E DREJTA E PUNES-LABOUR LAW-

Dega e te drejtes se punes – I parqit atehere kur u be evidente se subjektet e Te punes duhet ti kene te drejtat e tyre,sepse zhvillim dhe heshtjet qe u Gjate ketij zhvillimi, nuk kane mundur te zgjidhen ne kuader te ndonje dege tjeter te se drejtes.

Zhvillimi I te drejtes se punes-periudha e pare: ne kete peridhe formohen shoqatat e par ate punetoreve me qellim te mbrojtjes te te drejtave me elementare te punetoreve.Qellimi kryesor I luftes se punetoreve ishte permiresimi I kushteve tejet te veshtira te punes dhe te jetes se tyre.Ne kete periudhe e drejta e punes ishte pjese perberse e te drejtes civile.Periudha e Dyte: fillon ne fund te she XIX dhe ne fillim te shek XX dhe zgjat deri ne mbarim te luftes se pare boterore.Ne kete periudhe shenohet nje intervenim shume me I madhe I shtetit ne fushen e rregullimit te marrdhenjeve te punes.Pervec kohes se punes mbrojtjes se grave dhe femijeve, sigurimit social rregullohet edhe qeshtja e pushimit javor, punes se nates, pagave minimale, ndihmes per te pa punet etj. Ne kete periudhe javor, punes se nates, pagave minimale, ndihmes per te pa punet etj.Ne kete periudhe lindin sindikatat se bashku me to edhe kontraktimi kolektiv do te thote kontratat kolektive.Periudha e trete:-ne mes dy luftrave boterore, ne kete periudhe vazhdohet ne mase te madhe me kodifikimin e te drejtes se punes keshtu p.sh. nxirren ligjet e vecanta:Ne Holande ne v. 1919, 1930, ne Belgjike ne v. 1922, ne kete periudhe vjen deri te krijimi I te drejtes se punes si dege e vecante e se drejtes ne shumicen e vendeve.Peiudha e katert – pas perfundimit te luftes se dyte boterore ne kete periudhe dispozitat e mehereshme te kesaj dege modifikohen, zgjerohen apo nxirren ligje kryesisht te reja.

Karateristikat e se drejtes bashkekohore te punes-tendenca per zgjerimin te vazhdueshem,orgnizimi I punetoreve ne sindikata, kontraktimi kolektiv, integriteti.

Burimet e te drjetes se punes-aktet (dispozitat shteterore, aktet e pergjitheshme te ndermarrjes, institucioneve organizatave te tjera dhe pundhenesve, interpretimi I obliguar, e drejta zakonore, politika gjyqesore, kontratat kolektive, burimet nderkombetare te se drejtes se punes.

Aktet shteterore-kushtetuta,ligji,dispozitat apo aktet nenligjore.Aktetnenligjore-urdheresat, direktivat dhe vendimet.Burimet autonome e se drejtes se punes-aktet e pergjitheshme te ndermarrjes, institucioneve, organizatave te tjera dhe punedhenesve.Burimet e se drejtes se punes me origjine nderkombetare-burimet universale, burime regjionale, marreveshjet apo kontratat nderkombetare dhe instrumentet apo aktet e miratuara nga organizatat e specializuara ndekombetare.

Burimet evropiane te drejtes se punes-ne te drejten paresore hyjne kontratat mbi themelimin e UE-se para se gjithash BEE, ne te drejtes dytesore (sekondare) hyjne:Urdheresat, udhezimet, vendimet, rekomandimet dhe qendrimet.Per marredheniet individuale te punes ne kuader te UE-se vlejne kater parime:Parimi I lirise se qarkullimit dhe zgjedhjes se vendbanimit per punetorin, parimi I barazise dhe trajtimit te barabarte ne fushen e punesimit, parimi I mbrojtjes ne pune harmonizimit teknik, parimi ne te drejtat elementare sociale.Marreveshja e Mastrihtit viti 1992.

-Karakteristikat e ONP-se qe e dallojne nga organizatat tjera:-perhershmeria, universaliteti dhe tripaliteti ( ne kuader te ONP-se jane te anetaresuara 174 shtete).Struktura organizative e ONP-se –konferenca e pergjitheshme e perfaqesuesve te shteteve anetare (organi me I larte), keshilli administrative (56 anetar) dhe byroja nderkombetare e punes (eshte organ administrative, ekzekutiv, teknik).Organet ndihmese te ONP-se-komisionet, komitetet, organet tjera te perhershme apo te perkoheshme.Deklarata e filadelfies 1944Konventat dhe rekomandimet e ONP-qe nga themelimi I saj e deri me sot ONP ka themeluar 180 konventa, 190 rekomandime, me to eshte bere rregullimi I te gjitha segmenteve te mardhenieve te punes: kohen e punes,pushimet, mbrojtjen ne pune, punen e nates, mbrojtjen e grave dhe te femijeve,percaktimin e pagave minimale etj.

-dallimet ne mes konventyave dhe rekomandimeve-konventat kane karakter obligues normative, ndersa rekomandimet nuk krijojne obligime per shtetet, me se shpeshti nxirren si plotesim I konventave, miratimin e konventave dhe rekomandimeve e bene konferenca e pergjitheshme e ONP.Kontrolli I zbatimit te konventave dhe rekomandimeve behet nepermes te : raporteve, reklamacionit ose padis.

E drejta kolektive e punes –sindikata, kontratat kolektive.Kontrata kolektive-ne shtetet e sisteme juridike bashkekoheore kontratat kolektive jane instrument I pazevendesueshem me te cilin percaktohen dhe rregulohen kushtet e punes dhe te punesimit, pra jane burime specifike te se drejtes se punes te cilat ne menyre te vecante rregullojen ceshtjet nga fusha e punes dhe e mardhenieve te punes.

Natyra juridike e kontratave kolektive-teoria kontraktuese, teoria statusore-jashkontraktuese (elemente normative), teoria e perzier-diplicitetit.Llojete e kontrateve kolektive-kontratat e pergjitheshme kolektive, te vecanta, kontratat kolektive te lidhura ne nivel te ndermarrjes.

Kontratat kolektive ne kuader te veprimaterive jo prodhuese- kontratta kolektive qe I rregullojne kushtet e punes dhe te punesimit ne arsim,shkence,culture,shendetesi apo vetem ne njeren nga keto.

Nocioni i mardhenieve te punes-mardheniet e punes jane vullnetare te rregulluar me ligj, ne te cilat punemarresi inkorporohet tek puedhenesi ne ndermarrje apo institucion, lidhet per vendin e caktuar te punes, personalisht kryen punen e caktuar dhe per punen qe kryen e merr shperblimin-pagen.

Nocioni i mardhenieve te punes ne teori-teoria kontraktuese, institucionale (franceze), teoria gjermane (e lojalitetit).

Elementet e mardhenieve te punes-vullnetarizimi, lidhja personale-funksionale, inkorporimi apo hyrja ne procesin e punes,paga.Elementet e mardhenies faktike te punes –mardhenia faktike e punes nuk ka baze juridike, te mardhenia faktike e punes nuk ka uzurpim, mashtrim, apo lajthim,mardhenia faktike e punes I ka te gjitha elementet e mardhenies juridike te punes dhe punen e kryen vet punetori.

Personat jashte mardhenies se punes- deputetet e parlamentit te Kosoves si dhe ata te kuvendeve komunale, personat qe kryejne pune te rastit, te herpashershme dhe momentale (gjyqtaret, ekspertet,deshmitaret), personat te cilet ushtrojne veprimetarine ne menyre te pavaruar sic jane: avokatet, zejtaret,artistet, vozitesit, taksistet etj.

Kryerja e puneve te cilat sipas rregullores nr.2001/2 per ligjin themelor ne Kosove nuk konsiderohen mardhenie pune-puna e herepashershme e bazuar ne solidaritet familjar e cila nuk kryhet per perfitim dhe per kompensim te drejtperdrejte financiar, ofrimi I sherbimeve nga pala jo e varur per nje pale tjeter ne mbeshtetje te kontrates se lidhur ne mes tyre, puna me interes te pergjithsem qe nuk kryhet per perfitim ose per kompenzim te drejtperdrejt financiar.Parimet e sistemit te punes dhe mardhenieve te punes-parimi I lirise se punes, parimi I te drejtes per pune, parimi I ndalimit te punes se dhunshme ( te detyruar), parimi I ndalimit te diskriminimit ne punesim, parimi I lirise sindikale dhe negociatave kolektive.Kushtet per themelimin e mardhenies se punes-kushtet e pergjitheshme: mosha e caktuar dhe aftesia shendetesore, kushtet e vecanta: pergatitja e caktuar profesionale,kushtet e vecanta shendetesore pervoja e caktuar ne pune njohja e gjuhes se huaj etj.Procedura e themelimit te mardhenies se punes- faza e pare marrja e vendimit per nevojen e themelimit te mardhenies se punes, pastaj konstatimi se a ekzistojn apo jo pengesat per themelimin e mardhenies se punes, faza tjeter vendosja e kontaktit ne mes te punedhenesit dhe kandidatit, faza e fundit pranimi I kandidatit te caktuar ne vend te caktuar te punes.-Vendosja e kontaktit ne mes te personave qe deshirojne te themelojn mardhenien e punes-punedhenesi duhet vet t’I shpalle vendet e punes, shpalljen e obligueshme te vendeve te punes, percaktimin e normave per obligimin e shpalljes publike te konkursit per vendet e lira te punes, shpallje behet neper mes mjeteve te informimit public.

Vendosja per pranim ne mardhenie te punes- lirisht dhe vullnetarisht pa mashtrim, lajthim apo kushtezim, dhe ne form te shkruar.

Natyra juridike e kontrates se punes-mendime te ndryshme rreth kontrates se punes si: kontrata e punes hyne ne kategorin e kontratave me obligime te dyanshme, pastaj kontrata e punes duhet te sistemohet ne kategorin e kontratave te pajtimit sepse perfaqeson ate lloj marreveshje me te te cilen njera pale kontraktuese-paraprakisht I formulon kushtet, ne shkencen bashkohore mbizoteron mendimi s ekontrata e punes eshte kontrate adezive, kontrate e akcesit.

Ndryshimet ne karakterin e kontrates se punes- ne te drejten romake kontrate e punes kishte karakter juridiko-privat dhe ishte tipike obligative, ne periudhen e krijimit te rendit esnaf apo ne shek e mesem kontrata e punes nuk ka me karakter obligativ por statusor, ne periudhen e intervenimit te shtetit ne fushen e mardhenjeve te punes kontrata e punes shndrrohet ne kontrate te veçante me karakteristika juridiko-publike.

Vertetimi paraprak I aftesive punuese dhe puna me prove-vertetimi paraprak I aftesive punuese behet permes audicionit, vepres se shkruar dhe formave tjera te vertetimit paraprak te aftesive per pune per vendin e caktuar te punes.

Kohezgjatja e kontrates se punes-marredhenia e punes apo lidhja e kontrates se punes mund te behet ne kohe te caktuar dhe ne kohe te pacaktuar.

Kontrata e punes me prove – eshte kontrate paraprake apo kontrate me kohe te caktuar esenca e se ciles eshte vleresimi I kushteve te punes dhe aftesise profesionale te punetorit dhe nese prova eshte e sukseshme pason lidhja e kontrates se punes.

Puna vullnetare-per nga qellimi eshte e ngjashme me punen e praktikanteve, por siç eshte cekur praktikantet e themelojn mardhjenie e punes , ndersa vullnetaret jo, vullnetaret angazhohen ne pune dhe funksione te caktuara me qellim qe te zgjerojne aftesit e tyre profesionale.

Nocioni I kohes se punes- orari I punes nenkupton periudhen kohore, pervec pushimit, gjate se ciles punonjesi kryen pune ose sherbime ne te mire te punedhenesit, me kohen e punes apo orarin e punes nenkuptojme diten e punes apo kohen e punes Brenda se ciles punetori eshte I obliguar qe te punoj.

Koha e punes-koha e plote dhe jo e plote e punes, koha apo orari I shkurtuar I punes, puna me e gjate se koha e plote e punes (puna jashte orarit), puna e nates.

Pushimet-sipas LTHP punetori ka te drejte ne: pushim gjate dites se punes, pushim ditor, pushim javor, pushim vjetor, pushim gjate festave zyrtare dhe pushim mjekesor.

Mungesat nga puna-institucioni I mungesave nga puna ka te beje me situaten kur punetori lirohet per nje kohe me te shkurte apo me te gjate nga obligimet e kryerjes se puneve dhe detyrave te punes ne vendin e tij te punes, mungesat nga puna ndahen ne mungesa me pagese dhe mungesa pa pagese.

Mungesa nga puna me pagese-nenkuptojme situaten kur punetori nuk punon por ka te drejte ne kompensim te pages, si mungesa me pagese jane: mungesat per raste familjare si: martesa, lindja dhe vdekja ne familjen e punetorit.Mungesat nga puna pa pagese-ka te beje me situaten kur vjen deri te nderpreja e shkurte e punes nga ana e punetorit per shkaqe te caktuara subjective, e per keto mungesa punetorit nuk i takon kompensimi i pages.

Nocioni I mbrojtjes ne pune-mbrojtja ne pune ne ambientin e tanishem siguron ne menyre kontinuele integritetin fizik e moral te cdo punetori.me mbrojtje ne pune si dhe obligimet e tij qe t’I aplikoj rregullat e percaktuara te masave mbrojtese, me qellim te mbrojtjes se jetes dhe shendetit te punetoreve.

Mbrojtja e pergjitheshme ne pune- iu referohet te gjithe te punesuareve dhe perfshin sigurimin e kushteve per pune sipas rregullave te sigurimit teknik, sanitar dhe te higjienes ne pune , ne mbrojtje te pergjitheshme hyne edhe sigurimi nga perdorimi I makinave dhe mekanizmave te cilat paraqesin rrezik per shendetin e punetoreve.

Mbrojtja e veçante ne pune-zakonisht aplikohet per punet te cilat kryhen ne nentoke (xehtari, ndertim te tuneleve) uje, ne ambient te hapur, ne lartesi, ne objekte levizese dhe ne proceset kimike-teknologjike.

Sistemi I pageses sipas kohes-çdo punetori te sistemuar ne vendin e caktuar te punes I paguhet nje shume e caktuar e te hollave per cdo ore, dite apo jave te punes nga ana e punedhenesit, pra shuma e caktuar e pageses I ipet punetorit pavaresisht nga rezultatet e aktiviteteve te tij punuese.

Sistemi I pageses sipas produktivitetit-eshte I lidhur me shkallen e produktivitetit dhe me rezultatin e punes se punetoreve, sistemi I pageses sipas produktivitetit mund te jete I dyllojshem, sistemi I pageses me cope dhe sipas premive.

Sistemi I pagave sipas legjislacionit tone te punes –sipas LTHP parashihet qe punedhenesi eshte I obliguar punetorit t’ia paguaj pagen si vijon: se paku çdo muaj, punetorit personalisht ose nepermes transferit bankar dhe te shoqerurara me deftesen e pageses.

Kompensimet e pages-nepermes negociatave individuale, kontratave kolektive dhe nga ana e organeve te pushtetit pubklik, kompensimi I pages punetorit I takon per kohen kur ai nuk punon apo per shkaqe te caktuara perkohesisht eshte jashte procesit te punes ( rastet e mungesave nga puna me pagese, shfrytezimit te pushimit vjetor, lindjes diteve te festave etj).

E drejta e punetoreve dhe e punedhenesve ne organizim-mbrojtja ndaj akteve te diskriminimit sindikal dhe nga aktet nderhyrjes, e drejta ne greve, si akte te diskriminimit sindikal konsiderohen te gjitha veprimet te cilat punetorin do ta demtonin me rastin e punesimit apo llidhur me punen e tij ,si: paraqitjen e ofertes per punesim me kushte qe punetori mundshem te mos anetaresohet ne sindikate.

E drejta ne greve-eshte nje nga mjetet me te rendesishme te presionit sindikal kunder punedhenesit.Qellimi I organizimit te greves nga ana e sindikates qendron ne realizimin e te drejtave dhe interesave ekonomike dhe sociale per punetoret ne rastet kur keto te drejta nuk mund te realiozhen me mjete paqesore.

Nocioni i greves-eshte forme apo mjet I kundervenies se punetorit kunder punedhenesit, sipas definicionit te ngushte greva paraqet nderprejen kolektive te punes nga ana e me shume punetoreve me qellim te realiazimit te te drejtave nga mardheniet e punes.

Llojet e grevave- te ligjshme dhe te kunderligjshme, paralajmruese dhe grevat befasuese, qarkore dhe trombozoide, grevat me okupim te fabrikave dhe grevat e paorganizuara, strukturale dhe gjenerale, grevat politike, greva e solidaritetit.

