ein ungleiches mächtedreieck - uni-bamberg.de · 1846), pp. 574-727. leon von ochrid. ’epistola...

6
Mediävistisches Oberseminar im Wintersemester 2007/2008 Otto-Friedrich-Universität Bamberg Zentrum für Mittelalterstudien Montag, 03.12.2007 BENJAMIN POHL Ein ungleiches Mächtedreieck – Reformpapsttum, Byzanz und die Normannen im späteren 11. Jahrhundert (1054-98) - An unequal triangle of forces – Reform papacy, Byzantium and the Normans in the later 11 th century (1054-98) Fragestellung: Welche Rolle nahmen die Normannen in den Unionsverhandlungen zwischen Rom und Konstantinopel in der zweiten Hälfte des 11. Jahrhunderts ein? Machten ihre Gebietseroberungen im Süden Europas und der regelmäßige politische Parteigang ihrer Anführer mit den Reformpäpsten nach 1059 eine römisch-byzantinische Unionspolitik dauerhaft unmöglich? I. AUSWAHL WICHTIGER PRIMÄRQUELLEN/QUELLENSAMMLUNGEN ZUM THEMA AMATUS VON MONTECASSINO. Storia de’ Normanni di Amato di Montecassino [Fonti per la storia d’Italia 76], ed. V. de Bartholomaeis. Rom: Tipografia del Senato, 1935. ANAKLET II. ’Generalprivileg für Roger II., Benevent, 1130 Sept. 27’, in J. DEÉR. Das Papsttum und die süditalienischen Normannenstaaten 1053-1212 [Historische Texte Mittelalter 12] (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1969), pp. 62-4. ANNA KOMNENA. Alexias [Corpus fontium historiae Byzantinae 40: Series Berolinensis], ed. D.R. Reinsch. 2 vols. Berlin: de Gruyter, 2001. ‘Annales Barenses a. 605-1043’, in G.H. Pertz (ed.), Annales et chronica aevi Salici [MGH SS 5] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1844), pp. 51-6. ‘Annales Beneventani a. 788-1130’, in G.H. Pertz (ed.), Annales, chronica et historiae aevi Saxonici [MGH SS 3] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1839), pp. 173-85. ‘Anonymus Barensis Chronicon’, ed. L.A. Muratori, in L.A. Muratori (ed.), Rerum Italicarum Scriptores. Ab Anno Aerae Christianae Quingentesimo Ad Millesimumquingentesimum, ... 5 (Mailand: Societas Palatina in Regia Curia, 1724), pp. 147-56. BASILEIOS VON REGGIO. ’Brief an den Patriarchen Nikolaus von Konstantinopel, 1089 November- Dezember’, ed. W. Holtzmann, in W. Holtzmann, ’Die Unionsverhandlungen zwischen Kaiser Alexios I. und Papst Urban II. im Jahre 1089’. Byzantinische Zeitschrift 28 (1928), pp. 64-7. BERNOLD. ’Chronicon’, in G.H. Pertz (ed.), Annales et chronica aevi Salici [MGH SS 5] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1844), pp. 385-467. ‘Chronica monasterii Casinensis’, in H. Hoffmann (ed.), Die Chronik von Montecassino [MGH SS 34] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1980), pp. 1-607. ‘Die Chronik von Tres Tabernae in Calabrien’, ed. E. Caspar. Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken 10 (1907), pp. 1-56. ‘Excommunicaito qua feriuntur Michael Caerularius atque ejus sectatores’, ed. C. Will, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 153-4. GOTTFRIED MALATERRA. De rebus gestis Rogerii Calabriae et Siciliae Comitis et Roberti Guiscardi Ducis fratris eius, ed. E. Pontieri, in L.A. Muratori (ed.), Raccolta degli storici Italiani dal cinquecento al millecinquecento. Landulphi Junioris sive de Sancto Paulo Historia Mediolanensis ab anno MXCV usque ad annum MCXXXVII [Rerum Italicarum Scriptores V.3] (Bologna: Zanichelli, 1934), pp. 1-108. GREGOR VII. ’Aufruf an die Bischöfe Süditaliens, 1080 Juli 25’, in E. Caspar (ed.), Das Register Gregors VII. [MGH Epp. sel. 2,2] (Berlin: Weidmann, 1923), p. 523-4. GREGOR VII. ’Brief an den Grafen Roger I. von Sizilien’, in E. Caspar (ed.), Das Register Gregors VII. [MGH Epp. sel. 2,2] (Berlin: Weidmann, 1923), pp. 607-8. GREGOR VII. ’Dankesbrief an Kaiser Michael VII. von Konstantinopel’, in E. Caspar (ed.), Das Register Gregors VII. [MGH Epp. sel. 2,1] (Berlin: Weidmann, 1920), pp. 29-30. HERGENRÖTHER, J. (ed.). Monumenta graeca ad Photium ejusque historiam pertinentia. Regensburg: Manz, 1869. HUMBERT VON SILVA CANDIDA. ‘Brevis et succinta commemoratio eorum quae gesserunt apochrisarii sanctae romanae et apostolicae sedis in regia urbe’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 150-2. HUMBERT VON SILVA CANDIDA. ’Epistola Leonis Achridani ad Ioannem Tranensem ab Humberto in Latinum sermonem translata’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 61-4. ‘Lehnseid Richards Fürsten von Capua an Gregor VII. Capua, 1973 September 14’, in E. Caspar (ed.), Das Register Gregors VII. [MGH Epp. sel. 2,1] (Berlin: Weidmann, 1920), pp. 35-6. ‘Lehnseid Robert Guiscards vor Gregor VII. Ceprano, 1080 Juni 29.’, in E. Caspar (ed.), Das Register Gregors VII. [MGH Epp. sel. 2,2] (Berlin: Weidmann, 1923), pp. 514-5. LEO IX. ’Brief an Konstantin Monomachos’, in C. Erdmann (ed.), Ausgewählte Briefe aus der Salierzeit [Texte zur Kulturgeschichte des Mittelalters 7] (Rom: Regenberg, 1933), pp. 14-9. LEO IX. ’Epistola ad Constantinum Monomachum’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 85-9. LEO IX. ‘Epistola ad Michaelem Constantinopolitanum archiepiscopum’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 89-92. LEO IX. ’Epistola ad Michaelem Constantinopolitanum patriarcham aversus eius et Leonis Achridani episcopi inauditas praesumptionis et nimias vanitates’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt 1

