Ekologija

Tema: Ekosistem

Ekosistem je jedinstvo biocenoze ( životne zajednice ) i biotopa ( životnog staništa ).

Da bi životna zajednica u prirodi mogla da opstane i da se razvija potrebno je da

zauzima neki prostor, u kome njeni članovi mogu da zadovoljavaju svoje potrebe. Te potrebe

obuhvataju : kretanje, hranjenje, disanje, pronalaženje zaklona i zaštite itd. Taj prostor, koji

zauzimaju članovi biocenoze, se naziva biotop ( životno stanište). Unutar tog biotopa oni

uspostavljaju vrlo složene međusobne odnose , a istovremeno se određenim odnosima

povezuju sa okolinom u kojoj žive. Tako biocenoza i biotop zajedno čine ekološki sistem višeg

reda koji se naziva ekosistem. Različiti ekosistemi u jednoj klimatskoj zoni grupišu se u veće

celine biome.

Biocenoza predstavlja biološki sistem različitih vrsta i populacija: biljaka, životinja,

gljiva i mikroorganizama. Jedinke jedne vrste u prirodi ne žive izolovano već u populacijama,

pa tako i populacije različitih vrsta ne živi izolovano već u zajednicama. Između članova

biocenoze uspostavlja se čitav splet različitih odnosa. Zbog toga je sastav populacije različitih

vrsta u životnoj zajednici veoma specifičan. Tako da se u staništima u kojima vladaju slični

ekološki uslovi uvek pojavljuju iste životne zajednice.

Osobine Biocenoze su :

- Kvalitativan i kvantitativan sastav (prisustvo i kombinacija zastupljenih vrsta)

- Vremenske promene koje mogu biti periodične ( koje prate ritam dnevno-noćnih i

sezonskih kolebanja uslova u staništu ) i sukcesivne ili vekovne promene ( koje prate

smanjivanje jedne populacije drugom u okviru biocenoze, a takođe i biocenoze u

jednom biotopu)

- Određeni odnosi ishrane gde moramo izdvojiti autotrofne članove biocenoze kao

proizvođača organskih materija i potrošače u koje spadaju : biljojedi , mesojedi i

saprofiti ( hrane se ostacima uginulih mikroorganizama )

- Prostornu organizaciju biocenoze

- Vremensku organizaciju biocenoze

Biotop ili životno stanište je prostrano ograničena jedinica, koja se odlikuje

specifičnim odnosom ekoloških faktora. To je prostor sa neživim materijama i živim bićima

koji se nalaze u odgovarajućim klimatskim uslovima. Svaki organizam ima određen tip

životnog staništa u kome živi, pa ih je lako pronaći u nekim od sledećih životnih staništa :

jezerima, rekama ili pustinjama.

Telo svakog živog bića izgrađeno je od iste one materije koja se nalazi u neživoj

prirodi, a to su između ostalih: ugljenik, vodonik, kiseonik, azot, fosfor i drugi. Veoma važni

vitalni procesi za život bića su hemijska jedinjenja iz spoljašnje sredine kao što su : voda,

ugljen-dioksid i drugi.

Ekološka niša podrazumeva ne samo fizički prostor u kome živi neki organizam, već i

njegovu funkcionalnu ulogu u životnoj zajednici, na primer vrstu ishrane, kao i položaj koji

zauzima u odnosu na ekološke faktore. Ekološka niša govori o ulozi jedne vrste u ekosistemu.

Životna zajednica i stanište ne mogu postojati odvojeno već su povezana u jednu

celinu. Životnu zajednicu odlikuju pre svega određena struktura koju sačinjavaju

odgovarajuće ekološke niše, sastav , vrste i druge.

Biom je veća klimatski i geografski definisana teritorija ili akvatorija koja obuhvata

slične ekosisteme i predele. Biomi se grupišu u tri osnovne oblasti života:

- Oblast mora i okeana (71%)

- Oblast kopnenih voda ( stajaće i tekuće )(7%)

- Suvozemna oblast života (22%) ( tropske kišne šume,široko lisne šume umerenih

predela, tajge , tundre, stepe,pustinje i sredozemna vegetacija)

Interakcije živih bića

Jedinstvo ekosistema počiva na interakcijama živih bića i nežive okoline : zemljišta,

vode, vazduha, temperature i vlažnosti.