Format tjera te presionit sindikal te ngjashme me grevat-greva e sabotimit te imet, greva e kujdesit te tepruar ne pune, greva e punes vullnetare me (vetdeshire).

Greva si baze e pergjegjesise juridike-pergjegjesia e grevisteve, nxitesve te greves dhe sindikates, pergjegjesis se punedhenesve, pergjegjesia penale dhe greva.

Grevat qarkore dhe grevat trombozoide-grevat qarkore ekzistojne ne rastin kur punetoret e me shume njesive te ndermarrjes se njejte ose te ndryshme te te njejtit lokalitet e nderprejn punen sipas rendit te caktuar, te grevat trombozoide vetem punetoret e nje njesie e nderprejne punen.

Greva e sabotimit te imet-ekziston kur te punesuarit e ngadalsojn procesin e kryerjes se puneve, ose me vete dije bejne pune me defekte me qellim te realizimit te kerkesave nga mardheniet e punes, me kete greve punetoret nuk zhveshen nga pagat.

Pergjegjesia e punedhenesve-punedhensi pergjigjet per demin qe punetoret e tij grevist ua shkaktojne personave te trete, perderisa personat e trete jane te obliguar qe kompensimin e demit ta kerkojn drejtperdrejt nga ata te cilet e kane shkaktuar e jo nga punedhenesi.

Lock out (mbyllja e ndermarrjes)- kosiderohet si greve e punedhenesve si dhe mjet presioni ne sferen e mardhenieve kolektive te punes, lock Out-in me se shpeshti e shfrytezojne ndermarrjet e vogla private.

Nocioni I Lock Out-it Lock Out ka te beje me mbylljen e nderrmarrjes nga ana e punedhenesit ne rastin e konflikteve me punetoret.Gjate mbylljes se ndermarrjes punedhenesi nuk I len ne dispozicion mjetet e punes dhe nuk I paguan punetoret.

Llojet e Lock out-it-mund te jete I karakterit preventive ose ofansiv (kur punedhenesi vendimin per Lock Out e merr para shperthimit te greves), mbrojtes ose defansiv (ekziston pas shperthimit te greves), kompenzues ose retroziv ( pas perfundimit te greves), dhe Lock Out-i i solidaritetit.

Lock Out si baze e pergjegjesis se punedhenesit-kur gjykata konsideron se Lock out-I eshte I kunderligjshem, punedhenesi obligohet qe t’u jape kompensim punetoreve per oret e humbura te punes per shkak te Lock Out-it.

Shkeputja e kontrates se punes- behet ne disa menyra: me rastin e vdekjes se punetorit, me marreveshje me shkrim ne mes te punetorit dhe punedhenesve, ne rastet e renda te sjellejes se keqe nga punetori, shkelje te detyrave te punes apo cenim te rregullave te disciplines ne pune, per shkak te permbushjes se pakenaqshme te detyrave te punes nga ana e punetorit, me skadimin e kohezgjatjes se punesimit dhe sipas fuqise ligjore.

Shkeputja e kontrastes se punes sipas fuqise ligjore –keto raste jane: plotesimi I kushteve per pension,qofte me arritjen e moshes se caktuar apo me permbushjen e pervojes se punes, ne rastet kur punetori per shkak te vuajtjes se denimit me burg eshte I detyruar te mungoj nga puna me shume se 6 muaj, ne rastet kur punetorit I shqiptohet masa e sigurise, e eduktimit ose masa e mbrojtjes, ne kohezgjatje mbi 6 muaj per cka eshte I obliguar te mungoj nga puna etj.

Shkeputja e kontrates se punes kunder deshires apo vullnetit te punetorit-kundershtimi I paarsyeshem I punetorit per t’I kryer detyrat e punes te percaktuara ne kontraten e punes, vjedhja , shkaterrimi ,demtimi ose shfrytezimi I paautorizuar I pasurise se punedhenesit, zbulimi I fshehtesis afariste, perdorimi I droges dhe alkoolit ne pune.

Obligimiet e punedhenesit me rastin e shkeputjes se kontrates se punes per shkak te ndryshimeve ekonomike, teknologjike ose strukturale ne ndermarrje-njoftimi me shkrim I punetoreve lidhur me shkeputjen e kontrates se punes dhe ate 3 muaj para dates se shkeputjes, ta njoftoj me shkrim entin per punesim per largimin e punetoreve nga puna, punedhenesi duhet ta marre parasysh efektshmerin e punetorit ne pune, aftesimin dhe shkathtesit profesionale, pervojen e punes, moshen, punedhenesi nuk mund ta largoj punetorin nga puna nese me pare nuk I paguan shumen e caktuar te te hollave ne forme te demshperblimit, shkalla e kesaj shume eshte: prej 2-4 vjet pervoj pune nje pages mujore, prej 5-9 dy paga mujore. Prej10-19 tri paga mujore, prej 20-29 kater paga mujore, prej 30 e me teper pese paga mujore.

Mbrojtja e te drejtave te punetoreve- te drejtat e punetorve percaktohen me ligj, akt te pergjithshem te ndermarrjes dhe me kontrate kolektive, rol te veçante ne mbrojtjen e te drejtave te punetoreve luan edhe sindikata.

Funksionet e inspektoratit te punes: a) ben mbikeqyrjen e zbatimit te legjislacionit te punes, kushtet e punes dhe mbrojtjen ne pune, b) iu siguron infomacione teknike dhe keshilla punedhenesve dhe punetoreve per heshtjet me te efektshme te zbatimit te dispozitave ligjore, njofton Ministrin e punes dhe Mirqenies Sociale per ndonje mungese apo shperdorim te ligjit te aplikueshem etj.

Te drejtat edhe detyrimet e inspektorit te punes:-a) te hyje lirishte ne seline e punedhenesit me qellim te inspektimit te punes dhe ate pa paralajmrim , b) te bej ekzaminime, inspektime dhe hulumtime te cilat konsiderohen te domosdoshme per t’u siguruar zbatimi I ligjit, c) te beje kontrollimin e te gjitha librave dhe dokumenteve te cilat duhet t’I mbaje punedhenesi ne pajtim me dispozita ligjore etj.

Ndodh se jo çdo pune e kryer perben mardhenie pune ne kuptimin shkencor te se drejtes se punes.Keshtu p.sh tregtari I vogel, mjeku, artizanati, fermeri qe kultivon token e tij I largohen ndikimit ose pushtetit te se drejtes se punes, nuk kane asnje lidhje me te drejten e punes.Puna e tyre rregullohet me dispozita te veçanta.Si perkufizim me I mire: e drejta e punes si dege e sistemit pozitiv perfshin

normat shteteroe, kontrata kolektive dhe dispozitat autonome qe I referohen mardhenieve te punes ne ndermarrje, institucione tek punedhenesit dhe subjekte tjera.

EMERTIMET PER LENDEN E TE DREJTES SE PUNESE drejta e fabrikes (legjislacionit industrial) legjislacion I punetoreve, e drejta sociale, e drejta sindikale dhe ne kohet me te reja e drejta e punes.E drejta e fabrikes-respektivisht legjislacioni industrial, si emertim ne periudhen fillestare te zhvillimit te se drejtes se punes iu ka pergjigj objektit qe rregullonte kjo dege, sepse ne kete faze normat juridike te kesaj dege kufizoheshin ne organizimin e punes ne fabrika.E drejta e legjislacionit te punetoreve-ky emertim eshte perdore nga shkaku se dispozitat e para mbrojtese iu kane referuar punetorve por nje kohe te gjate vetem per te punesuarit ne industri.Ky emertim nuk eshte adekuat, sepse shume I ngushte perfshin vetem njeren pale –punetoret, ndersa e drejta e punes perfshin edhe punedhenesit si dhe raportet ne mes te ketyre paleve.E drejta sociale-emertimi e drejte sociale ka lindur nen ndikimin e zhvillimit te sigurimit social te punetoreve dhe nuk e shpreh sakte objektin e kesaj dege te se drejtes, sepse cdo dispozite juridike cdo e drejte ne thelb eshte sociale, ne kuptimin qe buron nga shoqeria, shteti.E drejta sindikale-si emertim eshte lajmruar nen ndikimin e rritjes se rolit dhe rendesis se sindikates ne fushen e mardhenieve te punes dhe perfshin : organizimi sindikal, regjistrimin, mbrojtjen , respektivisht perfaqesimin e te drejtave te punetoreve, raportet me organizatat e punedhenesve, organet shteterore etj.Ky emertim nuk konsiderohet adekuat sepse e drejta e punes nuk mund te identifikohet me te drejten sindikale. E drejta e punes-ne teorite dhe legjislacionet e shteteve tjera por edhe te ne shtrirjen me te gjere e ka emertimi e drejta e punes.Kete emertim duhet ta pranojm si te zakonshem dhe ne kushtet e tanishme nuk ka ndonje efekt kerkesa, per tu nderruar.Puna duhet te kuptohet vetem si dege juridike, objekti I se ciles eshte ne lidhje te drejtepedrejte me punen.RAPORTI I TE DREJTES SE PUNES ME DEGE TE TJERA JURIDIKEE drejta e punes ka raport posaqerisht me te drejten kushtetuese, civile, administrative, ekonomike etj.Raporti I te drejtes se punes me te drejten kushtetuese –e drejta e punes eshte ne raport te drejtperdrejte me te drejten kushtetutese.Me kushtetute vehen parimet nga fusha e mardhenieve te punes dhe ato zakonisht jane baze per legjislacionin e punes, si dhe per rregullativen nenligjore dhe ate autonome.Me dispozitat kushtetuese zakonisht institucionalizohen keto parime: e drejta per pune, liria e punes, liria sindikale, barazia e personave ne mardhenie te punes, e drejta ne sigurim social etj.Perfundimisht mund te thuhet se e drejta e punes ka nje lidhshmeri te ngusht me te drejten kushtetuese sepse parimet e pergjitheshme nga fusha e punes dhe mardheniet e punes jane objekt trajtimi si i te drejtes kushtetuese ashtu edhe i te drejtes se punes.Raporti I te drejtes se punes me te drejten civile-sic dihet e drejta e punes ne fillim ishte nen ndikimin e te drejtes civile, shikuar historikisht ajo ishte pjese e se drejtes civile obligative. Me von dalngadal eshte nda nga e drejta civile, por prap eshte ne raport me te.Pavaresisht nga ajo se kontrata e punes sot i ka tiparet e instrumentit baze per lidhjen e mardhenies se punes e cila ne tersi hyne dhe rregullohet me normat apo legjislacionin e punes, e drejta e punes ende sherbehet me disa institucione te se drejtes civile.

Raporti I se drejtes se punes me te drejten administrative- e drejta e punes dhe e drejta administrative jane dy dege te vecanta juridike dhe dallojn si per nga objekti I trajtimit ashtu edhe per nga menyra se si trajtohen. E drejta e punes rregullon mardheniet nga fusha e punes.Objekt I te drejtes se punes kryesisht jane mardheniet juridike te punes te cilat paraqiten ne mes te punetoreve dhe punedhenesve.Objekt I te drejtes administrative eshte organizimi dhe funksionimi I administrates edhe ne fushen e punes dhe

mardheniet e punes,ushtrimi I te drejtave te mbikeqyrjes ne fushen e punes, mbrojtjes dhe inspektimit te punes, si dhe disa procedura te veçanta administrative lidhur me to.

Raporti I te drejtes se punes me te drejten ekonomike – e drejta e punes ka nje raport te ngusht me te drejten ekonomike.E drejta e punes eshte studiuar ne kuader te se drejtes ekonomike, ende ne disa fakultete studiohet si lende e perbashket, e drejta ekonomike dhe e drejta e punes.PER SHKAK TE VELLIMIT SI TE NJERES ASHTU EDHE TE DISIPLINES TJETER SI DHE PER SHKAK TE DISA ASPEKTEVE TE VEçANTA ,EKZISTOJNE dhe zhvillohen si dy disiplina te ndara shkencore.

VENDI I TE DREJTES SE PUNES NE SISTEMIN JURIDIKDilemat kryesisht jane te orientuara ne ate se e drejta e punes a hyne ne te drejten private apo ne ate publike.Duke u bazuar ne konstatimet e autoreve te ndryshem lidhur me vendin e te drejtes se punes ne sistemin juridik, mund te flitet per tri teori apo pikepamje:1.ne periudhen fillestare te zhvillimit te se drejtes se punes, kur ajo I rregullonte mardheniet e punes ne mes te punedhenesve dhe punetoreve dhe ate kryesisht ne baze te kontratave individuale, te cilat jane konsideruar si kontrata juridiko-civile.Autor te ndryshem konsideronin se e drejta e punes hynte ne kuader te se drejtes private.2.Zhvillimi i metejme I te drejtes se punes ndryshoj edhe pikepamjet lidhur me vendin e te drejtes se punes ne sistemin juridik.Keto ndryshime ishin si rezultat I intervenimit te shtetit ne fushen e mardhenieve te punes.Shtimi gjithnje e me I madh I legjislacionit mbrojtes te punes nxori ne pah elementet e karakterit juridiko-publik e nga ana tjeter mohimin e karakterit privat te se drejtes se punes. Ne kete drejtim linden pikepamjet lidhur me ate se e drejta e punes hyne ne te drejten publike.3.Sipas disa autoreve te tjer, e drejta e punes e rregullon materien e cila njekhesisht hyne ne te drejten private por edhe ne te drejten publike.Sipas kesaj pikepamje e drejta e punes hyne edhe ne te drejten private por edhe ne ate publike.

BURIMET E TE DREJTES SE PUNESNe sistemet juridike ne te cilat vlen parimi I kushtetueshmerise dhe ligjshmerise e drejta e punes nuk ka burime te veta autentik, burimore pervec kontratave kolektive, per kete arsye mund te thuhet se si burime te se drejtes se punes te ne mund te konsiderohen te gjitha aktet juridke te karakterit te pergjitheshem te cilat trajtohen si burime juridike ne sistemin e tanishem te administruar nga nderkombetaret deri ne zgjidhjen e statusit final te Kosoves.Duke u nisur nga kriteret dhe pikepamjet e shkences se te drejtes se punes,burimet e te drejtes se punes mund te ndahen si vijon: aktet (dispozitat) shteterore, aktet e pergjitheshme te ndermarrjes, institucioneve organizatave te tjera dhe punedhenesve, interpretimi i obliguar, e drejta zakonore, politika gjyqesore, kontratat kolektive, burimet nderkombetare te se drejtes se punes.

Burimet autome-dispozitat shteterore aktet e pergjitheshme te ndermarrjes , organizatave te tjera dhe punedhensve.Burimet autonome te se drejtes se punes, veprimtaria legjislative joshteterore ne shumicen e vendeve me sisteme juridike bashkekoheore nenkupton sistemin e normave te cilat nuk I imponojn dhe nuk I krijojn ekskluzivisht organet shteterore, por subjektet tjera shoqerore.Nje sistem I till I normave juridike ndryshe quhet si e drejte autonome.Nje forme te vecante te se drejtes autonome e krijojne personat ne ekonomi dhe ne fushat tjera te cilet pavaresisht formohen, konstituohen dhe funksionojne jo vetem ne baze te normave jurdike te shtetit, por edhe ne baze te normave, akteve te tyre te konstituivit si dhe akteve tjera autonome.Zakoni-shenderrohet ne te drejte, atehere kur shteti e dispozitat e tij obligon aplikimin e zakonit per zgjedhjen e disa qeshtjeve konkrete.Ne kuader te se drejtes kolektive te punes trajtohen-interpretimi i obliguar, e drejta zakonore, praktika gjyqesore, kontratat kolektive.

Kushtetuat-parimet themelore per te drejten e punes ne kushtetutat e shumices se shteteve jane: e drejta per pune, liria sindikale dhe negociatat kolektive,liria e punes barazia ne mes te femrave dhe meshkujve, parimi i mbrojtjes ne pune te punetoreve, pergjegjesia e punetoreve ne pune, humanizmi ne pune etj.

