ekrem demİrlİ - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d00018/2013_40/2013_40_demirlie.pdf · ‘bizim...

ÖZ‘İşaret’ önce bağlayıcılığı olmayan ‘ikincil’ yorumların genel adı olmuşken aynı

zamanda tasavvufî bilginin cedel ve tartışmalardan korunmasını sağlamıştır. Sufiler ‘işaret’ tabirini kullanırken iki şeyi amaçladılar: Birincisi fıkıh ve akide alanıyla ilgili ayetler söz konusu olunca, Ehl-i Sünnet’in fakih ve kelam alimleri-nin görüşlerine bağlı olduklarını ifade etmek istediler. Buna mukabil ahlakla ve nefsin terbiyesiyle ilgili naslarda kendi görüşlerini dile getirmekteydiler. Bu du-rumda işari yorum ‘alimlerin’ belirli bir yöntemle ‘istinbat’ ettikleri ayetlerin kıyas yoluyla ahlaktaki karşılıklarını bulmak demekti. İkincisi ise bu sayede delillen-dirme sıkıntısından kurtulmak istemişlerdi. Bu durumda işaret, tasavvuf ehlini tartışmanın dışında tutarak kendi görüşlerini ‘ehli’ ile konuşmak imkanı kazan-dırmıştı. Bununla birlikte işaret tabiri tasavvufun gelişim süreçlerinin bir şahidi olarak zamanla ‘tahkik’ anlamını kazanarak bir anlam derinliği elde etmişti. Daha doğrusu yerini tahkik tabirine bırakmıştı. Bunu asıl ve fer terimlerinin ilişkisiyle açıklarsak, birinci döneminde işaret tabiri asıl anlamı temsil eden Ehl-i sünnet fakih ve kelamcılarının yorumlarının karşısında fer idi. İbnü’l-Arabi’yle birlikte fer olan ‘alimlerin’ yorumları olurken işaret denilen şey gerçek anlama ve asla döndü. Bu bakımdan işaret tabiri bize bir yandan sufilerin naslar üzerindeki yorumları hakkında bilgi verirken aynı zamanda din bilimleri içerisinde tasav-vufun gelişim sürecini en iyi açıklayan kavramlardan birisi olmuştur.

Anahtar Kelimeler: Kuran-ı Kerim, sünnet, nas, tefsir, işaret, şatahat, tasav-vuf, Kuşeyri, İbn Arabî, tahkîk, metafizik

* Doç.Dr.,İstanbulÜniversitesiİlahiyatFakültesiTasavvufBilimDalıÖğretimÜyesi.e-mail:[email protected]

Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 40 ● Erzurum 2013

Ekrem DEMİRLİ (*)

KUŞEYRÎ’DEN İBNÜ’L-ARABÎ’YE İŞÂRÎ YORUMCULUKHAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME:İŞARÎ YORUMDAN TAHKÎKE DOĞRU KUR’ÂN-I KERİM YORUMCULUĞUNUN GELİŞİMİ

122 Ekrem DEMİRLİ

ABSTRACTSome Considerations on Esoteric Interpretation of the Qur’an from Qushairi to Ibn Arabi: The Development of Qur’anic Exegesis from

Esoterism to DeterminismInitially, indication (isharat) as not being of serious consideration was a

general name of secondary interpretations. In time, this approach has protected sufi knowledge from any dispute and quarrels. The ultimate objective of Sufis when using the term isharat was two: First, they aimed to demonstrate their obedience to the perspectives of Sunni jurists and theologians. Beside of this, they just expressed their views on ethics and purification of nafs in reference to Islamic texts. In this respect, esoteric exegesis referred to the efforts of these sufis in finding out Islamic moral values in connection with the texts using analogy as their ultimate method. Secondly, they intentionally wanted to escape from the difficulties of demonstration. Thus, isharat kept sufis out of any discussion and gave them the opportunity to talk to the one who is qualified enough in the field of tasawwuf (ahl). However this term as being one of the demonstrations of the periodic developments of tasawwuf has gradually gained an extent meaning which is determination (tahqiq). In a proper sense, the term isharat has been progressively replaced by tahqiq. If we try to explain this with the relation between asl (fundament) and far’ (branch), initially the term isharat was a far’ (branch) of the commentaries of Muslim jurists and theologians which was regarded then as asl (fundament). Yet, by Ibn Arabi this term has begun to be considered as asl while the interpretation of Sunni scholars regarded as far’. In this respect, it must be said here that the term isharat not only gives us the commentaries of the Sufis in reference to the Islamic texts it also gives us the clear expression about the formative period of tasawwuf among other Islamic disciplines.

Keywords: The Qur’an, Prophetic Tradition, Religious Texts, Exegesis, Indication, shatahat, tasawwuf, Qushairi, Ibn Arabi, Determination, Metaphysics

GirişSufilerin Kur’ân-ı Kerim ve hadis yorumları işarî yorum diye isimlendi-

rilmiş, birçok tam veya eksik işarî tefsir ve hadis şerhi tefsir ve hadis şerhiliteratüründe yerini almıştır. ‘İşarî’ tabiri sufilerin eşaret ileyye, ‘(ayet) banagösterdi, işaret etti’ anlamındaki ifadelerinden türetilmiş olsa bile, sufilerintabire yükledikleri anlam ile muhataplarının bundan anladıkları arasındakiçelişki,sufilerineserlerindeyerverilenbirhususolmuştur.Sufiolmayanbi-risiiçin‘işaret’tabiridirayetverivayetdiyetasnifedilentefsirtürleriiçinde

KUŞEYRÎ’DENİBNÜ’L-ARABÎ’YEİŞÂRÎYORUMCULUKHAKKINDABİRDEĞERLENDİRME:İŞARÎYORUMDANTAHKÎKEDOĞRU

KUR’ÂN-IKERİMYORUMCULUĞUNUNGELİŞİMİ123

müstakilbirtürolmasadayinedesufilerin‘açıklamalarını’içerenbiralttürolarakkabuledilebilir.Hâlbukisufilerinsözlerinebaktığımızda‘işaret’tabiriaynıanlamda ‘beyanetmek’ve ‘gizleme’yi içerenparadoksalbirmuhtevayadönüşür.1Buitibarla‘işaret’,göstermek-gizlemekanlamlarıyla,uzunbirsü-reçiçerisindetasavvufundinbilimleriyleilişkilerinianlayabileceğimizmerkezkavramlardanbirinedöner.Serrac’ın işaretkavramınıtanımlarkensöylediği“manası latîf olup sözle açıklanması mümkün olmayan ve manası konuşan tara-fından gizli tutulan şeydir”2cümlesi‘işaret’tabirinihangiçerçevedeelealma-mızgerektiğihususundadikkatimiziçeker.Buanlamıylaişarettabiriençokremizileyakınanlamlıolabilir.

Tefsirtarihindeyorumyöntemlerineatıflatefsirler‘rivayettefsirleri’, ‘di-rayet tefsirleri’ ana başlıkları altında tasnif edilirken çağdaş araştırmalardabaşka tasniflerortayaçıkmıştır.Bubakımdan tefsirlerbağlıolduklarıbilimgeleneklerinegöre tasnif edildiğikadar takip ettikleri yöntemegörede tas-nifedilmişlerdir.Bununlabirliktebutasniflerarasındaişari tefsir tabirifarklıbir yerde durur:Tefsirleri rivayet veya dirayet tefsirleri diye tasnif ederkenbirdeğerhükmüvermişolmayız,sadeceyöntemebakarakbirtasnifyapmışsayılırız.3 Fakat işari denildiğinde sadece bir tasnife dikkat çekmiş olmaklakalmayız,aynızamandabirhükümvermişoluruz:İşari tefsir, tefsirliteratürüarasında ‘ikincil tefsir’ demektir. İşarîtefsir‘asıl’tefsirlerdenonayagerekdu-yan,dahadoğrusuasıltefsirleriçin‘destekleyici’birgörevesahiptefsirolarakgörülmüştür.Budurumundinbilimlerindenkaynaklanansebepleriolabile-ceğigibibizzattasavvuftankaynaklanannedenleridevardır.Buitibarla‘işari’tefsirlerinbilgideğerleriüzerindekitartışmalarİslambilimgeleneğiiçerisindetasavvufun yeriyle ilgili telakkiyle yakından irtibatlıdır. Nedenlerin bir kıs-mı sufilerinde itiraf ettikleriüzereher zamangeçerli sayılabilecek tasavvu-funözellikleriyleilgiliykenbirkısmındamezhebi-tarihseleğilimlerinetkileribaskındır. Bununla birlikte genel bir tespit olarak söylemeliyiz ki, sufilerin

1 Kuşeyrî’nintasavvuftaıstılahlarınortayaçıkışıhakkındakiyorumubunugösterir.Bkz.Ab-dülkerimKuşeyrî,Kuşeyrî Risâlesi: Tasavvuf İlmine Dâir,(çev.SüleymanUludağ),DergâhYay.,3.bsk.,İstanbul,1999,s.147.

2 Tûsî,EbûNasrSerrâc,el-Lüma‘:İslamTasavvufu,(çev.HasanKamilYılmaz),AltınolukYay.,İstanbul,1996,s.330.SerracEbuAliRûzbârî’ninbirsözüyleişaretişöyleizaheder:‘Bizimilmimizişaretilmidir,sözedönüşürsegizlikalır.’Serrâc,agy.

3 ‘İşaritefsir’üzerindeyazılmışbirkitapSüleymanAteş’inİşari Tefsir Okuluisimlikitabıdır.Yazarıneserindeverdiğitarihselbilgilervealıntılarbiryana,kitabınhenüzgirişindebirtasnifyaparak‘nazari’ve‘ameli’tasavvufayrımınaveburadanhareketledebununtefsir-lereyansımasınadeğinmektedir.Doğrusubukonudakifikirlerininbirmesnedinibulmakmümkündeğildir.Bkz.Ateş,Süleyman,İşari Tefsir Okulu,YeniUfuklarNeşriyat,İstan-bul,1998,s.18vd.

124 Ekrem DEMİRLİ

nasyorumları ikincilyorumolmahalindennadirdurumlardaçıkabilmiştir.GünümüzdedahiKuran-ıKerimüzerindekiaraştırmavetefsirlerintasavvufiyorumgeleneğindenistifadeedebildiğinisöylemekgüçtür.Hattadoğruluğutartışmalıbilimteorilerindenbileyararlanırkenhiçbirsınırtanımayançağı-mızdakiKuran-ıKerimaraştırmalarınınsufileringörüşlerinekapalıkalmalarıtasavvufitefsirlerleilgiliyanlışalgınınsonuçlarındanbiriolarakgörülebilir.

