ekonomiczne i społeczne czynniki działalności rolniczych ... · 5 s. nowak, metodologia badań...
TRANSCRIPT
Wydział Inżynieryjno-Ekonomiczny
Małgorzata Matyja (Gajewska)
Ekonomiczne i społeczne czynniki działalności rolniczych spółdzielni
produkcyjnych w województwie opolskim
Autoreferat rozprawy doktorskiej
Promotor: prof. dr hab. inż. Barbara Olszewska
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Recenzenci: prof. dr hab. inż. dr h. c. Stanisław Urban
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
prof. dr hab. Danuta Mierzwa
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Wrocław 2012
2
Spis treści
1. Uzasadnienie wyboru tematu pracy…………………………………………………………. 3
2. Cele rozprawy i hipotezy badawcze…………………………………………………. 5
3. Zakres rozprawy i metody badawcze………………………………………………... 7
4. Struktura pracy………………………………………………………………………. 10
5. Wyniki badań………………………………………………………………………… 11
6. Podsumowanie i wnioski…………………………………………………………….. 24
3
1. Uzasadnienie wyboru tematu pracy
Dominującą formą własności w polskim rolnictwie są indywidualne gospodarstwa
rolne. Jednak oprócz samodzielnych gospodarstw rolników na rynku rolno-spożywczym
występują także prywatne spółki, gospodarstwa własności państwowej czy samorządowej
oraz gospodarstwa spółdzielcze. Zwłaszcza te ostatnie stanowią interesującą, lecz wciąż
niedocenianą w polskich warunkach formę prowadzenia działalności rolniczo-gospodarczej, z
którą wiążą się pewne korzyści zarówno dla samych rolników, społeczeństwa, jak i
gospodarki kraju.
Idea wspólnego działania w ramach produkcji rolniczej, zrodzona wiele lat temu,
doskonale wpisuje się także w obecną rzeczywistość gospodarczą. Spółdzielnie rolnicze
występują we wszystkich krajach, w których rolnictwo funkcjonuje w warunkach gospodarki
rynkowej, niezależnie od stopnia rozwoju danego kraju i jego lokalizacji. Doświadczenia
krajów zachodnioeuropejskich pokazują, że jedną z głównych zalet spółdzielni rolniczych jest
ich uprzywilejowana pozycja w łańcuchu żywnościowym1. Spółdzielnie umożliwiają
zwiększenie udziału producentów rolnych w całym systemie wartości, nie tylko na etapie
produkcji, ale również w ogniwach przetwórstwa i obrotu własnymi produktami. To z kolei
pozwala rolnikom uzyskiwać większą wartość dodaną – im bliżej końca łańcucha znajdują się
spółdzielnie, tym większa wartość dodana zostaje wśród członków spółdzielni. Wśród innych
mocnych stron spółdzielni rolniczych wyróżnia się także wzmacnianie pozycji
konkurencyjnej rolników, dysponowanie większą siłą przetargową w stosunku do dostawców
i nabywców, koncentrację produkcji, a także społeczną działalność na rzecz członków.
W Polsce szczególną funkcję w spółdzielczym gospodarowaniu w rolnictwie pełnią
rolnicze spółdzielnie produkcyjne (RSP). Ich koncepcja opiera się na współdziałaniu
drobnych, rozproszonych producentów rolnych w ramach silnej i przyjaznej organizacji o
ściśle określonych zasadach prowadzenia działalności. Siła spółdzielni rolniczych,
wynikająca właśnie z tego współdziałania, ma zapewnić członkom-rolnikom takie
ekonomiczne i społeczne profity, których nie są oni w stanie uzyskać, działając w pojedynkę.
Dane Krajowego Związku Rewizyjnego Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych
według stanu na dzień 31.12.2009 r. wykazują, że w Polsce zarejestrowanych było 1108 RSP,
1 Raport COGECA pt. „Agricultural Cooperatives in Europe. Main Issues and Trends”, s. 89 – 156, http://copa-
cogeca.eu, 04.03.2012. oraz J. F. Julia-Igual, E. Melia, Social Economy and the Cooperative Movement in
Europe: Input to a New Vision of Agriculture and Rural Development in the Europe of the 25, [w:] “CIRIEC”
2007, nr 6, s. 18.
4
z których 829 aktywnie prowadziło działalność2. Szacuje się, że spółdzielnie te skupiają ok.
40 tys. członków i gospodarują na powierzchni ok. 265 tys. ha użytków rolnych3. Są zatem
ważnym elementem zarówno życia gospodarczego, zwłaszcza w sektorze rolnictwa (choć nie
tylko, bowiem niektóre z nich prowadzą również działalność przemysłową i/lub usługową),
jak i społecznego, ponieważ realizują również funkcję zatrudnieniową, socjalno-bytową i
kulturalno-oświatową na rzecz swoich członków i lokalnej społeczności. Interesująca idea
oraz gospodarczo-społeczne znaczenie rolniczych spółdzielni produkcyjnych stały się
podstawowymi motywami, dla których autorka zaangażowała się w proces badania
działalności tych podmiotów.
Jedną z przesłanek, skłaniającą do podjęcia tematu dysertacji, był brak
wyczerpujących informacji odnośnie problemów rozwoju RSP w Polsce. Istniejące badania w
tym zakresie dotyczą zwykle spółdzielni rolniczych jako całości (a więc także spółdzielni
mleczarskich, ogrodniczo-pszczelarskich czy gminnych spółdzielni „Samopomoc Chłopska”),
nie odnoszą się konkretnie do rolniczych spółdzielni produkcyjnych, wyróżniających się z tej
grupy specyfiką funkcjonowania. Jedynie badania Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i
Gospodarki Żywnościowej obejmują grupę wyłącznie RSP, ale polegają na ich
rankingowaniu za pomocą odpowiednich wskaźników lub przeprowadzane są na próbie
liczącej ok. 50 jednostek (będącej częścią losowo dobranej próby 100 polskich RSP z 1980 r.)
w celu zobrazowania zmian, jakie zaszły w tych podmiotach w ostatnich latach4.
Ponadto nie prowadzi się badań w układzie regionalnym, a ze względu na duże
regionalne zróżnicowanie warunków przyrodniczych i pozaprzyrodniczych w kraju zasadne
jest przyjęcie w takiej właśnie formuły. Duża liczba RSP oraz ich popularność na
Opolszczyźnie, bogate tradycje rolnicze i spółdzielcze, sprzyjające warunki przyrodnicze oraz
zróżnicowanie poszczególnych RSP pod względem wielkości, kierunków działalności i
osiąganych wyników ekonomicznych i społecznych posłużyły jako argumenty dla wyboru
tego regionu Polski w procesie badania i analizowania działalności RSP.
Wreszcie, wybór tematu pracy podyktowany był także osobistymi zainteresowaniami i
doświadczeniami autorki oraz intencją do popularyzowania istoty spółdzielczości w
działalności rolniczej i nie tylko.
2 Niepublikowane dane Krajowego Związku Rewizyjnego Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych.
3 K. Stanisławski (red.), Rolnictwo w Polsce. Rolnicze spółdzielnie produkcyjne, Wyd. „Czarno-Biała”,
Bydgoszcz 2008, s. 8. 4 M. Adamski, Procesy dostosowawcze w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych. Raport nr 120, IERiGŻ,
Warszawa 2008, s. 8.