Ligji-eshte akt juridik qe permban rregulla te pergjitheshme juridike me fuqi me te larte juridike pas kushtetutes.Ne poziten qe ka Kosova pa status te definuar dhe nen administrimin nderkombetare, shume ligje jane zevendesuar me rregullore te nxjerrura nga UNMIK-u.Per te drejten e punes rendesi ka rregullorja nr.2001/27 per ligjin themelor te punes ne Kosove.Aktet nenligjore-urdheresat, direktivat dhe vendimet.Ineterpretimi I obliguar-nuk eshte akt konkret I zbatimit te dispozitave juridike por eshte nje rregull juridike e cila orienton ne ate se si duhet kuptuar nje dispozite ekzistuese ligjore.Interpretimi zakonisht behet ne rastet kur ne ndonje dispozite ligjore ka paqartesi.Shpesh ndodh qe organet ligjvenese te bejne interpretimin e normave qe I kane hartuar duke ua caktuar domethenien e tyre.E drejta zakonore si burim I te drejtes se punes- qe nje zakon te konsiderohet norme shoqeore kerkohet t’I plotesoj tri kushte: 1. aplikimi I gjate I zakonit, 2.perseritja e shpeshte e tij, 3. te ekzistoj pajtimi I pergjithshem qe rregulla morale eshte e drejte dhe pergjigjet botekuptimeve te shumices se pjesetareve te nje shoqerie, per cka ata i nenshtrohen vullnetarisht.Praktika gjyqesore si burim i te drejtes se punes-praktika gjyqesore indirekt paraqitet si burim i te drejtes se punes ne rastet kur instancat me te larta gjyqesore , ne nje periudhe kohore me te gjate ne rastet e njejta apo te ngjashme,bijne vendime te njejta.Burimet e se drejtes se punes me origjine nderkombetare-burimet universale, burime regjionale, marreveshjet apo kontratat nderkombetare dhe instrumentet apo aktet e miratuara nga organizatat e specializuara nderkombetare.Burimet e te drejts se punes me karakter universal-konsiderohen te gjitha ato akte apo instrumente te cilat I ka organizata e kombeve te bashkuara dhe qe kane shtrirje te pergjitheshme.Deklarata universale mbi te drejtat e njeriut dhje te qytetarit 1948-ne kete deklarate thuhet se ne kuader te te drejtave te njeriut hyjne edhe ato te cilat ne menyre direkte kane rendesi per te punsuarit, sic jane: e drejta ne trajtim te barabart para ligjit, e drejta ne perdorimin e mjeteve juridike, e drejta ne gjykim objektiv, e drejta ne lirin e levizjes etj.Burimet e te drejtes se punes me karakter regjional-keto jane burime te cilat vlejne vetem per nje regjion te caktuar psh. karta sociale evropiane-1965 per regjionin e Evropes.Burimet evropiane te drejtes se punes- ne te drejten paresor hyjne kontratat mbi themelimin e UE-se para se gjithash BEE, ne te drejtes dytesor (sekondare) hyjne: urdheresat, udhezimet, vendimet, rekomandimet dhe qendrimet.Mardheniet individuiale te punes dhe e drejta evropiane e punes-per mardheniet individuale te punes ne kuader te UE-se vlejne kater parime: parimi I lirise se qarkullimit dhe zgjedhjes se vendbanimit per punetorin, parimi I barazise dhe trajtimit te barabarte ne fushen e punesimit, parimi I mbrojtjes ne pune –harmonizimit teknik, parimi ne te drejtat elementare sociale.Ne kuader te mardhenieve individuale te punes ne Evrope rendesi e madhe I ipet segmentit te mbrojtjes se punetoreve ne pune ndermjet harmonizimit teknik.Mardheniet kolektive te punes dhe e drejta Evropiane e punes-mardheniet kolektive te punes jane mjaft specifike dhe si te tilla me shume jane te lidhura me legjislacioni kombetar te cdo shteti,ndersa fusha e legjislacionit nderkombetar eshte me e kufizuar sa I perket ketyre mardhenieve.Ligjedhenesi evropian I ka vu themelet per disa ceshtje edhe nga fusha e mardhenieve kolektive te punes. Duke u bazuar ne dispozitat e nenit 8 te rregullores mbi lirin e qarkullimit dhe te drejtes se punemarresit ne qendirm Brenda shteteve anetare te UE-se ketyre punetoreve gjithaashtu I eshte e njohur e drejta ne bashkim sindikal dhe lirine e sindikale. Mardheniat bilaterale dhe multilaterale si burim I se drejtes se punes-si burime te se drejtes se punes mund te jene edhe marreveshjet bilaterale dhe multilaterale, ndarja e te cilave behet varesisht nga ajo se a I kane lidhur dy shtet apo shume shtete. Duke marre parasysh statusin juridik te Kosoves mund te

konstatohet se ajo nuk ka lidhur ndonje marreveshje nderkombetare qofte bilaterale apo multilaterale nga fusha e te drejtes se punes, andaj keto mund te jene burime te se drejtes se punes te vendit tone.Vendimet dhe aktiviteti I OKB-se ne fushen e punes dhe asaj sociale- si akt I rendesishem I kesaj organizate eshte sidomos deklarata universale per te drejtat te njeriut te viti 1948. Ne deklarate ne mes tjerash flitet per te drejtat ne : sigurim social, lirin e punes, kushte te pershtatshme te punes, kompensim te drejte per pune, mbrojtje nga papunesia.Per te drejten e punes rendesi te madhe ka I tere aktiviteti I OKB-se dhe I organeve te specializuar sic eshte UNESCO.

ORGANIZATA NDERKOMBETARE E PUNES (ONP)Eshte themeluar ne vitin 1919 ne konferencen e Paqes ne Paris. Bene pjese ne grupin e organizatave me te vjetra nderkombetare.ONP-ja ka statusin e personit juridik dhe autonomi te plote si ne aspektin financiar ashtu edhe ne ate administrative.ONP-ja eshte unike dhe eshte themeluar me qellim qe ne menyre permanente t’i trajtoj problemet nga fusha e punes dhe fusha sociale.Gjithashtu ONP-ja mund te ndermerr masa me qellim te zgjidhjes se problemeve nga kjo fushe se dhe permiresimit te kushteve te punes dhe te jetes se punetoreve.ONP-ja ka disa karakteristika qe e dallojne nga organizatat tjera nderkombetare e keto jane : perhershmeria , universaliteti dhe tripartiteti.Perhershmeria-si karakteristike e kesaj organizate rrjedh nga vet karakteri i saj si organizate e perhershme nderkombetare te punes.Universaliteti-eshte karakteristike e dyte e ONP-se.ONP-ja eshte themeluar me qellim qe te jete organizate universale. Anetare I ONP-se mund te behet cdo shtet anetar I OKB-se I cili shpreh deshiren per kete, me te vetmin kusht qe t’I pranoj obligimet qe dalin nga kushtetuta e ONP-se.Qeverite,punetoret dhe punedhenesit jane tre faktore qe bashkarisht percaktojn politiken dhe kahet e veprimtarise se ONP-se.Kush mund te behet anetare i ONP-se-anetare i ONP-se mund te behet cdo shtet anetare I OKB-se, I cili shpreh deshiren per kete, me te vetmin kusht qe t’i pranoj obligimet qe dalin nga kushtetuta e ONP-se, si dhe cdo shtet tjeter per pranimin e te cilit vendosin dy te tretat e delegateve.Marreveshja e mastrihtit –viti 1992.Karakteristikat e ONP-se qe e dallojne nga organizatat tjera:-perhershmeria, universaliteti dhe tripariteti (ne kuader te ONP-se jane te anetaresuara 174 shtete).Struktura organizative e ONP-se-konferenca e pergjitheshme e perfaqesuesve te shteteve anetare (organi me i larte), keshilli administrative (56 anetar) dhe byroja nderkombetare e punes (eshte organ administrative, ekzekutiv, teknik).Konferenca e pergjitheshme-eshte kuvend gjeneral I shteteve anetare te ONP-se.Ajo eshte organi me I larte, institucioni supreme I kesaj organizate nderkombetare.Konferenca eshte organi me I larte ligjvenes I ONP-se, sepse e vetmja ajo eshte e autorizuar qe te nxjerr konventa dhe rekomandime nga fusha e punes dhe ajo sociale.Ne kompetence te conferences se pergjitheshme po ashtu hyjne: emerimi i anetareve te keshillit administrative, miratimi i buxhetit vjetor te ONP-se si dhe vendosja per te gjitha ceshtjet me rendesi qe i propozon keshilli administrative apo i inicojn delegatet. Delegatet e cdo shteti i emrojne qeverite e shteteve anetare.Keshilli administrative-eshte organ drejtues i ONP-se.Ai ka perberje tripartite dhe eshte i perbere nga gjithsej 56 anetare, 8 prej te cileve jane perfaqesues te teorive te shteteve anetare, 14 perfaqesues te punedhenesve dhe 14 perfaqesues te punemarresve.Keshilli administrative po ashtu percakton rendin e dites se konferences se pergjitheshme te ONP-se dhe ushtron edhe detyra te tjera si: a) Shqyrton projektin e buxhetit vjetor te ONP-se te cilin ia drejton konfereneces se pergjtihteshme per miratim,b).Percakton formen sipas te ciles shtetet jane te obliguara t’i paraqesin raportet e tyre lidhur me zbatimin e konventave dhe rekomandimeve si dhe rezolutave te miratuara nga ana e konferences se pergjitheshme te ONP-se, c) emron drejtorin e byros nderkombetare te ONP-se.

Byroja nderkombetare e punes-eshte organ ekzekutiv, administraiv, teknik i ONP-se.BNP ia siguron kushtet per pune Konferences se pergjitheshme, keshillit administrtiv dhe organeve te tjera ndihmese te ONP-se.BNP-ka keto fuksione dhe kompetenca: a) Mbledh, perpunon dhe shperndan informata qe kane te bejne me rregullimin nderkombetar te kushteve dhe sistemit te punes, b) zabton aktet e ndryshme qe i percakton konferenca apo keshilli administrative, c) publikon ne gjuhe te ndryshme revista, studime dhe raporte per ceshtjet ekonomike dhe sociale, d) u ofron ndihme qeverive te shteteve anetare me kerkesen e tyre, dh) jep informata shenime dhe keshilla me kerkese te qeverive organizatave te punemarresve dhe punedhenesve etj.Qellimet dhe veprimataria e org. Nderkombetare te punes-sipas kushtetutes ONP-ja ka per detyre qe t’i trajtoj dhe t’i zgjidh problemet nga fusha e punes dhe politikes sociale ne qarqet ndekombetare respektivisht qe te punoje me qellim te permiresimit te kushteve te punes dhe te jetes se njeresve dhe ruajtje se paqes nepermjet drejtesise sociale.Deklarata e filadelfise 1944-ketu erdhen ne shprehje disa parime pozitive te cilat ishin shprehje e tendences se punetoreve.Keto parime ishin: puna nuk eshte mall, varferia ku do qe te ekzistoj ne bote paraqet rrezik per perparimin te pergjithshem, liria e shprehjes dhe e bashkimit jane te domosdoshme per perparim social.

Organet ndihmese te ONP-se-komisionet, komitetet, organet tjera te perhereshme apo te perkohshme.Konventat dhe rekomandimet e ONP-qe nga themelimi I saj e deri me sot ONP ka themeluar 180 konventa, 190 rekomandime, me to eshte bere rregullimi I te gjitha segmenteve te mardhenieve te punes: kohen e punes , pushimet, mbrojtjen ne pune, punene e nates, mbrojtjen e grave dhe te femijeve, percaktimin e pagave minimale etj.Nder konvetat me te rendesishme te ONP-se jane ate te cilat jane miratuar ne fazen fillestare te aktivitetit te ONP-se, e me te cilat jane percaktuar parimet kryesore nga fusha e punes dhe mardhenieve te punes.Emerimin e komitetit I cili shqyrton zbatimin e konventave dhe te rekomandimeve e bene Konferenca e Pergjitheshme e ONP-se.Dallimet ne mes konventave dhe rekomandimeve-konventat kane karakter obligues normative, konventat me miratim e fitojn fuqin ne qarqet kombetare te shtetit I cili I ka miratuar e do te thot se shtet obligohen ne aplikimin strikt te tyre ndersa rekomandimet nuk kane karakter te keshillave, udhezimeve per legjislacioni kombetar te disa shteteve anetare.Rekomandimet me se shpeshti nxirren si plotesim I konventave.Procedura e miratimit te konventave dhe rekomandimeve- miratimin e konventave dhe rekomandimeve e bene konferenca e pergjitheshme e ONP.Nxjerrjes se konventave dhe rekomandimeve u paraprin nje procedure paraprake e cila eshte e parapare me aktet e ONP-se.Konventa miratohet kur per te votojn 2/3 e delegateve prezent ne Konference.Kontrolli I zbatimit te konventave dhe rekomandimeve behet nepermes te : raporteve , reklamacionit ose padis.Obligimet e shteteve anetare ndaj konventave dhe rekomandimeve-qeverite e shteteve anetare te ONP-se jane te obliguara qe cdo konvente dhe rekomandim, te cilin e miraton Konferenca e IONP-se ne afat prej me se paku nje vit ose te ratifikimit me shumti 18 muajsh, t’ia paraqes organit kompetent, me qellim te vendosjes ose te ratitikimit.Shtetet anetare te ONP-se po ashtu jane te obliguara ta informojn drejtorin e byros nderkombetare te punes mbi masat e ndermarra lidhur me ratifikimin e Konventes.Konventa hyne ne fuqi pasi te ratifikohet se paku nga dy shtete, mirepo cdo konvent permban klauzolen mbi numrin e shteteve qe duhet ta ratifikojn per t’ia dhene karakterin juridike apo ligjor.Ne praktike Konventa hyne ne fuqi 12 muaj nga dita e regjistrimit te ratifikimit te saj.Inkorporimi I konvetave dhe rekomandimeve-behet permes nxjerrjes se ligjeve, akteve nenligjore, akteve te pergjitheshme autonome ose kontratave kolektive.Te gjitha keto akte duhet te kene per objekt harmonizimin me dispozitat e konventes se ratifikuar.Procedura e kontrollimit te zbatimit te konventave dhe rekomandimeve-potencial per te ushtruar kontrolle ndaj zbatimit te konventave dhe te rekomandimeve kane te gjitha shtet anetare te ONP-se.Kur

flitet per kete lloj kontrolli, duhet te kihet parasysh qe ketu nuk kemi te bejme me ndonje kontroll te drejtperdrjte qe duhet t’i behet shtetit anetare te ONP-se sepse konsiderohet se kontrolli i drejtperdrejte i nje shteti eshte ne kundershtim me parimet e pavaresise, mosperzierjes ne punet e brendshme dhe ne kundershtim me zhvillimin e mardhenieve nderkombetare.Kontrolli i zbatimit te konventave dhe rekomandimeve behet nepermjet te: raporteve, reklamacionit ose padise.Raportet-cdo shtete anetare eshte i obliguar qe byros nderkombetare te punes t’ia paraqes raportin vjetor lidhur me zbatimin e konventes se ratifikuar.Forma dhe permbajtja e raportit duhet te behet sipas kerkeses se keshillit administrative.Reklamacioni-reklamacionin mund ta bejne vetem organizatat profesionale te punedhenesve dhe punemarresve nese konsiderojn se ndonjeri nga shtetet anetare te ONP-se nuk i permbush obligimet qe dalin nga konventa e ratifikuar.Padia-Çdo shtet anetare i ONP-se ka te drejte te beje padi ne rastet kur konsideron se shteti anetar i ONP-se nuk eshte duke i permbushur obligimet e marr nga konventa e ratifikuar.Per te bere padin kunder nje shteti anetare te ONP-se eshte kompetent vetem ai shtet i cili e ka ratifikuar ate konvente.Komiteti per zbatimin e konventave dhe te rekomandimeve-ky komitet shqyrton: raportet lidhur me zbatimin e konventave dhe te rekomandimeve te parashikuar nga ana e shteteve anetare te cilat e kane ratifikuar konventen ose e kane pranuar rekomandimin, shqyrton raportet rreth permbushjes se obligimeve qe dalin nga konventat dhe rekomandimet nga ana e qeverive te shteteve anetare te ONP-se.

E DREJTA KOLEKTIVE E PUNESE drejta kolektive e punes paraqet pjesen me te pasur dhe me origjinale te se drejtes se punes me te cilen ne menyre te drejtperdrejte afirmohen spacifikat e saj, por njeherit ushtrohet ndikimi ne te drejtat tjera juridike.Ne kete kontest e drejta e punes ndahet ne te drejten individuale te punes dhe ne te drejten kolektive te punes. E drejta kolektive e punes eshte produkt i konfliktit te interesave te subjekteve kolektive, te mardhenieve te punes dhe ne pajtim me te perfaqeson kompromisin e interesave te tyre te kunderta.E drejta kolektive e punes trajton,krijon respektivisht rregullon dhe realizon ato institucione te se drejtes se punes ne aspektin e mbrojtjes dhe avancimit te interesave kolektive.Sindikata-sindikata eshte bashkesi , orgnizative, perkatesisht bashkim qe kujdeset per mbrojtjen e interesave ekonomike te anetareve te saj ne organizaten perkatese-punedhenes, dege, veprimtari, ne nivele te ndryshme territoriale.Sindikatat u formuan qysh ne periudhen fillestare te kapitalizmit dhe ate ne forma te ndryshme te organizimit te punetoreve.Me zhvillimin e kapitalizmit dhe rritjen e numrit te punetoreve vazhdimisht rriten edhe levizjet sindikale.Sindikale sot paraqesin nje faktor te pazevendesueshem ne realizimin e sigurimit social dhe kushteve me te mira ta punes si: mbrojtja ne pune, mbrojtja nga papunesia etj.Sindikatat po ashtu realizojn te drejten ne negociata kolektive dhe ne lidhjen e kontratave kolektive me perfaqesuesit e punedhenesve, organizojn aksione kolektive dhe individuale si dhe greven.Organizatat e para sindikale ne ANGLI SINDIKATA E PUNETOREVE MEKANIK 1851, NE AUstri formimi I lidhjes se punetoreve tipografik 1860 etj. Organizatat e para sindikale ne Kosove jane formuar ne vitin 1906. Sindikatat me aktive ne Kosove jane ato te viteve 1936-37-38 dhe 39.Ne vitin 1990 eshte formuar BSPK-ja ne koncept organizativ pluracentrist qe nenkupton se e pengon pluraliazmin sindikal.Organizimi sindikal dhe te drejtat themelore te njeriut nga puna dhe lidhur me punen- ne te drejtat themelore te njeriut nga puna dhe lidhur me punen radhiten liria e bashkimit, ndalimi I punes se dhunshme dhe trajtimi I barabart me rastin e punesimit.Ne baze te deklarates se pergjitheshme me vone

jane nxjerre dy pakte, respektivisht dy marreveshje nderkombetare e ato jane: pakti mbi te drejtat civile e politike 1966 dhe pakti mbi te drejtat ekonomike, sociale e kulturore 1966.

