielnie siк organizowaж i rozwijaж, a wiкc celem nauczania jest wiedza i nawyki nie dotycz№ce ortografii bezpoњrednio, wiedza i nawyki pozaprzedmiotowe.

Uczestnicy. Nauczyciel kieruje, uczeс wykonuje.

Uczeс jest obiektem nauczania, wykonuje zadania nauczyciela, powinien byж posіuszny, jest oceniany (boi siк odpowiedzieж niepoprawnie). Nauczyciel daje gotowe «recepty» ortograficzne, nie informuje ucznia o sposobach przyswojenia materiaіu. W rezultacie uczeс staje siк obiektem manipulacji nauczyciela.

Uczestnicy. Uczeс jest partnerem nauczyciela, jest subiektem nauczania, ma prawo robiж bікdy. Uczeс – «sam sobie reї yser», gospodarz wіasnego ї ycia.

Treњж nauczania - przyswojenie konkretnej reguіy ortograficznej.

Treњж nauczania to nie tylko wiedza konkretnej reguіy ortograficznej, lecz rуwnieї proces zdobywania tej wiedzy. W zaleї noњci od metod realizacji ksztaіci siк zdolnoњci myњlenia logicznego, umiejкtnoњci komunikacyjne w wypadku pracy zespoіowej i in.

274

Podane rуїnice nie znacz№, їe w konkretnej szkole nauczanie musiodpowiadaж prawej lub lewej kolumnie, poniewaї realna praktyka jesto wiele bardziej bogata i rуїnorodna. Rуїnice te s№ rezultatemteoretycznego podejњcia do pytania. Dodajmy, їe poniewaї w mіodszym

Metody. Wysіuchaj i zapamiкtaj. Gіуwne metody tradycyjnego nauczania ortografii uwzglкdniaj№: • zaznajomienie uczniуw z nowym

materiaіem ortograficznym; zadanie jest podawane jako temat lekcji:«Proszк zapisaж temat lekcji»;

• utrwalanie tego materiaіu drog№ rуїnorodnych жwiczeс;

• sprawdzenie stopnia opanowania danego materiaіu w formie pytanie - odpowiedџ;

• жwiczenia poprawkowe dla tych uczniуw, ktуrzy jeszcze nie opanowali opracowanego i utrwalanego wczeњniej materiaіu.

Materiaі ortograficzny powinien: • byж ukazany uczniom kilka razy w

przepisywaniu; • wyst№piж raz lub kilka razy w pisaniu

z pamiкci; • znaleџж zastosowanie w pisaniu ze

sіuchu pojкtym jako жwiczenie utrwalaj№ce;

• wyst№piж w pisaniu ze sіuchu pojкtym jako sprawdzian.

Metody. Mуw, zrozumiej, znajdџ, oceс siebie.

Metoda poszukuj№ca w sytuacji nie monologu, lecz polilogu. Metoda zakіada, ї e: • uczeс musi zrozumieж, ї e wie nie

wszystko (inaczej «tego jeszcze nie wiem, tego jeszcze nie rozumiem»), nauczyciel powinien tak№ sytuacjк stworzyж przez dobranie odpowiedniego materaіu dydaktycznego. W ten sposуb uczeс bierze udziaі w formuіowaniu zadania lekcji;

• nauczyciel tworzy sytuacjк poszukiwania odpowiedzi, nauczyciel pamiкta, ї e musi odwoіaж siк do indywidualnego doњwiadczenia ucznia, ї e ta wiedza, ktуr№ juї posiada uczeс jest podstaw№ do zdobywania nowej wiedzy;

• uczeс powinieс nauczyж siк oddzielaж sposуb wykonamia od rezultatu, i sposуb i rezultat s№ jednakowo aktualne w nauczaniu;

• nauczyciel pamiкta, ї e nie podaje gotowej reguіy, lecz proponuje j№ stworzyж, podpowiada, jeї li tzreba;

• nauczyciel zachкca uczniуw do wypowiadania siк;

• ocenianie tego sposobu wyjaњnienia pisowni, ktуry zostaі odnaleziony na zajкciu;

• ocena wіasnej pracy. Kontrola. Jednakowe zadania sprawdzaj№ce, jak uczeс zapamiкtaі.

Kontrola. Poziomowe zadania sprawdzaj№ce to, jak uczeс rozumie, w jaki sposуb wykonuje, a nie tylko rezultat pracy. Uczeс ma prawo wypowiedzieж siк, jak sam siebie ocenia, swoje plusy i minusy, co czuje po wykonaniu zadania.

275

wieku szkolnym autorytet nauczyciela jest waїny, to wіaњnie jego sposуbzachowywania siк wpіywa na osobowoњж ucznia.

3. Propozycja lekcji i жwiczeс3.1. Praktycznie nowe metody rozwoju osobowoњci dziecka na

lekcjach ortografii polskiej z powodeniem realizuj№ nauczyciele szkolni.Doskonaіym przykіadem tutaj moїe byж plan lekcji dwugodzinnej (niїejzostaі podany jej fragment) umieszczonej na stronie internetowejwww.odn.krakow.pl/materialy/dokumenty/choc_reguly_znamy.pdf.

Temat: Choж reguіy znamy, jednak stale powtarzamyCele: utrwalenie zdobytych wczeњniej wiadomoњci dotycz№cych wybranych

zasad pisowni (pisownia wyrazуw z rz i ї).Metody: Жwiczenia praktyczne, zabawy ortograficzne, metoda

problemowa, praca w grupach.Przebieg lekcji:1. Nauczyciel przypina do tablicy duїy plakat przedstawiaj№cy kwiat z 9

pіatkami i іodyg№ z 6 listkami. Takie same, tylko o wiele mniejsze rysuj№uczniowie na kartkach. Informuje, їe na tym kwiatku ortograficznym rozpisz№znan№ im zasadк ortograficzn№. Zwraca uwagк, їe strzaіki «id№» od њrodkakwiatka, nastкpnie jedna strzaіka biegnie w dуі іodygi, natomiast na liњciach s№wypisane wyrazy, ktуrych pisowniк trzeba uzupeіniж.

2. Uczniowie zastanawiaj№ siк, zgіaszaj№ swoje propozycje. Na pewnobez trudu odgadn№, їe chodzi o rz i zwi№zane z ni№ reguіy. Жwiczeniempomocniczym moїe byж rozdanie wiersza dotycz№cego pisowni rz pospуіgіoskach. Praca w grupach dwu- lub czteroosobowych:

- naleїy wyszukaж w wierszu 9 wyrazуw, w ktуrych po pewnychspуіgіoskach piszemy rz,

- wpisaж te spуіgіoski w pіatki kwiatka w kolejnoњci alfabetycznej.Wierszyk do opracowania:

Niech pamiкta kaїdy z was,Brzoza, brzydal, brzeg i brzask,Chrz№stka, chrzest – ma ten z znak.Ma go drzemka oraz drzwi,W grzybie i grzebieniu tkwi.Jest w krzeњle, krzaku oraz krzyku,W przodzie, przejњciu i w zastrzyku.Spojrzyj, proszк, chociaї raz,Ma go takїe wrzos i wrzask.

Grupa, ktуra udzieli poprawnej odpowiedzi, wpisze do kwiatka na tablicyspуіgіoski, pozostali uczniowie wypeіniaj№ swуj kwiatek.

Nauczyciel podaje, їe w listkach mieszcz№ siк wyj№tki. Uczniowie (w tychsamych grupkach co poprzednio) uzupeіniaj№ wyrazy. Grupa po gіoњnymodczytaniu i sprawdzeniu poprawnej pisowni, kwiatek zostaje uzupeіniony.

276

Zadanie domowe: na wybran№ reguік (rкguік podaje nauczyciel) narysowaжkwiatek, wybraж, jaki to jest kwiatek (goџdzik, niezapominajka). Uczeс powiniwnsam zadecydowaж, jaki to bкdzie kwiatek, ile o bкdzie miaі pіatkуw, czy bкdziemiaі listki (jeњli w regule s№ wyj№tki).

3.2. Oto propozycje rуїnych typуw zadaс, ktуre mieњciіyby siк wramach takiego nauczania:

1) lizaki ortograficzne (nauczyciel wymienia rуїne wyrazy ztrudnoњciami ortograficznymi, dzieci sygnalizuj№ lizakiem ich poprawn№pisowniк; nauczyciel podnosi lizak np. z rz, dzieci podaj№ wyrazy, ktуrejuї wczeњniej poznaіy);

2) wyrуїnienie w podanych wyrazach innych wyrazуw (dachуwka –dach, chуw, dachуw; borуwka – borуw, rуw);

3) ukіadanie krуtszych wyrazуw z dіuїszych poprzez przepisywanieliter (їarуwka – kawa, rak, wуr, rуw i in.)

4) ukіadanie wyrazуw z rozsypanek literowych i zdaniowych:1. Ї Z E O R N I Ј2. K E O Z С Z R3. Z Ї R J O W E I Z

5) rozsypanki. Rozsypanka sylabowa polega na poprawnym і№czeniusylab w wyrazy, ktуre w koсcowym etapie utworz№ zdanie: Np.:

Rozsypanka zdaniowa polega na prawidіowym dobraniu wyrazуw,aby po ich poі№czeniu powstaіo zdanie. Np.:

6) zagadki. To jedna z ulubionych form zabawy wњrуd dzieci.Rozwijaj№ wyobraџniк, logiczne myњlenie, wpіywaj№ na zwiкkszeniezainteresowania uczniуw dan№ lekcj№. Do жwiczeс ortograficznychwybieramy zagadki z okreњlon№ trudnoњci№ ortograficzn№:

Їуіty, sіodki, w smaku miіy.Z kwiatуw pszczуіki go zrobiіy. (miуd)

Bardzo lubiк orzechy, mam rude futerko.Ogonkiem siк przykrywam jak ciepі№ koіderk№. (wiewiуrka)

Jу zek ry su je sa mo chуd.

Odwaї ny straї ak gasi poї ar.

277

7) wierszyki ortograficzne:

ChomikWstystkim jestem juї zn..dzonaDo chomika m..wi їona.Sz..kam czegoњ, nie znajd..je,Bo m№ї wszystko chomik..je.

8) rebusy. To zagadki przedstawione w formie obrazka i liter.Rozwijaj№ spostrzegawczoњж i logiczne myњlenie. Rozwi№zujemy jenajpierw wspуlnie, a gdy dzieci dojd№ do wprawy, mog№ je rozwi№zywaжsamodzielnie.

(odkurzacz)

9) loteryjki obrazkowo-wyrazowe. Polegaj№ na dobieraniuodpowiednich obrazkуw w pary, odpowiednich wyrazуw do obrazkуw iwyrazуw pasuj№cych do siebie. Loteryjki rozwijaj№ logiczne myњlenie,pamiкж i spostrzegawczoњж. Np.:

KuraChociaї moїe pisaж pi..rem,K..ura drapie list paz..urem.Kleks..w robi w nich bez lik..,Tak to bywa juї w k..urnik...

od cz

r = rz

ї уіw samochуd ї yrafa

warzywa wуz ogуrek

278

10) krzyїуwki. Rozwi№zywanie krzyїуwek wi№їe siк zopanowaniem umiejкtnoњci czytania. Rozwi№zujemy je najpierwwspуlnie, nastкpnie grupowo, a pуџniej indywidualnie.

1. Maіa gіowa to...

2. Maluje kwiaty na szybach

3. Zim№ na jeziorach i rzekach

4. Harcerskie kolonie

5. Ala wozi w nim lalkк

6. Tato krуlewny

11) scrabble. To gra dydaktyczna dla klas I – III, ktуra rozwijasіownik ucznia, wyrabia czujnoњж ortograficzn№ i jest doskonaіymsposobem uczenia trudnej pisowni.

Przepis gry:• gra przeznaczona jest dla dwуch osуb (moїna teї graж w

zespoіach);• naleїy wymyњliж lub wybraж ze sіownika ortograficznego wyraz,

ktуry ma parzyst№ liczbк gіosek lub liter. Bкdzie to wyraz podstawowy;• zadanie polega na ukіadaniu na zmianк przez uczestnikуw gry

nowych wyrazуw, zawieraj№cych literк z wyrazu podstawowego – patrzprzykіady;

• zasady punktacji:- za kaїdy poprawnie uіoїony wyraz otrzymujesz 1 punkt, musisz

jednak sprawdziж pisowniк w sіowniku ortograficznym;- dodatkowo otrzymujesz po 1 punkcie za kaїd№ trudnoњж

ortograficzn№ w tym wyrazie;- dodatkowo otrzymasz 1 punkt, za wyjaњnienie pisowni uіoїonego

przez siebiewyrazu;• wygrywa ta osoba, ktуra nazbiera najwiкcej punktуw.

g і у w k a

m r у z

l у d

o b у z

w у z e k

k r у l

279

Np.Graj№ dwie osoby. Wybraіy jako wyraz podstawowy sіowo OKNO,

ktуre ma 4 litery. Uіoїyіy wyrazy:

K S A MO K N OL R T RE Z E ZЇ Y N EA P AN CK EA

I osoba II osobakoleїanka = 1 pkt antena = 1 pktskrzypce = 1 pkt morze = 1 pkt

za ї = 1 pkt za rz = 1 pktza rz = 1 pkt

Osoba I wyjaњniіa, їe w wyraziekoleїanka – ї wymienia siк na g (kolega)= 1 pktoraz w wyrazie skrzypce rz piszemypo spуіgіosce = 1 pktRazem = 6 pkt

WYGRAЈA OSOBA I

Poza tymi juї w znacznym stopniu tradycyjnym zabawamiortograficznymi, rozwijaj№cymi osobowoњж dziecka, moїnna rуwnieїwykorzystaж ortografiк internetow№. Takie propozycje juї s№ dostкpnew internecie pod kilkoma adresami: http://zabawy.pl/; http://www.dzieci.pl/ ; http:/ /wesolemiasteczko. inter ia .pl/ ; ht tp:/ /www.alik.pl/; http://www.dolinka.szkola.net/; http://wyspa.interia.pl/i in. Moim zdaniem najlepiej nadaj№ siк rуїne typy zadaсinteraktywnych umieszczone na stronie www.oeiizk.edu.pl. Oto kilkaprzykіadуw:

1. ZagadkiPrzeczytaj uwaїnie treњж zagadek i sprуbuj je rozwi№zaж.

Sprawdџ swoj№ odpowiedџ!

Osoba II wyjaњniіa, їe w wyrazie morze –r wymienia siк na rz (morski) =1 pktRazem = 4 pkt

280

2. DyktandoW (ж, ci)epіy dzieс dzieci poszіy do lasu. Dziewczynki zbieraіy

czarne bor (у, u)wki.(H, ch)іopcy najpierw grali w piіk(em, к), potem zbierali g(rz, ї)yby.Dzieci sіyszaіy w le(њ, si)e њpiew ptak(у, u)w. Na d(rz, ї)ewie

zobaczyіy wiew(u, у)irkк.

Spis literatury

1. Przeі№cznik-Gierowska, M. Psychologia rozwojowa i wychowawczawieku dzieciкcego / M. Przeі№cznik-Gierowska, G. Makieііo-Jarїa. – Warszawa:WsiP, 1985.

2. Przeі№cznikowa, M. Rozwуj psychiczny dzieci i mіodzieїy /M. Przeі№cznik. – Warszawa: PZWS, 1967.

3. Їebrowska, M. Psychologia rozwojowa dzieci i mіodzieїy / M. Їebrowska. –Warszawa: PWN, 1975.

Maj№ cztery struny. Gdy uї yjesz smyczka,

rozlegnie siк wkoіo

wspaniaіa muzyczka.

Cztery nogi, cztery rogi, prosty blat.

Teraz usiadі przy nim Jurek,

smaczny obiad zjadі.

281

УДК 821.161.3 (092 А. Карпюк)

Інга КарпюкГродна

ТРАГЕДЫІ ЧАСУ І АСОБЫ (ГІСТОРЫЯ АДНОЙ СЯМ’І)

Дзяды і прадзеды майго бацькі паходзяць з Гродна са збядне-лай беларускай шляхты. Дзед пазней працаваў пісарам у вёсцы ШэніПружанскага павета. Род меў нават уласны герб: белая варона з галі-нкай у дзюбе. Дзед быў вельмі набожным і адукаваным чалавекам.Перад нараджэннем майго бацькі сям’я пераехала ў Картуз-Бярозу,там дзед з бабуляй і пражылі да самай сваёй смерці. Мелі яны трохсыноў і дачку. Пад час Першай сусветнай вайны выехалі ў бежанцы,жылі ў Арзамасе. У сям’і панаваў культ ведаў, кнігаў і працы. Праца-валі як маглі. Усё гэта раскапаў вучоны і пісьменнік з Брэста УладзімірАндрэевіч Калеснік і напісаў пра гэта ў прысвечанай бацьку кнізе«Пасланец Праметэя». У Арзамасе хлопцы мелі кантакт з палітычнаактыўнымі расейцамі. Бацькавым сябруком быў Аркадзь Голікаў (бу-дучы камандзір Чырвонай Арміі і пісьменнік Аркадзь Гайдар). Янывучыліся ў адным класе, разам стваралі дзіцячую, а потым і камса-мольскую арганізацыю. Цяпер у Арзамасе на доме, у якім жыла ся-м’я Альшэўскіх, вісіць мемарыяльная дошка з імем Анатоля Аль-шэўскага, аднаго з першых камсамольцаў горада.

Пасля сканчэння абудзвюх сусветных войнаў дзед і бабуля вяр-нуліся ў Картуз-Бярозу, а хлопцы засталіся ў Савецкай Расіі. Ста-рэйшы Яраслаў служыў у Чырвонай Арміі і меў столькі кубікаў,колькі меў бы іх цяперашні генерал. Бацька ж мой вучыўся ў каму-ністычным універсітэце імя Свярдлова. Пасля сканчэння вучобыяго перакінулі праз мяжу ў родную Заходнюю Беларусь. Будаваўбеларускі камсамол, быў разам з Верай Харужай сакратаром ЦКкамсамола Заходняй Беларусі, а затым абраны сакратаром ЦК КПЗБна III партканферэнцыі ў 1926 годзе.

Бабуля з дзедам і двое малодшых дзяцей аказаліся разлуча-нымі мяжою з старшымі хлопцамі, Яраславам і Анатолем. Я сваіхдзядулю і бабулю пабачыла ўпершыню ў 1947 годзе, калі ніводнагаз іх сыноў, якія засталіся ў Расіі, ужо не было ў жывых. Толькі ўтым годзе яны даведаліся, што адбылося з маім бацькам Анатолем.Пра Яраслава мне было загадана не гаварыць бабулі і дзядулі нічо-га, бо той страшнай праўды яны, пэўна, не перажылі б. Калі яны

282

апынуліся ў Польшчы, можаце ўявіць сабе, якое іх жыццё было:два сыны – вядомыя камуністы. Не жыццё, а кашмар.

Ад майго бацькі захаваліся ў іх 10 лістоў, палова іх – з Мака-тоўскай турмы ў Варшаве. Тыя заходнебеларускія камуністы быліідэалістамі: верылі ў ідэю братэрства, роўнасці і свабоды. За гэта ізаплацілі сваімі жыццямі, ды не толькі яны самі, але і іх унукі, праў-нукі да гэтага часу плацяць. Нават будучы членам партыі, я сядзелацішэй вады, ніжэй травы, бо была дачкой ворага народа. А да тагож я была яшчэ і жонкай Карпюка, пісьменніка-«нацыяналіста» – богаварыў і пісаў па-беларуску, – «сына кулака», бо бацька яго меўдзве каровы і кабылу Машку, а на тыя часы селянін з дзвюма каро-вамі быў ужо «кулацкае атроддзе».