Upload: others

Post on 21-Sep-2019

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Mediävistisches Oberseminar im Wintersemester 2007/2008 Otto-Friedrich-Universität Bamberg Zentrum für Mittelalterstudien Montag, 03.12.2007

BENJAMIN POHL

Ein ungleiches Mächtedreieck – Reformpapsttum, Byzanz und die Normannen im späteren 11. Jahrhundert

(1054-98) -

An unequal triangle of forces – Reform papacy, Byzantium and the Normans in the later 11th century (1054-98)

Fragestellung: Welche Rolle nahmen die Normannen in den Unionsverhandlungen zwischen Rom und Konstantinopel in der zweiten Hälfte des 11. Jahrhunderts ein? Machten ihre Gebietseroberungen im Süden Europas und der regelmäßige politische Parteigang ihrer Anführer mit den Reformpäpsten nach 1059 eine römisch-byzantinische Unionspolitik dauerhaft unmöglich?

I. AUSWAHL WICHTIGER PRIMÄRQUELLEN/QUELLENSAMMLUNGEN ZUM THEMA AMATUS VON MONTECASSINO. Storia de’ Normanni di Amato di Montecassino [Fonti per la storia

d’Italia 76], ed. V. de Bartholomaeis. Rom: Tipografia del Senato, 1935. ANAKLET II. ’Generalprivileg für Roger II., Benevent, 1130 Sept. 27’, in J. DEÉR. Das Papsttum und die

süditalienischen Normannenstaaten 1053-1212 [Historische Texte Mittelalter 12] (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1969), pp. 62-4.

ANNA KOMNENA. Alexias [Corpus fontium historiae Byzantinae 40: Series Berolinensis], ed. D.R. Reinsch. 2 vols. Berlin: de Gruyter, 2001.

‘Annales Barenses a. 605-1043’, in G.H. Pertz (ed.), Annales et chronica aevi Salici [MGH SS 5] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1844), pp. 51-6.

‘Annales Beneventani a. 788-1130’, in G.H. Pertz (ed.), Annales, chronica et historiae aevi Saxonici [MGH SS 3] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1839), pp. 173-85.

‘Anonymus Barensis Chronicon’, ed. L.A. Muratori, in L.A. Muratori (ed.), Rerum Italicarum Scriptores. Ab Anno Aerae Christianae Quingentesimo Ad Millesimumquingentesimum, ... 5 (Mailand: Societas Palatina in Regia Curia, 1724), pp. 147-56.

BASILEIOS VON REGGIO. ’Brief an den Patriarchen Nikolaus von Konstantinopel, 1089 November-Dezember’, ed. W. Holtzmann, in W. Holtzmann, ’Die Unionsverhandlungen zwischen Kaiser Alexios I. und Papst Urban II. im Jahre 1089’. Byzantinische Zeitschrift 28 (1928), pp. 64-7.