1. te drejten e secilit qe te themeloj sindikata dhe te anetaresohet ne to sipas vullnetit te tij,2. te drejten e sindikatave qe te themelojn federatat dhe konferencat sindikale kombetare si te

drejtat e ketyre qe te themelojn organizata sindikale nderkombetare apo te hyjn ne to,3. te drejten e sindikatave qe te veprojn lirisht me kufizime te cilat jane te parapara me ligj dhe te

cilat jane te nevojshme ne shoqerite demokratike,4. te drejten ne greve, me kusht qe te jete ne pajtim me ligjet e shteteve perkatese.

Konventa mbi lirite sindikale dhe mbrojtjen e te drejtave sindikale-percakton qe punetoret dhe punedhenesit kane te drejte te formojn oganizata sipas zgjedhjes se tyre, pa leje paraprake.Ata kane te drejte te hyjn ne keto organizata pa parakushte me perjashtimin te asaj se duhet t’i permbahen statutit te organizatave te tyre, respektivisht sindikatave.Konventa mbi te drejtat e punetoreve ne organizim dhe negociata kolektive-neni 1 I kesaj konvente percakton qe punetoret duhet te shfrytezojne mbrojtje konkrete kunder te gjitha veprimeve diskriminuese ne lemin e punesimit e cila do te mundet me demtuar lirin e sindikale te punetoreve.Ne nenin 2 parashihet qe organizatat e punetoreve dhe punedhenesve duhet te shfrytezojn mbrojtjen adekuate nga te gjitha aktet e nderhyrjes ne punet e organizatave ose aktet e financimit dhe aktet e tjera te cilat punetoret do t’I venin nen kontrolle te punedhenesit.Kontratat kolektive-jane burime te se drejtes se punes, me te cilat ne menyre te vecante rregullohen ceshtjet nga fusha e punes.Jane paraqitur ne gjysmen e dyte te shekullit XIX.Punetoret fillimisht e kane fituar te drejten ne organizimin sindikal,e me pas ka ardhur deri te procesi I negociatave ne mes te punetoreve dhe pronareve te mjeteve te prodhimit apo punedheneve.Per here te pare jane paraqitur ne Angli ngase Anglia ishte vendi I pare qe shkoi rruges se industrializmit.Ne France kontrata e pare kolektive ne mes te punemarresve dhe punedhenesve edhte lidhur ne vitin 1831 ne Lion.Kontratat kolektive ne shumicen e shteteve kane mbetur te pa mbeshtetura nga ana e shtetit.I vetmi shtet qe I ka njohur kontartat kolektive me legjislacion ,para luftes se dyte boterore ishte Zvicra.Ne shtetet me sisteme juridike bashkekohore kontratat kolektive jane instrument I pazevendesueshem me te cilin percaktohen dhe rregullohen kushtet e punes dhe te punesimit.

Nocioni dhe karakteristikat e kontratave kolektive-kontrata kolektive te punes si instrument per regullimin e kushteve te punes dhe te punesimit,mjaft heret kane filluar te aplikohen ne shumicen e vendeve te botes e sidomos ne shtetet e zhvilluara industriale.Disa perkufizime rreth nocionit te kontratave kolektive.Me nocionin kontrate kolektive te punes nenkuptojm cdo marreveshje me shkrim qe i referohet kushteve te punes dhe te punesimit e lidhur nemes te punedhenesit, grupi te punedhenesve apo me shume organizatave representative te punetoreve apo sindikatave ne anen tjeter, ne kuptim te ngushte kontratat kolektive konsideorhen si marrevshje me shkrim qe ka te beje me kushtet e punes e lidhur ndermjet organizatave sindikale dhe punedhenesve, ne baze te se ciles duhet te lidhen kontratat individuale mbi punen.Palet kontraktuese te kontrates kolektive jane organizatat sindikale apo organizatat e tjera te punetoreve dhe punedhenesi, grupet e punedhensve apo shoqatat e tyre, ne te shumten e rasteve oda ekonomike.Raporti i kontrates kolektive dhe kontrates mbi punen- kontrata mbi punene eshte me e hershme ne krahasim me kontrata kolektive.Kur flitet per raportin ne mes te kontratave kolektive dhe kontratave mbi punen, duhet te kemi parasysh faktin se ky raport eshte I ngjashem me raportin qe ekziston ne mes te akteve te pergjitheshme dhe akteve individuale psh. ligjit dhe vendimit.Si kontrata individuale ashtu edhe kontrata grupore mbi punen duhet te jene ne pajtim me dispozitat e kontrates kolektive.Dallim esencial ne mes te kontrates mbi punen dhe kontrates kolektive qendron ne ate se kontrata mbi punen,si

baze juridike ka krijimin e drejtperdrejte te mardhenies konkrete te punes ne mes te punetoreve te caktuar dhe punedhenesit , ndersa kontratat kolektive nuk kane per qellim krijimin e mardhenieve konkrete te punes. Rendesia e negociatave kolektive dhe kontratave kolektive-sic dihet negociatat kolektive paraqesin nje metod mjaft te gjere te rregullimt te problemeve te punes.Ato praktikohen ne te gjitha shtetet me sisteme juridike bashkekoheore.Kontratat kolektive jane rezultat I negociatave kolektive dhe paraqesin nje institucion shume te rendesishem te rregullatives shoqerore me rendesi te veçante: a) rendesia sociale e kontratave kolektive konsiston ne ate se kontratat kolektive shtrihen mbi te gjithe punetoret apo perfshijn te gjithe te punesuarit, b) nuk eshte me e vogel as rendesia ekonomike e kontratave kolektive e posaqerisht rendesia e tyre ne prodhimtarin industriale.Me lidhjen e ketyre kontratave shuhen per nje kohe te caktuar kerkesat per greva ose me to percaktohet heqja dore nga greva derisa eshte ne fuqi kontrata kolektive, c) rendesia juridike konsiston ne faktin se me kontrata kolektive shume shpejt mund te intervenohet ne sferen e mardhenieve te punes, se sa me ligj, ngase nxjerrja e nje ligji I nenshtrohet nje procedure te komplikuar qe nuk vlen per kontraten kolektive.

Natyra juridike e kontratave kolektive-mund te flitet per tri botekuptime lidhur me natyren juridike te kontrates kolektive: a) sipas nje botekuptimi apo mendimi, kontrata klektive ka te gjitha karakteristikat e puneve civilo-juridike do te thot te kontrates civile dhe ne pajtim me kete eshte ndertuar teoria kontraktuese, b) mendimtaret apo autoret tjere konsiderojn se kontrata kolektive eshte akt normative apo ligj ne kuptimin material.Nga kjo pikepamje eshte ndertuar teoria statusore apo jashtkontraktuese, c) sipas disa autoreve te tjere kontrata kolektive konsiderohet njekohesisht edhe si akt normative edhe si akt kontraktues.Ne baze te ketyre pikepamjeve eshte ndertuar teoria e perzier.Teoria kontraktuese-ithtaret e teorise kontraktuese, natyren juridike te kontratave kolektive mundohen ta spjegojn duke I identifikuar ato me kontratat civile.Sipas tyre kontrata kolektive paraqet qarte nje kontrate mbi autorizimin, stimulimin ose kontrate pa emer.Teoria statusore-jashtkontraktuese-paraqitet si reaksion ndaj pikepamjeve te teroise kontraktuese.Ithtaret e kesaj teorie e kane mohuar mundesin qe natyra juridike e kontrates kolektive te shpjegohet sipas kontratave juridiko-civile.Perfaqesuesit e kesja teorie theksojn se kontrata kolektive eshte nje konvente-marrevshje ne te cilen shprehet pjesemarrja e vullnetit dhe e pajtimit.Kontrata kolektive eshte konvente e punes ose akt normative me te cilen percaktohen rregullat e pergjitheshme mbi kushtet e punes.Teoria e perzier –duplicitetit-sipas ithtareve te kesaj teorie kontrata kolektive ne vete permban edhe elemente kontraktuese edhe elemente normative.Elementet normative gjenden ne ate pjese te kontrates kolektive e cila I referohet dispozitave lidhur me kushtet nen te cilat duhet te lidhen kontratat idividuale mbi punen, ndersa elementet kontraktuese rrjedhin nga fakti se megjithate kemi te bejm me nje marreveshje e cila lidhet si me reale.

Llojet e kontratave kolektive-kontratat e pergjitheshme kolektive, te vecanta, kontratat kolektive te lidhura ne nivel te ndermarrjes.Kontratat e pergjitheshme kolektive-jane ato kontrata te cilat kane te bejne me kushtet e punes dhe te punesimit.Dispozitat e kontrates se ketij lloji vlejn per te gjithe punonjesit dhe punedhenesit brenda nje shteti.Keto kontrata lidhen midis sindikates me authoritative dhe organizates se punedhenesve, me pjesemarrjen edhe te perfaqesuesve te pushteti politik.Kontratat e veçanata kolektive-jane lloj I kontratave kolektive te punes, te cilat kane te bejne me te drejten dhe obligimet nga sistemi I punes dhe I mardhenieve te punes e qe krijohen ne kuader te nje veprimtarie, qoft ajo ajo prodhues apo jo prodhues.Ne praktike si kontrata te vecanta kolektive mund te jene kontratat qe lidhen per degen e industries dhe xehtarise.Ne kuader te veprimatrive jo prodhuese mund te jene: kontratat kolektive qe i rregullojn kushtet e punes dhe te punesimit ne arsim, shkence,

kulture, shendetesi.Si kontrata te vecanta kolektive konsiderohen edhe ato te punesimit ne veprimtarit ekonomike ose jo ekonomike.Kontratat kolektive te punes te cilat lidhen ne nivel te ndermarrjes-jane ato kontrata me te cilat rregullohen qeshtjet nga sfera e punes dhe e mardhenieve te punes ne nivel te nje ndermarrje apo institucioni te caktuar. Keto kontrata lidhen midis sindikates e cila I perfaqeson punetoret apo institucioni te caktuar.Keto kontrata lidhen midis sindikates e cila I perfaqeson punetoret e ndermarrjes apo institucionit perkates dhe organit udheheqes te ndermarrjes ose te institucionit.Kontratat kolektive te punes mund te lidhen per nje afat te caktuar, zakonisht prej 3-5 vite.

MARDHENIET E PUNES

Paraqiten midis njerezve si pjesemarres te procesit te punes ne te cilen individi ne formen e caktuar ushtron nje aktivitet personal.Te gjitha mardheniet e punes i karakterizon lidhshmeria ne nje sistem te perbashket shoqerore.Paraqitja dhe zhvillimi i mardhenieve te ndryshme shoqerore ne nje shkall te caktuar te zhvillimit te tyre kerkon rregullativen perkatese juridike ose krijimin e dispozitave juridike, te cilat i unifikojn mardheniet e caktuarar ne nje shoqeri.Mardheniet e punes paraqiten midis njerezve si pjesemarres te procesit te punes ne te cilin individi ne formen e caktuar ushtron nje aktivitet personal.-Paraqitja dhe zhvillimi i mardhenjeve te punes ne periudha te ndryshme kohore-Ne sistemin skllavopronar-procesi i prodhimit karakterizohej nga skllaverimi.Skllavi ka qene prodhues kryesor I te gjitha vlerave materiale ne bujqesi dhe ne artizanate.Skallavi si prodhues kryesor nuk ishte I lire, ndersa nga aspekti juridike ai trajtohej si send nen pushtetin e pakufishem te skllavopronarit.-Ne sistemin feudal-poashtu nuk kishte mardhenie te punes.Ne kete periudhe paraqiten dy lloj te raporteve: 1.raporti ne mes te feudaleve dhe bujkroberve dhe 2.raporti ne mes te zejtareve dhe tregetareve si dhe ndihmesve te tyre.Me zhvillimin e mardhenieve shoqerore sidomos gjate shekullit XIV dukshem fillon te ndryshon pozita e ndihmesve dhe nxenesve te zejtareve.Ne fund te shekullit XVII ne Angli vjen deri te revolucioni industrial, perkatesisht periudha e prodhimit te makinave.Shpikja e makinave te reja, veqanerisht makines me avull ne menyre revolucionare ndikoi ne te gjitha mardheniet njerezore dhe ato shoqerore, kjo ndikoi qe te kalohet prej sistemit feudal ne ate kapitalist.-Kontratat kolektive ne kuader te veprimtarive jo prodhuese-kontratta kolektve qe I rregullojne kushtet e punes dhe te punesimit ne arsim, shkence, kulture, shendetesi apo vetem ne njeren nga keto.Nocioni i mardhenieve te punes-fillimisht mardheniet e punes ishin te identifikuara me kontraten e punes, ndersa eshte e njohur qe definicionet per mardheniet e punes jane vullnetare te rregulluar me ligj, ne te cilat punemarresi inkorporohet tek punedhenesi ne ndermarje apo institucion, lidhet per vendin e caktuar te punes, personalisht kryen punene e caktuar dhe per punen qe kryen e merr shperblimin –pagen. Vullnetarizmi, ushtrimi apo kryerja personale e punes dhe paga per punen e kryer jane prezente edhe ne teori si elemente te mardhenies se punes.-Nocioni i mardhenieve te punes ne teori-teoria kontraktuese, institucionale (franceze), teoria gjermane ( e lojalitetit).

