1. MERKANTILIZAM

Pojam merkantilizam potiče od latinskih riječi mercatus (trgovina) i mercator (trgovac). Javlja se krajem XV vijeka (rani merkantilizam) i traje do druge polovine XVIII vijeka (razvijeni merkantilizam). Predstavnici ranog merkantilizma su Antonio Sera, Tomas Man i Antoan Monkretjen, a razvijenog Viljem Peti, Džošua Čajld i Džejms Stjuart. Za rani merkantilizam karakteristično je da se objašnjenje privređivanja u društvenoj zajednici zasniva na preslikavanju odnosa sa mikronivoa, odnosno sa stanovišta pojedinca kao učesnika u ekonomskim tokovima. Razvijeni merkantilizam sadrži i elemente makroekonomske analize, odnosno klasičnog poimanja privređivanja u društvenoj zajednici.

1.1. Opće odrednice. Zajedničke odrednice merkantilizma mogu se svesti na slijedeće: a) Bogatstvo jedne zemlje, odnosno pokazatelj njene ekonomske moći je količina plemenitih metala

kojima ona raspolaže;b) Uvećanje bogatstva društvene zajednice postiže se na 2 načina: proizvodnjom zlata i srebra i

prometom, prvenstveno vanjskom trgovinom. To znači da promet predstavlja opći izvor uvećanja bogatstva, a proizvodnja roba samo je sredstvo da se postigne opći cilj.

c) Opći cilj svake državne zajednice je uvećanje bogatstva. Slijedeći logiku trgovca, to je prvenstveno značilo potenciranje povećanja bogatstva na račun drugih državnih zajednica. Ovo je bio osnov da se sticanje bogatstva od drugih zemalja ne zasniva samo na razmjeni, već i da poprimi sasvim druge forme (ratovi, kolonijalizam i sl).

2.2. Ekonomska uloga države. Merkantilisti su bili zagovornici aktivne ekonomske uloge države, kako na unutrašnjem planu tako i u vanjskotrgovinskim odnosima. Svrha aktivne uloge je opći ekonomski razvoj zemlje koji se manifestira putem uvećanja bogatstva izraženog u količini plemenitih metala. Na unutrašnjem planu naglasak se stavlja na tzv.posredne mjere za uvećanje bogatstva (razvoj manufaktura i proizvodnje za izvoz). Na vanjskoekonomskom planu težište je na ostvarivanju trgovinskog suficita.

2.3. Ekonomsko-političke mjere. Interventna uloga države iscrpljuje se u sferi regulacije, sa dominantnim prisustvom mjera koje se odnose na vanjskotrgovinski promet. To znači da su isključeni operativni angažmani države. Zavisno od oblasti koju obuhvataju, ekonomsko-političke mjere mogu se svrstati u 4 grupe:

1) Regulisanje vanjske trgovine sa osnovnim ciljem da se spriječi odliv zlata i srebra iz zemlje po osnovu uvoza, uz istovremeno podsticanje izvoza. Time se ostvaruje trgovinski suficit i priliv plemenitih metala.

2) Podsticanje razvoja manufakturne proizvodnje roba koje se izvoze, uključujući regulisanje njihove organizacije, kao i administrativne olakšice poslovanja.

3) Regulisanje transporta, prvenstveno pomorskog, radi pružanja usluga i ostvarivanja prihoda po ovom osnovu, kao i zbog opsežnije kontrole međunarodnih robnih tokova.

4) Stvaranje kolonija radi osiguranja jeftinih sirovina i širenja tržišta za domaću ponudu. 2.3. Učinci.

Što se tiče teorijskih dometa merkantilizma, treba istaći njegova 2 opća doprinosa: - Merkantilizam predstavlja historijski prvo relativno zaokruženo razmatranje privređivanja u državnoj

zajednici;- U razvijenoj fazi, merkantilizam sadrži i začetke klasičnog učenja o elementima makroekonomije kao

što su odnos između količine novca u opticaju, cijena, kamatnih stopa, dohotka i zaposlenosti.