5
2. Cele rozprawy i hipotezy badawcze
Głównym celem pracy doktorskiej było zidentyfikowanie czynników o charakterze
ekonomicznym i społecznym mających zasadniczy wpływ na funkcjonowanie rolniczych
spółdzielni produkcyjnych w województwie opolskim oraz próba określenia na tej podstawie
kierunków rozwoju analizowanych podmiotów. Przystępując do badania ustalonych
czynników ograniczono, głównie ze względów praktycznych, liczbę badanych zjawisk i
przyjęto zarazem tzw. pozytywne założenie5, że przynajmniej jedno z tych zjawisk będzie
poszukiwanym czynnikiem. Jak pisze S. Nowak, takie postępowanie badawcze, polegające na
ograniczaniu i przyjmowaniu założeń, jest „nie do uniknięcia”. Cel główny pracy opierał się
zatem na pozytywnym założeniu o istnieniu danego zjawiska.
Celowi głównemu towarzyszyły następujące cele szczegółowe:
1) charakterystyka uwarunkowań historycznych, organizacyjno-prawnych,
konkurencyjnych, międzynarodowych i regionalnych wpływających na sytuację
rolniczych spółdzielni produkcyjnych w województwie opolskim;
2) określenie potencjału gospodarczego rolniczych spółdzielni produkcyjnych w
województwie opolskim w przekroju posiadanych zasobów;
3) ocena społecznego wymiaru działalności rolniczych spółdzielni produkcyjnych w
województwie opolskim, w tym realizacji funkcji zatrudnieniowej, socjalno-bytowej i
kulturalno-oświatowej na rzecz członków oraz lokalnej społeczności;
4) zdiagnozowanie kultury organizacyjnej określającej charakter i specyfikę rolniczych
spółdzielni produkcyjnych w województwie opolskim;
5) ustalenie sposobu i sprawności zarządzania w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych w
województwie opolskim.
Realizacja procesu poznawczego doprowadziła do postawienia następującej hipotezy
głównej: działalność rolniczych spółdzielni produkcyjnych w województwie opolskim
determinują głównie czynniki wewnętrzne dotyczące posiadanego potencjału gospodarczego
i zasobów ludzkich, które przesądzają o perspektywach i kierunkach rozwoju tych
podmiotów.
Za miary działalności RSP przyjęto następujące mierniki:
dochód ogólny, który określa sytuację poszczególnych RSP jako przedsiębiorstw;
5 S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1970, s. 243 – 244.
6
dochód jednostkowy, który określa zdolność RSP do generowania indywidualnych
profitów finansowych, przysługujących członkom w zamian za ich pracę;
wskaźnik działalności gospodarczej, który określa aktywność RSP w zakresie inicjatyw
o charakterze społecznym na rzecz członków i ich środowiska lokalnego.
W zawiązku z tym przyjęto także następujące hipotezy robocze:
1) czynniki wewnętrzne, takie jak: wielkość majątku, rodzaj prowadzonej działalności,
liczba członków oraz charakter kultury organizacyjnej posiadają zasadniczy wpływ na
poziom dochodu ogólnego osiąganego w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych w
województwie opolskim;
2) czynniki wewnętrzne, takie jak: wielkość majątku, rodzaj prowadzonej działalności,
liczba członków oraz charakter kultury organizacyjnej posiadają zasadniczy wpływ na
poziom dochodu jednostkowego osiąganego w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych
w województwie opolskim;
3) czynniki wewnętrzne, takie jak: wielkość majątku, rodzaj prowadzonej działalności,
liczba członków oraz charakter kultury organizacyjnej posiadają zasadniczy wpływ na
poziom wskaźnika działalności społecznej osiąganego w rolniczych spółdzielniach
produkcyjnych w województwie opolskim;
4) wykorzystanie czynników zewnętrznych, takich jak: pozyskiwanie dotacji unijnych lub
przynależność do grup producentów rolnych nie wpływa w zasadniczy sposób na poziom
dochodu ogólnego, dochodu jednostkowego oraz wskaźnika działalności społecznej
osiąganego w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych w województwie opolskim.
Wielkość majątku poszczególnych RSP określają trzy zmienne: przeciętna roczna
wartość aktywów netto, powierzchnia użytków rolnych wyrażona w ha fizycznych oraz
stopień finansowania majątku kapitałem obcym (poziom zadłużenia). Kryterium rodzaju
prowadzonej działalności dzieli RSP na spółdzielnie zajmujące lub niezajmujące się oprócz
uprawy roślin także chowem i hodowlą zwierząt. Liczba członków obejmuje przeciętną
roczną liczbę osób wpisanych do rejestru członków spółdzielni oraz sytuację RSP w zakresie
utrzymywania nadwyżek zatrudnienia. Charakter kultury organizacyjnej określają następujące
kryteria: horyzont czasowy (długo- i krótkookresowa), stopień identyfikacji grupowej
(kolektywna, indywidualna), obowiązujący system wartości (uporządkowana, chaotyczna),
stopień zaangażowania członków w wykonywaną pracę, stopień zaangażowania członków w
rozwój spółdzielni oraz posiadanie wyraźnie sformułowanej i zakomunikowanej misji i
strategii. Natomiast zmienna wykazująca pozyskanie przez RSP dotacji unijnych lub ich
przynależność do grup producentów rolnych ma charakter dychotomiczny.
7
3. Zakres rozprawy i metody badawcze
Dla przyjętych celów i hipotez badawczych wyznaczono następujące zakresy badań:
zakres podmiotowy badań – rolnicze spółdzielnie produkcyjne województwa
opolskiego aktywnie prowadzące działalność gospodarczą;
zakres przedmiotowy badań – charakterystyka uwarunkowań funkcjonowania
rolniczych spółdzielni produkcyjnych:
zewnętrznych, w tym czynników o charakterze ekonomicznym, społecznym,
prawnym, politycznym i rynkowym;
wewnętrznych, w tym analiza i ocena kierunków działalności, posiadanych zasobów
(rzeczowych, ludzkich, finansowych) oraz sprawności zarządzania;
zakres czasowy badań:
w odniesieniu do danych statystycznych i gospodarczych – lata 2004 – 2009. Jest to
okres ukazujący istotny wpływ wejścia Polski do Unii Europejskiej na działalność
rolniczych spółdzielni produkcyjnych;
w odniesieniu do badań empirycznych – lata 2010 – 2011.
zakres przestrzenny badań – województwo opolskie.