ELEMENTET E MARDHENIEVE TE PUNESVullnetarizmi, lidhja perosnale-funksionale, inkorporimi apo hyrja ne procesin e punes, paga.Vullnetarizmi-mardhenia e punes lind nga vullneti perkatesisht deshira e lire e subjekteve qe e vendosin kete mardhenie ne pajtim me parimet e pergjitheshme dhe universale.Vullnetarizmi nenkuptohet si pjese

e se drejtes dhe pjese e lirise se punes.Mardhenia e punes ne radhe te pare eshte mardhenie vullnetare ne mes te dy subjekteve.Te dy subjektet lirisht vendosin a do te lidhin dhe me cilin subjekt do te lidhin mardhenie pune.Realizimi faktik I parimit te vullnetarizmit ne mas te konsiderueshme eshte i varur nga oferta dhe kerkesa e fuqise punetore dhe shkalles se pergjitheshme te punesimit ne nje shoqeri te caktuar.-Lidhja personale funksionale- ne radhe te pare mardhenien e punes e percakton si mardhenie personale specifike, qe ka te beje me obligimin , qe nga momenti I hyrjes ne pune e deri te nderpreja e mardhenies se punes te punetorit qe personalisht dhe vetem ai te kryej punet dhe detyrat e caktuara, ne kuader te vendit te tij te punes, perkatesisht funksionit.Nga kjo rrjedh se ai nuk mundet obligimet e tij t’i bart ne personin tjeter.Elementi esencial I lidhjes personale –funksionale rrjedh edhe nga vet akti I themelimit te mardhenies se punes, cka nenkupton se askush nuk ka te drejte pervec punetorit te lidhe kontrate te punes ne emer te tij.-Inkorporimi(hyrja ne procesin e punes)-eshte element I cili tregon se punetorin ne punen e organizuar dhe te rregulluar te punedhenesi ose ne ndermarrje eshte ne vendin e caktuar te punes.Ne aspektin e hyrjes ne procesin e punes apo inkorporimit, personi I pranuar duhet t’I kryej punet dhe detyrat e caktuara qe jane te lidhura per vendin e caktuar te punes dhe ate ne pajtim me afarizmin e brendshem, disiplinen e punes dhe obligimeve te tjera qe parashihen me dispozita juridike.Nese punetori nuk lajmrohet ne pune ate dite kur eshte parapare, konsiderohet se mardhenia e punes nuk eshte themeluar.-Paga- eshte element esencial I mardhenies se punes.Pagesa per pune lidhur me mardhenien e punes realizohet ne baze te rregullave te vecanta, te cilat me se shpeshti gjenden ne kontraten kolektive, e te cilat nuk jane te ngjashme me rregullat me te cilat percaktohet kompensimi per pune ne situate tjera.Per kryerjen e puneve dhe detyrave punes punetori realizon pagen, per kete arsye me rastin e themelimit te mardhenies se punes punetori duhet te njoftohet per lartesin e pages, kohen e pageses si dhe shtesat e tjera nga paga.Per cdo punedhenes bashkohore paga duhet te jete nje stimulim per pune sa me kualitaive, e jo baze per realizmin e ekstra profiteve nepermjet te uljes se pagave.Elementet jo esenciale- kohezgjatja e mardhenies se punes, subordinimi, koha e punes etj.-Mardhenia faktike e punes-ne terorin e te drejtes se punes, mardhenia faktike e punes konsiderohet si mardhenie e punes apo e punsimit e cila lind apo paraqitet nga ushtrimi faktik I punes se caktuar ne ndermarrje institucon apo te personat e tjere jurisik, etj.Mardhenia faktike e punes ekziston edhe kur nuk eshte themeluar mardhenia e punes, por kur ne menyre te heshtur, tolerante ekziston mardhenia mbi baza te permbushjes se puneve dhe detyrave te punes per vendin e caktuar te punes.Mardhenia faktike e punes nuk themelohet ne baza juridike andaj kohezgjatja e saj eshte e padrejte dhe kunder ligjore.Legjislacioni yne qe I referohet mardhenieve te punes nuk e njeh mardhenien faktike te punes.Mardhenia faktike e punes mund te ekzistoj ne rastet kur mardhenia e punes nuk eshte themeluar ma akt te parapar, ose kur punetori vazhdon te punoj pas nderprejes se mardhenies se punes, por pa fajin e tij.-Elementet e mardhenies faktike te punes-mardhenia faktike e punes nuk ka baze juridike, te mardheia faktike e punes nuk ka uzurpim, mashtrim, apo lajthim, mardhenia faktike e punes I ka te gjitha elementet e mardhenies juridke te punes dhe punen e kryen vet punetori.Personat jashte mardhenies se punes-1. deputetet e parlamenti te Kosves si dhe ata te kuvendeve komunale,keta persona obligimet e tyre i kryejn jo I profesion te tyre te rregullt, por perkohesisht dhe keto obligime rrjedhin nga vota e zgjedhesve te tyre.2.personat qe kryejne pune te rastit, te herpashershme dhe momentale (gjyqtaret, ekspertet, deshmitaret, interperetet etj),3. personat te cilet ushtrojne veprimtarine ne menyre te pavarur sic jane: avokatet, zejtaret, artistet, vozitesit, taksistet etj.-Kryerja e puneve te cilat sipas rregullores nr.2001/2 per ligjin themelor te punes ne Kosove nuk konsiderohen merdhenie pune-a) puna e herpashershme e bazuar ne solidaritet familjar e cila nuk kryhet per perfitim dhe per kompensim te drejtperdrejte financiar, b) ofrimi I sherbimeve nga pala jo e varur

per nje pale tjeter ne mbeshtetje te kontrates se lidhur ne mes tyre, c) puna me interes te pergjithshem qe nuk kryhet per perfitmi ose per kompenzim te drejtperdrejt financiar.

SISTEMI IMARDHENIEVE TE PUNES NE KOSOVEÇeshtja e punes dhe mardhenieve te punes ne Kosove rregullohet me rregulloren per ligjin themelor te punes ne Kosove 2001/27.Kjo rregullore nuk I permbush kriteret elementare per rregullimi e mardhenieve te punes, sepse ka shume mangesi dhe nuk ofron ndonje perspektive per punetoret.Ne kete rregullore nuk eshte parapare mekanizmi I mbrojtjes se te drejtve te punetoreve ne formen dhe menyren sic parashihet nelegjislacionin e vendeve tjera.

PARIMET E SISTEMIT TE PUNES DHE MARDHENIEVE TE PUNESParimi I lirise se punes, parimi I te drejtes per pune, 3.parim I ndalimit te punes se dhunshme (te detyruar),4 parimi I ndalimit te diskriminimit ne punesim, 5.parim I lirise sindikale dhe negociatave kolektive.

-Parimi I lirise se punes –ne te drejten e punes liria e punes I referohet te drejtes se punetorit ne themelimin dhe nderprejen e mardhenies se punes si dhe lirin absolute te punedhenesit ne aspektin e themelimit te mardhenieve te punes.Sipas ketij parimi askush nuk ka te drejte qe ta detyroj dikend te jete ne mardheniepune dhe askush nuk ka te drejte qe ta detyroj pundhensin qe ta punesoj ndokend.Parimi I lirise se punes perjashton punen e detyruar.Specifikat kryesore te lirise se punes jane : liria e cdo qytetari qe te punoje pavaresisht per veti dhe me mjetet e veta ose te themeloj mardhenien e punes te ndonje subjekt tjeter, 2.lirin e zgjedhjes individuale ose lirin qe personalisht te vendos se te kush do te punoje, ku do te punoj, sa kohe, por ne pajtim me kriteret e percaktuara, 3. permbajtjen nga veprimet te cilat do ta kufizonin ose do ta anulonin trajtimin e barabarte ne aspektin e lirise se punes.

-E drejta per pune- drejta per punen nenkupton te drejten ne lirin dhe pavarsine e kryerjes se puneve te caktuara, perkatesisht ushtrimin e profesinoit te caktuar.Ne esence ky parim shprehe lirin e aktiviteteve personale te njeritu, krijimin e mardhenjeve te lira ne te gjitha manifestimet e aktiviteteve dhe sjelljeve te njeriut.Ne kuptimin me te gjere, ky parim ne vete inkorporon edhe lirine e punes, sepse me te drejten per pune nekuptohet edhe liria e njeriut qe te themeloj mardhenien e punes ku te deshiroj dhe me ke te deshiron.

-Parimi I ndalimit te punes se dhunshme (te detyruar)-puna e dhunshme apo e detyruar nenkupton tere punen ose sherbimet te cilat kerkohen nga ndonje person nen kercenim me ndeshkim per te cilat personi ne fjale nuk eshte paraqitur vullnetar.

-Parimi I ndalimit te diskriminimit ne punesim-ne shumicen e shteteve parimi I ndalimit te diskriminimit eshte I parapare ne kushtetutat e tyre.Fjala diskriminim perfshin cdo dallim, perjashtim ose dhenie te perparesise ne baze te races, ngjyres, gjinise, fese, moshes, gjendjes familjare, mendimit politik etj.Termi diskriminim perfshine cdo dallim,perjashtim ose preference qe bazohet ne racen , ngjyren ,seksin, fene, opininonin public, prejardhjen kombetare ose origjinen sociale, qe ka per efekt te prish ose te shtremberoj barazine e mundesive ose e trajtimit ne fushen e punesimit ose te profesionit.

-Parimi I lirise sidikale dhe negociatave kolektive –liria sindikale dhe negociatat kolektive jane te garantuara edhe me instrumentet apo aktet nderkombetare por edhe ato kombetare.Ne kete kontest vlen te permenden konventat e organizates nderkombetare te punes, konventa mbi lirin sindikale dhe mbrojtjen e te drejtes sindikale dhe konventa mbi te drejten e organizimit te negociatave.Sipas ketij parimi askush nuk ka te drejta te kushtezoj punetorin apo t’ia kufizoj te drejtat e tij nese ai eshte ose jo ose pushon te jete anetare i nje sindikate te krijuar ne baze te ligjit dhe ta pushoj nga puna ate per shkak te anetaresimit apo mosanetaresimit ne nje sindikate te krijuar ne baze te ligjit ose te pjesemarrjes se tij ne veprimtarisindikale te mbeshtetur ne ligj.

THEMELIMI I MARDHENIES SE PUNESSi edhe ne vendet e tjera ,edhe te ne per vendosjen e mardhenies se punes eshte e domosdoshme qe te ekzistojn se paku dy baza vullnetare, ne lidhje juridiko-funksionale ne raport me objektin e punes juridike dhe duhet te ekzistoj interesi objektiv-shoqrore i cili i lidhe per ate pune juridike.Palet e mardhenies se punes jane: punedhenesi dhe punonjesi.Punedhenesi-nenkupton personin fizik ose juridik I cili I siguron pune punonjesit dhe I paguan atij pagen a rrogen per punen ose per sherbimet e kryera.Punonjesi-nenkupton personin fizik te punesuar per te kryer pune ose sherbime per punedhensin nen autoritetin dhe kontrollin e tij.-Kushtet per themelimin e mardhenies se punes-Kushte e pergjitheshme: zakonisht jane minimale dhe keto duhet ti plotesoj cdo person qe deshiron te themeloj mardhenien e punes.Kushtet e pergjitheshme jane : mosha e caktuar dhe aftesia shendetesore; konsiderohet qe personat nen moshen 15 vjet nuk mund te punesohen, kushti I dyte I referohet aftesive shendetesore dhe aftesive psikike te cilat personit te caktuar ia mundesojn qe ne ksuhtet normale mundet me punuar ne vendin e caktuar te punes.Kushtet e veçanta: per themelimin e mardhenies se punes jane te lidhura per cilesin apo kriteret e vendit te punes apo procesit te punes .Kushtet e veçanta mund te jene: pergatitja e caktuar profesionale, kushtet e veçanta shendetesore, pervoja e caktuar ne pune, njohja e gjuhes se huaj etj.Procedura e themelimit te mardhenies se punes-faza e pare marrja e vendimit per nevojen e themelimit te mardhenies se punes, pastaj konstatimi se a ekzistojn apo jo pengesat per themelimin e mardhenies se punes, faza tjeter vendosja e kontaktit ne mes te punedhenesit dhe kandidatit, faza e fundit pranimi I kandidatit te caktuar ne vend te caktuar te punes.-Vendimi lidhur me nevojat per punetore-pelqimi I dyanshem I subjekteve te mardhenies se punes duhet te behet : a) lirisht dhe vullnetarisht pa mashtrim, lajthim apo kushtezim, b) ne form te shkruar sepse sipas dispozitave te rregullores per LTHP ne Kosove eshte percaktuar kjo forme.Rregullorja per ligjin themelor te punes ne Kosove nuk parasheh se a duhet apo nuk duhet te miret vendim lidhur me nevojen per punetor te ri.Ne rast te rritjes se vellimit te puneve dhe konstatimi se punet nuk mund te kryhen nga punetoret qe jane te punesuar, atehere punedhensi do te vendos per pranimin e punetoreve te tjere.Vendosja per nevojen e punetoreve te ri eshte ceshtje e autonmise e punedhenesit.-Vendosja e kontaktit ne mes te personave qe deshirojn te themelojn mardhenien e punes-nje nga ceshtjet apo kushte me te rendesishme te themelimit te mardhenies se punes eshte vullnetarizmi.Subjektet e mardhenies se punes mund te percaktohen lirisht se a deshirojn apo nuk deshirojn te themelojn mardhenien e punes dhe ta zgjidhin formen me te cilen do ta materializojn

marreveshjen e tyre te lire.Nese shprehimisht nuk parashihet ndryshe .Vendosja e kontaktit ne mes te personave qe deshirojn te themelojn mardhenien e punes veshtrohet si ne vijim: punedhenesve dhe punetoreve duhet t’iu lihet ne disponim qe vet te kujdesen se si do t’I shpallin vendet e punes, qe nenkupton se edhe punetoret duhet vet te kujdesen per menyren e gjetjes se punes, b) shaplljen e obligueshme te vendeve te punes, percaktimin e normave per obligimin e shpalljes public te konkursit per vendet e lira te punes.Shpallje behet nepermes mjeteve te informimit public, mund te behet edhe me shpalljen interne.-Vendosja per pranim ne mardhenie te punes-,mardhenia e punes si mardhenie specifike duhet te themelohet vullnetarisht.Pelqimi I dyanashem I subjekteve te mardhenies se punes duhet te behet: a) lirisht dhe vullnetarisht pa mashtrim, lajthim apo kushtezim, dhe b) ne form te shkruar.Kontrata e punes-eshte nje nga kategorit qendrore ne te drejten e punes.Ne shumicen e vendeve kontrata e punes eshte baze per themelimin e mardhenies se punes.Ne parim kontrata e punes duhet te lidhet para se punetori te filloj te punon.Kontraten e lidh punedhenesi ose personi te cilin e autorizon ai, ne njeren ane dhe punetorit ne anen tjeter.Kontrata e punes duhet te jete e nenshkruar nga te dy palet dhe si e tille duhet t’i permbaj edhe keto elemente: vendbanimin e paleve per punedhenesit, selin dhe numrin e regjistrimit te tyre ne regjistrin e subjekteve afariste, vendin e punes, emrin , natyren, llojin e punes ose te sherbimeve dhe pershkrimin e shkurter te detyrave te punes, kohezgjatjen e kontrates se punes, lartesin e pages baze etj.-Natyra juridike e kontrates se punes –ekzistojn mendime te ndryshme rreth kontrates se punes si: sipas disa teoricieneve juridik kontrata e punes hyne ne kategorin e kontratave me obligime te dyaneshme, sipas ketyre te kontrata e punes ekzistojn obligime reciproke per secilen pale kontraktuese, ofrimi I sherbimeve nga ana e punetoreve ne njeren e ane dhe shperblimi nga ana e punedhenesit ne anen tjeter.Teoricientet tjere mendojn se kontrata e punes duhet te sistemohet ne kategorin e kontratave te pajtimit sepse perfaqesojn ate lloj marreveshje me te cilen njera pale kontraktuese paraprakisht I formulon kushtet, ne baze te te cilave lidhete kontrata.Ne shkencen bashkekoheore juridike mbizoteron mendimi se kontrata e punes esshte kontrate adezive, kontrate e akcesit, perkatesishte kontrate gjate lidhjes te se ciles , njera pale I formulon qe me pare kushtet e perfundimit te saj, kurse pala tjeter ose pajtohet ose nuk pajtohet me kushtet e parashtruara ne kete menyre.-Ndryshimet ne karakterin e kontrates se punes- sic dihet kontratate punes e ka prejardhejn nga e drejta romake ndonese jo ne formen dhe rendesin qe e ka fituar me vone.Ne te drejten romak kontrata e punes kishte karakter juridiko-privat dhe ishte kontrate tipike obligative.Ne periudhen e krijimit te rendit esnaf apo ne shek e mesem kontrata e punes nuk ka karakter obligativ por statusor.Kontrata e punes transformimin me te madhe e ka pasur ne periudhen e intervenimit te shtetit ne fushen e mardhenieve te punes.Ne kete contest kontrata e punes shendrrohet ne kontrate te veçante me karakteristika jurdiko-publike.-Vertetimi paraprak I aftesive punuese dhe puna me prove- vertetimi paraprak I aftesive punuese behet permes audicionit, vepres se shkruar dhe formave tjera te vertetimit paraprak te aftesive per pune per vendin e caktuar te punes.-Kohezgjatja e kontrates se punes (mardhenies se punes)-mardhenia e punes apo lidheja e kontrates se punes mund te behet ne kohe te caktuar dhe ne kohe te pacaktuar.Mardhenien e punes ne kohe te pacaktuar e kemi ne ato raste ne kontraten e punes nuk percaktohet kohezgjatja e saj.Kjo eshte nje rregull qe dominon ne praktike.Themelimi apo lidhja e kontrates se punes ne kohe te caktuar mund te behet ne situatat kur eshte e domosdoshme qe te sigurohet kryerja e rregullt apo e jashtezakonshme e puneve te caktuara per nje apo me shume vende te punes.Ndersa objektivisht nuk ekziston nevoja per themelimin apo lidhjen e kontrates se punes ne kohe te pacaktuar.Mardhenia apo kontrata e punes ne kohe te caktuar,zakonisht lidhet ne keto raste: punet sezonale (p.sh. ne turizem, hotelieri, komunikacion etj), zevendesimi I punetorit (per rastet kur punetori mungon nga puna , ndersa puna ne vendin e caktuar te punes nuk guxon te nderpritet por kerkon kontinuitet). Puna qe ka te beje me nje project te caktuar, me se shumeti deri sa te perfundon projekti, punet te cilat zgjasin per kohe te caktuar si pasoj e ritjes se