U pogledu ekonomskog razvoja, merkantilistička koncepcija je odigrala ključnu ulogu u pogledu: - obogaćivanja strukture privređivanja (afirmacija tzv.nepoljoprivrednih sektora);- diferenciranja ekonomske strukture (pojava kapitalista, odnosno vlasnika slobodnih novčanih

sredstava koja su ulagana u proizvodnju);- širenja tržišta i tokova privređivanja (kako unutar država, tako i u međunarodnim razmjerama);

- stvaranja materijalnih i društvenih pretpostavki za pojavu industrijskog načina proizvodnje i krupne robne privrede.

Neki elementi merkantilizma su aktuelni i danas. Prvenstveno je to vanjskotrgovinski suficit i pitanje kako povećati izvoz a smanjiti uvoz, što je univerzalni cilj savremenih ekonomskih politika. Zatim, tu je i ekonomski protekcionizam, koji je u određenoj mjeri prisutan u svim ekonomskim politikama savremenih država.

2.Politički sistem i ekonomski razvoj

Politički sistem podrazumijeva proces stvaranja i donošenja odluka kojima se rješavaju sukobi interesa među pojedinim grupama i istovremeno osigurava funkcioniranje i razvoj društvene zajednice. On različite institucije kao nosioce političke vlasti, te društvene snage koje stvaraju politiku i u čije ime pomenute institucije vladaju. Suština političkog sistema je borba političkih snaga da ovladaju ovim institucijama, prvenstveno organima vlasti.

Ekonomski ili tzv.svjesni determinizam. U pogledu odnosa između političkog i ekonomskog sistema, u osnovi se može govoriti o 2 dijametralno različita pristupa: tzv.ekonomski determinizam i tzv.politički (svjesni) determinizam.

Prema konceptu ekonomskog determinizma (historijskog materijalizma), proces privređivanja determinira i ostale procese i odnose i društvu, a time i proces razvoja društva u cjelini.

Prema pristupu političkog (svjesnog) determinizma, uticaj ekonomskog sistema na ukupni društveni razvoj je supsidijarnog značaja. U tom smislu se ističe da dominantan uticaj ima politički sistem i da praktično svjesno ostvarivanje promjena u društvu ničim nije limitirano.

Pomenuta 2 pristupa ipak su rezultat krajnosti. Neosporno je da ekonomski sistem ima višestruke uticaje na ustrojstvo političkog sistema, ali treba istaći da sistem vlasti i politike istovremeno ima i relativnu samostalnost. Time se potencira i povratni uticaj političkog sistema na sistem privređivanja, kao i međusobni rivalitet ekonomskog i političkog sistema u odnosu na opći društveni razvoj.

Politički režim i slobode. U domenu odnosa političkog sistema i ekonomskog razvoja, od posebnog značaja je priroda političkog režima i stepena garancije ljudskih prava i sloboda. Političke i socijalne vrijednosti demokratskog političkog sistema neposredno se transformiraju u ekonomske snage društva. Demokratski politički sistem svoju potvrđuje se upravo putem efikasnog ekonomskog i socijalnog razvoja. Pritom država ne samo da stvara ambijent za uspješno privređivanje, već osigurava i niz socijalnih zahtjeva, čime se amortiziraju negativne implikacije djelovanja tržišnih zakonitosti na društvo kao sistem. Socijalne vrijednosti imaju povratni uticaj na privredni razvoj u smislu da se javljaju kao proizvodne snage.

3. DINAMIKA I STRUKTURA PRIVREDNOG RAZVOJA

Privredni razvoj posmatra se kroz njegovu dinamiku, koja svoj izraz ima u porastu društvenog proizvoda i strukturu, koja predstavlja učešće pojedinih oblasti u stvaranju društvenog proizvoda. Naravno, između ova 2 vida privrednog razvoja postoji međusobna uslovljenost.