Dla zrealizowania wyznaczonych celów badań i zweryfikowania postawionych
hipotez zastosowane zostały następujące metody badawcze:
metoda analizy i krytyki piśmiennictwa, zwłaszcza w pierwszym etapie postępowania
badawczego, a także metody wnioskowania logicznego (rozumowania, wnioskowania,
indukcji, dedukcji, syntezy i analizy) w celu wyodrębnienia wewnętrznych i
zewnętrznych uwarunkowań działalności rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz
wskazania kierunków rozwoju tych podmiotów;
metody komparatywne do porównania modeli organizacyjnych spółdzielni rolniczych
występujących w Europie i prognozowania możliwości ich zastosowania w warunkach
polskich na przykładzie województwa opolskiego;
metoda analizy stakeholders do wyróżnienia podmiotów z otoczenia rolniczych
spółdzielni produkcyjnych, które w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają na ich
działalność;
metoda pięciu sił Portera do badania otoczenia konkurencyjnego rolniczych spółdzielni
produkcyjnych;
8
metoda badań ankietowych z użyciem kwestionariusza ankiety w przeprowadzeniu
sondażu diagnostycznego na próbie rolniczych spółdzielni produkcyjnych;
metody statystyki opisowej, tj. analiza struktury, zależności i dynamiki w oparciu o
dane pierwotne i wtórne do weryfikacji prawdziwości hipotez;
metoda case study – metoda studium przypadku wybranych rolniczych spółdzielni
produkcyjnych do wszechstronnego ich opisu i zwrócenia uwagi na dodatkowe czynniki
posiadające istotny wpływ na ich działalność. W celu jak najdokładniejszej diagnozy w
ramach zaprezentowanego studium przypadku wykorzystano następujące metody
badawcze:
metody sondażu diagnostycznego (wywiadu swobodnego pogłębionego i analizy
dokumentów) oraz obserwacji uczestniczącej do zgromadzenia wiedzy o atrybutach,
dynamice i kierunkach rozwoju określonych zjawisk w analizowanych podmiotach;
metoda analizy wskaźnikowej do określenia sytuacji ekonomiczno finansowej
analizowanych podmiotów;
nieparametryczna metoda DEA (metoda obwiedni danych) do pomiaru efektywności
technicznej analizowanych podmiotów;
metoda punktowa do oceny sprawności zarządzania;
kwestionariusz OCAI Camerona i Quinna oraz częściowo metoda J. M. Kobi – H.
Wuthricha do diagnozowania kultury organizacyjnej analizowanych podmiotów;
metody tabelaryczno-opisowe, wykresy i diagramy w celu opracowania,
porządkowania, segregacji i prezentacji danych.
Badania empiryczne na próbie opolskich rolniczych spółdzielni produkcyjnych były
prowadzone trzyetapowo. W pierwszym etapie badań skupiono się na analizie rodzimej i
obcojęzycznej literatury dotyczącej tematu pracy doktorskiej. Drugi etap obejmował tzw.
badania ilościowe, podczas których do wszystkich spółdzielni aktywnie prowadzących
działalność na terenie województwa opolskiego skierowano samodzielnie opracowany
kwestionariusz ankiety. Zwrot ankiet uzyskano z 33 jednostek badania, co stanowiło 31,4%
populacji generalnej.
Podejmując badania rozważano problem reprezentatywności wyników, której
możliwość sprawdzenia zależy od znajomości rozkładów zmiennych w populacji generalnej.
Niestety, wszelkie instytucje zajmujące się zbieraniem danych i związane ze środowiskiem
spółdzielni rolniczych (m.in. KZRRSP, KRS, GUS, IERiGŻ), nie posiadają wystarczających
informacji w tym zakresie. Przy wyznaczaniu minimalnej wielkości próby posłużono się więc
9
danymi zebranymi przy opisie 35 opolskich RSP w powszechnie dostępnej publikacji6.
Uznano, że w świetle przyjętego celu i hipotez pracy cechą odpowiednią dla określenia próby
reprezentatywnej w przypadku spółdzielni rolniczych jest powierzchnia użytków rolnych
pozostająca w ich dyspozycji. Założono również, że badana cecha w populacji generalnej ma
rozkład zbliżony do normalnego. W związku z zastosowanymi metodami statystycznej
analizy danych stwierdzono, że parametrem, ze względu na który należy ustalić potrzebną
liczebność próby jest średnia. Minimalną wielkość próby obliczono z następującego wzoru7:
22
2
ˆ1
su
Nd
Nn
gdzie: n – minimalna liczebność próby reprezentatywnej, N – liczebność populacji
generalnej, d – maksymalny błąd szacunku średniej (połowa przedziału ufności), u –
wartość odczytana z tablicy rozkładu N(0,1) dla przyjmowanego współczynnika ufności 1 –
(przy czym przyjęto, że = 0,05), s – odchylenie standardowe z próby użytej do ustalenia
próby reprezentatywnej
Obliczona w ten sposób minimalna wielkość próby reprezentatywnej wyniosła n = 33
jednostki niezbędne do przeprowadzenia badania, przy czym stanowiący połowę przedziału
ufności maksymalny błąd szacunku średniej to d = 20% średniej z próby użytej do ustalenia
próby reprezentatywnej.
W części sprawozdawczej pracy przedstawiono wyniki badań uzyskanych z grupy 33
opolskich RSP, co w świetle wyliczonej wielkości próby stanowi podstawę do uznania tych
wyników za reprezentatywne w skali województwa opolskiego. W części analitycznej
natomiast, zwłaszcza dotyczącej statystycznego testowania hipotez, ze względu na
niekompletność lub niespójność danych próba została zmniejszona do 28 spółdzielni. Wyniki
analizy można uznać za reprezentatywne przy zwiększeniu o 2% maksymalnego błędu
szacunku średniej.
Trzeci etap badań empirycznych polegał na tzw. badaniach jakościowych z
wykorzystaniem metody studium przypadku. Przeprowadzono je na próbie dobranej celowo
liczącej pięć rolniczych spółdzielni produkcyjnych z województwa opolskiego. Przy doborze
próby uwzględniono następujące dwa kryteria główne:
6 Stanisławski K. (red.), op.cit., s. 68 – 97.
7 Greń J., Statystyka matematyczna. Modele i zadania, PWN, Warszawa 1984, s. 46, 239 – 240.
10
kierunek działalności rolniczej (produkcja roślinna, produkcja mieszana)8;
wielkość spółdzielni mierzona liczbą członków (powyżej i poniżej średniej).
Spośród wyselekcjonowanych w ten sposób spółdzielni do badań wybrano grupę, w
której znalazł się przynajmniej jeden reprezentant każdej ze stref województwa opolskiego.
Kryteria doboru próby określono więc tak, aby badana grupa RSP była zróżnicowana,
podobnie jak zróżnicowana jest populacja generalna opolskich spółdzielni.
4. Struktura pracy
Rozprawa składa się z pięciu rozdziałów. Ponieważ wszelka działalność gospodarcza
w obecnych czasach podlega w węższym lub mniejszym zakresie wpływom
międzynarodowym, pierwszy rozdział pracy poświęcono funkcjonowaniu spółdzielni
rolniczych z tej perspektywy. Wyjaśniono w nim, na czym opiera się istota spółdzielczości w
działalności rolniczej poprzez zdefiniowanie pojęcia „spółdzielni”, omówienie
międzynarodowych zasad spółdzielczych oraz opis koncepcji spółdzielni rolniczych. W
dalszej części scharakteryzowano stan ilościowy, mocne i słabe strony oraz modele
organizacyjne spółdzielni rolniczych w wybranych krajach zjednoczonej Europy jako punkt
odniesienia w porównaniach z działalnością polskiej spółdzielczości rolniczej. Rozpatrywano
również konsekwencje integracji europejskiej w zakresie wpływu na spółdzielnie działające w
obszarze rolnictwa.