Бацька мой быў сакратаром ЦК КПЗБ, а муж – камсамольцам-падпольшчыкам. Бацька быў арыштаваны і папаў у вядомую Мака-тоўскую турму ў Варшаве. Яго вельмі люта катавалі ў дэфензіве –пераламалі, заціскаючы дзвярыма, пальцы на руцэ, два пальцыпрыйшлося ампутаваць. Вось піша ён у адным з лістоў, што прачы-таў Феербаха, Гегеля, чытае Міцкевіча і раіць сваёй сястры Зоень-цы, каб яна таксама яго чытала. З гэтага ліста я ўпершыню прачы-тала вядомыя міцкевічаўскія радкі: «Літво, ойчызна моя, ты естэсьяк здрове». Астатнія лісты з Расіі. Тады Сталін бацьку і яшчэ чаты-рох дзеячаў КПЗБ памяняў на ксяндзоў. Сустракалі іх у Маскве зкветкамі, але не прайшло і года, як Сталін КПЗБ распусціў і абме-неных функцыянераў пасадзіў. Не ў лагерах яны загінулі – яны зЛубянкі не выйшлі. Як у той даведцы: у жніўні 37-га арыштавалі, аў снежні расстралялі за «шпіёнскую дзейнасць». Гэта ж дзіўная рэч:у беларускай энцыклапедыі выдання 1969 года ў артыкуле пра Аль-шэўскага (Юрку Пружанскага) указана, калі нарадзіўся, а калі па-мёр – не. Яго сябар і родзіч Павел Горын-Каляда, прэзідэнт Ака-дэміі навук Беларусі, загінуў гэтак жа, як і мой бацька. Абодва былібеларускія хлопцы, абодва марылі, што збудуюць беларускую дзяр-жаву, ашчаслівяць беларусаў. І Каляды няма, і Альшэўскага няма.У энцыклапедыі выдання 1984 года з’явіўся допіс, што Альшэўскіпамёр (!) у 1937 годзе.

Бацька мой з мамай, Цыгельніцкай Фаінай, таксама актывіст-кай рэвалю-цыйнага руху ў Заходняй Беларусі, пазнаёміўся ў каму-ністычным універсітэце імя Свярдлова, у якім яны абое вучыліся.Яны пакахалі адзін аднаго і пажаніліся. Так з’явілася на свет я. Празгод іх перакінулі сюды – у Заходнюю Беларусь, а я за-сталася там, успецыяльным дзіцячым садку. Мая маці заставалася ў партыі дасамай сваёй смерці, і не дзеля якой-небудзь выгады. Калі яе хавалі,

283

то партыйныя бонзы стаялі, як гэта ў іх заведзена, у ганаровай вар-це, і выступіў адзін паплечнік з Бераставіцы, як і яна, – былы пад-польшчык. Ён сказаў: «Што вы тут стаіце? Вось яна была камуні-сткай, бо ніколі аб сабе... А вы як радыскі: зверху чырвоныя, а ўсярэдзіне белыя, бо ўсё пад сябе заграбаеце. А Фаіна ўсё жыццёзмагалася і памерла, нічога не маючы».

І мяне так выхавалі: як жа без партыі? У 18 гадоў студэнткайГродзенскага педінстытута я падала ў 1947 годзе заяву ў партыю.Але мяне выкінулі з гаркама: «Твой отец – враг народа». Усё дзяцін-ства маё прайшло ў дзіцячых дамах Савецкага Саюза – нас так выхо-ўвалі: служыць ідэалам. Я нават вершы пісала: «Лес рубят – щепкилетят». А лясы, аднак, карабельныя былі. Адно толькі апраўданнемаю: не саромелася я ніколі майго бацькі, я ўсведамляла, што ён ча-лавек дастойны. Але мы не вінавацілі сістэму, лічылі, што гэта на-чальнікі кепскія. Нават Карпюк да самай смерці вінаваціў мясцоваеначальства, а не сістэму. 36 гадоў я прабыла ў партыі, а потым свядо-ма з яе выйшла. Тыя, якія да сённяшняга часу не сталі відушчымі, –гэта страшныя людзі. Заходжу раз у аддзел кадраў пячатку паставіць,а там іх тры чалавекі сабралася разам з былым прарэктарам па завоч-ным навучанні. І гавораць яны пры мне, не саромячыся (быццам япрадмет мэблі), як яны на мітынгу гэтым «зайцам» далі. Яны на гэ-тай зямлі ўсё жыццё пражылі, не садзіўшы, не сеяўшы, не збіраўшы,хлеб елі, дзяцей выгадавалі, унукаў. А беларусы – тыя, хто іх карміўу поце чала свайго, – «зайцы». Пасля смерці Карпюка было надрука-вана яго «Развітанне з ілюзіяй». Першапачаткова гэты твор называў-ся «У глухой калдобіне». Жылі ў калдобіне, нічога не разумелі. У ягопяць сваякоў перабеглі ў Савецкі Саюз па лепшую долю і зніклі. СамАляксей таксама спрабаваў перайсці мяжу, але яго затрымалі польскіяпамежнікі, адлупцавалі, затое жыць застаўся. Можна цяпер кідацькамяні ў бок былых дзеячаў КПЗБ, аднак яны былі людзі светлыя,любілі Беларусь, добра ведалі яе гісторыю, не саромеліся беларус-кай мовы. А гэта ж трэба: так знішчыць тысячагадовую культуруеўрапейскага народа, затаптаць яго ў бруд – і ганарыцца гэтым! Сваімівушамі чула анекдот з вуснаў Янкі Брыля. Падышоўшы да чаргі настаянцы таксі (тады мы маглі ездзіць на таксі – цяпер ён, канешне,такой раскошы сабе дазволіць не можа), Брыль запытаўся па-бела-руску, хто апошні. На гэта з натоўпу нехта «пажартаваў»: прапусці-це, маўляў, іншаземца.

Я нарадзілася ў Маскве, адзіная масквічка ў радні. Пасля сад-ка перавялі мяне ў інтэрнацыянальны дзіцячы дом у Іванава-Ваз-нясенску, дзе выхоўваліся дзеці камуністычных функцыянераў 27

284

нацыянальнасцяў. Я падазраю, што ўсе тыя функцыянеры спазналітакі ж лёс, як і кіраўнікі кампартыі Польшчы і Заходняй Беларусі.Маці мела ніжэйшы ранг за бацьку: працавала сакратаром Барана-віцкага акружкама КПЗБ. Яе арыштавалі, засудзілі. Сядзела яна ўВіленскай турме на Лукішках, што яе таксама ўратавала: прасядзе-ла сем гадоў да прыходу ў 1939 годзе Чырвонай Арміі. А я з двухга-довага ўзросту – у савецкім дзіцячым доме. Але ж дом той быў знат-ны: былі там сыны Мао Цзэдуна – два кітайчыкі, дзеці БаляславаБерута, чэшскага генерала Слобады, французскіх, фінскіх, шведскіх,балгарскіх і з іншых краінаў камуністаў. З намі няньчыліся, МОПРфінансаваў наш дзіцячы дом, я пабывала нават у Артэку. Я і яшчэнекалькі такіх дзетак лічыліся палякамі, бо не ўжывалася там па-няцце «Заходняя Беларусь». Вучылі нас па-руску, але вывучалі мытаксама і «родныя» мовы, дзелячыся на нацыянальныя групы. Якдаследаваў Роберт Раждзественскі, большасць гэтых дзетак загі-нулі потым у сталінскіх лагерах – з імі разлічыліся гэтак жа, як і зіх бацькамі.

Але пакуль нас там трымалі, кармілі і апраналі цудоўна, вык-ладалі прадметы на найвышэйшым узроўні. Мовы былі – як цяперу спецшколах, меліся для нас і гурткі розныя. У летнія месяцы дзя-цей вазілі ў Арменію, Крым, у Беларусь. Усё было, пра што толькімарыць можна: нас вучылі спяваць, танцаваць, вязаць, шыць, фа-таграфаваць. Там я навучылася ўсяму, чаму навучаю цяпер маіхунукаў. Гэта быў, па сутнасці, пансіён заходняга ўзору. Адзінае, чамутам не вучылі – жыць у сям’і, любіць бацькоў, братоў, сясцёр.

Калі я ўпершыню пабачыла фільм «Камісар», то заплакала,хоць скура ў мяне дубленая: жыццё яе зрабіла як бубен; я ніколі небыла плаксіваю. Бацькі мяне назвалі Інгаю ў гонар вядомай шведс-кай рэвалюцыянеркі. Аляксей тады запытаўся здзіўлена:

– Па кім ты плачаш, Інга?– Па сабе плачу. Бо калі я паглядзела гэты фільм, то мне стала

страшна: гэта ж злачынства – так вылучаць жанчын.А мы ўсё здзіўляемся, чаму ў нас цяпер так многа кінутых дзя-

цей. Ледзь не кожны дзень «адказнікі» ў раддоме. Былі закладзеныамаральнасць і безадказнасць у самай страшнай сістэме. Гэта ж быўне адзіны інтэрнацыянальны дом. Былі і спецыялізаваныя: напрык-лад, іспанскія. Пасля 1937 года прывезлі іспанцаў, а затым некудыперамясцілі. І гэта былі дзеці людзей, аблашчаных сістэмай; яныне бачылі бацькавай ласкі, не адчулі матчынага цяпла. Я прыехалаз апошняга дзіцячага дома ў Гродна пасля вайны, калі мне было 16гадоў. Да 16 гадоў я ні разу не ела сямейных абедаў, ні разу не гуля-

285

ла з роднымі, ні разу мяне не ўсчувалі бацька ці маці, ні разу не даліяны мне аніякай парады... Да замужжа я нават не ўяўляла сабе, штомуж з жонкай спяць у адным ложку... Мы – пакалечаныя, абяздоле-ныя людзі.

Дзякуй Ралану Быкаву, які ўзняў гэтую праблему. Там жанчы-на – галоўная гераіня, камісарка – пакахала і нарадзіла. Войска ад-ступіла, а яна засталася ў старога яўрэя: яе выдалі за дачку з дзіцём.І вось, скончыўшы карміць грудзьмі, яна пакідае гэтае закручанаенемаўля яўрэю і моўчкі, нават не папрасіўшы, каб той паглядзеўдзіця, адзявае партупею і бяжыць камісарыць на вайну. Гэта калісаветы ў сваю чаргу ўжо пагналі белых з таго мястэчка. Вялікаегэта злачынства, і плады яго мы пажынаем сёння. Няма чагоздзіўляцца з пакінутых дзяцей.

Лёс такіх дзяцей, як я, быў незайздросны. У 41-м годзе частканашых дзяцей знаходзілася на адпачынку ў Беларусі ці Украіне. Ікалі пачалася вайна, яны папалі ў лапы фашыстам, у тым ліку ідзеці нямецкіх антыфашыстаў. Іншыя яшчэ раней, у 37–38-м гадах,апынуліся ў статусе «дзяцей ворагаў народа». У траўні 37-га годабацька забраў мяне на некалькі тыдняў у Маскву. Не памятаю, якмы правялі тыя тыдні. Засталося ў памяці толькі, што я гуляла змаёй стрыечнай сястрой, дачкой Яраслава, што бацька не меў двухпальцаў на правай руцэ. І памятаю яго світэр, які на фатаграфіі; ёнпасадзіў мяне на калені і казаў, што забярэ мяне да сябе. Яраслаўвыкладаў на той час у Ваеннай акадэміі імя Фрунзэ. Бацька меўнедзе свой прытулак, бо жыў не ў Яраслава. Тады я бачыла майготату апошні раз – у жніўні яго арыштавалі.

І тут пачаліся мае вандраванні па дзіцячых дамах, бо з мопраў-скага дзетдома мяне адразу выслалі. Апынулася я ў Омску. Пачало-ся нешта трагічнае. Успамінаецца ўсё вельмі цьмяна; якія там дзеціса мной былі, не памятаю. Але ўжо ў трэцім дзіцячым доме я суст-рэлася з «польскімі» дзецьмі таксама «ворагаў народа». Атачэнневельмі змянілася, яскрава зменаў тых не памятаю – памятаю толькісвае адчуванні.

У апошнім дзетдоме была ў нас звычка расказваць перад сномлегенду: «Вось калі я была ў сям’і»... А я зусім не была ў сям’і. Зсамага пачатку я была ў нейкіх маскоўскіх яслях. Ужо дарослай я іраддом на Арбаце знайшла, у якім на свет з’явілася. Але і сённяпамятаю тую легенду, якую сама прыдумала і ўсім расказвала. Тым,хто пажыў хоць трошкі ў сям’і, было значна лягчэй расказваць. А я,калі надыходзіла мая чарга апавядаць, баяла ім, што калі я рабілашто-небудзь не так, то мяне сцябалі дубчыкам. Я гэта прыдумала ў

286

доказ таго, што маю бацьку і матку. Вось да чаго давялі дзіця, штонават кара была яму жаданай, абы была сям’я. Я гэты феномен на-ват у маіх педагагічных працах апісвала: маўляў, дзіцяці нават каранеабходная дзеля сведчання існавання бацькоў і іх любові да яго.

Дзіцячы прыёмнік у Омску быў страшны. З яго нас параскідаліпотым па розных дзетдамах, а некаторых, мажліва, і па лагерах.

Гэта была вялікая зала, у якой спалі дзяўчынкі і хлопчыкі, ма-ленькія і падлеткі, выхаваныя дзеці і адпетыя уркі, але ўсе былідзецьмі «ворагаў народа». Старэйшыя хадзілі на зладзейскія спра-вы, часам прыносілі і нам якой бульбы... Пасля ўдалых паходаў яныпілі і гулялі ў карты. З намі ніхто не цацкаўся. Выхавальнікаў ніякіхне было, былі толькі людзі ў уніформе. Ніхто нас там не аберагаў. Знамі можна было рабіць што заўгодна, можа, з кім і рабілі. Я сядзе-ла, увесь час зашыўшыся ў куток. Здаецца, на вуліцу не выпускалі,бо не памятаю вуліцы; сядзелі, як у турме. Прасцінаў не памятаю.Ніякіх прэтэнзій ці жаданняў я не выказвала, бо з’явілася я там не зсям’і. У мяне быў сумны досвед сытага, але адзінокага і бяспраўна-га жыцця. Вельмі дрэннага я не памятаю, бо адбылося псіхалагіч-нае выцясненне з па-мяці непрыемных момантаў. Дзякуй Богу, штоя была яшчэ замалая, каб папасці ў лагеры. Але нешта такое, штоапісваюць Салжаніцын і Шаламаў, адбывалася і ў дзіцячых дамахдля дзяцей «ворагаў народа».

Калі я апынулася ў Омскім дзетпрыёмніку, то ў мяне ад страхунадарыўся сіндром мокрай пасцелі. Праз гэта я не прыцягвала нічы-ёй увагі і спакойна сядзела сама з сабою ў смярдзючай макрэчы,пакутуючы ад несупыннага пачуцця голаду.

Затым быў жабрацкі дзетдом: на дваіх дзяцей адна пара валё-нак. Калі валёнкі насіла першая змена, то другая сядзела ў памяш-канні і не магла выйсці на вуліцу. З нас там не здзекваліся, дзецьміворагаў народа не называлі, але марыла нас нішчымніца. Спагад-лівыя сібірскія жанчыны – не памятаю, хто яны былі паводле паса-ды – прыносілі нам з дому гасцінцы: пірагі з непрасеянай чорнаймукі і з кіслымі ягадамі, трошкі падсалоджаныя. Памятаю цёплыярукі адной «цёценькі» – шкадавала яна мяне. Аднак дадому запра-шаць нас нікому не дазвалялася. Мяне неяк шкадавалі старэйшыяхлопцы, хаця часам і выспятка маглі даць, і не было каму заступіц-ца. Іх саміх часта выклікаў да сябе ў кабінет дырэктар дзетдома ізбіваў на горкі яблык. Мы ім спачувалі і плакалі.

Пачалася вайна, і жыццё стала яшчэ страшнейшае. Два разына тыдзень нас вадзілі ў шпіталь, і па дарозе туды мы часам навуліцы сустракалі нашых выхавальнікаў. Нам было дзіўна бачыць

287

іх па-за нашым домам. У шпіталі мы чыталі вершы, пісалі для ра-неных лісты дадому. Хлопчыкі ўцякалі на фронт: хаваліся, пакульне пападуць у вайсковы эшалон. Мы былі вельмі слабыя. Калі наспершы раз прывялі да Іртыша купацца, я ўвайшла ў ваду і ўпала –такая слабая была. Школа была гарадская, але мы, дзетдомаўскія,мелі свой асобны паверх, свае класы. З гарадскімі дзецьмі мы некантактавалі, аднак жыхары горада нам спачувалі: вакол горада быломноства лагераў, і яны здагадваліся, што не ўсе насельнікі гэтыхлагераў – ворагі народа.

У 1943 годзе Сталін пачаў арганізоўваць польскую дывізію імяТадэвуша Касцюшкі. Сталі шукаць па лагерах палякаў. КГБ Кар-пюку гаварыў, што пасля 39-га года адсюль нікога не высылалі.Аднак адкуль жа так многа палякаў апынуліся ў Комі, на Урале, уКазахстане, Сібіры.

Набралі дывізію. У ёй было многа і беларусаў, гэтых наміналь-ных палякаў. Дзяцей пазбіралі з усіх дзетдамоў і прывезлі ў За-горск пад Масквой. Там быў арганізаваны дзіцячы дом дляпольскіх дзяцей.

Там умовы былі лепшыя, кармілі лепей. Школа была польская.Выхавальнікі – рэпрэсаваныя палякі, беларусы з Заходняй Беларусі.Ні пра якія рэпрэсіі ніхто не загаворваў, нібы іх і не было. Чорнаене называлі чорным. Дзень пачынаўся і канчаўся малітваю. Ніхто звыкладчыкаў ці выхавальнікаў не зраніў і слова пра свае жудасныялёсы, пра Сталіна. Нават дзеці разумелі, што пра гэта нельга гава-рыць. Такая вось двайная свядомасць з дзяцінства.

У 1945 годзе мяне знайшла мама. Яна апынулася тут, у Гродне.Пасля 39-га года ёй пашанцавала: злітаваліся, не пасадзілі. Былаяна пасля турмы фізічна вельмі слабая. Кінулася яна мяне шукаць,нашчупала недзе ў Сібіры, але тут пачалася вайна, і прыйшлося ёйсамой ратавацца: эвакуявалася ў Арэнбургскую вобласць. Калі па-чалося вызваленне Беларусі, то яна памагала тут усталёўваць са-вецкую ўладу, наладжваць жыццё. Па мяне ў той польскі дзетдомпрыехала нейкая жанчына, якая апроч мяне забрала з сабою яшчэдзвюх дзяўчынак-полек. Адну з іх трэба было даставіць у Варшаву,другую, як і мяне, – у Гродна: яе маці была тут таксама камуні-стычнай функцыянеркай. Прывезлі нас у Вільню, там мы трое су-так правалэндаліся, пакуль атрымалі пропуск, бо ў Гродна можнабыло тады толькі па пропуску прыехаць: вайна яшчэ не скончыла-ся. Нарэшце, у канцы красавіка апынулася я ў Гродне. Перамогусустрэла ўжо тут. Памятаю: стралялі ўсе, у каго было з чаго стра-ляць. Так пачалося маё гродзенскае жыццё.

288

Была я ўжо пераросткам для майго класа, бо ў Омску цэлы годмы, пакуль былі ў тым жудасным дзіцячым размеркавальніку, невучыліся. Пайшла толькі ў сёмы клас, і то мусіла займацца індыві-дуальна. Школа наша знаходзілася на задворках цяперашняй дзе-сятай. Завучам быў Уладзімір Іванавіч Баран, былы выхавальнік івыкладчык дзіцячага дома ў Варшаве. Маці мне ў галаву ўвесь часубівала: вучыцца, а не піва прадаваць. Я і сама хацела вучыцца...