vellimit te puneve (p.sh. rritjes se kerkesave per prodhime sezonale, prodhimeve te caktuara ne ndertimtari, ngarkim shkarkim te mallit) etj.-Praktikantet jane persona fizik te cilet themelojn mardhenien e punes ne ndermarrje.institucion apo te punedhenesi, ne kohe te caktuar apo ne kohe te pacaktuar me qellim qe gjate zgjatjes se ketij statusi te aftesohen per kryerjen e pavarur te puneve ne fushen e tyre.Stazhi I praktikantit perashihet per ato pune dhe detyra te cilat per nga karakteri jane komplekse dhe me te rendesishme. Integrimi apo kyqja e praktikanteve ne pune behet varesisht nga kohezgjatja e themelimit apo e lidhjes se kontrates se punes. Nese praktikantet e kane lidhur kontraten e punes ne kohe te pacaktuar, pas perfundimit te stazhit te praktikantit dhe dhenies se provimit profesional sistemohen ne pune dhe detyra te punes ose ne vend te punes qe eshte percaktuar me akt te pergjithshem.Nese praktikanet e kane lidhur kontraten e punes ne afat te caktuar, kontrata perfundon me skadimin e afatit te parapare.Ne praktike, per percaktimin e kohezgjatjes se stazhit te praktikantit si kritere merren natyra , rendesia dhe kompleksitetit I detyrave dhe puneve , si dhe shkalla e pergatitjes profesionale, qe kekrohet per kryerjen e detyrave te caktuara.-Vertetimi paraprak I aftesive punuese dhe puna me prove-vertetimi paraprak I aftesive puneuese behet perms audicionit, vepres se shkruar dhe formave te tjera te vertetimit paraprak te aftesive per pune, per vendin e caktuar te punes.Kete forme e vertetitmit sipas regulles e bene komisioni profesional.Komisioni I caktuar jep mendim dhe vleresim per aftesit punuese te punetorit te caktuar lidhur me vendin e caktuar te punes.Zgjidhja behet sipas seleksionimit varesisht nga ajo se cili kandidat I ploteson me se miri kushtet e parapara.Puna me prove mund te percaktohet si kusht I vecante per pune per vendin e caktuar te punes, I cili sipas rregulles nuk mund te zgjate me shume se gjasht muaj.-Dallimi ne mes te vertetimit paraprak e aftesive dhe punes me prove qendroin ne ate se vertetimi paraprak I aftesive behet para marrjes se vendimit per pranim te kandidatit te caktuar ne pune, ndersa puna me prove behet pas marrjes se ketij vendimi perkatesisht pas perfundimit te procedures per themelimin e mardhenjes se punes.Punetori qe gjendet ne pune provuese e ka statusin e punetorit dhe eshte ne mardhenies te punes, ndersa punetori I cili gjendet ne proceduren paraprake te vertetimit te aftesive punuese nuk ka ate status dhe nuk eshte ne mardhenies pune.Sa I perket natyres juridike te punes me prove, ne teorin e te drejtes se punes dominojn tri koncepte (pikepamje).-Puna vullnetare (vullnetaret)-eshte pune e cila personave te caktuar ua mundeson aftesimin profesional per kryerjen e puneve dhe detyrave te punes.Ne rregulloren e LTHP te Kosoves puna vullnetare nuk parashihet.Per kryerjen e punes vullnetare eshte e obliguar kontarata me shkrim.Personat qe kryejn pune vullnetare sipas praktikes se disa vendeve kane te drejte ne pushim dhe ne kompensim.Por mbi barren e buxhetit te punedhenesit apo organizates ku e ushtron kete pune.-Sistemimi I punetoreve ne vendin e punes-qellimi I sitemimit te punetoreve eshte qe punetoret te njihen me per se afermi me vendin e punes, kushtet e punes, obligimet punuese etj.Kjo nenkupton edhe obligimin e punedhenesit apo ndermarrjes qe t’I ndermarr masat me qellim te sigurimit dhe mbrojtjes se shendetit te punetoreve.keto masa kryesisht kane te bejn me: obligimin e punedhenesit apo ndermarrjes qe punene ta organizojn ne ate menyre qe punetori ne baze te aftesive te tij profesionale dhe me nje kujdes normal ta kryej punene pa e rrezikuar jeten dhe shendetin e tij.Pundhenesi apo ndermarrja mund ta sistemojn punetorin ne vendin e caktuar te punes, ne te cilin duhet tepunoje pavaresisht dhe pa mbikeqyrje profesionale.Punedhenesi apo ndermarrja jane te obliguara qe me akt te pergjithshem t’I percaktojn vendet e punes lidhur me te cilat ekziston rreziku per jeten dhe shendetin e tij, nese punedhenesi apo ndermarrja nuk ia kane siguruar mbrojtjen e paraprae.Parimi tjeter I instuticionit te sistemitmit te punetoreve ne vendet e punes eshte ai qe I referohet punetoreve.Ky parim ka te beje me obligimet e punetoreve qe gjate procesit te punes vazhdimisht t’I perfeksioniojne aftesite e tyre punuese,nepajtim me kerkesat e vendit te punes.

KOHA E PUNESHistorikisht eshte e lidhur me zhvillimin ekonomik dhe politikat ekonomike te vendeve te ndryshme.Ne fillim te zhvillimit te kapitalizmit e sidomos ne periudhen e liberalizimit te hershem koha e punes nuk ishte e kufizuar, punohej edhe 18 ore ne dite.Me zhvillimin e industries vjen deri te punesimi I nje numrin te madhe te grave dhe femijeve , pervec kohes se punes edhe kushtet tjera ishin veshtiresuar kjo beri qe punetoret mjaft heret te organizohen dhe te kerkojn pemiresimin e kushteve te punes.Dispozitat e para per kufizimin e kohes se punes ne fillim u nxorren ne Angli e pastaj edhe ne vendet e tjera te zhvilluara te evropes.Duke u gjetur perballe nje presioni te madhe te punetoreve dhe duke u ballafaquar me greva te shumta te organizuara ne Angli ne vitin 1850 koha e punes kufizohet ne 10 ore pune ne dite

dhe ate per te gjithe punetoret.Anglia ishte prap shteti I pare qe kufizoi kohen ne 8 ore ne dite, mirpo ky kufizim kishte te bente vetem per nje kategori te punetoreve.Nje ndikim te rendesishem ne kufizimin e orarit te punes pati edhe ONP-ja.Ne vitin 1991 ONP-ja miratoi Konventen mbi kohen e punes ne 8 ore ne dite dhe 48 ore ne jave.-Nocioni I kohes se punes-legjislacionet e shumices se vendeve e perkufizojne kohen e punes si periudhe ne te cilen perosni I punesuar I eshte ne dispozicion punedhenesit.Ne rregulloren per ligjin themelor te punes ne Kosove thuhet orari I punes nenkupton periudhen kohore, pervec pushimit, gjate se ciles punonjesi kryen pune ose sherbime ne te mire te punedhenesit.Me kohen e punes apo orarin e punes nenkuptojme diten e punes apo kohen e punes Brenda se ciles punetori eshte I obliguar qe te punoj.-Koha e punes-koha e plote dhe jo e plote e punes, koha apo orari I shkurtuar I punes, puna me e gjate se koha e plote e punes (puna jashte orarit), puna e nates.-Koha e plote dhe jo e plote e punes-sipas dispozitave te legjislacionit te tanishem te punes, orari I punes nuk zgjat me shume se 40 ore ne jave, kjo njeherit eshte koha e plote e punes.Dispozitat e rregullores per ligjin themelore te punes ne Kosove percaktoj qe dita e punes nuk mund te zgjas me shume se 12 ore.Se sektorin e xehtarise dita e punes per punetoret qe punojne nen toke nuk zgjat me shume se 8 ore rregullorja per LTHP ne Kosove nuk perfshine dispozita qe I referohen kohes jo te plote te punes.Punetori I cili lidh kontrate te punes me kohe apo orar jo te plote te punes ka te drejte te lidh me shume kontrata te punes me me shume pundhenes qe te arrij dyzetorshin ne jave.Punetori I cili punon me orar jo te plote te punes I realizon te gjitha te drejtat nga mardhenia e punes si punetori qe punon me orar te plote te punes.-Koha apo orari I shkurtuar I punes-aplikohet per ata punetor qe punojne ne ato vende te punes per te cilat nuk ka mundesi te realizohet apo te sigurohet mbrojtja nga ndikimet e demshme edhe perkunder aplikimit te masave mbrojtese ne pune.Kjo menyre e shkurtimit te orarit te punes duhet te behet ne harmoni me ndikimet e demshme te kushteve te punes ne shendet si dhe ne aftesit punuese te punetorit.-Puna me e gjate se koha e plote e punes (puna jashte orarit)- puna me e gjate se 40 ore ne jave trajtohet si pune me e gjate se orari apo koha e plote e punes apo si pune jashte orarit te punes.Puna jasht orarit te punes eshte e jashtzakonshme dhe mund te lejohet vetem ne rastet te cilat percaktohen me ligj.Puna jasht orarit te punes nuk mund te zgjas me shume se 20 ore ne jave, dhe paguhet me nje shakll me te larte prej 20% ne ore, apo mund te kompensohet me pushim perkates gjate muajit punues.Kjo pune eshte e ndaluar per personat nen moshen 18, si dhe per grate shtatzena.-Puna e nates trajtohet si e padeshirueshme; e demshme per shendet dhe me pasoja negative per punetor, mirepo per shkak te natyres dhe karkaterit te disa puneve ajo duhet te tolerohet dhe te pranohet.Puna e nates kerkon siguri me te madhe ne pune dhe duhet te sigurohen kushtet te cilat do te lehtesojn punen gjate nates.Me rregulloren per LTHP ne Kosove si pune e nates konsiderohet puna e cila kryhet ne periudhen kohore prej 22 deri ne oren 5 te mengjesit.Kjo pune njihet si pune e nates dhe paguhet si pune jasht orarit .Puna e nates iu ndalohet personave nen moshen 18 vjeqare dhe grave shtatezena.-Pushimet – e drejta ne pushim eshte e lidhur me te drejten ne kohe apo ne orarin e kufizuar te punes.Sipas LTHP punetori ka te drejte ne : pushim gjate dites se punes, pushim ditor, pushim javor, pushim vjetor, pushim gjate festave zyrtare dhe pushim mjekesor.-Pushimi gjate dites se punes-ky pushim zgjat 30 minuta dhe nuk percaktohet se a konsiderohet si kohe e kaluar ne pune apo jo.Ky pushim nuk ipet as ne fillim e as ne fund te orarit te punes dhe iu sherben punetoreve kryesisht per ushqim.-Pushimi ditor-konsiderohet pushim ne mes te dy diteve te punes dhe ate ne kohezgjatje prej me se paku 10 ore pa nderpre (LTHP).-Pushimi javor-eshte pushim ne kohezgjatje prej 1 dite te lire gjate javes se punes, zakonisht shfrytezohet diten e diel.

-Pushimi vjetor-eshte pushim te cilin pundhenesi eshte I obliguar t’ia jape punetorit per cdo vit kalandarik me kusht qe punetori te kete punuar te punedhensi ne periudhen e caktuar minimale kohore.Edhe sipas rregullores per LTHP ne Kosove punetoret kane te drejte apo u takon pushimi vjetor me pages gjate vitit kalendarik.Gjate viti te pare te punesimit punetorit I takon pushimi vjetor me pages ne kohezgjatje prej 12 dite pune.Pas nje viti te punesimit punetorit I takon pushimi ne kohezgjatje prej 18 dite pune per cdo vit kalandarik, 1,5 dite ne muaj.Pushimi vjetor duhet te shfrytezohet gjate viti kalendarik per te cilin llogaritet, por jo pas 31 jananr te vitit kalendarik qe pason.

MUNGESA NGA PUNA-Institucioni I mungesave nga puna ka te beje me situaten kur punetori lirohet per nje kohe me te shkurte apo me te gjate nga obligimet e kryerjes se puneve dhe detyrave te punes ne vendin e tij te punes.Dallimi ne mes te mungesave nga puna dhe pushimeve qendron ne ate se mungesat nga puna jane te lidhura me poziten private dhe interesin afarist te punetorit dhe si te tilla jane te lidhura me vullnetin punetorit.Per dallim nga e drejta ne pushim nga e cila punetori nuk mund te heq dore, per te drejten e mungesave nga puna ai ka te drejte te heq dore.-Mungesat nga puna me pagese-me mungesa me pagese nenkuptojm situaten kur punetori nuk punon por ka te drejte ne kompensim te pages dhe te drejtat tjeara nga mardhennia e punes.Sipas legjislacionit te meparshem punetoret kane pasur te drejte ne mungesa me pagese per keto raste: martes, lindje, smundje tendonje anetari te familjes dhe vdekjes se anetarit te familjes.Edhe sipas legjislacionit te tanishem te punes, punetori ka te drejte ne mungesa me pagese.-Mungesat nga puna pa pagese- kjo forme e mungeses nga puna ka te beje me situaten kur vjen deri te nderpreja e shkurt e punes nga ana e punetorit per shkaqe te caktuara subjective.per keto mungesa punetorit nuk I takon kompensimi I pages, e nga ana tjeter atij I pushojne te gjitha te drejtat nga mardhennia e punes se cila edhe me tutje ekziston.-mbrojtja ne pune dhe mjedisi jetesor-edhe punetoret edhe punedhenesit kane te drejta dhe obliigime per te siguruar nje ambient te shendosh jetesore ose ta ruajn mjedisin e punes dhe ne kete menyre t’I evitojn mundesit eventuale te ndotjes se ambientit jetesor.Ne shtet bashkekoheore cdo njeri dhe te gjithe jane te obliguar qe ta ruajn ambientin natyror.

-Nocioni I mbrojtjes ne pune-mbrojtja ne pune perfshine teresine e dispozitave, masave teknike, shendetesore e shoqerore qe kane per qellim sigurimin e kushteve sa me te pershtatshme per te parandaluar aksidentet ne pune, semundjet profesionale dhe disa semundje te tjera te pergjitheshme qe lidhen me mjedisin e punes.Mbrojtja ne pune ne ambientin e tanishem siguron ne menyre kontinuele integritetin fizik e moral te cdo punetori.me mbrojtje ne pune nenkuptohet e drejta e punetoreve per mbrojtje ne punes si dhe obligimet e tij qe t’I aplikoj rregullat e percaktuara te masave mbrojtese, me qellim te mbrojtjes se jetes dhe shendetit te punetoreve.Sistemi I mbrojtjes I cili rrjedh nga legjislacioni yne I punes perfshine normat juridike qe rregullojne te drejtat dhe obligimet ne aspektin e kufizimit te kohes se punes, pushimet mbrojtjes se te rinjeve dhe grave etj.Sistemi I mbrojtjes ne pune ndahet ne dy grupe: mbrojtja e pergjitheshme ne pune dhe mbrojtja e vecante.-Mbrojtja e pergjitheshme ne pune- iu referohet te gjithe te punesuareve dhe perfshin sigurimin e kushtve per pune sipas rregullave te sigurimit teknik, sanitar dhe te higjienes ne pune, ne mbrojtje te pergjitheshme hyne edhe sigurimi nga perdorimi I makinave dhe mekanizmave te cilat paraqesin rrezik per shendein e punetoreve.Rregullat qe I referohen mbrojtjes ne pune ndahen ne : sigurimin paraprak te masave mbrojtese ne pune, masat e pergjitheshme te mbrojtjes ne pune dhe masat e vecanta te mbrojtjes ne pune. 1.masat paraprake te mbrojtjes ne pune kane te bejne me objektet investive ne te cilat procesi I punes kryhet ne ambient te hapur 2.mjetet per pune ne reparte te mekanizuara, 3. perdorimin e mjeteve per mbrojtje personale ne

pune. Pervec Obligimeve te punedhenesit dhe organizates lidhur e mbrojtje ne pune edhe puntoret I kane obligimet e tyre.-Mbrojtja e vecante ne pune-perfshin masat e vecanta mbrojtese dhe I referohet kategorive te caktuara te punetoreve, mendohet ne ata punetor te cilet per shkak te natyres apo karakterit te disa puneve nuk mund te kyqen ne vendet e caktuara te punes.Zakonisht aplikohet per punet te cilat kryhen ne nentoke ( xehtari,ndertim te tuneleve ) uje , ne ambient te hapur, ne lartsi, ne objekte levizese dhe ne proceset kimike-teknologjike.Masat e vecanta te mbrojtjes ne pune perfshijne edhe caktimin e vendeve te punes ne te cilat nuk mund te sistemohen grat, te rinjet dhe invalidet.