Drugi rozdział zawiera omówienie uwarunkowań funkcjonowania rolniczych
spółdzielni produkcyjnych z perspektywy kraju i regionu. Przedstawiono w nim historię
tworzenia i rozwoju RSP począwszy od czasów początków spółdzielczości aż do lat
współczesnych. Zaprezentowano także ramy prawne obowiązujące polskie RSP w zakresie
ich istoty, przedmiotu działania, praw i obowiązków członków, organizacji oraz gospodarki
finansowej. Wykazano również, że RSP, choć są instytucjami dość autonomicznymi, zajmują
określone miejsce w większej, bogatej strukturze spółdzielczości polskiej, której istnienie ma
swoje organizacyjne uzasadnienie. Ostatnią część drugiego rozdziału poświęcono zwięzłemu
opisowi województwa opolskiego jako terenu o specyficznych warunkach przyrodniczych,
społeczno-demograficznych i gospodarczych dla działalności rolniczej.
Trzeci rozdział pracy ma charakter analityczno-sprawozdawczy. Rozpoczyna go
charakterystyka zebranego materiału badawczego w sensie norm statystyki, a następnie ma 8 Pierwotne założenia obejmowały dodatkowo RSP zajmujące się głównie produkcją zwierzęcą, lecz w praktyce
nie odnaleziono spółdzielni, która spełniałaby to kryterium. W zamian, do badań dołączono jedną RSP, w której
produkcja zwierzęca stanowi istotną część działalności.
11
miejsce prezentacja wyników badań ilościowych. W rozdziale tym rozpatrzono
funkcjonowanie badanych RSP w przekroju posiadanych zasobów. Omówiono także zakres
ich działalności gospodarczej i społecznej. Ponadto dokonano w nim analizy otoczenia
bliższego zbiorowości RSP przy wykorzystaniu stosownych metod.
W rozdziale czwartym zaprezentowano studia przypadków na przykładzie wybranych
pięciu opolskich RSP. Obok zwięzłego omówienia historii oraz podstawowych czynników
produkcji uwagę skupiono na analizie procesów zarządzania oraz kultury organizacyjnej w
tych spółdzielniach. Końcowa część rozdziału zawiera analizę i ocenę efektywności
ekonomicznej, technicznej i społecznej rozpatrywanych przypadków.
Ostatni rozdział pracy ma charakter analityczno-podsumowujący. Zawarto w nim
podsumowanie dotychczas prowadzonych rozważań w celu wyodrębnienia najważniejszych
ekonomicznych i społecznych czynników o potencjalnym wpływie na sytuację RSP na
Opolszczyźnie. Było to podstawą do opracowania zestawienia uwarunkowań działalności
badanych spółdzielni. Uwarunkowania te podzielono na wewnętrzne i zewnętrzne oraz na
pozytywne i negatywne. W dalszej części rozdziału, przy wykorzystaniu statystycznych
metod analizy danych, określono siłę, a w niektórych przypadkach także kierunek
rzeczywistego wpływu wybranych czynników na działalność opolskich RSP. Rozdział piąty
zakończono propozycją przyszłościowych wariantów funkcjonowania RSP uwzględniających
konkretne zalecenia do stosowania.
5. Wyniki badań
Rolnicze spółdzielnie produkcyjne w województwie opolskim to przedsiębiorstwa z
kilkudziesięcioletnią historią prowadzenia działalności gospodarczej, a właściwie rolniczej.
Zdecydowana większość z nich, bo aż 82%, swoje początki datuje na lata 1957 – 1980, czyli
na etap największego rozwoju spółdzielczości rolniczej w Polsce. 12% ankietowanych
funkcjonuje od czasu reformy gospodarczej (1981 – 1989), a 6% „pamięta” jeszcze
przymusową kolektywizację rolnictwa z lat 1949 – 1956. Warto zauważyć, iż w badanej
grupie nie znalazła się ani jedna spółdzielnia, która zostałaby utworzona w nowym ustroju
politycznym Polski.
Działalność gospodarcza RSP obejmuje gównie produkcję roślinną i zwierzęcą oraz
nierzadko także działalność pozarolniczą. Kierunek oraz wielkość produkcji zmieniają się
corocznie w zależności od decyzji podejmowanych na podstawie bieżącej analizy rynku,
12
wielkości posiadanych zasobów oraz od uwarunkowań o charakterze przyrodniczym.
Struktura działalności badanych spółdzielni przedstawiona została na rys. 1.
Rys. 1. Struktura działalności badanych RSP (% wskazań)
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Przeprowadzone badania wykazały, że wszystkie spółdzielnie zajmują się produkcją
roślinną (głównie uprawą zbóż, rzepaku buraków cukrowych). Nieco więcej niż połowa z
nich (52%) prowadzi chów i hodowlę zwierząt (trzody chlewnej, bydła, drobiu i ryb). Co
ciekawe, ponad ¾ ankietowanych trudni się także działalnością pozarolniczą, rozumianą jako
wykonywanie działań innych niż uprawa roślin i produkcja zwierzęca sensu stricte (np. usługi
warsztatowe i produkcja pasz na własny użytek czy usługi rolnicze i transportowe na rzecz
okolicznych mieszkańców). Większość respondentów (91%) zadeklarowała, że w jej
działalności dominującą rolę odgrywa produkcja roślinna. Oznacza to, że spółdzielnie
nastawiają się na czerpanie korzyści głównie z tego działu produkcji. Przeciętna wielkość
obszaru RSP to 572 ha, przy czym największa spółdzielnia dysponuje areałem 3,5 tys. ha, a
najmniejsza – 98 ha. Wielkość odchylenia standardowego dla użytków rolnych jest
porównywalna do średniej arytmetycznej i wynosi 562 ha, co wskazuje na silne
zróżnicowanie spółdzielni pod względem wielkości posiadanego areału.
Dla uzyskania dodatkowych korzyści część spółdzielni z własnej inicjatywy włącza
się w tworzenie grup producentów rolnych (GPR). Na rys. 2. zaprezentowano dane dotyczące
dotychczasowej przynależność RSP do GPR. Wynika z nich, że ok. 60% spółdzielni nie
przystąpiło jak dotąd do żadnego zespołu producenckiego. Jednocześnie 48,5% nie zamierza
w najbliższych latach w ogóle włączać się w taką działalność, przy czym tylko ok. 1/3 z nich
stanowią spółdzielnie już będące członkami jakiegoś zespołu. Wnioskować zatem można, iż
większość RSP zrzeszonych w GPR ma pozytywne doświadczenia związane z działalnością
w ramach grupy i dlatego planuje kontynuować taką współpracę. Dodatkowo zaznaczyć
należy, że prawie połowa z nich uczestniczy w przynajmniej dwóch grupach producenckich.
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
prod. roślinna prod. zwierzęca dział.
pozarolnicza
nie można
określić
brak odp.