Яна была загадчыцай аддзела прапаганды ў абкаме партыі;нарэшце магла з гонарам і адкрыта насіць сваё дзявочае прозвішча –Цыгельніцкая. Пры паляках у падполлі яна мела партыйную мя-нушку. У Саюзе пад час навучання яна была пад зусім іншым про-звішчам, таму ў маіх дакументах прозвішча Цыгельніцкая зусім небыло. Яна прападала на працы, а я гібела без яе. З абкама яе накіра-валі ствараць знакаміты калгас «Россия». Потым з гэтага калгасаПутрышкі паўсталі. Мала таго што яна была жанчынай, дык жа ісельскай гаспадаркай да таго ніколі не займалася. Гадамі хадзіла ўцелагрэйцы і на працы, і дома. Усё на ёй было: і партарганізацыя, ікалгас, і жывёлагадоўчыя фермы. З пасады загадчыцы фермы яна іна пенсію пайшла.

Замуж я выйшла ў 1949 годзе, 20 гадоў мне было. Так што я змамай і не жыла, не паспела да яе прыцерціся. Пасля вайны, ужодарослай, я даведалася пра лёс татавых і матчыных блізкіх сваякоў.Восем з іх былі кінутыя ў Саюзе ў лагеры. Лёс на нейкі час аш-чадзіў толькі бацькавага брата Яраслава. Аднак як толькі бацькуарыштавалі, дык Яраслава звольнілі з працы, пазбавілі ўсіх зван-няў, выгналі з кватэры, і ён мусіў з усёй сям’ёй недзе туляцца. Не-калькі гадоў да вайны ён працаваў экспедытарам – развозіў хлеб.

І тым не менш Яраслаў, калі пачалася вайна, пайшоў добраах-вотнікам, простым салдатам на фронт, даваяваўся да лейтэнанта ізагінуў пад Курскам. На брацкай магіле там ёсць і яго прозвішча. Ёнганаровы грамадзянін Курска, бо яны здзейснілі нейкі подзвіг. Мы зІрынай, яго дачкой – маёй стрыечнай сястрой – ездзілі туды. Лёс родуАльшэўскіх увогуле паказальны для лёсу ўсяго беларускага народа:восем чалавек загінулі праз камуністаў і восем чалавек – праз фашы-стаў. Але вернемся да майго жыцця. Я марыла стаць урачом і паслясканчэння школы паступіла ў Мінскі медінстытут. Мне чамусьці ўсёгэтае жудаснае жыццё ўклала ў душу не нянавісць да чалавека, анешта такое ад Хрыста: я павінна дапамагаць іншым. Мне не страш-на было перавязваць раны. У дзетдамах былі і такія ідыёты: пісяе,какае пад сябе і «Э-э-э-э». У Омску мы павінны былі па чарзе гляд-зець за імі. І я няньчылася з імі, мне было шкада іх, я ніколі не баяла-

289

ся гэтага. Аднак у Мінску не было дзе жыць. Ён быў як трактарампераараны. Толькі адзін Дом урада тырчэў ды будынак медінстыту-та. І есці не было чаго: маці па калгасах бадзяецца, грошай не мае,каб дачку-студэнтку ўтрымаць. І я вярнулася сюды, у Гродна, пасту-піла на філфак. Мне здалося, што і настаўніцаю добра быць.

Алёша быў на два курсы старэйшы за мяне, вучыўся на фа-культэце замежных моваў. Яшчэ Алесь Белакоз крыўдаваў на Алё-шу, што ён не на беларускую філалогію пайшоў. Прайшоў усю вай-ну, ведаў нямецкую мову добра яшчэ з беларускай віленскай гімназіі,куды яго бацька паслаў вучыцца. Вучыўся ён вечарам, а днём раз-носіў малако людзям. Калі быў камандзірам у партызанскім атра-дзе, пераапранаўся ў нямецкую форму, сядаў у цягнік і ехаў разам знямецкімі афіцэрамі. Немцы ж былі з розных раёнаў Германіі, раз-маўлялі па-рознаму. Ён сам не лез з размовамі, аднак адказаць, каліпытаюцца, мог без акцэнту. Я была дзетдомаўкай. Недагледжанаяматкай, не ўмела нічога таго рабіць, чаму дзяўчынкі з малых гадоўу сям’і пры матцы вучацца. І можа, з гэтай прычыны Аляксей паш-кадаваў і выбраў мяне, як ён казаў, «дзікае качаня». Іншыя дзяўча-ты былі з прычоскамі, добра апранутыя. А мне не было нават чагоадзець. Мела на сабе салдацкія боты 42 памеру. Не ведаю, як ёнмяне вылічыў. Кісель з Грандзічаў (10 гадоў адседзеў) пытаўся ўмяне, чаму Аляксей прасіў яго са мной танцаваць. Сам Аляксейнайбольш любіў танцаваць польку, а тое, што танцавала я, ён назы-ваў «цырліх-манірліх». Пры мне і анекдот расказаць нельга, і тое, ісёе гаварыць нельга. Калі ён мяне натрасе на гэтай польцы, то янабычуся і доўга не хаджу на танцы. Бо і не ўмела танцаваць. Адзяўчаты ўмелі. І тады ён Валодзю Кісяля прасіў, каб ён са мнойтанцаваў, не глядзеў на мяне, не гаварыў кампліменты, а толькітанцаваў. У Аляксея былі дзяўчаты: і прыгожыя, і партызанкі. Чамуён мяне выбраў – не ведаю.

А вось чаму я на яго іншымі вачамі раптам паглядзела. Мырыхтаваліся да экзаменаў ля Каложы. І хлопцы былі з намі, сяродіх быў Дрозд, здаровы такі хлопец вясковы. Астатнія хлопцы быліфрантавікі, займалі ў інтэрнаце 35-ы «гвардзейскі» пакой і вучылі-ся са мною разам. А тут і Алёшка з імі ўвязаўся – хіба што дамові-ліся, шэльмы. Калі хлопцы, раздзеўшыся, пайшлі купацца, я ўба-чыла яго спаласаваную, параненую спіну: яму рэбры распілоўвалі,дастаючы адно легкае. Зашчымела мне па ім сэрца, стала я на ягоіншымі вачыма глядзець. Ён быў на 9 гадоў за мяне старэйшы, некавалерам быў, а скарэй дзядзькам. Хадзіць з ім было мукай, бо,бывала, на яго раптам находзіла жаданне пакачацца са мною ў сне-

290

зе, а я, такая «цырліх-манірліх», яму гэтага не дазваляла. Пажаніл-іся мы, як гэта ні дзіўна, праз КДБ.

Маці маёй, як заўсёды, не было дома – будавала днём і ноччусвой калгас. Мы з Аляксеем гулялі цэлую ноч. Вядзе ён мяне, на-рэшце, дадому. Падыходзім па вуліцы Лермантава да майго дома ібачым: на слупах і дрэвах паразвешваныя ўлёткі: «Далоў жыдоў ікамуністаў!» І мы – я смаркачка, а ён – партызанскі камандзір, фронтпрайшоў – пачалі іх зрываць. Ён зрываў іх, я зрывала. Пад кожнымдрэвам цалаваліся і зрывалі.

– Ты ведаеш, трэба было б некаму паказаць...І раптам машына:– Что вы тут гуляеце?– Ды вось улёткі нейкія.– Кто такие?– Студэнты.Назваліся мы ім, яны нас адпусцілі. Назаўтра сустракаемся мы

на Савецкай вуліцы каля Аляксеевага інтэрната. Не паспелі адыс-ці, як пад’язджае «газік»:

– Садитесь, пожалуйста.– А што?– С вами надо поговорить.Прывезлі нас на вядомую вуліцу. Пасадзілі яго асобна, мяне

асобна. Суткі цэлыя дапытваў мяне нейкі страшны мужчына. Запа-лохваў мяне, што яны могуць ужыць да мяне нейкія асаблівыя жу-дасныя метады. Некалькі разоў мне здавалася, што ён зараз уда-рыць мяне.

– Карпюк признался, что вы расклеивали листовки. Сейчас вамустроят очную ставку.

І ні вады, ні ежы. І ноч прайшла – не выпускаюць, нават у туа-лет не выводзяць. Я думала, лопну. І гэтага чалавека я потым шматразоў у горадзе бачыла. Тады ён быў маёрам. Ногі мае зацяклі, па-кой пусты: стол, простае крэсла. Маёр выходзіў многа разоў, а мянене выпускалі. Нарэшце:

– Сейчас устроим очную ставку с Карпюком.Прывялі мяне ў кабінет да начальніка абласнога КДБ. Алёша ўжо

там. Начальнік яшчэ раз задаў тыя ж пытанні – я адказала адмоўна.– Хорошо, мы вам верим.Нас нарэшце выпусцілі. Аляксей праводзіў мяне дадому. Ака-

залася, што яго там у КДБ нават чаем паілі, бутэрбродамі кармілі.Усё ж такі ён быў партызанскім камандзірам, інвалідам вайны. Тадыяшчэ дакументаў не хавалі, фальсіфікацыямі не займаліся. І хоць

291

пратрымалі яго столькі ж, як і мяне, аднак зачапіць баяліся. На рас-станні Аляксей сказаў мне:

– Паедзем у Ваўкавыск (там яго бацькі жылі), я ім пакажу, хтобудзе маёй жонкай.

І я паехала.Хіба на нас яны прымерваліся, бо неўзабаве пачаўся страшны

разгром педінстытута. Пазабіралі хлопцаў з майго курса, матэма-тыка Кісяля Уладзіміра і яго жонку, Барэвіча Геніка; дзвюх дзяўчы-нак з Ліды за тое, што расказвалі анекдоты. Здала іх сяброўка На-дзя – жыла з імі ў адным пакоі. Забралі Майсеню, будучага бацькувядомага беларускага журналіста. Арыштавалі і выкладчыка нямец-кай мовы Гайдучыка – светлую асобу, любімца студэнтаў; Алёшкаім вельмі захапляўся. Усе арыштаваныя былі разумныя, таленаві-тыя, адукаваныя намнога лепш за мяне, з інтэлігентных, багатыхна традыцыі сем’яў. У Барэвіча, напрыклад, бацькі былі настаўнікі;маці доўгія гады ездзіла на веласіпедзе недзе ў бок Путрышак ушколу на працу. Пакалечылі ім жыцці: дзяўчаты недзе прапалі, ГенікБарэвіч не змог пасля вызвалення скончыць вучобу, стаў злоўжы-ваць алкаголем. Калі Аляксей быў ужо вельмі хворы, то ён прый-шоў яго адведаць з пляшкай гарэлкі і раз-пораз прыкладваўся даяе, мацюкаючыся. Ён хацеў зразумець, за што яго пакаралі. Выказ-ваў меркаванне, што хіба за тое, што збіраў гербы і радаслоўныя, агэтага камуністы цярпець не маглі.

Студэнтаў абвінавацілі ў стварэнні антысавецкай групы, якаямела намер забіць Прытыцкага. І калі мяне дапытвалі, дык гава-рылі тое ж самае; і ў дадатак – нібыта Карпюк быў галавой гэтайарганізацыі. А як жа я магла? Для мяне Прытыцкі быў героем. Мож-на сказаць, што ён быў маім першым дзявоцкім каханнем.

Вельмі мажліва, што тыя ўлёткі былі правакацыяй КДБ. Ад-куль яны ўначы маглі даведацца пра ўлёткі і што менавіта на гэтайвуліцы яны расклееныя. Я іх нават да канца і не прачытала. У мяне,18-гадовай дзяўчынкі, быў каханы мужчына. Я тады нават толкамне ведала, адкуль дзеці бяруцца. І было мне не да ўлётак.

Арышт нашых аднакурснікаў вельмі ўсіх напалохаў. Усехадзілі прыціхлыя. Ніхто з выкладчыкаў пра гэта ні слова не гава-рыў, аднак быў адзін – выкладаў гісторыю КПСС, хамскі, грубы –дык ён зларадна і здзекліва каментаваў гэтыя падзеі, абражаўарыштаваных.

Гэта быў, я думаю, д’ябальскі план знішчэння інтэлігенцыі.Ажыццяўляць яго яны пачалі ў трыццатых гадах і так і не спынілі-ся да гэтага часу...

292

Вы ж паглядзіце, як я тады была выхаваная. Нягледзячы натое, што я перажыла і пабачыла, я ўсё роўна лічыла, што партыябез мяне не можа абысціся, і, паступіўшы ў педінстытут, я ў 18 гадоўпадала заяву ў партыю. У райвыканкаме мне нагадалі, што я – дзіцяворага народа і такім, як я, у партыі не месца. Але пазней я ўсё жтакі дабілася свайго, праўда, толькі пасля смерці Сталіна – каліпайшла рэабілітацыя. Аднак мне заўжды былі агідныя тыя камуні-сты, якія ў партыю ішлі жыццё сваё ўладкоўваць. Я сваё жыццёпраз партыю не ўладкоўвала.

Што мой прыватны сюжэт можа дадаць да выкрыцця жудас-нага злачынства сістэмы? Як ён можа аблегчыць зламаныя лёсыахвяраў ці прычыніцца да пакарання катаў і выканаўцаў звярыныхзагадаў? Мне гэта ўжо не патрэбна, я сама пражыла ўласнае жыццё,пра якое можна пісаць. Але тое, што я расказваю, – гэта дакументэпохі, які паказвае, што ні ў якім разе нельга дапусціць нават спро-баў паўтарыць такія сацыяльныя эксперыменты над сваім народам.

Радню з мамінага боку рэпрэсіі таксама не абышлі бокам. Ся-стру яе, маю цётку, арыштавалі, адарваўшы ад малога дзіцяці, за-судзілі, прывезлі ў летніх сукенках і лёгенькіх туфельках у кеме-раўскую тайгу, далі ў рукі пілу і сякеру і загадалі будаваць сабелагер. А калі праз дзесяць гадоў цётку выпусцілі на волю, то яе тутжа вышпурнулі адсюль, і яна асела ў Волагдзе.

Маці мая, уласна кажучы, таксама рэпрэсаваная, хоць усталінскіх засценках яе не катавалі і яна не валіла ў сібірскай тай-зе лес. З абкама яе пагналі на вёску, бо яна не адмаўлялася адсвайго, паводле яе разумення, гераічнага мінулага ў КПЗБ. Наватбольш: патрабавала, каб ёй узнавілі партыйны стаж, усё дабівала-ся праўды, не зважаючы на тое, што пры Сталіне дзеячаў КПЗБзнішчалі і пасля вайны іх не віталі, да іх даверу не было. Увесьчас яна адмаўлялася размаўляць са мною на тэму рэпрэсій. Мнечаста хацелася зачапіць яе, выклікаць на размову – не разумела я,што ёй было, можа, цяжэй, чым мне. Алёша заўсёды казаў, каб яне чапала яе, не спрачалася, бо яна – стары чалавек і хай спакойнапамрэ са сваімі ідэаламі. Незадоўга да смерці (а памерла мама ўмаёй кватэры) прачытала яна «Круты маршрут» Яўгеніі Гінзбург.І я спытала:

– Мама, як ты гэта ацэньваеш?– Ну што тут можна сказаць? – адказала яна.– Можа, гэта няпраўда?– Не, праўда.Канешне, яна ведала больш, як я здагадвалася.

293

Яна ведала ўсё пра лёс сваіх паплечнікаў па барацьбе, былыхкапэзэбоўцаў. Прызналася мне пра гэта толькі перад смерцю. Алечаму ж яна не магла шчыра і адкрыта пагаварыць са мной, дарос-лым чалавекам такога цяжкага лёсу (14 гадоў па дзіцячых дамах)?Можа, шкадавала мяне і хоць мучылася, але маўчала. У гэтым сэн-се яна таксама ахвяра. Хаджу на магілку з кветкамі. На пахаваль-ным вянку хацела напісаць: «Даруй мне». Але сваякі падказалі, штолюдзі не зразумеюць гэтага. І Сяргей Прытыцкі таксама ахвяра, хоцьяго лёс склаўся зусім інакш. Мама некалі прымала яго, маленькагашараговага выканаўцу, у партыю. Але сама яна скончыла сваюпартыйную кар’еру на быдлячай ферме, а ён дайшоў да СтаршыніВярхоўнага Савета. Бо ў тыя дні, калі лічыцца членам КПЗБ былонебяспечна, паводзіў ён сябе не лепшым чынам. Гэта я чула з вус-наў дзесятка капэзэбоўцаў. Першы раз я публічна даю яму такуюацэнку. Я яго любіла, лічыла сваім ідэалам. Ён быў у нас на вяселлі,праўда, тады яшчэ не сакратар абкама, а толькі дэпутат ВярхоўнагаСавета. Прыйшоў на запрашэнне. Аляксей так радаваўся, і бацькаяго таксама: сам Прытыцкі на вяселлі! Той самы, што застрэліўнейкага правакатара і ўсё такое...

Пазней нікога з былых партыйных таварышаў з КПЗБ ён непрымаў, нікому не дапамагаў, нават рукі не падаваў. Пакуль не вяр-нулася імя КПЗБ, ніколі не ўспамінаў свой у ёй удзел. Хай зямляяму будзе пухам, але гэта праўда.

Генік Барэвіч расказваў, што тады, пры арыштах, яго і хлоп-цаў дапытвалі ў КДБ наконт таго, што іх, маўляў, Прытыцкі арга-нізаваў. КДБ, значыць, і супраць Прытыцкага шукаў кампрамат: якжа – заходнік, беларус, былы капэзэбовец! Таму ён, пэўна, і баяўся.І страх гэты застаўся ў ім, відаць, на ўсё жыццё.

Савецкая камуністычная сістэма не пакідала ў спакоі нікога,хто хоць трохі адважваўся крытычна думаць. Аляксея Нічыпараві-ча, як і Васіля Быкава, цкавалі і тут, у Гродне, і на рэспубліканскім,і на саюзным узроўнях. Я нават дысертацыю пісала патаемна, кабніхто не ведаў, а то ніколі не абараніла б. У маскоўскай лабарато-рыі, дзе я яе рыхтавала, працавалі людзі, якія па 10–15 гадоў пра-вялі на Поўначы ў лагерах і шахтах. Дык калі яны даведаліся прамой лёс, то не адпусцілі мяне з Масквы, пакуль я не абаранілася.

На гэтым рукапіс успамінаў І.А. Карпюк канчаецца. І нягле-дзячы на тое, што сям’я Карпюкоў была вядомай і папулярнай,аўтару прыйшлося перажыць чарнобыльскую трагедыю, смерцьмужа і ўласную цяжкую хваробу, аднак Інга Анатольеўна адданадапамагала людзям і працавала ў Гродзенскім універсітэце. Яна

294

была выдатным філолагам, педагогам і вельмі добрым чалавекам.Гуманізм Інгі Анатольеўны зыходзіў з яе шматпакутнай і спагад-лівай душы. Яе сэрца было шчырым і адкрытым. Яе духоўнае свят-ло, яе дабрыня застаюцца ў спадак людзям.

УДК 882.6.09+884.09

Наталля БахановічМінск

ДУХОЎНА-ЦЯЛЕСНАЕ АДЗІНСТВА ЧАЛАВЕКА

Залічаная сёння ў шэраг так званых вечных, тэма стасункаўдухоўнай і цялеснай стыхій у чалавеку была прынесена ў мастацт-ва хрысціянствам. Распрацоўваючы яе, кожны раз аўтары ўцягва-юць сваіх герояў у своеасаблівы эксперымент, у аснову якога пак-ладзены ўзаемаадносіны духа з целам. У артыкуле на матэрыялебеларускай і польскай прозы «малога жанру» мяжы XIX–XX стст.разглядаюцца магчымыя мадэлі гэтых узаемаадносінаў, аналізуюццатворы: «Што-небудзь здарыцца – няхай ударыць у мяне...» (1891)С. Жэромскага, Сафокла «Цар-Эдып», «Хворы» (1895) З. Нядзвед-зкага, «Голад» (1911) В. Ластоўскага, «Вялікі пост» (1912) З. Бядулі,«Далёка» (1890) Э. Ажэшкі.