BERNOLD. ’Chronicon’, in G.H. Pertz (ed.), Annales et chronica aevi Salici [MGH SS 5] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1844), pp. 385-467.

‘Chronica monasterii Casinensis’, in H. Hoffmann (ed.), Die Chronik von Montecassino [MGH SS 34] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1980), pp. 1-607.

‘Die Chronik von Tres Tabernae in Calabrien’, ed. E. Caspar. Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken 10 (1907), pp. 1-56.

‘Excommunicaito qua feriuntur Michael Caerularius atque ejus sectatores’, ed. C. Will, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 153-4.

GOTTFRIED MALATERRA. De rebus gestis Rogerii Calabriae et Siciliae Comitis et Roberti Guiscardi Ducis fratris eius, ed. E. Pontieri, in L.A. Muratori (ed.), Raccolta degli storici Italiani dal cinquecento al millecinquecento. Landulphi Junioris sive de Sancto Paulo Historia Mediolanensis ab anno MXCV usque ad annum MCXXXVII [Rerum Italicarum Scriptores V.3] (Bologna: Zanichelli, 1934), pp. 1-108.

GREGOR VII. ’Aufruf an die Bischöfe Süditaliens, 1080 Juli 25’, in E. Caspar (ed.), Das Register Gregors VII. [MGH Epp. sel. 2,2] (Berlin: Weidmann, 1923), p. 523-4.

GREGOR VII. ’Brief an den Grafen Roger I. von Sizilien’, in E. Caspar (ed.), Das Register Gregors VII. [MGH Epp. sel. 2,2] (Berlin: Weidmann, 1923), pp. 607-8.

GREGOR VII. ’Dankesbrief an Kaiser Michael VII. von Konstantinopel’, in E. Caspar (ed.), Das Register Gregors VII. [MGH Epp. sel. 2,1] (Berlin: Weidmann, 1920), pp. 29-30.

HERGENRÖTHER, J. (ed.). Monumenta graeca ad Photium ejusque historiam pertinentia. Regensburg: Manz, 1869.

HUMBERT VON SILVA CANDIDA. ‘Brevis et succinta commemoratio eorum quae gesserunt apochrisarii sanctae romanae et apostolicae sedis in regia urbe’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 150-2.

HUMBERT VON SILVA CANDIDA. ’Epistola Leonis Achridani ad Ioannem Tranensem ab Humberto in Latinum sermonem translata’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 61-4.

‘Lehnseid Richards Fürsten von Capua an Gregor VII. Capua, 1973 September 14’, in E. Caspar (ed.), Das Register Gregors VII. [MGH Epp. sel. 2,1] (Berlin: Weidmann, 1920), pp. 35-6.

‘Lehnseid Robert Guiscards vor Gregor VII. Ceprano, 1080 Juni 29.’, in E. Caspar (ed.), Das Register Gregors VII. [MGH Epp. sel. 2,2] (Berlin: Weidmann, 1923), pp. 514-5.

LEO IX. ’Brief an Konstantin Monomachos’, in C. Erdmann (ed.), Ausgewählte Briefe aus der Salierzeit [Texte zur Kulturgeschichte des Mittelalters 7] (Rom: Regenberg, 1933), pp. 14-9.

LEO IX. ’Epistola ad Constantinum Monomachum’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 85-9.

LEO IX. ‘Epistola ad Michaelem Constantinopolitanum archiepiscopum’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 89-92.

LEO IX. ’Epistola ad Michaelem Constantinopolitanum patriarcham aversus eius et Leonis Achridani episcopi inauditas praesumptionis et nimias vanitates’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt

1

prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 65-85.

LEO IX. ’Papae Romae ad eundem patriarcham Antiochiae’, ed. A. Michel, in A. Michel, Humbert und Kerullarios. Quellen und Studien zum Schisma des XI. Jahrhunderts, vol. II: Zweiter Teil. [Quellen und Forschungen aus dem Gebiete der Geschichte 23] (Paderborn: Schöningh, 1930), pp. 458-74.

LEON MARSICANUS. ’Chronica monasterii Casinensis, Leonis chronica a. 529-1075.1090.1094’, ed. W. Wattenbach, in G.H. Pertz (ed.), Chronica et gesta aevi Salici [MGH SS 7] (Stuttgart: Hiersemann, 1846), pp. 574-727.

LEON VON OCHRID. ’Epistola ad Ioannem Tranensem ab Humberto in Latinum sermonem translata’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 61-4.

LIUTPRAND VON CREMONA. ’Legatio’, in J. Becker (ed.), Die Werke Liutprands von Cremona [MGH SS rer. Germ. 41] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1915), pp. 175-212.