Wykonywana działalność Przeważająca działalność
13
Rys. 2. Przynależność badanych RSP do GRP (% wskazań)
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Opolskie RSP są spółdzielniami o pokaźnym potencjale gospodarczym. Przeciętnie
wykorzystują aktywa warte ok. 5 – 5,3 mln zł, przy czym największa z nich może poszczycić
się majątkiem rzędu 24 mln zł, a najmniejsza – ponad 1 mln zł. Tak duże rozbieżności
świadczą o silnym zróżnicowaniu badanej grupy pod względem wielkości majątku, czego
potwierdzeniem są zresztą wysokie wartości współczynnika zmienności. Największą część
(prawie 1/3) w strukturze aktywów badanych RSP stanowią grunty. W strukturze pasywów
natomiast największą część (77,3%) pokrywa kapitał własny. Łączne zobowiązania długo- i
krótkoterminowe stanowią 17,6% pasywów, a ich udział rokrocznie się zmniejsza. W
analizowanym okresie RSP stosowały zachowawczą, ale i bezpieczną strategię finansowania
swojego majątku. Aktywa trwałe były w pełni pokrywane z kapitału własnego, co skutkowało
występowaniem dodatniego kapitału obrotowego i poprawą płynności finansowej.
W badanym okresie w spółdzielniach pracowało przeciętnie 18 osób, w tym 17
należało do grona członków. Największa pod względem liczby członków spółdzielnia
kontrolowana była przez 65 spółdzielców, a w najmniejszej rządy sprawowało 5 osób.
Kobiety stanowiły ok. 22,2% ogólnej liczby pracujących. Odsetek zatrudnionych młodych
pracowników natomiast był znikomy i wynosił ok. 5,5%. W spółdzielniach obserwuje się
także przerost zatrudnienia. Respondenci najczęściej wykazują dysponowanie mniejszą
niezbędną liczbą etatów dla zapewnienia działania w obecnej formie niż faktyczną liczbą
etatów przydzielonych. Nadwyżka pracy stanowi aż 22,2% ogólnej liczby członków.
Przerost zatrudnienia wiąże się z problemami nie tylko natury ekonomicznej, ale i
społecznej (m. in. konflikty interpersonalne, przerzucanie odpowiedzialności). Respondenci
określili kulturę organizacyjną w swoich spółdzielniach w większości jako konserwatywną,
zadaniową, niskokontekstową, o krótkim horyzoncie czasowym (tabela 1.).
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
nie tak, dla produktu:
ziarna zbóż
tak, dla produktu:
nasiona roślin
oleistych
tak, dla produktu:
świnie żywe
inne
Należy Zamierza przystąpić
14
Tabela 1. Charakterystyka kultury organizacyjnej badanych RSP w opinii respondentów
Kryterium
podziału
Typ kultury
organizacyjnej Szczegółowe cechy kultury organizacyjnej
Ocena
respondentów
(% odpowiedzi)*
Rodzaj
zagadnień, na
których
koncentruje się
przedsiębiorstwo
zadaniowa
koncentrowanie się na produkcji, kontroli
jakości, kosztach, technologii, technice,
nacisk na egzekwowanie realizacji
wyznaczonych zadań
75,8
społeczna
ukierunkowanie „na ludzi”, zainteresowanie
potrzebami i oczekiwaniami pracowników,
dbałość o rozwój komunikacji między
ludzkiej, okazywanie pracownikowi
poparcia i pomocy
12,1
Horyzont czasu
o krótkim horyzoncie
czasu
nacisk na działalność bieżącą, operatywną,
poszukiwanie szybkich efektów 57,6
o długim horyzoncie czasu
skierowanie uwagi na działalność
strategiczną, podejmowanie długofalowych
przedsięwzięć
33,3
Stopień
akceptacji stanu
obecnego
konserwatywna
akceptacja stanu obecnego, przywiązanie
kierownictwa do podejmowania
sprawdzonych działań, nacisk na stabilność 93,9
przedsiębiorcza
nastawienie na działanie i zmianę, aktywne
poszukiwanie nowych możliwości,
podejmowanie śmiałych decyzji
6,1
Sposób
komunikowania
się
wysokokontekstowa
dominacja aluzji, podtekstów, symboli i
wszelkiego typu przekazów pośrednich,
duża rola intuicji w procesie komunikowania
6,1
niskokontekstowa przekaz bogaty w informację, argumenty,
dane o znaczeniu dosłownym 81,8
* różnica między sumą podanych wartości procentowych a 100% w poszczególnych typach kultury
organizacyjnej wynika z braku jednoznacznej odpowiedzi
Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Gableta (red.), Potencjał pracy przedsiębiorstwa, Wyd. AE,
Wrocław 2006, s. 169 – 170 oraz wyników badań.
W kontekście osobliwej kultury organizacyjnej RSP i wśród członków o przeciętnym
zainteresowaniu pracą i rozwojem spółdzielni (co również wynika z badań) niełatwe do
spełnienia zadanie mają kadry menedżerskie. Ich charakterystyka zwraca uwagę na fakt, że
stanowią je starsi wiekiem przedstawiciele płci męskiej. Tylko 6,1% ankietowanych
spółdzielni zarządzanych jest w głównej mierze przez kobiety. Dla większości osób
pełniących zarządcze funkcje w RSP (57,6%) poziom wykształcenia nie przekracza
średniego, choć w 33,3% spółdzielni większość menedżerów ukończyła studia wyższe.
Zdecydowana większość kierowników RSP (90,9%) posiada kierunkowe wykształcenie
rolnicze. Bez wątpienia stwierdzić można, że kadra kierownicza RSP jest starsza wiekiem – w
84,8% spółdzielni większość menedżerów ukończyła 50 rok życia, a w 9,1% kierownicy
generalnie znajdują się w przedziale wiekowym 40 – 49 lat. Staż pracy w spółdzielniach też
jest długi. Struktura wiekowa menedżerów RSP nasuwa więc pytania o faktyczne priorytety w
zarządzaniu spółdzielniami
15
Badania przeprowadzone metodą case study wykazały, że w badanych spółdzielniach
procesy zarządzania, rozumiane jako realizowanie funkcji: planowania, organizowania,
motywowania i kontrolowania, odbiegają od przedsiębiorczych standardów. Zwłaszcza
dotyczy to braku opracowywania planów – misji, strategii, celów, od którego tak naprawdę
wszystko powinno się zaczynać. Wydawać by się mogło, że choć spółdzielnie funkcjonują w
określonym porządku (organizacyjnym, finansowym itp.), spółdzielcy w zasadzie nie za
bardzo wiedzą jak i po co funkcjonować. Rozwój działalności to pojęcie zajmujące dalsze
miejsce na liście priorytetów spółdzielni. Liczy się więc ewentualne trwanie, czyli
zapewnianie dochodu i miejsca pracy, względnie likwidacja, czyli podział majątku.
Studia pięciu przypadków opolskich RSP ujawniły jeszcze jeden ważny czynnik
wpływający na ich działalność. Jest nim mianowicie osoba prezesa zarządu, a przede
wszystkim jego cechy osobowościowe i sposób zarządzania. Spółdzielcy twierdzili, że jeśli
spółdzielnia posiada charyzmatycznego szefa, umiejącego wykorzystywać środki perswazji i
rozwiązywać konflikty międzyludzkie, to jest w stanie odnosić sukcesy. Natomiast jeśli
prezes spółdzielni nie wykaże się tymi niebagatelnymi cechami, wówczas spółdzielcy
zaczynają „rządzić się sami”, czyli nadużywać zasady demokratycznego zarządzania. W
wyniku tego powstają problemy uniemożliwiające prawidłowe funkcjonowanie spółdzielni.