Наяўнасць знешняга і ўнутранага сюжэта ў апавяданні С.Жэ-ромскага «Што-небудзь здарыцца...» адказвае за падзел мастацкагатэксту на дзве прасторы – цела і духа. Трыццацігадовы парабакапынуўся ў стане цяжкай фізічнай хваробы: сухоты адабралі ў ягоадну нагу і прымушаюць рыхтавацца да ампутацыі другой. Гэтыязнешнія падзеі выконваюць функцыю эксперымента, у працэсе якогаўвага скіравана на духоўную эвалюцыю хворага, прадстаўленую ўвыглядзе мрояў, свядомых і напаўсвядомых думак – унутраны сю-жэт. Апошні таксама ёсць ілюстрацыя ўзаемадзеяння і ўзаемапра-нікнення на мяжы стагоддзяў мастацкай літаратуры і псіхалогіі.

Выкліканая гарачкай празрыстая мроя раскрывае адначасоваўласцівыя селяніну моцнае жаданне і горкую няздольнасць адолецьуласную хваробу: «Там, у нечуваным аддаленні, дзе сціскаецца вер-хавіна, існуе белая плямка святлівая: гэтым шляхам ён выходзіць...Ідзе да той шчылінкі днём і ноччу па бясконцай спіральнай рысе,аббягаючы знешнюю паверхню лейкі, ідзе паняволі, праз сілу, як

295

смоўж, хоць абрываецца ў ім штосьці, як кветка, зачэпленая нагой усядле, хоць трапечуць у ім нібы птушыныя крылы. І не можа падля-цець вышэй, чым на даўжыню сядла, і ўвесь час падае, падае...»32  [1,с. 14]. У сваёй мроі герой не можа дасягнуць шчыліны, за якой квітнеежыццё: лес, ніва падчас капання бульбы, пах дыму ад кастра. Нарад-жэннем падобнага вобраза падсвядомае даносіць да хворага інфар-мацыю аб тым, што задавальненне прыгажосцю свету і штодзённайсялянскай працай стала для яго менш даступным.

З зажыўленнем аперацыйнай раны гарачка пакідае селяніна:мроі змяняюцца свядомым асэнсаваннем сітуацыі, якое прыносіцьапраўданую трывожнасць. «Нітка думак» як індыкатар духоўнагастану героя істотна змяняе свой змест: «Раней гэта была літасць,якая вырастала з агіды, – зараз гэта была нянавісць пакалечанагазвера, рэзкае жаданне помсты, раз’юшанасць. Яна ахоплівала дра-пежнымі абдымкамі як тых няшчасных, якія ляжаць побач, так ітых, якія яго пакалечылі» [1, с. 15]. Унутраная агрэсія, небяспечнаяў першую чаргу для самаго чалавека, магчыма, спрыяла далейша-му распаўсюджанню хваробы і прывяла да неабходнасці ампута-цыі другой нагі.

Пасля звесткі аб чарговай аперацыі ўнутры змучанага парабказапанавала цішыня, падчас якой адбыўся важны духоўны зрух: ад-крылася скрынка з найвялікшай у свеце мудрасцю – так апісвае ягопісьменнік. Згодна з С. Жэромскім, замком ад скрынкі валодае толькіпомслівае няшчасце. Сафокл, з трагедыі якога запазычана назваапавядання, даў гэтай скрынцы імя Эдыпа. Герой зразумеў, штоможна глядзець на свет з адлегласці, і гэта дазволіла пазбавіццаагрэсіі, напоўніцца пачуццём міласэрнасці і любові да іншых:

– А няхай, няхай, – шаптаў сабе, – няхай Ісус дае людзям... Небойся! І табе ад гэтага не стане горш... [1, с. 16].

Няшчасце не здолела зламаць унутраны стрыжань парабка,наадварот, перанесеныя пакуты выхавалі ў ім высакароднасць, якаядапамагла адкрыць душу свету і людзям, узняцца на вышэйшы ўзро-вень духоўнасці і атрымаць духоўную перамогу. У апавяданніС. Жэромскага заключана глыбокая філасофія, заснаваная на хрысці-нскай рэлігіі: уменне прыняць свой лёс, без крыўды на чалавецтва,са спагадай да іншых.

Аднак, разважаючы над тым, духоўная ці фізічная дэфарма-цыя больш разбуральная для асобы, жыццёвая рэальнасць вымагае

32 Тут і далей на беларускай мове цытаты з польскіх твораў падаюцца ў пе-ракладзе аўтара артыкула.

296

схіліцца да другога. Змяненне духоўнага вобліку чалавека зварот-нае: пры жаданні кожны здольны ажыццяўляць рэфлексію над са-бою і пераствараць сябе. Інсайты часта бываюць спозненымі (як увыпадку з героямі «Сільнага Самсона» Э. Ажэшкі, «Лаурэата»К. Тэтмайера, «Пасля святкавання» Е. Жулаўскага і г.д.), тым не менш,заўсёды застаецца верагоднасць іх здзяйснення. Смерць жа пазбаў-ляе чалавека шанцаў, таму што зваротнай быць не можа, як частанезваротнае і цялеснае пашкоджанне. Трагедыя, якая адбываецца зцелам, адразу абмяжоўвае асобу – папросту таму, што робіць яеразвіццё залежным ад іншых людзей або немагчымым увогуле.

А. Гутнікевіч у працы «Асоба Жэромскага» даследуе на матэ-рыяле творчасці і эпісталярных крыніц псіхалагічныя асаблівасціпісьменніка. Польскі даследчык прыходзіць да высноў аб імкненніС. Жэромскага супрацьстаяць уласнай хваробе, перамагчы пачуццёкахання і звязаныя з ім жарсці – аб пастаяннай барацьбе з сабоюдзеля вышэйшых мэтаў: «Неабходна было ператварыць інстынк-тыўны эгатызм і эгацэнтрызм у альтэрацэнтрызм, прысвяціць і ах-вяраваць сябе працы для іншых і на гэтай дарозе рэалізаваць асо-басны ідэал» [2, с. 68]. А. Гутнікевіч лічыць, што ўласнымі дасяг-неннямі, у тым ліку і творчымі, празаік абавязаны пакутам, якія –адзіныя – могуць вызваліць вялікія чалавечыя здольнасці. Даслед-чык не закранае «Што-небудзь здарыцца...», але паміж высноваміпрацы і ідэяй твора існуе прамая сувязь: апавяданне ёсць мастац-кае выражэнне накіраванай на асобаснае станаўленне аўтарскайпраграмы духоўнага развіцця чалавека.

Твор С. Жэромскага ілюструе, як літаратура на мяжы стагод-дзяў брала на сябе псіхатэрапеўтычныя функцыі, спрабавала падт-рымаць чалавека ў дэпрэсіўным стане, прапаноўваючы яму магчы-мыя рацыянальныя выхады з цяжкіх жыццёвых сітуацый. «Што-небудзь здарыцца...» таксама ўказвае на тое, што мэты беларускай іпольскай літаратур на мяжы стагоддзяў перасякаліся: перадусім,польскі пісьменнік паспяхова і арыгінальна распрацоўвае выяўле-ную І. Багдановіч у дачыненні да беларускай літаратуры XIX – па-чатку XX ст. тэндэнцыю – наданне статусу высокаадухоўленай асо-бы селяніну.

Разважаючы адносна існасці – станоўчай або адмоўнай – ча-лавека ўвогуле, пасутнасці стасункі духоўнага і цялеснага ў ім дас-ледаваў З. Нядзведзкі ў творы з разгалінаванай наратыўнай струк-турай «Хворы». На першым наратыўным узроўні выступае аўтар-апавядальнік, які прадстаўляе свайго знаёмага, акрэсліваючы адра-зу адносіны да яго: «Мой прыяцель X прыстойны, руку аддаў бы за

297

гэта. Мяжу паміж злом і дабром, у думцы і ў дзеянні, кладзе гэтычалавек, магчыма, празмерна далёка, але бачыць яе дакладна і свя-дома ніколі не пераступіць. Аднак прысутнічае ў ім такое, што ўпэўныя хвіліны проста адштурхоўвае мяне ад яго, падаецца, адк-рываючы штосьці нечалавечае, злачыннае, жахлівае» [3, с. 50].

Канфлікт узнікае ў момант, калі аўтар-апавядальнік абураеццарадаснай рэакцыяй субяседніка на вестку аб смерці сына іх агуль-нага знаёмага. На думку персанажа X, страта блізкага – магчымасцьзгуляць чарговую ролю ў жыцці, таму што людзі ў істоце сваёй не-высакародныя, ілжывыя і размяркоўваюцца па трох распрацаваныхім самім катэгорыях – дурні, вар’яты, нягоднікі: «Чалавек – гэтааб’яднанне розуму і высакароднасці, аб’яднанне неіснуючае і не-магчымае. Высакароднымі бываюць толькі дурні і вар’яты; чыстырозум, які суправаджаецца дасканалым здароўем, заўсёды братаец-ца з подласцю. Бо нішто так, як подласць, не забяспечыць эгаізму,найвышэйшае ўсведамленне якога завецца розумам, атрымання ка-рысці. Усё свецкае і грамадскае жыццё, уся гісторыя з’яўляюццаадным вялікім турнірам подласці, у якім найбольшыя нікчэмнасціатрымоўваюць найбольшыя выгады...» [3, с. 52].

Нарацыя першага ўзроўню перацякае ў маналог у форме про-стай мовы персанажа X – так рэалізоўваецца ў творы другі ўзровеньапавядання, на якім субяседнік аўтара спрабуе даказаць праўдзівасцьсваёй тэорыі. Стрыжнёвым на гэтым узроўні з’яўляецца ўстаўнысюжэт пра хворага чалавека, які сваім убогім выглядам адразу пры-цягнуў увагу і за якім давялося на працягу пэўнага часу назіраць пры-яцелю аўтара. Калі аднойчы праз акно ў шпіталі ў хворага выпаўпартаманет, наратар узрадаваўся, што вяртаннем рэчы здолее да-гадзіць няшчаснаму. Але выпадкова адкрылася таямніца падобныхучынкаў асуджаных на смерць людзей: у іх асяроддзі існуе міф, згод-на з якім хваробу забярэ сабе той, хто прыўлашчыць выкінутую рэч.Той факт, што напаўмёртвы чалавек «прагнуў яшчэ забіваць другога,здаровага чалавека, каб самому жыць даўжэй – хоць бы на адзіндзень» [3, с. 60], не пакінуў кроплі сумнення персанажу X, што наватпакута не здольна выхаваць гуманнасць і высакароднасць.

Наяўнасць устаўнога сюжэта як «аповеду ў аповедзе» паглыб-ляе змястоўнасць апавядання, надаючы шматзначнасць абранайЗ. Нядзведзкім назве. У творы вырашаецца пытанне, хто на самайсправе хворы: чалавек са шпіталя, які, чакаючы сваёй смерці, пра-цягвае спадзявацца на дзейнасць бесчалавечнага ў сваёй асновеміфа, або прыяцель аўтара-апавядальніка, які, услед за філасофіяйновай эпохі, спрабуе парушыць агульнапрынятыя нормы маралі,

298

іншымі словамі, пра якую – фізічную або духоўную – хваробу ідзеразмова ў назве?

Аўтар-апавядальнік выклаў ідэі свайго прыяцеля X «наўмыс-на, дзеля таго каб паказаць, да якіх скажоных вынікаў можа дайсціспрывіленая чалавечая думка. Ён [прыяцель X] называе гэта, ад-нак, «вызваленай думкай»«[3, с. 62]. Жыццё настолькі шматгран-нае і непрадказальнае, што можна знайсці незлічоную колькасцьдоказаў той ці іншай канцэпцыі чалавека, але ніводны з гэтых до-казаў не дае падстаў абагульняць усё чалавецтва. З. Нядзведзкі, непаглыбляючыся ў даследаванне маральнасці або амаральнасці ўчын-каў жыхароў шпіталя (не апраўдваючы, але даруючы ім гэту перад-смяротную слабасць духу), асуджае менавіта філасофію, якую нясеяго хворы на папулярныя ідэі персанаж, таму што лічыць яе, на-роджаную ў здаровым целе, сапраўды шкоднай.

Неадназначнасць назвы і сюжэт апавядання дазваляе разгля-даць яго ў якасці своеасаблівага мастацкага ўдзелу пісьменніка ўлітаратурнай дыскусіі пад назвай «здаровыя – хворыя», якую рас-пачаў у друку ў 1892 г. С. Пшыбышэўскі артыкулам «З псіхалогіітворчай адзінкі. Шапэн і Ніцшэ». Як заўважае М. Падраза-Квят-коўская, у гэтай дыскусіі накірункі тэрмінаў «здаровыя» і «хворыя»мяняліся – у залежнасці ад таго, які з бакоў імі карыстаўся [4, с. VII].У апавяданні З. Нядзведзкі ажыццяўляе ўласнае размеркаванне гэ-тых тэрмінаў, адпаведна якому нездаровыя як чалавек, так і мас-тацтва (яго на мяжы стагоддзяў часта абвінавачвалі ў амаральнасці,таму што маладапаляне былі схільныя размяжоўваць твор і твор-цу), калі яны не спрыяюць фарміраванню станоўчых якасцей чала-века, калі яны знаходзяцца па-за дабром і злом. Завяршае пісьменнікапавяданне ўсё ж цытуючы свайго спрэчнага персанажа Х:

– Усе, – гаворыць, – маеце радзей або часцей пробліскі такіхдумак, аднак, адны празмерна дурныя, каб іх развіваць далей, адругія празмерна подлыя, каб у іх прызнацца. Цалкам ім паддаюц-ца толькі – вар’яты [3, с. 62].

Такі знешне адкрыты для кожнага ў вырашэнні пастаўленых утворы пытанняў фінал ёсць ненавязлівы спосаб пасяліць сумненнеў душы чалавека, прымусіць у чарговы раз праверыць правільнасцьтых ці іншых тэорый. Цытатай гэтай, нарэшце, падкрэсліваеццасамавызначэнне прыналежнасці персанажа X да адной з катэгорыйраспрацаванай ім класіфікацыі людзей.

У беларускай літаратуры неаднойчы, прама ці ўскосна, звяр-таўся да тэмы стасункаў духоўнага і цялеснага ў чалавеку В. Лас-тоўскі. Пытанню ўдзелу цела ў жыцці, у тым ліку і духоўным, асо-

299

бы ён прысвяціў твор «Голад». Па форме мастацкі тэкст уяўляе са-бою жанр пахвалы, якая ў працяг традыцыі носіць уяўны, іранічныхарактар: «Ты – свету ўладар, ты з смерцю-маткай пануеш надусякім творам жывым, ад пачатку дзён нашых мы стаім паміж ва-шай можнай апекай: тваёй, Голадзе, і смерцінай <...> О, ты шчодранадзяляеш усіх-усіх!.. І праца твая красуе, і ўласць, і царства тваёпашыраюцца» [5, с. 98].

Аўтар разумее, што яго іронія выглядае толькі маладзейснайзброяй супраць трагедыі, якую на мяжы XIX–XX стст. можна былоназіраць паўсюдна і з якою нават сёння, у III тысячагоддзі, чала-вецтва не ў сілах справіцца. Далей В. Ластоўскі падае шэраг сюжэ-таў-ілюстрацый убогасці і нястачы з жыцця простага чалавека: увясковай курнай хаце гіне немаўля ад немагчымасці знайсці корм угрудзях сваёй маці; па гарадской вуліцы крадзецца, шукаючы сабеахвяру, «шкілет» чалавека – голад штурхае да злачынства; прыго-жая маладая дзяўчына, амаль дзіця, вымушана гандляваць уласнымцелам дзеля таго, каб забяспечыць сям’ю. «Так, ім будзе хлеб, але зслёз горкіх, з стыду і ганьбы...» [5, с. 98] – канстатуе пісьменніксумны вынік вымушанай неабходнасці духа жыць па законах матэ-рыяльнага свету. Больш шырокае, у межах рамана, асвятленне та-кая праблема атрымала ў Ф. Дастаеўскага – размова ідзе пра воб-раз Соні Мармеладавай («Злачынства і пакаранне») і ў Л. Талсто-га – вобраз Кацюшы Масловай («Уваскрашэнне»): рускія класікіперакананы ў магчымасці захавання духоўнай чысціні ў сітуацыівымушанага цялеснага падзення.

У чарговым сюжэтным фрагменце твора «Голад» юнак шукаебожышч – ідэалаў, імкнецца паглядзець на сонца – сімвал праўды,але смяротным, як звычайна, становіцца эксперымент супрацьста-яння чалавека голаду: «Як жа смешна вам юнацкая паманка! Як жавясёла вам забава змагання душы з брухам! Цікавы канца, паклаў,Голад руку сваю на гордую існасць людскую, знаць, цяжка быларука тая, бо зламаўся дух юнацкі...» [5, с. 98]. Духоўнае, згодна зВ. Ластоўскім, знаходзіцца ў цеснай залежнасці ад матэрыяльнагакампанента жыцця чалавека і адпаведна ад цела. Пісьменнік ірані-чна разважае адносна таго, што алтары голаду ставіліся і ставяццаспакон веку, і імя ім – жыццё, якое ўвесь час так мала каштуе і таклёгка губляецца. Так, беларускі аўтар у працяг сусветнай традыцыіраспрацоўвае сваю версію галоўнага жыццёвага выпрабаванняхрысціяніна, які спрадвеку любіць сваю душу як частку боскага ісупраціўляецца яе падзенню, але таксама любіць сваё цела і супра-ціўляецца яго страце або пашкоджанню.

300

Даследаванню ўзаемаадносінаў духоўнай і цялеснай стыхій учалавеку прысвяціў З. Бядуля апавяданне «Вялікі пост», у якім бу-дуе ўласную канцэпцыю асобы шляхам паралельнага развіцця двухвобразаў у аднолькавай сітуацыі жыццёвага выпрабавання. Абодвагероі – Сцяпан і Лявон – жабракі, але рознымі шляхамі прыйшлі дагэтага стану: адзін нарадзіўся ў ім, другі – трапіў, страціўшы навайне сына, некалькі гадоў назад. Рознымі шляхамі да жабрацтваабумоўлены, з пункту погляду пісьменніка, розныя жыццёвыя паз-іцыі. Сцяпан звычайна настойлівы, патрабавальны і нават агрэсіў-ны ў сваёй дзейнасці па атрыманні хлеба надзённага; Лявон ніколіне дазваляе сабе прасіць чаго б там ні было ў людзей, і ежу для ягодобраахвотна прыносяць вясковыя жанчыны. Сцяпан прызвычаіў-ся да сваёй прафесіі і адчувае сябе ў жыцці даволі камфортна; Ля-вон лічыць, што волей лёсу трапіў у залежнасць ад людзей і ўсімісіламі імкнецца пазбавіцца гэтай залежнасці. Адным са спосабаўзбаўлення ён бачыць паміранне: «Прасіў ён шчыра смерці ў бога,але душа як наўмысна трымалася ў целе, быццам той корч на дзірва-не. Стараўся ён толькі чым меней ужываць людской помачы, і гэ-так чакаў ён раніцай вечара, а вечарам раніцы...» [6, с. 68].