PAGAT DHE KOMPENZIMET E PAGESSistemi I pages sipas kohes dhe sipas produktivitetit-Sistemi I pageses sipas kohes-cdo punetori te sistemuar ne vendin e caktuar te punes I paguhet nje shume e caktuar e te hollave per cdo ore, dite apo jave te punes nga ana e punedhenesit, pra shuma e caktuar e pageses I ipet punetorit pavaresisht nga rezultatet e aktiviteteve te tij punuese.Ky sistem praktikohet ne shume vende sidomos per profesione te caktuara per te cilat puna nuk mund te matet.-Sistemi I pageses sipas produktivitetit-eshte I lidhur me shkallen e produktivitetit dhe me rezultatin e punes se punetoreve.Punedhensit e perkrahin kete lloj te sistemit te pagese sepse sipas tyre ky lloj I sistemit te pageses nxit punetoret qe ti rrisin rezultatet e tyre, ndersa punetoret me pak e perkrahin kete lloj sistemi te pageses.Sistemi I pageses sipas produktivitetit mund te jete I dyllojshem, sistemi I pagese me cope sipas premive.-Sistemi I pagave sipas legjislacionit tone te punes-legjislacioni yne I punes parasheh obligimet e punedhenesit sa I perket pagave te punetoreve.Ne rregulloren e LTHP ne Kosove parashihet qe punedhenesi eshte I obliguar punetorit t’ia paguaj pagen si vijon: se paku cdo muaj, punetorit personalisht ose nepermes transferit bankar dhe te shoqeruara me deftesen e pageses.-Deftesa e pageses duhet ti permbaj keto te dhena: 1. firmen dhe selin e punedhenesit si dhe numrin e regjistrit, 2. emrin dhe mbiemrin e punetorit, 3. muaji dhe viti per te cilin paguhet paga-rroga., 4. numrin e oreve te punes per ate periudhe, 5. periudhen kohore te pushimit me pages, po qe se ky pushim eshte shfrytezuar per kete periudhe kohore.-Kompensimet e pages-behen ne tri menyra: 1. nepermes negociatave individuale, 2.Kontratave kolektive dhe 3. nga ana e organeve te pushtetit public.Kompensimi I pages punetorit I takon per kohen kur ai nuk punon apo per shkaqe te caktuara perkohesisht eshte jashte procesit te punes (rastet e mungesave nga puna me pagese, shfrytezimit te pushimit vjetor, lindjes, diteve te festive etj.

E DREJTA E PUNETOREVE DHE E PUNEDHENESVE NE ORGANIZIM Edhe sipas rregullores per LTHP ne Kosove punetoret dhe punedhenesit kane te drejte te themelojn dhe varesisht nga rregullat e organizates se caktuar, t’iu bashkohen organizatave te cilat ata I zgjidhin vet pa kerkuar leje paraprake.Organizatat e punetoreve dhe te punedhensve kane te drejte te themelojn dhe tu bashkohen federatave dhe konfederatave.Organizatat, federatat, konfederatat e tilla kane te drejte te lidhen me organizatat nderkombetare tepunetoreve.Ministria e punes dhe mireqenies sociale nuk mund t’I shperbej apo t’I pezulloj organizatat e punedhenesve dhe te punemarresve qofshin ato federate apo konfederata.Organizatat e punetorve apo sindikatat jane te obliguara qe te regjistrohen pran organit competent per ceshtje te punes.

Organizatat e punetoreve dhe te punedhenesve jane te obliguara qe t’I respektojne dispozitat ligjore lidhur me te drejten ne organizim.-Mbrojtja ndaj akteve te diskriminimit sindikal dhe nga aktet e nderhyrjes-si akte te diskriminimit sindikal konsiderohen te gjitha veprimet te cilat punetorin do ta demtonin me rastin e punesimit apo lidhur me punen e tij.Akteve te diskriminimit sidikal perfshijne: 1. paraqitjen e ofertes per punesim me kusht qe punetori I mundshem te mos anetaresoshet ne sindikat dhe 2. largimi I punetorit nga puna ose paragjykimet negative ndaj nje punetori per shkak te anetaresimit te tij ne sindikate ose te pjesemarrjes se tij ne veprime sindikale.-Aktet e nderhyrjes perfshijne nxitjen e themelimit te organizates perkatesisht organizatave te punetoreve, nen kontrollin e organizates apo organizatave te punedhenesve.-E drejta ne greve –greva eshte nje nga mjetet me te rendesishme te presionit sidikal kunder punedhenesit.Greva eshte forme e organizaur e nderprejes se punes.Qellimi I organizmit te greves nga ana e sindikates qendron ne realizimin e te drejtave dhe interesave ekonomike dhe sociale per punetoret ne rastet kur keto te drejta nuk mund te realizohen me mjete paqesore.-Nocioni dhe llojet e greves –greva eshte forme apo mjet I kundervenies se punetorit kunder punedhenesit, ne vendet e ndryshme ajo eshte e sanksionuar dhe e rregulluar deri ne detaje.Ne rregullimin e greves ndikojn shume factor sic jane: shkalla e zhvillimit ekonomik te vendit, aktivitetet specifike qe I zhvillojn sindikatat, forma e regjistrimit politik dhe faktoret e tjere ekonomiko-shoqeror.Sipas definicionit te ngushte greva paraqet nderprejen kolektive te punes nga ana e me shume punetoreve me qellim te realizmit te te drejtave te tyre nga mardheniet e punes.Greva paraqet nderpreje te punes me qellim te mbrojtjes se interesave kolektive profesionale te punetoreve e organizuar kunder nje ose me shume punedhenesve, ose definicionin ku thuhet se greva paraqet nderpreje kolektive te punes nga ana e punemarresve me qellim te presionit kunder punedhenesit, qe me mjetet e presionit ta detyroj punedhenesin qe te pajtohen me kerkesa qe jane objekt I kontestit.-Llojet e grevave –te ligjshme dhe te kunderligjshme , paralajmruese dhe grevat befasuese, qarkore, strukturale dhe gjenerale, grevat politike, greva e solidaritetit.-grevat e ligjshme dhe te kunderligjshme (legale dhe jo legale)- me greva te ligjshme kuptojm ato lloje te grevave te cilat organizohen nga punemarrsit dhe me to nuk shkilen normat institucionale per organiziminE tyre, rrjedhen , mjetet me te cilat sherbehen punemarrsit gjate greves dhe qellimeve qe tentojn ti arrijn e greve.Nese greva organizohet ne kundershtim me rregullat institucionale ajo do te konsiderohet e kunderligjshme.element I rendesishem e greva te trajtohet si e ligjshme eshte edhe obligimi I grevisteve qe mos te tentojne qe me dhune ta pengojne punedhenesin ne organizmin e procesit te prodhimit.-Grevat paralajmruese dhe grevat befasuese-grevat paralajmruese kane per qellim qe punedhenesve t’iu terhiqet vrejtja lidhur me seriozitetin e kerkesave te caktuara sindikale ne aspektin e lartesise se pagave, kushteve te punes dhe qellimet profesionale.-Grevat befasuese-jane shprehje e nje lloj paknaqesie te punetoreve dhe sindikatave ndersa me pak jane mjet presionit.Per keto greva punedhenesi paraprakisht nuk njoftohet.-Grevat qarkore dhe grevat trombozoide-grevat qarkore-ekzistojn ne rastin kur punetoret e me shume njesive te ndermarrjes se njejt ose te ndermarjesve te ndryshme te te njejtit lokalitet e nderprejn punene sipas rendit te caktuar.-Grevat trombozoide –eshte karakteristike se vetem punetoret e nje njesie te ndermarrjes e nderprejn punen. Por ne funksionimin e asaj ndermarrje kjo njesi ka nje rol te rendesishem keshtu qe me nderperejen e punes ne ate njesi pushon se funsionuari e tere ndermarrja .-Grevat me okupim te fabrikave dhe grevat e paorganizuara (egra)- grevat me okupim te fabrikave –ekzistojn ne rastin kur punetoret te cilet e kane nderprer punen mbeten ne vendet e tyre te punes duke e penguar ne kete menyr punedhenesin qe te beje riorganizmin e procesit te prodhimit me ndihmen e punetoreve te cilet nuk marrin pjese ne greve dhe punetoreve te ri te angazhuar.grevat me okupim te

fabrikave ne mase te madhe organizohen me pretendim te marjes se pronesise mbi mjetet e prodhimit.Keto greva konsiderohen te kunderligjshme.-Grevat e paorganizuara (te egra)-shfaqen ne rastet kur behet nderpreja kolektive e punes e qe nuk organizohet nga ana e sindikates.Shumica e shteteve me sisteme juridike bashkekoheore e njohin monopolin e sindikatave ne procesin e negociatave kolektive te punes dhe njohi vetem grevat e organizuara nga ana e sindikates.Kjo lloj greve konsiderohet si e kunderligjshme.-Grevat politike-si greva politike kosidreohen te gjitha ato greva qe organizohen jo me qellim te plotesimit te kerkesave nga mardhenia e punes, por organizohen per qellime tjera.Nganjehere edhe kur greva e organizuar ka per objekt kerkesen nga maredheniet e punes, mund te kualifikohet si greve politike, sidomos ne ato raste kur keto kerkesa kerkohet t’I plotesoj shteti.Greva mund te kete karakter politik edhe ne rastet kur I referohet kerkesave qe kane te bejn me mardheniet e punes, mirpo keto greva shtetin e vejne ne pozite te vacant te shtrengeses (pavolitshme) per shkak te peshes qe ka greva.-Grevat e solidaritetit-ky lloj I greves ekziston ne ato raste, kur nje grup I punetoreve e leshon punen dukemos pasur kurfar kerkesash, por kete e bene me qellim qe t’u ndihmojn punetoreve te tjere te cilet e kane inicuar hedhjen ne greve, posaqerisht te punesuareve ne te njejten ndermarrjes ose ne te njejtin profesion.Ky lloj I greves nuk eshte I pranuar ne legjislacionin e shumices se shteteve, posaqerisht nuk eshte e lejuar greva e solidaritetit per ndihme punetoreve jasht ndermarrjes se tyre.

-Format tjera te presionit sindikal te ngjashme me grevat-greva e sabotimit te imet, greva e kujdesit te tepruar ne pune dhe greva e drejtimit te kundert ose punes me vetdeshire.-Greva e sabotimit te imte-ekziston ne rastet kur te punesusarit e ngadalsojn procesin e kryerjes se puneve nga mardhenia e punes.Sindikatat e perkrahin kete form te presionit ngase punetoret nuk zhveshen ngapagat dhe te drejtat tjera sociale.Kjo form e presionit nuk eshte e pranuar pothuajse ne asnje vend.Kjo pune konsiderohet si shkelje e rende e kontrates se punes e ne rrethana te caktuara edhe si delikt.Me punen e ngadalesuar edhe kjo forme e presionit nuk eshte e pranuar as si greve e as si form e aktivitetit sindikal.Greva e kujdesit te tepruar ne pune-si greve e kujdesit te tepruar konsideorhet puna te cilen e bejne te punesuarit duke e respektuar cdo imtesi ne menyre ekstreme, duke e kufizuar ne kete menyre efektin real te punes se tyre.Ky lloj I punes konsiderohet si shkelje e obligimit te vetedijes dhe ndershmerise, e cila duhet rreptesisht te respektohet sipas dispozitave kontraktuese.-Greva e punes vullnetare (me vetedeshire)-ekziston ne ato raste kur punetoret vazhdojn te punojn edhe perkunder rezistences se punedhenesit, I cili ka marre vendim qe perkohesisht ta mbylle ndermarrjen ose ta nderprej punen. As ne teori e as ne praktike kjo form e punes nuk konsiderohet si greve.Grevat e punes vullnetare punetoret I organizojn edhe ne rastet kur punedhenesi ka vendos qe ta nderprej teresisht punen ne ndermarrjen e tij.-Greva si baze e pergjegjesive juridike-jo e rralle ne baze te greves ose me rastin e greves, pjesemarrsit apo organizatoret e greves mund te jene pergjegjes per demin te cilin ua shkaktojn personave te tret, qe nenkupton qe ata I nenshtrohen pergjegjesise civile-juridike.-Pergjegjesia e grevisteve, nxitesve te greves dhe sindikates-baza themelore per shfaqjen e kesaj pergjegjesi konsiston ne paligjshmerine e greves, ose kryerjen e veprimeve te paligjshme gjate greves legale.Nese greva paraqet akt te kunderligjshem ne baze te dispozitave positive ose eshte ne kundershtim me dispozitat e kontrates kolektive mbi punene, pjesemarresit ne greve apo sindikata mund t’I nenshtrohen pergjegjesive per demin qe e kane shkakatuar .Sindikata eshte pergjegjese per demin e shkakatuar nga greva e organizuar ne kundershtim me dispozitat juridike, por vetem deri ne lartesin e pasurise me te cilen posedon.

-Pergjegjesia e punedhenesve – ne rastin e greves punedhenesi mund te gjendet ne situate qe te mos mund t’I permbush obligimet qe I ka ndaj klienteve te tij.Mos kryerja e puneve me kohe, ose pammundesia e dergimit te prodhimeve dhe mallrave ne pergjithesi mund t’iu sjell deme te konsiderueshme klienteve.Ne baze te kesaj mund te vehet ne pyetje pergjegjesia e punedhenesit per kete dem.-Punedhenesi lirohet nga pergjegjesia nese demi eshte si pasoj e greves ne ndermarrjen e tij, por qe eshte rezultat I fuqise madhore, ngase paraqet pengese absolute dhe te paparashikueshme qe punedhenesi t’I permbuh obligimet ndaj personave te trete pa fajin e tij.Greva nuk mund te konsiderohet si rezultat I fuqise madhore, nese punedhenesi ka kundershtuar apo nuk I ka pranuar kerkesat e arsyeshme te punetoreve.greva terheq me vete mjaft rreziqe per punedhenesin , realisht me shperthimin e greves lind nje form e pergjegjesive civile per punedhenesin.-Pergjegjesia penale dhe greva-me rastin dhe gjate grevave, pjesemarresit mund t’I nenshtrohen formave te ndryshme te pergjegjesise penale.grevistet jane pergjegjes, si edhe te gjithe qytetaret, per vepra tepergjitheshme penale.Veprat kunder pushtetit publik, kunder personave te tjere ose kunder te mirave materiale mund te kryehn edhe gjate greves. Vepra te vecanta penale, objekti mbrojtes I se ciles eshte jane: liria e punes dhe liria e ushtrimit te veprimtarise industriale.-Mjetet kunder presionit sindikal-Lock Out ( mbyllja e ndermarrjeve)-eshte mjet I fundit qe punedhenesi mund te percaktohet per mjetin e kunderpresionit apo Loc-Out-it qe per shume autore konsideorhet si greve e punedhenesve.ky lloj I mjetit te kunder presionit sindikal eshte I lejuar sepse ne pozite te barabart palet industriale te mbrojtjes se interesave te tyre.Ne mes te greves dhe Lock-Out-it ekzistojn dallime te dukshme: posaqerisht ne aspektin e inicimit dhe efektit juridik.-Kontrata kolektive e punes dhe Lock-Out-I- greva dhe Lock-Outi para se gjithassh paraqiten si objekt trajtimi gjate negociatave kolektive.te drejtat e shumices se vendeve perendimore si dhe e drejta nderkombetare e punes, e njohin greven dhe Lock –Out-in si mjet te presionit ne sferen e mardhennieve kolektive te punes dhe ne sferen e negociatave kolektive.Lock-Out-in me shpesh e shfrytezojn ndermarrjet e vogla private, ndersa korporata e medha ne konflikt me sindikatat shfrytezojn mjete te presionit, posaqrisht mbylljen e nje perfaqesie te korporates ne nje vend dhe hapjen e kesaj perfaqesie ne vendin tjeter ose jashte shtetit.-Nocioni I Lock-Out-it lock Out ka te beje me mbylljen e ndermarrjes nga ana e punedhenit ne rastin e konflikteve me punetoret. Gjate mbylljes se ndermarrjes punedhenesi nuk I len ne dispozicion mjetet e punes dhe nuk I paguan punetoret.Si element specific ne perkufizimin e Lock-Out-it mirret deshira e punedhenesit qe perseri t’I punesoj punetoret e goditur me Lock-Out. Lock-Out-I eshte mase kolektive qe I godet me shume punetoret, te cilen e ndermerr nje pundhenes apo nje grup punedhenesish.Lock-Out-I nuk eshte e mundur te aplikohet ndaj nje grupi te punetoreve ndersa ndaj grupit tjeter jo.-lock-Out-in e karakterizojn: ndalimi I punetoreve qe te punojn nje periudhe te caktuar kohore ne ndermarrje, kete ndales per punetoret e ushtron punedhenesi gjate konfliktit me sindikatat, te shprehur posaqerisht ate procesit te negociatave kolektive, gjate kohezgjatjes se kesaj ndales punedhensi nuk I paguan punetoret,qellimi I ndalese se ketill eshte presioni ne punetore, qe t’I pranojn kerkesat e punedhenesve per kushtet e punes dhe te drejtat e tjera nga mardheniet e punes.-Llojet e lock Out-it- mund te jete I karakterit preventive ose ofansiv ( kur punedhensi vendimin per Lock Out e merr para shperthimit te greves). Mbrojtes ose defanziv (ekziston pas shperthimit te greves), kompenzues ose retroziv (pas perfundimit te greves), dhe Lock-Out-I I solidaritetit.Lock-Out –I preventive ose ofanziv ekziston ne ato raste kur punedhensi vendimin per Lock-Out -in e merr para shperthimit te greves.Lock-Out-mbrojtes ose defanziv-ekziston ne ato raste kur punedhensi vendimin per Lock-Out-in e merr pas shperthimit te greves ne ndermarrjen e tij.Lock-Out-I kompenzues ose retroziv-ekziston ne ato raste kur vendimi I punedhesnesit per Lock-Out-in bihet pas perfundimit te greves,si mase retrozive ndaj punetoreve.