Spółdzielnie, w tym rolnicze spółdzielnie produkcyjne, w odróżnieniu od innych form
prowadzenia biznesu nie tylko posługują się swoimi zasobami ludzkimi w zarządzaniu oraz
wytwarzaniu dóbr i usług, ale także, a właściwie przede wszystkim funkcjonują po to, aby
jednocześnie zapewniać tym zasobom maksimum korzyści ekonomicznych i społecznych.
Dlatego też RSP, oprócz działalności gospodarczej mają prawo podejmowania działalności
socjalno-bytowej oraz kulturalno-oświatowej na rzecz swoich członków i ich środowiska
lokalnego.
Współcześnie jednak tylko niewielka część spółdzielni oferuje pomoc o charakterze
społecznym dla swoich członków. Na znaczeniu szczególnie straciła integracyjna działalność
kulturalno-oświatowa, polegająca niegdyś na współtworzeniu infrastruktury kulturalnej (m.
in. świetlic, klubów, domów kultury, bibliotek) oraz organizowaniu rozrywki (wystawy,
pokazy, odczyty, pogadanki, zabawy taneczne, amatorski ruch artystyczny, wyjazdy do teatru
itp.), a następnie na objęciu nad nimi mecenatu. Dziś RSP nie angażują się w tego typu
aktywność. 66,7% ankietowanych przyznało, że nie posiada już w ogóle bazy socjalno-
kulturalnej. Pozostała część dysponuje utrzymywaną w dobrym stanie świetlicą czy stołówką,
z której sami spółdzielcy korzystają w miarę własnych potrzeb. Pozostałe formy działalności
społecznej również nie są tak rozwinięte, jak przed laty.
16
Tylko niewielka część spółdzielni (15,1%) udziela pomocy mieszkaniowej głównie w
postaci nieoprocentowanych pożyczek na cele mieszkaniowo-bytowe, remontów mieszkań
lub obniżonych czynszów najmu mieszkań. Pomoc rolnicza, którą oferuje 65%
ankietowanych, obejmuje zaopatrywanie w produkty rolne, pomoc w gospodarstwie
przyzagrodowym oraz wspólny zbyt produktów rolnych. Działalność socjalna natomiast
polega na oferowaniu spółdzielcom tzw. bonusów okolicznościowych (np. bony na święta,
paczki na Mikołaja), organizowaniu i finansowaniu wczasów, wycieczek czy kolonii dla
dzieci członków spółdzielni, finansowaniu opieki medycznej i polis ubezpieczeniowych oraz
udzielaniu dodatkowych świadczeń urlopowych. Należy przyznać, że funkcja socjalna RSP
jest najlepiej rozwinięta wśród pozostałych funkcji społecznych względem spółdzielców,
bowiem świadczy ją aż 86% respondentów.
RSP wciąż podejmują również szereg działań mających na celu pomoc o charakterze
społecznym dla swojego środowiska lokalnego (rys. 3.). Zdecydowana większość (94%)
angażuje się w lokalne inicjatywy społeczne (np. dożynki wiejskie, festyny, zbiórki żywności,
działalność charytatywna), choć tylko 18% deklaruje, że zawsze jest wysoce zaangażowana
w takie inicjatywy, a 21% przyznaje się do znikomego wyrażania swojego zainteresowania.
W istotnym zakresie RSP udzielają finansowego i pozafinansowego wsparcia instytucjom
wiejskim, takim jak szkoły, kluby sportowe czy koła gospodyń wiejskich. Starają się także
pomagać w budowie i utrzymaniu infrastruktury wiejskiej (drogi, boiska itp.) oraz
aktywizować społeczność lokalną poprzez udostępnianie Internetu i sprzętu biurowego,
poradnictwo czy organizowanie rozrywki (np. zabaw tanecznych).
Rys. 3. Stopień zaangażowania badanych RSP w działalność społeczną na rzecz lokalnych społeczności (%
odpowiedzi)
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
lokalne inicjatyw y społeczne
w sparcie f inansow e
w sparcie pozafinansow e
budow a i remonty infrastruktury społecznej w si
aktyw izacja lokalnych społeczności
okresow e zatrudnianie pracow ników
zatrudnianie osób w ykluczonych społecznie
zaangażow anie brak zaangażow ania brak odpow iedzi
17
Dla pomiaru działalności społecznej RSP i na potrzeby weryfikacji hipotez pracy
przyjęto wskaźnik działalności społecznej (WDS) o następującej konstrukcji:
WDS = WDSC + WDSŚL,
przy czym:
wskaźnik działalności społecznej na rzecz członków
WDSC = Am + Ar + Asoc + Ask (suma wskaźników aktywności społecznej), gdzie:
Am, Ar, Asoc – aktywności w sprawie pomocy kolejno: mieszkaniowej, rolniczej i
socjalnej, mierzone liczbą różnych rodzajów działań podejmowanych w tym zakresie;
Ask – aktywność socjalno-kulturalna mierzona liczbą posiadanych elementów bazy
socjalno-kulturalnej;
wskaźnik działalności społecznej na rzecz środowiska lokalnego;
WDSŚL = Ziw + Zinfr + Zp + Zow + Zis + Zid (suma wskaźników zaangażowania społecznego),
Ziw, Zinfr, Zp, Zow, Zis, Zid – zaangażowanie w kolejno: wspieranie instytucji wiejskich,
budowę i remont infrastruktury społecznej wsi, zatrudnianie pracowników najemnych,
zatrudnianie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, lokalne inicjatywy społeczne,
inne działania o charakterze społecznym (0 – nie, 1 – tak).
Dodatkowo, niektóre ze stosowanych metod analizy wymagały podziału badanych
jednostek względem osiąganych wyników działalności na grupę A – jednostki poniżej lub
równe średniej oraz grupę B – jednostki powyżej średniej.