У сітуацыі, калі Бог не пазбаўляе чалавека, так бы мовіць, пры-ніжэння залежнасцю, героя займаюць пошукі спосабу самастойна-га ў матэрыяльных адносінах жыцця. Для гэтага ён канцэнтруе ўсефізічныя і духоўныя сілы, што ілюструе выкліканую моцным ду-хам барацьбу духа і цела. Гэта барацьба набывае адзіную магчы-мую ў жыцці героя форму: «Штотыдзень Лявон, з нейкай ціхай ра-дасцю ў вачах, хваліўся Сцёпку сваімі адкрыццямі:

– Братачка! Я дазнаў, што можна толькі адным хлебам жыцьбез жыдкай стравы...

– Братачка! Я дазнаў, што можна жыць еўшы адзін раз у два, анават у тры дні... – хваліўся ён, як малое дзіцянё.

– А ўсё ж менш чужога ўжываеш! – уздыхнуўшы глыбока, заў-сёды ён канчаў пасля гэткіх разгавораў» [6, с. 69]. Пазіцыя героя сваімаскетызмам нагадвае ўстаноўкі старажытных пустэльнікаў, а аднос-іны грамадства да гэтай пазіцыі (Лявона прызнаюць чалавекам, прыз-ваным богам для перамогі над шматгаловым змеем, які з’явіцца вяс-ной) блізкія поглядам сярэднявечнага забабоннага чалавека.

Змаганне з уласным целам падчас вялікага вясенняга посту,калі Лявон абыходзіцца без ежы на працягу двух тыдняў, заканчва-ецца дасягненнем жаданай незалежнасці – трагічным шляхамсмерці: «Шчаслівая ўсмешка асталася на твары яго, відаць, у часеціхага канання радаваўся ён, што пасля свайго апошняга адкрыцця

301

яму ўжо болей не трэба будзе людской помачы чакаць...» [6, с. 71].Нягледзячы на трагічны фінал, пісьменнік вырашае пытанне ба-рацьбы духоўнага і цялеснага пачаткаў у чалавеку на карысць пер-шага, пастулюючы тым самым першаснасць духу ў жыцці асобы.Гэта відавочна ў трагічна камічнай сітуацыі, калі прадстаўнікі ўладыспрабуюць выкрыць «сацыяліста» ў мёртвым вясковым аскеце: ус-мешка на твары Лявона ёсць перакананне менавіта духам атрыма-най перамогі.

Прапанаваная З. Бядулем мадэль узаемаадносінаў духоўнай іцялеснай стыхій можа падавацца спрэчнай па той прычыне, штоперамога, у якой асоба памірае, выглядае ўяўнай. Сапраўды, у ча-лавеку, згодна з М. Бярдзяевым, непадзельныя душа і цела: жыццёдушы адбіваецца на целе, і цела пэўным чынам уздзейнічае надушу – у гэтым заключаецца іх своеасаблівае вітальнае адзінства.Важнасць цела бачная ўжо з таго, што самыя вялікія замахі на ча-лавека – гэта замахі на яго цела, бо дух сам па сабе знішчыцьнельга [7]. Духоўны патэнцыял Лявона пазбаўляецца цялеснай ап-равы, якая ў параўнанні з яго магчымасцямі аказваецца нежыццяз-дольнай, каб перайсці ў іншую форму існавання, што і ўласціваэнергіі. Згодна з аўтарам «Вялікага посту», легенда аб святым па-кутніку Лявоне будзе перадавацца з пакалення ў пакаленне, набы-ваючы новыя актуальныя для той ці іншай эпохі сэнсы, падтрымл-іваючы пачуццё нацыянальнай незалежнасці ў народзе – уплываю-чы на ўзроўні духу.

У апавяданні «Далёка» Э. Ажэшкі беларус дваццаці з лішнімгадоў, апынуўшыся ў вялікім горадзе, таксама вымушаны ўступіцьу барацьбу з матэрыяльнай рэчаіснасцю і сухотамі як вынікам гэ-тай барацьбы. Апісанні лёгкага зношанага адзення героя, яго ха-лоднага пакою, адкуль раз’ехаліся да сваіх знаёмых усе астатніяжыхары на час халадоў, працуюць на ўзмацненне ўражання адсут-насці якой бы там ні было сацыяльнай аховы героя. Пісьменніцаправамерна ўкладае ў свой твор вынікі жыццёвых назіранняў і раз-ваг над тым, што паўнавартаснае функцыянаванне асобы як адзінкіграмадства аказваецца залежным ад сацыяльна-бытавых умоў, у якіяяна гэтым грамадствам змешчана. Падобна «Што-небудзь здарыц-ца» С. Жэромскага, апавяданню Э. Ажэшкі ўласціва двусюжэтнасць,пры якой увага таксама акцэнтавана на ўнутраным сюжэце.

Нягледзячы на хваробу і жыццёвыя абставіны, кожная фразамаладога чалавека прасякнута аптымізмам: ён упэўнены, што най-ме больш цёплы пакой, што атрымае гадзіны рэпетытарства, штоперажыве голад і холад: «Цікава ведаць, чаму я чакаць не магу? Сіл

302

мне не хапае, ці што? Можа я стары і ледзь ногі па зямлі цягну. АбоГеліагабалам29 нарадзіўся, каб мяне ў пасцелі мучыла паламанаяфіялка? <...> Як раздражнёная паненка траціць прытомнасць буду,ці што? <...> Гэй, шмат на зямлі тых, якіх я мезенца не варты, яныбольш за мяне пакутавалі, пакутуюць... і я не прападу!» [8].

Энергія і стымуляваныя ёю жаданне жыць, атрымоўваць зада-вальненне ад жыцця, самарэалізоўвацца, прыносіць карысць гра-мадству крыніцай б’юць з безыменнага маладога чалавека: «Ён так-сама мае вялікую, пякучую ахвоту прымання ўдзелу ў тым вялікімтэатры, якім ёсць свет, і адыграння ў ім ролі не самай малой. Длятаго ўласна тут на працягу трох гадоў знаходзіцца, каб як нале-жыць прыстасавацца да гэтай ролі. Навука сама па сабе рэч архіці-кавая і мілая, але ён у ёй бачыць яшчэ чарадзейную вяроўку, якая знеабсяжнай вышыні сцягвае на зямлю ідэалы; а ідэалы – гэта ягокаханкі, ад якіх кіпіць кроў, б’ецца сэрца, напружваецца воля і якіяне лічыць увогуле недаступнымі. Калі дагэтуль не спусцілі іх назямлю, то толькі па той прычыне, што бездапаможныя за гэта бра-ліся. Але зараз усё добра і хутка пойдзе. Ён моцна верыць у тое,што ў абароне сваіх ідэалаў і сваёй веры ў іх ажыццяўленне ў рас-палены касцёр ускочыў бы кантрадансавым крокам» [8].

Наступае момант, калі здаровы розум пачынае разумець балю-чую непазбежнасць таго, што свет пойдзе сваёй дарогай і без яго. Алеі перад смерцю пісьменніца не дазволіла юнаку пасці духам: хвароба іадсутнасць грошай не вымушаюць яго паведаміць маці аб тым, штогіне ў вялікім свеце, таму што яго дэвізам ёсць незалежнасць. Да тагож, беларуская вёска мяжы стагоддзяў не дае ўпэўненасці, што з домугэта дапамога магла быць атрымана. «Як гэты ліст...» – такой былаапошняя, звернутая да самаго сабе, фраза героя Э. Ажэшкі, які мала-дым пакінуў наколькі цікавы, настолькі жорсткі і несправядлівы, асаб-ліва ў дачыненні да самых актыўных і здольных, свет.

Для беларускага чытача апавяданне ўспрымаецца тым большбалюча, што трагічным героем выступае паляшук, які, як і многія зжыхароў падняволенага краю, ішоў «у свет» з мэтай атрымаць аду-кацыю, самасцвярдзіцца ў грамадстве. Пісьменніца стварыла адна-часова прыгожы і трагічны вобраз развітання маладога чалавека зжыццём: падчас канання юнак захапляецца лістом, вытканым ма-розам на шыбе. У перадсмяротным тумане герою падаецца, штогэты ліст адарваўся ад вязу, які расце перад бацькоўскай хатай. Воб-раз ёсць адначасова аўтарскі напамін аб неабходнасці трымацца

33 Рымскі імператар, вядомы сваім раскошным жыццём (заўвага Э. Ажэшкі).

303

родных каранёў: «Ён [ліст] ляціць бесперапынна, ён ужо далёка, авяз, ад галіны якога адарваўся, цямнее, робіцца малым, знікае ўаддаленні...» [8]. Трагічнай рысай гэты напамін праходзіць празшэраг апавяданняў пісьменніцы, выконваючы ролю аднаго з лейт-матываў яе творчасці, перадусім, у рэчышчы мастацкай прозы («Двабраты», «...і няхай песня заплача», «Кар’еры», «Афіцэр» і іншыя).

С. Жэромскі, З. Бядуля, Э. Ажэшка прытрымліваюцца думкі,што матэрыяльнаму і жорсткаму свету не пад сілу духоўна падпа-радкаваць сабе моцную, валявую асобу; з другога боку, так ці інакш,цесную залежнасць духоўнага ад цялеснага ў чалавеку канстату-юць у сваіх творах З. Нядзведзкі, В. Ластоўскі, а таксама З. Бядуля,С. Жэромскі і Э. Ажэшка. Адпаведна катэгарычнае пастуляваннедругаснасці стыхіі цялеснага і яе татальнае падначаленне стыхіідухоўнага выглядала б непраўдападобна. На змену хрысціянскайканцэпцыі чалавека-пакутніка, які арганізоўвае ўласнае жыццё такімчынам, каб пасля смерці атрымаць царства нябеснае, Новы час пры-носіць канцэпцыю чалавека як духоўна-цялеснага адзінства, у склад-зе якога кожны элемент абсалютна паўнавартасны і самакаштоў-ны, кожны элемент, прымаючы ўдзел ва ўтварэнні і функцыяна-ванні ўсёй структуры, залежыць ад іншага. Але гэта не азначае па-рывання з рэлігіяй: так, нараджэнне думкі М. Бярдзяева аб духоў-на-цялесным, іншымі словамі, вітальным адзінстве чалавека звяза-на з хрысціянскай легендай – легендай аб уваскрашэнні менавіта ўплоці, у цялесным вобразе [7].

Мастацкая проза «малога жанру» на мяжы XIX – XX стст. прад-стаўляе стасункі духоўнага і цялеснага пачаткаў у чалавеку як адз-інства і барацьбу дзвюх спрадвечных узаемазалежных супрацьлег-ласцей. Абраную тэму беларускія і польскія літаратары, зыходзячыз аналагічных светапоглядных пазіцый, распрацоўваюць у розныхплоскасцях. Для польскіх апавяданняў гэта скіраванасць на духоў-на-інтэлектуальнае сталенне, захаванне і выхаванне духоўнасці ўчалавеку, асабліва падчас трагедыі яго цела; для беларускіх – скіра-ванасць пераважна на нізкую сацыяльную ахову чалавека ў яе пра-мой сувязі з жыццём цела і ўплыве на дух. Адпаведна і польска-моўнае апавяданне Э. Ажэшкі з галоўным героем-беларусам рас-працоўвае беларускую мадэль узаемадзеяння духоўнай і цялеснайстыхій. Такое разыходжанне ў прадстаўленні тэмы, з аднаго боку,ёсць вынік адметнасцей развіцця нацыянальных літаратур; з дру-гога – сведчыць, што праблемы, якія толькі ставіліся ў беларускайрэчаіснасці, у польскай адыходзілі на другі план або былі выраша-ны, перадусім, у мастацкай літаратуры.

304

Спіс літаратуры

1. Їeromski, S. Zmierzch. Cokolwiek siк zdarzy / S. Їeromski. – Wydanienowe. – Warszawa: Nasza drukarnia. – 16 s.

2. Hutnikiewicz, А. Osobowoњc Їeromskiego / А. Hutnikiewicz // Portretyi szkice literackie / А.Hutnikiewicz. – Toruс: PWN, 1976. – S. 57–69.

3. Niedzwiedzki, Z. Sam na sam: Noweіe i szkice / Z. Niedzwiedzki. –Krakуw: Druk W. Kornieckiego, 1895. – 217 s.

4. Programy i dyskusje literackie / oprac. M. Podraza-Kwiatkowska. –Krakow: Zakіad narodowy. im. Ossoliсskich, 1973. – 731 s.

5. Ластоўскі, В. Выбраныя творы / В. Ластоўскі; уклад., прадм. і ка-мент. Я. Янушкевіча. – Мінск: Бел. кнігазбор, 1997. – 510 с.

6. Бядуля, З. Збор твораў: у 5 т. / З. Бядуля. – Мінск: Маст. літ., 1986. –Т. 3: Вершы ў прозе. Лірычныя імпрэсіі. Апавяданні. – 351 с.

7. Бердяев, Н.А. О человеке, его свободе и духовности / Н.А. Бердя-ев // Избранные труды; ред. – сост.: Л.И. Новикова [и др.]. – Москва: Флин-та, 1999. – 311 с.

8. Orzeszkowa, E. Daleko / E. Orzeszkowa // Wikiџrуdіa [Электроннырэсурс]. – 2005. – Рэжым доступу: http://pl.wikisource.org/wiki/Daleko. –Дата доступу: 29.03.2008.

УДК 572.028

Эдуард МазькоГродна

САМАІДЭНТЫФІКАЦЫЯ ЖЫХАРОЎУСХОДНЯГА ПАЛЕССЯ

Уводзіны

У 2001–2006 гадах у межах навучальна-даследчай праграмы«Памежжы Беларусі: гісторыя, культура, мова» Міжнароднай гу-манітарнай школый Цэнтру вывучэння антычнай традыцыі ўПольшчы і Цэнтральнай і Усходняй Еўропе Варшаўскага універсі-тэта (Mкdzynarodowa Szkoіa Humanistyczna przy Oњrodku Badaс nadTradycj№ Antyczn№ w Polsce i Europie Њrodkowo-WschodniejUniwersytetu Warszawskiego) пад кіраўніцтвам прафесара Эльжбе-ты Смулковай праводзіліся палявыя доследы на тэрыторыі Бела-русі і Польшчы. У 2003 годзе іх аб’ектам была абрана Гомельскаявобласць, а дакладней – Мазырскі, Хойніцкі і Калінкавіцкі раёны.

305

Сярод разнастайных праблем, якія цікавілі міжнародны калек-тыў навукоўцаў (прадстаўнікі універсітэтаў Беларусі, Польшчы,Літвы, Украіны і Расіі), асаблівае месца адводзілася пытанням кан-струіравання нацыянальнай свядомасці. Акрамя таго, праводзячыдоследы, мы імкнуліся выявіць таксама феномен Палесся. Тэрыто-рыі, якія былі даследаваны намі, у сваёй пераважнай большасцінаселены людзьмі, якія ў рознай ступені дэкларавалі сваю прына-лежнасць да беларускага этнасу і вызнавалі праваслаўную веру.Аднак нельга разглядаць іх як нацыянальна і рэлігійна гамагенныяабшары. Пэўны элемент нацыянальна-рэлігійнай гетэрагеннасці імнадае прысутнасць прадстаўнікоў другіх этнасаў – палякі, украін-цы і іншыя, а таксама і наяўнасць жыхароў рыма-каталіцкага і по-стпратэстанцкага вызнанняў.

Пытанне нацыянальнай тоеснасці жыхароў памежжа адносіц-ца да надзвычай папулярных і модных праблем сучаснай этнаграфіі,культурнай антрапалогіі, гісторыі, сацыялогіі і сацыялінгвістыкі.Разам з тым, існуюць розныя цяжкасці, што да акрэслення структу-ры нацыянальнай свядомасці, да фактараў яе канструіравання. Уайчыннай этнаграфіі, якая традыцыйна займаецца ў нас пытаннямітакога кшталту, можна сустрэць наступныя сцверджанні: «Этніч-ная самасвядомасць уяўляе сабой найважнейшую прыкмету этна-су. Сярод асноўных кампанентаў гэтай складанай з’явы – этнічнаясамаідэнтыфікацыя, якая выражаецца ў этноніме, уяўленні аб агуль-насці паходжання членаў этнасу, аб тыповых рысах сваёй суполь-насці, яе уласцівасцях і дасягненнях, усведамленне сваіх этнічныхінтарэсаў. Найбольш важнымі фактарамі, пад уздзеяннем якіх ідзефарміраванне этнічнай самасвядомасці, з’яўляюцца: этнічнае ася-роддзе (этнічная прыналежнасць бацькоў, сяброў, суседзяў, знаё-мых), этнакультурныя традыцыі, этнасацыяльная сітуацыя, у тымліку этнапалітычная. Этнічная самасвядомасць уяўляе свайго родурэзультанту гэтых фактараў» [1, с. 420].

У вядучых заходніх сацыёлагаў паняцце этнічная самасвядо-масць замяняецца на катэгорыю этнічная прыналежнасць, пра якуюпішуць, што яна: «связана с культурными обычаями и взглядамитого или иного сообщества людей, которые отличают его от другихсообществ людей. Члены этнических групп считают, что они отли-чаются в отношении культуры от других групп в обществе и в своюочередь признаются другими группами как иные в области культу-ры» [2, с. 221]. Часам таксама выкарыстоўваецца тэрмін этнічнасць,пад якім маецца на ўвазе: «Этничность – это общее для группылюдей культурное наследие. Люди определяют себя – или других –

306

как членов этнической категории, основываясь на наличии общихпредков, языка или религии, которые определяют особую соци-альную идентичность» [4, с. 470]. Як бачым, тут на першы планстановіцца культура ці, дакладней, культурнае адрозненне ад іншых.Важнымі кампанентамі акрэслення ідэнтычнасці выступаюць так-сама мова і рэлігія. Разам з тым, абодва вызначэнні (першае нале-жыць англійскаму сацыёлагу Энтані Гідэнсу, а другое – амерыкан-скаму сацыёлагу Джону Масіёнісу) датычацца мультыкультурныхсупольнасцей ЗША і Вялікабрытаніі і не зусім адпаведныя для полі-культурных памежжаў Беларусі, што трапна даказала польская дас-ледчыца Ю. Страчук [9, s. 25–31].

Праблема нацыянальнай тоеснасці памежжаў Беларусі, асаб-ліва яе заходняга рэгіёну, з’яўлялася таксама аб’ектам зацікаўлен-ня польскіх навукоўцаў. Гэта Ю. Абрэмбскі, Э. Смулкова, А. Эн-гелькінг, А. Садоўскі, Ю. Страчук і іншыя. Падрабязны аналіз ад-ных толькі дыфеніцый нацыянальнай самасвядомасці і этнасу, зроб-леных гэтымі даследчыкамі, заняў бы шмат часу і месца, што цал-кам выходзіць за межы дадзенай працы. З гэтай прычыны спынім-ся толькі на некаторых аўтарах і асобных крытэрыях этнічнасці.Ю. Абрэмбскі, які праводзіў свае доследы на тэрыторыі ЗаходнягаПалесся, пісаў: «Niezaleїnie od [...] politycznego utoїsamowienia siкludu, zamieszkuj№cego dane terytorium paсstwowe, z wіadzi№ sprawuj№c№nad nim rz№dy, poddani dziel№ siк na nacje, to znaczy grupy religijne,rуzn№ce miкdzy sob№ kultur№, w pierwszym zaњ rzкdzie wier№ i mow№»[7, s. 209]. Такім чынам, Абрэмбскі вылучае ў якасці асноўных па-казнікаў этнічнай свядомасці культуру, веру і мову. Ці, кажучы сло-вамі А. Энгелькінг: «Kaїda nacja ma swoj№ wiarк» [7, s. 214]. Адсябе ж даследчыца, па аналізе катэгорый нацыянальнай ідэнтыфі-кацыі жыхароў усходу Беларусі, дадае яшчэ адзін момант: «Kaїdanacja ma swуj jкzyk» [7, s. 214].