Dinamika i struktura razvoja privrede BiH (1946.-1990). Privredni razvoj BiH imao je skromnije razmjere u odnosu na razvoj SFRJ kao cjeline. U periodu 1956.-1982.godine prosječna godišnja stopa rasta društvenog proizvoda bila je 5,5%, što je bila najniža stopa rasta među svim republikama i pokrajinama i znatno manja od jugoslovenskog prosjeka (6,2%). Struktura privrede nije se bitnije mijenjala. Zadržan je njen karakter mnogostrukturalnosti, sa dominantnim učešćem energetskih, sirovinskih i bazičnih grana. Tako je u 1981.godini preko 50% ukupne industrijske proizvodnje otpadalo na crnu metalurgiju, ugalj i koks, elektroprivredu, metalnu i drvnu industriju.

U periodu 1953.-1980.godine prosječna godišnja stopa rasta zaposlenosti u BiH bila je ispod prosječne u SFRJ (4,1% u odnosu na 4,4%). Od sredine 80-ih godina privreda BiH bilježila je negativne prosječne stope rasta po svim sektorima. U periodu 1986.-1990.godine negativna prosječna stopa rasta društvenog proizvoda bila je 5,1%.

Prema svim pokazateljima, 80-ih godina BH privreda bila je u dubokoj krizi, pri čemu treba imati u vidu da je generisanje krize u značajnoj mjeri bilo rezultat amortiziranja krize ukupne jugoslovenske privrede na račun BiH.

4.Motiv privređivanja

Motiv obavljanja određene privredne aktivnosti je (naravno) dobit. Dobit kao osnovni motiv privređivanja može se razmatrati u 4 aspekta:

1. Sa stanovišta preduzeća dobit predstavlja izraz njegovog potvrđivanja kao robnog proizvođača. Ona je izraz konkurentske snage preduzeća i na bazi tržišne valorizacije njihove uspješnosti preduzeća su stalno pod presijom što efikasnijeg poslovanja. Ovo zahtijeva kapitalizaciju dijela dobiti radi proširenja proizvodne moći i jačanja konkurentnosti preduzeća.

2. Sa stanovišta pojedinca dobit je izvor kupovne moći, te dobit preduzeća predstavlja i motiv pojedinačnog aktiviteta (vlasnika, dioničara, poduzetnika, radnika itd). Dakle radi se o jedinstvenom interesu preduzeća kao cjeline i pojedinačnih aktivnosti u okviru preduzeća.

3. Sa stanovišta društvene zajednice dobit je izraz manifestacije poreske sposobnosti. Obzirom da veća dobit znači i veće učešće u finansiranju javne potrošnje, društvena zajednica je i sama zainteresirana za što veću dobit preduzeća. Ovdje je bitno da nivo oporezivanja dobiti ne dovede u pitanje motivaciju preduzeća i pojedinačne privredne aktivnosti. Sa stanovišta ukupnog ekonomskog razvoja društvene (državne) zajednice dobit je u funkciji uvećanja proizvodnih mogućnosti društvene zajednice putem uvećanja proizvodnih mogućnosti pojedinačnih privrednih subjekata. Dakle, dobit je u funkciji ukupnog ekonomskog razvoja

5. Berze

Berze predstavljaju stalno i organizirano tržište na kome se redovno trguje vrijednosnim papirima, novcem, robama i uslugama.

Vrste. U odnosu na predmet poslovanja berze mogu biti robne (produktne), efektne (berze vrijednosnih papira), novčane i devizne berze, te berze usluga (frahta).

Robne ili produktne berze predstavljaju organizirano tržište na kome se prodaju i kupuju robe standardnog kvaliteta. Uslov poslovanja je posjedovanje dokumenata o vlasništvu nad robom i pozivom na berzanske uzanse i standarde. To znači da prisustvo robe nije potrebno, jer se pouzdano znaju kvaliteti ove robe zahvaljujući standardima. Robne berze mogu biti opće, što znači da se posluje sa različitim vrstama roba, uključujući vrijednosne papire i devize (npr.Amsterdam, Roterdam, Rio de Janeiro, itd) i specijalizirane, na kojima se trguje samo jednom robom (npr.New York Cotton Exchange za pamuk).