Wyniki analizy wpływu badanych czynników na poziom dochodu ogólnego w
opolskich RSP przedstawia tabela 2. oraz rys. 4. – 9. Wnioski z tej analizy są następujące:
istnieje bardzo wysoka dodatnia zależność między liczbą członków oraz wysoka
dodatnia zależność między wartością aktywów i powierzchnią dysponowanych
użytków rolnych a poziomem dochodu ogólnego RSP, mierzona współczynnikiem
korelacji rangowej R Spearmana;
istnieje wysoka dodatnia zależność między liczbą członków a poziomem dochodu
ogólnego RSP, mierzona współczynnikami Gamma oraz -Kendalla;
Tabela 2. Współczynniki zależności dla dochodu ogólnego RSP wraz z interpretacją zależności
Współczynnik R Spearmana Współczynnik Gamma Współczynnik -Kendalla
Wartość Rodzaj zależności Wartość Rodzaj
zależności Wartość
Rodzaj
zależności
Aktywa 0,63 wysoka 0,48 przeciętna 0,48 przeciętna
Użytki rolne 0,62 wysoka 0,48 przeciętna 0,48 przeciętna
Liczba członków 0,70 bardzo wysoka 0,54 wysoka 0,53 wysoka
Zadłużenie 0,26 słaba 0,16 słaba 0,16 słaba
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
18
istnieje bardzo wysoka dodatnia zależność liniowa między wartością aktywów,
powierzchnią użytków rolnych oraz liczbą członków a poziomem dochodu ogólnego
RSP, mierzona współczynnikiem korelacji liniowej r Pearsona i wykazana na
korelacyjnych wykresach rozrzutu;
Rys. 4. Zależność dochodu ogólnego od wielkości aktywów (po usunięciu dwóch obserwacji odstających)
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Rys. 5. Zależność dochodu ogólnego od wielkości użytków rolnych (po usunięciu jednej obserwacji odstającej)
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Rys. 6. Zależność dochodu ogólnego od liczby członków (po usunięciu jednej obserwacji odstającej)
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
0
2 000 000
4 000 000
6 000 000
8 000 000
10 000 000
12 000 000
0 200 000 400 000 600 000 800 000 1 000 000 1 200 000 1 400 000 1 600 000 1 800 000 2 000 000
Dochód ogólny (zł)
Aktywa (zł)
r = 0,76
0
200
400
600
800
1 000
1 200
0 200 000 400 000 600 000 800 000 1 000 000 1 200 000 1 400 000 1 600 000 1 800 000 2 000 000
Dochód ogólny (zł)
Użytki rolne (ha)
r = 0,68
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
0 200 000 400 000 600 000 800 000 1 000 000 1 200 000 1 400 000 1 600 000 1 800 000 2 000 000
Dochód ogólny (zł)
Liczba członków (os)
r = 0,72
19
test Kruskala-Wallisa wykazał, że istnieją istotne statystycznie różnice w poziomie
dochodu ogólnego w zależności od kilku czynników – większy dochód ogółem
osiągają te spółdzielnie, które pozyskały wsparcie finansowe w ramach funduszy
europejskich, w których występuje przerost zatrudnienia, osiągają większe oraz w
których kultura jest długookresowa;
wpływ pozostałych czynników na poziom dochodu ogólnego RSP jest znikomy.
Rys. 7. Występowanie istotnych różnic w dochodzie ogólnym w zależności od korzystania z dotacji unijnych
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Rys. 8. Występowanie istotnych różnic w dochodzie ogólnym w zależności od nadwyżek zatrudnienia
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Rys. 9. Występowanie istotnych różnic w dochodzie w zależności od horyzontu czasowego kultury organizacyjnej
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
20
Wyniki analizy wpływu badanych czynników na poziom dochodu jednostkowego w
rolniczych spółdzielniach produkcyjnych w województwie opolskim przestawia rys. 10.
tabela 3. Wnioski płynące z tej analizy są następujące:
istnieje wysoka ujemna zależność liniowa między liczbą członków a poziomem
dochodu jednostkowego RSP, mierzona współczynnikiem korelacji liniowej
r Pearsona i wykazana na korelacyjnym wykresie rozrzutu (po usunięciu jednego
punktu odstającego). Jednak ze względu na zbyt małą wartość współczynnika
korelacji liniowej (r = 0,50) oraz stosunkowo duże rozproszenie punktów na wykresie,
liczby członków nie można uznać za czynnik determinujący poziom dochodu
jednostkowego RSP;
Rys. 10. Zależność dochodu jednostkowego od wielkości użytków rolnych (po usunięciu jednej obserwacji odstającej)
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
wpływ wszystkich pozostałych badanych czynników, zarówno wewnętrznych, jak i
zewnętrznych, na poziom dochodu jednostkowego RSP jest niewielki. Również one
nie będą stanowiły zatem determinant dochodu jednostkowego RSP.
Analizując jednak oddziaływanie badanych czynników na poziom dochodu
jednostkowego za pomocą współczynników zależności oraz wykresów interakcji liczebności,
można zauważyć pewne prawidłowości. Większe dochody jednostkowe (spółdzielnie z Grupy
B) osiągają te RSP, które:
nie prowadzą produkcji zwierzęcej;
posiadają wyraźnie sformułowaną i zakomunikowaną misję i strategię działania;
korzystają z finansowego wsparcia Unii Europejskiej
charakteryzują się kulturą organizacyjną o uporządkowanym systemie wartości, w
której istnieją wspólne wartości i przekonania, wspólne ceremonie i rytuały, kreuje się
bohaterów o cechach sprzyjających rozwojowi spółdzielni.
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
0 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000 60 000 70 000 80 000 90 000 100 000
Dochód jednostkowy (zł/os)
Liczba człnków (os)
r = -0,50
21
Tabela 3. Współczynniki zależności dochodu jednostkowego od wybranych czynników działalności RSP wraz z graficzną interpretacją zależności
Czynnik
działalności
RSP
Współczynnik zależności Rodzaj
zależności
Interpretacja graficzna zależności czynnika
względem dochodu jednostkowego Nazwa Wartość
Prowadzenie
produkcji
zwierzęcej
statystyka 2 z poprawką Yatesa 1,24; p = 0,27 brak
Yule’a 0,28 słaba
kontyngencji C 0,27 słaba
zbieżności, dwuseryjny punktowy 0,29 słaba
Posiadanie
wyraźnie
sformułowanej
misji i strategii
statystyka 2 z poprawką Yatesa
0,51; p = 0,47 brak
Yule’a 0,21 słaba
kontyngencji C 0,20 słaba
zbieżności, dwuseryjny punktowy 0,25 słaba
Korzystanie z
dotacji unijnych
statystyka 2 z poprawką Yatesa
0,67; p = 0,41 brak
Yule’a -0,23 słaba
kontyngencji C 0,22 słaba
zbieżności, dwuseryjny punktowy 0,13 słaba
Rodzaj kultury
organizacyjnej
ze względu na
obowiązujący
system wartości
statystyka 2 z poprawką Yatesa
1,17; p = 0,28 brak
Yule’a 0,28 słaba
kontyngencji C 0,27 słaba
zbieżności, dwuseryjny punktowy 0,26 słaba
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
22
Wyniki analizy wpływu badanych czynników na poziom wskaźnika działalności
społecznej RSP w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych w województwie opolskim
przestawia rys. 11. oraz tabela 4. Wnioski płynące z tej analizy są następujące:
istnieje wysoka dodatnia zależność liniowa między wartością aktywów a poziomem
wskaźnika działalności społecznej, mierzona współczynnikiem korelacji liniowej
r Pearsona i wykazana na korelacyjnym wykresie rozrzutu. Jednak ze względu na zbyt
małą wartość współczynnika korelacji liniowej (r równe 0,51) oraz stosunkowo duże
rozproszenie punktów na wykresie, majątku RSP nie można uznać za czynnik
determinujący poziom wskaźnika ich działalności społecznej;
Rys. 11. Zależność WDS od wielkości aktywów (po usunięciu jednej obserwacji odstającej)
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
wpływ wszystkich pozostałych badanych czynników, zarówno wewnętrznych, jak i
zewnętrznych, na poziom wskaźnika działalności społecznej RSP jest niewielki.
Również one nie będą stanowiły zatem determinant działalności społecznej RSP.
Analizując jednak oddziaływanie badanych czynników na WDS za pomocą
współczynników zależności oraz wykresów interakcji liczebności, można zauważyć pewne
prawidłowości. Większe wartości wskaźnika działalności społecznej (spółdzielnie z Grupy B)
osiągają te RSP, które:
posiadają wyraźnie sformułowaną i zakomunikowaną misję i strategię działania;
charakteryzują się kulturą organizacyjną kolektywną, o uporządkowanym systemie
wartości i długookresowym horyzoncie czasowym;
utrzymują nadwyżkę zatrudnienia;
korzystają z finansowego wsparcia Unii Europejskiej;
należą do grup producentów rolnych.