Такім чынам, падводзячы вынік гэтаму кароткаму аналізу,сцвердзім, што асновай нацыянальнай ідэнтычнасці сацыяльнайсупольнасці і асобы з’яўляецца ўсведамленне імі сваёй этнічнайадасобленасці. Важнымі крытэрыямі яе фармавання выступаюцьсаманазоў, самапрэзентацыя, рэлігія, мова, культура, гістарычнаяпамяць. Згаджаючыся з большасцю гэтых крытэрыяў, вызначым,што галоўным для нас будзе з’яўляцца ў першую чаргу самапрэ-зентацыя нашых рэспандэнтаў. Бо менавіта тое, у «ktуrychkategoriach ludzie rzeczewiњcie okreњlaj№ siк [...] wzglкdеm siebie jakozbiorowoњci i jako jednostki» [8, s. 66], у такіх катэгорыях неабходнаіх і разглядаць. Аднак немалаважным фактарам будзе тут таксама і

307

інтэрпрэтацыя гэтых азначэнняў з гледзішча таго сэнсу, які нашыярэспандэнты ўкладваюць у шматлікія «цэтлікі» самых розных сваіхрэпрэзентацый. Гэтыя два прынцыпы і стануць асноваю нашагадалейшага аналізу.

«Нашы» людзі

У аснове любой самаідэнтыфікацыі знаходзіцца прынцып пад-зелу свету на «свой»-«іншы»-«чужы». Паколькі падрабязны аналіздадзенай структурызацыі свету і вынікаючай з яе самаідэнтыфіка-цыі чалавека памежжа быў зроблены намі ў папярэднім артыкуле[3], спынімся толькі на тых яе момантах, якія важныя для дадзена-га артыкулу.

У аснове самаідэнтыфікацыі жыхароў памежжаў, у вызначэннііх канкрэтнага статусу знаходзіцца наяўнасць альбо адсутнасць па-чуцця адзінства, прыналежнасці да адзінай супольнасці. Іншымі сло-вамі, мова ідзе пра тое, ці пачуваюцца гэтыя адзінкі часткай першас-най групы. Пад апошняй будзем разумець тое яе акрэсленне, якоесфармуляваў аўтар гэтага тэрміну – Чарльс Кулей: «Przez grupypierwotne rozumiem te grupy, ktуre charakteryzuj№ siк zaїyіym, twarz№ wtwarz, obcowaniem i wspуіdziaіaniem. S№ one pierwotne w kilkuznaczeniach, ale gіуwnie z uwagi na to, їe odgrywaj№ podstawow№ rolк wksztaіtowaniu spoіecznej natury i ideaіуw jednostki. Rezultatem zaїyіegoobcowania jest pod wzglкdem psychologicznym pewne stopienie siкrуїnych indywidualnoњci we wspуln№ caіoњж, tak iї sama jaџс danej osobystaje siк z wielu powodуw wspуlnym їyciem i celem grupy. Byж moїenajprostszy sposуb opisania tej caіoњci to powiedzenie, їe jest ona pewnym«my»; zawiera ona ten rodzaj sympatii i wzajemnego utoїsamiania siк,ktуrego najlepszym wyraїeniem jest «my». Czіowiek їyje z poczuciemcaіoњci i w tym poczuciu znajduje gіуwne cele, skіadaj№ce siк na jegowolк». [6, s. 364]. Калі ў нашых суразмоўцаў існуе адчуванне прына-лежнасці да такой першаснай групы, дык зразумела, што суседзі,жыхары вёскі і ваколіцы будуць ідэнтыфікавацца як «свае».

Найперш спынімся на аднавяскоўцах. Людзі, народжаныя ўадной вёсцы, заўсёды аб’яднаны ў пэўную супольнасць. Да іх ужы-ваецца азначэнне «нашыя людзі»: «Нашы дзеравенскія. Хто з Гно-еўкі» [22]; «Нашы беларусы, ці просто раманаўцы» [18]; «...людзінашыя, з Малых Аўцюкоў» [10]. І нават калі «свой» пачынае рабіцьучынкі, якія не стасуюцца з уяўленнем пра нармальнае яго захаван-не, ён па-ранейшаму застаецца «сваім». Паказальным тут можа быцьсітуацыя з паліцаямі падчас вайны: «У нас тут быў у Глінішчах свой

308

(вылучана аўтарам. – Э.М.) хлопец, мужчына, свой поліцай. Ох, якён здзекваўся. Страх. А мы пашлі раз гуляць – дзеўкамі былі. Аён – жыдоў білі тады ў Юравічах – да прыляцеў вечаром п’яны ўхату, дзе гулялі. Так выскаквалі пуляю да ўцякалі» [12]. Як бачым,суразмоўца, успамінаючы аб паліцаі са сваёй вёскі, стаўленне даякога з боку аднавяскоўцаў было адмоўнае, не акрэслівае яго якчужога чалавека, але лічыць яго «сваім».

Крыху інакш выглядае сітуацыя, калі вясковая супольнасцьбіканфесійная/поліканфесійная. Аднавяскоўцы розных веравызнан-няў трактуюцца як «свае» ў паўсядзённым жыцці, калі ўсё ідзе звык-лым парадкам. Так, напрыклад, для суседа-праваслаўнага яго сусед-католік альбо сусед-пратэстант нічым не адрозніваецца ад яго само-га ў штодзённасці. Але калі справа даходзіць да адпраўлення рэлі-гійных святаў, дык выразна праглядаюцца пэўныя адрозненні: роз-ны час святкавання, непадобнасць абрадаў. З-за гэтага сусед іншайверы ўжо пачынае выступаць у катэгорыі «іншы свой»: «Усе людзі,кажуць, што роўныя і ўсе адзінакавыя. Атлічацца мы нічым не атлі-чаліся. Празнікі правілі самі сабе, вот. У нас, во цяпер, ужэ етых ка-толікаў зусім мало. Празднікі празднуюць мало, толькі етыя каталі-часкіе. А праваслаўныя правяць сабе. Вот у нас тут праваслаўныя, тосамі сабе жывуць» [14]; «Празнікі свае у іх, у гэтай Зеляні. Каляды,Пасха у іх як бы па-настаяшчаму, а у нас – па-стараму» [15].

Ідэнтыфікацыя сябе як чалавека пэўнай вясковай супольнасцізаўсёды дамінуе ў нашых суразмоўцаў. Яна – аснова асноў, свед-чанне яго ўкаранёнасці ў «свой» свет, яго трываласці на зямлі. У«сваім» свеце існуе камунікатыўная сувязь паміж яго насельнікамі,іх агульная абазнанасць. Тут усё вядома, кожны куточак мае свойназоў: «Гэта от Раманаўка (...), вот Раманаўка да і ўсё. А ўжо ў Ра-манаўцы знам кажну сваю хату, дзе стаіць хата (...). От у нас толькіклічкі. Прымером, у бацька майго была зямля купчана, от там ка-жуць у Івана ў Розе – Хведарава там зямля купча, у Івана ў Розе. ОтЗадубоўе кажуць. От это там ужа Хведарава Задубоўе, там Кругла,а там Іванаў Рог. От клічкі такія палям і ўсё» [17].

«Свой» свет будзіць пачуцці роднасці, свойскасці – усё тое, штоможна абазначыць словам «дом». Іншымі словамі, гэта «рэальнаярадзіма» альбо «малая радзіма». Яна дадзена самім фактам нарад-жэння, узгадавання, складанымі эмацыйнымі повязямі, а па сутнасціз’яўляецца адзінай канстантай лакальнага чалавека. Па-за яе ме-жамі размешчаны іншы свет, свет, які вымагае лакальнага чалавекапрымяняць для свайго абазначэння другія катэгорыі, часам накіну-тыя яму звонку. Не дзіва, што чалавек, які рэальна ўпісаны толькі ў

309

свет сваёй вёскі, – можа быць нават не абазнаны ў гэтых «цэтлі-ках», а калі і абазнаны, дык дэманструе сваю да іх абыякавасць.

Сярод гэтых іншых назваў – Палессе і палешукі, Беларусь ібеларусы.

Палессе і палешукі

У беларускай этнаграфічнай навуцы склалася даўняя трады-цыя падзелу краіны на шэсць рэгіёнаў, сярод якіх даследаваныя наміабшары акрэсліваюцца як Усходняе Палессе, а іх насельніцтва – якпалешукі [5, с. 279-280]. Аднак наколькі гэты навуковыя азначэннізамацаваны ў свядомасці саміх жыхароў?

Аналіз інтэрв’ю нашых рэспандэнтаў дае два варыянты адка-зу на гэта пытанне. Першы варыянт – поўная адсутнасць кампетэн-цыі: «А ці вы чулі пра такую назву – паляшук? Дзе такія людзіжывуць? Палашок? Палешчук? Не знаю, мамка мая, я не чула і незнаю, ня буду брахаць, я мала дзе хажу, не знаю. А Палессе? Поле-сье? Это наверно мо туды пад Рагачоў, тэя Палесье, бо мая там сяс-тра в Рагачове і нябога, сестрына дачка, жыве. Яна там у дачкі жыве.Дак му туда ездзілі, дак эта мо там Палесье. Мо там Палесье. Но ўнас жа як называецца ето? Мо в нас Беларусь? Не Палессе. Мо тудадалей ездзілі да кажуць Палесье. А дзе тое Палесье? Ня буду бра-хаць» [16]. Удадзеным інтэрв’ю звернем увагу на тое, што рэспан-дэнтка тапонім Палессе ўспрымае не як абазначэнне рэгіёну, але якназву краіны – «Мо в нас Беларусь? Не Палессе».

Другі варыянт адказу паказвае абазнанасць рэспандэнтаў:«Скажыце, ці не казалі людзі, што тут Палессе, што гэты крайназываецца Палессе?(мужчына) Буў Палессе, пакуль дрэнаж незрабілі да не палажылі, усё вусушылі тутака, што дажджы тут нехочуць іцці. А што гэта значыць – Палессе?(мужчына) А то, штодрэнаж той палажылі па зямлі...(жанчына) Палесская обласць була,Коля, наша жэ раньша була Палесская обласць.[...] А ці ёсць тутпалешукі?(мужчына) Усі палешчукі, во сядзяць палешчукі. (жан-чына) Усі дзеравенскія, усі. А таго ужо пераіменавалі – Гомельс-кая обласць, Палесская обласць, была тагды, а цяпер ужо Гомельс-кая обласць» [23]. У дадзеным выпадку назва «Палессе» набываепадвоенае значэнне. Для рэспандэнта мужчыны Палессе – забало-чаны край. Рэспандэнтка жанчына звязвае яе з існаваўшай Палес-кай вобласцю. Аднак звернем увагу на тое, што ободва рэспандэн-ты гавораць пра Палессе толькі ў мінулым часе – існавала, пакульбылі балоты / пакуль была Палеская вобласць.

310

Яшчэ адзін варыянт адказу: «Ці ня ведаеце хто такія пале-шукі? Ці не раскажаце нам? Дык гэта ж мы і есьць. Вы палешукі?Ну а як жа. Гэта тут жывуць яны? Тут уся Прыпяцкая акруга, этаўсё палешукі. Адкуль вы даведалісь? Хто гэта вам сказаў, штотут палешукі жывуць? Вычыталі. А самі мясцовыя... ці называ-юць старыя людзі сябе палешукамі, ці не? Не называюць. Не. Адзе, казалі, Палесьсе? Дзе палешукі жывуць? Палесьсе – эта мы.Палесьсе... пачыналась ана гдзе-та в старане Петрыкаўскага раёна.У нас жа раньшэ Палесьсе – эта балоты страшные. Тут балоты та-кіе былі. Лет 30 назад у нас арашэньне началі дзелаць. Меснасьцьспорцілі. Палесьсе – гэта краіна? Дзяржава? Не, меснасьць такая.У якой краіне? У Беларусі. Часьць Украіны. А лічаць сябе украін-цамі ці беларусамі, каторыя жывуць тут? Да я гавару, беларусымы ўсе» [21].

У дадзеным выпадку таксама маем станоўчы адказ на пытан-не пра Палессе. Але тут зусім іншае разуменне дадзенага тапоніма.Найперш, Палессе прывязваецца да Прыпяці і, як і ў папярэднімвыпадку, звязваецца з балоцістым характарам мясцовасці. Аднак, уадрозненне ад папярэдняга, дадзены адказ не змяшчае саму назвутолькі ў мінулым. Палессе па-ранейшаму існуе, а нашы рэспандэн-ты атаясамліваюць сябе з палешукамі, хаця свядомыя таго, штобалоты асушылі і «меснасьць спорцілі».

Разам з тым, спроба высвятліць, ці з’яўляецца назва «палешукі»саманазовам рэспандэнтам дае адмоўны вынік. Яна прынесена звон-ку – «вычыталі», а на штодзень ніхто сябе так не называе. Таксаманашыя рэспандэнты пэўны таго, што Палессе гэта не краіна, алетолькі рэгіён Беларусі і Украіны. Спроба праверыць гэтае сцверд-жанне дае першы варыянт адказу: «Што расказваюць пра палешу-коў? Ці яны адрозьніваюцца ад украінцаў, ад беларусаў? Дык пале-шукі – эта тожа беларусы, це самыя. Нацыянальнасьць беларуская.А на Украіне ці ёсьць палешукі? Да, возле Прыпяці е. Па ту і па этусторану Палесьсе. А ці ёсьць такая нацыянальнасьць «палешук»?Эта не нацыянальнасьць. А што? Эта названіе па меснасьці» [21].

Паспрабуем цяпер прымяніць фактары мовы і рэлігіі, якія, каліверыць антраполагам, маюць вельмі важнае значэнне: «Вы сказаліпра палешчукоў, а скажыце – якая мова ў іх? (мужчына) А во, якгаворым. (жанчына) Такая во, як му гаворім. А як яна называецца?(мужчына) Цэ – ета ужэ украінскае пашло, а еслі чыста па-бела-рускі загаварыць, то вы не поймеце нічога. А якая вера, скажыце, упалешчукоў? (мужчына) Хрэсціянская» [23]. Заўважым, што нашысуразмоўцы ўхіліліся ад адказу пра мову, заўважыўшы толькі, што

311

мае яна украінскія рысы, і сцвердзіўшы, што калі пачнуць гаварыцьпа-беларуску, дык інтэрв’ютары іх не зразумеюць (!).

Аналіз прыведзеных вышэй цытат дазваляе сцвярджаць, штодля жыхароў Усходняга Палесся іх палескасць не з’яўляеццачымсьці вартым, бо не вынікае з іх самаакрэслення. Таму і можнапачуць: «Мы палешукі, бо нас так называюць. Гардыні ў гэтым вя-лікай не бачу, паляшук дык паляшук, мяккая душа. Як гавораць –хоць гаршком называй, абы ў печ не садзіў» [19].

Беларусь і беларусы

Ужо ў ранейшых адказах нашых рэспандэнтаў узгадвалісявызначэнні сябе як беларусаў. Аднак што рэальна абазначаюць гэ-тыя азначэнні і якія фактары ўплываюць на іх фармаванне? «Чымбеларус адрозніваецца ад іншых нацыянальнасцяў? Чым чалавекад чалавека адрозніваецца? Нічым. Але ў паспарце нам пішуць –беларуска, то калі я запісана, то і дзіця маё павінна быць. Як я ягозапішу другою? Пры перапісе запісала, што хатняя мова беларус-кая, бо я беларуска, але на самой справе мая мова змешаная» [19].Як бачым, рэспандэнтка не бачыць розніцы паміж людзьмі розныхнацыянальнасцей. Яе беларускасць гэта толькі ўяўнае азначэнне,якое зафіксавана ў пашпарце. Не падмацавана яно ні месцам на-раджэння, ні мовай. Больш таго, мова ў дадзеным выпадку не іграеэтнавызначальнай ролі. Хутчэй наадварот, менавіта запіс беларус-кай нацыянальнасці ў пашпарце патрабуе акрэслення сваёй мовыяк беларускай.

Аднак наколькі важнай з’яўляецца пашпартная ідэнтыфікацыядля нашых рэспандэнтаў? «А ў вас у паспарце што напісана? ХтоВы? А чорць яго знае, што ў тым паспарце напісана. А хто па на-цыянальнасці вы? Беларусь. Беларусь. І вы беларусы? Да. І ў пас-парце так напісана? Да, да, Беларусь. А вы кажаце руская? А мнеўсё раўно, маладзічка, кажу, руская, беларуская, няграматна я, цём-на. Чорт яго знае, дзе тыя рускія, дзе беларускія. Але я знаю, штомы ўжо ў Беларусі. Да ў Беларусі, тут і параджаліся, тут і хаты тыяжылі, тут і гадаваліся. Дак это ўжо Беларусь, а ўжо русскія тамака,далей. А на якой мове вы размаўляеце? Як вы лічыце гэта якая мова?Руская? Беларуская. Беларуска. А рускія ўжо не так вот. Даже ўжоз Мазыра, часная тая прыедзе, ужо не так гаворыць, як мы. Вотвам» [17]. З прыведзенай цытаты бачна, што і пашпартная нацыя-нальнасць не мае асаблівага значэння. Тут на першы план выступаемесца нараджэння, дакладней – краіна Беларусь. А з гэтага ўжо за-

312

лежыць і мова, і пашпартныя дадзеныя. Хаця акрэсліць знаходжан-не гэтай Беларусі для нашай рэспандэнткі цяжка: «А гдзе гэта Бе-ларусь? Можаце сказаць, дзе яшчэ Беларусь? Не я ўжэ не скажудзе Беларусь, неграматна, што б я знала маладзічка, а то што ж язнаю, а нічож не знаю. Як пень неграматна» [17]. Падобную сітуа-цыю сустракаем і з іншай рэспандэнткай: «А дзе не Беларусь? Ну,дзе не Беларусь? Мо на Украіне, ці дзе-нібудзь – не Беларусь. А унас, адзінакаво» [13].

Аднак вернемся да папярэдняй рэспандэнткі з Раманаўкі. Напершы погляд можа падасца, што для яе самой яе нацыянальнасцьне мае значэння, бо з лёгкасцю акрэслівае сябе то рускай, то бела-рускай. Можна тут пагадзіцца з А. Энгелькінг, што рускасць рэс-пандэнткі не этнічны кампанент, але даўняе азначэнне прыналеж-насці да рускай веры [7, s. 215]. Засталося яно з даўняга часу, хацяактуальна сама суразмоўца акрэслівае сваю веру па-іншаму: «А ўвас якой веры людзі? Якія веры? А Гасподзь яго знае. Я вераю Богуда і ўсё. І кажу: «Мо я, Гасподзь, саграшыла, дак прашчай мяне, боя не граматна, не знаю» О. Кажуць руская вера у вас? Ці як? Не унас вера беларуска. Беларуска ў нас вера. А ў рускіх іншая вера? Урускіх, я ж не знаю, мае даражэнікія. Ужэ па целевізару паказва-юць, так і ў нас моляцца. І бацюшко так ходзіць, толькі што голасужэ не такі, не так гавораць рускія як мы» [17]. Але што азначаегэтая «беларуская» вера? Ці не тое, што гэта вера нашай рэспан-дэнткі, якая жыве ў Беларусі, а таму мае запісанай у пашпарце бе-ларускую нацыянальнасць і гаворыць па-беларуску? У такім вы-падку, а якая ж тады мае быць вера, як не беларуская?