Berze vrijednosnih papira su organizirana tržišta na kojima se trguje dugoročnijim vrijednosnim papirima čiji su prihodi promjenjivi (dionice, obveznice, opcije). Na ovim berzama susreću se emitenti i ulagači (kupci). U trgovinu vrijednosnim papirima obavezno su uključeni berzanski posrednici, a obavljaju se vremenski diferencirani poslovi (promptni i terminski).

Na osnovu koncentriranja ponude i tražnje na ovim berzama se ustanovljava dnevna tržišna vrijednost nekog vrijednosnog papira (može se razlikovati od nominalne). Na osnovu toga se utvrđuje vrijednost neke kompanije, odnosno dioničkog društva.

Berze strogo vode računa o prihvatanju papira za trgovanje. Prije izdavanja dozvole za trgovanje vrijednosnim papirima, vrši se provjera boniteta emitenta. Pored toga, berza izdaje prospekt za svaki vrijednosni papir u kome su podaci o emitentu, osnivački kapital, visina podijeljene dividende u zadnjih nekoliko godina, bilans u zadnjoj godini itd.

Kao glavni institucionalni oblik tzv.sekundarnog tržišta kapitala, berze omogućavaju koncentrisanje slobodnih novčanih sredstava i efikasnu alokaciju kapitala u funkciji efikasnog privrednog razvoja.

Berze deviza i novca specijalizirane su za trgovinu devizama i novcem, odnosno kratkoročnim plasmanima (blagajnički zapisi, certifikati i depoziti, bankovni akcepti itd). Krug učesnika na ovoj berzi sužen je na poslovne banke (ponekad i na centralne banke), odgovarajuće kompanije i penzione fondove. Više od 4/5 transakcija su transferi između poslovnih banaka. Više od 60% ukupnog prometa otpada na London, New York i Tokio.

Berza usluga (berza frahta) specijalizirana je za ponudu i tražnju posebnih usluga, npr.usluga prevoza (brodarske i avionske) i usluge osiguranja u prevozu i uskladištenju. Berzanska vrijednost ovih usluga je pouzdan pokazatelj osiguravajućim kompanijama za utvrđivanje visine rizika i premija osiguranja. Najpoznatije berze prevoznih usluga su Amsterdam, New York i Pariz, a berze osiguranja Amsterdam, London i Hamburg.

Organizaciono ustrojstvo. Po ovom kriteriju berze se dijele u odnosu na intenzitet učešća države u njihovo funkcionisanje. S tim u vezi berze se dijele na:

- službene berze – država osniva, upravlja odnosno kontrolira rad ovih berzi što je precizirano odgovarajućim propisima;

- javne berze – institucije javno-pravnog karaktera osnovane na osnovu zakona, sa javnim ovlaštenjima i pod nadzorom države. Karakteristične su za evropske zemlje.

- berze kao preduzeća, odnosno društva – pretpostavljaju privatnopravni karakter i stroge interne propise. Ove berze karakteristične su za angloameričko područje.

- berze kao tržišne institucije – za njih je karakterističan liberalniji režim i opća dostupnost svim zainteresiranim (npr.berza u Hong Kongu).

Izuzetno veliki značaj berzi u tokovima privređivanja pretpostavlja prisustvo države u okviru ekonomske politike i privrednog sistema. Ne dovodeći u pitanje prirodu ovih institucija, država u kreiranju i funkcionisanju istih učestvuje kako regulativno tako i operativno, putem utvrđivanja pravila funkcionisanja, ali i neposrednog učešća u transakcijama (kupoprodaja obveznica javnog zajma, deviza, dionica, kao i roba odnosno usluga).

U BiH, obzirom na Zakon o vrijednosnim papirima (Sl.novine FBiH br.39/98), berze imaju status javnih tržišta. Formiraju se kao dioničko društvo, obzirom da osnivanju prethodi odobrenje Komisije za vrijednosne papire.