Lock-Out-I I solidaritetit- ekziston ne ato raste kur punedhensi I qaset Lock-Out-it me qellim qe te rris presioni ndaj punetoreve ne nje ndermarrje tjeter ne te cilen veq eshte aplikuar Lock-Out-i.-Efektet e Lock-Out-it- Lock-Out-I ne asnje situate nuk eshte I rregulluar me norma apo dispozita tepergjitheshme juridike.Praktika gjyqesore rregullat per Lock-Out-in I ka bazuar ne dy parime kryesore: parimi I barazise se mjeteve ne te drejten e punes dhe parimin e perdorimit te atyre mjeteve ne konfliktet industriale. Praktika gjyqesore ne shume vende ka percaktuar se edhe Lock-Out-I mund te kete efekt suspenziv ne mardheniet e punes.

-Lock-Out si baze e pergjegjesis se punedhensit- Lock-Out-I mund te perdoret vetem nen kushtet e percaktuara me te drejten e secilit shtet.Sanksionet qe mund t’iu nenshtrohet punedhenesi ne rastet kur gjykata konsideron se Lock Out-I eshte I kunderlighshem. Qendrojn ne kostatimitn se mardhenia e punes per punetoret ndaj te cileve eshte aplikuar Lock-Out-I nuk eshte nderprer, ndersa punedhensi obligohet qe t’u jape kompensim punetoreve per oret e humbura per shkak te Lock Out-it.-Format e paraqitjes se grevethyesise jane: a) nje form e paraqitjes se grevthyesise eshte rasti kur disa nga punetoret e punojne tek nje punedhenes nuk hudhen ne greve, b) forma tjeter e grevthyesie behet kur punedhensi per ta thyer greven, merr punetor te tjere nga tregu I punes.-Pegjegjesia disiplinore e punetoreve ne pune-e drejta disiplinore ka te beje me disiplinen e cila I referohet punes dhe sjelljeve te punetorit ne pune apo lidhur me punen.Ne rastet kur punetori bene shkeljen apo cenimin e detyrave te punes dhe sillet ne kundershtim me normat e disciplines se punes ai duhet t’I nenshtrohet pergjegjesise disiplinore.Pergjegjesia disiplinore eshte pergjegjesi per shkeljen apo mosrespektimin e detyrave te punes dhe eshte nje lloj I pergjegjesise juridike qe dallohet nga pergjegjesit e tjera si ajo:Penale, civile, per kundervajtje etj.Per te ekzistuar vepra disisplinore duhet te ekzistonin elementet qenesore si: 1.te ekzistoj sistemi I obligimeve te punes, te cilat duhet te respektohen apo te kryhen ne formen apo menyren e parapare, 2. te ekzistoj ataku ne disiplinen e punes dhe 3. ataku te jete bere nga personi I cili e ka statusin e te punesuarit.-Organet disisplinore-organi punedrejtues I cili ka te drejte qe ndaj punetorit qe ka bere shkeljen e detyrave te punes t’I shqiptoj masen e vrejtjes publike dhe denimin me te holla. Organi tjeter I autorizuar per udheheqjen e procedures disiplinore eshte komisioni disiplinor, ky komision zakonisht vendos per pergjegjesi per veprat e renda disiplinore-nderprejen e mardhenies se punes.-Procedurat disiplinore dhe masat disisplinore-inicimin e procedures disiplinore mund ta beje cdo punetor I cili dyhson qe ndonje punetore tjeter ka bere shkeljen e detyrave te punes.Parimet te cilat duhet tu permbahen organet kompetente disiplinore: 1. rregullat e procedures disiplinore dhe masat disiplinore sipas te cilave vepron organi disisplinor jane te parapara me ligj, 2. organi disiplinor vepron ne menyre te pavarur dhe sipas bindjes se lire me qellim te konstatimit te gjendjes reale, 3. parimi I dyshkallesise I cili punetorit I mundeson qe ne rastet e paknaqesise me vendimin e organit te shkalles se pare te beje kundershtimin ne shkallen e dyte, 4. procedurra disiplinore udhehiqet sipas rregullave ne vijim: gojarisht, publikisht dhe drejtpersedrejti.Masat disiplinore shqiptohen varesisht nga pesha e vepres disisplinore.Veprat disisplinore klasifikohen ne vepra te renda disiplinore dhe vepra te lehta.Masat disisplinore ndahen ne: masa morale te cilat e godasin vetem nderin apo autoritetin e punetorit, ne masa profesionale te cilat e godasin poziten e punetorit ne mardhenie te punes dhe masat materiale,Perkatesishite masat apo sanksionet te cilat e godasin pasurin e punetorit.1.Masat per sanksionet morale: vrejtja , vrejtja me shkrim, vrejtja publike etj.2. Masat disisplinore qe e godasin poziten profesionale te punetorit: percaktimi apo transferimi I punetorit ne vend te punes me pagese me te ulet, ndrrimi I pozites, ndalesa ne avancim e te ngjashme, 3. Masat apo sanksionet materiale konsiderohen tradicionale dhe jane prezente ne te gjitha sistemet e pergjegjesise disisplinore.

-Pergjegjsia materiale e punetoreve-eshte pergjegjesi per demin e shkaktuar ne ndermarrje,institucion apo te punedhenesi.Ne kete contest punetori I cili ne pune apo lidhur me punen me qellim apo nga pakujdesia I ka shkaktuar dem ndermarrjes, institucionit apo punedhenesit, eshte I obliguar qe demin e shkaktuar ta kompensoj. Pergjegjesia materiale e punetoreve ne pune perfshine: pergjegjsine materiale te punetorit ndaj punedhensit dhe pergjegjesin materiale per demin qe punetori ia ka shkakatuar personit te trete.Per te ekzistuar pergjegjesia materiale duhet te plotesohen disa kushte apo elemente, ato jane:1 pergjesgjesia per demin shkaktuar I referohet personit I cili e ka statusin e te punsuarit, 2. eshte pergjegjesi per demin qe e ka shkakatuar punetori ne lidhje me kryerjen e puneve dhe detyrave te punes te lidhura per vendin e tij te punes, 3. duhet te ekzistoj faji I punetorit per demin shkaktuar, 4. demi duhet t’I shkakatohet punedhenesit apo personit te trete.-Shkeputja e kontrates se punes-sipas rregullores se LTHP behet ne disa menyra: 1. me rastin e vdekjes se punetorit, 2. me marreveshje me shkrim ne mes te punetorit dhe punedhenesve ( me deshir te punetorit), 3. ne rastet e renda te sjelljes se keqe nga punetori, shkelje te detyrave te punes apo cenim te rregullave te disciplines ne pune ( kunder deshires se punetorit) 4. per shkak te permbushjes se pakenaqshme te detyrave te punes nga ana e punetorit, 5. me skadimin e kohezgjatjes se punesimit dhe 6. sipas fuqise ligjore.- Shkeputja e kontrates se punes sipas marreveshjes perkatesisht deshires se punetorit-Kjo eshte forme e vecante e shkeputjes se kontrates se punes.Karakteristike kryesore te kjo forme e shkeputjes se kontrates eshte pajtimi I vullnetit nga ana e te dy paleve apo subjekteve te marrevshejs se punes.Kjo marreveshje duhet te jete me shkrim.- Shkeputja e kontrates se punes per shkak te skadimit te kohezgjatjes se punesimit-dispozitat e rregullores per LTHP ne Kosove parashohin qe kontrata e punes mund lidhet ne kohe te caktuar dhe ne kohe te pacaktuar. Punedhensi ka te drejte te shkepuse kontraten e punes pas skadimit te kohezgjatjes se punesimit.-Shkeputja e kontrates se punes per shkak te skadimit te kohezgjatjes se punesimit-dispozitat e rregullores per LTHP ne Kosove parashohin qe kontrata e punes mund te lidhet ne kohe te caktuar dhe ne kohe te pacaktuar.Punedhenesi ka te drejte te shkepus kontraten e punes pas skadimit te kohezgjatjes se punesimit.-Shkeputja e kontrates se punes sipas fuqise ligjore-si forme e shkeputjes se kontrates se punes sipas fuqise ligjore,sipas rregullores per LTHP ne Kosove, konsiderohen rastet kur punedhensi konstaton se punetori per shkaqe shendetesore nuk mund ta kryej me punen e sherbimet per te cilat ai eshte punesuar dhe kur nuk ka pune tjeter te cilen ai do te ishte ne gjendje ta kryente.Si shkelje e kontrates se punes sipas fuqise ligjore mund te jene: plotesimi I kushteve per pension, qofte me arritjen e moshes se caktuar apo me permbushjen e pervojes se punes, ne rastet kur punetori per shkak te vuajtjes se denimit me burg eshte I detyruar te mungoj nga puna me shume se 6 muaj, ne rastet kur punetorit I shqiptohet masa e sigurise, e edukimit ose masa e mbrojtjes , ne kohezgjatje mbi 6 muaj per cka eshte I obliguar te mungoj nga puna etj.-Shkeputja e kontrates se punes kunder deshires apo vulnetit te punetorit- punedhenesi ka te drejte qe punetorit t’ia shkepute kontraten e punes ne menyre te njeanshme dhe ate ne rastet e shkeljeve te renda te detyrave apo rregullave te punes apo ne rastet kur punetori nuk permbush ne menyre te kenaqshme detyrat e punes.Si shkelje te renda te detyrave apo rregullave te punes konsiderohen: a) kundershtimi I paarsyeshem I punetorit per t’I kryer detyrat e punes te percaktuara ne kontraten e punes., b). vjedhja , shkaterrimi, demtimi ose shfrytezimi I paautorizuar I pasurise se punedheensit, c) zbulimi I fshehtesis afariste, d) perdorimi I droges dhe alkoolit ne pune.Ne rastet e permbushjes se pakenaqshme te detyrave te punes hyjne: a) mungesat e paarsyeshme nga puna si dhe b) gabimet e perseritura te cilat si te tilla nuk jane te mjaftueshme per ta arsyetuar largimin nga puna, por pesha e tyre çrrgullon ecurine normale te procesit te punes.

Shkeputja e kontrates se punes per shkak te ndryshimeve ekonomike, teknologjike ose strukturale ne ndermarrje-keto ndryshime paraqesin rastet kur punedhensi ben ndryshime ne prodhim , ne programin , ne organizimin , ne structure dhe ne teknologji e te cilat kerkojn zvogelimin e numrit te punetoreve.punedhhesi me rastin e shkeputjes se kontrates se punese per keto shkaqe I ka eshe disa obligime jera, e ato jane : a) njoftimi me shkrim I punetoreve lidhur me shkeputjen e kontrates se punes dhe ate 3 muaj para dates se shkeputjes, b) ta njoftoj me shkrim entin per punesim per largimin e punetoreve nga puna, c) ndermer masa adekuate me qellim te kufizimit te numrit te punetoreve qe do te largohen nga puna, ne keto masa hyjne: kufizimi apo nderpreja e punesimit te punetoreve te rinje, risistemimi I brendshem I punetoreve, kufizimi I punes jashte orarit, zvogelimi I oreve te punes, q) punedhensi duhet ta marre parasysh efektshmerin e punetorit ne pune, aftesimin dhe shkathesit profesionale, pervojen e punes, moshen, d) punedhenesi nuk mund ta largoj punetorin nga puna nese me pare nuk I paguan shumen e caktuar te te hollave ne forme te demshperblimit, shkalla e kesaj shume eshte: prej 2-4 vjet pervoj pune nje page mujore, prej 5-9 dy paga mujore, prej 10-19 tri paga mujore, prej 20-29 kater paga mujore, prej 30 e me teper pese paga mujore dhe nese punedhensi rifillon me punesim Brenda nje periudhe kohore prej dy vitesh, nga data e shkeputjes se kontrates se punes, perparesi kane punetoret e larguar nga puna me kualifikime te njejta.-Evidenca e punetoreve-duhet te permbaj per cdo punetore te dhenat ne vijim: emrin dhe mbiemrin. Kombesin, daten dhe vendin e lindjes, adresen, emrtimi I vendit te punes, natyren dhe llojin e punes, daten e fillimit te punesimit dhe sipas rastit daten e nderprerjes se punesimit.-Mbrojtja e te drejtave te punetoreve- te drejtat e punetoreve percaktohen me ligj, akt te pergjithshem te ndermarrjes dhe me kontrate kolektive.Punedhenesi, ndermarrja dhe institucioni jane te obliguara qe ti rrespektojn dhe t’iu mundesojn punetoreve qe t’I realizon te drejtat nga mardhenia e punes te cilat u takojne.Rol te vecante ne mbrojtjen e te drejtave te punetorve luan edhe sindikata.-Kontesti I punes-ne cdo rast kur punedhenesi, ndermarja apo institucioni nuk I rrespektojn te drejtat e punetoreve, apo ua mundesojn realizmin e ndonje te drejte nga mardhenia e punes vjen deri te kontesti I punes.ne kuptimin me te gjere kontesti I punes eshte contest qe lind kur shkilen te drejtat e parapara me ligj nga mardhenia e punes ose kur nuk kryht obligimet e caktuara ndaj punetorit qe rrjedhin nga mardhenia e punes ose kane te bejne me mardhiet e punes.organet kompetente per realizimin e te drejtave te punetorit iu kane shkel apo cenuar jane: punedhenesi, gjykata kompetente, sindikata, organet e inspektoratit te punes dhe organet e tjera te paraprara me dispozita ligjore.-inspektorati I punes dhe mbrojtja e te drejtave te punetoreve-mbikeqyrjes se organeve te inspektimit te punes I nenshtrohen te gjitha ndermarrjet dhe institucionet perkatesisht te gjitha vendet e punes.Ne kete drejtim inspektorati I punes ka ne kompetenc mbikeqyrjen e zbatimit te legjislacionit te punes duke filluar nga ligjet e punes, kontrata kolektive, aktet e tjera qe I referohen fushes se punes dhe kontrates se punes.-Organizimi I inspektoratit te punes dhe funksionet e tij- inspektorati I punes themelohet nga ministria e punes dhe mireqenies sociale.Me qellim te ushtrimit te detyrave nga fusheveprimtaria e tij, inspektorati I punes koordinon veprimet dhe bashkepunon me qeverite komunale, inspekcionet tatimore, shendetesore dhe me autorite te tjera relevante e poashtu edhe me sherbimin policor te Kosoves.Inspektorati I punes ka keto funksione: a) ben mbikeqyrjen e zbatimit te legjislacionit te punes,kushtet e punes dhe mbrojtjen ne pune, b) iu siguron informacione teknike dhe keshilla punedhenesve dhe punetoreve per qeshtjet me te efektshme te zbatimit te dispozitave ligjore, c) njofton Ministrin e Punes dhe Mireqenies Sociale per ndonje mungese apo shperdorim te ligjit te aplikueshem d) iu siguron dhe keshilla punedhenesve dhe punetorve te cilat jane ne pajtim me ligjin etj.-Te drejtat edhe detyrimet e inspektorit te punes-inspektori I punes I ka keto te drejta:a) te hyje lirishte ne seline e punedhenesit me qelli te inspektimit te punes dhe ate pa paralejmrim, b) te bej ekzaminime , inspektime dhe hulumtime te cilat konsideorhen te domosdoshme per t’u siguruar

zbatimit I ligjit, c) te beje kontrollimin e te gjitha librave dhe dokumenteve te cilat duhet t’I mbaje punedhenesi ne pajtim me dispozita ligjore, ç) t’I merr ekstraktet nga regjistrat dhe dokumentet etj.Ne kuader te kompetencave te inspektoratit hyjne: a) dhenja e vrejtjeve me shkrim per parregullsit e konstatuara dhe caktimit I afatit Brenda te cilit duhet te eliminohen ato parregullsi, b) pergatitja e raportit lidhur me mosrespektimin apo shkeljen e dispozitave te ligjit ne fuqi etj.-mardhenjet individuale-vendosen ne mes te punedhenesit individual dhe punemarresit individual, ndersa mardhenjet kolektive te punes manifestohen ne mardheniet ekzistuese ne interest e me shume subjekteve, respektiisht grupit te punedhenesve dhe punemarresve te cilet I kane interesat e kunderta.Karakteristike e perbashket si per mardhenjet individuale te punes ashtu edhe per mardhenjet kolektive eshte se kemi te bejm me raportet ne mes te perfaqesuesve te kapitalit dhe te punes.