Sufilerinyorumlarınınikincilyorumsayılmasınınikiönemlinedeniaklagelir:Birincisiyorumyöntemiyleilgilidir.Sufilerdahasonraüzerindedura-cağımızgibi sınırlarıbelli,kavramlarıoturmuş,delilleri serdedilmişveherşeydenöncetakipedilebilir-nesnelbiryorumyöntemigeliştirmişdeğillerdi.İşindoğrusuböylebirniyetlerideyoktu.Hattabizzattasavvufunilkdönem-lerinebaktığımızda–ki bu döneme çağdaş araştırmalardaki bir yanılgının etki-siyle ‘tasavvufun doğuşu’ değil, Serrac, Kuşeyrî vb. sufi yazarların görüşüne uyarak ‘tasavvufun yaygınlaşma dönemi’4 diyoruz-tasavvufmevcutdinilimlerininyolaçtığıkısır vekatıdinidüşünceyekarşıbir tepkiolarakyaygınlaşmıştı.Ta-savvufamelveahlaküzerindeodaklanaraknazariveyöntemselolanı‘ikincil’görmüştü.Budurumda ‘nazarîdüşünceyi’ ve yöntemi esas alanlarındabutavrı‘ikincil’saymasıtabiibirneticesayılabilir.Nazaridüşüncenintasavvuftayerbulması ilk zahitlik temayüllerinden itibarenortaya çıkan ibahilik veyaçeşitlidindışıakımlaravb.karşıİslamdindarlığınınmahiyetini,sınırlarınıbe-lirlerkenortayaçıkmıştı.5Esasitibarıylatasavvufta‘nazarî’yönelimlerinbaşla-masıyla“batılinançlarakarşıİslaminancınınsavunulmasını”maksatedinmişkelamilminingelişimiarasındaparalellikvardır.Başkabirifadeyle‘savunma’refleksisadeceakidevekelamilmialanındadeğil,manevihayatınilkelerinivazedenahlakveamelalanındadageçerli,belkidahaöncelikliydi.Bune-denle tasavvufta ‘nazarî’ düşüncenin gelişim seyrini kelam-fıkıh geleneğiylebirliktedinidüşünceningelişimininbirkısmısaymakgerektiğigibi‘işarî’yo-rumculuğudabusürecinbirparçasıolarakmütalaaetmekgerekir.Bununlabirliktetasavvufunyaygınlaşmasınayolaçan‘tepki’tasavvufungelişimseyrini,bundandahaönemliolarakdadinbilimlerindeki‘tasavvuf ’telakkisinibelir-lemişolmalıdır.Butelakki‘tasavvuf-birilimdeğil-halilmidir’şeklindebilimtasnifkitaplarındayeralmış, ‘işarî’yorumunikincilsayılmasıbutelakkininbirneticesiolmuştur.

Sufilerinyorumlarının‘ikincilyorum’sayılmasıylailgiliüzerindedurulma-sıgerekenikincisebeptasavvufiolanilebatınîolanınilişkilerinintespitindeki

4 Kelâbâzî,et-Taarruf: Doğuş Devrinde Tasavvuf,(çev.SüleymanUludağ),DergâhYay.,İs-tanbul,1992,s.49vd.

5 Tasavvufunbugelişimsürecihakkındabkz.Demirli,Ekrem,Sadreddin Konevi’de Bilgi ve Varlık,İzYay.,İstanbul,2005,s.30vd.



belirsizliktir.BunoktadaSünnigelenektekiilimler‘öznel’olanıBatıniolanlaözdeşleştirmetemayülündeolmuştur.Tasavvufiyorumbatınîyorumdemekmidir?Batınîyorumnedir?Batınîlikilebirlikteondandahamenfibirçağrı-şımasahipolanHurufilikarasındakiilişkiyidehatırlamalıyız.6Ehl-isünnetmezhebinintarihseltecrübesinidikkatealdığımızdabumezhebinmuhalifle-rindenbirisininbatınîlikolduğuaşikardır.Şii-Batınîlikiletasavvufarasındakiilişkileritespitkolaydeğildir.Herşeydenöncebatınîlikikiyöndentasavvuflakarışmaihtimalineaçıktır:BirincisiEhl-ibeytsevgisi,ikincisiadınıkendisin-denaldığızahir-dilkarşısındamanayayönelmişolmasıdır.Bununlabirliktetasavvufilebatınîlikarasındabuikialandadabarizayrımlartespitedilebilir.Gazzali’ninçeşitlieserlerindedilegetirdiğibatınîlikeleştirisisufilerindebe-nimsediğibireleştiridir.İbnü’l-ArabîveKonevi’ylebirliktebuayrımdahaaçıkbirşekildedilegetirilmiştir.Bununlabirliktetasavvufunbatınilik-hurufilikileirtibatlıgörülmesivebilhassada‘öznelbirhal’şeklindetelakkisitasavvufunolduğukadarbilhassaİbnü’l-Arabî’ylegelişenmetafizikdüşünceninİslambi-limleriüzerindekietkisiniönemliölçüdezayıflatmıştır.İşarîtefsirlerin‘ikincil’sayılmasınıböyleizahetmekmümkündür.

I. ArkaPlan:TasavvufunDinBilimleriArasınaGirmeSürecini AçıklayanBirKavramOlarak‘İşaret’

Bir tasavvuf terimi olan işaretten türetilen işaret ve işarî yorum belirlibiryöntemegöreyapılantefsirekıyasla‘bağlayıcıolmayanyorum’durdedik.Sufilerinnaslarlailgiliyorumlarınıanlatmaküzereböylebirterimitercihet-mişolmaları,tasavvufun,ilkzahitliktemayüllerdenyöntemibakımındanfı-kıh-kelamgeleneğinimodelalanfıkh-ıbatındenilebilecekbirbilimedoğrugelişimineşahitlikeder.7İslamtoplumundazühthareketlerinindoğuşukısasüredebirtakımsorunlarayolaçmıştı.Sorunlarınbaşındaamelibirhareketinbilimlerindinyorumlarınagetirdiğieleştirilervardı.Eleştirilerzamanla“şeri-at-form”ve“hakikat-mana”ilişkilerininnasıltespitedileceğisorunundaodak-lanmıştı.Dahadoğrususufilerinhakikatüzerindekivurgularışeriatıntemsilettiğidiniyorumunhakikatkarşısındakiyerinitartışılırhalegetirmişti.Zühthayatınınyolaçtığıbudurumunkısazamandafarkınavarılaraktasavvufunİslambilimleriiçerisindekiyeritartışılmayabaşlanmıştı.

Budönemdeikihususunbelirginleştiğinigörmekteyiz:Birincisitasavvufkendineİslamilimleriarasındabiryerbulmuş,buyerdinibilimleringayesiniteşkileden‘ahlak’alanısayılmış,kendinifıkh-ıbatınolarakgörmüştü.İkinci

6 Batıniyorumculukiçinbkz.Ateş,a.g.e.,s.20vd.7 Demirli,Sadreddîn Konevî’deBilgi ve Varlık,s.35.

126 Ekrem DEMİRLİ

mesele; tasavvufundoğrudan ahlakla ilgili olmayan amel ve akide gibi ko-nulardailgilialanınınâlimlerinebağlıolmasaydı.Başkabirifadeyletasavvufamel alanında fıkhave akide alanındakelama–Ehl-i sünnet fıkıhve akidemezhepleri-bağlıbirilimolacaktı.Bukonulardasufilerinherhangibiryenigörüşüolmadığıgibitasavvufdaoalanlarlailgilibir ilimolmaiddiasıtaşı-mamıştı.Buhususözellikle‘işaret’kavramınıanlamakiçinmühimdir.Çün-küişaretbubağlılığınistilzamettiğiüzere‘yorumdaikincilolmak’demektir.İşariyorumdenildiğindeaklaitikadîveamelialanlailgilibirhükümgelmez.Başkabirifadeyleişarîyorumamelveakidealanındagerçekleşen‘istinbat’ve‘tefsir’ameliyesideğildir.İşarîyorumunikimaksadıvardır:Birincisifıkıhvekelamvb.‘zahiri’ilimlerinbağlayıcıhükümlerikendilerindenistinbatettikleriayetlerinikincilanlamlarınıveonlarınmanevihayatlairtibatlıhükümlerinibulmaktır. ‘İşaret’ ifadesi tamdabunakarşılıkgelir.Sözgelişi savaşmaktanbahsedenbirayetintefsiri savaşhukukunuortayaçıkartır.Aynıayetin işarîyorumununmaksadıisesavaşveyaganimetleilgilibirhükümçıkartmakde-ğildir;buhususkelamveyafıkhınalanınagirer.İşariyorumfıkıhvekelamınbelirlemişolduğuçerçevenindahilindedahaözelolanbiryorumutespitet-mektir.Sözkonusuolansavaşlailgiliayetleroluncasufinin‘istinbat’etmekistediği hüküm ‘nefisle cihat’ olabilir. Sufi nefsi düşman sayan hadislerdenhareketederekilgiliayetinefslesavaşatatbikeder,nefislesavaşmanınnetice-sindeeldeedilenmarifetleriisedüşmanıyenmeklekazanılanganimetlerdensözedenayetedayandırır.Bunu‘savaşayetibananefislesavaşmayıişaretetti,ganimetdemarifetleriişaretetti’şeklindeifadeedebilir.Herayetinbutarzişa-riyorumubulunabilirvebirsufiayetinzahirindenbatınına-tamolarakara-dakiirtibatıgöstermeksizin-geçişyapabilir.Bugeçişi–sözgelişi-İbnü’l-Arabibazentabirbazenitibarkelimesiyleanlatır.Sufilerinböyleyorumlarısadeceayetlervehadislerlede sınırlıdeğildir.Bunoktadaonlar ibadetleri–meselaFütuhat-ı Mekkiyye’de8olduğugibi-,bazendilbilgisikurallarını–Kuşeyrî’nin(v.465/1072)9nahivkurallarıylaibadetlerveahlakarasındakiilişkiyieleal-dığıeserindekigibi-10kısacaherşeyledüşünceleriarasındairtibatkurabilirler.