6.Društvo sa ograničenom odgovornošću

DOO je društvo kod kojeg je osnovni kapital podijeljen na uloge (udjele), pri čemu članovi odgovaraju za obaveze društva do visine svojih uloga. Društvo kao pravno lice u pravnom prometu odgovara za obaveze cjelokupnom svojom imovinom, na isti način kao i DD.

Tipično za DOO je da imaju manji broj osnivača, a osnivanje je uvijek simultano. Srazmjerno visini uloga, odnosno učešću u osnovnom kapitalu, osnivačima pripadaju upravljačka i druga prava. Članovi društva imaju pravo preče kupovine udjela.

DOO se osniva ugovorom u pisanoj formi, koji sadrži firmu i sjedište, djelatnost društva, iznos osnovnog kapitala, broj članova, visinu udjela, prava i obaveze članova, upravljanje društvom, prestanak članstva u društvu, te rješavanje sporova. Ukoliko DOO osniva samo jedan osnivač, osnivački akt je odluka o osnivanju.

Prema Zakonu o privrednim društvima, minimalni osnovni kapital DOO sa više osnivača je10.000 KM, a minimalni pojedinačni udio 2.000 KM. Ako DOO ima samo jednog osnivača, minimalan iznos osnovnog kapitala je 2.000 KM.

Društvo donosi statut, koji pored odredaba iz ugovora o osnivanju, sadrži i konkretnije određenje upravljanja društvom, način utvrđivanja i podjele dobiti i pokrića gubitka, ulazak i izlazak iz društva, prestanak društva, kao i postupak izmjene i dopune statuta. Prema Zakonu o privrednim društvima obavezno je formiranje skupštine, koju čine svi članovi društva, kao i uprave društva sa uobičajenim poslovodnim i zastupničkim poslovima. Statutom se može utvrditi da društvo ima i nadzorni odbor.

8.INVESTICIJE

Rezultati privređivanja u okviru društvene zajednice agregatno se izražavaju u nacionalnom dohotku i društvenom proizvodu. Nacionalni dohodak izražava novostvorenu vrijednost, a društveni proizvod novostvorenu vrijednost i amortizaciju.

Investicije su oblik upotrebe nacionalnog dohotka na ime ulaganja sredstava za obnavljanje ili proširenje materijalne osnove privređivanja. Ostvaruju se posredstvom akumulacije, ali i korištenjem izvora koji nadilaze novostvorenu vrijednost. Moguće su investicije i bez akumulacije. U tom smislu, 2 najznačajnija izvora proširene reprodukcije su potpunije korištenje raspoloživih kapaciteta i sredstva amortizacije, u smislu korištenja ovih sredstava od momenta njihovog izdvajanja, pa do vremena kada se vrši zamjena osnovnih proizvodnih fondova.

1. POJAM I VRSTE INVESTICIJA

Investiciona potrošnja obuhvata dio nacionalnog dohotka koji se ne realizira u finalnoj potrošnji (ličnoj, zajedničkoj i javnoj), već se štedi, odnosno usmjerava na obnovu ili proširivanje materijalnih faktora proizvodnje.

1.1. Dvostruka uloga

Investicije imaju dvostruku ulogu: prva se odnosi na zadržavanje, a druga na proširenje proizvodne moći osnovnih privrednih subjekata, odnosno društvene zajednice. Dio investicione potrošnje kojom se zadržava postojeća proizvodna sposobnost, odnosno obnavlja vrijednost materijalnih faktora proizvodnje, naziva se obnovne investicije. Nakon podmirenja materijalnih troškova i obnovnih investicija, preostala veličina predstavlja ukupno raspoloživa sredstva koja se mogu usmjeriti u finalnu potrošnju ili u tzv.proširujuće investicije. Ovim investicijama osiguravaju se nova i efikasnija sredstva za rad kojima se proširuje materijalna osnova privređivanja i povećava proizvodna moć privrede.

1.2. Vrste

Zavisno od kriterija postoji više vrsta investicija. Tako se investicije mogu podijeliti:

- Prema odnosu između investicija i postojećih kapaciteta, na one kojima se osigurava prosta reprodukcija i one kojima se omogućava proširena reprodukcija (povećanje proizvodnih kapaciteta).