LIUDPRAND VON CREMONA. ’Relatio de legatione Constantinopolitana a. 968, 969’, in G.H. Pertz (ed.), Annales, chronica et historiae aevi Saxonici [MGH SS 3] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1839), pp. 347-63.

LUPUS PROTOSPATARIUS. ‘Annales a. 855-1102’, in G.H. Pertz (ed.), Annales et chronica aevi Salici [MGH SS 5] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1844), pp. 52-63.

MICHAEL KERULLARIOS. ‘Epistola I. ad Petrum Patriarcham Antiochenum’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 172-84.

NIKOLAUS II. ‘Decretum electionis pontificiae’, in L. Weiland (ed.), Constitutiones et acta publica imperatorum et regum inde ab a. DCCCCXI usque a. MCXCVII (911-1197) [MGH Const 1] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1893), pp. 538-41.

NIKOLAUS III. VON KONSTANTINOPEL. ‘Schreiben an Papst Urban II.’, ed. and tr. A. Becker, in A. Becker. Papst Urban II. (1088-1099), vol. II: Der Papst, die griechische Christenheit und der Kreuzzug [Schriften der Monumenta Germaniae Historica 19/II] (Stuttgart: Hiersemann, 1988), pp. 249-55.

PETRUS III. VON ANTIOCHIA. ’Epistel an Papst Leo IX.’, ed. A. Michel, in A. Michel, Humbert und Kerullarios. Quellen und Studien zum Schisma des XI. Jahrhunderts, vol. II: Zweiter Teil. [Quellen und Forschungen aus dem Gebiete der Geschichte 23] (Paderborn: Schöningh, 1930), pp. 447-57.

PETRUS III. VON ANTIOCHIA. ’Epistola ad Michaelem Cerularium’, in C. Will (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu (Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963), pp. 189-204.

ROMUALD VON SALERNO. ’Annales a. 893-1178’, ed. W. Arndt, in G.H. Pertz (ed.), Annales aevi Suevici [MGH SS 5] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1866), pp. 387-461.

RUDOLF GLABER. Cronache dell’anno mille (storie), ed. and tr. G. Cavallo and G. Orlandi. Mailand: Fondazione Lorenzo Valla, 1989.

‘Synodalprotokoll der Endemusa in Konstantinopel, unter Vorsitz des Kaisers Alexios I.’, ed. and tr. A. Becker, in A. Becker. Papst Urban II. (1088-1099), vol. II: Der Papst, die griechische Christenheit und der Kreuzzug [Schriften der Monumenta Germaniae Historica 19/II] (Stuttgart: Hiersemann, 1988), pp. 215-22.

WILHELM VON APULIEN. ’Gesta Roberti Wiscardi a. 1009-1085’, ed. D.R. Wilmans, in G.H. Pertz (ed.), Chronica et annales aevi Salici [MGH SS 9] (Hannover: Hahnsche Buchhandlung, 1851), pp. 239-98.

WILHELM VON APULIEN. La Geste de Robert Guiscard [Testi e Moumenti 4], ed. and tr. M. Mathieu. Palermo : Ist Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, 1961.

WILL, C. (ed.). Acta et Scripta quae de controversiis ecclesiae Graecae et Latinae saeculo undecimo conscipta extant: praecedunt prolegomena de controversarium inter Graecos et Latinos agitatarum ratione origine et usque XI. saeculum progressu. Leipzig: Elwerti 1861. Repr. Frankfurt a.M.: Minerva: 1963.

II. KARTEN UND STAMMTAFELN

Karte 1: Die Normannen im mittelalterlichen Europa

BRADBURY, Companion, p. 336.

2

Karte 2: Das byzantinische Reich im 11. Jahrhundert

MAGDALINO, ‘Empire’, p. 178.

Karte 3: Die byzantinische Kirche um 1025

JEDIN, Atlas, p. 30.

3

Karte 4: Der Byzanzfeldzug Robert Guiscards 1081-5

LOUD, Age, p. 313.

Karte 5: Süditalien im Hochmittelalter

LOUD, Age, p. 309.

4

Karte 6: Apulien und die Basilicata

MARTIN, ‘Settlement’, p. 46. Karte 7: Normannische Staatenbildung und Expansion bis Roger II.

ENGEL, Weltatlas, p. 32.

Karte 8: Italien im 10. und 11. Jahrhundert

LEISERING, Weltatlas, p. 46.

5

Karte 9: Die byzantinische Kirche um 1025-1050

JEDIN, Atlas, p. 31.

Stammtafel 1: Die Hautevilles in Süditalien, Sizilien und Antiochia

LUSCOMBE and RILEY-SMITH, NCMH IV, 2, p. 760.

Stammtafel 2: Die Nachfahren Robert Guiscards

LOUD, Age, p. 300.

6