8 İbnü’l-Arabi’ninFütuhat-ı Mekkiyye’ninilkciltlerindeibadetlerinbatınîanlamlarızikredi-lirkenbuyorumtarzınaşahitolunur.Bkz.İbnü’l-Arabi,Muhyiddîn,Fütuhat-ı Mekkiyye,(çev.EkremDemirli),LiteraYay.,İstanbul,2006,I-IV.ciltleriçindeçeşitlibahisler.Bura-daİbnü’l-Arabiibadetlerinherbahsini‘itibarda’veya‘batında’diyegeçişyaparakmanevianlamlarıüzerindedurur.

9 Hayâtı ve eserleri hakkındamuhtasar bir bilgi içinbkz.Uludağ, Süleyman, “Kuşeyrî”,DİA,XXVI,473-475.

10 Kuşeyrî,Nahvu’l-Kulûb,(Tahkikveşerh:İbrahimBesyuni-AhmedAlemüddinel-Cendi),Mektebetü’l-Âlemi’l-Fikr,Kāhire,1994.



Bu tarz yorumlardaha sonrabüyük-küçük âlem ilişkileri teorisiyle birliktedahasistematikhalegelmiştir.

İşari yorumun ikinci maksadı ahlakla ilgili ayetlerin yorumlanmasıdır.Ahlaktasavvufunİslambilimleriiçerisindekendisinemahsussaydığıalandır.Sünnitasavvufunteşekkülübunusağlamış,tasavvufdinbilimleriarasınafıkh-ıbatınveyaahlakolarakyerleşmişti.Serrac’ıntemeliddiasıbuydu.Serrac’agöre her bilimin bir mevzusu olduğu gibi her bilim adamının otoritesi debilimalanıylasınırlıdır.Fakihlerinkendialanlarını taşarakbaşkabiralandaotorite sahibiolmalarıdoğrudeğildir.Bu itibarla ahlakveya fıkh-ıbatındaotorite sufilere aittir. Sufiler bu konuyla ilgili ayetleri yorumlar, hükümleri‘istinbat’11 eder, içtihatlardabulunur,bazenher alimgibi içtihatlarındaya-nılır, aralarında görüş ayrılıkları ortaya çıkar vs. Bu bilim anlayışı, ahlaklailgiliayetlereyöneliksufilerinyorumlarınıiddialıhalegetirmiştir.Kuşeyrî’ninyaklaşımlarınıdikkatealdığımızda, sufilerin işarîyorumubirincialanagörebelirginbirşekildeifadeettiklerinibilmeliyiz.Sufilerahlaklailgiliayetlerdefıkıhvekelambilginlerininotoritesinikabuletmemiş,oalanlailgiliayetlerisadecekendilerininyorumlayabileceklerinidüşünmüşlerdi.

Sufilerinyorumyöntemleriaçıkbirşekildedilegetirilmişolmasabilebü-tündönemlerdekendinigösterenbarizözelliklerivardırki,bunlarınbirkıs-mınışöylesıralayabiliriz:

a.İşarîYorumunMaksadı:PratiklikveyaAmelîOlanıNazarîyeTercihİşari yorumunbarizözelliğimaksadının amelolmasıdır.Kuşeyri’ninbir

cümlesi bu bakış açısını yansıtır, Kuşeyrî şöyle der: ‘Akıl ve sahv sahibi azlafızdançokanlamçıkartırkengaybetvemahvhalindeolançokkelamdanazanlamçıkartır.’Bubakışaçısıherdönemdesufiyorumculuğunvazgeçilmezilkesiydi.İbnü’l-Arabî’ninmürşitlerindenEbuMedyen’in‘KişiKuran’daherşeyibulabilmelidir’ cümlesiher ayeti ‘amel’maksadıylayorumlamak ilkesi-ni izaheder.Sufiler ‘amel içinolmayanbilgibilgideğildir’diyedüşünmüş,bilginindeğeriniamelledoğrudanirtibatlısaymışlardır.Bütünayetleriameliçinyorumlamaknaslarınvürûdsebebinigözardıetmekanlamınagelebilir.Bumaksatla sufiler imanla ilgili ayetleri veyanifak, şirk, küfür vb. ayetleriherbirinsanahitapettiğinidüşünerekyorumlamışlardır.Buanlayışınneti-cesibütünKuran’ınsankiherbirinsanainmişgibiokunmasıdır.SufilerbudüşünceyidahailerigötürerekKuran’ıninzalvetenzilindensözederler.İnzalKuran’ınPeygambereindirilmesiykentenzilonunhermümininkalbinein-dirilmesidirki,kastedilenKuran’ıbelirtilenanlamdayorumlamaktır.Serrac

11 İstinbat’ın anlamı içinbkz.Serrac, el-Lüma‘, s.24.BuradaSerracbir ayeti aktardıktansonra‘…Ayettegeçenistinbat,ilm-ibâtındır’der.

128 Ekrem DEMİRLİ

Kuran’ıdinlemeadabındansözederkensufilerarasındaçokçazikredilenbirhususa dikkat çeker: Kuran’ı dinlemenin üç derecesi vardır: Birinci dereceKuran’ıPeygamber’dendinlemek,ikincidereceCebrail’dendinlemek,üçüncüdereceisebizzatAllah’tandinlemektir.Budereceleringerçekleşmesiisekısacatasavvufun gayesini teşkil eden ‘ahlakî terakki ve kemal’ ile mümkündür.12

Kuşeyrî’nintefsirindenvereceğimizbazımisallerbuyaklaşımınayetlerenasıltatbikedildiğinigösterecektir.

KuşeyrîLokmansuresininbaşlangıcındaki‘Elif,lam,mim’hakkındaşöyleder:‘ElifAllah’ınnimetlerine,Lamlütfunaveihsanlarına,MimAllah’ınmec-dinevesenasınaişareteder.’Ardındanzikredilenyorumunderecelibirşekildeinsanlaranasılhitapettiğinedikkatçeker:‘Allahnimetleriylevelilerininkalp-lerindeninkarıkaldırır,lütfuylaasfiyanınkalplerinemuhabbetyerleşir,mec-diylevesenasıylaherkestenmüstağnikalır.’Benzerbirayetteyorumunnasıldeğiştiğinigörmekteyiz.SecdesuresindekiElif,LamveMim’iyorumlarkenşöyleder:‘MuhibleriçinElifAllah’ayakınlıkdemekkenarifleriçinHakk’ınmecdi demektir.’ Bu yorumda dikkat çeken özellik ayetlerin anlamlarınıntespitidir.Buayetleriseçmemizinsebebibutarzayetlerinmanasınınmeçhulolabileceğihakkındakiyaygınkanaattir.Kuşeyriiçinbuayetlerdeamelleveamelsahipleriyleilgilidirveherbirininbilinenbiranlamıolmalıdır.Butarzmisallertasavvuftefsirlerindeçoktur.

b. Yöntem:Kıyas(büyükâlem-küçükâlembenzerliği)veyaAyetin BatınîYorumu

İşarî yorum hakkında dikkat çekilmesi gereken ikinci mesele, herhangibirhükmünkıyasyoluylabaşkabiralandakitezahürününbulunmasıdır.Buyönüylebirayetibirdençokyerdekullanmaimkânıortayaçıkarki,aslındasufilerinyorumlarınızayıflatandaaradakiortaterimingösterilemediğiböy-lekıyaslardır.Sufilerbunuayetinbatınîanlamıveyahakikatişeklindeifadeedebilirler.KuşeyrîSecdesuresindenamazlailgiliayetiyorumlarkennamazınşartlarıylailgiliolarakzahirivebatınîşartlarındansözeder.Zahirişartlarbili-nenhususlardırvebunlarfıkıhilmininkonusunuteşkileder.Batındatemizli-ğinşartısırrınvekalbintemizlenmesidir.Kıbleyedönmeninbatındakikarşı-lığı,birmekanbelirlemedenkalbiniAllah’abağlamaktır.13Başkabirmisaliseganimetayetlerininyorumlanmatarzıdır:Kuşeyrî‘GanimetolarakaldığınızherşeyinbeştebiriAllah’a,resulüne,fakirlereaittir’(Enfal,8/41)ayetiniyo-rumlarkenöncedüşmanilenefisarasındairtibatkurar.Buyorumubaşkabir

12 Bkz.Serrac,Lüma‘,s.78.13 Kuşeyri, Letaifü’l-işârât, (thk. İbrâhim Besyuni), el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-

Kitâb,2.Bsk.,Kāhire,1981,II,127.



ayettende çıkartır. ‘Kâfirlerden sizi takip edenlerle savaşın’ (Tövbe,9/123)ayetiniyorumlarkenkastedileninnefisolduğunusöyler.Düşmannefisiseozamannefislesavaşınganimetindenveganimetinnasıldağıtılmasıgerektiğin-densözedebiliriz.Kuşeyrîşöyleder:‘Ganimetmüslümanlarınsavaşesnasındagalipgeldiklerindekâfirlerinmallarındanaldıklarışeyeverilenisimdir.Savaşvebuanlamdabirşeyolmadanalınanafeydenilir.Cihatikikısımdır:kâfir-lerlesavaştanibaretolanzahiricihat,şeytanvenefisileolanbatınicihattır.Hadistegeçtiğigibibubüyükcihatdemektir.Küçüksavaştazaferesnasındaganimetolduğugibizaferesnasındabüyükcihattadaganimetvardır.Buga-nimetdedüşmanınegemenliğialtındakinefsehâkimiyettir.Düşmanhevaveşeytandır.Nefsinzahiriyönlerikötüamellerdenbatınıdataşıdığıçirkinhuy-lardantemizlendiktensonraartıkhevanınyerinirızaalır.Şehvetvearzununyerleştiğiyerler,Mevla’nınemirlerindengelenşeylerdir.Nihayetnefisşeytanınesaretindenkurtulmuş, kalb gaflet vasfındankurtulmuş, ruh tutkularındanuzaklaşmış,sırhatıralardankorunmuşolur.Nefsinhükümranlığıortadankal-kar,hakikatlerhâkimolur.’Ardındanganimetleregelirveonlarınnasıltaksimedileceğinisöyler:‘ŞeriatdiliyleeldeedilenganimetinbeştebirininAllahvepeygamberineaitolmasıgibibukısımdadabirganimetvardır.Ahiretinik-ramlarındanveyakurbiyetneticelerindenolmayanbukısımkulunpayınınbulunmadığıkısımdır.BuesnadakulhertürlünasiptenuzaklaşarakAllahileveAllahiçinkalırvebaşkasınıyoksayar.’14Kuşeyrî’ninfıkhınilgilialanınagirenbirkonununbütünaşamalarıylatasavvufunilgialanınagirenbaşkabirkonuyla–nefsterbiyesi-tamolarakbirbirineuyumluolduğunuortayakoy-maktavebirinciyiasılsayarkenikinciyifersaymaktadır.Başkabirmisal‘Gök-leri gördüğünüzbirdirekolmaksızınyarattı, yeryüzüne revasiye yerleştirdi’ayetidir.Ayetinzahirianlamıyeryüzüneyerleştirilendağlarikenbatınîanlamıümmetiayaktatutanebdal(bedeller)vevelilerdir.Buradaümmet-insanlıkileyeryüzüarasındabenzerlikkurarakbiri feröteki asıl sayılmıştır.Benzerbiryorum‘Yeryüzünüsiziniçindöşekyaptı’ayetindeyapılır.Bedenileyeryüzüarasındakiilişkininbenzeriruhilebedenarasındavardır.Ayetindevamındaki‘yağmurileölütoprağıdiriltir’ayetiyle‘bilgiylekalplerindiriltilmesianlamın-dayorumlar.