- Po vrsti djelatnosti, na privredne (povećanje proizvodnih kapaciteta) i neprivredne (obrazovanje, nauka, kultura, zdravstvo itd). Privrednim se proizvodna moć društvene zajednice povećava neposredno, a neprivrednim posredno.

- Po prirodi sredstava za rad, na investicije u osnovna sredstva (postrojenja, građevinski objekti itd) i u obrtna sredstva (povećanje zaliha, poluproizvoda, sirovina itd).

- Po agregatu iz kojeg se formiraju, na bruto i neto investicije. Bruto investicije obuhvataju ukupna ulaganja u sredstva za rad (za održavanje postojećih i nabavku novih). Odnos između bruto investicija i društvenog proizvoda naziva se stopom investiranja, odnosno intenzitet investicija. Neto investicije čine razliku između bruto investicija i amortizacije (obnovnih investicija), tj.ovim investicijama se proširuje materijalna osnova privređivanja. Neto investicije su pretpostavka ekonomskog razvoja.

9.. Inflacija

Pojam. Inflacija je oblik monetarne neravnoteže u kome je ponuda novca znatno veća od potražnje, što se neposredno manifestuje opadanjem kupovne moći (vrijednosti) novca i kontinuiranim porastom cijena.

U pojmovnom određenju inflacije, postoje 2 pristupa: Prema prvom, inflacija predstavlja svako povećanje novčanog opticaja, bez obzira da li to izaziva pomjeranje cijena i promjenu kupovne moći novca. Prema drugom pristupu, uz povećanje novčanog opticaja obavezno je i povećanje cijena, odnosno smanjenje vrijednosti novca (depresijacija).

Najraširenije je stanovište da se inflacija veže za porast novčane mase koji nije praćen adekvatnim porastom proizvodnje. Time dolazi do rasta cijena jer se povećana novčana masa reflektira na relativno isti ili manji obim ponude roba i usluga.

Novija gledišta u određenju inflacije odnose se na analizu agregata ponude i tražnje. S tim u vezi pod inflacijom se podrazumijeva stanje u kome efektivna novčana tražnja nadvladava ponudu roba i usluga, nezavisno kako se to odražava na opći nivo cijena.

Uzroci. Postoje različite teorije o uzrocima inflacije. Prva grupa teorija kao glavni uzročnik ističe povećanje efektivne novčane tražnje koje nije praćeno odgovarajućim rastom ponude. Povećanje novčane tražnje može biti po različitim osnovama: od emisije gotovog novca, preko ekspanzije kredita i nerealnog povećanja kupovne moći, pa do pretjerane budžetske potrošnje.

10.Vrste poreza

Prema načinu naplate, porezi mogu biti u novcu i naturi. Ova podjela ima više historijski značaj.

Po objektu oporezivanja, porezi se dijele na objektne i subjektne. Kod objektnih se svaki poreski izvor posebno oporezuje. Kod subjektnih poreza vrši se oporezivanje cjelokupne, tj.sintetizirane ekonomske snage građanina (subjekta).

Po načinu utvrđivanja poreske sposobnosti i ukupnim efektima poreza, porezi se dijele na neposredne i posredne. Neposredni porezi se temelje na poreskoj snazi koja se manifestuje u sticanju dohotka i posjedovanju imovine. Utvrđuju se na osnovu unaprijed poznatih činjenica i vode se u odgovarajućim evidencijama (katastar zemljišta, registar zgrade i druge poreske i poslovne knjige).

Glavni predstavnik neposrednih poreza je porez na dohodak fizičkih i pravnih lica. Dobre strane ovog poreza su stabilnost izvora prihoda i pravičnost u oporezivanju. Loše strane se odnose na neelastičnost u odnosu na kratkoročna konjunkturna kretanja, psihološki su teže prihvatljivi i iziskuju veće troškove utvrđivanja i naplate.