0
2 000 000
4 000 000
6 000 000
8 000 000
10 000 000
12 000 000
0 2 4 6 8 10 12 14
WDS
Aktywa (zł)
r = 0,51
23
Tabela 4. Współczynniki zależności dla WDS RSP wraz z interpretacją zależności
Czynnik
działalności
RSP
Współczynnik zależności Rodzaj
zależności
Interpretacja graficzna zależności
czynnika względem WDS Nazwa Wartość
Posiadanie
wyraźnie
sformułowanej
misji i strategii
statystyka 2 z poprawką Yatesa
0,51; p = 0,48 brak
Yule’a 0,21 słaba
kontyngencji C 0,20 słaba
zbieżności, dwuseryjny punktowy 0,06 nikła
Korzystanie z
dotacji unijnych
statystyka 2 z poprawką Yatesa
0,67; p = 0,41 brak
Yule’a 0,23 słaba
kontyngencji C 0,22 słaba
zbieżności, dwuseryjny punktowy 0,40 przeciętna
Występowanie
nadwyżki
zatrudnienia
statystyka 2 z poprawką Yatesa
1,85; p = 0,17 brak
Yule’a 0,33 przeciętna
kontyngencji C 0,32 przeciętna
zbieżności, dwuseryjny punktowy 0,31 przeciętna
Rodzaj kultury
organizacyjnej
ze względu na
stopień
identyfikacji
grupowej
statystyka 2 z poprawką Yatesa
1,04; p = 0,32 brak
Yule’a -0,27 słaba
kontyngencji C 0,26 słaba
zbieżności, dwuseryjny punktowy 0,14 słaba
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
24
6. Podsumowanie i wnioski
Wyniki badań pozwoliły na zweryfikowanie przyjętych w pracy hipotez. Pierwsza
hipoteza robocza została częściowo zweryfikowana pozytywnie. W wyniku dokonanej
analizy wykazano, że zasadniczy wpływ na poziom dochodu ogólnego osiąganego w
rolniczych spółdzielniach produkcyjnych w województwie opolskim posiadają takie jedynie
czynniki jak: wielkość majątku (aktywa i powierzchnia UR), liczba członków i utrzymywanie
nadwyżek zatrudnienia oraz horyzont czasowy kultury organizacyjnej.
Druga hipoteza robocza odnosiła się do zależności pomiędzy określonymi czynnikami
wewnętrznymi a dochodem jednostkowym spółdzielni. Na podstawie wykonanej analizy
oceniono, że czynniki wewnętrzne, takie jak: wielkość majątku, rodzaj prowadzonej
działalności, liczba członków oraz charakter kultury organizacyjnej nie posiadają
zasadniczego wpływu na poziom dochodu jednostkowego osiąganego w rolniczych
spółdzielniach produkcyjnych w województwie opolskim. Hipoteza robocza nr 2 została
zweryfikowana negatywnie.
Trzecia hipoteza robocza dotyczyła oddziaływania określonych czynników na
działalność społeczną spółdzielni. Przeprowadzona analiza pozwoliła stwierdzić, że czynniki
wewnętrzne, takie jak: wielkość majątku, rodzaj prowadzonej działalności, liczba członków
oraz charakter kultury organizacyjnej nie posiadają zasadniczego wpływu na poziom
wskaźnika działalności społecznej osiąganego w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych w
województwie opolskim. Hipoteza robocza nr 3 została zweryfikowana negatywnie.
Czwarta hipoteza robocza odnosiła się do braku związku pomiędzy wykorzystaniem
przez spółdzielnie określonych czynników zewnętrznych a wynikami ich działalności.
Rezultaty dokonanej analizy pokazały, że:
pozyskanie dotacji unijnych w zasadniczy sposób wpływa na poziom dochodu
ogólnego (sprzyja jego zwiększaniu), ale ma niewielki wpływ na poziom dochodu
jednostkowego i wskaźnika działalności gospodarczej;
przynależność do grup producentów rolnych nie wpływa w zasadniczy sposób na
poziom dochodu ogólnego, dochodu jednostkowego oraz wskaźnika działalności
społecznej.
Hipoteza robocza nr 4 została częściowo zweryfikowana pozytywnie.
W związku z brakiem potwierdzenia hipotez roboczych nr 2 i 3 oraz częściowym
jedynie potwierdzeniem hipotez roboczych nr 1 i 4 potwierdzenia nie znalazła także hipoteza
główna. Nie można więc jednoznacznie stwierdzić, że działalność rolniczych spółdzielni
25
produkcyjnych w województwie opolskim determinują głównie czynniki wewnętrzne
dotyczące posiadanego potencjału gospodarczego i zasobów ludzkich. Determinant
funkcjonowania opolskich RSP oraz perspektyw i kierunków ich rozwoju należy szukać w
innych obszarach badawczych.
Przyjęty cel główny pracy opierał się na tzw. pozytywnym założeniu o istnieniu
danego zjawiska. Jednak wyniki badań obnażyły fałszywość tego założenia, dlatego
identyfikacja ekonomiczno-społecznych czynników o zasadniczym wpływie na opolskie RSP
okazała się niemożliwa. W ramach przyjętego zakresu badań – podmiotowego,
przedmiotowego, czasowego i przestrzennego – wykazano, że nie istnieją czynniki
ekonomiczne i społeczne, które by determinowały działalność rolniczych spółdzielni
produkcyjnych w województwie opolskim. Owszem, niektóre z tych czynników są związane
z funkcjonowaniem RSP, ale siła ich oddziaływania jest nieznaczna.
Praca nad rozprawą doktorską oraz uzyskane wyniki badań skłoniły autorkę do
sformułowania kilku następujących wniosków odnośnie dalszych badań dotyczących
rolniczych spółdzielni produkcyjnych:
wskazany jest wybór także innego kierunku analizy w poszukiwaniu determinant
działalności RSP – badania należy przeprowadzić w obszarze uwarunkowań
przyrodniczych, technicznych, technologicznych, politycznych oraz prawnych
(zwłaszcza w sensie rozwiązań statutowych);
spośród ekonomiczno-społecznych czynników działalności RSP bardziej wnikliwego
badania wymaga problematyka przywództwa w tych podmiotach;
istotna jest specyfika funkcjonowania poszczególnych RSP, dlatego należy stosować
indywidualne podejście w ich badaniu – metoda studium przypadku wydaje się być w
tym zakresie wysoce przydatna;
uzasadnione jest prowadzenie badań w przekroju co najmniej regionalnym, a nie
ogólnokrajowym, ze względu na specyfikę poszczególnych regionów Polski;
niedostatecznie zbadana dotychczas jest problematyka funkcjonowania
odpowiedników RSP, a zwłaszcza ich obecna rola, nie tylko w krajach Europy
Zachodniej, ale także w krajach postkomunistycznych.
Uzyskane wyniki badań umożliwiły więc zweryfikowanie istniejących poglądów na
temat poruszanego w rozprawie obszaru badawczego oraz określiły podstawy i punkt
odniesienia do dalszej analizy problemu w przyszłości.