Ekosistemi su vrlo složeni i dinamični sistemi, a svaka promena u sastavnim delovima

ekosistema odražava se na sistem u celini. U svakom ekosistemu razlikuju se tri tipa odnosa

između njegovih sastavnih delova:

2

- Akcije predstavljaju uticaj biotopa ( nežive prirode) na živa bića koja ga naseljavaju

- Reakcije uticaj živih bića na biotop, gde se živa bića prilagođavaju na promene uslova

u biotopu i istovremeno menjaju tu sredinu

- Koakcije uzajamni uticaj između samih organizama, kojima pripadaju svi odnosi

ishrane u biocenozi i čitav niz konkurentskih odnosa ( za prostor, hranu i drugo).

Kruženje materije i proticanje energije

Biocenoza i Biotop predstavljaju zajedno ekološki sistem u kome energija protiče, a

materija kruži između obe komponente sistema i unutar svake od njih.

Proizvođači iz biotopa uzimaju neorganske materije i od njih prave organske na račun

kojih žive potrošači. Razlagači razlažu uginule organizme ili njihove delove u neorganske

elemente koje proizvođači mogu ponovo da koriste. Ovim kruženjem materije energija

protiče kroz ekosistem. Ona prelazi iz jednog oblika u drugi i služi za obnavljanje životnih

procesa, a deo energije se u vidu toplote otpušta i napušta sistem. Zbog toga ekosistemi

neprestano moraju unositi nove količine energije.

Produktivnost ekosistema čini ukupna količina obrazovane organske materije, koju

proizvode svi organizmi na različitim nivoima u određenom vremenskom periodu.

Produktivnost ekosistema čine :

- Primarna produktivnost kao ukupna količina organske materije koju stvore

proizvođači. Najveću produkciju imaju tropske šume, vlažne livade i plitka jezera, a

najmanju imaju pustinje i otvorene morske pučine gde ima malo mineralnih

elemenata.

- Sekundarna produktivnost kao ukupna količina organske materije koju stvaraju

potrošači i razlagači.

3

Ekosistemi koji se mogu prepoznati u našoj bližoj okolini

Kopno (zemljište) tj. kopneni ekosistemi igraju jako veliku ulogu u globalnom

kruženju ugljenika. Oko 64 procenata ugljenika uskladišteno je u biomasi šumskog zemljišta,

a 25 procenata u pašnjacima i savanama. Kada se šume prekomerno eksploatišu, umesto da

usisavaju ugljen-dioksid one počinju da ga emituju, što nanosi veliku štetu globalnoj klimi.

Ponovna ravnoteža ekosistema se može uspostavi ukoliko se biodiverziteti promovišu i ako

se održava razvoj šuma. Agro-biodiverzitet se odnosi na raznovrsnost biljnih i životinjskih

vrsta koje se koriste u čovečijoj ishrani. Oko 7.000 biljaka (2.6% svih vrsta) koristi se u

ljudskoj ishrani. Više od 95% svetske populacije se hrani svinjskim, goveđim i živinskim

mesom, dok samo deset vrsta ribe dominira globalnom ishranom. Poseban oblik zemljišta su

zaštićene površine koje su takvim proglašene s ciljem da se zaštiti osetljiva životna sredina,

životinjski i biljni svet, istakne je posebna lepota tih površina i njihova turistička korist.

Zaštićene površine su od velikog značaja jer održavaju biodiverzitet. Oni su rezervoari

kiseonika i čiste vode… U tropskim zemljama postoji oko 560 miliona hektara zaštićenih

površina, od toga najviše u Africi i Južnoj Americi.

Šume i šumski predeli pokrivaju 28 posto teritorije Srbije što je nešto niže od

prosečne šumovitosti Evrope. Površina državnih šuma iznosi 51.4%, a ostale šumske površine

pripadaju privatnim vlasnicima, drugim državnim preduzećima i nacionalnim parkovima.

Najzastupljenije vrste listopadnih šuma su : bukva, topola i hrast. Od četinarskih vrsta

najzastupljenije su crni bor i smreka. U šumama Srbije najveći procenat čak oko 40% ima

bukva. Opšte stanje šuma je nezadovoljavajuće, zbog nedovoljnog proizvodnog fonda,

nepovoljne starosne strukture, nedovoljne obraslosti i šumovitosti. Šume pružaju višestruke

koristi : obezbeđuju sirovine za obnovljive i ekološki zdrave proizvode i imaju važnu ulogu u

ekonomskom blagostanju, biodiverzitetu, globalnom kruženju ugljenika i vodnom bilansu.

Takođe njihov se značaj ogleda i u turističko-rekreativnim, zdravstvenim i kulturnim

uslugama.