U neposredne poreze osim poreza na dohodak spadaju i porez na prihod od poljoprivrede, porez na zgrade, na imovinu, rentni porez, porez na prihode od nekretnina itd.

Posredni ili indirektni porezi zasnivaju se na poreskoj snazi koja se manifestuje u vidu potrošnje ili prenosa imovine. Njihovo utvrđivanje vrši se prema elementima koji nisu unaprijed poznati, te se poreska obaveza zasniva na tarifi za radnje i činjenice u ovom domenu.

Glavni predstavnik posrednih poreza je porez na promet proizvoda i usluga. Prednosti ove forme poreza su u izdašnosti i psihološkoj prihvatljivosti jer se iznos poreza uračuanava u cijenu tako da građani po pravilu i ne znaju koji dio cijene se odnosi na porez (zato se često naziva “oporezivanje pod anestezijom”). Nedostaci se odnose na regresivno dejstvo jer porez na promet relativno teže pogađa siromašnije u odnosu na bogatije slojeve stanovništva. U pogledu ekonomskih učinaka, porez na promet neposredno utiče na opći nivo cijena, jer ima “ugrađen” inflacioni pritisak.

U grupu posrednih poreza spadaju i carine, te akcize (porez na visokotarifne proizvode – benzin, cigarete, alkohol itd).

11.PLATNI BILANS

Platni bilans predstavlja sintetički i sistematski prikaz ekonomskih odnosa određene zemlje sa inostranstvom, na bazi ekonomskih transakcija koje rezidenti izvrše sa nerezidentima u toku jedne godine. Ovdje se pod rezidentima podrazumijevaju pravna lica čije je sjedište u zemlji i fizička lica sa prebivalištem u zemlji.

1.1. Struktura

Struktura platnog bilansa u osnovi obuhvata 2 vrste transakcija: 1. One kojima se formira i povećava kupovna moć zemlje u inostranstvu, odnosno osigurava priliv

(formira ponuda) deviza; 2. One kojima se umanjuje kupovna moć zemlje, odnosno vrši odliv deviza (tj.stvara potražnja deviza).

Sve transakcije u platnom bilansu mogu se podijeliti na 3 grupe: tekuće transakcije, kapitalne transakcije i transferi. Tekuće transakcije obuhvataju trgovinski bilans (uvoz i izvoz roba) i bilans usluga (turizam, transport, osiguranje i sl). Kapitalne transakcije se odnose na transfer kupovne moći između rezidenata i nerezidenata i predstavljaju pregled neto dugovanja i potraživanja zemlje prema inostranstvu. Transferi su transakcije koje nemaju protustavku, što znači da se radi o jednostranim prilivima i odlivima kao što su: pokloni, penzije, pomoći, reparacije itd.

1.2. Deficit i suficit

Deficit platnog bilansa znači da su dugovanja veća od potraživanja prema inostranstvu. U ovom slučaju se bilans monetarnih rezervi koriguje u tom smislu da se na bazi faktičkog kreditiranja deficita monetarne rezerve smanjuju.

Suficit platnog bilansa znači da su potraživanja veća u odnosu na obaveze (dugovanja) prema inostranstvu. U tom slučaju dolazi do porasta monetarnih rezervi.

Druga grupa teorija u glavne uzročnike inflacije ističe različite strukturalne neusklađenosti i promjene u tokovima reprodukcije. Time se smanjuje efikasnost u tokovima privređivanja i istovremeno otvara disproporcija između robnih i kupovnih fondova zbog neelastičnosti pojedinih vidova potrošnje.

Polazeći od navedenih grupa teorija, govori se o inflaciji tražnje, troškovnoj inflaciji i strukturalnoj inflaciji. Uvažavajući ove teorije, kao osnovni uzroci inflacije mogu se navesti: povećanje efektivne novčane tražnje;

- nesrazmjera u raspodjeli novostvorene vrijednosti (pretjerana potrošnja u odnosu na investicije);- smanjenje efikasnosti u privređivanju;- strukturalne neusklađenosti u privredi;- smanjenje proizvodnje i negativna stopa privrednog rasta;- poremećaji u vanjskotrgovinskoj razmjeni;- nestabilnost novčane jedinice itd.