Прымат краіны, да якой належыць мясцовасць, дзе нарадзілі-ся нашы рэспандэнты, відавочны па многіх інтэрв’ю: «На якой мовевы размаўляеце? На беларускай. Мы беларусы. Чаму беларусамісябе называеце? Бо наша страна не Расея, а Беларусь. Беларусь ад-розніваецца ад Расеі? А як жа. Расея вельмі вялікая, а наша странамалая. Наша – Беларусь называецца» [20]. І не істотна, што некато-рыя з рэспандэнтаў не могуць вызначыць межаў тэрыторыі сваёйкраіны, не могуць назваць іншых, чым яе памеры адрозненняў адіншых краін. Галоўнае, што яна існуе як самастойная дзяржава іўплывае на іх самасвядомасць: «А калі хтосьці спытаецца ў вас,якой вы нацыі, то што бы вы адказалі? Я б адказала, гдзе я жыву.Гдзе я жыву тут сельсавет і давалі паспарты, дык прадставілі, што ябеларуская нацыя. І ўсё, так яно і будзе. Так яно і не пераменіш ніза што. Беларуская нацыя. А вы хацелі б паменяць? А на што ме-няць? А чаму беларуска? Таму што тут нарадзіліся? Да, канешне.

313

Ад Беларусі, ад Мінска жыву, ад Лукашэнкі нашэго. Наш начальнік.А калі б тут была Украіна, вы былі б украінкай? Не, я была б бела-рускай» [11].

Заканчэнне

Падводзячы вынікі, можна сцвердзіць, што самаідэнтыфіка-цыя жыхароў Усходняга Палесся мае іерархічную структуру. Дамі-нуючае месца належыць лакальнай тоеснасці, калі асоба атаясамлі-вае сябе з пэўнай вясковай супольнасцю. Крытэрыем такой сама-ідэнтыфікацыі з’яўляецца факт нараджэння ў пэўным лёкусе. Меншзначнай, але таксама важнай, з’яўляецца нацыянальная самасвядо-масць. Большасць нашых рэспандэнтаў усведамляюць сябе бела-русамі. Дамінуючым фактарам фармавання гэтай свядомасці з’яў-ляецца наяўнасць Рэспублікі Беларусь. Астатнія фактары – мова,рэлігія, культура, гістарычная памяць не адыгрываюць істотнай ролі.На іерархічным доле самаідэнтыфікацыі нашых суразмоўцаў зна-ходзіцца атаясамленне сябе з пэўным рэгіёнам – Палессем. Неўспрымаецца яно як саманазва, але толькі як акрэсленне звонку.

Спіс літаратуры

1. Беларусы. Т. 4: Вытокі і этнічнае развіццё / В.К. Бандарчык [і інш.];рэдкал.: В.К. Бандарчык [і інш.]; Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фаль-клору. – Мінск: Беларуская навука, 2001. – 433 с.

2. Гиденс, Э. Социология / Э. Гиденс. – М.: Едиториал УРСС, 2005. –623 с.

3. Мазько, Э. Падарожжа па-за лакальнасць: «нашыя» людзі паміж«сваім» і «чужым» светам / Э. Мазько // Pogranicza Biaіorusi w perspektywieinterdyscyplinarnej / red. nauk. E. Smuіkowa, A. Engelking. – Warszawa, 2007. –S.178–208.

4. Масионис, Дж. Социология / Дж. Масионис. – СПб.: Питер, 2004. –752 с.

5. Цітоў, В.С. Народная спадчына: Матэрыяльная культура ў лакаль-на-тыпалагічнай разнастайнасці / В.С. Цітоў. – Мінск: Навука і тэхніка,1994. – 300 с.

6. Cooley, Ch.H. Grupy pierwotne / Ch.H. Cooley; J. Mucha (tіum.) //Antropologia kultury: zagadnienia i wybуr tekstуw. – Warszawa: WUW, 2005. –S. 364–370.

7. Engelking, A. «Nacja»i «nacjonalnoњж» jako kategorie identyfikacji itoїsamoњci mieszkaсcуw wsi na wschodzie Biaіorusi / A. Engelking // PograniczaBiaіorusi w perspektywie interdyscyplinarnej / red. nauk. E. Smulkowa iA. Engelking. – Warszawa, 2007. – S. 209–223.

314

8. Geertz, С. Wiedza lokalna: Dalsze eseje z zakresu antropologiiinterpretetywnej / С. Geertz; D. Wolska (рrzekіad). – Krakуw, 2005. – 251 s.

9. Straczuk, J. Cmentarz i stуі: Pogranicze prawosіawno-katolickie wPolsce i na Biaіorusi / J. Straczuk. – Wrocіaw, 2006. – 276 s.

10. B03H.Alax.DJM.DJM/EM.RK: жанчына, 75 гадоў, праваслаўная,Аляксандраўка, Калінкавіцкі р-н, Гомельская вобл.; разм. Эдзік Мазько,Раман Кабачый.

11. B03H.Aleks.HK/DD.JG: жанчына, 78 гадоў, праваслаўная, в. Алек-січы, Хойніцкі р-н, Гомельская вобл.; разм. Даменіка Дзякевіч, Іаанна Гетка.

12. B03H.Hlin.HMM/JK.PK: жанчына, 78 гадоў, праваслаўная, Глінішча,Хойніцкі р-н, Гомельская вобл.; разм. Юры Корыкаў, Павел Кошман.

13. B03H.Jur.ЈM.NK.WJ/OЈ.AW: жанчына, 76 гадоў, праваслаўная;жанчына, 85 гадоў, праваслаўная; мужчына, 89 гадоў, праваслаўны; в.Юравічы, Калінкавіцкі р-н, Гомельская вобл.; разм. Вольга Лабачэўская,Анжэй Венцлавэк.

14. B03H.Pat.MA.KA.SM/EM.NS: жанчына, 73 гады, каталічка, Па-ташня, Хойніцкі р-н, Гомельская вобл.; разм. Эдзік Мазько, Надзея Сы-чугова.

15. B03.H.Ram.AL/EM.NS: мужчына, 75 гадоў, камуніст, Раманаўка,Мазырскі р-н, Гомельская вобл.; разм. Эдзік Мазько, Надзея Сычугова.

16. B03H.Ram.KAP/OL: жанчына, 76 гадоў, праваслаўная, Раманаў-ка, Мазырскі р-н, Гомельская вобл.; разм. Вольга Лінкевіч.

17. B03H.Ram.KS/OЈ.ES.AW: жанчына, 70 гадоў, праваслаўная, Ра-манаўка, Мазырскі р-н, Гомельская вобл.; разм. Вольга Лабачэўская, Эль-жбета Смулкова, Анжэй Венцлавэк.

18. B03H.Ram.MC/EM.NS: жанчына, 62 гады, праваслаўная, Рама-наўка, Мазырскі р-н, Гомельская вобл.; разм. Эдзік Мазько, Надзея Сы-чугова.

19. B03H.Ram.UA/SC: мужчына, 53 гады, праваслаўны, Раманаўка,Мазырскі р-н, Гомельская вобл.; разм. Святлана Чувак.

20. B03H.WAuc.HM/NK.BZ: жанчына, 80 гадоў, праваслаўная, в. Вя-лікія Аўцюкі, Калінкавіцкі р-н, Гомельская вобл.; разм. Надзея Кісялёва,Роман Завітій.

21. B03H.WAuc.MMB/RL.IM: мужчына, 52 гады, праваслаўны, в.Вялікія Аўцюкі, Калінкавіцкі р-н, Гомельская вобл.; разм. Раман Ліхашап-ка, Ірына Мазюк.

22. B03H.Wic.HMS/EM.NS: жанчына, 84 гады, праваслаўная, Віць,Хойніцкі р-н, Гомельская вобл.; разм. Эдзік Мазько, Надзея Сычугова.

23. B03H.Wic.MJB.HRR/AE.MG: жанчына, 76 гадоў, праваслаў-ная; жанчына, 65 гадоў, праваслаўная; мужчына, 45 гадоў, праваслаў-ны; Віць, Хойніцкі р-н, Гомельская вобл.; разм. Анна Энгелькінг, Ма-рэк Гаўрылюк.

315

УДК 39 (476)

Ірына ПіваварчыкГродна

ВЯСЕЛЛЕ НА ГРОДЗЕНШЧЫНЕ:СІНТЭЗ ПОЛЬСКАГА І БЕЛАРУСКАГА

Беларускае вяселле унікальнае не толькі багаццем формаў, алеі разнастайнасцю варыянтаў, з рознай ступенню паўнаты прадстаў-леных па ўсёй тэрыторыі. Лакальныя тыпы вяселля адлюстроўва-юць этнічную гісторыю славянскіх народаў, складанасць міжэтніч-ных культурна-бытавых працэсаў, асімілятыўныя працэсы аднагонарода ў адносінах да другога і інш. Гроденшчына – гэта своеасаб-лівы гістарычны, этнаграфічны і этнаканфесійны рэгіён. Значнуючастку жыхароў тут традыцыйна складаюць беларусы і палякі. Па-лякі ўтвараюць другую пасля беларусаў па сваёй колькасці этніч-ную групу: польскі этнас налічвае да 25,9 % насельніцтва Гродзен-скай вобласці [2, с. 499]. У шэрагу даследаванняў неаднаразова ўказ-валася на агульнасць ці паралельнасць існавання ў насельніцтвагэтага рэгіёну беларускіх і польскіх абрадаў, фальклору [1]. Адна зхарактэрных рыс вяселля на Гродзеншчыне – цеснае перапляценнеў адзіным комплексе звычаяў і абрадаў, уласцівых адрозным у эт-накультурным і этнаканфесійным плане народаў.

Вясельная абраднасць палякаў і беларусаў памежнага рэгіёнуне проста блізкая, а ў многім адзіная. Фарміраванню агульных рыссадзейнічала даўнасць кантактаў беларускага і польскага народаў,блізкасць бытавога ўкладу, падабенства лексічнага складу моў. Ас-ноўныя кампаненты вясельнага абраду жыхароў указанага арэалу,незалежна ад іх этнічнай ці этнаканфесійнай прыналежнасці, праяў-ляюць шмат агульнага і ў этнаграфічным плане, і ў плане абрадавайтэрміналогіі. Так, у структуры вясельнага абраду на Гродзеншчыневыдзяляюцца тры этапы, у час якіх адбываецца абрадавы пераход адстарых сацыяльных і сваяцкіх адносін да новых – перадвясельны,уласна вясельны і паслявясельны. Агульнасць ці падабенства сас-таўных частак абраду праяўляецца і ў абрадавай тэрміналогіі.

1. Перадвясельная абраднасць маркіруецца тэрмінамі: запыты(запытанне), сватанне, пярэгляды, дагавор, пярэпыты, заручыны,запоіны, агледзіны, дзявочнік, зборная субота, паненскі вечар; па-раўн. пол. zwiady, swaty, zarкczyny, oglкdziny, zaprosiny, rozplкciny.

316

2. Уласнавясельная частка прадстаўлена лексемамі: каравай,пасад, шлюб, пакладзіны, ачэпіны; пол. korowaj, bіogosіawieсstwo,њlub, pokіadziny, oczepiny.

3.Паслявясельная абраднасць выражана назвамі: гасціна, пер-ша гасціна, першы пачастунак, пірагі, салодка водка; пол. przenosiny(zabiory), poprawiny (ogon), odwiedziny.

Такім чынам, і ў структуры абраду, і ў абрадавай тэрміналогііможна ўбачыць пэўныя беларуска-польскія паралелі. Агульныя тра-дыцыі, уласцівыя ў роўнай ступені як беларусам, так і палякам, пра-сочваюцца на ўсёй тэрыторыі рэгіёну. Генетычнае падабенства вя-сельнага абраду славян было падкрэслена Н.Ф. Сумцовым: «Славян-ские свадьбы в основных своих чертах сходны и могут быть возведе-ны к одному, цельному древнеславянскому ритуалу» [5, с. 1]. Алепаколькі абрад аб’ядноўвае цэлы комплекс разнародных з’яў (рыту-альных прадметаў, дзеянняў, абрадавых тэрмінаў і інш.), заканамер-на ўзнікаюць лакальныя адрозненні, выкліканыя ў указаным арэаленайперш рознай канфесійнай прыналежнасцю жыхароў.

У гэтым артыкуле звернем увагу на польскамоўныя элементыў традыцыйным народным вяселлі. Асновай для працы стаў матэ-рыял, сабраны намі ў «польскіх» вёсках ад прадстаўнікоў старэй-шага пакалення, які дае магчымасць выявіць і падаць інфармацыюпра лексічныя і цырыманіяльныя асаблівасці абраду ў дадзенымрэгіёне. Лексіку і рытуальнасць, звязаную з польскімі абрадамі,перадавалі з пакалення ў пакаленне разам з абрадам, іх стараннапрытрымліваліся, каб зберагчы польскія элементы. Не маючы маг-чымасці даць аналіз усім захаваным па сённяшні дзень элементам,спынімся на некаторых, найбольш спецыфічных, якія не адзнача-юцца на іншых тэрыторыях.

Пры ўступленні ў шлюб важнае значэнне адводзіцца канфес-ійнай прыналежнасці жаніха і нявесты: падтрымліваліся (у некато-рых вёсках захавалася і па сённяшні дзень) шлюбы адной веры.Пры заключэнні шлюбу паміж рознымі канфесіямі фактычна заў-сёды паўставала пытанне аб магчымасці перамяніць веру. Сяродкаталіцкага насельніцтва непахісным выступае пастулат аб прыя-рытэце, большай прэстыжнасці сваёй, «польскай», веры. Аўтахтон-нае каталіцкае насельніцтва краю разглядала праваслаўную веруяк простанародную, якая не мае высокага статуса. Гэтая праблемазнайшла адлюстраванне ў песні гродзенскага барда Віктара Шал-кевіча: «І скажуць у вёсцы і пан, і мужык, Яна праваслаўная, я –каталік». Таму, як правіла, пры заключэнні міжканфесійных шлю-баў прыярытэт аддаваўся «польскай» веры. Вось як разважае адзін

317

з інфармантаў: «Мая маці не хацела, каб браў палячку. Яна ўвесьчас казала: «Лепш бяры жыдоўку, чым палячку, то жыдам не ста-неш. А то перавядзе цябе на сваю веру». Я то ў царкву хаджу, а янаі дзеці да касцёла. І пахрысціла іх у касцёле. Як жыць захочаш, тозмірыся» (в. Рацічы Гродзенскі раён). Бывалі выпадкі, што бацькіне дазвалялі жаніцца/выходзіць замуж за праваслаўнага, і дзеці згад-жаліся з воляй бацькоў. У апошнія гады міжканфесійныя шлюбыне з’яўляюцца рэдкасцю.

Хоць паміж палякамі і беларусамі не было выразных этнічных іэтнакультурных размежаванняў, усё ж важнейшай прыкметай у раз-настайнасці вясельных абрадаў выступаў канфесійны і этнамоўныфактар. Рэлігійная сістэма каштоўнасцей паўплывала і на характарвясельнай абраднасці. Многія рытуальныя дзеянні, такія, як баць-коўскае благаславенне, выпраўленне да шлюбу, кароткія араторыі ўчас дарэння, рэлігійныя песні, у традыцыйным светабачанні мелісакральны характар і выконваліся выключна па-польску на фоне бела-рускамоўнай астатняй часткі вясельнага абраду. Звернемся да адна-го з самых цэнтральных і архаічных абрадаў вясельнай урачыстасці,у якім захаваліся рэшткі язычніцкай рэлігіі – пасада. У беларускімвяселлі гэты абрад мае развітую структуру і выступае ў выглядзенекалькіх самастойных абрадаў. Гэта – саджэнне жаніха і нявестына лаву, пакрытую кажухом, расплятанне касы маладой, падсмаль-ванне валасоў маладых. Абрад надзелены багатай семантыкай: спры-яць заможнасці маладых, надзяліць іх багаццем і шматлікім пато-мствам, а таксама выступаў своеасаблівай праверкай дзявочай непа-рушнасці маладой [6, с. 390-391]. У беларускіх вёсках з праваслаў-ным насельніцтвам можна і цяпер сустрэць амаль усе элементы аб-раду, адзначаюцца таксама вясельныя тэрміны пасад, на пасад садзіць/садзіцца. Адносна функцыянавання ў адзначаным рэгіёне тэрмінапасад трэба зазначыць, што арэал функцыянавання тэрміна значнашырэйшы, чым рытуалу. Дадзены тэрмін вядомы жыхарам «польскіх»вёсак, але далей канстатуецца: «Гэта ў рускіх на пасад садзяць.У настакога няма» (в. Валавічоўцы Гродзенскі раён).

У каталіцкіх вёсках абрад пасада мае зусім іншую форму свайговыражэння і функцыянальна-сэнсавую нагрузку. Абрад не атрымаўспецыяльнага выражэння ў дыялектнай тэрміналагічнай лексіцы,з’яўляецца толькі элементам абраду бацькоўскага благаславення ізусім пазбаўлены эратычнай семантыкі. Пры выкананні абрадубацькі сядалі на лаву, маладыя перад імі станавіліся на калені. Братмаладой злёгку падпальваў валасы маладым грамнічнай свечкай,бацькі благаслаўлялі іх абразам і малітвай. Гэтыя дзеянні супра-

318

ваджаюцца выкананнем адмысловых песень («Бяла сукенка, злотніпас», «Плыне струмэк за струмікем»), якія носяць характар стара-даўняй малітвы:

Вылезь з-за стола, пшэпрась каждэго,Старшых і младшых, цо наймлудшэго.Абысь це благословілі, до косцёла выправілі.Шчэнсліва дрога!До конт поедзеш – Шчэнсліва дрога!Гдзе сень обруціш, прось Пана БогаДо косцёла на пшысенгу,Цо за лёс, цо за шчэнсце бэндзе моё.Нешчэнсліва стула нам рэнцэ звензала,Лепш была б паненка, по свеце гуляла.

(в. Танявічы Шчучынскі раён)

Заканчвалася цырымонія спевам традыцыйнай для такой сіту-ацыі рэлігійнай песні «Сардэчна матка». Трэба зазначыць, што гэтапесня – самая ўлюбёная на вяселлі: падчас абраду яна гучыць шмат-разова.

Як ужо гаварылася, польскае вяселле знаходзілася пад моц-ным уплывам каталіцызму, які імкнуўся вывесці абрады язычніц-кага характару, найперш звязаныя з праверкай ці дэманстрацыяйнепарушнасці маладой. Так, на ўказанай тэрыторыі адсутнічаюцьрытуалы, звязаныя з першай шлюбнай ноччу маладых, не зафікса-ваны спецыяльныя песні, т.зв. «калінкі». Аднак нельга сказаць, штогэты матыў зусім не рэалізуецца ў польскім вяселлі. Хоць непас-рэдныя ўказанні не знайшлі свайго адлюстравання ў абрадавай лек-сіцы і тэрміналогіі, аднак атрымалі выражэнне ў іншых кодах: прад-метным, акцыянальным, раслінным.

Прадметным сімвалам выражэння «чэснасці» маладой слу-жыць маленькі вяночак з зялёных раслін – руты, мяты або мірты,які ў ходзе вясельнай урачыстасці мае выключна сімвалічнае зна-чэнне. Яго семантыка як абрадавага атрыбута складаецца з некалькіхкампанентаў. Па-першае, магічнае асэнсаванне формы вянка – кол-цападобнай ці круглай – абумовіла яго шлюбную сімволіку. Па-дру-гое, матэрыялам для ўласна вясельнага вянка служылі расліны засаблівымі ўласцівасцямі, што надавала яму дадатковую семанты-ку. Па-трэцяе, рытуальным па паходжанні дзеяннем – віццём, пля-ценнем, якое сакралізавалася ў народным усведамленні.