Ekosistem kopnenih tekućih voda je ekosistem reka, potoka i izvora. Najznačajniji

ekološki faktor je brzina toka vode i po tom faktoru se ove vode razlikuju od svih drugih

kopnenih voda. Brzina reke zavisi od nagiba rečnog korita i količine protočne vode. U

4

različitim tokovima reke vlada drugačija kombinacija ekoloških faktora pa se zbog toga

razlikuju gornji, srednji i donji tok reke sa karakterističnim biocenozama.

- Gornji tok reke karakteriše velika brzina vode, tako da je temperatura vode tokom

kolebanja temperature vazduha manje više stalna, po pravilu je niska i odgovara

prosečnoj temperaturi mesta gde se nalazi. S obzirom da je voda hladnija u njoj ima

više rastvorenog kiseonika. Dno im je najčešće kamenito.

- Srednji tok odlikuje umerena brzina vode, veća godišnja kolebanja temperature vode,

manje rastvorenog kiseonika a više ugljen-dioksida nego u gornjem toku. Dno je

šljunkovito ili peskovito.

- Donji tok reke je najsličniji ekosistemu stajaćih (sporotekućih) voda zbog male brzine.

Godišnja kolebanja temperature vode ovde su najveća, a leti kada je temperatura

vode na svom maksimumu količina rastvorenog kiseonika je veoma mala. Dno je

peskovito ili muljevito, a količina detritusa je velika.

- Rečna obala ili litoral je različite veličine (prostorno) što zavisi od raznih faktora.

Odlikuje ga specifična flora i fauna. Biljke vidljive golim okom pripadaju vodenim

makrofitama, bez obzira da li se radilo o algama ili višim biljkama. Zbog specifičnih

uslova koji vladaju u vodenim ekosistemima, biljke su stvorile niz adaptacija kao što je

heterofilija, veća površina potopljenih listova u odnosu na zapreminu, redukcija

korena, centralni položaj mehaničkih elemenata, razvijene intercelularne šupljine itd.

Vodene biljka u užem smislu su submerzne, odnosno potpuno potopljene u vodu.

Jezera su obično duboka desetinama metara, na primer: Bajkalsko jezero ima 1700m

dubine, a površina jezera dostiže nekoliko hiljada km2. Jezera su udubljenja popunjena

vodom koja zajedno sa živim svetom čine ekosistem jezera. Jezera su nastala prirodnim

putem, zatim delovanjem zemljotresa, vulkanskim aktivnostima i delovanjem glečera.

Veštačka jezera su nastala ljudskim uticajem. Uslovi života jezera se menjaju i to od površine

ka dubini i od obale prema slobodnoj vodi (prema centru jezera). U jezeru razlikujemo :

obalsku zonu i dubinsku zonu. Dubinska zona je dubina jezera do koje dopire sunčeva

svetlost. Biljko koje se sreću u ovim ekosistemima žive u dve životne sredine, i to vodenoj i

vazdušnoj. Na vlažnim mestima u plitkoj vodi žive trska i rogoz, a plivajuće biljke su beli i žuti

lokvanj. Potopljene biljke su mrest i orašak. Najbrojniji organizmi su planktoni. U pojasu trske

i rogoza žive divlje guske i divlje patke, dok u plićacima žive čaplje i rode. Insekti su : vilin

5

konjici i vodeni cvet. Dno jezera naseljavaju rakovi, puževi, crvi, insekti i njihove larve. To su

bentalski organizmi koji se aktivno kreću u vodi, tu su i ribe, vodene kornjače i vodene zmije.

Postoje tri grupe organizama a to su : razlagači, proizvođači i potrošači. Proizvođači su zelene

biljke. Razlagači su vodeni insekti, sitne ribe u drugo. Biljojedi su račići, puževi i kornjače.

Ostali potrošači su : štuka, som, ptice močvarice i neke ptice koje tu dolaze zbog hrane.

Bare (Močvare) su delovi kopna sa povremeno veoma mokrim muljevitim dnom sa

stajaćom vodom. Najčešće se nalaze u rečnim nizinama ili uz jezera. To je životni okoliš u

kojem ne rastu stabla ni biljke. Ponekad se mogu naći grmovi, a obično se tu nalaze ekološke

zajednice koje uspevaju na mokrom mineralnom organskom tlu, a mogu opstati jedino uz

neprekidan višak vode. Razgraničenje između močvara i drugih tipova biotopa nije

jednostavno, jer su one međuoblik drugih biotopa kao što su vodene površine koje se isušuju

ili mokre livade. Mnoge močvare su ugrožene ili potpuno isušene zbog potrebe poljoprivrede

za obradivim površinama ili iz zdravstvenih razloga (malarija). U novije vreme je došlo do

promene odnosa prema močvarama, shvaćen je njihov značaj na ukupnost čovekove životne

sredine.

6