BaşkabirmisaldeKuşeyrî’nin tasavvuf terimleriyleayetlerarasındanasılirtibatkurduğunugörmekteyiz.Oradadayorumunasıl-ferilişkisiylebenzer-liğidikkatealarakyapıldığıaçıktır.AynızamandaKuşeyrîböylebiryorumavarmakla sünnî tasavvufuntemel ilkelerindenbiriolan ‘iki şahit’,yaniKu-ran-ı Kerim ve Sünnet ile bilginin meşruiyet kazanması ilkesinden hareketettiğinigöstermektedir.Zuhrufsuresindekibirayette‘Bizebunuamadekılan

14 Bkz.AbdülkerîmKuşeyrî,Letâifü’l-İşârât,I,626.

130 Ekrem DEMİRLİ

Allahmünezzehtir’denilir.15Allahdenizdegemileri,karadahayvanlarıama-dekılmıştır.Kuşeyrîbineklerinişlevleriyletasavvufterimleriarasındairtibatkurarakşöyleder:‘Allahmüminleretevfikbineğiniamadekılmış,onlarıbineküzerinde itaatmakamına taşımıştır.Müritlere iradebineğinikolaylaştırmış,onlarıbubineküzerindecömertlikalanlarınataşımıştır.Ariflerehimmetbi-neklerinikolaylaştırmıştırvs.’

c. İşarîTefsirinAlanı:FerveAsılYorumOlarakİşarîYorumKuşeyrî fıkhın yorumunu asıl saydığı yerde tasavvufiyorumu fer olarak

ifadeeder.Bunamukabildoğrudanahlakîiçeriktaşıyanayetlerdedahakesinbir üslupla yorum yapar. Sözgelimi Kuşeyrî Lokman suresindeki bir ayette(Lokman’ınoğlunatavsiyeleri)gizliveaçıkşirktensözederken16gizlişirkinyaratıklardanbirisinebelbağlamakolduğunusöyler.Veya‘şirkkalbezülum-dur’der.Ardındanekler:‘Günahlarnefsekarşızülumdur.Nefsekarşızülumbağışlanırkenkalbekarşı zülumaffedilmez.’Hikmeti tanımlarken ‘hevanınotoritesinden kurtulmak’ veya ‘nefsin himmetiyle değil Hakk’ın tevfiki yö-nündenyolauymaktır’der.Şükrütanımlarken‘şükürkalpgözününRabbinlütuflarıylaaçılmasıdır’der.Başkabirtarifte ‘Hakk’ınşükrünüyerinegetir-mektenacizliğiniitirafetmendir’der.Takvatevekkülkanaatgibiterimlerdeaynıüsluplaaçıklanırveburalardabaşkabir ilminyorumunaatıfyapmayagerekolmaz.BudurumKuşeyrî’nintasavvufunİslamilimlerindekiyeriveoyerdesadecesufilerinotoritesahibiolduğugörüşünüdikkatletatbikettiğinigösterir.

Bu değerlendirmelerden hareketle işari yorum geleneğinin İbnü’l-Arabîve takipçilerine iki temel miras bıraktığını söylemeliyiz: Birincisi yukarıdabelirttiğimizüzere ameli esas alarakbütünhükümlerinkişiselleştirilmesi veözelleştirilmesi ilkesidir. Bu yaklaşım İbnü’l-Arabî’yle birlikte büyük alem-küçükalemilişkilerihakkındakiteoriyledüzenlibirşekildeişlenmiştir.İşariyorumun ikincimirası kelimelerin ikincil anlamlarını olduğukadar ayetle-rinzahir,batın,hadvematlagibianlamderecelerinedikkatçekerek,Kur’anyorumculuğunuzenginleştirme temayülüydü.Buyaklaşımİbnü’l-Arabî’ninyorumyöntemindebelirginbirşekildegözlenir.Gerçibuyaklaşımdatefsirilmiiçerisindebilinenbirdurumdu.Fakatburadadikkatedeğerhusus,Ha-kimTirmizi’den itibaren bilindiği haliyle, idrak araçlarıyla ayetlerin anlamdereceleriarasındakurulanilişkiydi.Sufilerherayetinbirzahiri,birbatını,haddi ve matlaı olduğunu düşündükleri kadar ayetin farklı yönlerini anla-

15 43.Zuhruf,13.16 31.Lokman,13vd.



makiçininsanınfarklıidrakaraçlarındansözetmişlerdir.Tirmizi’ninmeşhureseriel-Farkisimlieseribuanlayışlayazılmıştı.17Tirmizi’nindilegetirdiğibudüşüncebütündönemlerindetasavvufahâkimdir.Böylebiryaklaşımİbnü’l-Arabî’ylebirliktedüşünülebileceğindendahaönemlisonuçlarortayaçıkart-mıştır.Budüşünceinsanındikkatiniyorumlananmetneolduğukadaridrakaraçlarınıngeliştirilmesinevermesidemekti.Buradançıkansonuçiseinsanınmanevihayattakikemaliyleorantılıbirşekildenaslarıanlayabilmesidir.Başkabir ifadeyle buradan hareketle amelin bilgiyi önceleyebileceğini düşünmüş,dikkatleriniahlakîhayatavermiş,ahlakenolgunlaştıklarıölçüdeayetlerianla-yabilecekleriniöğrenmişlerdi.Onlaragöre‘Takvasahibiolursanız,AllahsizeFurkanverir’veya‘Allah’tansakınırsanızOsizeöğretir’gibiayetlerdeamel-ilimilişkisiamelinlehineolacakşekildetespitedilmişti.

Buikiyaklaşımİbnü’l-Arabî’ninyorumyöntemininistikametinibelirle-miştir.Ancakİbnü’l-Arabî’nintasavvuftarihindekiyerinianlamadanbuikimiraslaonundüşünceleriniizahetmekmümkünolmayacaktır.

II.İşarîYorumdanTahkîk’eYorumunGelişimi:İbnü’l-Arabî’nin Kuran-ıKerimTasavvuru

İbnü’l-Arabî’ylebirliktetasavvufolgunlukdönemineulaşırkenbudeğişimişaret kavramıyladilegetirilenvefıkıh-kelamilimlerininçerçevesinibelirledi-ğiyorumyönteminindeğişmesinideberaberindegetirmişti.İbnü’l-Arabî’ylebirliktetasavvufkendinisadecebirmezhebin–Ehl-isünnet,bilhassaEşarilik-takipçisideğil,bütünilimlerdenvemezheplerdenyararlanabilenmerkezîbirilimsayarakTanrınınvarlığı,birliği,zatvesıfatlarilişkisi,insanınözgürlüğü,Tanrı-alem irtibatı gibi dini düşüncenin temel sorunları hakkında görüşlerilerisürenbirmetafizikhalinegelecekti.BöylebirgelişmeninKuran-ıKerimyorumundakitezahürü‘yorumdakesinlik’olacaktı.Başkabirifadeyleilksu-filerin‘bağlayıcıolmayan’yorumanlamındakullandıklarıişarettabiriyerini–kiterimkullanılmayadevametsebileanlamdeğişmiştir-tahkike,yanibirşeyhakkındakesinvedeğişmezbilgiyebırakacaktı.Ancakdikkatedeğerhu-suslardanbirisiİbnü’l-Arabî’ninşuiddiasıdır:İşaretkavramınıniçeriğindekibudeğişim,sufilerinişariyorumlailgilitemelgörüşlerindeherhangibirde-ğişme olmadan, başka bir ifadeyle, tasavvuf tarihinde kökten bir kırılmayayolaçmadangerçekleşmiştir.Bununtersinidüşünmeksufilerarasındatarihselbileolsagörüşayrılığıbulunduğunuiddiaetmek,tasavvufunbilgiyeulaştırmayöntemindebir tutarsızlıktan sözetmekdemekolurdu.Bunedenle İbnü’l-Arabî tasavvuf tarihindekideğişiminbirkırılmavekopmaolmadığını,bü-

17 Bkz.HakîmTirmizî,Beyânü’l-fark beyne’s-sadri ve’l-kalbi ve’l-fuâdi ve’l-lübbi: Kalbin Anla-mı,(çev.EkremDemirli),HayyKitap,2.Bsk.,İstanbul2009.