Вянок з зеляніны маладой прышпільваюць на касу, на / падвэлюм, калі збіраюцца ехаць да вянца. На Гродзеншчыне вянок длянявесты прывозіць жаніх ці сват. Апошні, паклаўшы вянок на та-

319

лерку, уручае яго маладой з наступнай прамовай: «Стэмпуем крокедын і другі, а на тшэцім стоім і дзень добры для пані млодэй даем.Першы квят – ружа, жэбы пані млода была в добрай натужэ; другіквят – рута, жэбы пані млода была добра абута; тшэці квят –лілея, нех наша млода завшэ алее, бо сходзіш з паненства свэго, неповруціш венцэй до его. Не для цебе бэндэ граць музыкі, не для цебезвон поранку двоніць бэндзе. Ці-ці не шкода, ці-ці не жаль одходзіцьад свэй маткі. Тэн вянэк рутвянейшы роднай маткі. Тэн вянэк рут-вяны, тэн вянэк звіты, тэн вянэк пазлацоны для млодэго жоны,для млодэй дзевчыны» (в. Пусявары Воранаўскі раён). Прыведзеныкантэкст дазваляе выдзеліць у семантыцы вянка ў якасці асноўнагаматыў развітання з дзявоцтвам і, на аснове гэтага, спадарожныматыў устанаўлення шлюбных адносін і абавязкаў. Вянок з руты,мяты мела права адзець, у адпаведнасці з вясельнай тэрміналогіяй,толькі «пачцівая», «годная» нявеста, якая «не апрашкудзілася».Паводле няпісанай народнай традыцыі, не магла пачапіць на гала-ву вяночак з руты ўдава, нават самага маладога ўзросту, пры паў-торным выхадзе замуж і дзяўчына, што страціла цноту да шлюбу.У апошняй у знак ганьбы можа быць палова вянка, бо яна яго «пра-ляжала», «прадрала», «перацёрла» [3, с. 33].

Гэтае культурнае значэнне лексемы атрымала фіксацыю ў слоў-ніках польскай мовы: panna bez wianka ‘дзяўчына, якая згубіла дзя-воцкасць да шлюбу’ [5, с. 518].

Такім чынам, адной з асаблівасцяў вясельнага абраду на Грод-зеншчыне з’яўляецца існаванне ў яго структуры элементаў, харак-тэрных для карэнных народаў рэгіёну, што сведчыць як пра стара-жытны агульнаславянскі характар вяселля, так і пра цесныя куль-турна-бытавыя сувязі палякаў і беларусаў. Асобныя разыходжанніў вясельным абрадзе ўказанага арэалу выкліканы, на нашу думку,найперш канфесійнай і этнамоўнай прыналежнасцю насельніцтва.

Спіс літаратуры

1. Аксамітаў, А. Беларускае вяселле ў яго адносінах да заходнесла-вянскіх вяселляў – польскага і славацкага / А. Аксамітаў, Л. Малаш. ХІМіжнародны з’езд славістаў. Даклады. – Мінск, 1993. – 39 с.

2. Беспамятных, Н. Национальное самосознание поляков Гродненс-кой области: проблемы изучения / Н. Беспамятных [и др.] // Наш радавод.Кніга 8. – Гродна – Беласток. – 1999 (2000). – С. 499–516.

3. Гура, А.В. Венок свадебный. Из словаря «Славянские древности» /А.В. Гура // Славяноведение. – 1994. – № 2. – С. 32–34.

320

4. Потебня, А.А. Слово и миф / А.А. Потебня. – М.: Правда, 1989.5. Сумцов, Н.Ф. К вопросу о влиянии греческого и римского свадеб-

ного ритуала на малоросскую свадьбу / Н.Ф. Сумцов. – Киев, 1889.6. Малаш, Л.А. Пасад / Л.А. Малаш // Этнаграфія Беларусі: энцыкла-

педыя. – Мінск: БелЭн, 1989.

УДК 303.446.23

Елена ХальпуковаМинск

РОССИЯ И БЕЛАРУСЬ НАЧАЛА ХХ ВЕКА:КУЛЬТУРНО-ИСТОРИЧЕСКИЙ ХРОНОТОП

Культурно-исторический хронотоп начала ХХ века для Рос-сии и Беларуси непосредственно связан с хронотопом пути. Исходяиз того, что «путь – мифологема движения, пространственно-вре-менной ориентации и цели; аспект смысла жизни и вектор исто-рии; универсалия научного и художественного познания и культур-ного творчества» [3, с. 146], рассмотрим философские основанияэтого архетипа в русской и белорусской культуре.

Вся философская мысль начала ХХ века в России ознаменова-на учением В.С. Соловьёва. Его взгляд на историю как Богочелове-ческий процесс определяет не только русское религиозное мировоз-зрение, но и расширяет мировое христианское сознание. Богочело-вечество по В. Соловьёву – это соединение Запада и Востока. Еслина Западе человеческое преобладает над божественным, то на Вос-токе божественное превалирует над человеческим. Христианство,считает философ, является объединительной силой, которая претво-ряет волю человеческую в волю Божью. Эта полнота божественногои человеческого уже совершилась в личности Христа, а теперь дол-жна совершиться в человечестве: «Истинное богочеловеческое об-щество, созданное по образу и подобию Самого Богочеловека, долж-но представлять свободное согласование божественного и челове-ческого начала, а это обусловливается как действующею силою пер-вого, так и содействующею силою второго» [5, с. 121].

Особую, мессианскую, роль в этом Богочеловеческом процессеВ.С. Соловьёв отводил России. Выступая в 1888 году в Париже слекцией о смысле существования России во всемирной истории, онутверждал: «...Идея нации есть не то, что она думает о себе во време-

321

ни, но то, что Бог думает о ней в вечности» [6, с. 220]. Так как челове-чество представлялось В. Соловьёву единым организмом, где раз-личные нации – живые члены, то истинная национальная идея – этоорганическая функция нации во вселенской жизни человечества.

Путь России, источник её могущества В. Соловьёв видел в вер-ности духу христианства: «Русская идея, мы знаем это, не можетбыть ничем иным, как некоторым определённым аспектом идеихристианской, и миссия нашего народа может стать для нас ясна,лишь когда мы проникнем в истинный смысл христианства» [6, с.239]. Истинный смысл и миссия русского народа у В. Соловьёва –это восстановление единства всего христианского мира, которое идолжно стать предпосылкой христианского идеала в жизни чело-вечества: «Христианская Россия, подражая самому Христу, долж-на подчинить власть государства (царственную власть Сына) авто-ритету Вселенской Церкви (священству Отца) и отвести подобаю-щее место общественной свободе (действию Духа)... Восстановитьна земле этот верный образ Божественной Троицы – вот в чём рус-ская идея» [6, с. 245-246]. Осуществить это возможно лишь в един-стве со всеми народами, и «в этом лежит великое доказательство,что эта идея есть идея истинная» [6, с. 246].

На мировоззрение культурной элиты Беларуси ХХ века оказа-ло влияние эссе Игната Абдираловича «Адвечным шляхам: Дас-ледзіны беларускага светапогляду». «Путь» («шлях») соединяетпрошлое, настоящее и будущее, отрицая при этом, в отличие от идеи,некие застывшие формы и устремляясь в бесконечность. Извечностьэтого пути заключена для Беларуси в неком метафизическом по-стоянстве, которое не позволяет нации до конца отречься от своегопредназначения и выражается в идее мифологического возвраще-ния к утраченному. Измерение идентичности белорусского пути,по мнению И. Абдираловича, определяется онтологическим стату-сом Беларуси как границы между Западом и Востоком, одновре-менно разделяющей и соединяющей две цивилизации, но не явля-ющейся ни той, ни другой. Восточная склонность к крайностям, свидением мира только в чёрных или белых тонах (tercia non datur),неприемлема для Беларуси, так как при таком раскладе отсутству-ет «третий путь», отличный от восточного и от западного. Однако изападная склонность к компромиссу не привлекательна для бело-русов, так как отталкивает своей неискренностью и лицемерием.Исходя из этого, философ, придерживаясь гераклитовского тезиса«всё течёт, всё изменяется, нельзя в одну и ту же реку войти дваж-ды», а, следовательно, и понятия «текучести» культуры, видит бе-

322

лорусский путь в отказе от застывших форм Востока и Запада иобращении к творческой основе жизни.

Социальный аспект творчества И. Абдиралович связывает нетолько с творческими личностями, но и с национальной независи-мостью от восточных и западных форм воздействия. Мистическийаспект творчества, по его мнению, представляет собой соединениедревнегреческих воззрений о всемирной гармонии и мифологичес-кого духа язычества. Союз «Матери-Материи» и животворящегодуха «Отца-Купалы» определяет предназначение человеческойдуши: «І мы – з лана Маткі-Матэрыі з вечным творчым духам агня-вога Купалы прыходзім у сьвет, каб тварыць формы, каб з маця-рынскай нявыразнасьці стварыць нешта «па свайму образу і падо-бію», па образу нашай праменнай душы» [1, с. 29].

Различие взглядов на проблему выбора пути в белорусской ирусской культуре обусловливается многими факторами:

1) особенностями исторического развития этих культур: в на-чале ХХ века происходит только формирование белорусской нациии возникает национальная идея, тогда как Российская империя кэтому времени была могущественной державой со своей историейи своими традициями;

2) особенностями культурного развития: на протяжении дол-гого времени белорусская культура бытовала только в народнойсреде в фольклорно-мифологической форме; русская культура со-единила в себе «родное и вселенское» (по В. Иванову), и, вбираяопыт других культур, сама оказывала огромное влияние на миро-вое культурное развитие;

3) философско-религиозными особенностями: в начале ХХвека происходит становление белорусской философии, в которойисследуется национальное мировоззрение, представляющее собойсинтез язычества и христианства; феномен русской религиознойфилософии породил православное мировоззрение и колоссальныйопыт европейской философии.

Белорусская культура начала ХХ века существенно отличаласьот русской ещё и тем, что создавалась не только и не столько дляинтеллектуальной элиты, а имела самое непосредственное отно-шение к народу. Как отмечает Т.И. Шамякина, «наша збэшчанаясвядомасць-мутант прывыкла атаясамліваць культуру з музеем,выставай, тэатрам» [7, c. 6], хотя «сялянская» белорусская культу-ра – самая органичная, так как непосредственно исходит из души,выражая мировоззрение человека, тесно связанного с родной зем-лёй. Указывая на особенности русского и белорусского менталите-

323

та, В.Ф. Мартынов определяет белорусскую культуру как «эмпати-ческо-практический тип культуры» [4, с. 21], являющий собой син-тез пользы и красоты, что наилучшим образом выражено в притчеМ.Богдановича «Васильки». Отсюда и идея значимости близкого,так называемой «тутэйшасці», которая в белорусской культуре спо-собствует развитию самобытной духовности, основанной на народ-ных традициях и мифологии. Русская культура, по мнению В. Мар-тынова, – «эмпатическо-экстравертивная, нацеленная на далёкое»[4, с. 21], затрагивающая глобальные темы, что и позволяет Россиивлиять на ход мировой истории.

Однако, несмотря на столь существенные различия, русскую ибелорусскую культуру начала ХХ века объединяет идея возрождения.

Возрожденческому пафосу белорусской национальной идеиспособствовал романтический идеал свободы и идеализация наци-ональных духовных ценностей, которые послужили основой длясоздания классической белорусской литературы, репрезентирую-щей мифологический тип культуры. Характерное для народногомировоззрения соединение духа язычества с христианской веройи, в целом, фольклорное начало расширили символический ряд со-держательных смыслов произведений, образы которых приобрелидополнительное значение архетипов.

В русской культуре конца XIX – начала ХХ века возрождениеносило иной характер. «Русский ренессанс» (термин введён Н.А. Бер-дяевым) был обращён прежде всего к религиозно-мистической дей-ствительности творца-художника: «Русский культурный ренессансначала века был одной из самых утончённых эпох в истории рус-ской культуры» [2, с. 164]. Для этого периода характерны и увлече-ние русской элиты античностью, и поиск компромисса между дог-мами ортодоксального христианства и свободой творчества, чтонашло отражение в художественном символизме.

Символисты раскрывали иную реальность, возвышавшую ихнад пошлыми формами знакомого бытия, – так мифотворчествостановилось жизнетворчеством. Интересен и показателен такойфакт: в 1908 году в Петербурге А.М. Ремизовым было придуманошуточное масонское общество Обезьяньей Великой и ВольнойПалаты (Обезвелволпал), члены которого – известные писатели,художники, композиторы, издатели – превращали повседневностьв собственные символические мирки. Уникальное переплетениетворчества и жизни размывало границы между разными видамиреальности, что зачастую переводило избранность символистов вразряд трагедии.

324

Таким образом, культурно-исторический хронотоп в России иБеларуси начала ХХ века связан с дихотомией Востока и Запада, ноимеет различные преломления: миссия России – объединительная,вселенская; путь Беларуси – отличный от восточного и западного,одновременно соединяющий обе традиции и независимый от них.

Список литературы

1. Абдзіраловіч, І. Адвечным шляхам: Дасьледзіны беларускага сьве-тапогляду / І. Абдзіраловіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1993. – 44 с.

2. Бердяев, Н.А. Самопознание (Опыт философской автобиографии) /Н.А. Бердяев. – М.: Книга, 1991. – 448 с.

3. Исупов, К.Г. Путь / К.Г. Исупов // Культурология. ХХ век: энцикло-педия: в 2 т. – СПб.: Университетская книга; ООО «Алетейя», 1998. – Т.2. – С. 146–147.

4. Мартынов, В.Ф. Белорусская культура в содружестве мировыхкультур / В.Ф. Мартынов // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэтакультуры і мастацтваў. – 2005. – № 5. – С. 19–22.

5. Соловьёв, В.С. Духовные основы жизни (1882–1884) / В.С. Соло-вьёв. – Брюссель: Издательство «Жизнь с Богом», 1982. – 144 с.

6. Соловьёв, В.С. Русская идея / В.С. Соловьёв // В.С. Соловьёв. Со-чинения: в 2 т. – М.: Издательство «Правда», 1989. – Т. 2. – С. 219–246.

7. Шамякіна, Т.І. Міфалогія Беларусі (нарысы) / Т.І. Шамякіна. –Мінск: Маст. літ., 2000. – 400 с.

325

З М Е С Т

Ад рэдкалегіі.........................................................................................3

Частка І. Літаратуразнаўства ў праблемна-мастацкімкантэксце памежжа...............................................................................5

Лебядзевіч Дзмітрый. Рэцэпцыя Вергілія ў лацінскайлітаратуры Cярэднявечча і Адраджэння...............................................6

Пелешенко Юрій. Творчість київського митрополита Фотія(Монемвазійського): тематика і джерела............................................15

Комар Надежда. Драматургия Бенджамина Джонсона:традиции и новаторство.......................................................................25

Кавалёў Сяргей. Літаратура Вялікага княства Літоўскагаў эпоху рэнесанса: тры плыні.............................................................31

Каяла Уладзімір. Старажытная беларуская літаратура:усходнеславянскі кантэкст...................................................................39

Мышко Данута. Жанр оды в творчествеСтанислава Трембецкого......................................................................46

Pomirska Zofia. Na styku їycia i њmierci, nieba i piekіa,rzeczywistoњci i zіudzenia w balladach Mickiewicza o Њwitezi............55

Kaџmierczyk Zbigniew. Pogranicze polsko-rosyjskiewedіug Mickiewicza...............................................................................63

Истомин Виктор. Репрезентация эмоций в романеЭлизы Ожешко «Над Неманом».........................................................76

Грынько Мікалай. Калектыўны герой у творчасціЭлізы Ажэшкі (на прыкладзе беларускай аповесці «Нізіны»,рамана «Дзюрдзі»)................................................................................82

Билютенко Елена. Пространство и время в романеЭлизы Ожешко «Над Неманом»..........................................................88

Спатар Ірина. Еліза Ожешко і Україна крізь призмулітературних зв’язків (на матеріалі взаємного листуванняЕлізи Ожешко та Олександра Кониського).......................................97

326

Гончар Светлана. Наполеон Бонапарт глазами русскихи поляков (на материале романов Стефана Жеромского «Пепел»и Льва Толстого «Война и мир»).........................................................106

Нелепко Елена. «Рябиновая ночь» Тадеуша Мициньскогои «Сон на кургане» Янки Купалы(некоторые аспекты сравнения)..........................................................116Грымута Святлана. Рэцэпцыя ўкраінскай літаратурыі культуры ў творчасці Максіма Багдановіча.....................................130

Брусевіч Анатоль. Месца Лейба Найдуса ў беларускайкультурнай прасторы...........................................................................141

Мусиенко Светлана. Проблема границы в одноименномромане Зофьи Налковской...................................................................148

Хлістоўская Ірына. Эстэтычныя катэгорыі прыгожагаі агіднага ў творчасці Марыі Дамброўскай........................................160

Панькова Ольга, Паньков Евгений. Границы жанровыхэкспериментов в польской прозе после 1956 года............................167

Петрушкевіч Ала. Гародня і гарадзенцы ў раманеАляксея Карпюка «Карані».................................................................172

Сабуць Аліна. Лiтаратурны дыялог: рэцэпцыя праз пераклад........180

Гончарова-Грабовская Светлана. Интерпретация мифав пьесе А. Курейчика «Потерянный рай»..........................................185

Sawinkow Andrzej. Problem stereotypуw i uprzedzeс polsko-biaіoruskich we wspуіczesnej literaturze wspomnieniowej..................190

Частка ІІ. Агульнае і асаблівае ў мовах славянскіх народаў..........203

Lizisowa Maria Teresa. Czіowiek pogranicza i jego kulturaw kategoriach s№du. Interpretacja tekstu Statutуw Litewskich..............204

Szczeњniak Krystyna. Nowe zamowy w aspekciesocjolingwistycznym.............................................................................215

Pawlukiewicz Alina. Kontaminacje w gwarach pogranicza..................223

Їyіko Dorota. Biaіorusko-polsko-ukraiсskie cechy jкzykowenormy piњmienniczej piкtnastowiecznego tak zwanegoKodeksu Przemyskiego..........................................................................229

327

Якалцэвіч Марыя. Да праблемы міжмоўных сувязейу парэміялогіі........................................................................................241

Лісоўская Іна. Спосабы і сродкі ўвасаблення акустычнайхарактарыстыкі маўленчага дзеяння..................................................245

Садоўская Алена. Аб беларуска-польскіх кантактаху галіне фразеалогіі..............................................................................249

Шаўцова Аксана. Уласныя назвы ў творах Элізы Ажэшкі(90-я гады XIX стагоддзя)...................................................................253

Данільчык Зінаіда. Польскія элементы ў паэме Якуба Коласа«Новая зямля».......................................................................................262

Jeroma Їanna. Ksztaіcenie zintegrowane a rozwуj osobowoњcidziecka w mіodszym wieku szkolnym..................................................269

Карпюк Інга. Трагедыі часу і асобы (гісторыя адной сям’і)...........281

Бахановіч Наталля. Духоўна-цялеснае адзінства чалавека............294

Мазько Эдуард. Самаідэнтыфікацыя жыхароўУсходняга Палесся...............................................................................304

Піваварчык Ірына. Вяселле на Гродзеншчыне:сінтэз польскага і беларускага............................................................315

Хальпукова Елена. Россия и Беларусь начала ХХ века:культурно-исторический хронотоп....................................................320

Навуковае выданне

ФЕНОМЕН ПАМЕЖЖА.СЛАВЯНСКІЯ МОВЫ, ЛІТАРАТУРЫ І КУЛЬТУРЫ:

ЭТНАС У СВЕЦЕ ГІСТОРЫІ І СУЧАСНАСЦІ

Зборнік навуковых прац

Рэдактар Н.М. КрасніцкаяКамп’ютарная вёрстка: М.І. Верстак

Дызайн вокладкі: В.В. Канчуга

Падпісана да друку 2009. Фармат 60х84/16.Папера афсетная. Рызаграфія. Гарнітура Таймс.

Ум. друк.арк. . Ул.-выд.арк. . Тыраж экз. Заказ .

Выдавец і паліграфічнае выкананне:Установа адукацыі «Гродзенскі дзяржаўны

універсітэт імя Янкі Купалы».ЛВ № 02330/0549484 ад 14.05.2009.ЛП № 02330/0494172 ад 03.04.2009.

Завулак Тэлеграфны, 15а, 230023, Гродна.