Vrste. U odnosu na intenzitet, inflacije se mogu podijeliti na: latentne ili potencijalne, srednje ili umjerene i galopirajuće ili hiperinflacije.

Potencijalne (latentne) inflacije zapravo i nisu prave inflacije jer ne uzrokuju poremećaje u tokovima reprodukcije. Potencijalne inflacije odlikuje polagani rast novčane mase (godišnja stopa do 4%), neznatan rast cijena i dosta blaga depresijacija novca. Ovakve inflacije tipične su za najrazvijenije svjetske privrede. Politika latentne inflacije svjesno se vodi kako bi se stimulisalo ulaganje kapitala u investicije u odnosu na deponovanje novca u bankama.

Srednje (umjerene) inflacije karakteriše znatniji porast novčane mase (godišnja stopa 10-16%) i u odgovarajućoj srazmjeri rast cijena i depresijacija novca. Srednje inflacije kao element ekonomske politike koriste se u državama koje vode politiku tzv.napregnutog privrednog razvoja, što znači da se ubrzani privredni razvoj osjetno temelji na dodatnim izvorima akumulacije. Postoji potencijalna opasnost da srednja inflacija tokom vremena ne preraste u galopirajuću inflaciju, te je zbog toga neophodno ovaj inflacioni pritisak sanirati mjerama ekonomske politike i dimenzionirati potrošnju prema realnim mogućnostima privrede.

Galopirajuća ili hiperinflacija odlikuje se visokom stopom depresijacije novca i izrazitom rastom cijena. Po pravilu se ovdje radi o nekontroliranim inflacijama koje se obično završavaju krahom monetarnog sistema.

Po kriteriju društvene aktivnosti, inflacije se mogu podijeliti na sobodne ili neobuzdane i kontrolirane ili prigušene. Kod slobodne inflacije, država nema ni ekonomskih ni političkih pretpostavki za borbru protiv inflacije.

Kontrolirane inflacije pretpostavljaju društvenu aktivnost, odnosno antiinflacione mjere od strane države i drugih nosilaca ekonomsko-političkih odluka. Ovim mjerama prvenstveno se obuzdava efektivna tražnja smanjenjem emisije novca i tezauracijom, restriktivnom kreditnom politikom, eskontnom politikom itd. Pored toga, poduzimaju se mjere uravnoteženja nadnica i cijena osnovnih artikala, zamrzavanje cijena itd.

Posljedice inflacije. U oblasti privređivanja, zbog porasta općeg nivoa cijena, inflacija unosi nesigurne kalkulacije troškova, koji su polazna osnova za donošenje poslovnih odluka. Istovremeno, inflacija stalno stvara višak efektivne tražnje, tako da nema problema u realizaciji roba čime se slabi međusobna konkurencija domaćih preduzeća i na duži rok smanjuje efikasnost privređivanja u odnosu na međunarodne kriterije. Istovremeno, u vrijeme inflacije obezvređuje se amortizacioni fond, tako da su preduzeća prisiljena da posežu za zaduživanjem kako bi osigurala postojeću reproduktivnu sposobnost.

Po više osnova inflacija nepovoljno utiče i na platni bilans zemlje. Domaća roba postaje preskupa na međunarodnom tržištu, a istovremeno domaće cijene su znatno atraktivnije, čime se smanjuje izvoz. S druge strane, cijene inostranih roba su izuzetno privlačne tako da dolazi do nerealnog povećanja uvoza.

Osim toga, u vrijeme inflacije zbog devalvacije nacionalne valute dolazi do špekulacija sa devizama i potiskivanja domaćeg novca. Domaće cijene gube kontakt sa cijenama u inostranstvu i roba postaje izuzetno jeftina za kupce sa konvertibilnim valutama. Na taj način se vrši svojevrsna «nacionalna rasprodaja» navrijednijih dobara, uključujući i dobra kulturne baštine (npr.starine, umjetničke slike itd).