132 Ekrem DEMİRLİ

tündönemlerindesufilerinaynıgörüşleribenimsedikleriniiddiaederekişarîyorumhakkındakigörüşlerinidedilegetirir.Onagöre ilksufilerinnasyo-rumculuğunun‘işaret’diyeisimlendirilmişolmasızannedildiğigibiyorumundelileveyöntemedayanmadığıanlamınagelmez.Buyorumlarsufilerinriya-zetvemücahedeyletasfiyeettiklerikalplerine‘ilkaedilenmanalardır.’BenzerifadeKuşeyrîtarafındandazikredilmişti.FakatKuşeyrîveyaSerracgibisufi-lerbuyorumlariçin‘işari’tabirinibelirttiğimizanlamdakullanırkenİbnü’l-Arabî’nin söylediğigibibirmazeret zikretmemişlerdi. İbnü’l-Arabîburadanhareketle tasavvufta işari yorumungelişimiyle sırrîdilingelişimi arasındakiilişkiyedikkatçekerekbugelişmelerifakihvekelamcılarınsufilerüzerindekibaskılarınabağlar.BaskılarHallac-ıMansur’unöldürülmesiylebirlikte ileribirdereceyeulaşmıştır.18İbnü’l-ArabîHallac’ınöldürülmesinedeatıfyapa-rakbuhadiseninsufilerin‘sırrî’birdilitercihetmelerininamillerindenbiri-siolduğunadikkatçeker.İbnü’l-Arabî’nintespitleri, sırrîdil ile işaret tabiriarasındakiilişkiyianlamakiçinönemligörünmektedir.Buikisininilişkisinianlarkenbaşkabirterimedahadikkatçekmeliyiz.Oda‘şathiyat’tabiridir.19TasavvuftarihindeşathiyatmeselesininortayaçıkmasıylaSünnitasavvufdö-nemi,başkabirifadeyleilimleriletasavvufunuzlaşmasüreciarasındabarizbirirtibatvardır.Çünküşathiyatbuuzlaşmayıgüçleştirenhususlarıbazenmazurgörmekbazendeeleştirmeküzereortayaçıkanbirterimleştirmedir.Şathiya-tıntaşkınlıkvekontrolsüzdavranışanlamınagelmesiaynızamandaşatahattürüifadelerdebulunansalikinhenüzyetkinleşmediğineişareteder.SerracbuterimüzerindekigörüşleriyleSünnitasavvuflabağdaşmayanbazıgörüşleriogörüşsahiplerinitasavvufundışınaitmeksizinbir‘uzlaştırma’imkânıaramıştı.BubakımdanSünni tasavvufungelişim süreci ‘işaret’ ve ‘şathiyat’ terimleriüzerindentakipedilebilir.Birincisiyorumdaöznelliğikabulederekfıkıh-ke-lamgeleneğininotoritesiniitirafetmekletasavvufuikincilbirilimhalinege-tirmişkenşathiyattabiriisetasavvufunbazıunsurlarını‘çözümsüz’birşekildeiçeridetutmakmaksadıtaşımıştı.Sufileriçin‘zındık’veya‘ibahi’diyeisimlen-dirilebilecekbazı insanları tasavvufundışına itmekkolaydı.FakatBayezid-iBestamigibisufileridışarıdabırakmakmümkünolmadığıgibionlarınsözleriortadayken uzlaşma da mümkün değildi. Şathiyat Bayezid-i Bestami’yi vb.isimleri–kienönemliisimoydu-tasavvufuniçindetutarakuzlaşmasürecinitamamlamakmaksadıtaşımıştır.Bunoktadadikkatedeğerhusus,tasavvufunbirbütünolaraksekr-sahvkavramlarıeksenindetasnifedilmesiydiki,buradahiçkuşkusuzöneçıkanvetercihedilenkavramsahv,yaniayıklıkolmuş,sekrisebirtürnoksanlıkveyaSerrac’ıntabiriyle‘içtihathatası’sayılmıştı.Herha-

18 Bukonudabkz.Demirli,Ekrem,Sadreddîn Konevî’deBilgi ve Varlık,s.42.19 Tabirhakkındabkz.EbuNasres-Serrac,el-Lüma’,s.369.



lükarda‘işaret’İbnü’l-Arabî’yegöresufilerincedeldenuzaklaşmakiçintercihettikleribirterimdi.İbnü’l-Arabîböylebiryorumlatasavvufunfarklıdönem-leriarasındakiçelişkilerigidermekistemiştir.

İbnü’l-Arabî’ninilkdönemsufilerinişarethakkındakigörüşlerinihatırla-mamızönemlidir.Buhusustaki görüşleriyle İbnü’l-Arabî tasavvufunbütündönemlerinde aynı hakikati dile getirdiklerini anlatmak istemiştir. ÜstelikbaştaFütûhât-ı Mekkiyyeolmaküzereeserleribuiddiayadayanır.Bubağlam-daFütûhât-ı Mekkiyye tarihseldönemlerarasındabelirli farklılıklarlabirlik-te, bütün tasavvufun anakonularda tutarlığıfikrinedayanır.Nitekimhemİbnü’l-ArabîvehemKonevisufilerinbilgilerindekibututarlılığı,biryandannebilerin getirdikleri bilgilerde birbirlerini doğrulamalarıyla aynı bağlamdagörürken öte yandanbilhassa akılcıların bilgi yöntemine karşı –istidlal- engüçlüdelilolarakzikrederler:Tutarlılıkbiryöntemindoğruluğununenönem-lidelilidir.20Herhalükardaİbnü’l-Arabî’ylebirlikteortayaçıkantasavvufan-layışıtekbaşınagelenekseltasavvufuntakipçisiolmadığıgibiyinebunedenlesadeceotasavvufamüracaatladaaçıklanamaz.Yenidönemdetasavvuf,özel-liklenazarigeleneklerleyanifelsefevekelamlairtibatıylayenibirüslupvedilgeliştirmiş,nefs,nefsinbilgiimkânları,hakikateulaşmakvb.hakkındakiid-dialarındafelsefevekelamayönelikeleştirilergetirmiş,kendiilimleriniİslamfilozoflarınınkullandığıanlamıylabirmetafiziksaymışvesufileringelenekselkonularını daha derinlikli bir bakış açısıyla ifade etmiştir. İbnü’l-Arabî’ninyorumyöntemiderkenbutarihselsürecigözbulundurmakzorundayız.

İbnü’l-Arabî’ninKuran-ıKerimtasavvurundagözeçarpanbellibaşlıhu-suslaradeğinmekgerekir.Üzerindedurulmasıgerekenilkmeselekelimeninanlamıveirtibatlıolduğukelimeler-terimlerleilgiligörüşleridir.Bukonudakigörüşleri daha önce tefsir tarihinde bilinen görüşler olmalıdır. Bu yönüyleyedinciasırdayaşamışİbnü’l-Arabî’ninbirkelimeninsözlükanlamıhakkındayenibirbilgivermesinibeklemeyiz.Fakatdikkatedeğerhususİbnü’l-Arabî’ninbugörüşlerdenhareketle‘tarihinseyri’diyeniteleyebileceğimizveİslamüm-metinin tarihteki konumu hakkındaki görüşleriyle Kuran’ın kelime anlamıarasındakurduğuilişkilerdir.İbnü’l-ArabîbugörüşlerinisadeceKurankeli-mesininsözlükanlamındanhareketledilegetirmez.Kurankelimesininanla-mınıdahaderindenidrakimizisağlayacakşekildegenişbirbağlamdapekçokkelimeninanlamilişkilerinitespitederekdikkatimizi‘tekâmül’fikrineodak-landırır.Buitibarlaİbnü’l-ArabîveardındanKonevi’nintarihanlayışı,kemal,tamlık,ihata,devrilik,daire,itidal,cem-camilikveennihayetindebütünbukavramlarınbirneticesiolarakbitişvesonaermek(hatm)fikrineulaşanbir

20 Bkz.Konevî,Sadreddin,İ‘câzü’l-beyân fî te’vîli’l-ümmi’l-Kur’ân:Fatiha Suresi Tefsiri,(çev.EkremDemirli)İzYay.,İstanbul,2002,s.55vd.

134 Ekrem DEMİRLİ

dizidüşünceyedayanır.Üstelikbuterimlerledilegetirilendüşünceler,Tanrı-insanilişkileri,Tanrı’nınmaksadı,nebilik,ümmetlervedinlerarasıilişkiler,zaman-mekan-insanilişkileri,hattazamanınruhugibibirkısmıfarklınazarîgeleneklerdeişlenmişolsabilebütünolaraksadeceİbnü’l-Arabî’debulabile-ceğimizdüşüncelerdir.İşteİbnü’l-Arabî’ninKurankelimesininsözlükanlamıhakkındaverdiğibilgiler,bubağlamdameseleninişlenmesinedeniyleyenivegünümüzdedeanlamınıveehemmiyetinikoruyanbilgilerolaraksayılmalı-dır.

a. Allah(ism-icami),Kuran(kitab-ıcami)insan(kevn-icami)ve Hz.Peygamber(cevamiü’l-kelimsahibi):Evrensel-Kuşatıcı BilgininKaynağıOlarakKuran

İbnü’l-Arabî’nin düşüncesi, tarihin ve zaman içinde yaratılmış eşyanın(muhdesat)birgayeyedoğruhareketettiğifikrinibenimser.Bugayeherşeyadınabelirlenenkemaldir:‘Herşeykendisiiçinbelirlenenkemaledoğruha-reketeder’cümlesiİbnü’l-Arabî’ninyaratılışgörüşününanafikriolduğuka-dar ahlakanlayışınıdabelirler.Kemalinortayaçıkmasıylada zamankendiseyriniitmameder.İbnü’l-ArabîbubahistekidüşünceleriniizahederkenHz.Peygamber’in‘BugünzamanAllah’ınonuyarattığıilkanadöndü’anlamın-dakihadisiyle‘Bugünsiziniçindininiziikmalettim’(Maide,5/3)ayetineatıfyapar.Vakıaayetilehadisarasındazorunlubirilişkiolduğugibidininkemaleermesiylezamanınbaşladığıanadönmesiarasındadasebep-sonuçilişkisigö-rülmelidir.21Fakat tarihinveyazamanındinin ikmaledildiğibiranadoğruhareketiveoradakemalineulaşmasınıizahetmekiçinönceliklederecelenmefikriniizahetmekgerekir.Dahadoğrusuböylebirtekamülfikriniaçıklayabil-mekiçinvarlıktaderecelenmevarmıdır,yokmudursorusuhakkındaaçıkbircevabasahipolmalıyız.İlkbakıştaböylebirsoruanlamlıgelmeyebilir.Fizikseldünyadaolduğukadarmanevihayattavebelki ilahi isimlerarasındadabirderecelenme olduğundan emin olabiliriz. Fakat metafizikçi gözüyle sorunayaklaşırsak,derecelenmeninmutlakabirboşluktanveeşitsizlikhalindenkay-naklandığınıbiliriz.Budurumdahemfizikselalemdehemruhanialemdeveözellikledinidüşüncedeilahiisimlerarasındaderecelenmeninizahedilmesigerekenbir sorunolduğunuanlarız. İbnü’l-Arabîherüçalandabirderece-lenmebulunduğunuizahederkenfelsefetarihindenaşinaolduğumuzçeşitlitartışmalaraatıflaryaparveboşluk,karanlık,izafiyoklukvb.farklıalanlardaderecelenmeninkaynağıolanilkelerhakkındagörüşleriniserdeder.

Meselenin ayrıntısına girmeksizin derecelenmenin üç boyutuna dikkatçekmeliyiz:Birincisiilahiisimlerarasındabirderecelenmevardırvevarlıktaki

21 Demirli,Ekrem,İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan,KabalcıYay.,İstanbul,2011,s.34vd.



bütünderecelenmelerinsebebibuderecelenmedir.İsimleresasitibarıylabirzatıgöstermeleribakımındanbir,kendilerinemahsusanlamlarıbakımındanderecederecedirler.Budüşünceaçıkbirparadoksadayanırveizahısadecetec-rübeyevevahyeatıflamümkünolabilir.İbnü’l-Arabidebununfarkındadırve‘isimlerdekiçokluk’meselesionunaçısındandabirparadokstur.BubağlamdaRahmanismiRahimisminden,RahimismiMuntakimismindenihatalıveüstündürvb.EnnihayetindebuderecelenmeAllahismineulaşır.Allahbütünisimlerikendindetoplayanisimdir.İbnü’l-ArabîAllahisminecamiisim(ism-icami),bütünmanalarıkendindetoplayanisimder.Vahdet-ivücuduesasalanbirdüşüncedebuisimleryorumununneticeleriolacaktır.Çünküherisminte-celligahıvardırveâlembütünolarakilahiisimlerintecelligahıdır.İbnü’l-Arabîilahiisimlerdekibuderecelenmeyibirsebepsayarakbusebebinsonucuolarakdaâlemdebirderecelenmeolduğufikrinikabuleder.Âlemdekiderecelenmeyiikimerhaledegörebiliriz:Birincimerhaledederecelenmevarlıklararasındadır.Buderecelenmecemadat,nebatat,hayvanat,yanidonuklar,bitkilervehay-vanlardiyesınıflanır.Bunabağlıolarakhersınıftakivarlıklardabirderecelen-mevardır.Ennihayetindebütünbuderecelenmebirvarlıktakemaleererkiodainsandır.İbnü’l-Arabî’ninderecelenmefikrindenhareketlevarmakistediğiyerinsanınâlemdekiyeridir.ÇünküinsanınâlemdekiyerihakkındaaçıkvekesinbirfikresahipdeğilsekneAllahhakkındaneâlemdekidiğervarlıklarhakkındabirfikresahipolabiliriz.

İbnü’l-Arabî’yegöreinsanilediğervarlıklararasındakiilişkiAllahismiylediğer isimlerarasındaki ilişkininbirbenzeridir.Bunuasıl-fer ilişkisiylekav-ramlaştırırsak‘büyükâlem’ile‘küçükâlem’ilişkilerininesasdayanağınınilahiisimler ileâlemarasındaki ilişkilerolduğunudüşünmemizgerekir.BuradanhareketleAllahismiyleaynıanlamdakullanılanism-icamikalıbınabenzerbirşekildebirterimleştirmeyaparakinsanınbumüstesnakonumunuifadeeder.İnsankevn-icami,yaniâlemdekibütüntekilhakikatlerikendindetoplayanvarlıktır.Buanlamıylakevn-i cami, ism-i cami’nin,yaniAllah’ınâlemivaretmemaksadıdır.Bumaksatism-icami’ninsahipolduğukemallerinzuhuret-mesidirvezuhurancakkevn-icami,yanibütünkemalleremazharolabilecektecelligahınvarlığıylagerçekleşebilir.22Ancakinsantürüiçindedebirderece-lenmedensözetmeliyiz.Buderecelenmeahlaklailgilidirvebusayedeinsanınkemalifikrineulaşırız.İbnü’l-Arabîkevn-icami’ningerçekteinsan-ıkâmilolduğunusöyler.BudüşüncesiniaçıklamaküzerebilhassaFususu’l-Hikem’denebileringetirdiklerivahyintarihindenhareketlebirderecelenmevemaksadadoğruhareketfikriortayakoyar:Hernebibellibirtarihseldönemdegelerek

22 Bkz. İbnü’l-Arabî, Fusûsu’l-Hikem, (Çeviri ve Şerh: Ekrem Demirli), İstanbul, KabalcıYay.,2006,s.235,263,523-525.

136 Ekrem DEMİRLİ

geldiğişartlar–bilhassazaman,insanvemekânşartlarıveennihayetindene-bininkendiistidadı-onungetirdiğivahyinenazındanformunubelirlemiştir.İbnü’l-Arabî’ninnübüvvetgörüşüüzerindehenüzyeterliçalışmayapılmışde-ğildir.Bukonudakigörüşleridahaçokvelayet-nübüvvetbahsiylesınırlandı-rılarakgenelİslamdüşüncesindekinübüvvetanlayışlarıiçerisindekiyerihak-kında karşılaştırmalı çalışmalar ihmal edilmiştir. İbnü’l-Arabi’nin nübüvvetgörüşü iki akımınbariz tesirlerini taşır.Dahadoğrubir ifadeyle iki alandanübüvvetüzerindekitartışmalarİbnü’l-Arabi’nindüşüncesindekarşılıklarınıbulmuş,sorunlarbenzerbireksendetartışılmıştır.BunlardanbirincisiİslamfilozoflarınınözellikledeFarabi’ninfilozofunkimolduğuhakkındakigörüş-leridir.Farabi’defilozofmetafizikbilgiyeulaşmışkişiykenpeygamberobilgiyimuhayyilegücününyardımıylainsanlarınanlayabileceğiimgeleredönüştüre-bilenkişidir.Buteoridefilozofilemuhayyilegücünükullanannebiarasındakiilişkiveyaçelişkiler,İbnü’l-Arabi’de–vetasavvufta-velayetilenübüvvetilişki-lerisorunundakarşılığınıbulmuştur.Başkabirifadeylefilozofunbilgisiylenü-büvvetinbilgisiarasındahangi tartışmalarortayaçıkmışsa, İbnü’l-Arabi’ninnübüvvet anlayışında bu tartışmalar velayet ile nübüvvet ilişkisinde ortayaçıkmıştır.İbnü’l-Arabi’ninbualandakiikincikaynağıisekelamcılardır.İbnü’l-Arabîkelamcılarındilegetirdiğinebi-resulayrımınauyaraknebilikanlayışınıortayakoyar.Fakatesasdikkatçektiğinokta,bütünnebilerileHz.Peygamberarasındayaptığıayrımdır.Hz.Peygamber’indışındakibütünnebilerbelirlibirzaman,mekânveinsangurubuylasınırlıyerelbirvahiyveşeriatgetirmedeor-taktır.BunamukabilHz.Peygamber-bütünnebilerdenfarklıolarak-evrenselvahyigetirebilenyegânenebidir.Budurumİbnü’l-Arabî’ninmaksadadoğruhareketedentarihdüşüncesininistilzamettiğienönemlisonuçtur.Başkabirifadeylebütünvarlıklarkevn-icamiolaninsanavarmaküzerederecelendiğivebudurumdailahiisimlerarasındakiderecelenmedenkaynaklandığıgibibütünnebilerdetekbirpeygamberevarmaküzerebirderecelenmeylekemaleerer.Ohaldekevn-icamiveism-icamininyanındaüçüncübirterimedahaulaşırızkiodacevamiü’l-kelim’dir.23Hz.Peygamberbirhadisindekendiayrı-

23 Kuşeyribuhadisiyorumlarkenİslamümmetiveİsrailoğullarıarasındakikabiliyetfarkınaişaretederekşöyleder:“SizinledeniziyardığımızdavesizikurtardığımızdasizbakarkenFi-ravunailesiniboğmuştuk.İsrailoğullarınınbasiretlerizayıfkalmış,bunedenleAllahonlaramucizeleriaçıkçagösterilmiştir.Buümmetinbasiretleriisekeskinolmuş,Allahayetlerinionlaragizlicemükaşefeettirmiştir.Allah’ınayetiböylegerçekleşmiştir.Kiminbasiretikes-kinolursahakikatokişiyedahakapalıolur.Onayönelikişaretlerisedahaçokolur.Hz.Peygamber‘Banacevamiu’l-kelimverildi,sözbenimiçinmuhtasarkılındı’demiştir.On-lardenizinyarılması,Firavunailesininboğulmasıgibiaçıkmucizelerigördüklerindebilekuşkukendilerinegirmişveşöyledemişlerdir:Firavunboğulmamıştırtakidenizonlarıdışarıyaattığındaİsrailoğullarıboğulmuşbirhaldeonlarıgörmüşlerdir.BuümmetHz.Peygamberinsözünütasdiketmiştir.Onlarınbasiretleriningücü ise içlerindenbirisinin



calıklarındansözederkenonacevamiü’l-kelim,yanibütünhakikatleritopla-maveihataetmeözelliğininverildiğinisöylemiştir.İbnü’l-Arabîbuözelliğiylepeygamberitümnebilerdenayırır.Buradaşunusormamızgerekir:Hz.Pey-gamberidiğernebilerdenayrıştıranözelliğinedir?

İbnü’l-Arabî’nin nübüvvet anlayışında zaman-mekân şartları ile nebininistidadınınnübüvvetietkilediğindensözetmiştik.Hz.Peygamberkâmilnebiisebudurumdasözkonusuşartlarınbukemaleelverişliolmasıgerekir.Başkabirifadeylezaman-mekânşartlarıvenihayetnebininistidadıkemalinortayaçıkabileceğibirehliyetesahiptir.İbnü’l-Arabîbugörüştedirvebugörüşünüizah içinöncekinebilerdeeksikolanşeyiaçıklamayadöner.Vahiyleringel-diğitoplumsalşartlarvahyinbelirlibiryönüöneçıkartmasınayolaçmıştır.Budurumvahyintekyönlübirbilgigetirmesinenedenolmuştur.SözgelişiNuhPeygamber’invahyindebudurumsüreklitenzihyönününöneçıkmasıy-lakendinigösterir.BaşkabirifadeyleNuhPeygamber,insanlarısürekliolarakAllah’ınonlardan‘uzak’ve‘münezzeh’vasıflarıylatevhidedavetediyordu.Va-hiydekiteşbihyönününöneçıkmasıiseHakk’ınbazenmerhametbazendegazapveyaadaletözelliğinindilegetirilmesi şeklindedir.Ancakbunoktadaanakavramtenzihveteşbihkavramlarıarasındakiilişkidir.Bilgininkemalibuikisiarasındakurulandengeyleortayaçıkabileceğigibieksiklikveyasınırlılıkbunlardanbirisininötekinebaskıngelmesiyleortayaçıkar.Hz.Peygamber’devahiy,vahyemazharolanşartlarınkemaleulaşmasınedeniyle,kâmilbirbilgigetirmiştir.İbnü’l-Arabîbukarşıtlığıikiterimleanlatırkibunlarayrımdemekolanfurkanilekuşatıcılığaişaretedenkuranterimleridir.İbnü’l-Arabîbusı-nırlığıanlatmaküzereesas itibarıylaKuran’ın isimlerindenbiriolan furkankelimesininanlamındanyararlanır.Furkanayrım,ayırmademektirvevahyingetirdiğibilgidekitekyönlülüğeişareteder.MeselafurkanHz.Nuh’undave-tindeaklıönceleyerektenzihşeklindetezahüretmişveputperestliktekiaşırılıknedeniylehayalgücüneyeterinceönemvermemişti.Tenzihyönübaskınbirdavetinkabulgörmesimümkündeğildir,çünküböylebirdavetteinsanınbaş-kabilgigüçleridikkatealınmışdeğildirvebununneticesindeinsanlarNuhpeygamberindavetineicabetetmemişlerdi.

İbnü’l-Arabî’nintarihinbirgayeyedoğruhareketiniaçıklarkenbaşvurdu-ğuanakavramlardanfurkan(ayıran)ileonunmukabilikuran’ı(birleştiren,bütünleştiren)nasılyorumladığınadikkatetmeliyiz:İnsansüreklisoyutlayanakılilebenzeştirenhayalgücünesahiptirveikigüçdaimaçatışmahalindedir.

şöyledemesindetecellietmiştir:‘Sankibencennetehlinibirbiriniziyaretederkencehen-nemehliniiseyardımdilerkengörüyorum.AdetaRabbiminarşınabakıyorum.’Gördüğühaldekuşkuyakapılanileimanınıngücünedeniyleduyduğukarşısındakihaligörmekileolanarasındanekadardafarkvardır.”Bkz.Kuşeyri,Letaifu’l-işârât,(Bakara2/50.ayetintefsiri),I,131.

138 Ekrem DEMİRLİ

BuikigücünanameselemiziteşkiledenTanrıhakkındakibilgimizdekiteza-hürüiseteşbihçiTanrıanlayışıylatenzihçiTanrıanlayışıdır.Furkanikigüçtenbirisini öne çıkartmakdemekkenkuran insanın iki gücünübirdendikkatealarakgelenvahiydir.İbnü’l-Arabî’ninbilgidekiderecelenmeanlayışıfurkan-dankuran’a,başkabirifadeyleinsanınbirgücünüdikkatealanveonahitapedenbirderecedenbütüngüçlerinidikkatealanbirbilgiyedoğrutekâmülünortayaçıkmasındanbaşkabirşeydeğildir.TenzihAllah’ıyaratılmışlardanfark-lı sayarak ‘selbî’yollabilmekdemektir.BöylebirTanrıanlayışınıngetirdiğienönemlineticeinsan-âlemileTanrıarasındakiirtibatınaçıklanamayışıdır.İbnü’l-Arabî’yegöreböylebirtenzihanlayışıdeizmeyolaçar–ta’tîl-.DeizminTanrıtasavvurununçürütülmesi,yenidönemtasavvufununenönemlimeta-fiziksorunuydu.Tanrı’nıntikellerleilişkisiveilahisıfatlarmeselesinidikkatealırsak,bütündönemlerindedinidüşüncenin enönemli sorununundeizmolduğunu söylemek mümkündür. Fakat deizm hiçbir zaman rasyonel bilgiimkânlarıylaçürütülemeyeceğikadardeizmesasitibarıylaaklınyegânebilgikaynağıolmasınınbirneticesiydi.BusebepledeizminTanrıtasavvuruancakvahiyleaşılabileceğigibiyinebusebepleİbnü’l-Arabîvetakipçilerininmetafi-zikanlayışıaklakarşıvahyinsavunulmasınıdagereklikılmıştır.

DeizmaklınTanrıhakkındakitasavvurununbirneticesiydi.İnsanınhayalgücüTanrı’yı insanbiçimli tahayyül edervebukezbaşkabir sorunortayaçıkar.Busorununen ileriderecedeki tezahürüputperestlikvecisimleştiriciTanrıanlayışıdemekolanteşbihçianlayıştır.İbnü’l-Arabî’nintemelsorunubu iki temayül arasında sahih birTanrı anlayışını ortaya koymaktır. Başkabir ifadeyledeizm–salt akılcılık-veyapaganizm–salthayalgücü- arasındabirTanrıanlayışıgeliştirmekti.Nebilertarihibuikianlayışlamücadeletarihiolduğukadarbütünvahiylerinvarmakistediğişeydebuikigücübirdendik-katealanbirtanrıanlayışıdır.İkigücübirdendikkatealarakinsanabirbütünolarakhitapedebilenTanrıanlayışı,tenzihveteşbihhükümleriniaynıandaiçerenanlayıştırkiİbnü’l-Arabîonuel-cem beyne’t-tenzih ve’t-teşbih,yani‘ten-zihveteşbihinuzlaşması’olarakgörür.24İbnü’l-Arabî’ninfurkanakarşıkurandiyenitelediğianlayışbuanlayıştır.İbnü’l-Arabî’ninbunoktadayinebelirt-tiğimizşartlarnedeniyleKuran-ıKerimilediğernebilervekitaplarıarasındabirayrımyapar.Dahadoğrusuteknikbirterimolan‘kuran’terimindenbirkitabınadıolanKuran’ageçerekbubilgininancakKuran’-ıKerim’degeldiğini

24 Bukonudabkz.Demirli,Ekrem,“İbnü’l-Arabî’ninAkılEleştirisi:TenzihveTeşbihAra-sındaAllah’ıBilmek”,Doğu ve Batı: Ortak Manevi Değerler, Bilimsel - Kültürel İlişkiler [Profesör Aida İmanguliyeva’nın Doğumunun 70. Yılı Anısına Düzenlenen Uluslararası İbn Arabi Sempozyumu (Bakü 2009)],İnsanYay.,İstanbul,2010,s.363-371;A.mlf.,“İbnü’l-Arabî veTakipçilerininTanrıAnlayışı:TenzihveTeşbihHükümlerininBirleştirilmesi”,İslâm Araştırmaları Dergisi,2008,sayı:19,s.25-44.



söyler.Bununanlamı,insanınbütününüdikkatealanbilgininsadeceKuran-ıKerim’deyeralmışolmasıdır.Fakatbukitaptanbubilgininçıkartılmasıinsa-nınbütüngüçlerininkemaleermesinebağlıdır.ÇünküinsantıpkıKurangibikevn-icami,yanikuşatıcıvarlıktır.Kevn-icamiinsanınbütüngüçleriylebir-liktehakikateyönelmesinigerektirir.Buradaİbnü’l-Arabî’ninbaşındanberitasavvuftabilinenbirkavramasıkçaatıfyaptığınıgörmekteyiz.Odacem-ihimmet,yenibütüngüçlerinbirnoktadatoplanmasınıanlatanbirkavramdır.Esasındabudüşüncezahitlerinbütünilgileridünyeviolandankeserekahreteyönlendirmekhakkındakidüşüncelerindenortayaçıkmıştır.

İbnü’l-Arabî’ninilahidinlervekitaplarhakkındakidüşüncesiburadanor-tayaçıkar.Onagöreevrensel,yanitümzaman,mekânveşahıslariçingeçerliyegânekitapKuranolabilir.Kuran’ıngelmesiylebirliktedebütünkitaplar,hükümleriniyitirir.SadeceKuran’ınonlarınhükümlerindengeçerlisaydıklarımeşru olarak kalır. Bütün dinler İslam’ın gelmesiyle birlikte geçerlilikleriniyitirir.ÖyleyseKuran’ınbukuşatıcılığıinsaniçinyeterlilikdemektir.Buye-terliliktenhareketleİbnü’l-ArabîKuranileinsanveâlemarasındabirirtibatkurarakbaşkabazıözellikleriüzerindedurur.BunlarınbaşındailahikelamıntezahürüolanKuranileyineilahikelamolanyaratmasözününmazharıolaninsanveâlemarasındakibenzerliklerdir.

b. Nokta,Harf,Kelime,Ayet:İnsan-ÂlemveKuranBenzerliğiİbnü’l-Arabîbircümlesinde‘Kuranileinsanikizkardeştir’der.Kastedilen

şeyinKuran’ıninsanahitapetmesiveinsanınanlayabileceğibirkitapolduğuaşikârdır.Ancakİbnü’l-ArabîbuifadesinidahaileritaşıyarakKuranileinsanarasındabenzerliklertespiteder.BunlardanbirisiKuran’ınteşkiledenharfler,ayetler,kelimelervesurelerileinsanarasındakurduğuilişkilerdir.Buyorum-lardanençokbilinenikelimeilevarlıklararasındakurulanilişkidir.Buyönüy-lebuilişkininanlaşılmasıdiğerkavramların,yaniharf,ayetvehattasuregibiKuran’ıoluşturandiğerunsurlarlainsanvetoplumarasındakiilişkileranlaşı-labilir.İbnü’l-Arabîvarlıklarakelimelerdervekelimelerinyorumlanmasıyla(tevilveyatahkik)kelamınyorumlanmasıarasındakiyöntemilişkisinedikkatçeker.Bu isimlendirmeninüçnedenivardır.BirincisibizzatKuran’dayara-tılmışlarınAllah’ınkelimeleriolarakzikredilmesidir.Ayette ‘Allah’ın sonsuzkelimelerindensözedilir.Âleminbirbütünolarakayetvealametanlamınagelmişolmasıdabununlailgilidir.Ancaktekbaşınaböylebirnedenvarlıklarile kelimeler arasındakurulan ilişkiyi açıklamadayetersizkalacağı içinbaş-kasebeplerlegörüşünüdestekler.İkincinedeneşyanınkün(ol)sözüylevaredilmeleridir.Bununanlamıherşeyinbirsözdenyaratılmışolmasıdır.İbnü’l-Arabî‘kün’ifadesindenvarlıksözüveyayaratmasözüşeklindeterimleştirdiği

140 Ekrem DEMİRLİ

birifadeçıkartmışolduğukadaraynızamandayaratılanşeyileyaratmailkesiarasındairtibatkurarakyaratılanıdabirtürsözolarakisimlendirmeninmüm-künolduğunudüşünür.Ancakİbnü’l-Arabî’ninböylebirisimlendirmeyegit-mesinimümkünkılanananedenikincinedenleirtibatlıolacakşekildeonunyaratılışdüşüncesidir.İbnü’l-ArabîvarlıklarınilkesiniNefes-iRahmanolarakgörür.BaşkabirifadeyleherşeyRahman’ınnefesiylevaredilmiştirvenefeslevaredilenşeykelimeolarakisimlendirilmeyeuygundur.

İbnü’l-Arabî’ninburadançıkarttığısonuçlarönemlidir.Onagöreheraye-tinbir zahirivebatınıolduğugibivarolanher şeyinbir zahiri,birbatını,haddivematlaıvardır.Yenidönemdesufilerintezkiyevetasfiyedendahaçokkullandıklarıtahkik,herşeyinhakikatinitespitetmeveonutamolaraköğren-mekdemektir.Budurumdaİbnü’l-Arabîiçintahkik,yadabirayetinyorumudemekolantefsir veyatevil veyabirrüyanınyorumudemekolantabiraynıanlamagelerekgörünürolandanişinhakikatinedoğrugidişianlatanyöntemiifade ederler. İbnü’l-Arabî için Kuran ve onun yorumlanma yöntemi, aynızamandahervarlığınhakikatiniöğrenmekveburadaniseinsanınkendihaki-katiniöğrenmeninyöntemidemektir.Buradatevil,tabirvetefsirhakkındakibazıdeğerlendirmeleri hatırlamalıyız:Tefsir yöntemihakkında İbnü’l-Arabîsözkonusuolduğundasöylemesigerekenbirşeyyoktur.Çünküİbnü’l-Arabîbualandagelenekseltasavvufunsöylediklerininyanındatefsirilmininyorumyöntemindenyararlanmanınötesindebizefazlabirşeysöylemez.Fakatdahaöncedikkatçektiğimizüzereİbnü’l-Arabî’ninbualandakiesaskatkısıyoru-munneticesindeortayaçıkanbilgileriişaridüzeydentahkike,yaniikincilol-maktanbirincilliğeulaştırmadakikatkısıdır.Üzerindedurulmasıgerekenşeytahkikveaynıanlamdakullanabileceğimizteviltabiridir.

c. Tefsir,Tabir,TevilveTahkîk:‘Ayet’ve‘Kelime’yiYorumlama YöntemindeBirlik

Yorumyöntemindeki birliğinönemlineticeleri vardır.Bunlarınbaşındadahaöncesufilerindilegetirdiğidüşünceninbirgereğiolarakinsanınkendihakkındakibilgisininartmasıylanaslarhakkındakibilgisininartmasıarasındakurulanilişkigelir.Sufilerherşeydenönce‘Allah’tantakvasahibiolursanız,Allahsizeöğretir’ayetindenhareketleahlakenolgunlaşmakileanlamakara-sındaki irtibat üzerinde durmuşlardır. Bu düşünceye kaynaklık eden başkaayetlerdevardır.Mesela ‘Allahsizeöğretir’, ‘Allahsizin içinFurkanyaratır’şeklindekiayetlerbukapsamdayorumlanır.Öyleysebirsufininilgisisürekliameledönüktürveamelyaptıkçabilgisininartacağınıbilmelidir.Budüşün-ceylesufilerayetleriamelîamaçlaokumayısürdürmüşlerdir.BudüşüncenintabiineticesiiseKuran’ıençokenahlaklıveamelleriençokyerinegetirenle-



rinanlayabileceğidir.BuradasufilerHz.Peygamberhakkındasöylenen‘OnunahlakıKuran’dı’hadisinesıkçaatıfyaparlar.BirinsanınahlakınınKuranol-masıileoKuran’ınkendisineinmesiveonunanlaşılmasısufileregörebirbiri-niistilzamedendurumlardır.Aynızamandabudurumsufileriçinbiridealitemsileder.BaşkabirifadeyleHz.Peygamberhakkındasöylenenşeyherinsaniçinbiridealolmalıdır.Peki,bunasılolacaktır?

Buradan hareketle sufilerin tenzil ve inzal ayrımı yaptıkları bir noktayaulaşırız.Kuran’ınPeygambere inmesine inzaldiyoruz.Peygamberdenbaşkabirinsanınbuinzaldenbirnasibiolamaz.Fakatinzalilebirliktebirdetenzilvardır.Tenzil indirilmişolanayetlersankiyeniiniyormuşgibiinsanınkalbineindirildiğinivarsaymaktır.Bunuifadeederkensufilerinkullandığıbazı ifa-deleryanlışanlaşılmayamüsaittirvebirtürnebilikiddiasındabulunduklarıizleniminiverebilir.Ancakİbnü’l-Arabî’ninvelayet/nübüvvetarasındakurdu-ğukesinayrımbuyanlışanlamalarınönünüalacakmahiyettedir.Herşeydenöncesöylenmesigerekenşey,nübüvvetinsonaerdiğivenübüvvetinkaynağıolanvahyinnüzulününsözkonusuolamayacağıdır.Fakatvahiyherdefasındamüminkulkalbineyenidenindirilir.Buradantenziltabirininanlatma,yanitefhim ile aynı anlamdakullanıldığı açıktır. Esas itibarıyla tenzil tabiri ilksufilerinifadelerindefarklıbağlamlardageçer.MeselasufilerbilgileriAllah’tanalmaktan,Kuran’ıAllah’tanöğrenmektensözederlerkenbutabirikullanmışsayılırlar.Ancakbundandahaönemlisiistizhartabiridir.‘İstizhar’25inzaledil-mişKuran’ıninsandançıkartılmasıdemektirve‘Kuranileinsanarasındaku-rulanayniyetintabiibirneticesidir.

SonuçTasavvuf İslam bilimleri arasında geç teşekkül eden bir bilimdir. Daha

doğrusutasavvufunbirahlakveamelihareketolarakdoğuşuilebilimolarakgelişmesi arasında farklılıklar vardır.Tasavvuf ancak ahlaki ve amelî devrinardındanortayaçıkansorunlarıçözmeküzerenazaribirdileyönelmeihtiyacıduydu.Bunedenletasavvufunilkdönemlerindedahaçokolmaküzeresufi-lerinmetinlerinde‘savunma’vebunabağlıolarakda‘açıklama-gizleme’tavrıyaygındır.Bununçeşitli sebepleriolmuştur.Bubağlamda fıkıh-kelamgele-neğininbaskılarındansözedilebileceğikadarbilimolmanıngerektirdiğibazıyükümlülüklerdenkaçınmahalideetkiliolmuştur.Tasavvufbiryandanbilimhalinegelmekistiyor,öteyandanmüntesipleriarasındanbilimyapabilmeka-biliyetiolmayaninsanlarınbulunabileceğinivehattabunlarınenilerimakam-laraulaşabileceğinikabulediyordu.Buçelişkitasavvuftarihindesürekliortaya

25 Bkz.İbnü’l-Arabi,Fütühat-ı Mekkiyye,(çev.EkremDemirli),LiteraYay.,İstanbul2008-2009,XI,183;VII,s.423vd.

142 Ekrem DEMİRLİ

çıkanbirçelişkidir.Etkilisufilerinönemlibirkısmıtabiiolarakbilimgelene-ğindengelmeyenvehattabilimyapabilecekbirkabiliyetesahipolmayanlar-dı.Ancaktasavvufnazarîbirbilimhalinegelmesürecindedevelüdyazarlarortayaçıkartmış,çokönemlibirliteratüralanıgeliştirmiştir.İşaritefsirlerdebuliteratürünönemlibirkısmınıteşkilederkenaynızamandabahsettiğimizsorunlarıdahaviolmuştur.Busorunu‘beyan-gizleme’paradoksuolarakifa-deetmekmümkündür.Sufilerindiniotoriteileilişkileridikkatealındığındaişaret,tefsirinyanındaikincilbiryorumyöntemiolaraktebarüzetti.Ancakİbnü’l-Arabi’ylebirlikteyenibirtasavvufanlayışıortayaçıktı.Buanlayışesasitibarıylatasavvufunmetafizikdöneminekarşılıkgelir.Budönemdetasavvuf‘beyan-gizleme’paradokslubirdilden‘tahkik’esaslıbirdileyönelmiş,işaretkesinliğe dönüşmüş, fer asıl haline gelmiştir. Bütün bunlar ise insan-Tanrıilişkileribaştaolmaküzeregenişbirvarlıkyorumununsağlanmasıylayapıla-bilmiştir.Buitibarla‘işaret’kavramıtasavvufuntekâmüledoğrugidenseyriniüzerindentakipedebileceğimizmerkezibirkavramolarakkabuledilmelidir.

KaynakçaAteş,Süleyman,İşari Tefsir Okulu,YeniUfuklarNeşriyat,İstanbul,1998.Demirli,Ekrem,Sadreddin Konevi’de Bilgi ve Varlık,İzYay.,İstanbul,2005._____________İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan,KabalcıYay.,İstanbul,2011.İbnü’l-Arabi,Muhyiddin,Fusûsu’l-Hikem, (çeviri ve şerh:EkremDemirli),Kabalcı

Yay.İstanbul,2006.___________________Fütuhat-ı Mekkiyye,(çev.EkremDemirli),LiteraYay.,,İstan-

bul,2006-2012,I-XVIII.Kelâbâzî,et-Taarruf: Doğuş Devrinde Tasavvuf,(çev.SüleymanUludağ),DergâhYay.,

İstanbul,1992.Konevî,Sadreddin,İ‘câzü’l-beyân fî te’vîli’l-ümmi’l-Kur’ân:Fatiha Suresi Tefsiri, (çev.

EkremDemirli)İzYay.,İstanbul,2002.Kuşeyrî,Abdülkerîm,Kuşeyrî Risâlesi: Tasavvuf İlmine Dâir,(çev.SüleymanUludağ),

DergâhYay.,3.bsk.,İstanbul,1999._________________,Letaifü’l-işârât, (thk. İbrâhim Besyuni), el-Hey’etü’l-

Mısriyyetü’l-Âmmeli’l-Kitâb,2.Bsk.,Kāhire,1981,I-II._________________,Nahvu’l-Kulûb,(Tahkikveşerh:İbrahimBesyuni-AhmedAle-

müddinel-Cendi),Mektebetü’l-Âlemi’l-Fikr,Kāhire,1994.Tirmizî,Hakîm,Beyânü’l-fark beyne’s-sadri ve’l-kalbi ve’l-fuâdi ve’l-lübbi: Kalbin Anla-

mı,(çev.EkremDemirli),HayyKitap,2.Bsk.,İstanbul2009.Tûsî,EbûNasrSerrâc,eLüma‘: İslam Tasavvufu,(çev.HasanKamilYılmaz),Altınoluk

Yay.,İstanbul,1996.Uludağ,Süleyman,“Kuşeyrî”,DİA,XXVI,473-475.

ekrem demİrlİ - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d00018/2013_40/2013_40_demirlie.pdf · ‘bizim...

Documents